İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi 4

İSMAİL

HAMİ

DANİŞMEND

İZAHLI

OSMANLI TARi KR0N0L0JİS Cilt: 4

M. 1703 — 1924 H. 1115 — 1342

TÜRKİYE

Y A Y I N E V İ

İ S T A N B U L

Bu

eserin

TÜRKİYE

bilcümle

telif

YAYINEVİ'ne

1 9

2

hakları aittir.

5

İHTİLAFSIZ S E N E L E R (M. 1703 = H. 1115 — 1924 = 1342) 19 7 2

Bu kitap 1972 yılında istanbul Ankara Caddesi No. 38 de TÜRKİYE BASIMEVÎ'nde dizilmiş ve YAYLACIK MATBAASINDA basılmıştır.

r FASILLAR FİHRİST!

F A S I L Üçüncü Ahmed / Ahmed-i Sâlis devri

SAHÎFE 1—19

Birinci Mahmud / Mahmûd-ı Evvel devri

20—35

Üçüncü Osman / Osmân-ı Sâlis devri

36—39

Üçüncü Mustafa / Mustafây-ı Sâlis devri

40—56

Birinci Abdülhamid / Abdülhâmîd-i Evvel devri

57—67

Üçüncü Selim / Selîm-i Sâlis devri

68—87

Dördüncü Mustafa / Mustafay-ı Rabi' devri

88—92

İkinci Mahmud / Mahmûd-ı Sânı devri

93—120

Abdülmecid / Sultan Mecid devri

121—196

Abd-ül-Aziz / Sultan Aziz devri

197—264

Beşinci Murad / Murâd-ı Hâmis devri

265—284

İkinci Abdülhamid /Abdülhamîd-i Sânî devri

285—379

Beşinci Mehmet / Mehemmed-i Hâmis devri

380—440

Altıncı Mehmet /Mehemmed-i Sâdis devri

441—468

Abdülmecid ibni Abd-ül-Aziz'in Hilâfet devri

469—470

ÜÇ ÜNCÜ

A H M ED

(Ahmed-i Sâlis ) — M. 1703 = H. 1115 — M. 1730 = H. 1143 — 1703 =

1115

22 Ağustos = 9 Rebî'ül-âhir, Çarşanba: Üçüncü ne'de cülusu ve ihtilâl idaresinin tasdiki [1]. (Dördüncü

Mehmed'in

ikinci

«Edirne

vak'ası,,

üzerine

Ahmed

1673=1084

senesi

oğlu

ve

hal'edilen

üçüncü İkinci

cildin

son

Mustafa'nın

30/31 K â n u n u e v v e l t = 2 1 / 2 2

Ahmed'in Edir­

fıkrasında öz-kardeşi

Ramazan

gördüğümüz olan

üçüncü

Cumartesi/Pazar

ge­

c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e yaşının t a m 29 sene, 7 a y , 23 g ü n t u t t u ğ u , y â ­ n i 30 yaşının içinde b u l u n d u ğ u nûş

Hâtûn»

için

1664=1074

devrinde

saltanatlarını

ilân

Osmanlı

pâdişâhlarının

yirmi

zamanda

hassas

şiir m a h l a s ı tiyaçlara

«5

Haziran»

e d e n şehzadeler üçüncüsüdür.

ıslâhı

gibi

ceddüd t a r i h i m i z d e artık

Türk

büyük

demektir:

zeki,

dolayı

m ü s b e t h a m l e l e r i n başladığı

ve

üçüncü devir

—

Ahmed ve

aynı

şâirdir

ordunun Ahmed

GüîFetret

Üçüncü kurnaz

hem hattat, hem

kurulması

teşebbüslerden

«Rebîa

bakınız.

şartiyle

S o n derece

matbaacılığının

Anası

fıkrasına

sayılmamak —

v e z a r i f b i r zât o l a n ü ç ü n c ü A h m e d

«Necib» dir. —

göre

sırada t a h t a ç ı k m ı ş

vukuâtmm

ve

yeni i h ­ devri

sayılabilir. —

te-

B u ilk

cülûs g ü n ü v a k i t m ü s â i d o l m a d ı ğ ı için yalnız s a r a y m e n s u p l a r ı b i a t e t t i k t e n

sonra,

ertesi sabah

âsiler

erkenden

umumî

bîat

m e r a s i m i yapılmış,

t a r a f ı n d a n intihâb e d i l e n v e b o d u r l u ğ u n d a n dolayı V e z i r - i - a ' z a m Nişancı-Ahmed

«Edirne

«Kavanoz,,

P a ş a i l e diğer d e v l e t

vak'ası»nda

denilen R u s dönmesi

erkânının m e ' m u r i y e t l e r i

tasdik

edilmiştir),

17 Teşrinisani = 8 Receb, Cumartesi: Üçüncü Ahmed'in «Edirne vak'ası» elebaşılarım tasfiyeye başlaması, Kavanoz-Ahmed Paşa'nm azliyle Enişte-Hasan Paşa'nın sadâreti. (Edirne'den i s t a n b u l ' a gelip

mevkiini t a h k i m ettikten sonra

ihtilâl i d a r e s i n i b ü y ü k

b i r ustalıkla t a s f i y e y e k a r a r v e r e n S u l t a n A h m e d i s y a n r e i s l e r i n i b i r b i r i n e d ü ş ü r e r e k temizlemiye

başlamış, ilkönce Yeniçeri-ağası

Çalık-Ahmed Paşa i l e kethudâsı

Dev-

A l i Ağa'yı azil ve n e f y e t t i k t e n sonra nihayet V e z i r - i - a ' z a m K a v a n o z paşa'yı da İneb a h t ı m u h a f ı z l ı ğ ı n a g ö n d e r m i ş t i r : K a v a n o z ' u n s a d â r e t i b u s e n e n i n 22 A ğ u s t o s = R e b î ' ü l - â h i r Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n a n c a k 2 a y , 26 g ü n sürebilmiştir. — v e z i r l i k t e n S a d r - ı - a ' z a m o l a n Enişte-Hasan P a ş a M o r a l i b i r R u m d ö n m e s i d i r : d ü n c ü M e h m e d ' i n d â m â d ı v e İkinci M u s t a f a i l e Ü ç ü n c ü A h m e d ' i n enişteleri

9

ikinci Dör­

olduğu

için « D â m â d » v e « E n i ş t e » l â k a p l a r ı y l a a n ı l ı r ) . [1] Bundan rinin

Milâdîye

evvelki ciltlerde olduğu gibi, bu cilt vukuâtmda tahvilinde

tashih edildiği için, Yaş

hesaplarıyla

«Rüyet-i

bunlavm

her

Mlâhden vak'ada

saltanat ve me'muriyet

mütevâüet ayrıca

müddetleri

farklar

tasrihine

da Hicrî g?.in tarihle­ hakikî takvime

lüzum

göre

görülmemiştir

de hep Milâdî takvrme

göredir.

:

2

KRONOLOJİ

1708

=

1120

1711 =

1123

OSMANLI

3

TARİHÎ

1710 = 1122 16 Haziran = 18 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Çorlulu-Ali Paşa'nın azliy­ le Köprülü-zâde Nu'man Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n sebebi,

pâdişâhın sulhcülüğüne rağmen R u s y a , ile h a r b e tarafdâr o l a n

Çorlu-

l u ' n u n b u sırada R u s l a r l a çarpışmakta o l a n i s v e ç kralı Demir-baş C h a r l e s ' e e t m e s i için K ı r ı m h a n ı n a g i z l i c e e m i r v e r m i ş o l m a s ı d ı r : S a d â r e t m ü d d e t i

1704 = 1116

senesi

3 Mayıs=19

dür. — Köprülü muhafızı

^

r

^

t

Rua

KayeerlMlr).

r

ı

»

»

K, :i c

™m*ıMcm

a

u

,

, s ı n

—

•

Sadı-ı-a „ a m ola»

E

n

,

*

ı

e

*

p

K«],yi

l

t

o

2

.

5

A

l

r

t

l

m

ailesinden

N u ' m a n Paşa,

yetişen

Fâzıl

beşinci

Ahmed

ve sonuncu

Paşa'nın

1706=1118

i t i b a r e n 4 sene, 1 a y , 14 g ü n ­ Sadr-ı-a'zanı

büyük

olan

Eğriboz

oğludur).

18 Ağustos = 22 Cumâda-l-âhire, Pazartesi: Köprülü-zâde Nu'man Paşa'nın azliyle Baltacı-Mehmet Paşa'nın ikinci sadâreti.

e

M u h a r r e m P a z a r t e s i gününden

yardım

4

(Devlet nın

idaresinde

da Hazine

«kendüye

hayret,,

gelecek

derecelerdeki

zararına «cem'-i mâl» etmesinden

aczinden

ve

adamları­

dolayı azledilen N u ' m a n Paşa'nın

s a d â r e t i 2 a y , 2 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — H a l e b valiliğinden i k i n c i d e f a iş b a ş ı n a g e t i r i l e n Baltacı'mn

i l k sftdareti

için

1704 1= 1116 v u k u â t ı n ı n

«25 K â n u n u e v v e l »

fıkrasına

bakınız).

1711 = 1123 9 Nisan = 20 Saf er, Perşenbe: Vezir-i-a'zam ve Serdâr-ı-Ekrem Baltacı-Mehmet Paşa'nın Davudpaşa'dan Pruth seferine hareketi. (Osmanlı-Türklerinin

« K o c a » , «Deli» ve «Ak-bıyık»

lâkaplanyla

a n d ı k l a r ı R u s çarı

B i r i n c i P e t r o ' n u n şimal s i y a s e t i Baltık denizine hâkim o l m a k v e cenup s i y a s e t i de K a ­

1706 = 1118

radeniz'e

çıkmak

hedeflerine

müteveccihtir:

Koca-Petro'nun

cihangirlik

hülyalarına

kapılmış büyük b i r a s k e r olan v e Osmanlı menbâlarında «Demir-baş» denilen

H y I^oriulu-Ah e L r i X ^Paşa'nın 1 İ ^ sadâreti. T' uyıe 9

U h a r

P a Z a r t e S İ :

B a I t

^ehmet

Pasa'nm az-

İ s v e ç kralı O n - i k i n c i C h a r l e s ' e k a r ş ı D a n i m a r k a , L e h i s t a n v e S a k s o n y a

işte b u ş i m â l s i y a s e t i n d e n d o l a y ı d ı r . D e m i r - B a ş b u m ü t t e f i k l e r i s ı r a y l a m a ğ l û b Baltık s a h i l l e r i n d e n başka L e h i s t a n ' a bile h â k i m olmuşsa d a , 27 T e m m u z 16 b i n kişilik b i r k u v v e t l e K o c a - P e t r o ' y a k a r ş ı g i r i ş t i ğ i P o l t a w a / P u l t a v a sini kaybedince,

müttefiki o l a n K a z a k hetmanı M a z e p p a

T ü r k i y e ' y e ilticâ e t m e k (Bâzı s a r a y erkânmm azlini isteyip k a b u l ettiremeyince

pâdişâha bile

nâ,

n

, *~

rakibi

i l e ittifâkı

uzun

mücâdelesinden

mecburiyetinde

Türkiye'nin

ile beraber

istifâde

etmemiş

olması

ve bilhassa

devrinin en büyük

ilticâ e t m i ş o l a n İ s v e ç k r a l ı y l a

topraklarına tecâvüz edip

48 saat

gelip

k a l m ı ş t ı r . D e m i r - b a ş ' m d o k u z s e n e süreri b u

Çorlulu-Ali Paşa'nın a z l e d i l m e s i ü ç ü n c ü A h m e d Türkiye'ye

muharebe­

Bender'e

v u k u â t ı n ı n « 1 4 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a b ö y l e b i r s i y a s e t t â k i b ettiğini Rusların

edip

1709 d a

17081=1120 gördüğümüz

hatâlanndandır.

askerlerim vurmak

için

Türk

içerilere k a d a r i l e r l e m e l e r i , K ı r ı m h u d u d u n a d a

s a r k ı n t ı l ı ğ a b a ş l a m a l a r ı , O s m a n l ı - R u s sulhüne r a ğ m e n A z a k d e n i z i n d e b i r R u s d o ­

.......

nanması kurmuş

1708 = 1120

ü ^ S s s î ;

Şevvâ1, C u m a : V e h r â n

ve M a z e p p a ' m n

=°™»

nihayet med'in

v e r i l m i ş t i r : 1556 = 963 v u k u â t ı n ı n s o n v e I B ? 4 L 982 « L n < T - ^ » Cezayir day Bektas-Hoca taraf^^dan feÎi İspanyolların C e z a y i r ' l e s o n alâkalan d a k e s i l m i ş i ) " <13

b

a

k

m

i

Z

B

u

k

a

l

olmaları ve b i l h a s s a i s t a n b u l ' d a k i M o s k o f

m i l l e t i n e i l t i c â e t m i ş o l a n i s v e ç kralı O n - i k i n c i

S "

1

P

a

r

a

f

m

d

a

n

f

e

t

I

R u s y a ' y a teslimini istiyecek

huzurunda

verilmiştir

:

toplanan

fevkalâde

b i r mecliste

S o n O s m a n l ı - R u s sulhü için 1700 =

üzerine,

Tolstoî'nin

k a d a r küstahlığa

sulhcü p â d i ş â h ı n i k a a z i y l e n e t i c e l e n m i ş v e işte b u n d a n

Türk

atılması

kalkışması

dolayı Üçüncü A h -

R u s seferinin

açılmasına

1112 v u k u a t ı n ı n «14 T e m m u z - ,

r a s ı n a b a k ı n ı z . — 360 h a i ' b v e n a k l i y e g e m i s i n d e n

1 S 1

t

da hemen

elçisi

C h a r l e s ' i n - h u d u d hâricine

karar fo­

mürekkep büyük b i r Osmanlı do­

n a n m a s ı d a A z a k d e n i z i n d e k i M o s k o f d o n a n m a s ı n ı n i m h a s ı v e A z a k k a l e s i n i n istirdâdı vazifesiyle bundan b i r gün evvel K a r a d e n i z ' e

açılmıştır).

KRONOLOJİ

4

1711 t = 1123

19 Temmuz = 3 Cumâda-l-âhire, Pazar: Pruth muharebesinin bi­ rinci günü. (Osmanlı

ordusu

Boğdan'da

ve

pruth

üzerindeki

duğu Kartal-sahrâsmda ve R u s o r d u s u dikleri Cecora vetler

mevcudu gün

mevkiindedir:

sevketmiş

olduğu

Koca-Petro

için,, y a n ı n d a

Faltschi=Falçi

d a karşı y a k a d a

köprü

dedikleri general

kurma

teşebbüslerine

Petroviç

bulun­

Çuçura

de­

E f l a k v e B o ğ d a n istilâsına b i r t a k ı m

60 b i n kişi

kalmıştır;

d a 140 b i n g ö s t e r i l i r . — T ü r k l e r i n k a r ş ı y a k a y a

evvel

geçidinin

Osmanlıların

karşı

Scheremetoff

Osmanlı

Osmanlı

geçmek

için b u n d a n

müelliflerinin

sevkedilmişse

kuv­

ordusunun

saba­

h a k a d a r 3 - 4 k ö p r ü k u r u l m u ş v e s a b a h l e y i n g e ç i r i l e n 40 b i n kişilik b i r p i ş d a r veti düşman «tabur/ıstabur» undan k a d a r süren b i r m u h a r e b e d e n

mukabeleye

çıkarılan R u s

kuvvetlerini

1124

zamanlarda

(Bu

gün

ordusu

kuv­

akşama

sonra mağlûb edip çekilmiye m e c b u r etmiştir).

kaleleri tahrib

Paşa

kuvây-ı-külliyye

ile karşı

yakaya

geçmiş,

Osmanlı

tutulmuş ve b u suretle

Koca-Petro

ordusu

Pruth

çevirmiş,

nehriyle

v â r m d a k i b a t a k l ı k l a r a r a s ı n d a sıkı b i r ateş çenberi içine alınıp ü m i t s i z b i r

dâhale e d i l m i y e c e k ,

iyyetiyle beraber memleketine

giderken

yacak,

Baş-kumandan

Başvekil S c h a f f i r o f f ' l a

ci-

y e ' s içinde

çadırına

paratoriçesi ordu 200

toplayıp

mücevherleriyle

bin

vam

çekilmiş

olan meşhur

erkânını

bütün

fıkrada,

teslim

Serdâr-ı-Ekremden

kındaki

rivayet

menbâlarda

rüşvet

muzaffer riâyet

m e c l i s i toplayıp

muş

edilen

ettiği

dilemiştir. gönderdiği

olan

mişse

bu gibi

düşmanın

meselesini

Osmanlı

de

rahatle

ithâm c

ve

kadar işte

bizzat

murahhasları

k a l a c a k ve a n c a k

rağmen

edip

Serdâr-ı-Ekremin

harb

idamına

bile

virmiş

gibi»

derhal

«Mukaddimât-ı

bütün

mülhakaatı

sulhiyye»nin Türkiye'ye

iâde

«cümle

Vü-

bozul­

bir

gün

evvelki

yüz

çevir-

ehemmiyet

olmasıdır:

vermiyen

Pruth'dan

düşmanları

mektuptaki

sa­ ken­

kendi

yapmışlardır.

mühim

edilecek,

«Çarı elden

kaçırmış»

Üçüncü A h m e d ' i n nihayet

ikinci bir

Edirne'ye

gelen

muzaffer

serdârın

ordu

hal'etmek

1122 s e n e s i

18 A ğ u s t o s = 2 2

Cumâda-l-

zam

Gürcü

Yusuf

Paşa'ya

«Ağa»

denilmesi,

Yeniçeri-ağalığından

Sadârete

çıkmış

olmasındandır).

1124

10 Nisan = 3 Rebî'ül-evvel, Pazar: Nâbî'ınıı ölümü. (Dîvan

edebiyatımızın

en

büyük

şahsiyyetlerinden

«Yusuf „ dur : D o ğ u m t a r i h i belli hakkında zarı

zayıf

bir rivayet

Karacaahmet'tedir.

«Hayr-âbâd»!,

—

değilse de

vardır.

olan

doksanlık

Son me'muriyeti

E n meşhur

eserleri

«Tuhfet-üi-Haremeyn» i ve

Uı-fali bir

asıl

olarak

ismi

öldüğü

Suvâri-mukabeleciîiğidir;

mürettep

«Tuhfe-i

Nâbî'nin

ihtiyar dîvâniyle

me­

«Hayriyye»si,

dilkeş»idir).

16 Nisan ~ 9 Rebî'ül-evvel, Cumartesi: Pruth «Mukaddimât-ı s.ulMyye» sini tâkib eden ilk Osmanlı-Kus sulML

vaziyet den

senenin

«21

Temmuz»

ifâ e t m i y e n

üzerine A z a k

i n g i l i z ve F e l e m e n k taahhud

çekecektir; emniyetini

ettiği

bu suretle

karşı

gördüğümüz yeniden

k a l e s i iâde edilmiş, f a k a t

taahhütlerini

sefer

hazırlığı

diğer taahhütler henüz ifâ

Türkiye

yıktıracak

Lehistan'ı

demektir

:

himâye

Aşağıki

ve

Lehistan'daki

etmekle

senenin

«24

şimal

takım

hududunda

askerini

tarafından

Haziran»

bu

edilme­

bir sulh i m -

e n m ü h i m esaslarına g ö r e R u s d e v l e t i T ü r k

kaleleri derhal

de t e ' m i n e t m i ş

bir

başlamış,

elçilerinin t a v a s s u t i y l e i s t a n b u l ' d a 25 s e n e l i k

zâlanmıştır : B u m u a h e d e n i n tahribini

fıkrasında

Koca-Petro'ya

geri kendi

fıkrasına

da

bakınız).

Vak'a-

bir mektuptaki

Baron petro en

bir

şartiyle

çok

propagandalar

şansölyesi

hak­

artık

çalışmışlar ve a y n i aleyhine

de­

fidyeyi

kabul etmek

istanbul'daki

akdedile­

âhire P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 3 a y , 3 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — Y e n i V e z i r - i - a ' -

umumi­

yazdığı

uğramı-

Türkiyede

için a s k e r î b i r i s y a n h a z ı r l a m a k l a m e ş g u l o l d u ğ u h a k k ı n d a i k i n c i b i r isnâda y o l a ç ­

gönderilmesi

hattâ

olarak

işte b u şartların t a t b i k i n d e n s o n r a k a t ' î s u l h m u â h e d e s i

inandırılmış

(Yukarıki

karşısında a s k e r

rehine

işlerinden d o l a y ı E d i r n e ' d e f a z l a k a l m a s ı , i l k i t h a m d e n k o r k a r a k p â d i ş â h ı

bahanelerle

verilmesi,

Vâlide-Sultan'a


kalesiyle

Scheremetoff

( A z l i n sebebi, Baîtacı'nın i s t a n b u l ' d a k i düşmanları tarafından

teslimle­

olarak

mü­ ma-

20 Teşrinisani = 9 Şevval, Cuma: Baltacı-Mehmet Paşa'nın azliyle Ağa-Yusuf Paşa'nın sadâreti.

ve ordu

koymuştur : Netice

şiddetli ateşi

etmiş,

geldiği

Baltacı

ordusuna

bilecektir) .

muahhaı

gelince

Türk

alarak

bu

paraların

değildir : K a l e

edilmemesindendir;

Baîtacı'nın

küffâra

kararlaştırılan

Azak

ikindiye çekilirken

fidyeler

imanda

da

k a r a r d ı ğ ı için R u s l a r f a r k ı n d a o l a m a m ı ş l a r d ı r ! B u n o k t a

izâhâtı

istanbul'u

Reîs-ül-küttâb arasında

i'timad düşmanın

paralar

Katerina'nın

karar

Rusya

b u mühlik

kalmadığına iknâ' borç

O s m a n l ı metâlibini

sulhe

Koca-Petro

ismiyle

işte

mücevherlerle

doğru

müzâkereye

doğru

s a b i t t i r . B u hâle

disini ihanetle tabiriyle

çâre başka

hediyelerle

bütün

ordusuna

akşama ortalık

de

kalınca

Katerina»

bayrakları»

e s k i b i r âdettir. R u s

sulh

nüvis R â ş i d ' i n

göre

«vire

devletün r e ' y - ü - i t t i f a k l a r ı y l a „

muharebede

başka

koyduktan

gösterilmesi

kumandanlara

harb

vaziyette

hazırlamış ve b u gün

aman

zayıftır;

gibi

yetle

kelây-ı

ortaya

R u s ordusuna

çok

«Birinci

olmaktan

parasını

yollayıp

teklif

ve s o n r a d a n

ümitsiz

m e t r e s i Livonyalı M a r t h e R a b e

rublelik bir sulh fidyesi

ettikten sonra

rinde

gördüğümüz

silâhları

vaziyete

21 Temmuz = 5 Cumâda-l-âhire, Salı: Pruth muharebesinin üçüncü günü Rus ordusunun aman dilemesi ve Pruth «Mukaddimât-ı sulhiyye»si. yukarıki

bütün

R u s l a r tarafından hiç b i r t a a r r u z a

1712 =

ordusu

5

T ü r k i y e ' d e mülteci b u l u n a n İ s v e ç kralı D e m i r - b a ş C h a r l e s

düşmüştür).

(Rus

edilip

m ı ş t ı r ! B a î t a c ı ' n ı n b u i k i n c i s a d â r e t i 1710 =

Baltaeı-Mehmet

hâkim tepeler

hudud

TARİHİ

Kırım hanlığıyla L e h i s t a n krallığına tâbi' K a z a k l a r a k a t ' i y y e n

o l m a k l a ithâm edilmesine

4 Cumâda-l-âMre, Pazartesi: Pruth muharebesinin

c e p h e d e n saldırırken K ı r ı m hanı D e v l e t - G i r a y d a R u s l a r ı a r k a d a n

ovaj'a

yaptıkları

teslim olunacak,

iftiraya

20 Temmuz = ikinci günü.

OSMANLI

bir

«Şermet-oğlu»

de p ü s k ü r t ü l m ü ş , g e c e

1712 =

—

Sehaffiroff esaslarına

Rusların

son

11 Teşrinisani = 11 Şevval, Cuma: Moskofların taahhütlerini ifâ etmemelerinden dolayı yeni bir Rus seferine karar verilmesi. ( Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z taahhütlerinden R u s l a r Lehistan'ı t a h l i y e e t m e d i k t e n ları için f e v k a l â d e b i r m e c l i s

başka harb

toplanıp sefer

Üçüncü A h m e d i s t a n b u l ' d a n E d i r n e ' y e hareket

i t i b a r e n 6 a y , 25 g ü n g e ç t i ğ i

halde

hazırlıklarına d a k a l k ı ş m ı ş

olduk­

kararı

vermiş ve b u

etmiştir).

karar

üzerine

6

1713

K R O N O L O J İ

== 1 1 2 5

12 Teşrinisani — 12 Şevval, Cumartesi: Ağa-Yusuf Paşa'nm azliyle Nişancı/Silâhdar-Süleyman Paşa'nm sadâreti. (Ağa

Paşa

Rus

meselesinin

tesviyesinde

muvaffak

olamadığı

S a d â r e t m ü d d e t i 1711 t = 1123 s e n e s i 20 Teşrinisâni =

için

azledilmiştir

9 Şevval C u m a gününden

:

iti­

b a r e n 11 a y , 22 g ü n d ü r . — N i ş a n c ı l ı k t a n V e z i r - i - a ' z a m o l a n A b a z a S ü l e y m a n P a ş a ' ­ n m lâkapları evvelce bulunduğu v a z i f e l e r d e n

dolayıdır).

1715 t = 1127

OSMANLI

(Yukarıki

senenin

«11

Teşrinisâni»

telâşa düşen K o c a - P e t r o müzâkere

Edirne

Lehistan'ın

muâhedesiyle

i k i ay

kıt'asıyla

içinde

1 Şubat =

R u s topraklarından

mağlûb

olduğu

t a r i h t e n itibaren üç buçuk

nız.

—

men

Pruth

«Mukaddimât-ı

1123

sulhiyye»

a v d e t i te'minât altına alınmış o l a n

dığı halde y o l a çıkmamıştır: münâsebetlerinin riyle

mülteci bulunan

düzelmesine

büyyetine ları

engel harbe

a s k e r i n i n himâyesi

kabul

etmediği

takdirde

hudud

askeriyle mukavemet

ve

„19 E y l ü l »

ve

hattâ

memleketine nihayet

mül­ bakı­

gitmesi

kaldırılıp

kalkışmışsa

ımıâmelesi

Türk-Rus

bundan veyahut

tebliğ

edilmiş

yapılarak

ve

tâbun­

getirilmesi

civârmdaki

d a , tabiî

dolayı

Türk

Dimetoka'ya

Bender

sâli-

da a l ­

i s t a n b u l ' d a k i elçileişte

vermesi

eden k r a l

müsâdemeye

edilip yakalanmış ve gene hükümdar t i r : Aşağıki senenin

k a l m a k suretiyle

durmasıdır;

boyundan

nankörlük

Bender'de fıkrasına

C h a r l e s y o l masraflarını

istemesi

altında

g i r i p siyasî b i r g a i l e v a z i y e t i n e

emredilmiştir. B u e m r e karşı îsveç

olmak

senedir

«9 Nisan»

Türkiye'de

teşvik edip

kararı

üzerine

üzerine

başlıyan

muâhede

Demir-baş

geçirilerek

mucibince

Ruslar

Charles'in bir

memleketine

iâdesini

Türk

Dniepr

tulmuş ve K a r a d e n i z ' e yaklaşan

Türklerde

ve O r e l boyu

Ruslarda kalacak su­

R u s t e h l i k e s i g e r i atılmış

kur­

demektir).

evinde

derhal

Dimetoka'ya

300

tenkil

getirilmiş­

fıkrasına d a bakınız).

19 Eylül = 10 Ramazan, Çarşanba: îsveç kralı Demir-baş Charles'in Dimetoka'dan memleketine hareketi. <5 sene, 2 a y g a i l e l i b i r m ü l t e c i o l a r a k T ü r k i y e ' d e k a l a n D e m i r - b a ş ' m v a z i y e t i için 1711 =

1123 v u k u a t ı n ı n «9 N i s a n » v e 1713 =

bat,, f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z , ü ç ü n c ü

Ahmed'den

b i r çok i h s a n l a r a l a n î s v e ç kralı

kişilik b i r T ü r k m ü f r e z e s i n i n h i m â y e s i n d e y o l a ç ı k m ı ş v e E f l a k ' d a k i d e alıp E r d e l ü z e r i n d e n m e m l e k e t i n e

şahsiyyet ve

1125 v u k u â t ı m n d a „ 1 Ş u ­

götürülmüştür).

8 Kânunuevvel = 1 Züllıicce, Cumartesi: Venedik-seferine verilmesi. (1699 ı = 1110 s e n e s i n i n « 2 6 K â n u n u s â n i »

fıkrasında

gördüğümüz

Karlofça

karar muâhede-

s i n d e n b e r i 15 sene, 10 a y , 13 g ü n süren O s m a n l ı - V e n e d i k sulhüne b u g ü n t o p l a n a n

6 Nisan = 10 Rebî'üî-evvel, Perşenbe: Silâhdar-Süleyman Paşa'nm azliyle Kapdan-ı-deryâ Hoca-lbrahim Paşa'nm sadâreti. (Azlin

sebebi,

rağmen

uğradığı

Demir-baş

C h a r l e s ' i n yukarıki

efkâr-ı-umumiyyece

muâmelenin

sırf

işte

de»

fıkrada

mülteci

bu bakımdan

l e y m a n P a ş a ' n m s a d â r e t i 1712 = tesi

yalnız

nâs»

12 Teşrinisâni i =

anılan

halefi

Urlalı

bir Türk

pehlivanının

hareke­

verilmesi olmasıdır.

12 Ş e v v â l

g ü n ü n d e n i t i b a r e n 4 a y , 24 g ü n d ü r . — « H o c a , , , « O r s a - P o ç a » lâkaplarıyla

çirkin

ehemmiyet

i'tirâz-ı

ve

oğludur

ve

ölen

Akdeniz'de

Türk

ticaret

gemilerini zaptedip

eski V e z i r - i - a ' z a m Enişte-Hasan

Paşa'nm

Sü­

meslekten

27 Nisan = 1 Rebî'ül-âhir, Perşenbe: Hoca-lbrahim Paşa'nm azil ve sadâreti.

Paşa'nm

Fatma-Sultan'a öldürtmiye

azliyle

nikâhlanmış

karar

itibaren ancak

idâmma olan

vermesidir :

21 g ü n d ü r . —

sebeb.

Üçüncü

Silâhdar-Ali Sadâreti

«Dâmâd»

Ahmed'in

paşa'yı

yukarıki

dokuz

yaşındaki

bir

son

tenkil

Moralılar

1715 =

1127

1 Nisan = 26 Rebî'ül-evvel, Pazartesi: Üçüncü Ahmed'le Vezir-i-a'­ zam Silâhdar-Ali Paşa'nm ordu başında istanbul'dan Edirne'ye hareket­ leri.

bir

ziyafette tarihten

halefi

üzerinden M o r a ' y a

gitmiştir).

kızı

gördüğümüz

l â k a b i y l e de anılan k ı y m e t l i

köylülerinden Hacı-Hüseyn Ağa'nın oğludur).

t e r e k e s i n i i s t a n b u l ' d a k i karısı H a -

tayfalarını esir e t m e l e r i ve b i l h a s s a

( P a d i ş a h E d i r n e ' d e k a l m ı ş v e A l i P a ş a d a S e r d â r - ı - E k r e m l i k l e 19 N i s a n : = 14 R e b î ' ­

i s t i r k a b edip

fıkrada

sulhe

valiliğinde

T ü r k i d a r e s i n i i s t e d i k l e r i için, M o r a ' m n istirdâdı i l k h e d e f ittihâz e d i l m i ş t i r ) .

ül-âhir C u m a g ü n ü S e r e z - S e l â n i k - Y e n i ş e h i r (Hoca

Rakka

h a r e k e t i n e sebeb o l m a l a r ı d ı r : K a t o l i k İ t a l y a n t a h a k k ü m ü n e d a y a n a m ı y a n

«Pehiivan-zâve

durmaları,

z a m a n l a r d a Karadağlıları Türk hâkimiyyetine karşı i s y a n ettirip büyük

Cumar­

yetişmiş çok kıymetli b i r d e n i z c i d i r ) .

idâmiyle ikinci vezir Silâhdar-Ali Paşa'nm

rağmen

dice-Sultan'a götüren g e m i y i bile zabtedip

gördüğümüz

sıfatına

«hedef-i

1124 s e n e s i

600

2500 a s k e r i n i

f e v k a l â d e m e c l i s i n k a r a r i y l e n i h a y e t v e r i l m i ş o l m a s ı n a sebeb, V e n e d i k l i l e r i n o

tine

=

1714 = 1126

istanbul sulhiyie memleketine

On-ikinci

B u n u n sebebi,

pâdişâhı mütemâdiyen

kendisine Türk

vukuâtımn si ve

Bu

kralı

sefer

ve bunun

d e v r i n d e k i h u d u d u n esas olmasını, Ş a m a r a v e O r e l

boyu

İsveç kralı Demir-baş Charles'in memleketine iadesi kararı. (Koca-petro'ya

neticelenmiştir;

tahliyesini, isveç

n e h i r l e r i arasında d a Şamara

gördüğümüz

göndermiş

r e t t e sınır ç e k i l m e s i n i k a b u l etmişlerdir. B u s u r e t l e K ı r ı m ' l a L e h i s t a n t e h l i k e d e n

5 Muharrem, Çarşanba: Bender'de

t e c i b u l u n a n D e m i r - b a ş için 1711 =

fıkrasında

bir i'tizar mektubu

Özü b o y u n d a D ö r d ü n c ü M e h m e t

1125

7

24 Haziran == 30 Cumâdâ-l-ûlâ, Cumartesi: Osmanlı-Rus sulhünü kat'îleştiren Edirne muahedesinin akdi.

muhâfız

1713 =

TARİHİ

İznik

7 Haziran = 4 Cumâda-l-âhire, Cuma: Tinos/Tenos = tstendil ada­ sının fethi. (Barbaros

devrinde

alınıp h a r a c a

bağlandıktan

sonra V e n e d i k l i l e r i n eline

geçen

8

KRONOLOJİ

bu

Kiklâd

adası

Kapdan-ı-deryâ

Canım-Hoca'nm

1715

kumandasındaki

Türk

=

1127

1716 ( = 1128

t e s l i m olmuş ve b u suretle V e n e d i k l i l e r i n A d a l a r - d e n i z i ' n d e k i son k o r s a n

habersiz

yatağı

da

ellerinden çıkmıştır).

9

TARİHİ

1716 = 1128 24 Nisan = 2 Cumâda-I-ûIâ, Cuma: «Nemçe seferi»nin açılması.

donanması

g e l i r g e l m e z y e r l i R u m l a r ı n V e n e d i k l i v a l i B a l b i ' y i t e h d i d e t m e l e r i üzerine

OSMANLI

(11 N i s a n =

18 R e b î ' ü l - â h i r

Cumartesi

günü

S i l â h d a r - A l i P a ş a V e n e d i k l i l e r e karşı K o r f u =

V e z i r - i - a ' z a m ve

Korfos

seferine

v u d p a ş a ' d a n İncirli k ö y ü n e g e ç m i ş s e de, d a h a i l e r i g i t m e d e n

7 Ağustos ~ 6 Şa'ban, Çarşanba : Şimalî-Mora fütuhatını ikmâl eden ordunun Anabolu'dan Cenubî-Mora'ya hareketi.

mıştır : B u n u n ve taarruzî

sebebi,

bir

Mora

fethi

üzerine

üzere

Da-

A v u s t u r y a seferi

açıl­

V e n e d i k l i l e r i n Avusturyalılarla

i t t i f a k akdetmiş olmalarıdır;

işte b u n d a n

m e t i Karlofça'da V e n e d i k ve A v u s t u r y a hükümetleriyle

giren

24 C u m â d a - l - â h i r e

Türk ordusu 4 T e m m u z

dikleri

=

Perşenbe

günü K o r i n t h o s

berzahından

2 Receb Perşenbe günü Türklerin

K o r i n t h o s / C o r i n t h u s k a l e s i n i , 19 T e m m u z

=

17 R e c e b

g ü n ü de O s m a n l ı l a r ı n ların

arasındaki

daki

Egine

muz =

((

Kastel-kal'ası»

y e r l e r i işgal

körfezinde

d e d i k l e r i Château

etmiş,

bu

Osmanlıların

sırada

«Cezîre-i

4 Receb C u m a r t e s i günü d o n a n m a

dâr-ı-Ekreme

göndermiş

muhasara etmek

ve

gene

o

de M o r e e ' y i

de­

Napoli Pazar

fethedip Mora

dedikleri adayı

bun­

arasın­

da

6

Tem­

k u m a n d a n ı t e s l i m alıp a n a h t a r l a r ı m S e r -

sırada

V e n e d i k l i l e r de

istemişlerse de 17 T e m m u z

,=

bilmukabele

preveze'yi

15 R e c e b Ç a r ş a n b a g ü n ü

denize

bu

b i r sür'atle i k m â l

ve b ü y ü k

günü

3 Şa'ban

Şimalî-Yunanistan'la Eğene»

şiddetli b i r h u r u ç h a r e k e t i y l e muvaffakiyetlerle

«Gürdüs»

Cuma

d i R o m a n i a / N a u p l i o n c= A n a b o l u k a l e s i n i v e n i h a y e t 4 A ğ u s t o s =

Mora'ya

işte

Cenubî-Mora'ya

hareket eden o r d u n u n en mühim hedefleri N a v a r i n , K o r o n ve M o d o n k a l e l e r i d i r ) .

ya

seferi

için

kuvvetlerini Modon'da

Modon

limanındaki

Venedik

donanması

toplıyan

16 A ğ u s t o s

=:

15 Ş a ' b a n

f e t h i 1 a y , 29 g ü n ; = adasında Türklerin

12/13 Ş a ' b a n

((

fethedip

M o r a fütûhâtmı

bunlardan

4 Eylül =

ve « M a n v a s y a »

birincisinin fethine beylerbeyi

5 Ramazan

günü bu

Sarı-Ahmed

beylerbeyi Paşa'yı

doku­ Minoa

dedikleri Monenıvasia/Malvasia

Anadolu

Os­

Mora'nm

51 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — B u sırada M o r a ' n m c e n u b u n d a k i

Benefşe„

i k i n c i s i n e de R u m e l i

etmiş

Sah/Çarşan-

sonra

i k m â l etmiştir. B ü t ü n

s i y l e A y a - M a v r i adası h e n ü z d ü ş m a n işgalinde b u l u n d u ğ u n d a n , Paşa

Cuma

k a l e s i n i kuşatan ordu 8 günlük b i r m u h a s a r a d a n

z u n c u günü k a l e y i cebren

tahliye

12 Ş a ' b a n Salı g ü n ü i ş g a l edilmiş,

manlı d o n a n m a s ı y a k l a ş ı r k e n k a ç m ı ş v e 1 3 / 1 4 A ğ u s t o s = b a gecesi M o d o n

düşmanın

kale-

Serdâr-ı-Ekrem A l i

Türk-Ahmed

me'mur

etmiş,

Ç a r ş a n b a v e A y a - M a v r i de 5 T e ş r i n i e v v e l t =

Paşa'yı

ve

Mcnemvasia 6 Şevvâl C u ­

m a r t e s i günü fethedilmiştir).

«Fitne-i kıyâme» ve Ağa

gösteren

e l i n d e bırakılan S u d a , için 1669 = Venedik

Girit

fütuhatı

ikmâl

Granbusa / Carabusa

ve

edildiği

zaman Venediklilerin

Spinalonga !=

1080 v u k u â t ı m n «5 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . —' B u

harbi

muhâfızı vezir

üzerine

Hanya

muhâfızı

İzmirli-Ali Paşa d a

diğer

r i t ' l e s o n alâkalarını d a k e s m i ş l e r d i r ) .

vezir

Mehmet

i k i kaleyi

Paşa

Ispirlonga

kaleleri

s e f e r k i Osmanlı

Suda'yı

ve

bahsedenler

Sadâret-kethudâsı

kendisini «Müeyyed

kapıldığı

A h m e d de E d i r n e ' y e h a r e k e t

Avustur­

olmuşsa

cia

için

Giritli

Köse-ibıahim

m i n ind-İllâh»

b u hazırlıksız

sefere

Mora

bilhassa

bir

çıkmış

cihangir

ve

Üçüncü

etmiştir).

5 Ağustos = 16 Şa'ban, Çarşanba: Varadin bozgunu, Vezir-i-a'zam ve Serdâr-ı-Ekrem Silâhdar-Ali Paşa'nm şehâdeti.

harb

meclisinde

gelmediği ler dein

-

Kandiya

zebtederek V e n e d i k l i l e r i n G i ­

=

bu

hâkimiyyetindeki

mevsimin

sonradan

Paşa'nm

üzerine

2 Şa'ban Çarşanba günü B e l g r a d ' a

Osmanlı

takdirde

olmuşsa d a

Tımışvar'a

düşman

takarrür

ordusunun

etmiş,

Varadin

hazırlık

olmadığı

alınıp

mesâfesindeki

Karlofça

25 T e m m u z

sına

vakit

de hâin min

etmiş ve

bunun

bırakmadan

Boşnak

a'sâb-ı

üzerine t o p l a n a n

boğazında

derhal

Sarı-Ahmed

taarruz

Paşa

himmetlerine fütûr»

ilk

vermiş,

edilmiş, e r t e s i s a b a h

beklendiği

meterislere

sırada

bildirip her kesin belirmesinden

Sarı-Ahmed'e

şirmenin

söz

oyalanmıştır. takviye bu sabah

düşmanın

yukarıki

kıt'aları saat

öğle

O

ettirmek

cenahta

çıkarılıp

kuvvetini

bahsedilmişse «Cümle­

düşman

öyle

bir

de

bu

dîn f i r â r o

sırada

ihtimâl sırada

Giritli

askeri

mişse de

sağ

A n a d o l u beylerbeyi Türk-Ahmed Paşa'nm

anlayan Köse-ibradev­

idiyormuş!»

diye

düşman

ordusuna

geçtikten

V a r a d i n muharebesi

ilkönce

Alman

sonra

müdhiş

piyâdesini

son b i r hamle

la yere yuvarlanıp

yapan

adamları tarafından

Serdâr-ı-Ekrem

alnından

geri götürülürken

bir ez-

şehâdeti o cenahın

bozulmasına ve düşmanın d a o t a r a f t a n Osmanlı karargâhına k a d a r g i r m e s i n e olmuş, o s ı r a d a

ol­

«azîm

i k i meş'um

t o p düellosuyla

neticelenmiş,

günü

taarruzu

olduğunu

kethudâsı

istemişse

Türk

Cu­ Vara-

hazırlanma­

bahsederek

bozgunla

cenahta

so!

Belgrad

müsademesi

düşman

almakta

«Düşmen-i

süren

için

5 Şa'ban

olmuş ve b u

hâin

akşamı

kadar

=

Petervvar-

14 Ş a ' b a n P a z a r t e s i

Sarı-Ahmed

t a h m i n i veçhile

günün

vaktine

=

sebeb

kıt'aları

geçen

A l i Paşa

i s e Serdârın

gelmiştir! _

yediden

bahsi

tahkik

aldanan

Hakikatte

takviye

fıkrada

gönderip

birliğine

eden

Sarı-

=

lâzımgeldiğinden

«Sancâğ-ı-Şerîf»

çekilmesine

eden­

Boşnak

düşmanın

yorgunluğundan

3 Ağustos

kumanda yerine

tarafa

pişdar

bir

meclisinde

edilmesi

askerin

Varadin'e hareket madığını

harb

o

teklif

13 Ş a ' b a n P a z a r g ü n ü

o l a r a k 1500 kişilik b i r T ü r k m ü f r e z e s i s e k i z b i n m e v c u t l u mağlûb

toplanan

düşman

geçirilmesini

bulunduğu

orduda topu

hareket

burada

gidilip

hazırlıklarıyla

m a r t e s i günü Z e m u n yakasına geçilmiş, 2 A ğ u s t o s f= din'in bir buçuk saat

gelmiş,

irtidâd etmiş o l a n hâin R u m e l i b e y l e r b e y i

telkiniyle

gidilmesi

harb

k a l e s i n d e n ö d ü n ç o l a r a k 14 « B a l - y e m e z »

him'i

devrinde

devşirmenin

dalkavukluklarına

toplar»

24 Eylül = 25 Ramazan, Sah: Suda kalesinin fethi ve Venediklilerin Girit adasındaki son alâkalarının da kesilmesi. Mehmet

geldiğinden

« i b l i s i l e celîs» d e n i l e n

i s m i n d e k i hâin

Serdâr-ı-Ekrem

(Dördüncü

lâzım

akde-

toplanan

fâtihiiği g u r u r u n a k a p ı l a n S e r d â r - ı - E k r e m e s ö z g e ç i r i l e m e m i ş t i r ; A l i P a ş a

Ahmed bütün

hazırlıklar

edilmiş

sulh

( A l i p a ş a 24 M a y ı s e= 2 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r g ü n ü E d i r n e ' d e n B e l g r a d ' a

22 Ağustos = 21 Şa'ban, Perşenbe: Mora fethini ikmâl eden ordu­ nun Modon'dan hareketi. (Cenubî-Mora'daki

sulhün ihlâl

zâyiâtının iâde v e t a z m i n i ş a r t i y l e y e n i d e n

d e r h a l s e f e r a ç ı l m a s ı n a k a r a r verilmiştir : B u m e c l i s t e

büyük

e t m i ş , 22 T e m m u z

o l d u ğ u N a v a r i n v e K o r o n k a l e l e r i 13 A ğ u s t o s =

muahe­

d i l m e d i ğ i t a k d i r d e i s t a n b u l ' d a k i s e f i r i n i n iâdesini i s t e m i ş v e b u n u n üzerine fevkalâde mecliste

hükü­

ayrı a y r ı a k d e d i l e n

Türklerin

d ö k ü l m ü ş l e r d i r . — Ş i m a l î - M o r a fütuhatı edildikten sonra

olduğunu bildirmiş, V e n e d i k

tedâfüî

dolayı A v u s t u r y a

d e l e r i b i r b i r i n e b a ğ l ı b i r kül hâlinde g ö s t e r e r e k M o r a s e f e r i y l e (27 H a z i r a n =

Serdâr-ı-Ekrem

çıkmak

giren

sebeb

bir

kurşun­

can vermiş ve

nihayet

10

K R ON O L O J î

asker

de B e l g r a d ' a

dofru

^lükle

kaçışmıya

başlamıştır.

kaçırıldığından

1718 f =

Bu

bahsedilir-

bâdirede

_

iki

R

e

M

'

Ü

1

-

e

V

V

e

I

P

e

r

Ş

e

n

b

^

e

ü

n

ü

n

d

e

™ ' « - .

n

1

1İ25

e

M

d

e

t

i

Ü

Z

e

n

e

r

d

U

S

r

k

â

OSMANLI

1129

11

TARİHİ

1717 = 28 Kânunusâni =

senesi

t a m 3 sene, 3 a y , 8

gün

" ° l a f ı n d a n R u m e l i beylerbeyi S a r ı - A h m e d P a ş a S e r d a r - K a y m a k a m l ı ğ m a intihâb edilmiş v e ü ç ü n c ü A h m e Î e s e n . a d e l ^ ı n d e n b e r i m e n s û b o l a n M e v k u f â t î M u ş k a r a l ı , = Nevşehirli t b r a h i m İ g a d a V a r d ı n f a d a s ı m n p â d i ş â h a arzına- m e ' m u r edilmiştir; « L â l e d e v r i , n i n z e k i z a r i f v e t e c e d d u d c u S a d r - ı - a ' z a m ı D â m â d - l b r a h i m P a ş a işte b u d u r , ü ç ü n c ü A h n ı e d ' e V r a d ı n f e l a k e t i n i bütün tafsilâtiyle n a k l e d i p d e r h a l s u l h a k d i y l e o r d u n u n v e d e v l e t i n y e n i i h t i y a ç l a r a g ö r e ıslâhından b a ş k a ç â r e k a l m a d ı ğ ı n ı a n l a t a n N e v s e h i r l i - I b r a h i m A ğ a B a ş - E m î r - â h u r l u k l a pâdişâhın y a n ı n d a k a l m ı ş v e ç o k " ç a b u k p a r l ı y a n b u mŞ

=

1129

devsrrmenSiSnîine

22 Ağustos = 4 Ramazan, Cumartesi: Belgrad muhafızı Hacı-Halil Paşa ınn sadâret ve serdarhğı.

İTlTf/^T *

1717

«Sancağ-ı-Serîf „in

k u r b a n o l a n zavallı M o r a fâtihi Silâhdar-AIi p a ş a ' n ı n sadâreti 1713 = îürmÜştür)T '

1128

14 Saf er, Perşenbe: Şehzâde Mustafa'nın doğu­

mu. ( ü ç ü n c ü A h m e d ' i n b u o ğ l u 1757 = Sâlis =

1171 de t a h t a ç ı k m ı ş o l a n

«Sultan

Mustafây-ı

Ü ç ü n c ü M u s t a f a » dır : A n a s ı n ı n adı « M i h r i ş â h - K a d m » d ı r ) .

18 Şubat = 6 Rebî'ül-evvel, Perşenbe: Fatma-Sultan'la evlenen Ri-

m

kâb-ı-Hümâyun-Kaymakamı

Nevşehirli-îbrahim

Paşa'nın dâmadiığı.

?

VuÎ K a v T k T " vezâretle R i i b - ı - H ü m a y u n K a y m a k a m l ı ğ ı n a t a y ı n ı üzerine s u l h siyâseti h â k i m b i r v a z i y e t e g e l m i ş t i r _ Hacı-Halil Paşa'ya gönderilen «Mühr-i-Hümâyun» b u gün kendisine t e s l i m edilmiş v e V a r a d ı n f a c i a s ı n a sebeb o l a n S e r d a r - K a y m a k a m ı b o ş n a k S a r ı - A h m e d P a s a d a B e l g ı a d m u h a f ı z l ı ğ ı n a t â y i n e d i l m i ş t i r : B u hâin d e v ş i r m e b i r a z „ r a irtidâd'ettiği =

§

Ş

6

V

V

â

I

C

U

m

a

r

t

6

S

İ

g

Ü

n

Ü

( ü ç ü n c ü A h m e d ' i n e n s e v g i l i kızı o l a n F a t m a - S u l t a n o sırada 13 y a ş ı n d a d ı r : H e n ü z 5 y a ş ı n d a y k e n e s k i V e z i r - i - a ' z a m S i l â h d a r / Ş e h i d - A l i P a ş a ' y a n i k â h l a n m ı ş ve 12 y a ­ s ı nd a b u itibarî i z d i v a ç t a n d u l k a l m ı ş t ı r ! B a b a s ı n ı n e n s e v g i l i v e z i r i o l a n y e n i k o c a s ı e n k u v v e t l i r i v a y e t e n a z a r a n o sırada 54-55 y a ş l a r ı n d a ç o l u k - ç o c u k

ve hattâ dâmad

s a h i b i b i r âile b a b a s ı d ı r v e b i l h a s s a h e n ü z 44 üne b a s m ı ş o l a n k a y n a t a s ı Ahmed'den

uçüncu

bile 1 0 - 1 1 yaş büyüktür!).

18 Ağustos = 10 Ramazan, Çarşanba: Belgrad'ın sukutu.

s o

*2 t l t T T -kında t a k i b a t y a p ı l m a m ı ş t ı r ) . t

m

P

a

r

6

a

l

a

n

a

r

a

ö l d ü r ü l m ü ş v e i r t i d â d m d a n dolayı k a a t i l l e r i h a k -

k

{Vezir-i-a'zam siyasetine

«Mustafa

Naım»

Defteı-emınlıgı, kilerde cıld

kâtipken

üzerine

istinsahından

Jlup

hususiyetlerime M O r a

D

e

Bunun

:

ibaretse

de,

t

e

r

-

e

m

i

n

l

i

^

d

i l k beş

cildi

büyük

« ™

e

âid

olan

basıldıktan

e s e r i n e ş a h s î b i r çeşni f

mahlasını

Baş-Muhâsebecilik

i k i cild olarak

tab'edilmiştir

aynen

ve

sonra

vermek

almış

ve

gibi

mühim

mev­

tîrihi

i S Z e

brl-

Matbaa-ı

Kâtib-Çelebi

Vak'amivis

"ataft^n

r e k e t l e 26 T e m m u z

1654-1655 t a r i h i n d e H a -

«Naîmâ»

H i c r e t i n 1000-1070 v u k u a t ı n a

matbaasında

adeta

pXa:'dad7r)

kaleminde

Anadolu-Muhâsebeciliği

bulunmuştur.

hım-Muteferrika altı

dır , D î v a n

Tmire'de

« F e z l e k e , , sTnîn

b i r takım

k u d r e t i n i de

ilâve e

ve

göstlrmemi

mezarı Balyabadİa

İ

~

h a r b c i l i k e d i p T ı m ı ş v a r istirdâd

d â r o l m a d ı ğ ı i ç i n 12 H a z i r a n =

Eylül sonları = Şevval ihtidaları: Vak'amivis Naîmâ'mn ölümü. Ş e h n a m e c i l e r d e n s o n r a i l k V a k ' a n ü v i s o l a n N a î m â 1065 , =

ve Serdâr-ı-Ekrem Hacı-Halil Paşa Nevşehirli-îbrahim

rağmen

!

=

harb

meclisleri

akdederek

K ı r ı m hanı S a â d e t - G i r a y ' ı mazan pazartesi

Paşa'nın

sulh akdine

2 Receb C u m a r t e s i günü E d i r n e ' d e n B e l g r a d ' a h a ­ k a r ş ı l a ş m ı ş s a d a b i r türlü t a a r r u z a

v a k i t geçirmiş

ve -hattâ 60 - 70 b i n

d a atâlet içinde b e k l e t m i ş , n i h a y e t

günü sabaha

rîf„le beraber dolu-dizgin

geçme-

askerle

gelen

16 A ğ u s t o s = 8

karşı düşman t a a r r u z u başlarken u y k u d a n

sırada Mısır v e K ü r t a s k e r l e r i k a ç m ı y a b a ş l a m ı ş v e h a t t â k e n d i s i de

Ra­

uyandığı

«Sancag-ı-Şe-

k a ç m ı ş t ı r ! B u b a d i r e n i n 10 b i n şehitle 10 b i n y a r a h

esire m a l olduğundan b a h s e d i l i r ! B e l g r a d k a l e s i işle b u n d a n dolayı üç günde edilmek

sulh taraf-

16 S a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü v â s ı l o l m u ş , ü ç h a f t a d ı r k a l e y i m u ­

hasara eden P r e n s Eugene'in ordusuyla yip

edilmedikçe

üzere « v i r e i l e » t e s l i m o l m u ş v e m u h â f ı z

San-Musafa

Paşa

ahâliyi

ve

tahlrye Niş'e

götürürken refâkatindeki A v u s t u r y a generallerinin yaptıkları s u l h t e k l i f i m S o f y a da b u l u n a n padişahla hükümet erkânına arzetmiştir. _

Belgrad'ın bundan

g ü n s o n r a B i r i n c i M a h m u d d e v r i n d e istirdadı için 1739 =

22 sene

İT

3152 v u k u a t ı n ı n « 1 E y l u ı »

fıkrasına bakınız).

20 Teşrinievvel = 4 Zülka'de, Salı: Tunışvar'm sukutu.

ZZTvlTn n - 7 ^ S

26 Ağustos = 18 Ramazan, Perşenbe: Vezir-i-a'zam ve Serdâr-ı-Ek­

" müstahkem' m e r k e z i E f l a k ' l a B o g d a n ' m d a k i l i d i sayılır. B u s e n e n i n «5 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n d a g ö r ­ d ü ğ ü m ü z V a r a d i n b o z g u n u n u n i l k f e c î n e t i c e s i işte b u f a c i a d ı r . 180 b i n kişilik b i r H ı r i s t i y a n o r d u s u n a k a r ş ı 44 g ü n d a y a n d ı k t a n s o n r a i m d a t s ı z h k t a n dolayı « v i r e ile» d ü ş m a n a t e s l i m o l u p ahâliyi B e l g r a d ' a n a k l e d e n m u h â f ı z H a c ı - M u s t a f a P a s a 4 - 5 s e n e k a f i g e l e b i l e c e k z a h i r e v e m ü h i m m a t a m â l i k o l d u ğ u için şiddetle t e n k i d edi¬ . f Ve™^'™™ ve Serdâr-ı-Ekrem Hacı-Halil P a s a b u f e l a k e t h a b e r i üzerine a s k e r i n d a ğ ı l m a s ı n a m e y d a n v e r m e m e k için o r d u y u alıp' d e r ­ h a l Edirne'ye hareket etmiştir). V

y

U

e

â

n

y

e

t

İ

Ş

e

k

n

d

e

k

a

!

a

n

B

a

n

a

t

e

y

â

I

e

t

i

n

i

n

b

u

i

y

1

rem Hacı-Halil Paşa'nın azliyle Nişancı-Mehmet Paşa'nın sadâreti. (Nevsehirli'nin sulh siyasetine o l d u ğ u için a z l e d i l e n tos =

4 Ramazan

arnavut

Cumartesi

muhâlefet Halil

ederek nihayet

Paşa'nın

sadâreti

Belgrad

1716=1128

fâciasma senesi

sebeb

22

Ağus­

g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 5 g ü n s ü r m ü ş t ü r .

Halefi

K a y s e r i k ö y l ü l e r i n d e n o l m a k l a b e r a b e r a s l e n Mısırlı o l d u ğ u h a k k ı n d a d a b i r r i v a y e t bulunan «Hacı-Ali» isminde b i r t a c i r i n oğludur).

12

1723 =

KRONOLOJİ 1718 =

1719

=

OSMANLI

1135

1131 çok

1130

binalarla

şehir

sûrunun h e m e n

baştanbaşa yıkılmasına

Şehrin i ' m â r m a s o n d e r e c e e h e m m i y e t

( N i ş a n c ı ' m n a z l i n e sebeb, k e n d i s i n i n h a r b t e m â y ü l l e r i n e m u k a b i l N e v ş e h i r l i ' n i n ne k a d a r

haklı olduğu bilhassa

m a s ı d ı r : S a d â r e t m ü d d e t i 1717 =

Belgrad

1129 s e n e s i

faciasıyla

26 A ğ u s t o s

meydana

=

O zamana

=

Nevşehirli İbrahim Paşa E z d i n voyvodası

kadar

Muşkara

denilen

verilmiştir. — Ç ı r a ğ a n - s a f â l a r ı

memleketine

ve zevk-u-safâ

dolayı

temâyülleriyle

Perşenoğludur

«Nevşehir»

«Lâle

ol­

vezirlerinden

A l i Ağa'nın

i'mârmdan

sulh

çıkmış

18 R a m a z a n

be g ü n ü n d e n i t i b a r e n 8 a y , 14 g ü n d ü r . — O s m a n l ı t a r i h i n i n e n b ü y ü k olan Muşkaraiı

:

ismi

veren Dâmâd-İbrahim Paşa bundan

bir müd­ 1137 s e ­

n e s i 18 Teşrinisani =

4 Rebî'ül-evvel C u m a r t e s i günü ikmâl

21/22 Temmuz = 4/5 Ramazan, istanbul yangım.

16/17 Temmuz = istanbul yangını.

17/18 Şa'ban, Cumartesi/Pazar

(Cibâli-kapusu

«Yahud-hâne»

hâricindeki

yaktıktan sonra

lerin

birbirinden

(Yukarıki fıkrada gördüğümüz zelzeleden

t a m 57 g ü n s o n r a sonra

ateş

saatte

1723 =

diğini

«18

gördüğümüz

Ağustos»

s u l h temâyülleriyle

h i m Paşa'nın sulh siyasetine rahim

Ağa

fıkrasında

baş-murahhas

uygun

Avusturyalılar

Felemenk

tarafından

elçisinin

tavassutu

izhâr

edil­

Dâmâd

İbra­

g e l d i ğ i için Ş ı k k - ı - S â n î D e f t e r d a r ı

ve sonraları P a r i s sefâretnâmesiyle

Sâlis D e f t e r d a r ı Y i r m i - s e k i z - Ç e l e b i M e h m e d

Silâhdar-ib-

şöhret b u l a n

E f e n d i de i k i n c i m u r a h h a s

sol s a h i l i n d e ve b u n e h r i n T u n a ' y a karıştığı n o k t a

Poharevats/Passarowitz=Pasarofça

şehrinde

Avusturya

ve

civârında

Venedik

Şıkk-ı-

tâyin

y o l a ç ı k a r ı l m ı ş , N e v ş e h i r l i - i b r a h i m P a ş a d a o r d u b a ş ı n d a ihtiyâten S o f y a ' y a Morava'nm

edilip gelmiş,

bulunan

murahhasla-

rıyla 47 y a h u t 70 g ü n süren b i r m ü z â k e r e d e n s o n r a b u g ü n zevâlî s a a t b i r b u ç u k t a i k i m u â h e d e a k d e d i l m i ş t i r 20 m a d d e l i k

Avusturya

:

muâhedesi

mucibince

B e l g r a d ve S e ­

m e n d e r e havâlisinden m ü r e k k e p b i r m ı k d a r Sırbistan arâzisiyle B a n a t — T ı m ı ş v a r e y â ­ l e t i v e A l t / A l u t a n e h r i n i n g a r p s a h i l i n d e Osmanlıların « E f l â k - ı - Ç â s â r î » y a h u t « E f l â k - ı sagîr»' d e d i k l e r i ve son seferde

Avusturyalıların

terkedilmiştir. —

Venedik

26 m a d d e l i k

sıyla D a l m a ç y a , H e r s e k onlara

bırakılmışsa

i ş g a l e t t i k l e r i arâzi

muahedesi

mucibince

v e îstendil adaları v e G i r i t ' d e f e t h e d i l e n

edilen

Mora

Avusturyalılara

de C e r i g o = Ç u k a

ve A r n a v u t i u k ' d a V e n e d i k l i l e r i n işgal

d a , s o n s e f e r d e istirdâd

e t t i k l e r i bâzı

yarımadasıyla

S u d a ve diğer i k i kale Türkiye'de

ana­ yerler

Aya-Mavri kalmıştır.

N e t i c e i t i b a r i y l e Pasarofça muâhedesi A v u s t u r y a cephesi i t i b a r i y l e Karlofça

sulbün­

den

demek­

daha

zararlı o l m a k l a

t i r . Osmanlı ordusu

beraber, Venedik

harbedemiyecek

kadar

cephesi

itibariyle daha

bozulmuş

olduğu

a k d i m ü h i m b i r z a r u r e t v e h a t t â siyasî b i r m u v a f f a k i y e t

(İran'daki

Safavî

faydalı

için, b ö y l e

bir

sulbün

sayılabilir).

beyi

olmuştur:

1131

Hacı

Şark'daki

şiddetli

sarsıntı i s t a n b u l ' d a b i r

otuz

senedenberi

«Ağvan/Efgan,,

Kandehâr'ı

zabtedip

inhilâl

hâlinde

bulun­

b i r takım i s y a n l a r l a tecâvüz) a r a Türklerinden

hükümet

«Kılcılar»

kurmasıyla

Safavî hükümdarı B i r i n c i Hüseyn'i esir etmiş ve b u n u n şan

oğlu Tahmâsb'ı da o r a d a n

se­

oymağının

başlamış,

kendi­

demektir, iran'ın g a r p

göndermeleriyle

zabtedip

tutunmaya

çalı­

t a r a f ı n d a k i i s y a n h a r e k e t i de Ş i r v a n Sünnîlerihin b a ş ı n a gibi mühim merkezleri

t i k t e n s o n r a Şirvanlıların T ü r k i y e ' y e i l t i h a k için 1722 = zar

Kazvin'de

k o ğ m u ş o l d u ğ u için, S a f a v î saltanatı artık . y ı k ı l m ı ş

çen H a c ı - D a v u d B e y ' i n Ş a m a n ı , Şabran, E r e ş v e s a i r e başlamış

ve b u n u n

ge­

zabtet-

1134 de İ s t a n b u l ' a b i r m a h ­

üzerine H a c ı - D a v u d

B e y Şirvan

hanlığına

t â y i n e d i l i p k e n d i s i n e b i r m e n ş u r l a « T a b l - ü - a l e m » g ö n d e r i l m i ş t i r . — B u sırada R u s çarı K o c a - P e t r o mekte

d a f ı r s a t t a n i s t i f â d e için H a z a r s a h i l l e r i n d e n B a k u ' y a d o ğ r u i l e r l e ­

ve Gîlân'la Mâzenderan

ve Esterâbâd-ı

tehdid

etmektedir!

Netice

itibariyle

Türkiye şarkta b i r R u s çenberiyle çevriliyor ve hattâ Rusların H a z a r ' d a n sonra K a ­ r a d e n i z ' e i n m e k t e h l i k e s i de b e l i r i y o r d e m e k t i r . H u d u d v a l i l e r i n d e n aldığı

kaaimlerle

İ r a n ' a g ö n d e r d i ğ i c a s u s l a r ı n r a p o r l a r ı n a istinâden b u m ü h l i k v a z i y e t i n inkişâfını b ü ­ y ü k b i r d i k k a t l e t â k i b e d e n V e z i r - i - a ' z a m D â m â d i b r a h i m P a ş a , 84 sene e v v e l dilmiş o l d u ğ u n u 1 6 3 9 = 1 0 4 9

vukuâtmm

«17 Mayıs»

fıkrasında

hâkimiyyeti

yıkıldıktan

sonra

Şîrin m u â h e d e s i n i n

Safavî

olmasından

Türkiye'nin

tedbirlerin

dolayı

d e r h a l ittihâzına

Köprülü-zâde medan dir.

ve

Gürcistan'ın me'mur

mühim

şehri

gönderdiği k a l e askerin

en

Azerbaycan

müteveccih

Safavî

ve

hâkimiyyetinde

Silâhdar-ibrahim

olan

Gori

kalelerini

anahtarları vazifeleri,

b u • gün Efganlı

Kafkasya

hükmü

te'min

bulunan

Karthli

mukavemetsiz pâdişâha

Hasan

Ser-asker

b u krallığın

Mahmud-Han'dan

almış

valisi

da

karşı olan ve

derhal Tiflis'le

istanbul'a üç

Garbî-Iran'm

e v v e l B a k u ' n u n işgalidir : B u n l a r d a n S i l â h d a r - i b r a h i m

He-

edilmişler­

edilmiştir. — B u evvel

cephe

Van

tâyin

pâyıtahtı

askerî

üç

Paşa

krallığına

teslim

takdim

kalmamış

sınırlarında

valisi

akde­ Kasr-ı-

edecek

Paşa Cenubî-Kafkasya,

cephelerine

paşa

gördüğümüz

artık

emniyyetini

ve Bağdad

Irak

olan

mühim

iran

Silâhdar-ibrahim

A b d u l l a h Paşa

Kermanşâh'a

şark tarafından

başlıyarak

açmıştır : E r z u r u m b e y l e r b e y i

Koca-Petro'dan bu

isyan

Mîr-Üveys'in

takriben

şarkıyla garbinde

geçip H e r a t ' i a Meşhed'i aldıktan s o n r a iran'ın pâyıtahtı olan İsfahan'ı bile

en

25 Mayıs = 6 Receb, Perşenbe: Büyük istanbul zelzelesi. ( Z e v â l î s a a t 12,30 d a b a ş l a y ı p ü ç d a k i k a süren

hâkimiyyetinin

s i n d e n s o n r a y e r i n e k a r d e ş i A b d u l l a h v e o n u n d a y e r i n e "Üveys'in o ğ l u M a h m u d - H a n

harekete

1719 =

1135

•9 Temmuz = 5 Şevval, Cuma: Safavî saltanatının inkırazı üzerine şark cephesinde Osmanlı harekâtının başlaması ve Gürcistan'da işgal edilen Tiflis ve Gori anahtarlarının Üçüncü Ahmed'e takdimi. ması nihayet b u m e m l e k e t i n

21 Temmuz — 22 Şa'ban, Perşenbe: P&sarofça muahedelerinin im­ senenin

kadar

dayanmış ve b i r çok güzel s a r a y l a r l a k o n a k l a r kül olmuştur).

beb

(Yukarıki

Cedikpaşa'da çıkan bu

K u m k a p u üzerinden s u r l a r a

Unkapamna

içeri s i r â y e t e d i p altı k o l a a y r ı l a r a k 20

i s t a n b u l ' u n b ü y ü k b i r k ı s m ı n ı kül hâline g e t i r m i ş t i r ) .

zası.

gecesi : Büyük

devri» n i n t i m ­

gecesi: Büyük

çıkan

edilmiştir).

Cuma/Cumartesi

büyük yangın o semti kâmilen yaktıktan

h ü k ü m e t p r o g r a m ı şekline s o k m u ş o l a n V e z i r - i - a ' z a m d ı r ) .

sâhil b o y u n u

başka,

det s o n r a i s t a n b u l surlarını y e n i d e n y a p t ı r m ı ş v e inşâatla t â m i r a t 1724 =

sâli hâline g e l e n b u z e k i , m ü n e v v e r v e z a r i f v e z i r t e c e d d ü d c ü l ü ğ ü i l k d e f a o l a r a k b i r

kadaı

sebeb o l d u k t a n

İ z m i t ' i n b ü y ü k b i r k ı s m ı n ı y ı k m ı ş v e K a r a m ü r s e l ' d e de t a h r i b â t a sebeb o l m u ş t u r . —

9 Mayıs = 8 Cumâda-l-âhire, Pazartesi: Nişaneı-Mehmet Paşa'nın azliyle Nevşehirli Dâmâd-İbrahim Paşa'nın sadâreti. siyasetinde

13

TARİHİ

Paşa

Ser­ ve

harbsiz

1724 = 1137

K R O N O L O J İ

1 4

t e s l i m aldığı T i f l i s ' d e 132 g ü n b o ş v a k i t g e ç i r i p B a k u ' n u n R u s l a r t a r a f ı n d a n işgaline sebeb o l d u ğ u için a z l e d i l i p y e r i n e D i y a r b e k i r b e y l e r b e y i v e z i r  r i f î - A h n ı e d P a s a t â ­ y i n edilmiştir).

1723 =

1136

1726 = ile»

OSMANLI

1138

t e s l i m teklifinde bulunmuş

t a h l i y e s i ikmâl

edilerek

b u g ü n O s m a n l ı o r d u s u t a r a f ı n d a n i ş g a l edilmiştir. — K a f k a s c e p h e s i n d e k i

ve bundan

bu m u ­

eyâletinin

merkezi olan

Sine/Sinâ

şehri t e s l i m

mış ve L o r i s t a n v a l i s i A l i M e r d a n - H a n d a Şehr-i-Zûr beylerbeyi şa'ya mağlûb o l d u k t a n sonra itaate mecbur

11 alın­

senenin

Mart

sonları ı =

Receb

20 Mart = 5 Receb, Salı: Şehzade Abdülhamid'in doğumu.

Âbdurrahman P a -

( Ü ç ü n c ü A h m e d ' i n b u o ğ l u 1774 == 1187 de t a h t a ç ı k m ı ş o l a n vel =

olmuştur).

iptidalarında

B i r i n c i Abdülhamid»

dir

«Abdülhamîd-i E v ­

A n a s ı n ı n adı « R â b i a Ş e r m î - S u l t a n » d ı r ) .

:

3 Ağustos = 23 Zülka'de, Cuma: Tebriz fethi.

1724 = 1136 6 Mayıs = 12 Şa'ban, Cumartesi: Hoy fethi. (Bu

teslim

o l u p y e n i b i r b e y l e r b e y l i k m e r k e z i ittihâz e d i l m i ş t i r ) .

gelmez

S a f a v î v a l i s i A b d ü l b â k î - H a n d e r h a l t e s l i m o l m u ş , b u n d a n s o n r a 10 Teşrinisani = günü Erdeiân

evvel

1725 = 1137

( B u cephe s e r - a s k e r i o l a n B a ğ d a d v a l i s i v e z i r H a s a n Paşa o r d u s u y l a g e l i r Çarşanba

bir gün

vaffakiyetten, b i r a z sonra d a I r a k cephesinde Nihâvend kalesi m u k a v e m e t s i z

15 Teşrinievvel = 15 Muharrem, Cuma: Kermanşâh'm işgali.

Safer

15

TARİHİ

(Yukarıki

senenin

«31 A ğ u s t o s »

fıkrasında

bahsi

geçen

ilk

k a l a n T e b r i z şehrine b u s e f e r t e k r a r y ü r ü y e n A z e r b a y c a n

muhâsarası

ser-askeri

A b d u l l a h Paşa ilkönce M e r e n d sancağının e n müstahkem m e v k i i o l a n

Merâga

valisi

Feridun-Han Os­

k a l e s i n i işgal e t t i r i p sancağı i l h a k e t t i k t e n s o n r a

Tebriz'e hücum

neticesiz

Köprülü-zâde Sünûs/Zünûz

edip

en k u v v e t l i

manlılara inkıyâd edip beylerbeyi pâyesiyle m e v k i i n d e i b k a e d i l d i k t e n sonra, b u gün

r i v a y e t e g ö r e 6 g ü n s ü r e n b i r şehir m u h a r e b e s i n d e n s o n r a b u g ü n d ü ş m a n ı « v i r e i l e »

de

teslime mecbur

Azerbaycan

cephesi

ser-askeri

k u v v e t i n H o y şehrini f e t h e t m e s i

Köprülü-zâde

A b d u l l a h Paşa'nın

v e b u n u n üzerine Ç o r s şehrinin

G a r b î - t r a n ' d a O s m a n l ı istilâ s â h a s ı n ı m ü h i m b i r n i s b e t t e

gönderdiği

de t e s l i m

bir

olması

genişletmiştir).

«21 Teşrinievvel» fıkralarına

24 Haziran = 2 Şevval, Cumartesi: Garbî-îran'm taksimine âid Osmanlı-Rus muahedesi. ( B u sırada H a z a r b o y u n u

işgal

Şah-Hüseyn'in oğlu Tahmâsb'ı

etmiş olan

Koca-Petro,

himâyesine almış ve o d a

E s t e r â b â d havâlisinin R u s l a r a t e r k i n i k a b u l e t m i ş t i r münasebâtım harbine

çok

tarafdar

gergin

b i r hâle

olmuşsa

da,

getirmiş

ve

Yeniçerilerin

:

Bu

hattâ

Efganlılara Gilân,

esir

Osmanlı

efkâr-ı-umumiyye

muhalefetini

olan

Mâzenderan

vaziyet önliyerek

bir

bir

sefirinin tavassutiyle

sa'nın b u

b i r muâhede

akdine

mecbur

olmuştur;

R u s elçisi N e p l u j e f f ' l e a k d e d i l e n 6 m a d d e l i k

H a z a r b o y l a n y l a İkinci

Tahmâsb'ın

terketmiş

olduğu

İran

Fran­ müsel­

muâhede

eyâletlerinin

R u s y a ' y a a i d i y y e t i k a b u l edilmiş ve b u n a m u k a b i l R u s çarı d a Osmanlıların istediği Şirvan, Gence, E r i v a n . M o g a n , Karabağ, A z e r b a y c a n ve kısmen Irâk-ı-Acem'in k i y e ' y e i l h a k ı n d a y a r d ı m t a a h h ü d e t m i ş t i r . İ r a n ' ı n m ü t e b a k i h ı ş m ı İkinci âid o l a c a ğ ı için, T ü r k i y e i l e

R u s y a Efganlılara

karşı Safavîleri

( B u mühim

m e v k i i n fethine

iltizâm

kalesini 3 Ağustos

m u h â s a r a e d i p b u s a b a h e r k e n d e n b a ş l ı y a n şiddetli b i r h ü c u m l a

fethetmiştir).

tan'ın ilhakı. (Irak cephesi

ser-askeri ve Bağdad valisi H a s a n Paşa ölmüş, yerine

tâyin

manlılardan y ü z çeviren L o r i s t a n v a l i s i A l i Merdan-Han'ın

üzerine y ü r ü y ü p

1726 =

etmişler

1138

12 Mart = 8 Receb, Salı: Efganlı Eşref-Şâh'm Hilâfet iddiasiyle Garbî-îran'm tahliyesi hakkındaki talebinin reddî. ( B u s ı r d a a şimal v e g a r p

fethedilmiş ve

Azer­

«9 T e m m u z »

edilmiştir).

fıkrasında

taraflarından

R u s v e O s m a n l ı istilâlarına u ğ r ı y a n

T ü r k l e r i n i n istilâsı a l t ı n d a d ı r :

gördüğümüz

Mahmud-Han'ı

1723 I— 1135

öldürüp

yerine

uğraşırken, b i r t a r a f t a n d a

1137

gönderip

3 Teşrinievvel = 14 Muharrem, Salı: Revan/Erivan fethi. bulunan Erivan

k a l e s i 6 gün

Garbî-lran'da

t a a d d ü d . edebileceği evvel

«vire

ben

19

imzâlı

istanbul'a

işgal

hakkında

bir mahzar

edilen İran

Abdül'Aziz-Han/Sultan

yerlerin Sünnî

iâdesini

ulemâsından

amca­

Tahmâsb'la

isminde

b i r elçi

istemiş v e Hilâfetin Osmanlı

göndererek h a l i f e l i k iddiâsma

bile

İran,

vukuâtımn

geçen

z a d e s i E ş r e f - Ş â h b i r t a r a f t a n S a f a v î saltanatını i d â m e y e çalışan İ k i n c i

altında

eyâlet

m e r k e z i o l a n Hurremâbâd'ı işgal ve vilâyetini ilhâk etmiştir).

şarktan d a « A ğ v a n / E f g a n »

muhâsara

edilen

v e B a s r a valiliğinde b u l u n a n oğlu A h m e d P a ş a d a evvelce itâat e t t i k t e n s o n r a O s ­

( B u a y içinde K a f k a s c e p h e s i n d e N a h c i v a n f e t h e d i l d i k t e n s o n r a I r a k c e p h e s i n d e de

a y , 28 g ü n d e n b e r i

23

evvel

6 Eylül =5 27 Zülhicce, Perşenbe: Hurremâbâd'ın işgali ve Loris-

58 g ü n l ü k b i r m u h â s a r a d a n s o n r a b u 59 u n c u g ü n ü H e m e d a n

(2

—

Tür­

31 Ağustos = 11 Zülhicce, Perşenbe: Hemedan fethi.

1724 =

ve

olan E r z u r u m valisi vezir H a -

Zülka'de C u m a günü z a p t e t t i k t e n s o n r a geldiği Gence k a l e s i n i b u n d a n b i r gün

Tahmâsb'a

demektir).

b a y c a n c e p h e s i n d e de T e b r i z k a l e s i m u h â s a r a

ser-askerlikle me'mur

cı-Mustafa Paşa E r i v a n ' d a n h a r e k e t l e y o l üzerinde L o r i

Rus için

1012 v u k u â t ı m n «28 E y l ü l »

bakınız).

4 Eylül = 25 Zülhicce, Salı: Gence fethi.

«Nizâm-ı-

t a v a s s u t t a n maksadı, A v u s t u r y a ' y a karşı b i r Osmanlı-Rus-Fra'nsız

les i t t i f â k m a y o l a ç m a k t ı r . _ mucibince

böyle

ve

- Rus

cedîd» o c a ğ ı k u r m a k i s t i y e n Nevşehirii-lbrahim p a ş a o r d u y a i'timâd edemediği Fransa

e t m i ş t i r . — B u n d a n e v v e l 18 sene, 3 g ü n O s m a n l ı i d a r e s i n d e k a l a n

T e b r i z ' i n S a f a v î l e r t a r a f ı n d a n istirdâdı için 1603 =

şer'an

ulemâsına

hita­

kalkışmıştır!

Buna

16

K R O N O L O J İ

1727 —

1140

karşı V e z i r - i - a ' z a m D â m â d - l b r a h i m Paşa fevkalâde b i r meclis toplayıp E ş r e f i n TJçuncu A h m e d ' e g ö n d e r m i ş o l d u ğ u n â m e n i n t a k d i m e ş â y â n o l m a d ı ğ ı h a k k ı n d a b i r k a r a r aldıktan b a ş k a , a r a d a « B a h r - ı H i n d g i b i b i r h â c i z - i a z î m » o l m a d ı k ç a H i l â ­ f e t i n t a a d d ü d ü n e şer'an c e v â z o l m a d ı ğ ı h a k k ı n d a Ş e y h - ü l - î s l â m A b d u l l a h E f e n d i ' d e n b i r f e t v â a l m ı ş , Osmanlı u l e m â s ı n d a n d a c e v â b î b i r m a h z a r alıp E ş r e f - Ş â h ' m elçisine vererek b u gün g e r i göndermiştir).

1727 =

1730 =

15 i n c i a s r m

ortalarından

17

TARİHİ

16 Kânunuevvel = 2 Cumâda-l-ûlâ, Salı: Müteferrika matbaasının işlemiye başlaması. (Yukarıki

sene v u k u â t m d a

bahsi

geçen

müsâade

fermanı

Osmanlı matbaası b u gün işlemiye ve i l k eser o l a r a k

üzerine

«Sahâh-ı

kurulan bu ilk

Cevheri»

tercümesi

«Vankulu lügati» d i z i l m i y e başlamıştır).

1139

1729 = 1142

Temmuz başları = Zülka'de ortaları: Matbaacılığın kabulü hakkın­ da ferman neşri. (Avrupa'da

OSMANLI

1143

i t i b a r e n yayılmıya

başlamış

olan

matbaacı­

lığın b i z d e b u t a r i h e k a d a r t a k r i b e n i k i b u ç u k asır g e c i k m i ş olmas'ı u m u m i y e t l e d i n

27 Temmuz = 1 Muharrem, Çarşanba: Büyük istanbul yangını. ( B a l a t - k a p u s u h â r i c i n d e n ç ı k a n ateş içeri s i r â y e t e d e r e k « Ş e h r ü n s ü m n ü - s e k i z d e b i ­ r i » n i 24. s a a t t e kül hâline g e t i r m i ş t i r ) .

t a a s s u b i y l e i z a h e d i l i r s e de d o ğ r u değildir : O s m a n l ı a s k e r î teşkilâtını A v r u p a ' y a i l k tanıtan

büyük

eserin

z a m a n şehirde

müellifi

Kont

de

Marsigli

doksan bin hattat mevcud

k e n d i s i n i n İstanbul'da

bulunduğu

m e t i n o k a d a r insanı işsiz b ı r a k ı p iktisadî b i r b u h r â n a sebeb o l m a k t a n ç e k i n d i ğ i m a t b a a c ı l ı ğ ı k a b u l d e t e r e d d ü d ettiğinden b a h s e t m e k t e d i r .

Zâten A v r u p a ' d a

için

i t i b a r e n pâdil

şahın f e r m a n ı y l a

da

piyasasında

satış

serbestîsine

mazhar

olması

meselenin

1142

2 Temmuz = 16 Zülhicce, Pazar: Nihâvend'in sukutu ve neticeleri.

basılmış

A r a p ç a , Türkçe ve A c e m c e e s e r l e r i n d a h a Üçüncü M u r a d d e v r i n d e n Türk

1730 =

o l d u ğ u n d a n v e işte b u n d a n dolayı h ü k ü ­

(1727 •= 1140 v u k u â t ı n m « 4 T e ş r i n i e v v e l »

fıkrasında gördüğümüz H e m e d a n

t a a s s u p l a alâkadâr olmadığını gösteren b i r delil d e m e k t i r . B u n u n l a beraber,

Nevşe-

d e n s o n r a i r a n ' d a b ü y ü k b i r d e ğ i ş i k l i k d a h a o l m u ş , S a f a v î saltanatını

h i r l i - î b r a h i m P a ş a artık h e r ş e y e r a ğ m e n b u e n b ü y ü k t e c e d d ü d v e t e r a k k i

vâsıta­

çalışan İkinci T a h m â s b H o r a s a n Türkmenlerinden

sının k a b u l ü n e k a r a r v e r m i ş v e b a b a s ı y l a b e r a b e r P a r i s ' e g i d i p m a t b a a c ı l ı k

terak-

dunun

kiyyâtını o r a d a t e d k i k etmiş o l a n Yirmi-sekiz-Çelebi-Mehmed Efendi

ile «Basmacı-ibrahim»

k a ' n m müştereken tarihte

bir matbaa

denilen

Macar

açmalarına

çıkan Hatt-ı-Hümâyûniyle

Efendi-zâde S a i d A ğ a /

mühtedilerinden

müsâade

Şeyh-ül-islâm

etmiştir:

İbrahim-Müteferri-

üçüncü

Ahmedln

A b d u l l a h ' E f e n d i ' n i n verdiği

bu

fetvâ-

başına

Avşarlarm

«Kırklu»

oymağından

ç i r m i ş v e b u t a r i h t e n altı sene s o n r a

yardım

Nâdir

görerek

teşkil ettiği

«Nâdir-Şâh» i s m i y l e İran tahtına çıkıp A v şar­

ref-Şâh-ı mağlûb ve firâra m e c b u r ederek vaziyete hâkim olmuştur. B u suretle E f ganhlarm

7 senelik

hâkimiyyetinden

sonra

Safavî

saltanatı

yeniden

kurulmuş

z a m a n ç o k r e v a ç t a b u l u n a n dinî e s e r l e r i n i s t i n s â h ı m H a t t a t l a r z ü m r e s i n e

O s m a n l ı i ş g a l i n d e k i i r a n t o p r a k l a r ı n ı n iâdesini i s t e m i ş v e b u t e ş e b b ü s ü n

iktisâdı b i r b u h r â n a

meydan

vermemek

içindir. _

hasretmek

Aşağıki

senenin

«16 Kânunuevvel» fıkrasına d a bakınız).

ge­

l a r h â n e d â n m ı k u r a c a k o l a n b u b ü y ü k T ü r k k a h r a m a n ı üstüste ü ç m u h a r e b e d e E ş -

mektir. B u vaziyet

bu suretle

or­

Ali=Tahmâsbkuli,Han'ı

d a dinî e s e r l e r m ü s t e s n â o l m a k ş a r t i y l e bütün i l i m l e r e âit n e ş r i y â t a i z i n v e r i l m e s i , o ve

sulhün-

canlandırmıya

üzerine i s t a n b u l ' a R ı z â k u l i - H a n i s m i n d e

b e k l e m i y e n Safavîler h e m e n muvaffakiyetten

sonra

b i r Safavî

elçisi

de­ gelip

neticesini

t a a r r u z a geçip b u gün Nihâvend'e girmişlerdir. B u i l k

S a f a v î o r d u s u n u n ilerlediğini h a b e r

alan Hemedan

muhâfızı

A b d u r r a h m a n P a ş a 60 b i n a s k e r i n i başsız b ı r a k ı p k a ç ı n c a o r a s ı d a s u k u t e t m i ş

1727 =

b u n u n üzerine K e r m a n ş a h m u h â f ı z ı P e ç e v î H a s a n P a ş a şehri t a h l i y e e d i p I r a k

1140

hesi ser-askeri vezir A h m e d Paşa'nm ordusuna iltihak

4 Teşrinievvel = 17 Safer, Cumartesi: Hemedan sulhü. ( B u s ı r a d a İ r a n ' d a v a z i y e t e h â k i m o l a n E f g a n l ı E ş r e f - Ş â h için 1726 =

1730 =

hesi ser-askeri A h m e d Paşa'yı 1726=1139

sulhe m e ' m u r

s e n e s i 20 Teşrinisani

=

hakkındaki

edilen I r a k 25

cep­

Rebî'ül-evvel

Ç a r ş a n b a g ü n ü O s m a n l ı o r d u s u n d a k i K ü r t l e r i n ihânetind'en d o l a y ı H e m e d a n d a k i A n c u d a n muharebesinde

mağlûb eden Eşr^f-Şâh o t a r i h t e n sonra

civârm-

Ahmed P a -

(Yukarıki

fıkrada

gördüğümüz

medan'da

açılmasına k a r a r vermiştir : Vak'anüvis

Osmanlıların

b i r m u a h e d e akdedilmiş

Garbî-iran

ve

Cenubî-Kafkasya

ve b u muâhede fütûhâtını

mucibince

tasdik

ettikten

Paşa'nm

Safavî

şehirli-ibrahim

b u g ü n 12 m a d d e l i k

derhal

b u l e t m i ş t i r : E ş r e f i n elde ettiği y e g â n e n e t i c e , saltanatının t a s d i k i n d e n i b a r e t t i r .

o l d u ğ u n d a n b a h s e d e r s e de d o ğ r u

R u s l a r d a E ş r e f l e 10 m a d d e l i k b i r m u â h e d e a k d e t m i ş oldukları için, 1 7 2 4 = 1 1 3 6 v u ­

gibi

kuatının

izâhâtı

Haziran»

fıkrasında

hükmü kalmamış demektir).

gördüğümüz

Osmanlı-Rus

muahedesinin

artık

i s t a n b u l ' a akseder

fevkalâde

meclis

Şirvan'dan

kaydetmesi

istemiye

da

bütün

teyid

Safavî

elçisi

son

Osmanlı

Zâten

taarruz

fütûhâtını

Sâmi

paşa'ya

etmektedir.

Nev-

S u b h i b u h u s u s u seleflerinden Sâmi E f e n d i

değildir;

Dâmâd-ibrahim

bunu

gelen

mâadâ

etmez

«Sefer-i-Hümâyûn»

i l e Şâkir B e y ' i n k a y i t l e r i n i t e d k i k e t m e d e n t e d v i n e t m i ş o l d u ğ u için, Gürcistan'la

_

taarruzları

topladığı

b a ş k a , e v v e l c e S a f a v î î e r e âid o l a n H u v e y z e ' n i n de O s m a n l ı l a r t a r a f ı n d a n işgalini k a ­

«24

1143

3 Ağustos = 18 Muharrem, Perşenbe: Üçüncü Ahmed'in Şark sefe­ rine çıkmak üzere istanbul'dan Üsküdar karargâhına geçişi.

şa'nın d a h a k u v v e t l i b i r o r d u h a z ı r l a m a s ı n d a n t e l â ş a d ü ş e r e k s u l h istediği için, H e Eşref-Şâh

etmiştir).

1138 v u k u a ­

tının «12 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . H i l â f e t iddiâsiyle G a r b î - i r a n ' ı n iâdesi talepleri reddedildikten sonra, kendisiyle harb veya

ve

cep­

iadeye

Nevşehirli'nin

muvâfakat

Efendi'nin bu dedikoduyu

düşmanlığmdandır : Hammer'in

haberleri

kaydine

üzerine

Abdî göre

Linini

etmiş

hakikat tarihinin

Garbî-iran'ı

adasına

sürülF.: 2

18

K R O N O L O J İ

müştür. —

«Sefer-i-Hümâyün»

Üçüncü

Ahmed'in

son

bundan

dolayı Nevşehirli

ilânına

dakikada asker

rağmen

sefere arasında

1730=

istanbul'dan

iştirakten

vazgeçtiği

b i r «Hâdise-i

l i n d e n bahsederek pâdişâhı ç o k güçlükle Üsküdar'a

ayrılmak rivayet

mekrûhe»

1143*

istemiyen: edilir :

çıkmak

İşte

ihtimâ­

geçirebilmiştir).

1730

OSMANLI

1143

19

TARİHİ

r e k s a r a y a iâde e t m i ş l e r v e işte b u s u r e t l e

yalancılıkla

m e d ' i n s a l t a n a t v e hilâfeti şer'an câiz o l m a d ı ğ ı n d a n N e v s e h i r l i ' n i n i d â m ı üzerine y e r i n e ü ç ü n c ü

ithâm e t t i k l e r i S u l t a n a h ­

dem

Ahmed'in

aamad!

ve ^ n b u n u

bir k a

v a f m oğlu olan K u b b e - v e z i r l e r i n d e n Silâhdar-Mehmet Paşa tayın e o ı l m ı s t n ) .

1/2 Teşrinievvel = 18/19 Rebî'ül-evvel, Pazar/Pazartesi

28 Eylül = 15 Rebî'ül-evvel, Perşembe: Patrona ihtilâli. ( B u m e ş h u r ihtilâlin e n m ü h i m s e b e b l e r i Nevşehirli-ibrahim Paşa'nın G a r p or­ duları t a r z ı n d a « A s â k i r - i - N i z â m i y y e » teşkiline t e ş e b b ü s e d i p F r a n s a ' d a n müte­ hassıslar g e t i r t e r e k Ü s k ü d a r ' d a b i r k ı ş l a k u r d u r u p yeni efrâdı tâlim ettirnıiye başlamasından dolayı Yeniçeri-ocağınm hükümetten y ü z çevirmesi, artık tamamiyle b o z u l m u ş o l a n o c a ğ a sırf ulûfe a l m a k için b i r e r k o l a y ı n ı b u l u p k a y d e d i ­ l e n k ü ç ü k e s n a f m a k u u l e s i n i n ihrâcı, y a n g ı n l a r l a z e l z e l e l e r d e n h a r â b o l a n i s t a n ­ bul v e s â i r e n i n i ' m â r ı için i h d â s e d i l e n v e r g i l e r i n esnaflık e d e n Y e n i ç e r i l e r e z a ­ rar vermesi, pâdişâhla devlet erkânının Çırağan-safâlarıyla Helva-sohbetlerinin b i r ç o k d e d i k o d u l a r a y o l a ç m a s ı , N e v ş e h i r l i ' n i n âile efrâdını e n m ü h i m m e v k i l e ­ re çıkarması, Yeniçerilerin artık t a r i h e m a l o l a n e s k i g a z â g a n i m e t l e r i yerine i s t a n b u l ' d a s a r a y , k o n a k v e e v y a ğ m a l a r ı n a teşneliği v e b i l h a s s a y u k a r ı k i f ı k r a ­ larda gördüğümüz i r a n vukuâtımn b i r takım mübalâğalı ve hattâ akla sığmaz, m u h a l e f e t p r o p a g a n d a l a r ı n a v e s i l e teşkil e t m e s i g i b i ş e y l e r d i r : O s ı r a d a i s t a n b u l « i p t e n k a z ı k d a n halâs o l m u ş » serserilerle dolu gösterilir; Abdi tarihine göre bu «Eşkıya» hemen kâmilen Arnavut, Boşnak, Çingene, Bulgar, Yahudi, Rum, E r m e n i , Lâz, A c e m ve Kürt Erâzil-ü-esâfil» inden mürekkeptir; ekserisi A r n a v u t gösterilir. S e k i z a y d a n b e r i i s y a n çıkarmıya çalışan b u vatansız a y a k - t a kımının başına Bâyezid h a m a m ı n d a dellâklik eden P a t r o n a - H a l i l i s m i n d e b i r A r ­ n a v u t serserisi geçmiştir: B u baldırı-çıplağm lâkabı, evvelce «Patrona» gemisinde l e v e n d î i k e t m i ş o l m a s ı y l a i z a h e d i l i r . — i s t a n b u l ' d a n b i r türlü a y r ı l m a k i s t e m i ­ y e n ü ç ü n c ü A h m e d ' i n 57 g ü n d ü r Ü s k ü d a r ' d a t e r e d d ü t l e v a k i t g e ç i r m e s i , kendi­ siyle d e v l e t erkânının k a r a r g â h ı b o ş b ı r a k ı p s a r a y l a r l a y a l ı l a r a ç e k i l m i ş olma­ ları v e b i l h a s s a b u s ı r a d a T e b r i z m u h â f ı z ı v e z i r Ç a v u ş b a ş ı K a r a - M u s t a f a P a ş a ' n ı n 70 - 80 b i n a s k e r i n i b ı r a k ı p b i r g e c e k a ç ı v e r m e s i n d e n d o l a y ı T e b r i z ' i n s u k u t u v e a s k e r l e ahâliden b i r çoklarının Safavîler tarafından kılıçtan geçirilmesi umu­ m î b i r t e e s s ü r v e h e y e c â n a sebeb o l m u ş , b u f e l â k e t p â d i ş â h ı n g i z l i b i r H a t t - ı Hümâyûnundan m ü t e v e l l i t g ö s t e r i l m i ş v e işte b u d e d i k o d u l a r l a devlet erkânı Anadolu yakasında olduğu için i s t a n b u l ' u n başsız kalmış olmasından istifâdeeden P a t r o n a n i h a y e t b u gün i s y a n bayrağını açıp dükkânların kapanmasına ve u m u m î h a y a t ı n d u r m a s ı n a sebeb o l m u ş t u r , i ş b u r e n g i a l ı n c a ü ç ü n c ü A h m e d o g e c e d e v l e t e r k â m y l a b e r a b e r T o p k a p u s a r a y ı n a g e ç m i ş s e de, s a r a y B o s t a n c ı l a r ı d a ğ ı l m ı ş o l d u k l a r ı için m ü h i m b i r t e n k i l k u v v e t i teşkil edilememiş ve ertesi C u m a g ü n ü Y e n i ç e r i - o c a ğ m ı n d a âsilere iltihâkı v e b i l h a s s a z ı n d a n l a r d a k i mah­ k û m l a r salıverildiği i ç i n e v l e r l e konakların y a ğ m a edilmiye başlaması üzerine a r t ı k h i ç b i r ü m i t k a l m a m ı ş t ı r : H e r h a l d e h ü k ü m e t i n i s t a n b u l inzibatını g e v ş e k bırakması ve s e k i z aydır d i l d e n d i l e d o l a ş a n b i r ihtilâl r i v a y e t i n e ehemmiyet v e r m e m i ş o l m a s ı ç o k b ü y ü k b i r h a t â d ı r . — 30 E y l ü l = 17 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a r t e s i g ü n ü â s i l e r p â d i ş â h t a n 37 k i ş i n i n t e s l i m i n i istemişlerdir-. N e v ş e h i r l i - i b r a h i m P a ş a t a b i î b u l i s t e n i n b a ş ı n d a d ı r , ü ç ü n c ü A h m e d b u v a z i y e t k a r ş ı s ı n d a i l k iş o l a r a k s e v g i l i d â m â d m ı a z l e t m i ş , 1718 i = 1130 s e n e s i 9 M a y ı s = 8 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r ­ t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 12 sene, 4 a y , 22 g ü n s ü r e n v e m u h t e l i f t e c e d d ü d h a m l e ­ l e r i y l e g e ç e n p a r l a k b i r s a d â r e t d e v r i n d e n s o n r a ihtilâl e j d e r i n e fedâ ediliveren b u b ü y ü k v e m ü m t a z v e z i r s a r a y d a t e v k i f e d i l d i k t e n s o n r a 1 T e ş r i n i e v v e l — 18" Rebî'ül-evvel p a z a r günü. dâmâdları olan Kapdan-ı-deryâ K a y m a k - M u s t a f a ve Sadâret-kethudâsı = Dâhiliyye N â z ı n M e h m e t Paşalarla beraber idâm edilip cesedleri. öküz arabalarıyla Et-meydanına g ö n d e r i l m i ş s e de, v a k t i y l e ü ç ü n c ü A h ­ m e d t a h t a ç ı k t ı ğ ı z a m a n « E d i r n e v a k ' a s ı » m ü r e t t i p l e r i n i b i r e r ikişer o r t a d a n k a l ­ d ı r m ı ş o l d u ğ u için k e n d i s i n e i ' t i m â d e t m e y i p h a l ' i n e v e s i l e a r a y a n âsiler Nevroh i r l i ' n i n c e s e d i n i b i r b e y g i r k u y r u ğ u n a b a ğ l a y ı p o n a âid o l m a d ı ğ ı n ı i d d i a e d e -

=

gecesi, ze-

vâlî saat, 9,30: Üçüncü Ahmed'in saltanattan feragati. isnâd

e d e n âsilerin

hayatını t e h d i d e t m e l e r i n d e n

(Kendisine

ve nihayet :

_

yalancılık

Sultan

ibrahim

vak'asından

bahsederek

S u l t a n M a h m u d - H a n H a z r e t l e r i n i isterüz!

sesleri

yükselmesinden

İ v a t l a ı hakkında o t memnun

çok

müteessir

te'minat

verilmek

olan

üçüncü

sartiyle

o l a n d e b a ş n a r Kelâm-ı-Kadîme el b a s a r a k

üzer ne yeğeni

şehzade M a h m u d ' u h u z u r u n a dâvet edip

Zl ZSİnm S t l ı S : ^ -ı

ona devredip H 1 5 „rio,.

senesi

şehzâdegân 22

dâiresine

Ağustos =

tam 97 sene

av

1

11

9

n

m

efrâdrnm teknftuı

y e m i n etmiş ve alnından ö p e n S u l t a r A h -

çekilmiştir. -

Ahmed-z-Sahs m

gün sürmüştür: 16/d

—

gecesi dünyaya ^

dan inmek —

T^^^JS^^

^

^l^Tl^^ T t^^^tZSl^

s a s ı y lha

âile

" ¿084

sene,..ı

geimiş

Ö-J/ÖJ.

olduğuna

U m 5 B sene, 9 a y , 2 g ü n t u t t u ğ u

((

T

şahsiyle

k a r a r vermiş, b u

Rebî'ül-âhir Carşanba

Î:l^ZT'^^«r'clmartesVPazar ~

Ahmed

feragate

Z

L S r e l d e n

A y a mavi

devir sayılır).

-

^ J ^ ^ ^ a b e r

^ ^

******

o y a yapıp

saltanat

dikiş

devrinde

cıkmıs olmasına m u k a b i l V e n e d i k l i l e r d e n M o r a y a n m OU)fd,U) son Venedik kalelerinin fethi, ş i a r d a n <= f îi°rden a l m a n Garbî-iran son z a m a n l a r d a elden Osmanlı hâkimiyyetinde kalması, arâzi a

av

1731 =

BİRİNCİ

M AHMUD

—

1730 =

M. 1754 = H. 1168 — 1143

(Yukarıki fıkrada gördüğümüz g i b i , Üçüncü A h m e d geç v a k i t feragat etmiş o l ­ d u ğ u için İ k i n c i M u s t a f a ' n ı n b ü y ü k o ğ l u o l a n h a l e f i B i r i n c i M a h m u d ' a b u g e c e y a l ­ n ı z s a r a y e r k â n ı b i a t edebilmiş v e e r t e s i s a b a h d a u m u m î b î a t m e r â s i m i y a p ı l m ı ş ­ tır. — 1108 ~ 1696 s e n e s i 2 A ğ u s t o s = 3 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü d ü n y a y a g e l ­ m i ş o l a n S u l t a n M a h m u d y a ş ı n ı n 34 sene, 2 a y , 1 g ü n t u t t u ğ u , y â n i 35 y a ş ı n ı n i ç i n ­ de ' b u l u n d u ğ u s ı r a d a cülûs e t m i ş d e m e k t i r ; anasının adı « S â l i h a - S u l t a n » dır. ^_ Ç o k z e k i , h a m i y e t l i v e t e m i z b i r s e c i y y e sâhibi o l a n B i r i n c i M a h m u d ' u n s a l t a n a t d e v r i O s m a n l ı inhitatının p a r l a k v e şevketli b i r d e v r i sayılır. — F e t r e t d e v r i n d e s a l t a n a t ­ larını ilân e t m i ş o l a n ş e h z â d e l e r l e b â z ı m ü k e r r e r s a l t a n a t l a r s a y ı l m a m a k ş a r t i y l e S u l t a n M a h m u d O s m a n l ı pâdişâhlarının y i r m i d ö r d ü n c ü s ü d ü r B i r çok sele'fleriyle h a l e f l e r i g i b i b u n u n d a k u v v e t l i şiirleri v a r d ı r ; m a h l a s ı « S e b k a t î » d i r : 1754 t = 1168 v u k u a t ı n ı n «13 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

1730 — 1731 =

14

Cumâda-l-ûlâ,

Cumartesi:

Patrona-Halil'le

( B u s e n e n i n 28 E y l ü l = 15 R e b î ' ü l - e v v e l P e r ş e n b e g ü n ü b a ş l a y ı p Ü ç ü n c ü A h m e d ' i n f e r â g a t i n e sebeb o l a n P a t r o n a ihtilâli B i r i n c i M a h m u d devrinde de dev â m e t t i k t e n s o n r a , âsiler c e z â g ö r m i y e c e k l e r i h a k k ı n d a Ş e y h - ü l - î s l â m d a n aldık­ ları h ü c c e t üzerine 11 T e ş r i n i e v v e l = 28 R e b i ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a g ü n ü Et-meydan ı n d a k i çadırlarını k a l d ı r m ı ş , b u s u r e t l e 13 g ü n s ü r e n ihtilâl 14 ü n c ü g ü n ü n i ­ h a y e t b u l m u ş v e b u n u n ü z e r i n e 14 T e ş r i n i e v v e l |= 1 R e b î ' ü l - â h i r C u m a r t e s i g ü n ü p â d i ş â h ı n e m r i y l e ç a r ş ı l a r a ç ı l m ı ş t ı r . B u n u n l a b e r a b e r z o r b a l a r saltanatı niha­ y e t b u l m u ş değildir Başlarında P a t r o n a ile Muslu-Beşe b u l u n a n b u baldırı-çıpl a k l a r D â m â d - i b r a h i m paşa'nın i'mâr ettiği Sa'd-âbâd'daki «yüz yirmiden mü­ t e c a v i z kasırlar» m d e r h a l yıkılmasını ve hattâ m e r h u m u n m e m l e k e t i o l a n N e v ­ şehir'in b i l e t a h r i b i n i i l k iş o l a r a k i s t e m i ş l e r s e de p â d i ş â h yalnız Sa'd-âbâd'ın y a k ı l m a y ı p y ı k ı l m a s ı n a râzı o l d u ğ u için K â ğ ı t h â n e k ö ş k l e r i y l e b a h ç e l e r i ü ç g ü n ­ de y a ğ m a v e t a h r i b e d i l m i ş t i r ! P a t r o n a - H a l i l ' i n a s k e r e m ü n h a s ı r o l m a s ı lâzımg e l e n cülûs bahşişini k e n d i a v e n e s i n d e n ü ç b i n s e r s e r i y e de t e ş m i l e t t i r m i ş o l ­ d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r ! D î v a n m ü z â k e r e l e r i n e b i l e i ş t i r â k e d e n b u h a m a m tellâki Baş-defterdar i z z e t A l i B e y ' i n konağını cebren işgal etmiştir! V a k t i y l e k e n d i s i n e v e ­ r e s i y e et v e r e n Y a n a k i i s m i n d e b i r « k a s a p y a z ı c ı s ı » nı d a B o ğ d a n v o y v o d a l ı ğ ı n a tâyin ettirmiştir! H e r halde böyle b i r v a z i y e t i n devâmı devlet m e f h u m i y l e te'lif e d i l e m i y e c e ğ i için, n i h a y e t m e ş h u r D â r - ü s - s a â d e a ğ a s ı B e ş i r A ğ a ' n ı n t e ş e b b ü s i y l e V e z i r - i - a ' s a m SUâhdar-Mehmet Paşa ve o sırada i s t a n b u l ' d a b u l u n a n Kırım h a m B i r i n c i K a p l a n - G i r a y el-birliği e t m i ş , pâdişâhın v e r d i ğ i beş b i n a l t m b â z ı O c a k a ğ a l a r ı n a y e d i r i l m i ş v e işte b u s â y e d e ustalıklı b i r t a k ı m t e r t i b â t ittihâz e d i l ­ miştir : B u tertibât m u c i b i n c e b u gün s a r a y d a P a t r o n a ' y a vezâret pâyesiyle R u :

1143

( G ü n t a r i h i m a l û m o l m a d ı ğ ı n d a n h a n g i Milâdî s e n e y e t e s a d ü f e t t i ğ i b e l l i d e ğ i l d i r . — Dîvan edebiyatımızın e n b ü y ü k şahsiyyetlerinden o l a n N e d i m A h m e d E f e n d i , M e r z i f o n l u Kadı-asker/Kazasker M u s t a f a E f e n d i ' n i n t o r u n u ve Kadı-Melımed Efencli'nin o ğ l u d u r ; anası S â l i h a - H â t u n K a r a - Ç e l e b i - z â d e ' l e r d e n d i r . — M u h t e l i f m ü d e r r i s l i k l e r ­ de, M a h m u d p a ş a n â i b l i ğ i n d e v e N e v ş e h i r l i - i b r a h i m P a ş a ' n ı n H â f ı z - ı - K ü t ü b l ü ğ ü n d e b u l u n m u ş o l a n N e d i m ' i n P a t r o n a ihtilâli ü z e r i n e « i l l e t - i v â h i m e » d e n ö l d ü ğ ü r i v a y e t e d i l i r . E n k u v v e t l i r i v a y e t e n a z a r a n 1092 t = 1681 de d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 49 y a ş ı n d a ö l m ü ş o l m a s ı l â z ı m g e l i r . D a m d a n d a m a a t l a r k e n v e y a h u t d e n i z e d ü ş e r e k öldüğü hakkındaki r i v a y e t l e r yanlıştır. Mezarı K a r a c a a h m e t ' d e , Tunus-bağı k a b r i s ­ tanının S e l i m i y y e d e r g â h ı c i v â n n d a k i Ç i ç e k ç i k a h v e s i k a r ş ı s ı n d a v e y o l a y a k ı n b i r noktadadır).

1731 = 1143

:

=

21

TARİHÎ

Kânunuevvel/Kânunusâni = Cumâda-l-âhire: Nedim'in ölümü.

1/2 Teşrinievvel = 18/19 Rebî'ül-evvel. Pazar/Pazartesi gecesi, ze­ vali saat 9,30: Birinci Mahmud'uıı cülusu.

15 Teşrinisani avenesinin imhası.

OSMANLI

m e l i beylerbeyliği t e v c i h edilmek üzere büyük b i r içtimâ a k d e d i l i r k e n münâsip b i r y e r e 33 y e n i ç e r i s a k l a n d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r ; a v e n e s i y l e b e r a b e r s a r a y a g e l e n P a t r o n a H a l i l R e v a n k ö ş k ü n d e h u z û r a ç ı k m a k ü z e r e d â v e t b e k l e r k e n b i r d e n b i r e bastırılıp i m h â edilmiş v e tabiî b ü t ü n a d a m l a r ı d a t e m i z l e n m i ş t i r : B u a r n a v u t s e r s e r i s i n i n beş on günde topladığı servet G a r p menbâlarmda üç m i l y o n f r a n k gösterilir! — K e n d i s i n i « H a l â s k â r = K u r t a r ı c ı » d i y e alkışlatan b u m ü l e v v e s m ü f s i d i n k a n d â v â s ı bahânesiyle çıkan y e n i b i r i s y a n için a ş a ğ ı k i senenin «28 Kânunusâni» fıkrasına bakınız).

(Mahmûd-ı Evvel) — M. 1730 = H. 1143

1144

22 Kânunusâni = 13 Receb, Pazartesi : Silâhdar-Mehmet nın azliyle Kaba-Kulak İbrahim Paşa'nın sadâreti.

Paşa'­

( A z l i n s e b e b i , h ü k ü m e t i n b a ş ı n d a d a h a k u v v e t l i b i r ş a h s i y y e t i h t i y â c i y l e i z a h edi-: l i r : i ş t e b u n d a n d o l a y ı P a t r o n a ' n m t e n k i l i n e âit plânın h a k i k î m ü r e t t i b i o l a n İ b ­ r a h i m p a ş a iş b a ş ı n a g e t i r i l m i ş t i r . — Silâhdar'ıh sadâreti 1730 = 1143 s e n e s i 1 Teşrinievvel ü 18 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 a y , 21 g ü n s ü r m ü ş t ü r ; Haleb valiliğine h a r e k e t e t m e k ü z e r e bulunduğu sırada sadârete tâyin edilen Kaba-kulak Karahisarlıdır; payitahtın Anadolu'ya nakli fikrinde olduğundan bahsedilir).

28 Kânunusâni = 19 Receb, Pazar: istanbul'da bir Arnavut ısyânını u tenkili. ( V a k ' a n ü v i s S u b h i ' y e g ö r e o s ı r a d a i s t a n b u l nüfusunun « ö ş r ü m ı k d â r ı » m u h t e l i f t a r i h l e r d e p â y ı t a h t a üşüşen «Kefere-i müslim-nümâ A r n a v u d taifesi» nden mü­ rekkeptir P a t r o n a ' n m k a n d â v â s ı b a h â n e s i y l e şehri y a ğ m a için el-birliği eden bu serseriler h a m a m l a r d a , külhanlarda ve h a n l a r d a yaşamaktadır; b u gün çıkar­ dıkları i s y a n d a üzerlerine y ü r ü y e n V e z i r - i - a ' z a m K a b a - k u l a k İ b r a h i m P a ş a ' n ı n ç ı ­ k a r d ı ğ ı « S a n c â ğ - ı - Ş e r î f » e b i l e k u r ş u n a t m a k t a n ç e k i n m e m i ş l e r d i r ; tabiî n i h a y e t i m ­ h â edilmişler v e i s t a n b u l s o k a k l a r ı n d a o n b e ş b i n m a k t u l b ı r a k m ı ş l a r d ı r ) . :

1731 =

1144

30 Temmuz =• 25 Muharrem, Pazartesi: Kermanşah'm istirdâdı. ( Ş a r k c e p h e s i n i n s o n v a z i y e t i için 1730 =

1142 v u k u â t m m « 2 T e m m u z » v e 1730 e=

K R O N O L O J İ

22

1732

1144

1143 v u k u a t ı n ı n d a «3 A ğ u s t o s » v e « 2 8 E y l ü l » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . — K e r m a n ş a h ' ı B a ğ d a d v a l i s i v e I r a k s e r - a s k e r i v e z i r A h m e d P a ş a istirdâd etmiş v e b u m u v a f f a ­ k i y e t üzerine bütün E r d e l â n eyâleti i ş g a l altına a l ı n m ı ş t ı r ) .

10 Eylül = 8 Rebî'ül-evvel, Pazartesi: Kaba-kulak İbrahim Paşa'nın azliyle Topal-Osman Paşa'nın sadâreti. ( K a b a - k u l a ğ m a z l i n e sebeb, s a r a y ı n e n nüfuzlu ş a h s i y y e t i s ı f a t i y l e k e n d i s i n i n i s başına g e l m e s i n d e â m i l o l a n m e ş h u r K ı z l a r - a ğ a s ı B e ş i r A ğ a ' y a b o y u n e ğ m e m e s i v e bilhassa devşirme r i c a l i nefye ve t e n k i l e başlamasıdır A z l i üzerine E ğ r i b o z m u h a ­ f ı z l ı ğ ı n a g ö n d e r i l m i ş t i r ; s a d â r e t m ü d d e t i 1731 ı— 1143 s e n e s i 2 3 K â n u n u s â n i = 13 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 7 a y , 19 g ü n d ü r . — A r n a v u t l u k ' d a k i ıslâhât m e ' muriyetinden getirilen halefi Topal-Osman Paşa Nâmık K e m a l ' i n ceddidir «Morali,, d e n i r s e de a s l e n K o n y a l ı d ı r , i s t a n b u l ' a m u v â s a l a t ı , 22 E y l ü l = 20 R e b î ' ü l - e v v e l C u ­ m a r t e s i g ü n ü n e m ü s â d i f t i r ; O s m a n P a ş a b i l h a s s a İran c e p h e s i n d e k i y a r a r l ı k l a r ı y l a mâruftur).

1735 — 1148

OSMANLİ

23

TARİHİ

; s i n d e n hâsıl o l a n h o ş n u t s u z l u k l a i z a h e d i l i r : S a d â r e t m ü d d e t i 1731 — 1144 s e n e s i 10 E y l ü l •— 8 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 6 a y , 2 g ü n d ü r . H a l e f i A l i Paşa, V e n e d i k l i Hekim-başı N u h E f e n d i ' n i n oğlu olduğu için «Hekim-başı-zâde/Hek i m - z â d e » şekillerinde de a n ı l ı r ; T e b r i z s e r - a s k e r l i ğ i n d e n S a d r - ı - a ' z a m olan bu İ t a l y a n v e z i r i n i s t a n b u l ' a g e l i p işe b a ş l a m a s ı 10 M a y ı s = 15 Z ü l k a ' d e C u m a r t e s i ;gününe m ü s â d i f t i r ) .

1733 =

1145

:

:

16 Eylül = 14 Rebî'ül-evvel, Pazar: Korican zaferi. ( K e r m a n ş a h ' ı istirdâd e t t i k t e n s o n r a H e m e d a n ' a yürüyen I r a k ser-askeri A h m e d P a ş a H e m e d a n c i v â r m d a k i K o r i c a n o v a s ı n d a İ k i n c i T a h m â s b ' m 40 b i n kişilik o r ­ d u s u y l a k a r ş ı l a ş ı p p a r l a k b i r z a f e r k a z a n m ı ş , 30 b i n m a k t u l v e r d i ğ i n d e n b a h s e d i l e n d ü ş m a n ı n t o p l a r ı y l a ağırlıkları z a b t e d i l m i ş v e e r t e s i g ü n de H e m e d a n istirdâd e d i l ­ m i ş t i r . — V a k ' a n ü v i s S u b h i b u z a f e r i «13 R e b î ' ü l - e v v e l » g ü n ü n e m ü s â d i f g ö s t e r i r s e de, a y ı n 17 s i n i P e r ş e n b e g ö s t e r d i ğ i n e g ö r e , b i r günlük f a r k burada tashih edil­ miştir).

12 Kânunusâni = 26 Receb, Pazartesi: Nâdir-Han'm Bağdad önleri­ ne muvâsalatı ve taarruza başlaması. ( Y u k a r ı k i s e n e n i n « 1 0 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z O s m a n l ı - S a f a v î sulhü " T ü r k i y e ' d e S a d â r e t v e İ r a n d a s a l t a n a t t e b e d d ü l ü n e sebeb o l m u ş t u r B u sulhün ak* d i n i Ş a r k ' d a b u l u n d u ğ u s ı r a d a h a b e r almış o l a n T a h m â s b k u l i - H a n = N a d i r A l i - H a n fırsattan istifâde e d e r e k d e r h a l I s f a h a n üzerine y ü r ü y ü p İkinci T a h m â s b ' ı h a l ' e t ­ t i k t e n s o n r a H o r a s a n ' a g ö n d e r i p h a p s e t t i r m i ş v e y e r i n e 40 g ü n l ü k y a h u t 10 a y l ı k o ğ l u ü ç ü n c ü A b b â s ' ı iclâs e d e r e k Ş a h v e k i l i s ı f a t i y l e d e v l e t i n i d a r e s i n i t a m a m i y l e k e n d i e l i n e a l m ı ş t ı r : B u T ü r k m e n k a h r a m a n ı i ç i n 1730 t== 1142 v u k u â t m m « 2 T e m ­ m u z , , fıkrasına bakınız. N â d i r - H a n ' m B a ğ d a d üzerine yürümesi işte b u n d a n dolayı­ dır E r b i î v e d i ğ e r b â z ı y e r l e r i aldıktan s o n r a b u g ü n B a ğ d a d önlerine g e l e n İ r a n o r d u s u n a karşı müdafâa v a z i y e t i n e geçen B a ğ d a d v a l i s i v e z i r A h m e d P a ş a v a z i y e t i i s t a n b u l ' a b i l d i r i p i s t i m d â d e t m i ş o l d u ğ u için, E r z u r u m v a l i s i o l a n s a b ı k S a d r - ı - a ' z a m T o p a l - O s m a n Paşa A n a d o l u b e y l e r b e y i pâyesiyle s e r - a s k e r t â y i n e d i l e r e k 80 b i n kişilik b i r o r d u başında B a ğ d a d ' a h a r e k e t etmiştir). :

:

11 Teşrinievvel = 9 Rebî'ül-âhir, Perşenbe: Urmiye fethi.

1733 =

(Tebriz fethine m e ' m u r edilen ser-asker Hekim-oğlu A l i Paşa evvelâ b u müstahkem m e v k i i n z a b t ı n a l ü z u m g ö r e r e k 3 R e b î ' ü l - e v v e l |= 5 E y l ü l Ç a r ş a n b a g ü n ü m u h a s a r a e d i p 27 n c i g ü n ü f e t h e t m i ş t i r : H a m m e r ' i n k a y d e t t i ğ i «15 T e ş r i n i s â n i » t a r i h i y a n ­ lıştır) .

4 Kânunuevvel = 4 Cumâda-i-âhire, Salı: Tebriz'in istirdâdı. ( U r m i y e ' n i n f e t h i üzerine T e b r i z şehrinin ahâli m ü m e s s i l l e r i o r d u y a g e l i p a r z e t t i k l e r i için, A z e r b a y c a n ' ı n m e r k e z i h a r b s i z i ş g a l e d i l m i ş t i r ) .

itaatlerini

1732 = 1144 10 Kânunusâni — 12 Receb, Perşenbe: Osmanlı-Safavî sulhü. ( I r a k s e r - a s k e r i A h m e d P a ş a ' n ı n i s t a n b u l ' d a n aldığı salâhiyetle a k d e t t i ğ i m u â h e d e m u c i b i n c e A z e r b a y c a n t a r a f ı n d a A r a s n e h r i h u d u d ittihâz edildiği i ç i n Ş i r v a n , D a ­ ğıstan ve Gürcistan Osmanlılarda kalmışsa d a T e b r i z , Kermanşah ve H e m e d a n g i b i s o n z a m a n l a r d a istirdâd edilmiş o l a n şehirlerle H u v e y z e v e L o r i s t a n İ r a n ' a b ı r a k ı l ­ mıştır).

12 Mart = 15 Ramazan, Çarşanba: Topal-Osman Paşa'nın azliyle Hekim-oğlu Ali Paşa'nın ilk sadâreti. (Osman

Paşa'nın

azli, yukarıki

fıkrada

gördüğümüz

son

fütuhatın

İran'a

iâde-

1146

19 Temmuz = 6 Safer, Pazar: Topal-Osman Paşa'nın Nâdir-Ali Han'a karşı Bağdad zaferi. ( P a ş a ' n ı n z a f e r n â m e s i n d e «7 S a f e r P a z a r » t a r i h i n e t e s a d ü f e d i l i r s e de, h a k i k î t a k ­ v i m d e P a z a r g ü n ü o a y ı n 6 sına m ü s â d i f t i r . — H a r b sâhası D i c l e sâhilinde v e B a ğ d a d ' m 12 s a a t m e s â f e s i n d e k i D u l c e y l i k k ö y ü n ü n ö n l e r i d i r : B u i s i m v a k ' a n ü v i s S u b h i ' d e « D u c u m » ve zafernâmede « Ç o r u m » şeklini almaktadır. — Y u k a r ı k i fıkrada gördüğümüz Bağdad muhâsarası 7 ay, 8 gündenberi d e v a m e t m e k t e d i r : Osmanlı o r ­ d u s u n u işte b u v a z i y e t t e k a r ş ı l a m ı y a m e c b u r o l a n N â d i r - H a n s a b a h ı n s e k i z i n d e n i t i b a r e n 9 s a a t h a r b e t t i k t e n s o n r a 30 b i n m a k t u l d e n b a ş k a t o p l a r ı y l a a ğ ı r l ı k l a r ı n ı d a bırakıp yaralı o l a r a k H e m e d a n ' a doğru kaçmış ve arkasındaki kılıc-artıkları da O s m a n l ı l a r t a r a f ı n d a n b e ş s a a t k a d a r t â k i b edilmiştir. — B u p a r l a k z a f e r ü z e r i n e i s t a n b u l ' d a ü ç g ü n şenlik y a p ı l m ı ş v e B i r i n c i M a h m u d h a r b e i ş t i r â k e t m e d i ğ i h a l d e « G a z i » ünvânını a l m ı ş t ı r ) .

1735 =

1148

20 Safer = 12 Temmuz, Salı: Hekim-oğlu Ali Paşa'nın azliyle Bağ­ dad valisi İsmail Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n sebebi, H e k i m - o ğ l u ' n u n b ü y ü k nüfuziyle meşhur Kızlar-ağası Beşir Ağa'ya m u h â l e f e t e d e r e k İ r a n s e r d â r ı o l m a k i s t e m e s i d i r : S a d â r e t m ü d d e t i 1732 = 1144 s e ­ n e s i 12 M a r t = 15 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 s e n e , 4 a y , 1 g ü n d ü r .

24

K R O N O L O J İ

1736

==

1149

V a k ' a n ü v i s S u b h i ' n i n «22 S a f e r Salı,, k a y d i b u r a d a g ü n i s m i n e g ö r e t a s h i h e d i l m i ş ­ t i r . — Y e n i V e z i r - i - a ' z a m G ü r c ü - i s m a i l P a ş a ' m n i s t a n b u l ' a m u v â s a l a t ı 28 E y l ü l = l ' l Cumâda-l-ûlâ Perşenbe gününe müsadiftir).

24 Kânunuevvel = 8 Şa'ban, Cumartesi: Vezir-i-a'zam Gürcü-İsmail Paşa'mn azli. (Kölelikten yetişmiş ü m m î ve mürteşi b i r a d a m o l a n b u gürcü v e z i r i n a z l i n e sebeb, k e n d i s i n i iş b a ş ı n a g e t i r m i ş o l a n K ı z l a r - a ğ a s ı m n n ü f u z u n d a n şuna buna şikâyet edip durmasıdır Sadâret müddeti yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z t a r i h t e n i t i b a r e n 5 a y , 13 g ü n d ü r ) . :

1737 =

1150

OSMANLI

25

TARİHİ

r e n t a m 5 sene, 9 a y y a ş a m ı ş t ı r : 1084 = 1673 s e n e s i 21/22 R a m a z a n = 3 0 / 3 1 K â n u ­ n u e v v e l C u m a r t e s i / P a z a r g e c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 62 sene, 6 a y , 1 g ü n y a ş a y ı p 63 y a ş ı n ı n içinde ö l m ü ş d e m e k t i r : Z e h i r l e n d i ğ i h a k k ı n d a k i r i v a y e t doğru değildir).

17 Teşrinievvel = sulhü.

11 Cumâda-l-âhire, Çarşanba: Osmanlı - İran

( B u t a r i h sulhü t a s d i k e d e n N â m e - i - H ü m â y u n t a r i h i d i r : i s t a n b u l ' d a a k d e d i l e n m u â h e d e m e t n i 22 E y l ü l = 16 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i g ü n ü i k m â l edilmiştir. — B u sırada İran'da m ü h i m b i r değişiklik olmuş, s o n Safavî hükümdarı Üçüncü A b b â s k ü ç ü k y a ş t a ö l ü n c e İ r a n ş a h l ı ğ ı n a 1733 i = 1145 v u k u â t ı n ı n 1 9 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a b a h s i g e ç e n T ü r k m e n k a h r a m a n ı N â d i r - A l i - H a n ' m intihâbı ü z e r i n e A v ş a r h â n e d â n ı iş b a ş ı n a g e l m i ş v e b u m e ş h u r k a h r a m a n b u s e n e n i n «16 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a O s m a n P a ş a ' m n ş e h â d e t i y l e n e t i c e l e n d i ğ i n i g ö r d ü ğ ü m ü z m u v a f f a k i y e t i n d e n s o n r a 1735 = 1148 s e n e s i 14 H a z i r a n = 2 2 M u h a r r e m Salı g ü n ü T o p a l - O s m a n P a ş a ' m n h a l e f i K ö p r ü l ü - z â d e A b d u l l a h p a ş a ' y ı d a A r p a ç a y m u h a r e b e s i n d e m a ğ l û b v e şehid e t t i k t e n s o n r a G e n c e , T i f l i s v e E r i v a n t a r a f l a r ı n ı z a b t e t m i ş t i r . B i r t a r a f t a n işte b u v a z i y e t v e b i r t a r a f t a n d a R u s s e f e r i sebebiyle o sırada A b d u l l a h P a ş a ' y a h a l e f o l a n B a ğ d a d v a l i s i A h m e d Paşa'mn teşebbüsüyle s u l h müzakereleri başlamış ve b u gün t a s ­ d i k edilen m u a h e d e esasları m u c i b i n c e Dördüncü M u r a d devrinde Safavîlerle a k d e ­ d i l e n K a s r - ı - Ş î r î n m u â h e d e s i n d e k i h u d u d e s a s ittihâz edilmiştir : 1639 t = 1049 v u ­ kuâtının «17 Mayıs» fıkrasına bakınız. Tabiî b u suretle Üçüncü A h m e d devrindeki Şark fütûhâtı t a m a m i y l e elden çıkmış d e m e k t i r . Müzâkere esnâsmda İran m u r a h ­ hasları Ca'ferî m e z h e b i n i n beşinci m e z h e b o l a r a k t a s d i k v e kabulünü istemişlerse de r e d d e d i l m i ş , y a l n ı z S a f a v î l e r i n y e r i n e g e ç e n A v ş a r sülâlesinin saltanatı t a s d i k edilmiştir). ((

1736 =

1148

9 Kânunusâni = 24 Şa'ban, Pazartesi: Silâhdar Seyyid-Mehmet Pa­ şa'mn sadâreti. (Gürcü-ismail Paşa'mn yukarıki fıkrada b a h s i geçen a z l i üzerine vezâret pâyesiyle Sadâret-Kaymakamı olan bu M e h m e t Paşa Dimetokalıdır: Kaymakamlık müddetince 16 g ü n S a d â r e t m a k a m ı m ü n h a l k a l m ı ş t ı r ) .

1736 =

1149

16 Haziran = 6 Safer, Cumartesi: Vezir-i-a'zam ve Serdâr-ı-Ekrem Seyyid-Mehmet Paşa'mn Davudpaşa'dan Rus seferine hareketi. (Bu sırada b i r R u s seferi açılmasının başlıca sebebleri ş ö y l e . sıralanabilir : 1 — 1733 ; = 1146 v u k u â t ı n ı n « 1 9 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z b ü y ü k z a f e r i n ­ d e n s o n r a İranlılara k a r ş ı b i r m u v a f f a k i y e t d a h a k a z a n a n T o p a l - O s m a n P a ş a o r ­ d u s u n u dağıtıp K e r k ü k civârmdaki karargâhında h a s t a yattığı sırada N â d i r - H a n ' m b a s k ı n ı n a u ğ r a y ı p şehid o l m u ş v e b u n u n üzerine K e r k ü k v i l â y e t i İran istilâsına u ğ ­ r a m ı ş o l d u ğ u için K ı r ı m hanı K a p l a n - G i r a y K a f k a s y a ü z e r i n d e n i r a n ' a t a a r r u z e m r i n i a l m ı ş s a d a , H a z a r b o y l a r ı n a y e r l e ş i p İranlılarla i t t i f a k e t m i ş o l a n R u s l a r b u h a r e k e t e m â n i o l m a k i s t e m i ş l e r d i r ; 2 — 1736 '=< 1148 s e n e s i 30 M a r t = 17 Z ü l k a ' d e C u m a günü A z a k kalesine yürüyen b i r R u s ordusu b i r kaç gün sonra k a l e y i muhâs a r a v e 3 M a y ı s ; = 21 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü z a b t e d e r e k sulhü f i ' l e n ihlâl e t m i ş ­ t i r ; 3 — B i r a z s o n r a K ı l b u r u n k a l e s i de R u s l a r t a r a f ı n d a n i ş g a l e d i l m i ş t i r ; 4 — 1713 = 1125 v u k u â t ı n ı n «24 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z E d i r n e m u â h e d e s i hilâfına R u s l a r L e h i s t a n ' a a s k e r s e v k e d i p b â z ı v i l â y e t l e r i i ş g a l etmişlerdir : B u n u n s e b e b i T ü r k l e r i n « N a l - k ı r a n » d e d i k l e r i L e h i s t a n kralı İ k i n c i A u g u s t e ' ü n ölümü üzerine çıkan L e h i s t a n veraseti buhrânında R u s y a ile Avusturya'nın S a k s o n y a elektörü Üçüncü Auguste'ü ve Fransa'nın d a e s k i k r a l Stanislas L e s z c z y n s k i ' y i n a m z e d g ö s ­ termiş olmasıdır; 5 — R u s l a r Kırım'a karşı d a b i r ordu sevketmîşlerdir. işte b u v a ­ z i y e t üzerine t o p l a n a n f e v k a l â d e m e c l i s k a r a r i y l e s e f e r a ç ı l m ı ş v e S e r d â r - ı - E k r e m de b u gün o r d u başında İsakçı ve Babadağ'ına doğru h a r e k e t etmiştir).

1 Temmuz = 21 Saîer, Pazar: Üçüncü Ahmed'in ölümü. ( P a t r o n a ihtilâli ü z e r i n e 1 7 3 0 = 1 1 4 3 s e n e s i 1 / 2 T e ş r i n i e v v e l = 18/19 Rebî'ül-evvel P a z a r j P a z a r t e s i gecesi ferâgate mecbur olan Ahmed-i-Sâlis o tarihten i t i b a -

12 Teşrinisâni = 8 Receb, Pazartesi: Kırım hanı Feth-Giray'm han­ lık arazisini istilâ ve tahrib eden Ruslara karşı büyük zaferi. (Mareşal Munch/Münich kumandasındaki R u s o r d u s u

28 M a y ı s =

zartesi

girmiş

günü

ül-evvel

ayma

saray'daki işte

O r - k a p u tahkimâtını kadar

bütün

hanlık s a r a y ı

zabtedip

Kırım

ile büyük

Kırım'a

şehirlerini

yakıp

ve

virâneye

kütüphâne bile iğrenç

17 M u h a r r e m p a ­ Temmuz

=3

çevirmiştir:

b i r vahşetle

Rebî'Bahçe-

yakılmıştır!

b u n u n üzerine K a p l a n - G i r a y a z l e d i l i p y e r i n e g e ç e n F e t h - G i r a y b u g ü n R u s l a r a

karşı p a r l a k b i r z a f e r

kazandıktan s o n r a U k r a y n a üzerine b i r i n t i k a m s e f e r i

açıp

yüz b i n esir ve b i r k a ç y ü z b i n h a y v a n l a d ö n m ü ş t ü r ) .

1737 =

1150

4 Ağustos = 6 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Bosna valisi Hekim-oğîu Ali Paşa'mn Avusturyalılara karşı Banyaluka zaferi ve büyük neticeleri. (Bu

sırada

R u s l a r l a i t t i f a k etmiş

ilkönce s u l h t a v a s s u t u n d a maskeyi

atıp

Sırbistan

ve

harbe Eflak

bulunup

girerek

zabtedip

diğer b i r Avusturya

Avusturyalılar

tuhaf

12 T e m m u z

istikametlerine üç

m ü h i m m u v a f f a k i y e t i 27 T e m m u z sindeki

olan

muşlarsa d a , B o s n a valiliğinde

de

oyalamak

sonra

=

Cuma

büyük

14 R e b î ' ü l - e v v e i ordu

sevketmîşlerdir:

için

yüzlerindeki günü

Bosna,

Düşmanın

en

ı = 29 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a r t e s i g ü n ü N i ş k a l e s i n i

t a k ı m n o k t a l a r ı d a ele g e ç i r m e s i d i r . kuvvetleri

Türkiye'yi

b i r r o l oynadıktan

Banyaluka'ya

bulunan

kadar

Bu

sırada

ilerleyip

eski Vezir-i-a'zam

Bosna muhâsara

Hekim-oğlu

Ali

cephe­ kurPaşa

26

K R O N O L O J İ

derhal

düşman

Vak'anüvis turya

üzerine

yürüyüp

büyük

bir zafer

1738

kazanmış,

S u b h i ' n i n dediği g i b i b u p a r l a k m u v a f f a k i y e t

ordularının

da mâneviyyâtım

bozup

kumandanlar

kaleyi

=

kurtarmış

diğer cephelerdeki arasına

1151

ihtilâf

ve

Avus­

düşürdüs-ü

i ç i n h e r t a r a f t a T ü r k z a f e r l e r i tevâli e t m i ş , S ı r b i s t a n c e p h e s i n d e R u m e l i B e y l e r b e y i K o p r ü l ü z â d e A h m e d P a ş a 11 E y l ü l = 10

Teşrinievvel =

16 C u m â d a - l - û l â Ç a r ş a n b a g ü n ü

15 C u m â d a - l - â h i r e

h a y e t 20 T e ş r i n i e v v e l = t

Perşenbe

günü

Şehirköyü'nü

M u s a p a s a palankasını

tiği g i b i , V i d i n muhafızı v e z i r I v a z - M e h m e t p a ş a d a o r a y a gelen düşman 14/15

Cumâda-l-ûlâ

29 Eylül ! _

9/10 E y l ü l P a z a r t e s i / S a l ı

gecesi def etmiştir:

4 Cumâda-l-âhire P a z a r sabahına müsâdif

Feth-ül-islâm muhtelif

=

k a l e s i de

zaferler

ve n i ­

25 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r g ü n ü de N i s k a l e s i n i i s t i r d â d e t ­

istirdâd

kazanılmış

ve

Hammer

gösterir. — Gene

Eflak

ve

edildikten

başka,

Boğdan

Kırım'daki

R u s k u v v e t l e r i defedildiği

d e n i z i n d e k i M o s k o f donanması da k e n d i k e n d i n i yakmıya mecbur

ordusunu bu

bunu sırada

cephelerinde gibi,

Azak

edilmiştir).'

1739 =

OSMANLI

1152

dâdıdır. İ l k ö n c e M e h a d i a k a l e s i alındıktan s o n r a O r s o v a P a ş a k u m a n d a s ı n d a s e v k e t t i ğ i b i r k u v v e t l e 17 E y l ü l = g ü n ü B e l g r a d önlerinde vakasına kim-oğlu nin

da b i r akın Ali

Paşa'nm

bir düşman

19 Kânunuevvel = 26 Şa'ban, Perşenbe: Muhsin-zâde Abdullah Pa­ şa'nm azliyle Bikâb-ı-Hümâyun Kaymakamı Yeğen-Mehmet Paşa'nm sadâreti. (Gelecek

sefer

sin-zâde'nin hur

Kızlar-ağası

yukarıki eski

m e v s i m i n i n hazırlıkları

gelir gelmez azline

fıkra

Beşir

Ağa'nm

tarihinden

Baş-defterdarlardan

sebeb,

için

gözünden

itibaren

Alâiyyeli

ordu

âdetâ

i s t a n b u l ' a dönen

Muh­

diktatör v a z i y e t i n i almış o l a n

başından

meş­

düşmüş

4 a y , 14 g ü n d ü r .

olmasıdır: Halefinin

«Sadâret

müddeti

«Yeğen»

K e l - Y u s u f E f e n d i ' n i n kızkardeşinin

lâkabı,

oğlu

olma­

sındandır).

1738 = 1151 15 Ağustos = 28 Rebî'ül-âhir, Cuma: Orsova fethi ve muhtelif cep­ heler vaziyeti. (1738 = yeni

1150 s e n e s i 17 N i s a n 1= 27 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü c e p h e y e h a r e k e t

V e z i r - i - a ' z a m m en mühim

hedefleri

Belgrad

ve

Tımışvar

kalelerinin

eden istir-

k u v v e t i n i imhâ

h a r e k e t i yaptırmıştır. mevziî

İ r ş e v e üzerine y ü r ü y e n

2 Cumâda-l-âhire

ettirmiş

B u sırada

muvaffakiyetleri devam

ve

Bosna

Çarşanba

B a n a t ı = Tımışvar c e p h e s i n d e de

etmektedir.

Yukarıki

Hesene­

«4 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . — M ü t t e f i k l e r i g i b i R u s l a r d a b u s e f e r m e v ­

siminde bozgundan

bozguna

uğramışlar

S u l t a n ' l a b e y l e r b e y i V e l i P a ş a 1736 = bahsi geçen Feld-mareşal

ve bilhassa Buçak 1149 v u k u â t ı n m

M u n c h ' u n ordusunu

günü D n i e s t r civârında imhâ etmişlerdir;

ser-askeri

Safâ-Giray-

«12 T e ş r i n i s â n i »

8 Ağustos

=

fıkrasında

21 R e b î ' ü l - â h i r

Cuma

K ı r ı m hanı M e n g l i - G i r a y d a o t a r a f t a k i

R u s o r d u s u n u b o z m u ş ve n i h a y e t M o s k o f l a r gene a y n i senenin «16 H a z i r a n „

fıkra­

s ı n d a işgal e t t i k l e r i n i g ö r d ü ğ ü m ü z

çekil­

özü

ve Kılburun

kalelerini berhava

edip

olmuşlardır).

6 Ağustos = 8 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Vezir-i-a'zam ve Serdâr-ıEkrem Silâhdar Seyyid-Mehmet Paşa'nın azliyle Bender ser-askeri Muhsin-zâde Abdullah Paşa'nm sadâret ve serdârlığı.

:

=

Yeğen-Mehmet Paşa b u gün k a l e y i fethetmiş, D i y a r b e k i r v a l i s i Abdi-Paşa-zâde A l i

meğe mecbur

( M e h m e t P a ş a ' n m a z l i n e sebeb, A v u s t u r y a ' n ı n y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z t a ­ v a s s u t o y u n u n a inanıp v e h â r i c i s i y a s e t i n i d a r e s i n i Sadâret-kethudâsı O s m a n H a n s a Efendı'ye bırakıp Isakçı ve Babadağı karargâhlarıyla L e h i s t a n ' d a Boğ n e h r i n i n s o l sâhilindeki N i e m i r o w ş e h r i n d e t o p l a n a n b i r k o n f e r a n s t a neticesiz müzakerelerle v a k i t geçirmesi, ö z ü ve B e n d e r muhafızları Y a h y â ve A b d u l l a h Paşalar düşman harekâtına karşı yardım istedikçe Osman-Kethudâ'nın s u l h o l a ­ cağından d e m v u r a r a k istimdâda gelen adamları azarlayıp bos çevirmesi ve b u s ı r a d a ö z ü ' y ü m u h a s a r a e d e n d ü ş m a n ı n 25 T e m m u z = 27 Reb'î'ül-evvel P e r ş e n b e günü muhimmatsızlık v e yardımsızlık yüzünden t e s l i m o l a n k a l e y i işgal etmesi R u s l a r ı n K ı r ı m ' ı t e k r a r istilâsı v e K a r a d e n i z ' d e b i r R u s d o n a n m a s ı n ı n f a a l i y e t i g i b i f e l a k e t l e r e m e y d a n vermiş olmasıdır B u v a z i y e t üzerine O s m a n Hâlisâ E f e n d i i d â m edilmiş ve S e y y i d - M e h m e t P a ş a ile Kırım hanı P e t h - G i r a y a z l e d i l i p hanlığa İkinci M e n g l i - G i r a y t â y i n edilmiştir. — S e y y i d - M e h m e t P a ş a ' n ı n s a d â r e t m ü d d e t i 1736 — 1148 s e n e s i 9 K â n u n u s â n i = 24 Ş a ' b a n p a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 7 - a y ­ d ı r . — A s l e n H a l e b l i v e i k i n c i b i r r i v a y e t e g ö r e de M u s u l l u o l a n M u h s i n - z â d e ' n i n o r d u m e r k e z i n e m u v â s a l a t ı 19 A ğ u s t o s ( = 21 R e b î ' ü l - â h i r P a z a r g ü n ü n e m ü s â d i f t i r .

27

TARİHİ

1739 =

1151

22 Mart = 11 Zülhicce, Pazar: Yeğen-Mehmet Paşa'nın azliyle Vidin ser askerî Hacı-İvaz Mehmet Paşa'nın sadâret ve serdârlığı. ( A z l i n s e b e b i , V e z i r - i - a ' z a m l a r ı d a m a taşı hâline g e t i r e n K ı z l a r - a ğ a s ı B e ş i r A ğ a ' n m nüfuzunu kırmak istemesidir Selefi seferden gelir gelmez, b u d a sefere çıkacağı sırada azledilmiştir! H a l e f i İvaz Paşa A r n a v u t t u r ve Y a g o d i n a l ı / Y a g o z i n a l ı - N a s rullâh i s m i n d e b i r i n i n o ğ l u d u r : G ü r c ü l ü ğ ü h a k k ı n d a k i r i v a y e t d o ğ r u d e ğ i l d i r . — Y e ğ e n P a ş a ' n m s a d â r e t m ü d d e t i 1737 = 1150 s e n e s i 19 K â n u n u e v v e l ı = 26 Ş a ' b a n Perşenbe gününden i t i b a r e n 1 sene, 3 ay, 4 g ü n d ü r ) . :

1739 =

1152

22 Temmuz = 15 Rebî'ül-âhir, Çarşanba: Hisarcık: zaferi. ( E d i r n e ' d e k i o r d u m e r k e z i n e gelip Serdâr-ı-Ekremliği der'uhde eden y e n i V e z i r - i a ' z a m Hacı-ivaz M e h m e t Paşa selefinin plânım b o z m a d a n tâkib ederek B e l g r a d ' m istirdadı için o t a r a f a h a r e k e t e t m i ş v e b u n u n ü z e r i n e M a r e ş a l W a l l i s k u m a n d a ­ s ı n d a k i 100 b i n i m ü t e c â v i z A v u s t u r y a o r d u s u d a P a n c s o v a = P a n ç o v a y a k a s ı n d a n T u n a ' y ı g e ç i p T ü r k o r d u s u n u n y o l u n u k e s m e k için B e l g r a d ' l a S e m e n d i r e a r a s ı n d a b u l u n a n H i s a r c ı k ;=: K r o z k a b o ğ a z m d a k i b a t a k l ı ğ ı t u t m a k ü z e r e i l e r l e m i - y e b a ş l a ­ mıştır • Osmanlı pisdârına k u m a n d a eden R u m e l i b e y l e r b e y i v e z i r A l i P a ş a b u b o ğ a z ı n t e p e l e r i n i d ü ş m a n d a n e v v e l t u t u p g e ç i d e h â k i m o l m u ş , s a b a h ı n beşinden o-urûba k a d a r s ü r e n m u h a r e b e d e b ü y ü k b i r z a f e r k a z a n ı l m ı ş , W a l d e e k v e H e s s e ¬ R h e i n f e l s p r e n s l e r i y l e ü ç d ü ş m a n g e n e r a l i m a k t u l d ü ş m ü ş v e o n b a y r a k alınmıştır. H a m m e r A v u s t u r y a l ı l a r ı n m a k t u l v e m e c r u h y e k û n u n u 10259 g ö s t e r i r s e de, b u s e ­ f e r e bizzât istirâk etmiş o l a n Vak'anüvis S u b h i ' y e g ö r e d a h a i l k müsâdemede düş­ m a n o r d u s u 12 b i n m a k t u l v e r m i ş t i r . Hacı-lvaz Paşa'nın o gece Avusturyalıları çevirip imhâ etmemiş v e b u suretle karanlıktan istifâde edip kaçmalarına m e y d a n v e r m i ş o l m a s ı b ü y ü k ' b i r h a t â sayılır. S u b h i ' d e k i «15 Rebî'ül-evvel Çarşanba» t a ­ r i h i «15 R e b î ' ü l - â h i r » d e n g a l a t t ı r . B u p a r l a k zafer Türk ordusuna B e l g r a d yolu­ n u a ç m ı ş v e n i h a y e t 26 T e m m u z ı = 19 R e b î ' ü l - â h i r p a z a r g ü n ü k a l e m u h a s a r a e d i l ­ miştir — 1737 = 1150 v u k u â t ı n m « 4 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n d a b a h s i g e ç e n B o s n a v a l i s i H e k i m - o ğ l u A l i P a s a d a b u sırada büyük b i r akın h a r e k e t i n e çıkıp U n n a n e h r i n i ge­ ç e r e k altmış senedir i l k defa o l m a k üzere K u l p a boylarına k a d a r düşman a r a z i s i n i t a h r i b etmiştir).

K R O N O L O J İ

26 derhal

düşman

Vak'anüvis turya

üzerine

yürüyüp

büyük

bir zafer

1738 =

kazanmış,

S u b h i ' n i n dediği g i b i b u p a r l a k m u v a f f a k i y e t

ordularının

d a mâneviyyâtını

için h e r t a r a f t a Türk z a f e r l e r i

bozup kumandanlar

=

kurtarmış

diğer cephelerdeki arasına

düşürdüğü

t e v a l i e t m i ş , Sırbistan c e p h e s i n d e R u m e l i

Beylerbeyi

16 C u m â d a - l - û l â Ç a r ş a n b a g ü n ü S e h i r k ö y ü ' n ü ,

15 C u m â d a - l - â h i r e

Perşenbe günü Musapaşa

palankasını

ve n i ­

h a y e t 20 T e ş r i n i e v v e l e= 25 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r g ü n ü de N i ş k a l e s i n i istirdâd tiği g i b i , V i d i n muhafızı v e z i r İvaz-Mehmet p a ş a d a o r a y a g e l e n düşman 14/15 Cumâda-l-ûlâ

=

9/10 E y l ü l P a z a r t e s i / S a l ı

gecesi defetmiştir

2 9 E y l ü l ı=r 4 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r s a b a h ı n a m ü s â d i f Feth-ül-islânı muhtelif

kalesi

zaferler

de

istirdâd

kazanılmış

ve

Avus­

ihtilâf

K ö p r ü l ü z â d e A h m e d P a ş a 11 E y l ü l = 10 Teşrinievvel

kaleyi

1151

ve

gösterir.' _

edildikten

başka,

Kırım'daki

Rus kuvvetleri

Eflak

ve

Hammer

:

Gene bu

Boğdan

et­

ordusunu bunu sırada

cephelerinde

defedildiği

gibi,

Azak

d e n i z i n d e k i M o s k o f donanması da k e n d i k e n d i n i yakmıya m e c b u r edilmiştir).'

1739 =

OSMANLİ

1152

dadıdır, i l k ö n c e M e h a d i a k a l e s i alındıktan s o n r a O r s o v a P a ş a k u m a n d a s ı n d a s e v k e t t i ğ i b i r k u v v e t l e 17 E y l ü l = g ü n ü B.ç'grad yakasına kim-oğlu nin

önlerinde

da b i r akın A l i Paşa'nın

b i r düşman hareketi

19 Kânunuevvel = 26 Şa'ban, Perşenbe: Muhsin-zâde Abdullah Pa­ şa'nın azliyle Rikâb-ı-Hümâyun Kaymakamı Yeğen-Mehmet Paşa'nın sadâreti.

hur

Kızlar-ağası

yukarıki eski

mevsiminin

hazırlıkları

fıkra

Beşir

Ağa'nm

tarihinden

Baş-defterdarlardan

sebeb,

için

gözünden

itibaren

Alâiyyeli

ordu

âdetâ

başından

dönen

Muh­

diktatör v a z i y e t i n i almış o l a n

meş­

düşmüş

olmasıdır:

4 a y , 14 g ü n d ü r . Kel-Yusuf

istanbul'a

Halefinin

Efendi'nin

«Sadâret

müddeti

«Yeğen»

kızkardeşinin

lâkabı,

oğlu

olma­

sındandır) .

1738 = 1151 15 Ağustos = 28 Rebî'ül-âhir, Cuma: Orsova fethi ve muhtelif cep­ heler vaziyeti. (1738 = yeni

1150 s e n e s i 17 N i s a n ! =

Vezir-i-a'zamm

en mühim

27 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü c e p h e y e h a r e k e t hedefleri

Belgrad

ve

Tımışvar

kalelerinin

2 Cumâda-l-âhire

ettirmiş

B u sırada devam

ve

Bosna

Çarşanba

B a n a t ı = Tımışvar c e p h e s i n d e de

etmektedir.

Yukarıki

Hesene­

«4 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . — M ü t t e f i k l e r i g i b i R u s l a r d a b u s e f e r m e v ­

S u l t a n ' l a b e y l e r b e y i V e l i P a ş a 1736 = b a h s i geçen Feld-mareşal günü D n i e s t r civârmda

Munch'un

imhâ

ve bilhassa

Buçak

1149 v u k u a t ı n ı n

ordusunu

etmişlerdir;

8 Ağustos

Kırım

ser-askeri

Safâ-Giray-

«12 T e ş r i n i s â n i » :=

fıkrasında

21 R e b î ' ü l - â h i r

hanı M e n g l i - G i r a y

da o

Cuma

taraftaki

R u s o r d u s u n u bozmuş ve n i h a y e t M o s k o f l a r gene a y n i senenin «16 Haziran»

fıkra­

s ı n d a işgal e t t i k l e r i n i g ö r d ü ğ ü m ü z

çekil­

özü

v e Kılbururi k a l e l e r i n i

1739 =

berhâva

edip

eden istir-

1151

22 Mart = 11 Zülhicce, Pazar: Yeğen-Mehmet Paşa'nın azliyle Vidin ser-askeri Hacı-İvaz Mehmet Paşa'nın sadâret ve serdârhğı. ( A z l i n s e b e b i , V e z i r - i - a ' z a m l a r ı d a m a taşı hâline g e t i r e n K ı z l a r - a ğ a s ı B e ş i r A ğ a ' n m nüfuzunu kırmak istemesidir Selefi seferden gelir gelmez, b u d a sefere çıkacağı sırada azledilmiştir! H a l e f i İvaz p a ş a A r n a v u t t u r ve Y a g o d i n a l ı / Y a g o z i n a l ı - N a s rullâh i s m i n d e b i r i n i n o ğ l u d u r : G ü r c ü l ü ğ ü h a k k ı n d a k i r i v a y e t d o ğ r u d e ğ i l d i r . — Y e ğ e n P a ş a ' n ı n s a d â r e t m ü d d e t i 1737 = 1150 s e n e s i 19 K â n u n u e v v e l i = 26 Ş a ' b a n P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 3 a y , 4 g ü n d ü r ) . :

1739 =

1152

22 Temmuz = 15 Rebî'ül-âhir, Çarşanba: Hisarcık zaferi. ( E d i r n e ' d e k i o r d u m e r k e z i n e g e l i p Serdâr-ı-Ekremliği -der'uhde eden y e n i V e z i r - i a ' z a m H a c ı - İ v a z M e h m e t P a ş a s e l e f i n i n plânını b o z m a d a n t â k i b e d e r e k B e l g r a d ' m istirdâdı için o t a r a f a h a r e k e t e t m i ş v e b u n u n ü z e r i n e M a r e ş a l W a l l i s k u m a n d a ­ s ı n d a k i 100 b i n i m ü t e c a v i z A v u s t u r y a o r d u s u d a P a n c s o v a = P a n ç o v a y a k a s ı n d a n T u n a ' y ı g e ç i p T ü r k o r d u s u n u n y o l u n u k e s m e k için B e l g r a d ' l a S e m e n d i r e a r a s ı n d a b u l u n a n Hisarcık i = K r o z k a boğazmdaki bataklığı t u t m a k üzere i l e r l e m i y e başla­ mıştır Osmanlı pişdarına k u m a n d a eden R u m e l i b e y l e r b e y i v e z i r A l i P a ş a b u boğazın t e p e l e r i n i düşmandan e v v e l t u t u p geçide hâkim olmuş, sabahın beşinden g u r u b a k a d a r süren m u h a r e b e d e büyük b i r z a f e r kazanılmış, W a l d e c k ve Hesse¬ R h e i n f e l s p r e n s l e r i y l e ü ç d ü ş m a n g e n e r a l i m a k t u l d ü ş m ü ş v e o n b a y r a k alınmıştır. H a m m e r A v u s t u r y a l ı l a r ı n m a k t u l v e m e c r u h y e k û n u n u 10259 g ö s t e r i r s e de, b u s e ­ f e r e b i z z â t iştirâk e t m i ş o l a n V a k ' a n ü v i s S u b h i ' y e g ö r e d a h a i l k m ü s â d e m e d e d ü ş ­ m a n o r d u s u 12 b i n m a k t u l v e r m i ş t i r . — H a c ı - İ v a z P a ş a ' n ı n o g e c e A v u s t u r y a l ı l a r ı çevirip imhâ etmemiş ve b u s u r e t l e karanlıktan istifâde edip kaçmalarına m e y d a n v e r m i ş o l m a s ı b ü y ü k ' b i r h a t â sayılır. — S u b h i ' d e k i « 1 5 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a » t a ­ r i h i «15 R e b î ' ü l - â h i r » d e n g a l a t t ı r . — B u p a r l a k z a f e r T ü r k o r d u s u n a B e l g r a d y o l u ­ n u a ç m ı ş v e n i h a y e t 26 T e m m u z ı = 19 R e b î ' ü l - â h i r p a z a r g ü n ü k a l e m u h â s a r a e d i l ­ m i ş t i r . - 1 1737 = 1150 v u k u â t ı n ı n « 4 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n d a b a h s i g e ç e n B o s n a v a l i s i H e k i m - o ğ l u A l i Paşa d a b u sırada büyük b i r akın h a r e k e t i n e çıkıp U n n a n e h r i n i ge­ ç e r e k a l t m ı ş s e n e d i r i l k d e f a o l m a k üzere K u l p a b o y l a r ı n a k a d a r d ü ş m a n arâzisini t a h r i b etmiştir). i

gelir gelmez azline

yaptırmıştır.

imhâ

mevziî m u v a f f a k i y e t l e r i

siminde bozgundan bozguna uğramışlar

:

sefer

kuvvetini

meğe mecbur olmuşlardır).

( M e h m e t P a ş a ' n ı n a z l i n e sebeb, A v u s t u r y a ' n ı n y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z t a ­ v a s s u t o y u n u n a inanıp v e h â r i c i s i y a s e t i n i d a r e s i n i Sadâret-kethudâsı O s m a n Hâlısâ E f e n d i ' y e bırakıp îsakçı ve Babadağı karargâhlarıyla L e h i s t a n ' d a Boğ n e h r i n i n s o l sâhilindeki N i e m i r o w şehrinde toplanan bir konferansta neticesiz müzakerelerle v a k i t geçirmesi, ö z ü ve B e n d e r muhafızları Y a h y â ve Abdullah Paşalar düşman harekâtına karşı yardım istedikçe O s m a n - K e t h u d â ' n m s u l h o l a ­ cağından d e m v u r a r a k i s t i m d a d a gelen adamları azarlayıp boş çevirmesi ve b u s ı r a d a ö z ü ' y ü m u h â s a r a e d e n d ü ş m a n ı n 25 T e m m u z = 2 7 Reb'î'ül-evvel P e r s e n b e günü muhimmatsızlık ve yardımsızlık yüzünden t e s l i m o l a n k a l e y i işgal e t m e s i , R u s l a r ı n K ı r ı m ' ı t e k r a r istilâsı v e K a r a d e n i z ' d e b i r R u s d o n a n m a s ı n ı n f a a l i y e t i g i b i felâketlere m e y d a n vermiş olmasıdır B u v a z i y e t üzerine O s m a n Hâlisâ E f e n d i i d â m edilmiş ve S e y y i d - M e h m e t Paşa ile K ı r ı m hanı F e t h - G i r a y a z l e d i l i p hanlığa İkinci M e n g l i - G i r a y t â y i n edilmiştir. — S e y y i d - M e h m e t P a ş a ' n ı n s a d â r e t m ü d d e t i 1736 t= 1148 s e n e s i 9 K â n u n u s â n i = 24 Ş a ' b a n p a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 7 a y ­ dır. — A s l e n H a l e b l i v e i k i n c i b i r r i v a y e t e g ö r e de M u s u l l u o l a n M u h s i n - z â d e ' n i n o r d u m e r k e z i n e m u v a s a l a t ı 19 A ğ u s t o s t = 21 R e b î ' ü l - â h i r P a z a r g ü n ü n e m ü s â d i f t i r .

(Gelecek

— İ r ş e v e üzerine y ü r ü j ' e n

Yeğen-Mehmet Paşa b u gün k a l e y i fethetmiş, D i y a r b e k i r v a l i s i Abdi-Paşa-zâde A l i

6 Ağustos = 8 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Vezir-i-a'zam ve Serdâr-ıEkrem Silâhdar Seyyid-Mehmet Paşa'nın azliyle Bender ser-askeri Muhsin-zâde Abdullah Paşa'nın sadâret ve serdârhğı.

sin-zâde'nin

27

TARİHİ

:

28

KRONOLOJİ

1739

=

1152

19 Ağustos = 14 Cumâda-l-ûlâ, Çarşanba: Hotin kalesinin sukutu ve neticeleri. ( A v u s t u r y a v e R u s y a c e p h e l e r i n d e k i m ü t e m â d i z a f e r l e r içinde b u v a k ' a b i r k a z â e s e r i g i b i d i r : M a r e ş a l M u n c h ' u n k u m a n d a s ı n d a k i 70 b i n k i ş i l i k R u s o r d u s u L e h i s ­ t a n üzerinden D n i e s t r n e h r i n i geçerek H o t i n önlerinde B e n d e r s e r - a s k e r i V e l i ve ö z ü , = O c s a k o w s e r - a s k e r i G e n e - A l i Paşalarla karşılaşmıştır; V e l i Paşa'nm k a l e y e ç e k i l m e t e k l i f i n e r a ğ m e n G e n e - A l i P a ş a b u t a r i h t e n b i r g ü n e v v e l atılganlık e d e r e k B o s t a n c ı l a r ı n b a ş ı n d a d e l i c e d ü ş m a n a saldırıp m a ğ l û b o l m u ş v e b u n u n ü z e r i n e b ü ­ tün a s k e r p a n i k hâlinde d a ğ ı l m ı ş o l d u ğ u için H o t i n k a l e s i n d e 700 m u h â f ı z d a n b a ş k a b i r k u v v e t k a l m a m ı ş t ı r ! K a l e n i n « v i r e i l e » t e s l i m o l m a s ı işte b u n d a n d ı r . D ü ş m a n o r d u s u b u m u v a f f a k i y e t üzerine J a s s y — Y a ş şehrine d o ğ r u y ü r ü m ü ş v e B o ğ d a n voyvodası G h i k a ' m n e m r i n d e s e k i z b i n a s k e r bulunduğu halde orası d a t e s l i m o l ­ muştur. R u s l a r Y a ş ' d a n s o n r a B e n d e r ü z e r i n e y ü r ü m i y e b a ş l a m ı ş l a r d ı r . B u va­ z i y e t üzerine B o ğ d a n ' d a k i S a r ı - A h m e d P a ş a o r d u s u t a k v i y e e d i l m i ş t i r ) .

1 Eylül = 27 Cumâda-l-ûlâ, Salı: Belgrad «Mukaddimât-ı-sulhiyye»si ve kalenin teslim alınması. ( B u p a r l a k m u v a f f a k i y e t , y u k a r d a b u s e n e n i n «22 T e m m u z , , f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü ­ müz Hisarcık z a f e r i n i n neticesidir. U z u n z a m a n d a n b e r i b i r t a r a f t a n harbe devam edildiği h a l d e , b i r t a r a f t a n d a F r a n s a , i n g i l t e r e , F e l e m e n k v e h a t t â i r a n elçilerinin tavassutlarıyla sulhe çalışılmakta ve müzâkereler c e r e y a n e t m e k t e d i r ; b u meselede en m ü h i m r o l ü O n - b e ş i n c i L o u i s ' n i n elçisi M a r q u i s L o u i s S a u v e u r de V i l l e n e u v e o y ­ n a m ı ş t ı r . B e l g r a d ' m T ü r k i y e ' y e iâdesi O s m a n l ı şartlarının b a ş ı n d a g e l d i ğ i i ç i n H i ­ s a r c ı k z a f e r i n i h a y e t A v u s t u r y a ' y a b u şartı d a k a b u l e t t i r m i ş sayılır. V i l l e n e u v e o r d u y a g e l m i ş , A v u s t u r y a n â m ı n a K o n t G u i l l a u m e R e n a u d de N e u p e r g / N e i p p e r g v e R u s y a nâmına d a C a g n o n i i s i m l e r i n d e k i m u r a h h a s l a r gönderilmiştir. Serdâr-ı-Ekrem H a c ı - i v a z P a ş a ' n m s u l h m ü z â k e r e s i n e b a ş l a m a k için B e l g r a d ' m t e s l i m i n i ş a r t k o ş ­ ması n i h a y e t b u g ü n k ü « M u k a d d i m â t - i - s u l h i y y e » i l e n e t i c e l e n m i ş , b e ş g ü n d e k a l e ­ n i n tahliye ve t e s l i m edilmesi ve tesliminden o n gün sonra d a sulh müzâkeresine başlanması kararlaşmıştır A v u s t u r y a l ı l a r B e l g r a d ' ı ü ç g ü n d e t a h l i y e e t t i k l e r i için, 4 E y l ü l , = 30 C u m â d a - l - û l â C u m a g ü n ü t e s l i m m u â m e l e s i b a ş l a y ı p i l k T ü r k k ı t ' a s ı k a l e y e g i r m i ş t i r ; B e l g r a d k a l e s i 1717 = 1129 s e n e s i 18 A ğ u s t o s 1= 10 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü s u k u t e t m i ş o l d u ğ u n a g ö r e , o t a r i h t e n i t i b a r e n t a m 22 sene, 17 g ü n Avusturyalıların işgalinde kalmış d e m e k t i r ) . :

18 Eylül = 14 Cumâda-1-âlıire, Cuma: Avusturya ve Rusya ile Bel­ grad sulhü. (Belgrad'm edildikten Rusya altında

yukarıki sonra

aldığı m u r a h h a s l ı k

müzâkereler

n e t i c e l e n m i ş t i r : 27 sene muahedenin kiye'ye

en

iâde

gördüğümüz

t a h l i y e ve t e s l i m

F r a n s a sefiri Villeneuve'ün

devletlerinden yapılan

fıkrada

mühim

edilmiş,

bu

müddetle esaslarına

tavassutuyla

salâhiyetleriyle

sabah

zevâlî

akdedilen göre

Czabacz/Schabatz

Aluta

nehriyle

fıkrasında kedilen

«Eflâk-ı-Çâsârî/Eflâk-ı-sagîr asıl E f l a k a r a s ı n d a b u l u n u p

gördüğümüz

arâzi

Pasarofça

sulhü

Türkiye'ye bırakılmış,

kalesi

Tımışvar ,=

23

«çevre-i

ve

kefâleti akdiyle

maddeliktir; atîkası»

ve

dağlarıyla

Valachie

1718 =

mucibince

Tuna

Avusturya

kralının

altıda i k i m u a h e d e sulhü

ikmâl

ile

bu

=

1156

OSMANLI

Sava

mahdud

:

1740 =

autrichienne»

1130 v u k u a t ı n ı n «21 Üçüncü

Ahmed

nehirleri

ve

denilen

ve

Temmuz»

devrinde

ter-

umumî hudud

itti-

1153

23 Haziran = 28 Rebî'ül-evvel, Perşenbe: Hacı-îvaz Mehmet Pa­ şa'nm azliyle Nişancı Hacı-Ahmed Paşa'nın sadâreti. ( B u d e ğ i ş i k l i ğ i n s e b e b i , i s t a n b u l ' d a k i A r n a v u t d ö k ü n t ü l e r i n i n pahalılık b a h â n e s i y l e ç ı k a r d ı k l a r ı b i r i s y a n h a r e k e t i n i bastırıp b u g i b i s e r s e r i l e r i m e m l e k e t l e r i n e i â d e e t ­ miş olan i v a z p a ş a ' n m verdiği te'minâta r a ğ m e n b i r gün b i r yeniçerinin b i r y a h u diy'i k o ğ a l a m a s m d a n hâsıl o l a n u m u m î h e y e c a n üzerine d ü k k â n l a r ı n k a p a n m a s ı d ı r : Vâlide-Sultan'la meşhur Kızlar-ağası Beşir A ğ a ' n m t e ' s i r i n d e n de b a h s e d i l i r . İvaz P a ş a ' n m s a d â r e t i 1739 = 1151 s e n e s i 22 M a r t , = 11 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a ­ r e n 1 sene, 3 a y , 2 g ü n s ü r m ü ş t ü r . H a l e f i F o ç a ' d a d o ğ m u ş o l m a k l a b e r a b e r a s l e n Antalyalıdır «Şehlâ» v e « K ö r » lâkaplarıyla d a anılır). :

1742 =

1155

21 Nisan = 15 Safer, Cumartesi: Hacı-Ahmed Paşa'nın azliyle Ana­ dolu beylerbeyi Hekim-oğlu Ali Paşa'nm ikinci sadâreti. ( H a c ı P a ş a ' n ı n a z l i n e sebeb, i s t a n b u l ' d a sık sık ç ı k a n y a n g ı n l a r l a Ş a r k h u d u d u n ­ d a n g e l e n h a b e r l e r i n h a l k a r a s ı n d a u y a n d ı r d ı ğ ı h e y e c a n d a n d o l a y ı b i r ihtilâl ç ı k ­ m a k ihtimâlinden korkulmasıdır : Sadâret müddeti yukarıki fıkra t a r i h i n d e n i t i ­ b a r e n 1 sene, 9 a y , 28 g ü n d ü r . — Y e n i V e z i r - i - a ' z a m H e k i m - o ğ l u A l i P a ş a ' n m i l k s a d â r e t i için y u k a r d a 1735 i = : 1148 v u k u â t m ı n «12 T e m m u z » v e İ r a n v a z i y e t i i ç i n de 1743 = 1156 v u k u â t m ı n «29 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z ) .

Tür­

ova

29

TARİHİ

hâz edilmiş ve B o s n a tarafından d a K a r l o f ç a sulhündeki h u d u d esas olmuştur; b u s u r e t l e A v u s t u r y a l ı l a r S ı r b i s t a n ' d a n atılmış v e E f l a k ' l a B o ğ d a n t e h l i k e d e n k u r t u l ­ m u ş d e m e k t i r : K a r l o f ç a sulhü i ç i n i k i n c i M u s t a f a d e v r i n d e 1699 1= 1110 v u k u â t m ı n «26 K â n u n u s â n i , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — M ü d d e t s i z o l d u ğ u için h ü k m ü e b e d î g i b i a k ­ d e d i l e n v e R u s y a n â m ı n a F r a n s a elçisi t a r a f ı n d a n i m z a l a n a n m u a h e d e de 15 m a d ­ deliktir E n m ü h i m esaslarına g ö r e A z a k k a l e s i h e d m e d i l i p a r a z i s i y l e b e r a b e r h e r i k i t a r a f ı n t a s a r r u f u n d a n ç ı k a r a k hâlî k a l a c a k v e i k i d e v l e t a r a s ı n d a f â s ı l a teşkil e d e c e k t i r ; A z a k d e n i z i y l e K a r a d e n i z ' d e R u s d o n a n m a s ı o l m ı y a c a k t ı r ; R u s elçisi d i ­ ğ e r b ü y ü k d e v l e t elçileriyle m ü s â v â t a nâil o l a c a k t ı r ; K a z a k l a r T ü r k t o p r a k l a r ı n a ve T a t a r l a r d a R u s arâzisine akın e d e m i y e c e k l e r d i r ; K a b a r t a y l a r müstakil olup i k i d e v l e t a r a s ı n d a f â s ı l a teşkil e d e c e k l e r d i r ; tabiî b u s u r e t l e R u s t e h l i k e s i K a r a d e n i z ' ­ den b i r kere d a h a uzaklaştırılmış d e m e k t i r . Galip vaziyette akdedilen bu Belgrad sulhü G a r p menbâlarmda Osmanlı tari­ h i n i n e n şanlı m ü s â l â h a l a r m d a n sayılır. B u n d a n b a ş k a O s m a n l ı - R u s h u d u d u n u n t a h d i d i h a k k ı n d a 30 T e ş r i n i e v v e l = 27 R e c e b C u m a g ü n ü N i ş ' d e b i r m u k a v e l e a k d e ­ dilmiş, H o t i n ' i n T ü r k i y e ' y e iâdesi t a k a r r ü r e t m i ş v e F r a n s a d e v l e t i b i r k e f â l e t n â m e vermiş o l m a k l a beraber, çok m ü h i m ve zarurî b i r i h t i y a t t e d b i r i o l a r a k R u s y a ' y a k a r ş ı i s v e ç k r a l h ğ ı y l a 1740 1= 1152 s e n e s i 20 K â n u n u s â n i = 20 Ş e v v â l Ç a r ş a n b a günü d o k u z m a d d e l i k tedâfüî ittifâk d a akdedilmiş v e hattâ b u ittifakın imzâsı H o ­ t i n ' i n R u s l a r tarafından t a h l i y e s i hakkındaki h a b e r i n i s t a n b u l ' a geldiği güne tesa­ düf e t t i r i l m i ş t i r ) .

1743 = 1156

B ö ğ ü r d e l e n k a l e s i v e O r s o v a \— i r ş e y e

adasıyla k a l e s i v e b u adanın k a r ş ı y a k a s ı n d a bunlardan başka

ve hattâ Fransa

Avusturya

Belgrad =

saat

muâmelesi

1743

29 Mayıs = 5 Rebî'ül-âhir, Çarşanba: Nâdir-Şâh'ın Irak hudu­ dunu tecâvuza başlaması. (iran'da

Avşar

saltanatını

kurduktan

sonra

Efganistan

ve

Hindistan

taraflarını

30

K R O N O L O J İ

1744

=

1157

istilâ e d e r e k A s y a ' d a â d e t â b i r . c i h a n g i r rolü o y n a m ı y a b a ş l a m ı ş o l a n N â d i r - S â h için y u k a r d a 1 7 3 6 = 1 1 4 9 v u k u â t ı n m « 1 7 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Ş a r k m u ­ v a f f a k i y e t l e r i n d e n çok m a ğ r u r o l a n b u büyük T ü r k m e n kahramanı gözlerini t e k r a r g a r b a çevirip Dağıstan ve Şirvan taraflarına t a a r r u z e t t i k t e n b a ş k a E r z u r u m , E r ­ z i n c a n vesaire g i b i Şarkî-Anadolu vilâyetleriyle Bağdad'ı i s t e m i y e başlamış ve b u n ­ l a r l a d a k a n â a t e t m i y e r e k i s t a n b u l ' a elçi g ö n d e r i p C a ' f e r î m e z h e b i n i n beşinci Sünnî m e z h e b i o l a r a k kabulünü i s t e d i k t e n başka Bağdad v a l i s i A h m e d P a ş a ' y a d a o y o l d a bir nâme göndermiştir. B u v a z i y e t üzerine i s t a n b u l ' d a a k d e d i l e n fevkalâde m e c l i s l e r ­ de N â d i r - Ş â h ' m t a l e p l e r i n i n r e d d i n e k a r a r v e r i l m i ş v e b i r t a r a f t a n d a h u d u t l a r t a k v i y e e d i l m i y e b a ş l a m ı ş t ı r . Ş â h m I r a k ü z e r i n e h a r e k e t i işte b u n d a n d o l a y ı d ı r : B u g ü n H o r a s a n ü z e r i n d e n B a ğ d a d arâzisini t a h r i b e b a ş l ı y a n I r a n o r d u s u 2 3 H a z i r a n = l C u m â d a - l - û l â P a z a r g ü n ü de H i l l e t a r a f l a r ı n ı istilâ e t m i ş v e b i r m ü d d e t s o n r a d a Kerkük k a l e s i s u k u t etmiştir).

23 Eylül = 4 Şa'ban, Pazartesi: Mekim-oğlu Ali Paşa'nm az­ liyle Yeniçeri-ağası Seyyid-Hasan Paşa'nm sadâreti. ( B u d e ğ i ş i k l i ğ i n s e b e b i , y u k a r ı k i f ı k r a d a b a h s i g e ç e n İran ahvâline k a r ş ı H e k i m - o ğ l u ' n u n S e r d â r - ı - E k r e m l i ğ e tâlib o l m a s ı v e d i k t a t ö r v a z i y e t i n d e b u l u n a n ' K ı z l a r - a ğ a s ı Beşir A ğ a ' m n d a b u t a l e b i A l i P a ş a ' n m k e n d i s i n i g ö l g e d e ' b ı r a k m a k m a k s a d i y l e t e f ­ sir etmesidir S a d â r e t m ü d d e t i 1742 [ = 1155 s e n e s i 21 N i s a n = 15 S a f e r C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 5 a y , 2 g ü n d ü r . H a l e f i H a s a n p a ş a K a r a h i s a r h d ı r : K a h ­ ramanlığı ve i k t i d a r i y l e m e ş h u r d u r ) .

1745 =

1158

O S M ANLI

T A R İ E İ

31

liğine de e s k i V e z i r - i - a ' z a m H a c ı - A h m e d P a ş a t â y i n e d i l m i ş v e R u m e l i b e y l e r b e y i p i r - M u s t a f â P a ş a d a b u n l a r a k u v v e t v e m ü h i m m a t s e v k m i i d a r e için Sivas'ı m e r ­ k e z ittihâz e t m i y e m e ' m u r o l m u ş t u r . N â d i r - Ş â h ' m M u s u l ' d a n K a r s ' a g e l i ş i işte b u v a z i y e t üzerinedir. — 24 T e m m u z = 13 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü A r p a ç a y m ı g e ­ ç e n N â d i r - Ş â h 28 T e m m u z = 17 C u m â d a - I - â h i r e Salı g ü n ü K a r s ' ı n i k i s a a t c e n u ­ b u n d a k i ((Üçler» t e p e s i n d e k a r a r g â h k u r m u ş v e e r t e s i g ü n ü O s m a n l ı l a r l a i l k m ü s â d e m e o l m u ş t u r : İran o r d u s u n u n 150 b i n m e v c u d u n a m u k a b i l O s m a n l ı o r d u s u n u 30 b i n d e n 75 b i n e k a d a r g ö s t e r e n m u h t e l i f r i v a y e t l e r v a r d ı r ; i s t a n b u l ' d a n b i r ç o k m ü ­ h i m m a t l a Y e n i ç e r i , C e b e c i v e T o p ç u kıt'aları d a g e l m i ş t i r . — N â d i r - Ş â h ' m m u h a ­ s a r a ettiği k a l e l e r i h e r ş e y d e n e v v e l s u s u z b ı r a k m a k âdetini b i l e n S e r - a s k e r H a c ı A h m e d P a ş a , d a h a i r a n o r d u s u g e l m e d e n e v v e l şehir ç e v r e s i n d e o r d u k u r a r a k v e Kars-çaymdan Kars-gölüne cedvellerle su akıtarak gölü büyütmüş, k a l e n i n etrâfma g e n i ş v e d e r i n b i r h e n d e k k a z d ı r m ı ş , b u n d a n hâsıl o l a n t o p r a k l a a d a m b o y u n d a s i ­ p e r l e r y a p t ı r ı p t o p l a r l a t a h k i m e t t i r m i ş v e b u s u r e t l e ç e n b e r şeklinde b i r dış m ü d â ­ f a a t e r t i b i vücuda getirmiştir. — B u günkü i l k müsâdeme, atılganlık eden bâzı a s ­ k e r l e r l e İranlılar a r a s ı n d a o l m u ş v e r i c ' a t l e n e t i c e l e n m i ş t i r . — E r t e s i g ü n e t e s a d ü f e d e n 30 T e m m u z = 1 9 C u m â d a - l - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü N â d i r - Ş â h o r d u g â h ı n ı şehrin b i r b u ç u k s a a t m e s â f e s i n d e k i K e s i k - K ü n b e d k ö y ü n e n a k l e d i p O s m a n l ı m ü d â f a a hattının etrâfmda t o p r a k t a n mukabil-tahkirnât yaptırmıya başlamıştır).

9 Teşrinievvel = 2 Ramazan, Cuma: Nâdir-Şâh'm muhâsarasmı kaldırmıya mecbur olması.

:

27 Eylül = 8 Şa'ban, Cuma: Nâdir-Şah'ın Musul muhasarası. (24 R e c e b = 13 E y l ü l C u m a g ü n ü M u s u l ' u n ş a r k m d a k i N e b i - Y u n u s k ö y ü n e g e l e n N â d i r - Ş â h ş e h r i n e t r a f ı n d a 12 t a b y a i l e b i r t a k ı m m e t e r i s l e r y a p t ı r d ı k t a n sonra 4 Ş a ' b a n . = 23 E y l ü l P a z a r t e s i g ü n ü k a r a r g â h ı n ı ş e h r i n önlerine n a k l e t t i r m i ş v e n i ­ h a y e t b u g ü n 390 t o p t a n m ü r e k k e p 14 b a t a r y a i l e ç o k şiddetli b i r a t e ş a ç m ı ş t ı r . B u sırada M u s u l valiliğinde A b d ü l c e l i l - z â d e H ü s e y n P a ş a v e m u h â f ı z l ı ğ m d a d a ve'zir K a z ı k ç ı - H ü s e y n P a ş a b u l u n m a k t a d ı r . — N â d i r - Ş â h ' m 12 h ü c u m u n d a n b a h s e d i l i r : B u n ­ ların e n şiddetlisi 1 4 / 1 5 Ş a ' b a n = 3/4 T e ş r i n i e v v e l P e r ş e n b e / C u m a g e c e s i n e m ü s a ­ d i f t i r ; o g e c e l â ğ ı m l a r p a t l a t ı l a r a k b i r t a k ı m g e d i k l e r a ç ı l m ı ş s a d a , ç o k şiddetli b i r m u k a v e m e t g ö s t e r e n m ü d â f i l e r y e d i s a a t t e 4500 d ü ş m a n ö l d ü r m ü ş l e r d i r . N â d i r - Ş â h ' m e r t e s i s a b a h alelâcele m u h â s a r a y ı k a l d ı r ı p ç e k i l m e s i n e sebeb o l a n v a z i y e t i ç i n aşağıki fıkraya bakınız. — M u s u l muhâsarası gece-gündüz h a r b e t m e k şartiyle s e k i z gün sürmüştür : H a m m e r ' i n otuz gün göstermesi doğru değildir).

1744 =

1157

29 Temmuz = 18 Cumâda-I-âhire, Çarşanba: Nâdir-Şâh'm Kars mu­ hasarası. (Nâdir-Şah'ın yukarıki fıkrada gördüğümüz M u s u l muhâsarasmı alelâcele kal­ dırıp K a r s ' a y ü r ü m e s i n i n s e b e b i , s a l t a n a t l a r ı m ü n k a r i z o l a n S a f a v î l e r d e n B i r i n c i Hüseyn'in hemşiresiyle b e r a b e r Osmanlılara i l t i c a etmiş o l a n oğlu şehzâde SafîMirzâ'nm b i r müddet Selanik'le R o d o s ' d a kaldıktan s o n r a i r a n şahlığına tâyin e d i l m e s i v e K a r s / K a f k a s c e p h e s i s e r - a s k e r i n i n de b u n u T e b r i z ü z e r i n d e n İsfa­ h a n ' a g ö t ü r ü p i c l â s m a m e ' m u r o l m a s ı d ı r . B u s ı r a d a İ r a n ' a k a r ş ı ü ç cephe a ç ı l m ı ş ­ t ı r : 1) I r a k s e r - a s k e r l i ğ i n e B a ğ d a d v a l i s i A h m e d P a ş a , 2) D i y a r b e k i r / Ş a r k î - A n a d o l u s e r - a s k e r l i ğ i n e M u s u l m u h â f ı z ı H ü s e y n P a ş a v e 3) K a r s / K a f k a s s e r - a s k e r -

( K a l e n i n doğrudan doğruya muhasarasından ziyâde kale etrafındaki müdâfaa çenberini a b l u k a şeklinde c e r e y â n e d e n b u m e ş h u r K a r s m u h â s a r a s m d a ç o k çetinm u h a r e b e l e r o l m u ş v e O s m a n l ı m u k a v e m e t i n i n şiddeti k a r ş ı s ı n d a N â d i r - Ş â h n i h a ­ y e t m u v a f f a k i y e t t e n ümidini kesmiştir. — S e r - a s k e r H a c ı - A h m e d P a ş a ' n m b ü y ü k b i r b a s i r e t l e i t t i h â z ettiği t e d b i r l e r s a y e s i n d e a ç l ı k v e s u s u z l u k ç e k i l m e d i ğ i n d e n b a h ­ sedilir. — i r a n ' d a s a l t a n a t k u r d u k t a n s o n r a E f g a n i s t a n ' l a Hindistan'ın büyük bir k ı s m ı n ı d a istilâ e d e n m u h t e ş e m T ü r k m e n k a h r a m a n ı n i h a y e t A n a d o l u - T ü r k l e r i n i n d e s t a n m e n k a b e l e r i n i a n d ı r a n celâdetleri k a r ş ı s ı n d a t a m 2 a y , 11 g ü n = 72 g ü n u ğ ­ raşıp boş y e r e b i r çok telefât v e r d i k t e n ve kış başladıktan s o n r a çekilip g i t m e k t e n başka çâre bulamamıştır).

1745 =

1158

23 Ağustos = 25 Receb, Pazartesi: Kâğâverd bozgunu. (Sıhhî s e b e b l e r l e i s t i ' f â e d e n K a r s c e p h e s i s e r - a s k e r i H a c ı - A h m e d P a ş a ' n m y e r i n e 1744 : = 1157 s e n e s i 10 K â n u n u e v v e l = 5 Z ü l k a ' d e P e r ş e n b e g ü n ü e s k i S a d r - ı - a ' z a m l a r d a n A y d ı n muhassılı Yeğen-Mehmet Paşa tâyin edilip m a i y y e t i n e R u m e l i ' d e n b i r çok s a n e a k - b e y l e r i verilmiş v e H a l e b valiliğine tâyin edilen selefi H a c ı - A h med Paşa d a ihtiyâten K a r s ' d a k a l m a k e m r i n i almıştır, i k i cepheden aynı z a ­ m a n d a t a a r r u z kararı verilmiş o l d u ğ u için, s e r - a s k e r l i k l e h a r e k e t e m e ' m u r o l a n D i y a r b e k i r v a l i s i Çeteci-Abdullah p a ş a ' n m m a i y y e t i n e de M u s u l v a l i s i Abdülcelilzâde Hüseyn P a ş a tâyin edilmiş ve I r a k s e r - a s k e r i v e z i r A h m e d P a ş a el-birliğine me'mur olmuştur. B u senenin 8 Cumâda-l-âhire = 8 T e m m u z Perşenbe günü M u ­ s u l ' d a n h a r e k e t e d e n Ç e t e c i P a ş a , i l k iş o l a r a k T J r m i y e ' n i n c e n u b u n d a k i S a v u ç b u l a k ' a k a d a r o l a n h a v â l i y i i ş g a l a l t ı n a almıştır. — B u s ı r a d a K ı r ı m ' d a n g e l e n k u v v e t l e r l e de t a k v i y e edilmiş o l a n K a r s c e p h e s i s e r - a s k e r i Y e ğ e n - M e h m e t P a ş a 12 R e c e b = 10 A ğ u s t o s Salı ' g ü n ü E r i v a n ' ı n 6 f e r s a h m e s â f e s i n d e k i K â ğ â v e r d ovasına var­ mıştır : Nâdir-Şâh d a o c i v a r d a k i M u r a d - t e p e s i n d e d i r ve «Tabur/Istabur» kur­ muştur, i l k müsâdemeler o gün başlamış, düşman ıstaburuna doğru meterisler a ç ı l m a k s u r e t i y l e 14 g ü n h a r b e d i l m i ş , b i l h a s s a 22 R e c e b = 20 A ğ u s t o s C u m a g ü n ü

K R O N O L O J İ .

¿4 v , , « î ^ : ^ w -

1746 = •

1159

i k i t a r a f kuvây-ı-külliyyeleri arasında geçen m u h a r e b e d e üstünlük Osmanlılarda kalmış ve hastalığından dolayı s e r - a s k e r i n iştirâk edemediği b i r h a r b m e c l i s i n d e k a t ' î m u h a r e b e n i n e r t e s i g ü n o l m a s ı n a k a r a r v e r i l m i ş s e de, o r d u d a b u l u n a n 15 b i n k a d a r L e v e n d l e r l e Gönüllülerin m ü h i m b i r k ı s m ı şii m e z h e b i n e m e n s u b o l d u ğ u için, s e r - a s k e r i n h a s t a l ı ğ ı n d a n istifâde e d e n b u şüpheli u n s u r l a r

1752 , = 1165

OSMANLI

33

TARİHİ

1747 = 1160 24 Ağustos = 17 Şa'ban, Perşenbe: Tiryâki Hacı-Mehmet Paşa'nın azliyle Aydın muhassıiı Kerküklü Boynu-eğri Seyyid-Abdullah Paşa'nın

:

— Acem

basdı!

y a y g a r a s ı y l a y a ğ m a c ı l ı ğ a v e o n d a n s o n r a d a f i r â r a b a ş l a y ı n c a d i ğ e r a s k e r l e r de k a ç m a y a b a ş l a m ı ş , h a s t a S e r - a s k e r b u hâle r a ğ m e n d ö r t g ü n d a h a v a z i y e t i i d a r e y e m u v a f f a k o l m u ş s a d a n i h a y e t e c e l i y l e , y a h u t z e h i r l e v e y a h u t âsilerden b i r i t a r a f ı n ­ d a n v u r u l m a k s u r e t i y l e ölür ö l m e z d i ğ e r k u m a n d a n l a r o r d u n u n d a ğ ı l m a s ı n a m e y d a n v e r m e m e k için K a r s ' a r i c ' a t k a r a r ı n ı v e r m i ş l e r d i r : N â d i r - Ş â h ' ı n t â k i p h a r e k e t i n d e y i r m i b i n t e l e f a t v e r i l d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . — B u h a b e r i s t a n b u l ' a a k s e d i n c e , 10 Ş a ' b a n = 7 E y l ü l Salı g ü n ü s â b ı k S e r - a s k e r H a c ı - A h m e d P a ş a t e k r a r o c e p h e s e r d â r l ı ğ m a tâyin edilmiştir).

27/28 Kânunuevvel = 3/4 Zülhicce, Pazartesi/Sah gecesi: Büyük is­ tanbul yangını. ( F e n e r ve B a l a t kapuları arasındaki K i r e m i t m a h a l l e s i n d e n H ı r i s t i y a n l a r a âid o l m a k ü z e r e 7-8 y ü z e v y a k m ı ş t ı r ) .

çıkan

ateş

ekserisi

sadâreti. ( T i r y â k i ' n i n a z l i n e sebeb o l a r a k e s r a r k e ş l i ğ i n d e n v e k e y f hâliyle e r k â n v e u l e m â y ı t a h k i r e d i p d u r d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : S a d â r e t m ü d d e t i 1746 = 1159 s e n e s i 9 A ğ u s ­ t o s = 21 R e c e b Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 16 g ü n d ü r . H a l e f i S e y y i d - A b d u l l a h P a ş a e s k i v a l i l e r d e n «Kesici» ve «Firari» lâkaplarıyla mâruf S e y y i d - H a s a n Paşa'nın oğludur: A r a p mı, Türk mü, belli değildir).

1750 = 1163 3 Kânunusâni - - 24 Muharrem, Cumartesi: Seyyit-Abdullah Paşa'­ nın azliyle Sadâret-kethudâsı Devatdar-Mehmet Emin Paşa'ınn sadâreti. ( A b d u l l a h Paşa'nın h u d u d boylarını t a k v i y e h u s u s u n d a k i ihmalkârlığından dolayı azledilmiş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : S a d â r e t m ü d d e t i y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a ­ r e n 2 sene, 4 a y , 1 0 g ü n d ü r . — H a l e f i M e h m e t E m i n P a ş a ' y a « D e v a t d a r » d e n i l m e s i , Nevşehirli Dâmâd-ibrahim Paşa'nın divitdarhğmdan yetişmiş olmasındandır).

3/4 Şubat = 25/26 Saf er, Salı/Çarşanba gecesi: Büyük istanbul yangını.

1746 = 1159 9 Ağustos = 21 Receb, Salı: Seyyid-Hasan Paşa'nın azliyle Sadâretkethudâsı Tiryaki Hacı-Mehmet Paşa'nın sadâreti. ( B u d e ğ i ş i k l i ğ e sebeb o l a r a k o s ı r a d a ö l m ü ş o l a n K ı z l a r - a ğ a s ı H a c ı - B e ş i r A ğ a ' n m h a l e f i i k i n c i Beşir A ğ a ' n m t e ' s i r i n d e n b a h s e d i l i r : S e y y i d - H a s a n Paşa'nın sadâreti 1743 . = 1156 s e n e s i 23 E y l ü l 1= 4 Ş a ' b a n p a z a r t e s i n d e n i t i b a r e n 2 sene,' 10 a y , 16 g ü n sürmüştür. H a l e f i Tiryâki-Mehmet Paşa i s t a n b u l l u o l m a k l a beraber, b i r Yeniçerinin o ğ l u o l d u ğ u için m i l l i y e t i b e l l i d e ğ i l d i r ) .

4 Eylül = 17 Şa'ban, Pazar: Osmanlı - Avşar sulhü. (Bağdad rem =

üzerinden Üsküdar'a

gelip

yirmi

gün müsâfir

edildikten sonra

1 Ş u b a t Salı g ü n ü h u z u r a k a b u l e d i l e n i r a n elçisi F e t h - A l i - H â n - ı

9 MuherTürkmân'm

p â d i ş â h a t a k d i m ettiği n â m e d e ş â h m C a ' f e r î m e z h e b i n i beşinci Sünnî m e z h e b i

şek­

linde k a b u l e t t i r m e k üzere evvelce i l e r i sürmüş olduğu talepten vazgeçtiğinden

bah­

sedilmekte sadüf

v e yalnız N e c e f

edilmektedir;

mesele

ve Kerbelâ o l m a k müzakere

üzere b i r t a k ı m arâzi t a l e p l e r i n e t e ­

edildikten sonra

«Hâcegân-ı

Dîvân-ı

r a r v e r i l m i ş t i r : A r â z i t a l e p l e r i tabiî r e d d e d i l m i ş v e D ö r d ü n c ü M u r a d d e v r i n d e k i h u ­ bildirilmiştir. — K a z v i n ' l e T a h r a n

arasındaki K e r -

den / K h e r d e n ordugâhında Nâdir-Şah'ın h u z u r u n a k a b u l edilen N a z i f E f e n d i ' n i n o n günde 6 - 7 müzâkere celsesinde bulunduğundan b a h s e d i l i r : N i h a y e t Osmanlı k a b u l edilerek

Dördüncü M u r a d d e v r i n d e k i Kasr-ı-Şîrîn muahedesinde tesbit

h u d u d esas o l m a k

üzere y e n i b i r s u l h muâhedesi

imzâlanmıştır;

i ç i n ü ç ü n c ü c i l t t e 1639 \= 1049 v u k u â t ı n m « 1 7 M a y ı s » f ı k r a s ı n a

Kasr-ı-Şîrîn bakınız).

kola biri mer­ em­

26/27 Nisan = 19/20 Cumâda-l-ûlâ Pazar/Pazartesi gecesi: Çarşılar yangım ve Birinci Mahmud'un büyük bir şefkat eseri. ( B u gece M e r c a n ' d a çıkan yangın B i t p a z a n y l a Abacılar, Yorgancılar ve Yağlıkçıl a r d a k i k â g i r v e a h ş a p d ü k k â n l a r ı , hanları v e m a h z e n l e r l e e ş y a l a r ı v e m a l l a r ı k a ­ m i l e n k ü l hâline g e t i r d i k t e n s o n r a P a r m a k k a p u h a v â l i s i y l e O k ç u l a r a r a s ı n d a k i d ü k ­ k â n l a r a sirâyetle h e p s i n i y a k m ı ş v e ertesi gün ö ğ l e y e d o ğ r u söndürülebilmıştır 12 s a a t süren b u m ü t h i ş â f e t b ü y ü k k ü ç ü k b i r ç o k esnafı b i r d a h a d o ğ r u l a m ı y a c a k b i r hâle g e t i r m i ş o l d u ğ u için, u n u t u l m a z b i r b ü y ü k l ü k g ö s t e r e n S u l t a n M a h m u d b u t u n b u çarşıların k e n d i k e s e s i n d e n d e r h a l inşâsını e m r e t m i ş v e b u s â y e d e h e p s i k â g ı r olarak yeniden yapılmıştır). :

Hümâ­

y u n d a n » N a z i f M u s t a f a E f e n d i ' n i n elçilikle v e b i r c e v â p n â m e i l e g ö n d e r i l m e s i n e k a ­ d u d u n esas ittihâz edilebileceği

(19 s a a t süren v e K ü ç ü k p a z a r ' d a n ç ı k a n ateş o s e m t i k a v u r d u k t a n s o n r a i k i ayrılıp b i r i Süleymaniye hastâhanesinin arkasındaki büyük konakları yakmış, de V e f a câmii hizâsmdan Ağa-kapusu'na dayanıp Yeniçeri-ocağının b u meşhur k e z i n i k ü l hâline g e t i r m i ş t i r : B i r i n c i M a h m u d A ğ a - k a p u s u ' n u n h e m e n inşâsını r e t t i ğ i için, d e r h a l i n ş a â t a b a ş l a n m ı ş t ı r ) .

şartı

1752 = 1165 1 Temmuz = 18 Şa'ban, Cumartesi : Devatdar-Mehmct Emin Pa­ şa'nın azliyle Baş-Emîr âhur Köse-Bâhir Mustafa Paşa'nın ilk sadâreti.

edilen sulhü

( E m i n p a ş a ' n ı n a z l i n e sebeb, h e r k e s i t e k d i r v e

tahkir

etmesi

ve

bilhassa

pâdiF. : 3

K R O N O L O J İ

34

1754

=

1168

ş a h ı n şifahî ihtarlarına r a ğ m e n f e n a m u a m e l e l e r i n e d e v a m e t m e k t e n ç e k i n m e m e s i dir S a d â r e t m ü d d e t i 1750 ' ~ 1163 s e n e s i 3 K â n u n u s â n i = 24 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 sene, 5 a y , 29 g ü n d ü r . H a l e f i Çorlulu B â h i r M u s t a f a P a ş a ' n m Baş-Emirâhurluktan birdenbire Sadâret makamına yükselivermesi Kanunî d e v r i n ­ d e k i Makbûl-ibrahim P a ş a ' m n Hâs-oda-başıiığmdan V e z i r - i - a ' z a m olmasını hatırla­ t a n b i r fevkalâdeliktir). :

29/30 Temmuz — 17Al8 Ramazan, Cumartesi/Pazar gecesi: istan­ bul ve Trakya zelzelesi.

1754

(l

1168

harrem

dokuzda

i k i dakika kadar

yıkmış, s u r l a r d a h a s a r l a r

sofya,

Fâtih ve Bâyezid câmilerinin k u b b e l e r i n d e

emredilmiştir: tekerrür etmesi

50-60 k i ş i

rivayet

istanbul

zel­

olan

Birinci

Mahmud

günü dünyâya

1108 =

1696 s e n e s i

gelmiş olduğuna

4 a y , 12 g ü n y a ş a y ı p 59 y a ş ı n ı n içinde ö l m ü ş d e m e k t i r ;

1730 =

yıkılmış,

bilhassa A y a -

h a s â r o l d u ğ u için d e r h a l

e d i l i r . Sarsıntıların

5 - 6

günde

tâmirleri 14

defa

halkı m ü t e m â d î b i r h e y e c a n içinde b ı r a k m ı ş t ı r ) .

1143 s e n e s i 1/2 T e ş ­

m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e , s a l t a n a t m ü d d e t i de 24 sene, 2 a y , 12 g ü n s ü r m ü ş Çok z e k i , münevver, mud'un devri

saltanat

hamiyyetli

zamanı

ve

Osmanlı

tarihinin

sayılır : A l m a n y a / A v u s t u r y a

dâd e d i l i p

Sırbistan

Kırım'la

ve

bilhassa

i n s a n i y e t l i b i r zât azamet

imparatorluğu

yıllarını mağlûb

hatırlatan

edilerek

1168

4/5 Muharrem, Pazartesi/Sah gecesi: Uzun-

(Gece yarısına doğru Baş-Emîr-âhur Sâdık A ğ a ' m n konağından çıkan yangın o n i k i saat

sürüp

Uzunçarşı

ile etrafındaki

evleri

kâmilen

yaktıktan

sonra

söndürülebil-

nıiştir : V a k ' a n ü v i s V â s ı f « H e r m e m l e k e t ü n n â d î d e v e n â ş i n î d e » e ş y â s i y l e d o l u

olan

S â d ı k A ğ a k o n a ğ ı n ı n y a ğ m a s ı n d a n « N i c e f a k î r - i n â - t ü v â n nâil-i m â l - i f i r â v â n »

ol­

duğundan bahseder).

13 Kânunuevvel = 27 Saf er, Cuma: Birinci Mahmud'un ölümü. ( B i r i k i senedir

sıhhati b o z u k g i d e n b u t e m i z y ü r e k l i ,

m e r h a m e t l i ve şefkatli

b a b a s ı n ı n ö l ü m ü n e b i r fistül sebeb o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r

:

K a l b sektesinden

h a k k ı n d a d a b i r r i v a y e t v a r d ı r . M e v s i m i n şiddetine v e b i l h a s s a halde

bulunmasına

rağmen

Ağa'mn koluna dayanarak yet

saray

kapusundan

Cuma

selâmlığına

ata

çıkmış, n a m a z d a n

müsâdiftir.

binemiyecek

sonra

m a i y y e t i n i n k o l l a r ı arasında

can vermiştir:

n ü v i s V â s ı f «28 S a f e r C u m ' a » t a r i h i n d e n b a h s e d e r s e de h a k i k î t a k v i m d e o a y ı n 27 s i n e

halk

öldüğü Silâhdar

g ü ç l ü k l e y ü r ü y ü p m ü ş k i l â t l a a t a bindirilebilmiş v e n i h a ­

girerken

Mah­

parlak

Belgrad

E f l a k d ü ş m a n istilâsından k u r t a r ı l m ı ş , R u s y a b i r

b i r T ü r k m e n f â t i h i n e D ö r d ü n c ü M u r a d d e v r i n i n hudutları k a b u l e t t i r i l i p

bir istir-

kere da­ h e r türlü

dinî, a s k e r î v e siyasî i d d i a l a r ı n d a n v a z g e ç i r t i l m i ş t i r . Z a r u r e t olmadıkça k a n dökmekten büyük b i r takayyütle dâimâ Birinci Mahmud

insaniyet

Avusturya imparatoru

h i s l e r i n i n ne k a d a r

derin ve

Altıncı C h a r l e s ölüp y e r i n e

samimî

ictinâb e t m i ş olduğunu

olan

bilhassa

m e ş h u r kızı M a r i e - T h é r è s e

geç­

tiği z a m a n bütün G a r p hıristiyan d e v l e t l e r i n i n tıpkı b i r lâşeye k o n a n k a r g a l a r saldırıp

«Avusturya

verâseti»

muharebelerine

t a n istifâdeye teşvik edip durdukları z a m a n

koyuldukları

göstermiş,

ictinâb e d i p A v r u p a h ü k ü m d a r l a r ı n a

v e k e n d i s i n i de

gibi

fırsat­

zebunküşlükten ve k a n d ö k ­

nasîhatnâmeler

göndererek h a r b i n

fe­

insanlık v e i n s a n h a k l a r ı n â m ı n a s u l h e t a v a s s u t t e k l i f i n d e b u ­

dinletememiştir : H a t t â b u n d a n dolayı G a r p menbâlarında o d e v r i n b u k a d a r ulvîcen a p h k g ö s t e r e n y e g â n e h ü k ü m d a r ı o l a r a k h ü r m e t v e m i n n e t l e anılır. K e n d i t e b a a s ı ­ kuatının «26/27 N i s a n » f ı k r a s ı n a M e m l e k e t i n fikrî tekâmülüne Ayasofya

kütüphânesi o l m a k

Vak'a­

Cuma

günü

1163 v u ­

bakınız.

büyük b i r ehemmiyet üzere m u h t e l i f

mış, m e k t e p l e r

yaptırmış ve p a t r o n a

matbaacılığına

yeni

veren

Sultan Mahmud

kütüphaneler te'sis

edip dersler

ihtilâlinde b i r m ü d d e t f a a l i y e t t e n

b i r hız vermiştir, işte

bütün

bunlardan

müteessir

dolayı

kalan

başta açtır­ Türk

b u müşfik

ve

eden umumî b i r mâtemle

karşılanmıştır. — Mezarı Yenicâmi'de, babası i k i n c i Mustafa'nın

21/22 Teşrinievvel = çarşı yangını.

demektir.

olan Birinci

K a r a d e n i z ' d e n uzaklaştırılmış ve Nâdir-Şâh g i b i bütün A s y a ' y ı t i t r e t e n

b ü y ü k insanın ö l ü m ü b ü t ü n h a l k t a b a k a l a r ı n ı

1754 =

3 Mu­

g ö r e tanı 58 sene,

n a k a r ş ı g ö s t e r d i ğ i ş e f k a t i n m u h t e ş e m b i r t e c e l l i s i iğin de y u k a r d a 1750 =

süren b u şiddetli sarsıntı bâzı b i ­

olmuş, Y e d i - k u l e ' n i n biri

ezildiği

oğlu

Peışenbe

l u n m u ş s a d a m u h a t a p l a r ı n ı n m e d e n î v e ruhî s e v i y y e l e r i k e n d i s i g i b i o l m a d ı ğ ı i ç i n s ö z

2/3 Eylül = 14/15 Zülka'de, Pazartesi/Sah gecesi : zelesi. ( T a k r i b e n zevâlî saat

büyük

2 Ağustos

caatlerinden bahsedip

1167

naları

=

35

T A R İ li İ

r i n i e v v e l ! = 18/19 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r / P a z a r t e s i g e c e s i z e v â l î s a a t 9,30 d a t a h t a ç ı k ­

mekten

1754 =

O S M A N L i

İkinci M u s t a f a ' n ı n

ha ( V a k ' a n ü v i s i z z î 1 9 T e m m u z - i R u m î |=s 18 R a m a z a n P a z a r g e c e s i » n d e n b a h s e t ­ tiğine göre, b u büyük felâketin C u m a r t e s i / P a z a r gecesi başlamış olması lâzımgelir. Z e l z e l e n i n şiddeti b i l h a s s a T r a k y a ' d a hissedilmiş, i s t a n b u l ' d a y a l n ı z bâzı e s k i b i n â l a r yıkılmıştır : B u n a m u k a b i l E d i r n e , H a f s a vesairede b i r s a a t k a d a r süren s a r ­ sıntı b ü y ü k t a h r i b â t a sebeb o l m u ş , S u l t a n s e l i m , ü ç - ş e r e f e l i , E s k i - c â m i v e d i ğ e r b i r ç o k c â m i l e r i n minâreleri, k u b b e l e r i v e şerefeleri y ı k ı l m ı ş , b i r ç o k k â g i r binâlar, h a n l a r ve h a m a m l a r ç ö k m ü ş , H a s k ö y kasabası t a m a m i y l e harâb olmuş, p e k ç o k i n ­ s a n ölmüş v e yaralanmış v e b i l h a s s a E d i r n e havâlisinde b i r k a ç a y süren fâsılalı z e l z e l e l e r h a l k ı m ü t e m â d î b i r h a ş y e t içinde b ı r a k m ı ş t ı r ) .

=

yanındkdır).

1755 n= 1169

OSMANLI

37

TARİHİ

18 Mayıs = 6 Şa'ban, Pazar: Hekim-oğîu Ali Paşa'nın üçüncü ve sonuncu sadâretinden azliyle Baş-defterdar Nailî Abdullah Paşa'nın sa­ dâreti.

ÜÇÜNCÜ

O S M A N

(J-Iekim-oğlu'nun

(Osman-ı Sâiis) — M. 1754 = H. 1168 1754

C u m a günü dünyâya

Mahmud

1699 s e n e s i 2 K â n u n u s â n i

gelmiş olduğuna

göre

yaşının

55 s e n e , etmiş

d e m e k t i r ; R u s d ö n m e s i o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l e n anasının adı <<Şehsüvar-Sultan»dır. arazisinin

mecmûuna

hâkim

ilân

ettikleri halde

olamadıkları

için

Anadolu

pâdişâhlar

ve R u m e l i ' d e k i cedveline

l e y m a n v e M u s â Çelebilerle b â z ı m ü k e r r e r s a l t a n a t l a r s a y ı l m a m a k

—

Osmanlı

giremiyen şartiyle,

Sü­

Üçüncü

O s m a n O s m a n l ı pâdişâhlarının y i r m i b e ş i n c i s i d i r ) .

1755 = 11 Kânunusâni =

1168

27 Rebî'ül-evveİ, Cumartesi:

istanbul halicinin

donması. (Bu

kış i s t a n b u l t a r i h i n i n

Genc-Osman

devrinde

etmiş,

tıpkı

o l d u ğ u g i b i H a l i ç suları d o n m u ş v e bilhassb. D e f t e r d a r

e n şiddetli m e v s i m l e r i n d e n

birine

tesadüf

iske-

l e s i y l e Sütlüce a r a s ı n d a y a y a n g e l i p g e ç e n l e r g ö r ü l m ü ş t ü r ! V a k ' a n ü v i s V â s ı f b u h â ­ dise h a k k ı n d a ş ö y l e b i r t a r i h b e y t i k a y d e t m e k t e d i r : B u z üstünden g e ç e n g e l d i b a n â y a z dîdi târihin D e n i z altmış sekizde dondu b u z d a n bendeniz geçdüm O sırada E d i r n e d e y a ğ a n k a r ı n d a « y i r m i k a r ı ş » t u t t u ğ u n d a n t a r i h i n d e b u hâdise « E r b a i n m u n t a s ı f ı » n a v e R e b î ' ü l - e v v e l t e r i l i r s e de, E r b a i n i n y i r m i n c i g ü n ü o H i c r e t ayının m ü s â d i f t i r . — G e n c - O s m a n d e v r i n d e k i d o n için 1621 =

'•

bahsedilir.

—

«evâsıtma,, müsâdif

« e v â s ı t » m a değil,

1030 v u k u a t ı n ı n «24 K â n u n u ­

( B â h i r M u s t a f a P a ş a ' n ı n b u i l k sadâreti 1752 , = 1165 senesi 1 T e m m u z =

18 Ş a ' b a n

C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 sene, 7 a y , 14 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — H a l e f i H e k i m - o ğ l u 40 g ü n

soma

27 M a r t =

T r a b z o n ' d a n i s t a n b u l ' a g e l i p işe b a ş l a m ı ş t ı r ) .

13 Curnâda-î-âhire

Perşenbe

( Ü ç ü n c ü O s m a n ' ı n e n g ö z d e a d a m ı o l a n bu A l i P a ş a y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z H e k i m - o ğ l u ' n u a z l e t t i r i n c e Silâhdariıktan v e z â r e t l e N i ş a n c ı l ı ğ a t e r f i e t m i ş v e n i h a ­ y e t Nâilî P a ş a ' y ı d a attırıp y e r i n e g e ç m i ş t i r : «Bıyıklı,, lâkabının s e b e b i , H e k i m - o ğ l u ' n u n y e r i n e s a d â r e t i m u k a r r e r olduğu h a l d e h e n ü z s a k a l k o y u v e r m e m i ş o l m a s ı y l a v e hattâ Nâilî P a ş a ' n ı n s a d â r e t i b u n u n s a k a l y e t i ş t i r m e s i n e z a m a n b ı r a k m a k m a k sac-iyle i z a h e d i l i r ! Nâilî p a ş a b i r s a k a l b i t m e m ü d d e t i n c e s a d â r e t t e k a l a b i l e c e ğ i n i bildiği için, tâyin g ü n ü : — Sadr-ı S a d â r e t t e hülle o l d u ! d i y e güzel b i r n ü k t e b i l e s a r f e t m i ş ı i r . B u - k ı y m e t l i v e z i r i n s a d â r e t i tarihinden itibaren 3 ay, 7 gün sürmüştür).

27/28 Eylül — 20/21 Zülhicce, istanbul yangım.

Cumartesi/Pazar

yukarıki

gecesi:

fıkra

Büyük

( V â s ı f «22 Z ü l h i c c e P a z a r g e c e s i » n d e n b a h s e d e r s e de, h a k i k î t a k v i m d e P a z a r g ü n ü 0 ayın 21 i n e m ü s â d i f t i r . — H o c a p a ş a ' d a D e m i r k a p u hizasındaki e v l e r i n b i r i n d e n çıkan bu müdhiş âfet dört k o l a ayrılmıştır : 1 ) B i r k o l B a h ç e k a p u s u n a k a d a r i k i tarafı b o y d a n b o y a y a k m ı ş t ı r . 2) D i ğ e r b i l " k o l P a ş a - k a p u s u = Babıâli, Defterdar-kapusu ve Divan-yolundan -Mehterhane' ile Defterhâne'ye dayanmıştır; 3) B a ş k a b i r k o l M a h m u t p a ş a çarşısından Ç u h a c ı l a r hanına k a d a r uzamıştır-; i ) D ö r d ü n c ü b i r k o l d a A y a s o f y a çarşısını y a k ı p S o ğ u k ç e ş m e t a r a f l a r ı n a d a y a n ­ mıştır. B u b ü y ü k y a n g ı n ı n 36 s a a t s ü r d ü ğ ü n d e n v e şehrin ü ç t e i k i s i n i y a k t ı ğ ı n d a n b a h s e ­ d i l i r : A ş a ğ ı d a 1756 = 1169 vukuatının « 4 / 5 T e m m u z » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

gös­

«evâhir»ine

15 Şubat 3 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: Köse-Bâhir Mustafa Pa­ şa'nın azliyle eski Vczir-i-a'zamlardan Anadolu beylerbeyi Hekim-oğîu A l i Paşa'nın üçüncü sadâreti.

Paşa tâyininden

istedikleri me'-

Vâsıf

sâni» fıkrasına bakınız).

Ali

boşnaklarm

24 Ağustos = 16 Zülka'de, Pazar : Nailî Abdullah Paşa'nın azliyle Tevkiî/Nişancı Bıyıkh-Ali Paşa'nın sadâreti.

11 a y , 12 g ü n t u t t u ğ u , yâni 56 yaşını b i t i r m e k ü z e r e b u l u n d u ğ u sırada c ü l u s saltanatlarını

olan

ve b i l h a s s a n ü f u z i y l e m e ş h u r S i i â h d a r A l i

d u l l a h P a ş a i s t a n b u l l u d u r . A ş a ğ ı k i f ı k r a y a da. b a k ı n ı z ) .

( i k i n c i Mustafa'nın i k i n c i oğlu o l a n Üçüncü O s m a n , büyük kardeşi B i r i n c i

F e t r e t devrinde

eski yârâm

- 1168

ölür ö l m e z d e r h a l t a h t a ç ı k a r ı l ı p b i a t edilmiştir : 1110 = 29 C u m â d a - l - â h i r e

olarak

3 a y , 1 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — İimî v e ahlâkî r n e z i y y e t l e r i y l e m â r u f o l a n h a l e f i K a i l i A b ­

H. 1171 —

13 Kânunuevvel ~ 27 Safer, Cuma; Üçüncü Osman'ın cülusu.

=

sebeb

âciz kalmasından

A ğ a ' n ı n t e l k i n a t m d a n b a h s e d i l i r : B u s o n sadâreti y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n

M, 1757 =

—

azline

muriyetleri vermekten

günü

1755

=

1169

25 Teşrinievvel = 19 Muharrem, Cumartesi: Bıyıkh-Ali Paşa'nın idânüyle Sadâret-kethudâsı Yirmi-sekiz-zâde Mehmet Said Paşa'nın sadâreti. (Pâdişâhın en gözde adamı olduğu h a l d e , b u zavallı A l i P a ş a ' n ı n b ö y l e birden­ b i r e i d a m e d i l i v e r m e s i n e sebeb o l a r a k r ü ş v e t a l d ı ğ ı v e y a l a n c ı l ı ğ ı h a k k ı n d a d ü ş ­ manlarının tertib ettikleri iftiralardan bahsedilir : B i r anda gazaba geliveren ü ç ü n c ü Osman'ın i k i saat s o n r a h a k i k a t i anlayıp «jeng-beste-i nedâmet» olduğuğundan bahsedilir! i s t a n b u l ' u n f a k i r b i r ailesinden yetişmiş olan A l i Paşa'nın sadâret müddeti 1755 = 1168 s e n e s i 24 A ğ u s t o s = 16 Z ü l k a ' d e P a z a r g ü n ü n d e n i t i ­ baren 2 ay, 2 gündür. — H a l e f i M e h m e t S a i d paşa, P a r i s sefâretnâmesiyle meş-

38

KRONOLOJİ

1756

=

1169

h u r Yirmi-sekiz-Çelebi M e h m e d E f e n d i ' n i n oğlu ve İbrahim-Müteferrika ile b e r a b e r T ü r k m a t b a a c ı l ı ğ ı n ı n m ü e s s i s i d i r 1727 î = 1139 v u k u a t ı n ı n « T e m m u z başları» ve «16 Kânunuevvel„ fıkralarına bakınız). :

5 Kânunuevvel = 1 Eebf iiS-evvel, Cuma: «Nûr-ı-Osmânî» câmiinin halka açılması.

İnşaatı ikmâ!

edilen

(inşaâta B i r i n c i M a h m u d devrinde başlanmıştır; t e m e l - a t m a tarihi ihtilâflıdır : V a k ' a n ü v i s V â s ı f ' a g ö r e 1162 i = 1749 s e n e s i 28 M u h a r r e m = 18 K â n u n u s â n i C u ­ m a r t e s i g ü n ü n e v e B i n â kâtibi A h m e d E f e n d i ' n i n « T â r î h - i C â m i ' - i - Ş e r î f - i N û r - ı - O s ­ m â n î » s i n e g ö r e de 1161 = 1748 t a r i h i n e m ü s a d i f t i r ! î l k r i v a y e t d o ğ r u o l d u ğ u t a k ­ d i r d e , O s m a n l ı m i ' m â r î s i n i n inhitât e s e r l e r i n d e n o l a n b u m e ş h u r c â m i ' i n temel-atma m e r â s i m i y l e b u g ü n k ü r e s m - i - k ü ş â d ı a r a s ı n d a 6 sene, 10 a y . 18 g ü n g e ç m i ş o l m a s ı lâzımgelir. — inşaâtı Üçüncü O s m a n ikmâl e t t i r i p vakıflar te'sis ettirmiş olduğu için, o n u n n â m ı n a « N û r - ı - O s m â n î » i s m i v e r i l m i ş t i r . — « T â c - ü t - t e v â r î h » müellifi Şeyh-ül-îslâm Hoca-Sa'düddin E f e n d i ' n i n haremi Fatma-Hâtun'un mescidi yerine y a p ı l a n b u c â m i i n ikişer ş e r e f e l i i k i m i n a r e s i , m e d r e s e s i , kütüphanesi» i m â r e t i , s e ­ b i l i ve çeşmesi vardır. — Açılış m e r a s i m i n d e Üçüncü O s m a n Cuma-namazına gelmiş ve devlet erkâniyle ulemâya h i l ' a t l e r g i y d i r i l i p f u k a r a y a s a d a k a l a r dağıtılmıştır).

1756 =

1757 : =

1171

O S M

ANLI

T A R İ II İ

39

l e r e g ö n d e r i l e n şiddetli e m i r l e r l e bütün b u n l a r g e r i g e t i r i l i p sâhiplerine iâde edil-: m i ş t i r : B u f e l â k e t ü z e r i n e i s t a n b u l ' u n d e r h a l y e n i d e n inşâsına b a ş l a n d ı ğ ı n d a n b a h ­ s e d i l i r . — Ü ç ü n c ü O s m a n d e v r i n i n b u n d a n e v v e l k i b ü y ü k i s t a n b u l y a n g ı n ı için y u ­ k a r d a 1755 — 1168 v u k u â t m ı n « 2 7 / 2 8 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . B u n l a r d a n b a ş k a , i k i n c i derecede b i r takım yangınlar da olmuştur : Y e n i inşaâta hükümetin dâima yardım ettiğinden b a h s e d i l i r ) .

1757 =

1170

11 Kânunusâni = 19 Rebî'ül-âhir, Salı: Köse-Bâhir Mustafa Pa­ şa'nm azliyle Haleb valisi Koca-Râgıb Mehmet Paşa'mu sadâreti. ( K ö s e P a ş a ' n m a z l i n e sebeb, Ş a m valiliği i l e E m î r - ü l - H a c c m a k a m ı inhilâl e d i n c e kendisine rakîp saydığı K o c a - R a g ı b Paşa'yı pâdişâha p e k ç o k m e d h e d i p o işe bağlamak istemesi ve üçüjıcü Osman'ın da o k a d a r m u k t e d i r b i r v e z i r i Şam v a l i ­ liğinden z i y â d e S a d â r e t e l a y ı k g ö r m e s i d i r : T a b i î b u s u r e t l e B â h i r P a ş a k a z d ı ğ ı k u ­ y u y a d ü ş m ü ş d e m e k t i r ! — B â h i r M u s t a f a p a ş a ' n m b u i k i n c i s a d â r e t i 1756 ı = 1169 s e n e s i 1 N i s a n (=• 1 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 9 a y , 10 g ü n s ü r m ü ş t ü r . K o c a - R â g ı b Paşa i s t a n b u l l u d u r ve Defterhâne kâtiplerinden M e h m e t Şevki E f e n ­ d i ' n i n oğludur 1110 î=J 1698-1699 t a r i h i n d e d ü n y â y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 58 - 59 yaşlarında Sadr-ı-a'zam olmuş d e m e k t i r . Dîvan edebiyatımızın en mühim şahsiyy e t l e r i n d e n o l a n R â g ı b P a ş a R u h î v e N â b î g i b i f i k i r v e f e l s e f e y i şiir hâline g e t i r m i ş v e b i r ç o k b e y i t l e r ' i y i e m ı s r â l a r ı d a r b ı m e s e l hâline gelmiştir, i d a r î v e siyasî ş a h s i y y e t i de edebî k ı y m e t i k a d a r m e d h e d i l i r ; y a l n ı z t e r e d d ü d ü y l e a s k e r î işlerdeki i h ­ m a l k â r l ı ğ ı k e n d i s i n d e n s o n r a d e v l e t i n ç o k m ü ş k i l b i r v a z i y e t t e k a l m a s ı n a sebeb o l ­ m u ş t u r : A ş a ğ ı d a 1763 = 1176 v u k u â t m ı n « 7 / 8 N i s a n , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — ü ç ü n c ü A h m e d ' i n k ı z l a r ı n d a n S â l i h a - S u l t a n ' m üçüncü k o c a s ı o l a n R a g ı b P a ş a Ü ç ü n c ü M u s ­ t a f a ' n ı n eniştesidir. — H a l e b ' d e n i s t a n b u l ' a g e l i p işe b a ş l a m a s ı 20 M a r t ( = 2 8 C u m â d a - i - â h i r e P a z a r g ü n ü n e m ü s â d i f t i r : S a d r - ı - a ' z a m l a r m ç o k sık değiştikleri b i r d e ­ v i r d e b u b ü y ü k " a d a m ö l ü n c e y e k a d a r S a d â r e t t e k a l m ı ş v e altı s e n e d e n f a z l a m e v k i i n i muhâfaza etmiştir). :

1169

1 Nisan = 1 Receb, Persenbe: Yirmi-sekiz-zâdr Mehmet Said Paşa'nın azliyle Mora Mulıassılı Köse-Bahir Mustafa Paşa'nm ikinci sa­ dâreti. ( S a i d P a ş a ' n m a z l i n e sebeb o l a r a k y e n i v e r g i l e r tarhına k a l k ı ş m a s ı n d a n v e « M i z a c - ı z a m a n e d e o l a n t e l e v v ü n e » uyiiiaınasımton b a h s e d i l i r S a d â r e t m ü d d e t i 1755 = 1169 s e n e s i 25 T e ş r i n i e v v e l = 1 9 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 5 a y , 7 g ü n sürmüştür. — H a l e f i Bâhir Paşa 3 Mayıs : = 3 Şa'ban P a z a r t e s i günü i s t a n b u l ' a g e ­ l i p işe b a ş l a m ı ş t ı r ) . :

4/5 Temmuz — 6/7 Şevval, Pa/ar/Pazartesi gecesi: Büyük istanbul yangmı. ( V a k ' a n ü v i s V â s ı f «8 Şevvâî i s n e y n g i c e s i » rıöea b a h s e d e r s e de, P a z a r t e s i günü h a k i k î t a k v i m d e o ayın y e d i s i n e müsadiftir. — Cibâli-kapusu haricindeki «Yah u d - h â n e » l e r i n b i r i n d e n ç ı k ı p 48 s a a t süren b u m ü d h i ş â f e t o s e m t i k â m i l e n k ü l e t t i k t e n s o n r a dört k o l a ayrılmıştır : 1) B i r k o l U n k a p a n ı y l a Süleymâniye taraflarım yakıp Kapdanpaşa hamamına dayanmıştır; 2) D i ğ e r b i r k o l V e f f t - m e y d a n m d a n itibaren Şehzâdebasım ve Yeniçerilerin E s k i o d a l a r m ı y a k ı p L a n g a - k a p u s u n a d a y a n m ı ş v e s u r h â r i c i n d e n de sâhile k a d a r u z a n ­ mıştır; 3) B i r dig'er k o l Z e y r e k ' d e n i t i b a r e n S a r a ç h a n e , E t - m e y d a n ı , A k s a r a y s e m t l e r i y l e Y e n i - o d a l a r d a n b i r k a ç kışlayı v e A v r e t p a z a r ı ' m y a k t ı k t a n s o n r a D a v u d p a ş a i s ­ kelesine dayanmıştır; 4) D ö r d ü n c ü b i r k o l d a F a t i h , S u l t a n s e l i r n , A l i p a ş a - ç a r ş ı s ı , L û t f i p a ş a , A y a - k a p u s u ve Y e n i - k a p u taraflarını kül hâline getirmiştir «Feth-i Istanbul'danberü» m i s l i g ö r ü l m e d i ğ i n d e n b a h s e d i l e n b u b ü y ü k y a n g ı n d a i k i b i n ev, b i n ' d ü k k â n , b e ş y ü z s e k s e n d e ğ i r m e n , i k i y ü z c â m i v e m e s c i d , y e t m i ş h a m a m v e bîr h a n y a n ­ d ı k t a n b a ş k a b i r ç o k nüfus z â y i â t ı d a o l m u ş t u r ; m u h t e l i f c i n s t e n y a n a n b i n â l a r m mecmuu 3851 d i r . — Y a ğ m a c ı l a r h e r y a n g ı n d a o l d u ğ u g i b i b u s e f e r de b ü ­ y ü k b i r f a a l i y e t g ö s t e r i p t a ş r a l a r a b i r ç o k e ş y â ve m a l s e v k e t m i ş l e r s e de, v a l i :

1757 = 1171 29/30 Teşrinievvel = 15/18 Safer, Cumartesi/Pazar Osman'ın ölümü,

gecesi: Üçüncü

( S u l t a n O s m a n ' ı n ö l ü m ü n e sebeb, u y l u ğ u n d a k i « L o u p e . = K u r t - u r u » n u n ç ı k a r ı l m a ­ sından dolayı ç o k r a h a t s ı z o l d u ğ u sırada A d a l a r - d e n i z i n d e n dönen donanmanın i s t a n b u l ' a girişini g ö r m e k için k e n d i s i n i S a r a y - b u r n u n d a k i k ö ş k e n a k l e t t i r m e k i h ­ tiyatsızlığıdır : M e r a s i m s o n u n d a s a r a y a g e l d i k t e n b i r a z s o n r a c a n v e r m i ş t i r . Ü ç ü n c ü O s m a n 1699 Î = 1110 s e n e s i 2 K â n u n u s â n i = 29 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü d ü n y â y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e t a m 58 sene, 9 a y , 28 g ü n y a ş a y ı p 59 y a ş ı n ı n içinde ö l m ü ş d e m e k t i r . S a l t a n a t m ü d d e t i de 1754 — 1168 s e n e s i 13 K â n u n u e v v e l = 27 S a ­ f e r C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 sene, 10 a y , 18 g ü n t u t m a k t a d ı r . Ü ç ü n c ü O s m a n d e v r i h â r i c e n s u l h içinde g e ç m i ş o l m a k l a b e r a b e r , i s t a n b u l ' d a s ı k sık yangınlar çıkması ve bilhassa i k i büyük yangının pâyıtahtı harâbeye çevirmiş o l ­ m a s ı , b i r tâûıı = v e b â salgını v e H a l i ç d o n u O s m a n l ı m e n b â l a r ı n d a b u d e v r i n p e k u ğ u r l u s a y ı l m a d ı ğ ı n ı g ö s t e r e n imâli ifâdelere y o l a ç m ı ş t ı r . B u pâdişâhın e n m ü h i m i'nıar e s e r l e r i de A h ı r k a p ı f e n e r i y l e N û r - ı - O s m â n î c â m i i n e m ü n h a s ı r d ı r : B u n u n l a b e r a b e r i s t a n b u l ' u n y e n i d e n inşâsı d a o n u n z a m a n ı n d a b a ş l a m ı ş t ı r . Ü ç ü n c ü O s m a n ' ı n şefkat ve m e r h a m e t i n d e n ve b i l h a s s a rüşvetle y a l a n a düşman olduğundan d a b a h ­ sedilir. — Mezarı Yeni-câmi'de, büyük kardeşi B i r i n c i M a h m u d ' u n yanındadır).

1763

=

1177

câmiinin y e r i n d e k i A r i f

OSMANLI

E f e n d i bostanıyla etrafındaki

nıp sâhiplerine b e d e l l e r i n d e n

41

TARİHİ

başka

evler

v e d ü k k â n l a r satın

i h s a n l a r d a v e r i l d i k t e n ve z e m i n

m â l e d i l d i k t e n s o n r a , b u g ü n m e r â s i m l e t e m e l i atılmıştır : İ k m â l i için 1764 =

ÜÇÜNCÜ

M U S T A F A

—

H. 1171

—

1757 = 30 Teşrinievvel = cülusu.

1761 =

M. 1774 =

H. 1187 —

1171

16 Safer, Pazar sabahı : Üçüncü Mustafa'nın

( Ü ç ü n c ü M u s t a f a ' n ı n o ğ l u o l a n b u şehzâde k a n büyük teceddüdeü

Sultan

« M i h r i ş â h - S u l t a n » dır. — ü ç ü n c ü

Yukarıki fıkrada gördüğümüz g i b i , Üçüncü O s m a n C u m a r t e s i / P a z a r gecesi ölmüşse de, S a d r - ı - a ' z a m l a d i ğ e r d e v l e t e r k â n ı n ı n s a r a y d a t o p l a n m a s ı n a k a d a r b i r k a ç s a a t g e ç m i ş o l d u ğ u için, S u l t a n M u s t a f a s a b a h a karşı cülûs e t m i ş v e h a t t â d e v l e t - a d a m larının b u l u n d u ğ u « S ü n n e t - o d a s ı » n a g i r d i ğ i z a m a n : — Sabahlar hayr ola!

Selîm-i-Sâlis

S e l i m 1789

=

üçüncü

Selim'in doğumu

büyük

1203 t a r i h i n d e t a h t a Selim'dir : şenliklerle

y e d i g ü n y e d i g e c e « Ş e h r â y î n » v e ü ç gece de « D e n i z d o n a n m a s ı »

'

1763 =

Anasının tes'îd

çı­ adı

edilmiş,

yapılmıştır).

1176

7/8 Nisan = 23/24 Ramazan, Perşenbe/Cuma gecesi, zevâfî saat 3,35: Koca-Râgıb Paşa'nm ölümü ve Tevkiî-Hamze Hâmid Paşp'nsn sadâreti. (Dîvan edebiyatıımızm e n m ü m t a z simalarından o l a n K o c a - R â g ı b M e h m e t Paşa'nm sadâreti 1757 . = 1170 s e n e s i 11 K â n u n u s â n i = 19 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü n d e n i t i b a ­ r e n 6 sene, 2 a y , 28 g ü n s ü r m ü ş t ü r 1110 = 1698 - 1699 t a r i h i n d e d ü n y â y a g e l m i ş o l ­ d u ğ u n a g ö r e 64 - 65 y a ş l a r ı n d a ö l m ü ş o l m a s ı l â z ı m g e l i r . M e z a r ı i s t a n b u l ' d a K o s k a ' d a k i k ü t ü p h a n e s i n i n b a h ç e s i n d e d i r . — D i p l o m a s i t a r i h i m i z i n en m ü h i m ş a h s i y y e t l e r i n d e n s a y ı l a n b u b ü y ü k a d a m ı n b a ş l ı c a hatâsı, o r d u n u n p e r i ş a n v a z i y e t i n i bildiği için zarurî b i r s u l h s i y a s e t i t â k i b ettiği h a l d e altı s e n e d e n f a z l a süren sadâretinde a s k e r î ıslâhâta e h e m m i y e t v e r m e m i ş o l m a s ı n d a g ö s t e r i l e b i l i r : G e r e k k e n d i s i n i n , g e ­ r e k h a l e f l e r i n i n b u a f v e d i l m e z hatâları n i h a y e t d e v l e t i n 1768 = 1182 s e n e s i «8 T e ş ­ r i n i e v v e l , , f ı k r a s ı n d a g ö r e c e ğ i m i z R u s s e f e r i n e h a z ı r l ı k s ı z v e h a t t â perişan b i r h a l d e girişip b ü y ü k f e l â k e t l e r l e k a r ş ı l a ş m a s ı n a sebeb o l m u ş t u r . R â g ı b P a ş a ' n m b u a s k e r î hatâsına m u k a b i l ç o k m ü h i m b i r siyasî b a s i r e t e s e r i v a r d ı r : R u s y a ^ a k a r ş ı m e ş h u r P r u s y a kralı B ü y ü k F r e d e r i c ' l e tedâfüî v e t e c â v ü z î b i r i t t i f a k için m ü z a k e r e y e g i ­ rişip işi n e t i c e l e n d i r e c e ğ i s ı r a d a t o p l a n a n f e v k a l â d e b i r m e c l i s sulhü m u h â f a z a g a y ­ r e t i y l e o z a r u r î ittifakı r e d d e t m i ş v e o n d a n s o n r a P r u s y a kralının R u s y a i m p a r a toriçesi B ü y ü k - K a t e r i n a / C a t h e r i n e i l e i t t i f â k ı L e h i s t a n ' ı n i l k t a k s i m i n e sebeb o l ­ m u ş t u r ! — K o c a R â g ı b P a ş a ' n m h a s t a l ı ğ ı e s n â s m d a S a d â r e t - k a y m a k a m l ı ğ m a tâyin edilmiş o l a n T e v k i î / N i ş a n c ı H a m z e H â m i d p a ş a ' n m sadâreti, b u ö l ü m g e c e s i n e t e ­ sadüf e d e n 8 N i s a n == 24 R a m a z a n C u m a g ü n ü n e m ü s â d i f t i r : H a m z e Paşa, i s t a n b u l ' ­ d a d o ğ m u ş o l d u ğ u için « Ş e h r î » g ö s t e r i l i r s e de, a s l e n K a y s e r i . vilâyetindeki D e v e l i Karahisar'dandır). :

d i y e s e l â m v e r m i ş t i r : O n u n için b i a t m e r â s i m i «tulû'-i f e c r - i s â d ı k d a » b a ş l a m ı ş t ı r . Z e k i , m ü n e v v e r , ç o k çalışkan, t e m i z - y ü r e k l i , t e c e d d ü d v e ıslâhat t a ı a f d â ı ı b i r zât o l a n Ü ç ü n c ü M u s t a f a b i r ç o k O s m a n l ı padişahları g i b i k u v v e t l i b i r şâirdir; m e s e l â b a ş t a V e z i r - i - a ' z a m K o c a - R â g ı b p a ş a o l m a k üzere m u h t e l i f şâirlerin tanzîr e t t i k l e r i m e ş h u r k ı t ' a s ı bütün n a z i r e l e r i n i g ö l g e d e b ı r a k m ı ş t ı r :

Yıkılupdur bu c i h a n s a n m a k i bizde D e v l e t i eariı-ı dem* v i r d i k a m u

düzele

mübtezele

Şimdi e b v â b - ı s a â d e t d e g e z e n h e p h e z e l e İ ş i m i z kaldı h e m a n

merhamet-!

Lem-yezeie

H e r h a l d e b u acı sözler, g ü n d e n g ü n e artık y a k l a ş m a k t a o l a n R u s t e h l i k e s i n e o r d u y u ıslâh e t m e k istediği

halde

etrafında k e n d i s i n e

yardım edecek

b ü y ü k işi b a ş a r a b i l e c e k k ı y m e t t e d e v l e t - a d a m l a r ı b u l a m a m a s ı n d a n b i r anda söylenmiş olsa g e r e k t i r :

muztarib

karşı ve

o

olduğu

Çünkü b u azimkâr pâdişâh «adamsızlık,, d a n çok

bunalmıştır; bilhassa K o c a - R a g ı b Paşa'nm

ölümünden

sonra

l e c e k k i m s e k a l m a m ı ş t ı r , ü ç ü n c ü M u s t a f a ' n ı n şiir m a h l a s ı d a 1774 =

1175

24 Kânunuevvel = 27 Cumada-1-ulâ, Perşenbe: Şehzade Selim'in doğumu.

( Ü ç ü n c ü A h m e d ' i n o ğ l u o l a n ü ç ü n c ü M u s t a f a 1717 = 1129 s e n e s i 28 K â n u n u s â n i 1= 14 S a f e r P e r ş e n b e g ü n ü d ü n y â y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e yaşının tanı 40 sene, 9 a y , 4 g ü n t u t t u ğ u , y â n i , 41 yaşının içinde b u l u n d u ğ u s ı r a d a t a h t a çıkmış demektir. A n a s ı n ı n adı « M i h r i ş â h - K a d m » dır. — F e t r e t d e v r i n d e saltanatlarını ilân e t m i ş o l a n S ü l e y m a n v e M u s â Çelebilerle bâzı m ü k e r r e r s a l t a n a t l a r s a y ı l m a m a k ş a r t i y l e Ü ç ü n ­ c ü M u s t a f a O s m a n l ı p â d i ş â h l a r ı n ı n y i r m i altıncısıdır. — O s m a n l ı t a r i h i n d e s o n c ü ­ l u s bahşişi işte b u n u n z a m a n ı n d a v e r i l m i ş t i r .

devletle

ik­ 1177

v u k u â t m m «9 M a r t , , fıkrasına bakınız).

(Mustafây-ı Sâlis) — M. 1757

alı­

tesviyesi

artık b ü y ü k iş

görebi­

«Cihangir.) d i r . —

Aşpgı­

1187 v u k u â t ı n m «21 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

1763 = 1760 =

1177

1173

10 Nişan = râsimi.

23 Şa'ban, Perşenbe : Lâleli câmiinin tenıel-atma me­

1 Teşrinisâni — 24 Rebî'ül-âhir, Salı: Tevkiî-Hamze Hâmid Paşa'nnı azliyle Köse-Bâhir Mustafa Paşa'nm üçüncü ve sonuncu sadâreti,

(Mi'marî

«Nûr-ı-Osmâni» den

( H a m z e P a ş a ' n m a z l i n e sebeb o l a r a k m ü t e r e d d i d d e n i l e c e k k a d a r icrââtında i h tiyatkâr olmasıdır : Sadâret müddeti yukarıki fıkra t a r i h i n d e n i t i b a r e n 6 a y , 23

inhitatının

sonraki

eseri

olan

bu

Mustâfây-ı-Sâlis

42

KRONOLOJİ

1768

=

1182

g ü n d ü r . — B a h i r M u s t a f a P a ş a ' n m b u n d a n e v v e l k i sadâretleri için y u k a r d a 1752 1165 v u k u â t m m « 1 T e m m u z » v e 1756

1169 v u k u a t ı n ı n «1 N i s a n » fıkrasına

=

bakı­

nız).

1768 =

1182

OSMANLI

43

TARİHİ

m a s ı n a a s k e r v e h u d u d v a z i y e t l e r i ıslâh e d i l i n c e y e k a d a r h a k l ı olarak muhalefet etmesidir : Aşağıdaki fıkraya b a k ı n ı z . B u n u n l a b e r a b e r , 1765 . = 1178 s e n e s i 28 Mart = 5 Ş e v v â l P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 sene, 4 a y , 10 g ü n s ü r m ü ş o l a n s a d â r e t i e s n a s ı n d a o r d u n u n ıslâhını ihmâl e t m i ş o l m a s ı k e n d i hatâsıdır B u mesele için y u k a r d a 1763 t = 1176 v u k u â t m m « 7 / 8 N i s a n » f ı k r a s ı n a d a bakınız. H a l e f i H a m z e P a ş a D e v e l i - K a r a h i s a r e ş r â f m d a n M e h m e d A ğ a ' n m o ğ l u d u r : 40 - 41 y a ş l a ­ rında S a d r - ı - a ' z a m o l m u ş v e 22 E y l ü l = 10 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e g ü n ü p â y ı t a h t a g e l i p fişe b a ş l a m ı ş t ı r ) . :

1764 =

1177

9 Mart ----- 6 Ramazan, Cuma : İnşaatı ikmâl edilen Lâleli câmiinin halka açılışı. ( T e m e l - a t m a m e r â s i m i için 1760 t = 1173 v u k u a t ı n ı n «10 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z : 3 sene, 10 a y , 29 g ü n d e t a m a m l a n a n b u i n h i t a t e s e r i n i n b i r e r şerefeli i k i m i n â r e s i y l e m e d r e s e s i , i m â r e t h â n e s i v e s e b i l i de vardır; türbesinde ü ç ü n c ü M u s t a f a ile oğlu Üçüncü S e l i m medfundur. — Açılış merâsiminde S u l t a n M u s t a f a ile erkân ve ulemâ C u m a - n a m a z m a gelmiş ve k u r b a n l a r kesilip s a d a k a l a r dağıtılmıştır).

1765 =

1178

28 Mart = 5 Şevval, Perşenbe : Köse-Bâhir Mustafa Paşa'nm az­ liyle Rumeli beylerbeyi Muhsin-zâde Mehmet Paşa'nm ilk sadâreti. ( B â h i r P a ş a ' n m a z l i n e sebeb, G ü r c i s t a n ' d a R u s l a r ı n t e ş v i k i y l e y e d i s e n e d i r s ü r ü p d u r a n İmerethi = A ç u k - b a ş / B a ş - a ç u k ısyâmnın t e n k i l i n d e gösterdiği i d a r e s i z l i k t i r : B u m e s e l e için a ş a ğ ı d a 1768 i = 1182 v u k u â t m m « 8 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . S a d â r e t m ü d d e t i 1763 = 1177 s e n e s i 1 Teşrinisâni = 24 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 4 a y , 27 g ü n d ü r : V â s ı f ' m m a t b û m e t n i n d e « 7 Ş e v v â l H a m î s , , g ö s t e ­ r i l i r s e de, P e r ş e n b e g ü n ü h a k i k î t a k v i m d e o a y ı n beşine m ü s â d i f t i r ; M i d i l l i ' y e s ü r ü ­ len Bâhir M u s t a f a Paşa b i r a y s o n r a gayrimeşrû servet cem'i, Hazîne isrâfâtı ve y a l a n c ı l ı k g i b i t ö h m e t l e r l e i d â m e d i l i p k e s i k başı i s t a n b u l ' a g e t i r i l e r e k teşhir o l u n ­ m u ş t u r . — H a l e f i M u h s i n - z â d e M e h m e t P a ş a 1737 : = 1150 v u k u â t m m « 6 A ğ u s t o s » fıkrasında sadâretini gördüğümüz e s k i V e z i r - i - a ' z a m l a r d a n Muhsin-zâde A b d u l l a h P a ş a ' n m oğlu ve Üçüncü A h m e d ' i n kızlarından Esmâ-Sultan'la evlenmiş olduğu için ü ç ü n c ü M u s t a f a ' n ı n e n i ş t e s i d i r i s t a n b u l ' a g e l i p işe b a ş l a m a s ı 29 N i s a n = 8 Zülka'de p a z a r t e s i gününe müsâdiftir). :

1766 = 22 Mayıs = (Vak'anüvis takvimde

Vâsıf

1179

12 Ziilhieee, Perşenbe : Büyük istanbul «13

Zülhiece

Pençşenbih»

o a y ı n 12 s i n e m ü s â d i f t i r . — Gün

gösterirse

de,

zelzelesi.

Perşenbe

doğduktan yarım

saat

günü sonra

hakikî iki da­

k i k a d a n a z süren b u m ü d h i ş â f e t i s t a n b u l v e c i v â r m d a b i r ç o k t a h r i b a t a sebeb o l ­ muştur : A h ş a p ve kâgir binâlardan b i r çoğu ve b i l h a s s a Fâtih câmiiyle çok c a m i l e r h a s a r a uğramış v e y a h u t yıkılmış, b i r çok insanla.r e n k a z h u t t o p r a k içinde c a n v e r m i ş v e R e b î ' ü l - e v v e l = a y m u h t e l i f fâsılalarla t e k e r r ü r

şükranla

veya­

Ağustosa k a d a r t a k r i b e n i k i buçuk

e d e n sarsıntılar halkı m ü t e m â d i

v e ç a d ı r altında y a ş a t m ı ş t ı r ; z a r a r v e z i y a n 22 b i n . k e s e = edilmiştir. — Şehrin y e n i d e n

diğer b i r

altında

i'mârında ü ç ü n c ü Mustafa'nın

bir

haşyet

içinde

11 m i l y o n k u r u ş t a h m i n nakdî

yardımlarından

bahsedilir).

1768 =

1182

7 Ağustos — 23 Rebî'ül-evvel, Pazar : Muhsin-zâde Mehmet Paşa'­ nm azliyle Anadolu beylerbeyi Siiâhdar-Hamze Mahir Paşa'nm sadâreti. <Muhsin-zâde'nin

azline

sebeb,

halkın

ve

pâdişâhın

istediği

R u s seferinin

açıl-

8 Teşrinievvel = 26 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: için Rusya'ya sefer açılması.

Lehistan'ı himaye

(1739 Î = 1152 s e n e s i 18 E y l ü l — 14 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü m ü d d e t s i z , y â n i ebe­ dî o l m a k ü z e r e a k d e d i l d i ğ i h a l d e a n c a k 28 sene, 10 a y , 19 g ü n s ü r m ü ş o l a n s o n O s ­ manlı - R u s sulbünün bozulmasına sebep, Rusların bilhassa son yıllarda mütemadiyen muâhedeyi ihlâl edecek h a r e k e t l e r d e bulunmuş olmalarıdır : M e ­ selâ G ü r c i s t a n ' d a k i î m é r é t h i = A ç u k - b a ş / B a ş - a ç u k k r a l l ı ğ ı 1757 — 1170 d e n b e r i R u s t e ş v i k i y l e h a r a c ı n ı e k s i k v e r m i y e v e n i h a y e t h i ç v e r m e m i y e b a ş l a m ı ş o l d u ğ u için, e v ­ velâ T r a b z o n v e s o n r a m u h t e l i f Çıldır v a l i l e r i tenkile me'mur olmuş ve nihayet 1766 = 1180 de Çıldır b e y l e r b e y i v e z i r H a s a n P a ş a s e r - a s k e r l i k l e s e f e r e ç ı k ı p bu. m ü z m i n ısyânı t e n k i l e m u v a f f a k o l m u ş t u r . G e n e M o s k o f l a r K a r a d a ğ l ı l a r ı d a ı s y â n ettirmiş olduktan başka , Y u n a n i s t a n , A r n a v u t l u k , E f l a k v e B o ğ d a n H ı r i s t i yanlarını d a ı s y â n a t e ş v i k e t m i ş l e r d i r . H a t t â b u k a d a r l a d a k a l m ı ş değillerdir : Kocası üçüncü P e t r o ' y u öldürerek tahta çıkmış olan meşhur R u s y a i m p a r a t o riçesi B ü y ü k - K a t e r i n a t = C a t h e r i n e I I , L e h i s a n kralı ü ç ü n c ü Frédéric-Auguste ö l ü n c e P o l o n y a ' y a a s k e r s e v k e d e r e k v e P r u s y a kralı B ü y ü k F r é d é r i c ' l e de i t t i f a k e d e r e k 1764 t a r i h i n d e eski âşıkı Kont Stanislas-Auguste Poniatowski'yi Leh D i y e t m e c l i s i n e z o r l a k r a l intihâb e t t i r m i ş t i r ! S o n O s m a n l ı - R u s m u â h e d e l e r i n d e T ü r k i y e ' n i n e m n i y e t i b a k ı m ı n d a n L e h i s t a n ' ı n R u s istilâsından m a s û n i y y e t i e n m ü ­ h i m e s a s ittihâz e d i l m i ş o l d u ğ u h a l d e , o r d u ıslâh o l u n m a m ı ş v e h u d u d l a r t a k v i y e e d i l m e m i ş o l d u ğ u için, Ü ç ü n c ü M u s t a f a d e v l e t e r k â n ı n ı n t e e n n i t a v s i y e s i n e r i â y e t l e b u n a d a tahammül etmiş ve çariçenin a s k e r i n i g e r i çekeceğine âit v a i t l e r i y l e i k t i ­ f a y a m e c b u r o l m u ş t u r . T a b i î b ü t ü n b u yaldızlı v a i t l e r n e t i c e s i z k a l m ı ş , d ö r t s e n e s a b r e d e n L e h m i l l i y e t p e r v e r l e r i n i h a y e t b u s e n e R u s istilâsına, k a r ş ı P o l o n y a ' n ı n B a r şehrinde t o p l a n ı p « C o n f é d é r a t i o n de B a r » d e n i l e n b i r b i r l i k k u r a r a k millî b i r m î s a k a k d e d i p S u l t a n Mustafa'nın k e n d i l e r i n e yardım e t m e s i n i istemişlerdir. O sırada H o t i n , B e n d e r v e ö z ü k a l e l e r i n i i h t i y a t e n t a k v i y e e t t i r m i ş o l a n p â d i ş â h o r d u n u n h a z ı r l ı k s ı z o l m a s ı n d a n dolayı L e h l i l e r i n b u h a k l ı d â v e t i n e r a ğ m e n s e f e r a ç m a k i s t e m e m i ş s e de, n i h a y e t R u s l a r ı n ç o k k ü s t a h ç a b i r h a r e k e t l e r i T ü r k i y e ' n i n b u sabır v e t a h a m m ü l s i y a s e t i n e s o n v e r m i ş t i r : B a r milliyetçilerini t e n k i l e k a l ­ k ı ş a n b i r R u s suvâri m ü f r e z e s i n d e n k a ç a n L e h v a t a n p e r v e r l e r i n i n b i r k ı s m ı R u s l a r ı T ü r k t o p r a k l a r ı n a s ü r ü k l e m e k için K ı r ı m hanlarının h a s l a r ı n d a n o l a n B a l t a k a s a ­ basına ilticâ e d i n c e , o r a y a k a d a r saldıran M o s k o f l a r L e h l i l e r l e b e r a b e r M ü s l ü m a n l a r ı d a kılıçtan g e ç i r i p k a s a b a y ı t a h r i b e t m e k s u r e t i y l e O s m a n î ı - R u s sulbünü ç o k kanlı b i r t a a r r u z l a ihlâl etmişlerdir. V a k ' a i s t a n b u l ' a aksedince, b u t a r i h t e n dört gün evvel toplanan fevkalâde bir m e c l i s t e s e f e r k a r a r ı v e r i l m i ş v e işte b u n d a n d o l a y ı R u s s e f i r i O b r e s k o f f nihayet, b u g ü n Y e d i - k u l e ' y e atılıp r e s m e n h a r b ilân edilmiştir-. S e f e r açılınca s e f i r l e r i n h a p s e ­ d i l m e k âdeti, m e m l e k e t l e r i n d e b u l u n a n T ü r k T ü c c a r v e tebaasının iâdesini t e ' m i n için elde r e h i n e b u l u n d u r m a k m a k s a d i y l e i z a h e d i l i r ) . 1

20 Teşrinievvel == 8 Cumâda-l-âhire, Perşenbe : Silâhdar-Hamze Mâhir Paşa'nm azliyle Tevkiî/Nişancı Yağlıkçi-zâde Hacı-Mehmet Emin Paşa'nm sadâreti. (Hamze

Mâhir

Paşa'nm

azline

sebeb

olarak

israfçıhğmdan

bahsedilir :

Sadâreti

K R O N O L O J İ

44

1769 =

b u s e n e n i n b a ş ı n d a k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 2 a y , 14 g ü n beylerbeyliğinden

i s t a n b u l ' a gelip

Sadârette bulunmuştur. — H a l e f i

işe

başlamasından

Mehmet

Emin

1182:

s ü r m ü ş s e de, A n a d o l u

itibaren ancak

28 g ü n

t'i'ien

Paşa evvelce sefaretle H i n d i s t a n ' a

g i t m i ş o l a n Y a ğ l ı k ç ı e s n a f ı n d a n H a c ı - Y u s u f A ğ a ' n ı n o ğ l u v e ü ç ü n c ü M u s t a f a ' n ı n c.âm â d ı d ı r . 44 - 45 y a ş l a r ı n d a S a d r - ı - a ' z a m o l u n c a S e r d â r - ı - E k r e m l i k l e R u s s e f e r i n e me'mur

de

edilmiştir).

1769 =

1182

31 Kânunusâni = 23 Ramazan, Salı: Kırım hanı Kırım-Girayın Cenubî Rusya seferine hareketi. ( Y u k a r ı k i s e n e n i n «8 T e ş r i n i e v v e l , , f ı k r a s ı n d a b a h s i g e ç e n B a l t a v a k ' a s ı n m i n t i k a ­ m ı n ı a l m a k için b u g ü n y ü z b i n T a t a r atlısıyla h a r e k e t e d e n K ı r ı m - G i r a y R u s l a r ı mağlûb edip Cenubî-Rusya'yı üç k o l d a n t a h r i b ve y a ğ m a ederek binlerce esir g e ­ tirmiştir : Y ü z k ö y ve k a s a b a yıkıp yaktığından ve h e r neferine 6 - 7 köle ve câriye i l e 24 ç o c u k v e 60 - 80 k o y u n i s a b e t e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r ! B u m ü d h i ş k a h r a m a n a k a r ş ı â c i z k a l a n İkinci K a t e r i n a b i r a z s o n r a S i r o p u l o i s m i n d e b i r R u m h e k i m i n i e l d e e d i p zavallı K ı r ı m - G i r a y ' ı z e h i r l e t e r e k ö l d ü r t m ü ş t ü r ) .

27 Mart =s 19 Zülka'de, Pazartesi: Vezir-i-a'zam ve Serdâr-!-Ekı:m Yağlıkçı-zâde Hacı-Mehmet Emin Paşa'nm Rus seferine çıkmak üzere istanbul'dan Davudpaşa karargâhına geçişi. ( B u s ı r a d a R u s l a r A v r u p a v e A s y a c e p h e l e r i n d e T ü r k l e r e k a r ş ı mühtelif ordular hazırlamışlardır p r e n s A l e x a n d r e M i k h a i l o w i t s c h G a l i t z i n / G a l i t s y n e kumandasında 65 b i n l i k ' b i r o r d u P o d o l y a ' d a n H o t i n üzerine, K o n t P i e r r e A l e a n d r o w i t s c h R o m a n ¬ z o f f / R o u m a n t s o f k u m a n d a s ı n d a 60 b i n l i k b i r o r d u A z a k d e n i z i y l e D n i e p r a r a s ı n ı n m ü d â f a a s ı n a v e U k r a y n a ' n ı n i ş g a l i y l e B e l g r a d sulhündenberi tahrib edilmiş o l a n A z a k k a l e s i n i n y e n i d e n inşâsına v e G e n e r a l T o d t l e b e n v e M e d e m k u m a n d a l a r m d a k i o r d u l a r d a K a f k a s y a üzerinden T i f l i s ' e v e o r a d a n d a E r z u r u m v e T r a b z o n h a v a l i s i ­ n i n işgaline m e ' m u r o l m u ş l a r d ı r , i ş t e b u s u r e t l e şimalden, ş a r k t a n v e g a r p t a n b e ­ l i r e n R u s t e h d i t l e r i n e karşı hazırlıksız b i r v a z i y e t t e ve e s k i n i z a m ve intizâmını t a m a m i y l e k a y b e t m i ş ç ü r ü k b i r o r d u başında h a r e k e t e g e ç m e k ü z e r e b u g ü n D a ­ v u d p a ş a s a h r â s m d a k i o t a ğ ı n a g e ç e n S e r d â r - ı - E k r e m b i r h a f t a s o n hazırlıklarla m e ş ­ gul o l d u k t a n sonra E d i r n e ' y e doğru yola çıkmıştır).

1769

1183

OSMANLI

45

TARİHÎ

« 2 7 M a r t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z P r e n s G a l i t z i n o r d u s u 26 N i s a n = 1 9 Z ü l h i c c e Ç a r ­ şanba g ü n ü D n i e s t r = T u r l a n e h r i n d e n g e ç i p 30 N i s a n l=r 23 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü H o t i n k a l e s i n e şiddetli b i r h ü c u m d a b u l u n m u ş s a d a p ü s k ü r t ü l m ü ş t ü r . B u R u s t a a r ­ r u z u n a sebeb o l a r a k H o t i n m u h â f i z l a r ı a r a s ı n d a k i a n a r ş i d e n b a h s e d i l i r ; S e r d â r - ı E k r e m o r d u s u n u n yaklaşmakta olmasından cür'et a l a n k a l e muhâfizları L e h i s t a n a ı a z i s i n e d o ğ r u b i r a k ı n h a r e k e t i n e ç ı k m a k istemişlerse de, T ü r k i y e n i n Lehistan'ı h i m a y e için h a r b e g i r d i ğ i n d e n b a h s e d e n k u m a n d a n Çeteci Y e ğ e n - H a s a n P a ş a i z i n v e r m e y i n c e a s k e r tarafından parçalanıp öldürülmüş, y e r i n e Selânik b e y i Ahıskalı H a s a n P a ş a t â y i n e d i l m i ş s e de âsiler k a b u l e t m e y i p o s ı r a d a h a l k ı n ırzına v e m a l ı n a tasallut ederek H o t i n ' e gelmiş olan D u k a g i n sancak-beyi K a h r a m a n Paşa i s m i n d e k i kanlı z â l i m k a l e m u h a f ı z l ı ğ ı n a intihâb edilmiş v e h ü k ü m e t d e h e m b u t u h a f intihâbı t a s d i k a , h e m K a h r a m a n P a ş a ' n m istediği v e z â r e t p â y e s i n i t e v c i h e m e c b u r o l m u ş t u r ! R u s l a r işte b u v a z i y e t t e n istifâde için H o t i n ' e s a l d ı r m ı ş l a r s a d a m u v a f f a k o l a m a ­ dıktan başka, T u r l a ' n m öte yakasına geçerken t a k i b e bile uğramışlardır. — İsakçı k o n a ğ ı n d a ne t a r a f a g i d e c e ğ i n i t a k d i r * ' e d e m i y e c e k v a z i y e t t e b u l u n d u ğ u n u y u k a r ı k i fıkrada gördüğümüz Serdâr-ı-Ekrem Mehmet E m i n paşa bu i l k H o t i n m u v a f f a k i y e ­ t i n i g ö k l e r e ç ı k a r a r a k i s t a n b u l ' a bildirdiği için, h a r b e iştirâk e t m e m i ş o l a n Ü ç ü n c ü Mustafa'nın ismine 5 Mayıs = 28 Z ü l h i c c e C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n « G a z i » ünvânı izâfe e d i l m i y e b a ş l a m ı ş t ı r : B u n d a n e v v e l B i r i n c i M a h m u d ' a d a a y n i ş e k i l d e t a k ı l a n G a z i l i k ü n v â m için y u k a r d a 1733 = 1146 v u k u a t ı n ı n «19 T e m m u z » f ı k r a s ı n a v e H o ­ t i n ' i n b u n d a n 4 a y , 20 g ü n s o n r a s u k u t u için de a ş a ğ ı k i s e n e n i n «21 E y l ü l » f ı k r a s ı ­ na bakınız).

1769 =

1183

:

x

1 Mayıs = 24 Zülhicce, Pazartesi: Ordunun İsakçı'ya muvasalatı. ( E n mühlik vaziyette Serdâr-ı-Ekremlikle o r d u n u n başına geçirilen V e z i r - i - a ' z a m M e h m e t E m i n p a ş a a s k e r l i k t e n hiç b i r şey anlamadığını ve hattâ isakçı'dan ne t a r a f a g i d i l m e s i l â z m ı g e l d i ğ i n i b i l e k e s t i r e m i y e c e k v a z i y e t t e b u l u n d u ğ u n u işte b u ­ r a d a t o p l a d ı ğ ı b i r h a r b m e c l i s i n d e şu tarihî s ö z l e r i y l e b i z z â t i'tirâf e t m i ş t i r : — B e n ü m s e f e r i l e ü l f e t ü m o l m a y u p n e t a r a f a h a r e k e t D e v ! e t - i - A l i y y e ' y e h a y ı r l u ise o m a h a l l i t â y i n v e c i h e t - i - n â f i a y ı bilâ k e t m - ü - t e r e d d ü d t e b y î n i d ü n ! i ş t e b u n u n üzerine c e r e y a n e d e n m ü z a k e r e d e T u n a n e h r i g e ç i l d i k t e n sonra tâkib e d i l e c e k i s t i k a m e t i n a y r ı c a tâyinine k a r a r v e r i l m i ş v e i s a k ç ı ' d a 25 g ü n k a d a r e r ­ z a k n o k s a n l a r ı n ı n i k m â l i n e çalışılmıştır. — M e h m e t E m i n P a ş a ' n m a s k e r l i k s e v i y yesi, devletle o r d u n u n o sırada a d a m kıtlığından ne k a d a r m u z t a r i b olduğunu g ö s ­ teren en fecî delil d e m e k t i r ) .

1 Mayıs = 24 Zülhicce, Pazartesi: İlk Hotin zaferi.

12 Ağustos = kiyeti.

26 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a t a r i h i de r i v a y e t e d i l i r . — Y u k a r d a

senenin

İkinci Hotin

muvaffa­

12 Ağustos = 9 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Vezir-i-a'zam ve Serdâr-ı Ekrem Yağlıkçı-zâde Hacı-Mehmet Emin Paşa'nın azliyle Hotin ser-as­ keri Moldovânî/Moldovancı Ali Paşa'nm sadâret ve serdarlığı. (Askerlikten düğümüz Perşenbe

b i r şey anlamadığını

Mehmet Emin günü

Tuna'nın

men

düşman

dan,

ordu için

üzerine

erkâniyle

yukarıki

karşı

yakasına

yürümemiş

geçişinden

ve bu suretle

ihtilâflarından evvel

«1 M a y ı s »

fıkrasında

bir kaç

ve

Kırını

beraber defa

askerin

pâdişâhın şevkini

hanıyla kendisi

Han-tepesi

emirlerine kırmış

işinin

isti'fâ etmiştir; sadâret

ehli

rağ­

olmasın­

Moldovancı-Ali de

gör­

25 M u h a r r e m

itibaren Bender,

tereddütlerle v a k i t g e ç i r i p

bahsedilir : B u n u n l a

azlinden

senenin

P a ş a ' n m a z l i n e sebeb o l a r a k 1 H a z i r a n —

ve Yassı-tepe karargâhında

şikâyetlerinden bu

Cumartesi:

( H o t i n m u h â f ı z l ı ğ ı n a âsi a s k e r l e r t a r a f ı n d a n i n t i h â b m ı y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü ­ m ü z K a h r a m a n P a ş a b i r aralık S e r d â r - ı - E k r e m i g ö r m e k için o r d u m e r k e z i n e g i t ­ m i ş s e de d e r h a l i d â m e d i l i p y e r i n e A h ı s k a l ı H a s a n P a ş a t â y i n edilmiş v e o d a H o t i n ' i n işte b u i k i n c i m u h a s a r a s ı n d a b i r gülle isâbetiyle şehid o l m u ş t u r . — B u m u lıâsara e s n â s m d a k a l e n i n i m d â d m a K i r i m hanı ü ç ü n c ü D e v l e t - G i r a y ' l a H o t i n c e p h e s i s e r - a s k e r i M o l d o v a n c ı - A l i P a ş a v e C â n i k muhassılı A l i B e y d e g ö n d e r i l m i ş , b u n l a r Rusları müdhiş b i r b o z g u n a uğratmış ve n i h a y e t b u gün P r e n s G a l i t z i n e = Galiçin H o t i n ' d e n i k i n c i d e f a o l a r a k r i c ' a t e m e c b u r o l m u ş t u r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «21 E y l ü l » fıkrasına d a bakınız).

bildiği (3 M a y ı s =

9 Rebî'ül-âhir.

Paşa'nm olmadığını

müddeti

1182 s e n e s i 20 T e ş r i n i e v v e l t = 8 C u m â d a - l - â h i r e p e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n

1768 = 9 ay,

1769

K R O N O L O J İ

46

23 g ü n d ü r . H e r h a l d e a s k e r l i k t e n a n l a m a d ı ğ ı n ı

bidâyettenberi

i'tirâf

=

etmesi

ve

d a n s o n r a d a üstüste isti'fâ e d i p d u r m a s ı n â m u s k â r l ı ğ ı y l a hüsnüniyetinin e n giderken

rağmen

Dimetoka'ya

düşmanlarının t e z v i r l e r i y l e çıkan

n e f y i h a k k ı n d a k i irâde üzerine

ikinci

b i r irâde

üzerine

on­

büyük

0

delilleridir : F a k a t buna

1183

oraya

Edirne'ye

gelir

g e l m e z i d â m e d i l i p k e s i k başı i s t a n b u l ' d a teşhir edilmiştir. — Ş e c â a t i y l e m â r u f halefi A l i Paşa K a s t a m o n u ' n u n S o r k u n köyündendir: Bostancılıkla M o l d a v i a

=

Boğdan'da

eşkıyâ

i ç i n d e k i fâhişeleri B u r s a ' y a s e v k e d e r k e n sattırmış o l m a s m d a n îsâli 17 A ğ u s t o s =

kinâyedir.

tenkil

kendi

Selefinden

«Moldovancı»

ederken

almış

muvâfakatlarıyla

lâkabı, v a k t i y l e olduğu câriye

a l m a n Mühr-i-Hümâyûn'un

14 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü n ü n e m ü s â d i f

olan

esirler şeklinde

A l i Paşa'ya

gösterilir).

( A l i P a ş a ' m n b u teşebbüsü,

nehrin

kurmuş

olan

o r d u s u n a k a r ş ı d ı r : B u s e n e n i n «12 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n d a

gör­

düğümüz ikinci H o t i n zaferinde gelen

karşı

düşmanın

yakasında «Tabur/ıstabur» karşı y a k a y a

atılmış olmasından

şevke

a s k e r i n t a a r r u z temâyülleriyle s e l e f i n i n atâlet yüzünden uğradığı akıbet

şısında b ö y l e b i r h a r e k e t e

mecbur

tinde kalmıştır! O gün geçirilen küçük b i r müfreze R u s l a r tarafından t ü l m ü s s e de, d ü ş m a n ı n k ö p r ü y ü y a k m a

mecburiye­

geri

püskür-

teşebbüsü a k i m kalmıştır. N i h a y e t b u

o l a r a k k a r ş ı y a k a y a g e ç m i ş , M a t r a c ı k ö y ü n ü k a r a r g â h ittihâz

gün

dolayı

orduyu

isakçı'ya

TÂRİHİ

götürmek

4T

mecburiyetinde

kalan

Serdâr-ı-Ekrem

Moldavancı-Ali Paşa 20/21 E y l ü l = 1 9 / 2 0 Cumâda-l-ûlâ Çarşanba/Persenbe gecesi h a r e ­ k e t etmiştir. gordugumuz

Yukarıki

senenin

«1 M a y ı s » v e b u

senenin

«12 A ğ u s t o s »

fıkralarında

m u h a s a r a l a r d a n d o l a y ı «eser-i b i n a d a n hâli» d i y e t a s v i r e d i l e c e k

kadar

h a r â b o l a n H o t i n ' d e a n c a k 20 g ü n l ü k e r z a k k a l m ı ş o l d u ğ u için, k ö p r ü f â c i a s ı

üzeri­

ne b u t u n

muhafızları

kaçmış

ve hattâ

müdâfaa

nihayet 5 - 6 adamıyla kaçmıya mecbur kemmel

cephânesiyle

kumandanı

vezir

Abaza

Paşa

da

o l m u ş v e işte b u y ü z d e n 300 t o p u ve" m ü ­

bomboş k a l a n H o t i n kalesini düşmana

bırakıp

giderken

dâr-ı-Ekrem teessüründen ağlamıştır! B u n u n l a beraber,

b u fecî âkıbette

cı'nın h i ç b i r m e s ' û l i y y e t i

bâzı o r d u

y o k değildir:

Kırım hanıyla

Ser-

Moldavan-

erkânı

kendisine

etmesini

tavsiye

geçmek

istemesi

olan R u s

ettikleri zaman nihayet

selefinin

akıbetinden

işte b u b ü y ü k f e l â k e t l e

baş-kumandanı

Prens

korkarak

neticelenmiş,

Galitzine Türk ordusunun

mutlaka

harekete

çok kötü b i r

asker

ric'at hareketinden

isti­

f â d e e d e m e y i p a n c a k s a b a h a k a r ş ı k a l e y i işgal e t m i ş , b u a d a m ı n b i d â y e t t e n b e r i t e ­ selsül e d e n m u v a f f a k ı y e t s i z l i k l e r i niyle

neticelenmiş

ve

bu

yeni

nihayet

azledilip yerine

baş-kumandan

Hotin

Kont

Romanzof'un

fâciasmdan

istifâde

k u s u r e t m e d i ğ i için, R u s l a r Osmanlıların « M e m l e k e t e y n »

d e d i k l e r i E f l a k ve

voyvodalıklarını

Gene

ile

Medem'in

kolayca

orduları

istilâya

muvaffak

d a Kafkasya'yı

olmuşlardır.

b o y d a n b o y a istilâ

b u sırada

etmişlerdir

tâyi-

etmekte Boğdan

Todtleben

Bunlar

:

için

y u k a r ı k i s e n e n i n «27 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

6 top ve 2 cephâne

arabası z a b t e d i l d i k t e n başka

800

M o s k o f tepelenmiş, f a k a t Türk k u v v e t l e r i n i n dağmıklıklığmdan istifâde eden d ü ş m a n m e t e r i s l e r i n i istirdâd e d i n c e o g ü n l ü k b u k a d a r l a i k t i f â e d i l e r e k

asker

12 Kânunuevvel = 13 Şa'ban, Salı : Moldovancı-Ali Paşa'mn azliyle Rumeli beylerbeyi îvaz-zâde Halil Paşa'mn sadâret ve serdarlığı.

etmiş

o l a n d ü ş m a n o c i v a r d a k i o r m a n l ı k l a r l a sırtlara y a y ı l m ı ş o l d u ğ u için m u h t e l i f k o l l a r teşkil edilmiş, 3-4 m e t e r i s l e

nıkten

OSMANLI

1 Cumâda-l-ûlâ C u m a r t e s i günü H o t i n önle­

r i n d e i k m â l ettirdiği k ö p r ü n ü n i k i başını y ü k a r a b a l a r ı n a istinâd e t t i r m e k

ordu i l k defa

kar­

olduğundan bahsedilen A l i Paşa'mn elindeki d u n -

b a z l a r k â f i g e l m e d i ğ i için, 2 E y l ü l =

1183

k a r ş ı y a k a y a g e ç m e k t e n v a z g e ç i p b u sene y a l n ı z k a l e n i n t â m i r v e t a h k i m i y l e i k t i f â

9 Eylül = 8 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: Yeni Vezir-i-a'zam ve Serdâr-ı-Ekrem Moldovancı-Ali Paşa'mn Dniestr = Turla nehrinden ordu geçirmesi. P r e n s Galitzin/Galiçin

1770 =

geri

çekil­

miştir).

(Muvaffakıyetsizliğinden dolayı a z l e d i l e n Moldovancı'nm sadâreti b u senenin 12 Ağustos = 9 Rebî'ül-âhir C u m a r t e s i gününden i t i b a r e n 4 a v , 1 g ü n sürmüştür H a l e f i H a l i l P a ş a 1739 = 1151 v u k u a t ı n ı n «22 M a r t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z , B i r i n ­ ci M a h m u d devri V e z i r - i - a ' z a m l a r m d a n A r n a v u t Hacı-Ivaz M e h m e t Paşa'mn o ğ l u ­ dur).

16/17 Eylül = 15/16 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi/Pazar gecesi: Köprü

1770 =

1183

faciası. ( B u g ü n k a r ş ı y a k a y a 12 b i n d a l k ı l ı ç g e ç i r i l m i ş s e i s t i n â d ettirildiğini

fıkrada

gördüğümüz

de, i k i b a ş ı n ı n y ü k köprü

suların

arabalarına

yükselmesine

9 Nisan =

13 Zülhicce, Pazartesi : Mora zaferi.

mu­

d a l g a l a r içinde

kaybo­

( R u s s e f e r i n i n ilânına t e s a d ü f e d e n 1768 =r 1182 s e n e s i

g i t m i ş , i k i s a h i l d e n y ü k s e l e n ç ı ğ l ı k l a r üzerine v a z i y e t i a n l ı y a n d ü ş m a n

derhal

sonlarına d o ğ r u K r o n s t a d t ' d a n h a r e k e t e d e n b i r R u s

kavemet lup

yukarıki

edemiyerek

t a m ortasından çökmüş, b i r çok asker

t a a r r u z a g e ç m i ş , b u n u n l a b e r a b e r e r t e s i g ü n e t e s a d ü f e d e n 17 E y l ü l =

16 C u m a d a - 1 -

Manş ve Cebelitârık

y o l u y l a A k d e n i z ' e girmiş ve b i r

ûlâ P a z a r ve o n u tâkib eden p a z a r t e s i günleri b i r t a r a f t a n d u n b a z l a r l a ve b i r t a ­

r i n a ' m n yolladığı papas

r a f t a n da öyle b i r vaziyette bile a d a m başına p a r a a l a n T a t a r a s k e r l e r i n i n ustalıkla­

M o r a ısyâmnı alevlendirmek

rıma

efradın m ü h i m b i r kısmı b e r i y a k a y a nakledilmiş ve n a k l i n e imkân

600 a s k e r de R u s l a r l a ç a r p ı ş a ç a r p ı ş a B e n d e r ' e

g i d e r k e n b i r k a ç y ü z şehit

kılıklı casusların O s m a n l ı

olmıyan

a s k e r i n başında çariçenin

vermiş­

Théodore O r l o f f ve A m i r a l

t i r . — B u f e l â k e t üzerine d a ğ ı l a c a k h a l e g e l e n o r d u n u n artık o r a d a t u t u l m a s ı n a i m ­

içinde h a z ı r l a n ı p o

donanması müddet

idaresine

üzere i l e r l e m i y e başlamıştır

en

m e ş h u r âşıklarından

:

senenin

Sund, Manche evvel

karşı

İkinci

hazırladıkları

B u donanmayla

Kont A l e i s Orloff x

içindeki

ile kardeşi

S p i r i d o f f / S p i r i t o w vardır; f a k a t h a k i k t t e donanmayı I s -

koçyah a m i r a l Elphinston, G r e g g / G r e i g

ve D u g d a l e

g i b i b i r takım İngiliz

idare etmektedir:

21 Eylül = 20 Cumâda-l-ûlâ. Perşenbe: Türkler tarafından tahliye edilen Hotin'in Ruslar tarafından işgali ve neticeleri.

denizinden A k d e n i z ' e geleceğini ne k a d a r z a m a n evvel hükümete haber v e r m i s s e

fıkrada

gördüğümüz

B u n l a r b i r i n g i l i z f i l o s u y l a R u s donanmasına

iltihak

zâbitlerî

kân kalmadığından bahsedilir).

(Yukarıki

etmişlerdir,

i s t a n b u l ' d a k i F r a n s a s e f i r i K o n t de S a i n t - p r i e s t b ö y l e b i r R u s d o n a n m a s ı n ı n

köprü

faciasının

asker

arasında

hâs:!

ettiği

pa-

=

Kate-

Baltık

A k d e n i z ' i n dış d e n i z l e r l e ittisâlinden b i h a b e r b u l u n a n d e v ş i r m e d e v l e t e r k â n ı n ı n

de, coğ-

r a f t h a v s a l a s ı ö y l e b i r ihtimâli b i r türlü k a b u l e t m e d i ğ i için m a a t t e e s s ü f h i ç b i r m u ­ k a b i l t e d b i r ittihâz e d i l m e m i ş t i r ! V a k ' a n ü v i s V â s ı f b u t u h a f m e s e l e y i şöyle anlatır :

48

K « O v a k t i n ricâl-ü-kibârı

Peterpurk'dan

[=

R

O N O

bu keyfiyyeti

Petersburg'dan]

veçhile mütâlâalarına t a t b i k

ile red

hami

Moskovlu'nun

ve

adem-i

donanma

1184

tasdik ile

ihracını

bir

add ve muâraza

iden-

ej'lediler,,.'

T a b i î a r t ı k O s m a n l ı inhitâtı o m u a z z a m kalmasıyla

mağlataya

Akdeniz'e

idemeyüp umûr-i müstahîleden

lerün delâilini m ü k â b e r e - i m a h z ellerde

1770 =

L O J İ

neticelenecek k a d a r

ve muhteşem d e v l e t i n n i h a y e t ilerlemiş d e m e k t i r .

H e r halde

işte b u g i b i üçüncü

Mus­

tafa'nın : Şimdi e b v â b - ı

saâdetde gezen hep

İ ş i m i z kaldı h e m a n diye

feryâd etmekte yerden

merhamet-î

göğe kadar

hakkı vardır

kuatının «30 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — den m ü r e k k e b o l a n A k d e n i z R u s

hazele

Lem-yezel'e Y u k a r d a 1757 =

:

1171 v u ­

24 b ü y ü k v e b i r ç o k k ü ç ü k

donanmasından

gemiler­

ayrılan v e a m i r a l S p i r i d o f f k u ­

m a n d a s ı n d a b u l u n a n y e d i g e m i l i k b i r f i l o Ş u b a t sonlarında =

Zülka'de

ibtidâlarında

M o r a sâhillerine y a n a ş t ı ğ ı v e K o n t O r l o f f d a M a i n a i = M a y n a / M a n y a sâhillerine 500 Rus

a s k e r i çıkarıp elli b i n M a y n o t ' u n ısyânma

Bahr-i-Sefîd'e donanma ancak

işte b u v a z i y e t

olduğu z a m a n

sancak-beyi

için ü ç ü n c ü

ciltte

1614=

Paşa

Melımed Paşa, R o d o s

C a ' f e r B e y v e Selânik m u t a s a r r ı f ı v e z i r A l i P a ş a d a m a i y y e t i n e

tir : Maynotlar

«Moskovlunun

üzerine e s k i V e z i r - i - a ' z a m l a r d a n M u h s i n - z â d e M e h m e t

M o r a ser-askerliğine tâyin edilip i s k e n d e r i y y e yi

sebeb

İhrâcını m ü s t a h î l a d d i d e n l e r g a r î k - ı b a h r - i ş e r m » o l m u ş v e

1023 v u k u a t ı n ı n

«18

me'mur

Temmuz»

fıkrasına

bakınız. — K o r o n , M o d o n , N a v a r i n , P a t r a s , A n a b o l u , T r i p o l i c e , K a l a m a t a ve Misistra =

be­

edilmiş­ Mistra/

İsparta vesaire g i b i M o r a ' n m en mühim m e r k e z l e r i R u s l a r l a müttefikleri

o l a n âsi R u m l a r ı n t a a r r u z l a r ı n a u ğ r a m ı ş v e b i l h a s s a İ s p a r t a ' d a k ü ç ü k T ü r k

çocuk­

larının m i n â r e l e r d e n a ş a ğ ı a t ı l m a s ı g i b i v a h ş e t l e r G a r p m e n b â i a r ı n d a b i l e e l i m a k i s ­ l e r b ı r a k m ı ş t ı r . .— B u sırada b i r t a r a f t a n M o r a s e r - a s k e r i M u h s i n - z â d e M e h m e t P a şâ'nın k a r a d a n v e kumandasındaki siyle

bir taraftan

donanmanın

neticelenmiş,

d a Kapdan-ı-deryâ

denizden

taarruzu

Mandal-zâde

Rusların

Hüsâmüddin

rumları

b u 9 N i s a n == 13 Z ü l h i c c e z a f e r i n d e

bırakıp

Paşa

çekilme­

70 b i n kişilik b i r M a y n o t -

R u m o r d u s u Osmanlıların «Trabliçe» d e d i k l e r i Tripoliçe civârında tepelenmiş ve b u n ­ dan

sonra

diğer

zâde M e h m e t

taraflardaki

kılıc-artıkları

Paşa « M o r a fâtihi»

diye

da

kolayca

temizlendiği

anılmıya başlamıştır:

için

Muhsin-

Aşağıdaki fıkraya

da

bakınız).

1770 =

1184

6/7 Temmuz = 12/13 Rebî'ül-evvel, Cuma/Cumartesi gecesi: Çeşme faciası ve neticeleri. (Vak'anüvis derse

Vâsıf

de, h a k i k î

«Mâh-ı

mezbûrun

takvimde

G a r p menbâiarında da b i z i m l i r . — Yukarıki fıkrada me'mur

olan

ması «Yirmi rekkep

gördüğümüz

gösterilir:

esas

ve G a r p

mecmûuunun

tadır. R u s donanmasının

mevcudu

için

Paşa

yarısını

Sakız

tan ve

Türk sonra

donanmasının on gemiyle

mühimmât

amirali

ederken

Elphinston'un

beşi r i c ' a t «Gazi

ihrâc

etmişse de

H a s a n Paşa»

Mora'ya

hareket

diğer

taarruzuna «Kapudâne»

ismiyle

o

Cum'a-irtesi

ayın

ittihâz

Akdeniz Rus

Hüsâmüddin

mütecâviz»

H e r halde

dördüncü

günü

burada

Kapdan-ı-deryâ kıt'adan

on

Cumartesi

altı

13

üne

ettiğimiz

Paşa'nm 20-25 p a r ç a

vesair

adalardan

edip A n a b o l u

gemisine

karşı

icab

kalesine

gemisi

tuttuğu

bakınız.

—

edenlere

en büyük

mü­

Hüsâmüddin bıraktık­ asker İngiliz

gemilerinin

eden ve b i r müddet

yükselen

donan­

anlaşılmak­

dört g e m i y l e Osmanlı

edi­

harekete

R u s hizmetindeki

müsâdemede

kumanda

Deryâ-Kapdanlığma

tesadüf

d a 20-30 g e m i d e n

kadar

fıkraya

bu

Zâten

tarihe

i d a r e s i n d e k i Osmanlı

menbâiarında

Osmanlı

bahse­

donanmasına

yukarıki

uğramış,

gicesi»nden m ü s â d i f t i r .-

Türk

sonra deniz-

1770 =

1184

OSMANLI

49

TARİHİ

çilerinden Cezâyirli-Hasan B e y yalnız k e n d i g e m i s i y l e harbe devam edip düş­ manlarım bile hayrân eden b i r kahramanlıkla çarpıştıktan ve Rusların b i r « Ü ç a n b a r l ı » sını b a t ı r d ı k t a n s o n r a A n a b o l u k a l e s i n e ç e k i l m i ş v e d ü ş m a n d o n a n m a s ı d a C e r i g o = Ç u k a adasına ilticâ m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş t ı r . H a s a n B e y O s m a n l ı f i l o s u n a i l t i h a k e t t i k t e n s o n r a düşmanın d e r h a l tâkibini i s t e m i ş s e de, H ü s â m ü d ­ d i n P a ş a R u s l a r ı n iâşe b u h r â m n a u ğ r a d ı k l a r ı n d a n v e k e n d i s i n i n a d a l a r d a b ı r a k ­ m ı ş o l d u ğ u g e m i l e r l e b i r l e ş m e k l ü z u m u n d a n b a h s e d e r e k b u haklı t e k l i f i m a a t ­ teessüf k a b u l etmemiştir. O sırada k a r a o r d u s u n u n yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü ­ m ü z i l e r i h a r e k e t i s ü r ' a t l e inkişaf e t m e k t e o l d u ğ u için, M o r a ' y a i h r â c edilmiş o l a n R u s k u v v e t l e r i âsi R u m l a r ı e n mühlik a n d a y a l n ı z b ı r a k ı p g e m i ' e r i n e ç e ­ kilmiş, M o n e m v a s i a -.= B e n e f ş e b u r n u c i v â r ı n d a i k i n c i b i r d e n i z m u h a r e b e s i d a ­ h a b a ş l a m ı ş s a d a r ü z g â r s ı z l ı k t a n dolayı m ü h i m b i r h a r e k e t o l a m a m ı ş v e işte b u ­ n u n üzerine O s m a n l ı d o n a n m a s ı S a k ı z a d a s ı n a ç e k i l m i ş s e de b u a d a y l a K a r a b u ­ r u n a r a s ı n d a k i S a k ı z - b o ğ a z m d a sıralanan K o y u n - a d a l a r ı = Spalmatori önlerinde R u s l a r l a t e k r a r k a r ş ı l a ş m ı ş t ı r : B u a d a l a r için ü ç ü n c ü c i l t t e 1 6 9 5 = 1 1 0 6 v u k u â t ı n m «18 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a bakınız. Düşman donanması Alexis Orloff, Spiridoff ve E l p h i n s t o n kumandasında üç f i l o d a n mürekkeptir ve bunların b i r i n c i s i b a ş - k u m a n d a n v a z i y e t i n d e d i r . B u n a k a r ş ı sâhil t a h k i m â t m a d a y a n a r a k hilâlî b i r v a z i ­ yet a l a n Türk donanmasının 6 T e m m u z = 12 R e b ' î ü l - e v v e l C u m a g ü n ü g i r i ş t i ğ i muharebe d ö r t s a a t s ü r m ü ş v e işte o s ı r a d a a m i r a l E l p h i n s t o n ' u n g e m i s i Cezâ­ y i r l i - H a s a n B e y ' i n kumandasındaki Osmanlı kapudânesine yanaşmış, ç o k şiddetli bir güverte harbi olurken müşkil vaziyette k a l a n düşman kumandanı Türk gemisini yakmıya t e ş e b b ü s e t m i ş s e de i k i g e m i b i r d e n infilâk e t m i ş , T ü r k g e m i ­ s i n d e n H a s a n B e y ' l e b i r k a ç z â b i t v e d ü ş m a n g e m i s i n d e n de S p i r i d o f f ' l a T h e o d o r e O r l o f f denize atılarak güçlükle kurtulabilmişlerdir. B u müdhiş infilâkta y e d i yüz düşman a s k e r i telef olduğundan bahsedilir. Meşhur Çeşme fâciası, Türk üstünlüğüy­ le n i h a y e t b u l a n işte b u m u h a r e b e üzerine R i y â l e k u m a n d a n ı C a ' f e r B e y ' i n yap­ t ı ğ ı yanlış b i r h a r e k e t i n n e t i c e s i d i r ; Y a n g ı n ı n k e n d i g e m i l e r i n e sirâyetinden k o r ­ k a n C a ' f e r B e y f i l o s u n u k a l d ı r ı p C e z â y i r l i - H a s a n B e y ' i n i'tirâzına r a ğ m e n Ç e ş m e 1İ-' m a n m a ilticâ e t m i ş v e o n u n b u hâtası d i ğ e r O s m a n l ı g e m i l e r i n i n de a y n i l i m a n a d o l m a s ı y l a n e t i c e l e n m i ş t i r ! T a b i î b u s u r e t l e O s m a n l ı d o n a n m a s ı d ü ş m a n için k o l a y ­ c a y a k ı l a b i l e c e k t o p l u b i r h e d e f teşkil e t m i ş d e m e k t i r ! B ö y l e b i r f ı r s a t t a n istifâde e t m e k t e p e k tabiî o l a r a k k u s u r e t m i y e n a m i r a l E l p h i n s t o n ' u n D u g d a l e i s m i n d e b i r i n g i l i z zâbiti k u m a n d a s ı n d a v e g e c e k a r a n l ı ğ ı n d a i k i « b r û l o t = a t e ş g e m i s i » s e v k e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r : B u i k i g e m i n i n ilticâ i ç i n g e l m e k t e o l d u ğ u n a h ü k m e d e n bâzı O s m a n l ı k a p d a n l a r ı i s t a n b u l ' d a y a p ı l a c a k z a f e r a l a y ı n d a bunları teşhir h u l y â l a r ı n a kapıldıkları sırada atılan k u n d a k l a r Ç e ş m e limanını t ı k l ı m t ı k l ı m d o l d u r a n T ü r k g e m i l e r i n d e h e m e n y a n g ı n ç ı k a r ı p m ü d h i ş i n f i l â k l a r l a t a r r â k a l a r a sebeb olmuş, infilâk s e s l e r i t â A t i n a ' d a b i l e d u y u l m u ş , g e r e k b u y ü z d e n g e r e k d ü ş m a n g e m i ­ l e r i n i n bombardımanından Çeşme kasabasıyla k a l e s i yanıp yıkılmış ve Osmanlı d o n a n m a s ı n d a n s a ğ l a m k u r t u l a n t e k b i r b ü y ü k g e m i de d ü ş m a n e l i n e g e ç m i ş t i r ! A s k e r l e ahâlinin İ z m i r v e h a v â l i s i n e dağıldığından ve Kapdan-ı-deryâ Hüsâmüd­ d i n P a ş a i l e C e z â y i r l i - H a s a n B e y ' i n de y a r a l ı o l a r a k kurtulduklarından bahse­ d i l i r : B u fâcia üzerine H ü s â m ü d d i n P a ş a azledilmişse de, y a n l ı ş hareketiyle f e l â k e t e sebeb o l a n C a ' f e r B e y ' i n o m ü d h i ş hatâsı h e n ü z anlaşılmış olmadığı için Cezâyirli d u r u r k e n D e r y â - k a p d a n l ı ğ ı işte o e h l i y e t s i z a d a m a t e v c i h e d i l i p i s ­ t a n b u l ' d a n k e n d i s i n e d e r h a l altı g e m i g ö n d e r i l m i ş v e B a r ' l a ö l g ü n ' d e n de 30 g e m i yetiştirilmesi e m r e d i l m i ş t i r . Düşman

bu

unutulmaz

baş-kumandanı ettiğinden vaziyette

Alexis

bahsedilir:

muvaffakiyeti Orloff'a

O sırada

bulunmadığı

Osmanlı mekle

müsâdemede

pâyıtahtını

âdetâ

içine

İngiliz

müdâfaa

menbâiarında

de,

zâyiâta

zabta

b i r şişe

boğazın

için, G a r p

çirmiş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r s e vs bir kaç

üzerine

Çanakkale-boğazı'nın

böyle

bir

küsur

olamıyacağı

g i r m i ş olacağı, d a

tertibatı

istanbul'un

tehlikenin

uğramış y i r m i

muvaffak

amirali derhal

ve

Elphinston'un zorlanmasını

pek

mükemmel

büyük

çok i'zâm

düşman hattâ

W

bir tehlike edilmiş

gemisinin boğazdan

unutulmamalıdır.

Rus teklif

İngiliz

o

r

ge­

olduğu hftüy.'e

içeri

gir­

amiralinin

50

KRONOLOJİ

1770 =

t e k l i f i n i R u s b a ş - k u n ı a n d a n m ı n r e d d e t m e s i n d e b u endişenin de t e ' s i r i o l m a k yok

değildir. İşte b u n d a n

dolayı Çeşme faciası düşman donanmasının

adasını a l t m ı ş g ü n m u h a s a r a e t m e s i y l e

1184

ihtimâli

yalnız

Limni

neticelenmiş ve gene o sırada i s t a n b u l h ü k ü ­

m e t i Ç a n a k k a l e - b o ğ a z ı ' m b ü y ü k b i r sür'atle t a h k i m ettirmiştir

Limni'nin

:

için a ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «22 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Ç a n a k k a l e b i l h a s s a B a r o n de T o t t ' u n g a y r e t i y l e

ihtisasından

çok

istifâde

kurtuluşu

tahkimâtmda

edilmiştir :

İlkönce

Fransız ve ondan s o n r a d a Osmanlı h i z m e t i n e girmiş o l a n b u M a c a r a s i l z a d e s i o d e v ­ r e âit ç o k k ı y m e t l i b i r v e s i k a s a y ı l a n h â t ı r â t ı y l e m e ş h u r d u r ; işte b u s â y e d e

alel-acele

t o p l a r d ö k t ü r ü l ü p y e n i t a b y a l a r y a p ı l m ı ş , b o ğ a z ı n i k i sâhiline o t u z b i n a s k e r

yerleş­

tirilmiş v e b i r ç o k n a k l i y y e g e m i l e r i silâhlandırılarak Ç a n a k k a l e g e ç i d i a r t ı k g e ç i l m e z b i r hâle g e t i r i l m i ş t i r ; o n u n için d ü ş m a n d o n a n m a s ı İngiliz a m i r a l i n i n ısrâriyle tâliini b i r k e r e d a h a d e n e m e k için b o ğ a z m e d h a l i n e g e l d i ğ i z a m a n işte b u v a z i y e t l e mıştır. —

Çeşme

vak'ası

ingiliz amirali

Biphinston'un

eseri

demek

=

1185

OSMANLI

TARİHİ

d u r ; hattâ i k i n c i K a t e r i n a ' n m o k a d a r p a h a l ı y a m a l o l m u ş b i r z a f e r d e n olduğu bile r i v a y e t e d i l i r ) .

51 müteessir

22 Teşrinievvel = 2 Receb, Pazartesi : Limni'nin kurtuluşu. ( Y u k a r d a b u senenin «6/7 T e m m u z » fıkrasında gördüğümüz Çeşme fâciası üze­ r i n e R u s d o n a n m a s ı n ı n 60 g ü n m u h a s a r a altına a l d ı ğ ı L i m n i adası n i h a y e t d ü ş ­ m a n ı n « v i r e i l e j, t e s l i m t e k l i f i n i k a b u l e m e c b u r o l m u ş s a d a , a l e l - a c e l e h a z ı r l a n a n 23 g e m i l i k y e n i b i r f i l o i l e t a m o sırada b i r d e n b i r e y e t i ş e n C e z â y i r l i - H a s a n B e y v i r e m u k a v e l e s i n i tanımıyarak M o n d r o s limanında Rusları m a ğ l û b etmiş v e R u s donanması geri çekilmek mecburiyetinde kalmıştır: C e z a y i r l i - H a s a n Bey'e «Gazi» ü n v â n i y l e D e r y â - k a p d a n l ı ğ ı işte b u p a r l a k m u v a f f a k i y e t üzerine t e v c i h e d i l m i ş t i r ) .

karşılaş­

olduğu

halde,

i k i n c i K a t e r i n a ' n m âşıkı o l a n R u s b a ş - k u m a n d a n ı K o n t A l e x i s O r l o f f R u s y a ' d a

büyük

b i r deniz kahramanı sayılmış, o t a r i h t e n i t i b a r e n « T s c h e s m e s k j i = Ç e ş m e l i „

1771

lâkabiyle

a n ı l m ı y a b a ş l a m ı ş v e h a t t â Ç a r s k o y e s e l o s a r a y ı n d a şerefine b i r t â k - ı - z a f e r b i l e k u ­ rulmuştur!).

25 Teşrinievvel = 5 Receb, Perşenbe: İvaz-zâde Halil Paşa'nın az­ liyle Bosna valisi Silâhdar-Mehmet Paşa'nın sadâret ve serdarlığı. ( H a l i l Paşa y u k a r d a b u senenin «1 A ğ u s t o s » fıkrasında gördüğümüz K a r t a l b o z ­ g u n u n d a n dolayı azledilmiştir S a d â r e t m ü d d e t i 1 7 6 9 = 1 1 8 3 s e n e s i 12 K â n u n u e v v e l = 1 3 Ş a ' b a n Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 10 a y , 14 g ü n d ü r . R u s l a r ı n alevlendirdik­ l e r i K a r a d a ğ ı s y â m n ı n t e n k i l i n d e y a r a r l ı k g ö s t e r d i ğ i için iş b a ş ı n a ç ı k a r ı l a n h a ­ lefi Silâhdar-Mehmet P a ş a ü ç ü n c ü A h m e d ' i n kızlarından Ayşe-Sultan'ın kocası ve C i h a n g i r l i - A h m e d K a p d a n isminde b i r denizcinin oğludur : Serdâr-ı-Ekrem sıf a t i y l e B a b a d a ğ ı ' n d a k i o r d u m e r k e z i n e gelişi 13 K â n u n u e v v e l = 6 R a m a z a n C u m a g ü n ü n e t e s a d ü f e t t i ğ i için, b â z ı m e n b â l a r d a s a d â r e t i o g ü n e m ü s â d i f g ö s t e r i l i r s e de doğru değildir). :

1 Ağustos = 8 Rebî'ül-âhir, Çarşanba: Kagul-Kartaî felâketi, bu felâketin neticeleri ve Bender faciası. (Osmanlıların «Memleketyn» dedikleri E f l a k ' l a Boğdan'm b i r çok yerleri b u s ı r a d a R u s istilâsı a l t ı n d a d ı r : B i r t a r a f t a n K o n t P a n i n k u m a n d a s ı n d a 60 b i n R u s v e Kalmuktan mürekkep b i r düşman ordusu Bender kalesini muhâsaraya giderken, bir taraftan d a b u sene B o ğ d a n ' d a kışlamış o l a n K o n t Romanzoff/Roumiantzoff k u m a n d a s ı n d a 30 b i n kişilik b i r R u s o r d u s u T u n a ' n m s o l sâhilinde v e I s a k ç ı ' n m karşısındaki K a r t a l = K a g u l / K a g h u l / C a h u l u / C a h o u l sahrâsmın on saat ilerisinde «Tabur/Istabur» kurmuş vaziyettedir. V e z i r - i - a ' z a m ve Serdâr-ı-Ekrem tvaz-zâde H a l i l P a ş a i l k ö n c e K ı r ı m hanı i k i n c i K a p l a n - G i r a y ' l a R u m e l i b e y l e r b e y i v e B o ğ d a n s e r - a s k e r i A b d i Paşa'yı ve bunların istimdadı üzerine Yeniçeri-ağası Kapu-kıran M e h m e t P a ş a ' y ı s e v k e t m i ş s e de b ü t ü n b u k u v v e t l e r r i c ' a t e d i p s e r d â r ı n b i z z a t h a r e ­ k e t i n e l ü z u m g ö s t e r d i k l e r i için, H a l i l p a ş a 27 T e m m u z = 3 R e b î ' ü l - â h i r C u m a g ü n ü isakçı'dan K a r t a l yakasına geçmiş ve b u suretle R o m a n z o f f ordusu önden serdârın v e a r k a d a n K ı r ı m hanıyla d i ğ e r ü m e r â n ı n i d a r e s i n d e k i T ü r k - T a t a r k u v v e t l e r i a r a ­ sında k a l a r a k K o c a - P e t r o ' n u n P r u t h ' d a k i v a z i y e t i n i andırır m ü h l i k b i r ç e n b e r i ç i n e d ü ş m ü ş t ü r : 17111=1123 v u k u â t ı m n « 1 9 , 20 v e 21 T e m m u z » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . O s ­ m a n l ı o r d u s u n u n 50 b i n i K ı r ı m - T a t a r l a r ı n d a n o l m a k ü z e r e 180 b i n m e v c u d u n d a n b a h s e d i l i r : F a k a t a r t ı k b u o r d u 59 s e n e e v v e l k i P r u t h o r d u s u n d a n b i l e b i n k a t i n t i ­ z a m s ı z b i r k a l a b a l ı k t a n i b a r e t o l d u k t a n b a ş k a , R u s l a r d a istiklâl v a i t l e r i y l e T a t a r ­ ları elde e t m i ş v e h a t t â g i z l i b i r muahede bile akdetmiş oldukları için, Kı­ rım kuvvetlerinden hemen hiç istifâde edilememiştir. Çok m u k t e d i r bir as­ ker olan Kont Romanzoff işte b u v a z i y e t t e n ve bilhassa topçu üstünlüğün­ den istifâde e d i p g e c e k a r a n l ı ğ ı n d a t a a r r u z a b a ş l a m ı ş , 8 s a a t süren ç e t i n v e u s t a l ı k l ı b i r m u h a r e b e d e n s o n r a b u s a b a h s a a t d o k u z b u ç u ğ a d o ğ r u 30 b i n k i ş i l i k kuvvetiyle 180 b i n l i k Osmanlı-Kırım ordularını m a ğ l û b e d i p t o p l a r ı y l a a ğ ı r ­ lıklarını ele g e ç i r m i ş , b i z i m f i r â r î l e r d e n e l l i b i n i kılıçtan g e ç m i ş v e h a t t â S e r d â r - ı E k r e m b i l e g ü ç l ü k l e B a b a d a ğ ' ı n a ç e k i l e b i l m i ş t i r : R o m a n z o f f için y u k a r d a 1769 ; = 1183 v u k u â t ı m n «21 E y l ü l » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . — B u müdhiş f a c i a B e n d e r , A k k e r m a n , K i l i / K i l y a , i s m a i l , i b r a i l ve Bükreş k a l e l e r i n i n üstüste sükutiyle n e ­ t i c e l e n m i ş v e b u s u r e t l e T ü r k o r d u s u T u n a ' n m s o l sâhilinden e l ç e k m e k m e c b u r i ­ y e t i n d e k a l m ı ş t ı r . B i l h a s s a 27 E y l ü l = 6 C u m â d a - l - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü B e n d e r k a l e s i n i n s u k u t u u n u t u l m a z b i r hâile şeklini a l m ı ş v e b u kanlı s a h n e d e k a n l a ­ rıyla çocuklarını düşman eline b ı r a k m a k i s t e m i y e n n a m u s l u Türkler canların­ d a n ç o k s e v d i k l e r i insanları k e n d i e l l e r i y l e ö l d ü r m e k m e c b u r i y e t i n d e kalmışlar­ dır B u m ü d h i ş f â c i a n m b i r h u s u s i y e t i de R u s z â y i â t ı n ı n m u a z z a m yekûnu!

:

1771 = 1185 24 Haziran — 11 Rebrül-evvel, Pazartesi: Ur-ûr-kapu'nun sukutu ve netice olarak Kırım'ın elden çıkması. ( A s ı r l a r c a R u s t o p r a k l a r ı n ı a k ı n sâhası i t t i h â z e d e n K ı r ı m - T a t a r l a r ı R e s m î - A h m e d E f e n d i ' n i n «Hulâsat-ul-i'tibâr» m a göre artık «Talkan ve b o z a yerine berş v e a f y o n i l e ç a y v e k a h v e i ç m e ğ e alışup t e n b e l v e t i r y â k i o l a r a k küllî z a ' f - u - f e t r e t » e d ü ş m ü ş , b i r t a r a f t a n O s m a n l ı t e r e d d i v e inhitâtı günden güne artarken diğer t a r a f t a n R u s şevket ve k u d r e t i n i n tezâyüdü T a t a r l a r arasında M o s k o f s i y a ­ setine temâyül cereyanları z u h u r i y l e neticelenmiş v e n i h a y e t b u c e r e y a n o k a ­ d a r k u v v e t l e n m i ş t i r k i , b u n d a n b i r sene e v v e l R u s p r o p a g a n d a c ı l a r ı y l a T a t a r l a r arasında Osmanlı hâkimiyyetine karşı g i z l i bir muahede bile akdedilmiştir: H a t t â K ı r ı m h a n ı i k i n c i K a p l a n - G i r a y ' ı n R u s l a r ı d â v e t için b i r m a h z a r y a z d ı r ı p i l k ö n c e k e n d i s i n i n i m z â e t m i ş o-îduğundan bahsedilir! B u hanın azli üzerine tâyin edilen üçüncü Selim-Giray ordu başmda bulunan V e z i r - i - a ' z a m ve Ser­ d â r - ı - E k r e m î v a z - z â d e H a l i l P a ş a ' d a n v a t a n ı n ı n m ü d â f a a s ı için y ü z b i n k e s e a k ç a alıp B a h ç e - s a r a y ' a g e l i n c e d ü ş m a n t e h l i k e s i n i h e r n e d e n s e u n u t a r a k V a k ' a n ü v i s V â s ı f m tâbiriyle « V a k t - i h a z a r g i b i istikmâl-i esbâb-ı refâh» a dalmış ve t a m işte o s ı r a d a p r e n s D o l g o r u k i ' n i n k u m a n d a s ı n d a k i 3 0 b i n R u s v e 60 b i n N o g a y Tatarı'ndan mürekkep düşman o r d u s u berzahın üstünde Kırım'ın k i l i d i vaziye-: tinde b u l u n a n U r - k a p u k a l e s i n i muhâsaraya başlamıştır: Y u k a r d a b a h s i geçen gizli muahede mucibince Ruslar Tatarlara kendi hâkimiyyetleri altında tuhaf b i r « i s t i k l â l » v â d e t m i ş o l d u k l a r ı için, b u s ı r a d a T a t a r l a r ı n T ü r k l e r d e n z i y a d e o ezelî v e ebedî d ü ş m a n l a r ı n a t a r a f d â r o l d u k l a r ı n d a n v e h a t t â işte b u n d a n d o l a y ı Kefe'de bulunan Kırım ser-askeri Süâhdar-ibrahim Paşa'ya vesâit-i-nakliyye vermediklerinden bahsedilir: Tabiî b u v a z i y e t t e Kırım-Tatarlığı Osmanh-Türklüğüne ihânet e t m i ş d e m e k t i r . Ü ç ü n c ü S e l i m - G i r a y 80 b i n kişilik b i r o r d u y l a Uı-kapu'nun imdâdma giderken s e r a s k e r d e n de i s t i m d â d e t m i ş s e de, m a i y y e t i n d e k i hâin m i r z a l a r k e n d i s i n i a l d a t ı p g u y â . k a z a n a c a k l a r ı z a f e r e O s m a n l ı l a r ı teş-:

1773 =

52

1771

K R O N O L O J İ

=:

1185

r i k e t m e m e k b a h a n e s i y l e İ b r a h i m P a ş a g e l m e d e n e v v e l y o l a ç ı k a r m ı ş l a r v e işte b u s u r e t l e K ı r ı m hanı U r - k a p u ' y a geldiği sırada k a l e d e k i Tatarlar kapularını a ç ı p d ü ş m a n ı içeri a l m ı ş l a r d ı r ! B u v a k ' a üzerine R u s l a r K ı r ı m ' ı ü ç h a f t a d a k o ­ l a y c a i ş g a l e t m i ş , Ü ç ü n c ü S e l i m - G i r a y i s t a n b u l ' a k a ç m ı ş , R u s istilâsı 13 T e m ­ m u z = 30 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a r t e s i g ü n ü K ı r ı m ' ı n k a h r a m a n s e r - a s k e r i S i l â h d a r - i b r a h i r n P a ş a ' n ı n esâretiyle n i h a y e t b u l m u ş v e içlerinde ü ç ü n c ü S e l i m - G i r a y ' m i k i o ğ l u d a b u l u n a n 46 kişilik b i r K ı r ı m h e y ' e t - i - m u r a h h a s a s ı Petersburg'a gidip İkinci K a t e r i n a ' y a sadâkat y e m i n i etmiştir! — Fâtih devrinde Osmanlı hâkimiyy e t i n e g i r m i ş v e t a m 296 sene T ü r k h i m â y e s i altında mevcudiyyetini muhâfaza 1475 = 880 v u k u â t m a d a b a k ı n ı z . — M o s k o f b o y u n d u r u ğ u n a tarafdâr o'mıyan e t m i ş o l a n K ı r ı m hanlığı n i h a y e t işte b u s u r e t l e T a t a r l a r ı n k e n d i ihânetleri y ü z ü n ­ d e n R u s ç i z m e s i altındaki f e c î « İ s t i k l â l » i n e kavuşmuş demektir! Birinci ciltte b â z ı T a t a r a i l e l e r i n i n A n a d o l u ' y a h i c r e t l e r i işte b u t a r i h t e n i t i b a r e n b a ş l a m ı ş t ı r K ı r ı m m e s e l e s i için a ş a ğ ı d a 1774 t = 1188 v u k u â t m ı n «21 T e m m u z » , 1779 = 1193 v u k u â t m ı n «21 M a r t » , 1 7 8 3 = 1 1 9 7 v u k u â t ı m n «9 T e m m u z » v e 1787—1201 v u k u â t m ı n «13 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r ı n a d a b a k ı n ı z ) . :

2 Ağustos = 20 Rebî'Sl-âhir, Cuma: Özü zaferi. ( ö z ü ' y e karşı y ü r ü y e n b i r R u s o r d u s u n u k a l e m u h â f ı z ı v e z i r H a z i n e d a r - A l i P a ş a müdhiş b i r b o z g u n a uğratmış ve b u m u v a f f a k i y e t t e n sonra gene onun yardımıyla Kılburun muhâfızı A b d u l l a h Paşa'nın da b i r M o s k o f t a a r r u z u n u defetmesi müte­ m â d i f e l â k e t h a b e r l e r i n d e n b u n a l a n h a l k a g e n i ş b i r nefes aldırmıştır: Aşağıki fıkraya da bakınız).

12 Eylül = 2 Cumâda-l-âhsre, zaferi.

Perşenbe :

Yerköyü -

Grargevyo

( B u m ü h i m m e v k i i 20 b i n kişilik b i r R u s o r d u s u y l a z a b t e t m e k istiyen general E s s e n ' i n 500 ölü v e 200 y a r a l ı i l e 7 t o p v e b i r ç o k m ü h i m m a t b ı r a k a r a k p e r i ş a n b i r halde çekilmiye m e c b u r olması, yukarıki fıkrada gördüğümüz ö z ü ve Kılburun z a f e r l e r i n d e n s o n r a Türklerin yüzünü güldüren en mühim muvaffakıyyet sayılır).

30 Teşrinievvel — 10 Receb, Salı : Dumbçwitza'nm sukutu ve neti­ celeri. (Vidin muhafızlığında bulunan eski Vezir-i-a'zamlardan Muhsin-zâde Mehmet P a ş a B ü k r e ş üzerine h a r e k e t e t m e k ü z e r e o t u z b i n k a d a r a s k e r t e d â r i k e t m i ş s e de bunların u m u m i y e t l e s u v â r i l e r d e n m ü r e k k e b o l m a s ı v e h a t t â Y e n i ç e r i l e r bile a t l a n m ı ş o l d u k l a r ı için p i y â d e l i ğ i k a b u l e t m e m e l e r i ö y l e b i r h a r e k e t e i m k â n b ı r a k ­ mamış, düşman görünür görünmez a s k e r i n çoğu kaçmış, o r d u Yerköyü'ne r i c ' a t e t m i ş v e b u n u n üzerine M a t s c h i n = M a ç i n v e T u l e a k a l e l e r i s u k u t e t t i k t e n b a ş k a R u s l a r ı n B a b a d a ğ ı ' n d a k i o r d u m e r k e z i n e y a p t ı k l a r ı ânî b i r t a a r r u z h a r e k e t i de a s k e r i n k a ç ı ş m a s ı v e Serdârın H a c ı o ğ l u - P a z a r c ı ğ ı ' n a r i c ' a t i y l e n e t i c e l e n m i ş t i r ) .

11 Kânunuevv-si = 4 Kamaşan, Çarşanha: Silâhılar-Mehmet Paşa'­ nın azliyle Vidin muhafızı Muhsin-zâde Mehmet Paşa'nın Serdâr-î-ekremlikîe ikinci sadâreti. (Yukarıki fıkrada gördüğümüz ınuvaffakıyetsizliğinden dolayı azledilen Silâhd a r ' ı n s a d â r e t i 1770 = 1184 s e n e s i 25 T e ş r i n i e v v e l i = 5 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü n d e n

1187

OSMANLI

TARİHİ

53

i t i b a r e n 1 sene, 1 a y , 17 g ü n s ü r m ü ş t ü r . 1770 = 1183 v u k u â t m ı n « 9 N i s a n » f ı k r a ­ sında g ö r d ü ğ ü m ü z M o r a m ü d a f a a s ı n d a k i m u v a f f a k ı y y e t i n d e n d o l a y ı i k i n c i d e f a o l a ­ r a k iş başına g e t i r i l e n M u h s i n - z â d e firârîleri t e c z i y e s u r e t i y l e a s k e r i n inzibatını iâde e t m i ş v e B a l k a n geçitlerini k o r u y a n e n m ü h i m m e v k i v a z i y e t m d e k i Ş u m n u = S c h u m l a ' y ı t a h k i m e d i p o r d u m e r k e z i v e ü s s ü l h a r e k e hâline g e t i r m i ş t i r : B u m e v ­ k i i n k e n d i s i n d e n s o n r a b i r asır d a h a a s k e r î e h e m m i y e t i n i m u h â f a z a e t m e s i M u h sin-zâde'nin isâbet v e b a s i r e t i n e d e l i l s a y ı l ı r ) .

1772 = 1188 9 Teşrinisani = 13 Şa'ban, Pazartesi : Bükreş sulh konferansının açılması ve neticesizîiği. (Tuna boylarıyla E f l a k ve Boğdan'm R u s istilâsına uğraması, Kırım'ın elden ç ı k m a s ı ve b i r t a r a f t a n d a M ı s ı r ' d a Ş e y h - ü l - b e l e d A H B e y ' i n ısyânı v e S u ı ^ e ' d e R u s l a r ı n k ö r ü k l e d i ğ i b i r i s y a n z u h u r u v e b i l h a s s a o r d u n u n perişan v a z i y e t i O s ­ manlı d e v l e t i n i b i r a n e v v e l s u l h a k d i n e m e c b u r e d e n m ü h l i k b i r v a z i y e t teşkil ettiği g i b i , R u s o r d u s u n d a ç ı k a n vebanın M o s k o v a ' y a k a d a r sirâyeti, h a r b m a s r a f ­ larının a ğ ı r l ı ğ ı , i k i n c i K a t e r i n a ile akdettiği ittifak mucibince Prusya kralı B ü y ü k - F r e d e r i c / F r e d r i c h ' i n h e r sene R u s h a z i n e s i n e g ö n d e r d i ğ i y a r d ı m p a r a s ı n d a n artık usanmış olması ve b i l h a s s a Avusturya'nın şarktaki R u s fütûhâtmı i s t i r k a a b a başlajnp R u s y a ' y a k a r ş ı c e p h e a l a c a k g i b i b i r siyasî v a z i y e t g ö s t e r m e s i n i h a y e t M o s k o f d i p l o m a s i s i n i de s u l h e t e m a y ü l ettirmiştir. 1771 = 1185 senesi 6 T e m m u z —-\ 23 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a r t e s i g ü n ü a k d e d i l e n g i z l i b i r O s m a n l ı - A v u s t u r y a m u a ­ h e d e s i n d e n de b a h s e d i l i r : B u m u k a v e l e m u c i b i n c e « E f l a k - ı - S a ğ î r » i n A v u s t u r y a ' y a t e r k i v e b i r sene içinde T ü r k i y e ' n i n A v u s t u r y a ' y a 20 b i n k e s e a k ç a l = l l , 2 5 0 , 0 0 0 f l o r i n t e ' d i y e s i n e m u k a b i l V i y a n a h ü k ü m e t i b ü t ü n R u s f ü t û h â t m ı n iâdesi v e L e ­ histan'ın istiklâli ş a r t l a r ı y l a s u l h a k d i n e t a v a s s u t e t m e y i d e r ' u h d e e t m i ş t i r ; f a ­ k a t 17 Şubat 1772 t a r i h i n d e Lehistan'ın i l k t a k s i m i n e a i t R u s y a - P r u s y a m u a h e d e ­ s i n e N i s a n a y ı n d a A v u s t u r y a ' n ı n d a iltihâkı b u g i z l i O s m a n l ı m u a h e d e s i n i n e t i c e s i z b ı r a k a n b i r siyasî t a h a v v ü l s a y ı l ı r ; b u n u n l a b e r a b e r , R u s y a ' n ı n t a v a s s u t k a b u l e t ­ mek istememesine r a ğ m e n A v u s t u r y a ile P r u s y a hükümetleri a r a y a girmiş, n i ­ h a y e t V â s ı f ' a g ö r e b u s e n e n i n 7 S a f e r = 10 M a y ı s P a z a r v e H a m m e r ' e g ö r e de 10 H a z i r a n = 9 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a g ü n ü Y e r k ö y ü ' n d e b i r m ü t a r e k e a k d e d i l ­ miş, 7 C u m â d a - l - û l â ı = 6 A.ğustos P e r ş e n b e g ü n ü i l k s u l h k o n f e r a n s ı E f l a k ' l a B o ğ dan arasındaki F o k s c h a n y / F o c z i a n i = F o k ş a n kasabasında toplanmışsa d a R u s l a r K ı r ı m ' ı n istiklâlini, t a z m i n a t v e r i l m e s i n i v e h a t t â h a r b v e t i c a r e t filolarına d e n i z ­ l e r i n a ç ı l m a s ı n ı i s t e d i k l e r i için b i r n e t i c e y e v a r ı l a m a m ı ş v e n i h a y e t b u g ü n t o p l a ­ n a n B ü k r e ş k o n f e r a n s ı n d a s o n m ü z â k e r e l e r e b a ş l a n m ı ş t ı r . B u m ü z â k e r e l e r i n 15 Ş u b a t 1773 t a r i h i n e t e s a d ü f e d e n 27 n c i c e l s e s i n d e R u s l a r ı n v e r d i k l e r i y e d i m a d ­ delik ültimatomda t a z m i n a t t a n vazgeçilmesine m u k a b i l b i r çok ağır şartlar b u l u n ­ d u ğ u için, O s m a n l ı d e v l e t i n i n K ı r ı m m e s e l e s i n d e y a l n ı z b i r « H â k i m i y y e t - i â l i y e » i l e iktifâ e t m e s i n e r a ğ m e n sullıün a k d i n e i m k â n o l a m a m ı ş v e h a r b e d e v a m e d i l ­ miştir. O s m a n l ı - R u s sulhü için a ş a ğ ı d a 1774 = 1188 v u k u a t ı n ı n «21 T e m m u z » fıkrasına b a k ı n ı z ) .

1773 = 1187 1 Mayıs = 8 Safer, Cumartesi : Mısır sultanlığını ilân eden âsi kölemen Cin-Ali Bey'in SâîiMyye muharebesinde mağlûMyyet ve esâreti. (Bu

A l i B e y «David»

isminde

b i r Gürcü

papasının

13

yaşında

esir

edilip

köle-

54

K R O N OL OJİ

1773

=

11S7

l i k l e M ı s ı r ' a getirildiği z a m a n ihtidâ ettirilmiş o ğ l u d u r E f e n d i s i o l a n İbrahir.ıKethudâ'nın h i m m e t i y l e t a h s i l v e terbiye gördükten sonra şecaatinden dolayı «Cin» lâkabını almış ve çabuk parlayıp sancak-beyliğine k a d a r yükseldikten s o n r a Şeyh-üi-beled = B e l e d i y e r e i s i olmuştur. B u vazifede i k e n s e r v e t i sâyesinde b i r ç o k k ö l e l e r alıp k u v v e t l e n m i ş v e r a k i p l e r i o l a n K ö l e m e n b e y l e r i y l e u ğ r a ş t ı ğ ı için 1179 = 1765 - 1766 d a S u r i y e ' y e s ü r ü l e r e k A k k â m u h a f ı z ı Ş e y h ö m e r - ü z - Z â h i r ' l e dost olmuştur. B i r müddet sonra t e k r a r Mısır'a gelip etrafına k u v v e t t o p l ı y a r a k b u t a r i h t e n altı sene e v v e l t e k r a r Ş e y h - ü l - b e l e d o l u p mevkiini tahkime başlamıştır.- V a k ' a n ü v i s V â s ı f ' a g ö r e A l i B e y ' i n s e r v e t i v e n ü f u z i y l e m e ş h u r Şam v a l i s i E m î r - ü l - H a c c O s m a n p a ş a i l e r e k a b e t i işte b u i k i n c i m e ' m u r i y y e t i e s n â s m dadır B i r k a ç d e f a G a z z e ve R e m l e t a r a f l a r ı m y a ğ m a ve t a h r i b ettiğinden b a h ­ s e d i l i r . N i h a y e t 1768 = 1182 de O s m a n l ı - R u s s e f e r i a ç ı l ı n c a i s t a n b u l h ü k ü m e t i n i n i s t e d i ğ i Mısır a s k e r i n i t o p l a m ı y a b a ş l ı y a n C i n - A l i B e y ' i n b u f a a l i y e t i M ı s ı r v a ­ l i s i G ü r c ü - M e h m e t P a ş a t a r a f ı n d a n d ü ş m a n a y a r d ı m m a k s a d i y l e i z a h edilmiş, b u ­ n u n üzerine h ü k ü m e t A l i B e y ' i n k e l l e s i n i istemiş v e o d a k e n d i a d a m l a r ı o l a n Kölemen beylerinden başka Akkâ'daki dostu Şeyh-ömer-üz-Zâhir'le de ittifak ederek v a l i y i tardedip ısyâna başlamıştır. B u meşhur ısyân harekâtmda A l i B e y ' i n o r d u serdarl:§:r.da k e n d i kölesi v e d â m â d ı o l a n H a z î n e d a r - M u h a m m e d Ebu-Seheb i s m i n d e b i r k ö l e m e n b e y i v a r d ı r : B u m u k t e d i r k u m a n d a n i l k ö n c e 1 7 7 0 = 1 1 8 4 de H i c a z ' ı istilâ, e d i p M e k k e e m i r l i ğ i n e Şerif A b d u l l a h ' ı t â y i n e t m i ş v e o d a A l i B e y ' i « S u l t a n - ü l - M ı s r v e - l - b a h r e y n » ilân e t m i ş t i r ! Tabiî « B a h r e y n » d e n m a k s a t A k v c K ı z ı l d e n i z l e r d i r ! G e n e o sene A l i B e y O s m a n l ı l a r a k a r ş ı A k d e n i z ' d e k i R u s a m i r a l i A l e x i s O r l o f f ' l a d a i t t i f a k ettiği için R u s s e f e r i e s n â s m d a d e v l e t i n b a ş l n a m u a z ­ z a m b i r i h a n e t g a i l e s i a ç m ı ş d e m e k t i r . Ş a m v a l i s i O s m a n P a ş a Mısır o r d u s u n u n S u r i y e ' y e t a s a l l u t u n u ö n l e m e k i s t e m i ş s e de, Ş e y h ö m e r - ü z - Z â h i r ' i n m ü m â n a a t i n d e n d o l a y ı m u v a f f a k o l a m a m ı ş v e n i h a y e t e r t e s i sene A l i B e y ' i n E b u - Z e h e b k u m a n d a ­ sındaki o r d u s u Ş a m ' a k a d a r b ü t ü n F i l i s t i n v e S u r i y e ' y i i ş g a l e m u v a f f a k o l m u ş t u r . O sırada R u s d o n a n m a s ı n ı n d a âsi m ü t t e f i k i n e y a r d ı m e d e r e k B e y r u t v e S a y d a g i b i b â z ı sâhil şehirlerini t o p a t u t t u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . C i n - A l i B e y ' i n b u b ü y ü k m u v a f f a k ı y y e t i felâketinin de m u k a d d i m e s i d i r : Ç ü n k ü S u r i y e ' y i z a b t e d e n d â m â d ı v e k ö l e s i E b u - Z e h e b Mısır v e S u r i y e sultanlığına k a y n a t a s ı n d a n z i y â d e k e n d i s i n i l â ­ y ı k g ö r d ü ğ ü için o r d u s u n u alıp S u r i y e ' d e n M ı s ı r ' a d ö n m ü ş v e C i n - A l i k e n d i s i n i t e ' d i b e k a r a r v e r d i ğ i için M ı s r - ı - U l y â ' y a k a ç ı p y e n i b i r o r d u t o p l ı y a r a k v e i s t a n ­ b u l hükümetine karşı d a n e d a m e t göstererek kaynatasını i k i defa mağlûb ve S u ­ r i y e ' y e firâr e t m i y e m e c b u r etmiştir. B i r sene k a d a r S u r i y e ' d e k a l a n A l i B e y , Şeyh ömer-üz-Zâhir'le R u s donanmasının yardımları sâyesinde S a y d a v e s a i r e y i zebtett i k t e n s o n r a E b u - Z e h e b ' i n a s k e r l e r i n e y a z d ı r d ı ğ ı d â v e t n â m e l e r e a l d a n a r a k 400 ü R u s o l m a k üzere 6700 kişilik b i r k u v v e t l e M ı s ı r ' a g e l m i ş v e Mısır'ın S u r i y e t a r a f ­ larında e n m ü h i m m e v k i i s a y ı l a n S â l i h i y y e ' d e b u g ü n g i r i ş t i ğ i m u h a r e b e y i k a y b e ­ d i p y a r a l a r içinde e s i r o l a r a k K a h i r e ' y e s e v k e d i l m i ş s e de 15 S a f e r = 8 M a y ı s C u ­ m a r t e s i g ü n ü y a r a l a r ı n ı n t e ' s i r i y l e y a h u t z e h i r l e ö l d ü ğ ü için, k e s i k başı i s t a n b u l ' a y o l l a n m ı ş t ı r . V a k ' a n ü v i s V â s ı f b u m u v a f f a k i y e t h a b e r i n i n 26 S a f e r 1 1 8 6 = 2 9 M a y ı s 1772 C u m a g ü n ü alındığından b a h s e d e r s e de, b u r i v a y e t t e b i r s e n e l i k b i r z ü h u l vardır). :

:

29 Haziran •— 8 Rebî'ül-âMr, Sair. Silistre zaferi. Osmanlı-Rus s e f e r i n i n b u beşinci s e n e s i R u s l a r d a n fazla Osmanlıların muvaffakıyyetleriyle geçmiştir: Türk ordusunun . i l k hareketleri, Tuna'nm şimaline geçip şimdiki R u m a n y a a r â z i s i n d e Y e r k ö y ü ' n ü istirdâd için R u s ç u k s e r - a s k e r i Dağıstanlı-Ali Paşa'nın neticesiz h a m l e l e r i y l e başlamış ve b u n a m u k a b i l R u s l a r d a T u n a n m c e n u b u n a g e ç i p şimdiki B u l g a r i s t a n ' d a Rusçuk" şehrinin ü ç s a a t m e ­ safesindeki M a r d i n = M e r t i n mevkiinde bozguna uğramışlardır; bu muharebede d ü ş m a n ı n 1200 e s i r , 3 t o p v e b i r ç o k n e h i r ' g e m i l e r i k a y b e t t i ğ i n d e n bahsedilir • B u a r a d a R u s generallerinden P r e n s R e p n i n esir edilip i s t a n b u l ' a gönderilerek Y e d i k u l e zindanına atılmıştır. F a k a t b u n a m u k a b i l R u s l a r ı n d a m ü h i m b i r m u -

1774 =

1187

OSMANLI

TARİHÎ

55

vaffakıyyeti vardır: R u m e l i beylerbeyi ve K a r a s u s e r - a s k e r i v e z i r A b d i Paşa'nın yerine tâyin edilen V a r n a muhâfızı S e y y i d - N u ' m a n P a ş a K a r a s u o r d u s u n a gelip y e t i ş m e d e n e v v e l d a v r a n a n d ü ş m a n V a r n a ' n ı n 25 s a a t m e s â f e s i n d e v e B a b a d a ğ ı ile Pazarcık arasında b u l u n a n b u m e v k i d e giriştiği m u h a r e b e y i k a y b e t m e k üzere i k e n O s m a n l ı s a ğ c e n â h m d a k i a s k e r l e r i n sırf i n t i z a m s ı z l ı k l a r ı n d a n d o l a y ı k a ç ı ş m ı y a b a ş l a m a l a r ı d i ğ e r a s k e r e de sirâyet e d i p 11 M a y ı s = 18 S a f e r Salı g ü n ü m u ­ h a k k a k b i r z a f e r i b o z g u n a çevirmiştir: Z a t e n b u d e v i r d e k i Osmanlı h e z i m e t l e r i n i n e k s e r i s i o r d u n u n intizamsız b i r kalabalıktan ibaret olmasıyla i z a h e d i l i r . Sahrâda h a r e k e t v e t a a r r u z k a b i i i y y e t l e r i n i k a y b e t m i ş o l a n b u inhitât o r d u s u n u n a r t ı k y e ­ gâne k u d r e t i müdâfaada ve bilhassa kale müdâfaalarmdadır: D o b r u c a ' d a k i S i l i s t r e z a f e r i y l e a ş a ğ ı k i f ı k r a d a g ö r e c e ğ i m i z V a r n a m u v a f f a k ı y y e t i işte b u s â y e d e k a z a nılabilmiştir. T u n a ' n m c e n u p sâhiline g e ç e n M a r e ş a l R o m a n z o f f o c e p h e s e r - a s k e r i O s m a n p a ş a i l e k a l e m u h â f ı z ı v e z i r H a s a n P a ş a ' n ı n şehir h â r i c i n e t â b i y e e t t i k l e r i Osmanlı k u v v e t l e r i n i k o l a y c a mağlûb edip varoşa çekilmek m e c b u r i y e t i n d e bır a k m ı ş s a d a , şehir v e k a l e m ü d a f a a s ı n d a k i T ü r k ü s t ü n l ü ğ ü k a r ş ı s ı n d a b u g ü n müd'niş b i r b o z g u n a u ğ r a y ı p o n s a a t t e s e k i z b i n m a k t u l l e b i n m e c r u h v e r d i k t e n v e 12 t o p b ı r a k t ı k t a n s o n r a T u n a ' n m öte y a k a s ı n a ç e k i l m e k m e c b u r i y e t i n d e kalmış­ tır. B u p a r l a k z a f e r ü z e r i n e s e r - a s k e r O s m a n P a ş a ' y a « G a z i » ü n v â n ı t e v c i h e d i l ­ m i ş v e p a ş a l a r a m u r a s s a , zâbitlerle a s k e r l e r e de g ü m ü ş v e tüy « Ç e l e n k l e r » g ö n d e ­ rilmiştir. A z a m e t d e v r i n d e e n d e r tesadüf e d i l e n b u « G a z i » ünvânının ibtizâle u ğ ­ r a m a s ı d a i n h i t a t h u s u s i y e t l e r i n d e n d i r : B u hâlin s e b e b i , t e r e d d i v e r i c ' a t d e v i r l e r i n ­ de en küçük m u v a f f a k i y e t l e r i n bile büyük görünmesinde aranmalıdır; devletler k ü ç ü l d ü k ç e k a h r a m a n l a r l a g a z i l e r b ü y ü y ü p bollaşır. — A s k e r e gönderildiğinden b a h s e t t i ğ i m i z « Ç e l e n k » 1er i l k O s m a n l ı nişanları d e m e k t i r . — H a m m e r ' i n g ö s t e r ­ d i ğ i «30 M a y ı s = 8 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r » t a r i h i y a n l ı ş t ı r ) .

20 Teşrinievvel = 3 Şa'barı, Çarşanba: Varna zaferi. ( E f l a k v e B o ğ d a n ' d a n s o n r a T u n a ' n m c e n u b u n a g e ç i p B u l g a r i s t a n ' ı d a ele g e ­ çirmek i s t i y e n R u s baş-kumandanlığı yukarıki fıkrada gördüğümüz S i l i s t r e v a k ' asından y ı l m ı ş d e ğ i l d i r : B a b a d a ğ ı ' n d a n c e n u b a d o ğ r u D o b r u c a ' y ı b o m b o ş b i r h a ­ rabeye çevirdikten s o n r a i k i k o l d a n B u l g a r i s t a n ' a yürümüş, b i r k o l Pazarcık = P a z a r g i ç v e d i ğ e r k o l d a V a r n a üzerine h a r e k e t etmiştir. D o b r u c a ' n m c e n u b u n d a k i Pazarcık kasabası ilkönce d ü ş m a n işgaline d ü ş m ü ş v e R u s l a r b u b o ş k a s a b a d a n k a ç m a m ı ş müslüman kadınlarını telvis edip ihtiyarları kılıçtan geçirmek ve k ü ç ü k ç o c u k l a r ı n başlarını d u v a r l a r a ç a r p a r a k ö l d ü r m e k g i b i v a h ş e t l e r i r t i k â b e t ­ t i k t e n b i r a z s o n r a P a z a r c ı k istirdâd edilmiş v e n i h a y e t e n m ü h i m h a r e k e t g e n e r a l U n g e r ' i n V a r n a t a a r r u z u n d a olmuştur : ü ç k o l d a n hücuma geçen düşman Hıristi­ y a n m a h a l l e s i n d e n şehre g i r d i ğ i h a l d e T ü r k m ü d â f a a s ı n ı n şiddeti k a r ş ı s ı n d a tıpkı S i l i s t r e v a k ' a s m d a o l d u ğ u g i b i b i r b o z g u n a u ğ r a m ı ş , 1500 m a k t u l v e b i r ç o k m e c ­ r u h v e r d i k t e n b a ş k a 6 t o p l a 100 a r a b a m ü h i m m a t b ı r a k m ı ş v e n i h a y e t p e r i ş a n b i r halde Babadağı'na doğru çekilmiştir: B u muvaffakiyette Karadeniz ser-askeri v e z i r K e l l e c i - O s m a n Paşa'nın k a r a y a çıkardığı L e v e n d l e r i n yararlığından çok i s t i ­ f â d e edilmiş o l d u ğ u d a r i v a y e t e d i l i r ) .

1774 = 1187 21 Kânunusâni = 8 Zülka'de, Cuma, Zevâlî saat Mustafa'nın ölümü.

1,30 : Üçüncü

( B e ş s e n e d i r s ü r ü p g i d e n R u s s e f e r i n i n sonlarına d o ğ r u y u k a r ı k i f ı k r a l a r d a g ö r ­ d ü ğ ü m ü z S â l i h i y y e , R u s ç u k , S i l i s t r e ve V a r n a z a f e r l e r i n i i d r â k e d e r e k b i r a z t e ­ s e l l i b u l a n Ü ç ü n c ü M u s t a f a ' n ı n altı h a f t a s ü r e n ö l ü m h a s t a l ı ğ ı b i l h a s s a K a r a s u ve p a z a r c ı k fâcialarmdan duyduğu d e r i n teessürler üzerine fazlalaşmış gösteri-

56

KRONOLOJİ

1774

=

1187

l i r Hastalığı «Hydropisie=İstiskaa», «Asthme-Hunâk,,, «Polype a u coeur = Kalb a h t a p o t u » ve «Paralysiep=Nüzul» gösteren m u h t e l i f r i v a y e t l e r vardır. E n f a z l a K a r a s u v a k ' a s m d a n m ü t e e s s i r o l d u ğ u v e artık ser-askeıierine i'timâd etmediği için b i z z a t s e f e r e ç ı k m a k istediği s ı r a d a ö l m ü ş o l d u ğ u d a r i v a y e t e d i l i r . üçüncü A h m e d ' i n o ğ l u o l a n Ü ç ü n c ü M u s t a f a 1717 = 1129 s e n e s i 28 K â n u n u s â n i = 14 S a ¬ f e r P e r ş e n b e g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e yaşının t a m 56 sene, 11 a y , 24 g ü n t u t t u ğ u , yâni 57 yaşını b i t i r m e k ü z e r e o l d u ğ u sırada ö l m ü ş d e m e k t i r ; s a l t a n a t m ü d d e t i de 1757 = 1171 s e n e s i 30 T e ş r i n i e v v e l = 16 S a f e r P a z a r s a b a h ı n d a n i t i ­ b a r e n t a m 16 sene, 2 a y , 22 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — D i n d a r , âdil, ç a l ı ş k a n , m u k t a s ı t , h a m i y y e t l i , h e r türlü f e l â k e t e karşı m e t i n v e m ü t e h a m m i l , i l m e , v e u l e m â y a h ü r m e t k â r , h a s s a s , şâir v e b i l h a s s a G a r p k ü l t ü r ü y l e tekniğini ç o k i y i t a k d i r e d e n h a k i k î b i r t e c e d d ü d c ü v e k e n d i s i n e y a r d ı m c ı b u l a m a m ı ş s a m i m î b i r ıslahatçı o l a n Ü ç ü n c ü M u s t a f a b â z ı m e n b â l a r d a t e f e r r ü â t a k a d a r k a r ı ş a n şahsî b i r i d a r e k u r m u ş o l m a k l a t e n k i d e d i l i r s e de, G a r p m e n b â l a r ı n d a o n u n b u hâli a d a m k ı t l ı ğ ı n d a n m ü ­ t e v e l l i t tabiî v e z a r u r î b i r n e t i c e s a y ı l ı r : :

D e v l e t i ç a r h - ı denî v i r d i k a m û

mübtezele

d i y e f e r y â d e d e n b u b ü y ü k p â d i ş â h ı n e n b ü y ü k tâli'sizliği zamanının Kaht-ı r i c â l » i n d e g ö s t e r i l e b i l i r ; S u l t a n M u s t a f a işte b u n d a n d o l a y ı ordunun ıslâhında b i l h a s s a B a r o n de T o t t g i b i e c n e b i l e r d e n i s t i f â d e y e m e c b u r o l m u ş , Kâğıthânede b i r kışla k u r d u r u p G a r p t a r z ı n d a y e n i b i r a s k e r o c a ğ ı t e ' s i s e d e r e k O s m a n l ı o r ­ d u s u n u i l k d e f a o l a r a k s ü n g ü i l e teçhize b a ş l a m ı ş , g e n e a y n i m ü t e h a s s ı s t a n iptff â d e e d e r e k i n h i t a t hâlindeki O s m a n l ı t o p ç u l u ğ u n u ıslâha ç a l ı ş m ı ş , T e r s â n e d e b a h r î v e berrî b i r M ü h e n d i s h â n e a ç t ı r a r a k a k sakallı zâbitleri b i l e t a h s i l e m e c b u r e t m i ş ve b u suretle h a l e f l e r i n d e n Üçüncü Seüm'le i k i n c i M a h m u d ' a teceddüd ve ıslâhat yollarını g ö s t e r m i y e m u v a f f a k o l d u k t a n s o n r a d ü n y a d a n e l ç e k m i ş t i r . B a r o n de T o t t ' u n hatıratına g ö r e S ü v e y ş kanalının a ç ı l m a s ı n a b i l e k a r a r v e r e n b u b ü y ü k a d a m o m u a z z a m işi sulhün a k d i n e t a ' l i k e t m i ş v e g e n e o z a m a n t a t b i k i n e k a r a r v e r d i ğ i idarî ıslâhat i h t i y a c ı n a d a k e n d i m u t l a k ı y y e t i n i b i l e f e d â e d e c e k k a d a r i m a n e t m i ş t i r : i ş t e bütün b u n l a r d a n dolayı ü ç ü n c ü M u s t a f a G a r p m e n b â l a r ı n d a e n b ü y ü k v e e n tâli'siz O s m a n l ı p â d i ş â h l a r ı n d a n sayılır. — Y u k a r d a 1 7 5 7 = 1 1 7 1 v u ­ k u a t ı n ı n «30 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a d a b a k i n i z i . (1

BİRİNCİ

ABDÜLHAMİD

( Abdülhamîd-i Evvel ) — 31. 1774 = H. 1187 — M. 1789 = H. 1203 — 1774 =

1187

21 Kânunusâni = 8 Zülka'de, Cuma : Birinci Abdülhamid'in cü­ lusu. ( ü ç ü n c ü A h m e d ' i n oğlu ve Üçüncü Mustafa'nın küçük kardeşi o l a n B i r i n c i A b d ü l h a m i d 17251=1137 s e n e s i 20 M a r t = 5 R e c e b Salı g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u ­ n a g ö r e y a ş ı n ı n t a m 48 s e n e , 10 a y , 3 g ü n t u t t u ğ u , y â n i 49 y a ş ı n ı n içinde b u l u n d u ğ u sırada t a h t a ç ı k m ı ş d e m e k t i r ; anasının adı « R â b i a Ş e r m î - S u l t a n » d ı r . F e t r e t d e v ­ r i n d e saltanatlarını ilân e t t i k l e r i h a l d e A n a d o l u v e R u m e l i ' d e k i O s m a n l ı arâzisinin m e c m û u n a h i ç b i r z a m a n h â k i m o l a m a d ı k l a r ı için p â d i ş â h l a r c e d v e l i n e g i r e m i y e n S ü l e y m a n v e M u s â Çelebilerle bâzı m ü k e r r e r s a l t a n a t l a r s a y ı l m a m a k ş a r t i y l e B i ­ r i n c i A b d ü l h a m i d O s m a n l ı pâdişâhlarının yirmi yedincisidir. Birinci M a h m u d ' l a ü ç ü n c ü O s m a n v e ü ç ü n c ü M u s t a f a ' n ı n c e m ' a n 43 sene, 3 a y , 22 g ü n s ü r e n s a l t a n a t d e v i r l e r i n d e mütemâdiyen s a r a y d a kapalı yaşayıp âdetâ gün yüzü g ö r m e m i ş ve devletle dünya hakkındaki bütün mâlûmâtım t a r i h kitaplarından almış olan bu tâli'siz i n h i t a t p â d i ş â h ı n ı n hâli, e r - m e y d a n l a r ı y l a e y a l e t v a l i l i k l e r i n d e a s k e r î ve idarî t e c r i b e l e r g ö r e r e k y e t i ş e n e s k i a z a m e t d e v r i şehzadelerinin o l g u n l u ğ u y l a t a m b i r tezad hâlidir: K u v v e t l i zekâsıyla b u n u n ne d e m e k olduğunu h e r halde çok i y i t a k d i r etmiş olmalı k i , v e l i a h d i o l a n yeğeni şehzade Seüm'e t a m b i r serbesti v e r ­ d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . — B i r i n c i A b d ü l h a m i d ' d e n i t i b a r e n cülûs bahşişi an'anesine artık riâyet edilmemiştir).

1774 = 1188 21 Temmuz — 12 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe : Kürük-Kaynarca mu­ ahedesinin akdi ve Kırım'ın istiklâli. (1773 = 1187 v u k u a t ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z R u s ç u k , S i l i s t r e v e V a r n a z a f e r l e r i n i n ir. kamını a l m a k i s t i y e n i k i n c i K a t e r i n a T u n a o r d u s u n u t a k v i y e etmiş ve h a i - J ; > m a n d a n mareşal R o m a n z o f f O s m a n l ı o r d u s u n u m e r k e z i n d e m u h â s a r a içir. r* .*..ın u ' y a d o ğ r u h a r e k e t e t m i ş t i r : Sıhhî v a z i y e t i ç o k f e n a o l a n V e z i r - i - a ' - î - m \ 3 S i r d â r - ı - E k r e m M u h s i n z â d e M e h m e t P a ş a d ü ş m a n ı k a r ş ı l a m a k üzere Y o n . ç e n - a g a s ı Y e ğ e n - M e h m e t P a ş a k u m a n d a s ı n d a b i r k u v v e t s e v k e t m i ş s e de, L u k u v v e t i ı X o z l u c a ' d a m a ğ l û b o l m a s ı üzerine R o m a n z o f f ' u n Ş u m n u önlerine g e l m e s i v e V a r n a yolunu keserek Osmanlı o r d u s u n u e n m ü h i m iâşe v e m ü h i m m a t menbâmdan m a h r u m e t m e s i a s k e r i n b i r d e n b i r e d a ğ ı l m a s ı n a v e S e r d â r ı n e m r i n d e 12 b i n k i ş i ­ d e n b a ş k a k u v v e t k a l m a m a s ı n a sebeb o l m u ş t u r ! R u s l a r ı n s u l h t e k l i f i işte b u mühlik âna müsâdiftir : Tabiî b u vaziyette düşmanın t e k l i f i n i k a b u l d e n başka çâre olmadığı için, S a d â r e t - k e t h u d â s ı R e s m î - A h m e d E f e n d i Tevkiîlik/Nişancılık pâyesiyle Baş-murahhas ve Reîs-ül-küttâb i b r a h i m M ü n i b E f e n d i de i k i n c i - m u r a h h a s tâyin edilip h e m e n y o l a çıkarılmış, b u n l a r mareşal R o m a n z o f f ' u n Bulga-

58

K R O N O L O J İ

1774

=

1188

r i s t a n ' d a T u n a s a h i l i n i n 4-5 s a a t b e r i s i n d e k i K ü ç ü k - K a y n a r c a / K a y n a r e ı ' d a k i ka­ rargâhına g i d i p d e r h a l müzâkereye girişmiş ve i k i günde i k i celse a k d e d i l e r e k 8 C u m â d a - l - û l â = 17 T e m m u z p a z a r g ü n ü a l e l - a c e l e b i r s u l h m u â h e d e s i i m z a l a m ı ş ­ lardır; R u s murahhası P r e n s N i c o l a s R e p i n ' i n b u muâhedeyi Osmanlı m u r a h h a s ­ larından d ö r t g ü n s o n r a i m z a l a m a s ı , B a l t a c ı - M e h m e t P a ş a ' m n b u t a r i h t e n 63 s e n e e v v e l a k d e t t i ğ i P r u t h m u a h e d e s i n i n y ı l - d ö n ü m ü n e tesadüf e t t i r e r e k o acı t a r i h i n i n t i k a m ı n ı a l m a k g a y r e t i y l e i z a h e d i l i r : 1 7 1 1 = 1 1 2 3 v u k u a t ı n ı n «21 Temmuz» fıkrasına bakınız. «Ebedî» k a y d i y l e akdedilip y i r m i sekiz maddeyle i k i ayrı fıkradan mürekkeb o l a n b u a ğ ı r v e u ğ u r s u z m u a h e d e n i n en m ü h i m esasları ş ö y l e sıralanabilir : 1 —- K ı r ı m h a n l ı ğ ı y l a K u b a n v e B u c a k T a t a r l a r ı s i y a s e t e n m ü s t a k i l o l u p ancak dinî işlerinde H i l â f e t m a k a m ı n a tâbi o l a c a k l a r d ı r ; T a b i î b u s u r e t l e K ı r ı m hanlığı O s m a n l ı h â k i m i y y e t v e h i m â y e s i n d e n ayrılarak Rusya'nın istediği z a m a n y u t a b i l e c e ğ i v e T ü r k i y e ' n i n k a r ı ş m ı y a c a ğ ı b i r l o k m a hâline gelmiş demektir; 2 — Kılburun/Kilburun, Kerç, Y e n i k a l e ve A z a k k a l e s i y l e D n i e p r = Ö z ü ve B u g = A k s u n e h i r l e r i a r a s ı n d a k i a r â z i R u s y a ' y a t e r k e d i l m i ş v e A k s u h u d u d ittihâz olunmuştur; 3 — R u s l a r t a r a f ı n d a n i ş g a l e d i l e n B e s a r a b y a , E f l a k , B o ğ d a n v e G ü r c i s t a n ül­ k e l e r i y l e A k d e n i z adaları Türkiye'ye iâde e d i l e c e k t i r ; 4 — R u s o r d u s u B u l g a r i s t a n ' d a T u n a ' n m s a ğ sâhilinden b i r a y içinde s o l sâhiline çekilecektir; 5 — Bâb-ı-Âlî Türkiye'de Hıristiyan d i n i y l e k i l i s e l e r i n i daimî surette himâye ede­ cektir Tabiî b u m a d d e Rusya'yı Türkiye'de Hıristiyanlığın hâmisi v a z i y e t i ­ ne g e t i r m e k t e d i r ; 6 —- R u s s e f i r l e r i n i n E f l a k v e B o ğ d a n v a z i y e t l e r i h a k k ı n d a k i m ü r â c a a t l e r i naz a r - ı - i t i b â r a a l ı n a c a k t ı r : B u m a d d e m u c i b i n c e de M e m l e k e t e y n işlerinde R u s müdâhalesine dâimî b i r açık k a p u bırakılmış d e m e k t i r ; 7 — Rus ticaret gemileri Karadeniz'le Akdeniz'de hareket serbestîsine mazhar olacak ve istedikleri z a m a n boğazlardan geçebileceklerdir; 8 — İngilizlerle- F r a n s ı z l a r a v e r i l e n K a p i t ü l â s y o n l a r a h k â m ı R u s 3 ? a ' y a d a a y n e n t e ş m i l edilmiştir; 9 — T ü r k i y e üç senede v e ü ç t a k s i t t e R u s y a ' y a 15 b i n k e s e a k ç a = 7 b u ç u k m i l ­ y o n k u r u ş ! = 4 b u ç u k m i l y o n r u b l e v e r e c e k t i r : C e v d e t P a ş a ' m n izahına g ö r e devletin b u t a z m i n a t yüküne m a h k û m olması, diğer m a d d e l e r i n müzâkeresi b i t i p muâhede m e t n i tamamlandıktan s o n r a i k i n c i - m u r a h h a s İbrahim Münib i s m i n d e k i ahmağın «Yâvegûluk» ederek — G e l gelelim tazminat mes'elesine! d e m e s i üzerine R u s m u r a h h a s l a r ı n ı n f ı r s a t t a n i s t i f â d e e t m i ş o l m a l a r ı n d a n mü­ t e v e l l i t t i r ve muâhede metninde m e v c u d olmıyan h a r b tazminâtı için müzeyyel b i r m a d d e ilâvesi işte b u n d a n d o l a y ı d ı r ! D i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de İ b r a h i m M ü ­ nib E f e n d i müzâkere esnâsmda «dirsek-safâsı» yapmış ve h e r kes sükût e d i n ­ ce b i r d e n b i r e u y a n ı p g a f l e t u y k u s u n u b e l l i e t m e m e k i ç i n o r t a y a ö y l e b i r s ö z atıvermiştir! N e t i c e i t i b a r i y l e E f e n d i ' n i n dirsek-safâsı b u m i l l e t e t a m dört b u ­ çuk m i l y o n rubleye m a l olmuş d e m e k t i r ! — B u fecî muâhede Rusya'yı artık O s ­ manlı mukadderatına hâkim en mühim kuvvet hâline getirmiş ve b u v a z i y e t günden güne a ğ ı r l a ş a n b i r k â b u s şeklinde d e v a m e d i p d u r m u ş t u r . — ü ç ü n c ü M u s t a f a d e v r i n d e 1768 = 1182 s e n e s i 8 T e ş r i n i e v v e l = 26 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i günü açılan b u u ğ u r s u z s e f e r K a y n a r c a sulhüne k a d a r t a m 5 sene, G a y , 14 g ü n s ü r m ü ş o l d u ğ u için, h a r b e sebeb o l a n L e h i s t a n ' ı n R u s y a , P r u s y a v e A v u s t u r y a a r a s ı n d a k i i l k t a k s i m i n i ö n l e m e k i m k â n ı o l a m a d ı k t a n b a ş k a b i r ç o k T ü r k arâzisi e l d e n ç ı k m ı ş o l m a s ı n a r a ğ m e n , ç o k y o r g u n düşen m i l l e t i n n i h a y e t g e n i ş b i r n e ­ fes aldığı r i v a y e t edilir. — K a y n a r c a muâhedesinin t a s d i k n a m e l e r i mübâdele e d i l ­ meden evvel Türkiye lehine h a f i f b i r değişiklik yapılmış, Kırım ulemâsiyle b e y ­ l e r i n i n i s t a n b u l ' a b i r m a h z a r g e t i r e n m u r a h h a s l a r ı hanların e s k i d e n o l d u ğ u g i b i p â d i ş â h t a r a f ı n d a n tâyinini i s t e d i k l e r i i ç i n R u s y a ' y a b i r n o t a v e r i l i p b u m u â m e l e y e dinî b a k ı m d a n l ü z u m g ö s t e r i l m i ş v e k ı r k g ü n d e b i r m u v â f a k a t c e v a b ı a l ı n :

1776 =

1190

OSMANLI

59

TARİHÎ

mış o l d u ğ u için K ı r ı m hanı İ k i n c i S â h i b - G i r a y ' m m e v k i i n d e i b k a s m a âit b i r m e n ­ şur g ö n d e r i l m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1 7 7 9 = 1 1 9 3 v u k u a t ı n ı n «21 M a r t » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

4 Ağustos = 26 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe: Vezir-i-a'zam dâr-?-Ekrem Muhsin-zâde Mehmet Paşa'mn ölümü.

ve Ser­

( B i r m ü d d e t t e n b e r i h a s t a o l a n M u h s i n - z â d e , K a y n a r c a sulhü ü z e r i n e s e f e r d e n d ö ­ n e r k e n Karin-âbâd/Karınova'da ölmüş ve cenâzesi istanbul'a nakledilip Eyüb'e d e f n e d i l m i ş t i r ; S a d â r e t m ü d d e t i 1 7 7 1 = 1 1 8 5 s e n e s i 11 K â n u n u e v v e l = 4 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 sene, 7 a y , 24 g ü n d ü r ) .

10 Ağustos — 2 Cumâda-l-âhire, Çarşanba: İzzet Mehmet Paşa'nm ilk sadâreti.

Sadâret-Kaymakamı

( B u i z z e t M e h m e t P a ş a beşinci c i l t t e « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 13 n u m a r a y l a g ö r d ü ğ ü m ü z R u m - M e h m e t P a ş a ' n m n e s l i n d e n d i r : B o l u vilâyeti m e r k e z k a z â s m ı n Ç a r ş a n b a n a h i y e s i n d e k i « B e y l i k » k ö y ü n d e d o ğ m u ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r ; 50-51 yaşlarında Sadr-ı-a'zam olmuştur).

1775 ~ 1189 6 Temmuz = 7 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe: Vezir-i-a'zam İzzet Meh­ met Paşa'nm asliyle Sadâret-Kethudâsı Derviş Mehmet Paşa'mn sa­ dâreti. { A z l i n sebebi, İzzet M e h m e t p a ş a ' n m Şeyh-ül-islâm İbrahim B e y ' l e kavgasıdır : S a d â r e t m ü d d e t i y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 10 a y , 27 g ü n d ü r . H a l e f i D e r ­ viş M e h m e t P a ş a i s t a n b u l ' u n H o ş k a d e m m a h a l l e s i n d e d ü n y a y a g e l m i ş t i r ; Yağ-: lıkçı-Kadri A ğ a isminde b i r i n i n o ğ l u d u r , 45-46 v e y a h u t 39-40 y a ş l a r ı n d a S a d r - ı a ' z a m olduğundan b a h s e d i l i r ) .

:

1776 ---- 1190 2 Mayıs = 18 Kebî'ül-evvel, Perşenbe : İran'a harb Hânı. ( İ r a n ' d a S a f a v î l e r i istihlâf e d e n A v ş a r h â n e d â n ı m n d ö r d ü n c ü v e s o n u n c u h ü k ü m ­ darı Ş a h r u k h ' u n s a l t a n a t d e v r i b u h â n e d â n m sükutiyle neticelenen b i r anarşi d e v r i d i r : H e m e n h e r t a r a f t a v a l i l e r istiklâllerini ilâna b a ş l a d ı k l a r ı için Ş a h r u k h n i h a y e t H o r a s a n ' d a t u t u n a b i l m i ş s e de, Z e n d - K e r i m H a n i s m i n d e b i r türedinin t a ­ arruzları A v ş a r sülâlesinin y e r i n e Z e n d h â n e d â n ı m n s a l t a n a t k u r m a s ı y l a n e t i c e ­ lenmiştir, i l k ö n c e « V e k i l » ü n v â n i y l e i r a n ' a h â k i m o l a n K e r i m - H a n asâletsizliğiııi askerî m u v a f f a k i y e t l e r l e telâfi e t m e k istediği i ç i n O s m a n l ı d e v l e t i n i n h a r b y o r ­ gunluğundan istifâdeye kalkışmış, Bağdad v a l i s i Ömer P a ş a ' m n azlettiği B a b a n s a n c a k - b e y i M e h m e t B e y ' i m a k a m ı n a iâde b a h â n e s i y l e sevkettiği kuvvet mağlûb o l u n c a 1775 = 1189 s e n e s i M a r t = M u h a r r e m ihtidalarında k a r d e ş i S â d ı k H a n kumandasında sevkettiği b i r o r d u y l a Basra'yı muhâsara e t t i r i r k e n B a ğ d a d havâiisini de y a ğ m a v e t a h r i b e b a ş l a m ı ş , 13 a y m u k a v e m e t e d e n B a s r a n i h a y e t bu sene s u k u t e t m i ş v e işte b u v a z i y e t ü z e r i n e t o p l a n a n f e v k a l â d e b i r m e c l i s t e h a r b ilânına k a r a r v e r i l i p b i r de f e t v â neşredilmiştir. B a s r a şehri ü ç s e n e k a d a r İran işgalinde k a l d ı k t a n s o n r a 1779 = 1193 t a r i h i n d e Z e n d K e r i m - H a n ' m ö l ü m ü üzerine istirdâd e d i l m i ş t i r ) .

60

K R O N O L O J İ

1779

. = 1193 1781 =

1195

OSMANLI

1777 = 1190 5 Kânunusâni = 25 Zülka'de, Pazar : Derviş Mehmet Paşa'nm a z ­ liyle Sadâret-Kethüdası Darendeii Cebeci-zâde Mehmet Paşa'mn sa­ dâreti. ( B u d e ğ i ş i k l i ğ e sebeb o l a r a k D e r v i ş P a ş a ' m n s e f a h a t v e r e h â v e t i n d e n b a h s e d i l i r Sadâret müddeti 1775=1189 senesi 6 T e m m u z = 7 Cumâda-l-ûlâ Perşenbe g ü n ü n ­ d e n i t i b a r e n 1 sene, 6 a y d ı r . H a l e f i M e h m e t P a ş a D a r e n d e ' n i n e s k i b i r â i l e s i n e m e n s u p t u r ve o r a d a b i r çok hayrâtı vardır). :

1777 = 1191 5 Ma ya s = 27 Kebî'ül-evvel, Pazartesi: Sine zaferi. ( 1 7 7 6 = 1 1 9 0 v u k u a t ı n ı n « 2 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z h a r b ilânındanberi İ r a n ­ lılara k a r ş ı k a z a n ı l a n e n m ü h i m m u v a f f a k ı y y e t işte b u d u r . M u s u l v a l i s i ve o c e p h e s e r - a s k e r i H a s a n P a ş a K ü r t b e y l e r i n i de m a i y y e t i n e a l a r a k ilkönce 14 R e bî'üi-evvei = 22 N i s a n Salı g ü n ü O s m a n l ı - l r a n h u d u d u n d a n 13 s a a t i ç e r d e b u l u ­ n a n B â n e h â k i m i S â l i h - H a n ' ı ü ç s a a t l i k b i r m u h a r e b e d e m a ğ l û b edip o n t o p u n u z a b t e t t i k t e n ve kasabayı da y a ğ m a ve t a h r i b e t t i r d i k t e n sonra Zend K e r i m - H a n ' m e n m ü h i m ü m e r â s ı n d a n S i n e h â k i m i H u s r e v - H a n k u m a n d a s ı n d a k i 20 b i n kişilik İran o r d u s u n a k a r ş ı s e v k e t t i ğ i Ç a r h ç ı - M e h m e t P a ş a p a r l a k b i r z a f e r kazanmış,. İranlılar i k i b i n m a k t u l b ı r a k m ı ş v e i s t a n b u l ' a 233 k e s i k b a ş g ö n d e r i l m i ş t i r ) . :

1778 = 1192 1 Eylül = 8 Şa'ban, Sah: Darendeii Cebeci-zâde Mehmet Paşa'mn azliyle Yeniçeri-ağası Kalafat-Mehmet Paşa'mn sadâreti. ( A z l i n i n s e b e b i , D a r e n d e l i ' n i n b e t â e t v e r e h â v e t i y l e a k r a b â s ı n m irtikâp v e i r t i ş a ­ sından d o l a y ı pâdişâhın i'timâdını k a y b e t m i ş o l m a s ı n d a g ö s t e r i l i r : S a d â r e t m ü d ­ d e t i 1777 = 1190 s e n e s i 5 K â n u n u s â n i ! = 25 Z ü l k a ' d e p a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 s e ­ ne, 5 g ü n d ü r ; h a l e f i K a l a f a t P a ş a g e n ç l i ğ i n d e ihtidâ e t m i ş b i r B u l g a r k ö y l ü s ü d ü r v e cehâleti v e ü m m î l i ğ i y l e m e ş h u r d u r ) .

TARİHÎ

61

r a n h v a z i y e t esnasında R u s d i p l o m a s i s i b i r t a r a f t a n da M e m l e k e t e y n meselesini d i l i n e d o l a y ı p E f l a k ' l a B o ğ d a n ' m istiklâline y o l a ç m a k ü z e r e voyvodaların seb e b s i z a z i l l e r i n e m ü m â n a a t h a k k ı n ı iddiâya b a ş l a m ı ş v e n i h a y e t b u şiddetli g e r ­ ginlik bir harbe müncer olmadan evvel F r a n s a sefirinin t a v a s s u t u y l a b u gün Aynalı-kavak sarayında K a y n a r c a muâhedesinin ihtilâfh n o k t a l a r ı n ı t a v z i h için b i r «Convention e x p l i c a t i v e = Tenkihnâme» akdedilmiştir. G a r p menbâlarmda bu m u a h e d e n i n t a r i h i «10 M a r t » gösterilirse de, o r a k a m Rusların kullandıkları «Julien» O r t o d o k s t a k v i m i n e göredir. R u s l a r M e m l e k e t e y n üzerindeki müfrit i d ­ dialarından v a z g e ç m i ş g i b i g ö r ü n e r e k A y n a l ı - k a v a k ' d a asıl h e d e f l e r i o l a n K ı r ı m meselesini i s t e d i k l e r i şekle b a ğ l a m ı ş l a r d ı r : O s m a n l ı pâdişâhlarının K ı r ı m ' l a a l â ­ k a s ı sırf H a l î f e s ı f a t ı n a h a s r e d i l m i ş , h e r y e n i H a n intihâbında K ı r ı m m ü s l ü m a n l a r ı m n H i i â f e t m a k a m ı n a g ö n d e r e c e k l e r i b i r m a h z a r l a dinî m e r b u t i y e t l e r i n i a r z e t m e l e r i n e m u k a b i l H a l î f e n i n de « T a k d î s - i ş e r ' î » m â h i y e t i n d e b i r m e n ş u r gön­ d e r m e s i v e b u dinî m e r a s i m h â r i c i n d e h i ç b i r işe k a r ı ş m a m a s ı takarrür etmiş, b i r R u s u ş a ğ ı r o l ü n ü o y n ı y a n Ş â h i n - G i r a y ' m hanlığı t a s d i k o l u n m u ş v e m e m l e ­ k e t e y n m e s e l e s i n d e de H ı r i s t i y a n d i n i n i n h i m â y e s i , h a r a c ı n mûtedil o l m a s ı , E f ­ l a k ' l a Boğdan'ın i s t a n b u l ' a gönderecekleri maslahatgüzarların Devletler-hukuku k a i d e l e r i n d e n istifâdesi v e R u s y a ' n ı n d a i n d e l h â c e b u h u s u s l a r d a « Ş e f â a t » h a k k ı k a b u l edilmiştir T a b i î b u s u r e t l e K ı r ı m ' ı n m u k a d d e r a t ı kat'î surette R u s y a ' y a b a ğ l a n d ı k t a n b a ş k a , istiklâle d o ğ r u g i d e n M e m l e k e t e y n işleri de R u s m ü d â h a l e ­ s i n e a ç ı k b ı r a k ı l m ı ş d e m e k t i r . O s m a n l ı o r d u s u h a r b e d e b i l e c e k h a l d e o l m a d ı ğ ı için, b ö y l e b i r « T e n k i h n â m e » n i n b i l e o z a m a n için b i r n e v i m u v a f f a k ı y y e t e s e r i s a y ı l ­ dığından b a h s e d i l i r ) . :

21 Ağustos = 8 Şa'ban, Cumartesi:' Kalafat-Mehmet Paşa'mn az­ liyle Kara-Silâhdar/Kara-Vezir Seyyid-Mehmet Paşa'mn sadâreti. ( A z l i n s e b e b l e r i , K a l a f a t P a ş a ' m n ıslâhât işlerindeki m u v a f f a k ı y y e t s i z l i ğ i , z a m a ­ nında i s t a n b u l ' u n dörtte b i r i n i y a k a n b i r ç o k y a n g ı n l a r y ü z ü n d e n u ğ u r s u z s a ­ y ı l m a s ı v e b i l h a s s a c e h â l e t i y l e ü m m î l i ğ i n d e n d o l a y ı pâdişâhın g i z l i H a t t - ı - H ü m â y u n l a r m ı b a ş k a l a r ı n a o k u t a r a k d e v l e t e s r â r ı m n i f ş â s m a sebeb o l m a s ı d ı r : S a d â r e t m ü d d e t i 1778 ı = 1192 s e n e s i 1 E y l ü l = 8 Ş a ' b a n Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 11 a y , 2 0 g ü n d ü r . 43-44 y a ş l a r ı n d a Silâhdarlıktan S a d r - ı - a ' z a m o l a n h a l e f i S e y y i d - M e h ­ m e t Paşa N i ğ d e vilâyetinin A r a p s u n kazâsı eşrâfından S e y y i t - A l i A ğ a ' n ı n o ğ l u ­ dur Münevver, z e k i ve doğru b i r devlet-adamı o l a n S e y y i d - M e h m e t P a ş a m e m ­ l e k e t i n i i ' m â r e d i p k ö y hâlinden k a z â v a z i y e t i n e ç ı k a r m ı ş t ı r ; B i r i n c i A b d ü l h a m i d d e v r i n i n e n g ö z d e v e nüfuzlu S a d r - ı - a ' z a m ı işte b u d u r ) . :

8 Eylül •-- 26 Şa'ban, Çarşanba: Şehzade Mustafa'nın doğumu. 1779

1193

21 Mart ~ 3 Kebî'ül-evvel, Pazar: Aynalı-kavak tenkihnârnesi. ( 1 7 7 4 = 1 1 8 8 v u k u â t ı n m «21 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z K a y n a r c a m u a h e ­ d e s i n d e n i t i b a r e n O s m a n l ı h â k i m i y y e t i n d e n ç ı k ı p s ö z d e istiklâli ilân e d i l e n K ı ­ r ı m b e ş s e n e d i r R u s e n t r i k a l a r ı n a t a m a m i y l e a ç ı k b i r anarşi sâhası hâline g e l ­ miştir. T a t a r b e y l e r i n i n R u s ve Osmanlı tarafdârı o l a r a k i k i zümreye ayrıldık­ larından b a h s e d i l i r H a n l a r b u i k i z ü m r e n i n o y u n c a ğ ı hâline g e l m i ş , İkinci S â h i b - G i r a y 1775 = 1189 d a O s m a n l ı p a r t i s i t a r a f ı n d a n d e v r i l i p y e r i n e Ü ç ü n c ü D e v l e t - G i r a y ç ı k a r ı l m ı ş v e b i l m u k a b e l e 1777 = 1191 t a r i h i n d e de R u s p a r t i s i M o s k o f larm yardımıyla Devlet-Giray'ı devirip yerine Petersburg'da alafrangalaşmış genç b i r züppe o l a n Şâhin-Giray'ı çıkarmıştır! B u sefih ve mütereddi züppe Kı­ r ı m ' ı n s o n hanıdır. T ü r k i y e ' n i n i k i s e n e d i r h a r b hazırlıklarına sebeb o l a n b u b u h :

( B i r i n c i A b d ü l h a m i d ' i n b u o ğ l u 1807 = 1222 t a r i h i n d e t a h t a ç ı k m ı ş o l a n « S u l t a n M u s t a f â y - ı R â b i ' = D ö r d ü n c ü M u s t a f a » d ı r : A n a s ı n ı n adı « A y ş e S î n e - p e r v e r » d i r . B u m ü n â s e b e t l e ü ç g ü n t o p şenliği y a p ı l m ı ş t ı r ) .

1781 = 1195 19 / 20 Şubat — 24 / 25 Saf er, Pazartesi / Salı gecesi; Kara-Süâhdar / Kara-Vezir Seyyid-Mehmet Paşa'îîm ölümü ve ertesi gön ErsciH'um valisi izzet Mehmet Paşa'mn ikinci sadâreti. ( « î ş i n e m u k a y y e d v e m u k d i m b i r zât-i h ü e e s t e - â s â r » o l a n b u k ı y m e t l i v e z i r i n sadâreti 1779 i = 1193 s e n e s i 21 A ğ u s t o s = 8 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 6 a y s ü r m ü ş t ü r : B i r i n c i A b d ü l h a m i d ' i n o k ı y m e t t e b i r d e v l e t - a d a m ı n ı

K R O N O L O J İ

62 kaybetmesinden l e f i için 1774 =

1783 =

ç o k müteessir olduğu r i v a y e t edilir. E r t e s i gün tâyin 1188 v u k u â t m m «10 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1197

edilen

ha­

1782 = 1196 21/22 Ağustos = 12/13 Ramazan, Çarşanba / Persesıbe gecesi : Bü­ yük istanbul yangını. ( B i r i n c i Abdülhamid devri i s t a n b u l yangınlarıyla meşhurdur : Bunların en m ü ­ h i m l e r i b u s e n e o l m u ş , i l k ö n c e 28/29 R e c e b S a l ı / Ç a r ş a n b a g e c e s i ç ı k a n S a m a t y a y a n g ı n ı n d a b i n d e n f a z l a e v v e d ü k k â n y a n d ı k t a n s o n r a 13 Ş a ' b a n t = 24 T e m m u z Çarşanba gününe tesadüf eden B a l a t yangınında y e d i b i n binâ kül olmuş v e n i ­ h a y e t b u g e c e Cibâli'de ç ı k a n e n b ü y ü k y a n g ı n m u h t e l i f k o l l a r a a y r ı l a r a k 50 saatte y i r m i b i n ev yakmıştır : Bütün b u yangınlarda B i r i n c i Abdülhamid'le V e z i r - i - a ' z a m i z z e t M e h m e t P a ş a v e d i ğ e r v ü k e l â i t f â i y y e işlerine b i z z a t n e z â r e t e t m i ş l e r s e de, n e t i c e i t i b a r i y l e i s t a n b u l ' u n b i r k ü l y ı ğ ı n ı hâlini a l m a s ı n a mâni olamamışlardır).

25 Ağustos ı= 16 Ramazan, Pazar: İzzet Mehmet Paşa'nın azliyle Rumeli beylerbeyi Hacı Yeğen-Mehmet Paşa'nın sadâreti. ( i z z e t P a ş a ' n ı n a z l i n e sebeb o l a r a k r e h â v e t i n d e n v e f e n a l a r l a fenalıklara mey­ l i n d e n b a h s e d i l i r : B u i k i n c i s a d â r e t m ü d d e t i 1781 •= 1195 s e n e s i 20 Ş u b a t = 25 S a ¬ f e r S a h gününden i t i b a r e n 1 sene, 6 a y , 3 gündür. B e l g r a d Serdengeçti ağaların­ d a n Alâiyyeli Hacı-Yusuf Ağa'nın oğlu olan halefi Yeğen-Mehmet paşa'nın tâ­ y i n i kendisinin azlinden evvel takarrür e d i p 1 0 / 1 1 A ğ u s t o s l=ı 1/2 R a m a z a n C u ­ m a r t e s i / P a z a r gecesi gizlice gönderilen b i r Hatt-ı-Hümâyun üzerine Manastır'dan d e r h a l y o l a çıkıp i s t a n b u l ' a gelmiştir).

1782

F=

1197

31 Kânunuevvel = 25 Muharrem, Salı: Hacı Yeğen-Mehmet Pa­ şa'nın azliyle Sadâret-Kethudâsı Halil Hamid Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n sebebleri, Yeğen Paşa'nın muvaffakıyetsizliği ve kindarlığından dolayı e s k i düşmanlarından i n t i k a m almıya kalkışmıştır: Sadâret müddeti yukarıki fıkra t a r i h i n d e n i t i b a r e n 4 ay, 6 gündür. H a l e f i H a l i l H a m i d Paşa İspartalı-Ali A ğ a - z â d e H a c ı - M u s t a f a A ğ a ' n ı n o ğ l u d u r : A s l e n İranlı y a h u t G ü r c ü g ö s t e r e n ri-s v a y e t l e r d o ğ r u d e ğ i l d i r ; 45-46 y a ş l a r ı n d a S a d r - ı - a ' z a m o l a n b u m u k t e d i r devletadamı b i r ç o k ıslâhâtiyle m â r u f t u r ) .

1783 = 1197 9 Temmuz = 8 Şa'ban, Çarşanba: Rusya imparatorluğuna edilen Kırım hanlığının inkırazı.

ilhak

( l o r g a ' n ı n k a y d e t t i ğ i «28 H a z i r a n » t a r i h i R u s l a r ı n kullandıkları O r t o d o k s t a k v i ­ m i n e g ö r e d i r ; C e v d e t t a r i h i n i n 1279 t a b ' m d a k i «20 Ş a ' b a n = 21 T e m m u z » t a r i h i yanlıştır R u s l a r b u kanlı o y u n u i k i n c i K a t e r i n a ' n m 28 H a z i r a n / 9 T e m m u z 1762 y e tesadüf e d e n cülusunun 21 i n c i y ı l - d ö n ü m ü n d e o y n a m ı ş l a r d ı r . — 1779 = 1193 v u k u a t ı n ı n « 2 1 M a r t » f ı k r a s ı n d a R u s l a r t a r a f ı n d a n K ı r ı m h a n l ı ğ ı n a çıkarıldığını :

1785 =-- 1199

OSMANLI

TARİHİ

63

g ö r d ü ğ ü m ü z Ş â h i n - G i r a y b i r t a r a f t a n züppeliğinin, b i r t a r a f t a n d a R u s elçisinin t e ' s i r i y l e akılsızcasına b i r garplılaşma sevdâsına kapılıp sarayında a l a f r a n g a içki s o f r a l a r ı t e r t i b i , İ k i n c i K a t h e r i n a ' d a n aldığı a s k e r î r ü t b e n i n e l b i s e s i n i g i y i p R u s nişanlarını t a k m a s ı , M o s k o f zâbitlerinden y â v e r l e r k u l l a n m a s ı , pâyıtahtmda at y e r i n e a l a f r a n g a a r a b a y l a dolaşması, mecburî a s k e r l i k usulünü k a b u l e d i p ordu­ s u n a R u s üniforması g i y d i r m i y e kalkışması, g û y â K a r a d e n i z hâkimiyyetini elde e t m e k için d o n a n m a teşkiline v e d e v l e t i n i g a r p l ı l a ş t ı r m ı y a y e l t e n e r e k h a l k ı ağır v e r g i l e r altında e z m e s i v e b u m e y a n d a e v k a f ı d a i l g a e d i v e r m e s i g i b i ç ı l g ı n l ı k ­ l a r l a halkın nefretine uğramış v e k e n d i s i n i b u çılgınlıklara teşvik eden R u s e l ­ çisi m u h a l i f l e r i n i de e l a l t ı n d a n ı s y â n a t e ş v i k e d e r e k 1782 i = 1196 t a r i h i n d e b u m ü t e r e d d i p r e n s i n R u s y a ' y a ilticâsiyle K ı r ı m h a n l ı ğ ı n a b ü y ü k k a r d e ş i B a h a d ı r G i r a y ' ı n intihâbına y o l a ç m ı ş t ı r ! T a b i î R u s y a ' n ı n m a k s a d ı , Ş â h i n - G i r â y ' ı himaye bahânesiyle Kırım'ı işgal e d i v e r m e k t i r : Y e d i a y s o n r a R u s o r d u s u Şâhin-Gir a y ' ı c e b r e n t a h t ı n a iâde e d i n c e b u m a k s a t k e n d i l i ğ i n d e n hâsıl o l m u ş v e O s m a n l ı h ü k ü m e t i de u m u m î s e f e r b e r l i ğ e cesâret e d e m e d i ğ i için b i r t a r a f t a n ö z ü k a l e s i n i n t a k v i y e s i y l e ve b i r t a r a f t a n d a K u b a n n e h r i n i n A z a k ' l a K a r a d e n i z ' e dökülen k o l ­ ları a r a s ı n d a k i T a m a n h a l k ı n ı n m ü r â c a a t i v e Ş â h i n - G i r a y ' m m e ' m u r l a r m ı k o ğ m a s ı üzerine o t a r a f l a r ı n m u h a f a z a s ı n a S o ğ u c a k m u h â f ı z ı A l i P a ş a ' y ı me'mur e t m e k l e iktifâ etmiştir. A l i Paşa'nın b i r mıkdar a s k e r l e T a m a n havâlisine g ö n ­ derdiği Kethudâsına Şâhin-Giray'm b i r a d a m yollayıp o r a l a r d a n çekilmesini iste­ d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r : K e t h u d â n ı n akılsızlık e d e r e k b u a d a m ı i d â m e t t i r m e s i R u s ­ y a için u m u l m a z b i r f ı r s a t teşkil e t m i ş , Ş â h i n - G i r a y ' d a n s ö z d e r u h s a t a l a n R u s o r d u s u K ı r ı m ' d a n g e ç i p , K e f e , T a m a n v e K u b a n havâlisini b i r h a m l e d e i ş g a l e t ­ m i ş v e b u iş b i t t i k t e n s o n r a R u s b a ş - k u m a n d a n ı p r e n s P o t e m k i n / P a t y o m k i n a r ­ tık m a s k e s i n i yüzünden a t a r a k Kırım'ın ortasındaki K a r a s u karargâhına mem­ l e k e t i n ulemâsiyle mirzalarını toplayıp i k i n c i K a t e r i n a ' n m cülûs yıl-dönümünde K ı r ı m , T a m a n v e K u b a n ' ı n R u s y a ' y a ilhakını ilân e d e r e k i m p a r a t o r i ç e n i n 19 N i ­ san = 16 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i g ü n ü y a z ı l ı p o z a m a n d a n b e r i g i z l i tutulmuş o l a n b e y a n n â m e s i n i o k u d u k t a n - b a ş k a , Ş â h i n - G i r a y ' m senede s e k i z y ü z b i n r u b l e t a h s i s a t m u k a b i l i n d e hanlıktan ferâgat etmiş o l d u ğ u n u d a ilân e t t i k t e n sonra t o p şenlikleri a r a s ı n d a K ı r ı m l ı l a r ı i m p a r a t o r i ç e y e s a d â k a t y e m i n i e t m i y e mec­ b u r etmiştir! p o t e m k i n b u münâsebetle h a l k a d i n serbestisinden ve R u s i d a r e ­ sini istemiyenlerin muhâcerette serbest olduklarından bahsetmişse de, memle-k e t i n i l e r i g e l e n a i l e l e r i n d e n k a d ı n v e e r k e k o l a r a k i d â m e d i l e n l e r i n sayısı o t u z b i n i geçmiştir! i k i n c i K a t e r i n a ' n m beyannâmesinde t a r i h i n hiç b i r z a m a n u n u t m ı y a e a ğ ı b i r s ö z v a r d ı r : Ç a r i ç e n i n iddiâsına g ö r e R u s y a ' n ı n K ı r ı m ' ı i l h a k e t m e - . sinden maksat, Türkiye ile R u s y a a r a s ı n d a k i ihtilâf m e v z u u n u izâle etmekten i b a r e t t i r ! R u s k o r k u s u n d a n b u n a l a n Bâb-ı-Âlî'nin b u fâcia karşısında hürmetkârâne b i r p r o t e s t o y a bile cür'et edememiş olmasını Vak'anüvis C e v d e t P a ş a b i l e acı b i r l i s a n l a t e n k i d e t m e k t e d i r ! — B u v a k ' a üzerine Kırım'dan Türkiye'ye b i r ç o k muhâcir k a f i l e l e r i gelmiş ve hattâ gittikçe i s t i s k a l e uğrayıp n i h a y e t T ü r k h u d u d u n a s e v k e d i l e n Ş â h i n - G i r a y d a R o d o s ' a s e v k e d i l i p 1201 ı=a 1787 t a r i h i n d e akılsızlığıyla h a i n l i ğ i n i n cezâsını ç e k e r e k o r a d a i d â m edilmiştir. — K ı r ı m H a n ­ lığı 823 — 1420 t a r i h i n d e n i t i b a r e n 363 s e n e p â y d â r o l m u ş v e F â t i h d e v r i n d e n i t i b a r e n 308 s e n e O s m a n l ı h â k i m i y y e t i n d e k a l m ı ş t ı r : B i r i n c i c i l t t e 1475 . = 880 v u k u â t m a bakınız. — R u s l a r b u emr-i-vâknn Türkiye tarafından r e s m e n k a b u l ve t a s d i k i n i ısrarla i s t e m i ş o l d u k l a r ı için, y e n i b i r h a r b f a c i a s ı n d a n ç e k i n e n B â b - ı - A l î n i h a y e t 1784 = 1198 s e n e s i 8 K â n u n u s â n i «=•: 14 S a f e r P e r ş e n b e g ü n ü « K ı r ı m s e n e ­ di» denilen üç m a d d e l i k y e n i b i r muâhede imzâlamak mecburiyetinde kalmış v e b u elîm v e s i k a m u c i b i n c e ö z ü ve S o ğ u c a k k a l e l e r i Türkiye'de kalıp K u b a n n e h r i h u d u d ittihâz e d i l m i ş , b u n e h i r l e K a r a d e n i z a r a s ı n d a k i s â h a d a y a ş ı y a n T a t a r l a r T ü r k t â b i i y y e t i n d e b ı r a k ı l m ı ş v e b u n l a r a m u k a b i l K ı r ı m hanlığının R u s l a r t a r a ­ f ı n d a n ilhâkı m a a t t e e s s ü f t a s d i k e d i l m i ş t i r ) .

1785 = 1199 31 Mart — 20 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe: Halil Hamid Paşa'nın az--

64

KRONOLOJİ

1787

=

1201

liyle Özü muhafızlığında bulunan Haleb valisi Hazinedar-Şâhin Ali Paşa'nın sadâreti. ( A z l e sebeb o l a r a k H a l i l H a m i d P a ş a ' n m « c e l b - i m â l » s e v d a s ı n d a n v e h e r k e s i « t e n f î r » e t m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r ! S a d â r e t m ü d d e t i 1782 = 1197 s e n e s i 31 K â ­ n u n u e v v e l = 25 M u h a r r e m Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 sene, 3 a y d ı r . H a l e f i Ş â h i n A l i Paşa kölelikten yetişme ümmî b i r g ü r c ü d ü r ) .

20 Temmuz ~ doğumu.

13

Ramazan,

Çarşanba:

İkinci

Mahmud'un

( B i r i n c i Abdülhamid'in i k i n c i oğlu ve Dördüncü Mustafa'nın küçük kardeşi olan İ k i n c i M a h m u d ' u n anası « N a k ş - i - d i l S u l t a n » dır : B u V â l i d e - S u l t a n i ç i n a ş a ğ ı d a 1808 = 1223 vukuâtının «28 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1786 = 1200 24 Kânunusâni = 23 Rebî'ül-evvel, Sah: Hazinedar-Sahin Ali Pa­ şa'nm azliyle Mora valisi Koca-Yusuf Paşa'nm ilk sadâreti.' ( A z l i n sebebi, A l i P a ş a ' n m ü m m î l i ğ i n d e n dolayı mahrem evrâkı o k u t a r a k d e v l e t esrârının i f ş â s m a sebeb o l m a s ı v e t a ş r a l a r d a y e t i ş m i ş p a y i t a h t âdâbını b i l m e m e s i d i r : S a d â r e t m ü d d e t i y u k a r ı k i s e n e n i n ' i l k ' t a r i h t e n i t i b a r e n 9 a y , 24 g ü n d ü r ; h a l e f i K o c a - Y u s u f P a ş a d a tıpkı ü m m î b i r güreü kölesidirt.

başkalarına o l d u ğ u için fıkrasındaki kendisi gibi

1787 = 1201 13 Ağustos — 28 Şevvâl, Pazartesi: Rusya'ya harb ilânı. < 1 7 7 4 = 1 1 8 8 s e n « ı i 21 T e m m u z |= 12 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e g ü n ü « E b e d î » k a y d i y l e akdedilen Küçük-Kaynarca sulhü g i t t i k ç e şiddetlenen m ü t e m a d i bir gerginlik d e v r e s i şeklinde 13 sene, 23 g ü n s ü r d ü k t e n s o n r a n i h a y e t b u gün Türkiye'nin R u s y a ' y a h a r b ilâniyle s o n a e r m i ş t i r . O s m a n l ı d e v l e t i n i n ç o k ağır hükümlere b o y u n eğerek akdetmek mecburiyetinde kaldığı K a y n a r c a muâhedesi T ü r k düş­ m a n l ı ğ ı y l a m e ş h u r R u s ç a r i ç e s i i k i n c i K a t e r i n a ' n ı n d o y m a k b i l m e z iştihâsını b i r t ü r l ü t a t m i n e d e m e d i ğ i için, o m u â h e d e m u c i b i n c e sözde istiklâli ilân edilmiş o l a n K ı r ı m hanlığı m u â h e d e hilâfına R u s nüfuzu altına alınmış v e h a r b e d e c e k v a z i y e t t e o l m ı y a n O s m a n l ı h ü k ü m e t i 1779 = 1193 s e n e s i 21 M a r t t = 3 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r günü Aynalı-kavak tenkihnâmesiyle Rusya'nın bu y e n i emr-i-vâkıını da k a b u l ve t a s d i k a mecbur olmuştur. F a k a t b u n u n l a d a iktifâ e t m i y e n muhteris ç a r i ç e n i h a y e t 1783 : = 1197 s e n e s i 9 T e m m u z ı = 8 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü K ı r ı m ' ı n R u s y a ' y a i l h â k m ı ilân e d i v e r m i ş v e y e n i b i r h a r b f â c i a s m d a n çekinen O s m a n l ı h ü k ü m e t i 1784 ı = 1198 s e n e s i 8 K â n u n u s â n i = 14 S a f e r P e r ş e n b e g ü n ü « K ı r ı m s e ­ nedi» denilen üç maddelik m u k a v e l e y i imzâ ederek R u s y a n m h a k mefhumuna k a r ş ı i r t i k â b ettiği b u m u a z z a m şenîayı d a sîneye ç e k m e k m e c b u r i y e t i n d e kal­ m ı ş t ı r . R u s k ü s t a h l ı k l a r ı b u n u n l a d a b i t m i ş d e ğ i l d i r : i s t a n b u l ' d a k i M o s k o f elçisi Jacques B u l g h a k o f f âmîrâne e d a l a r l a her gün y e n i taleplerde b u l u n a r a k Bâb-ıÂlî'nin başına d â i m î b i r belâ k e s i l m i ş , E f l a k v e B o ğ d a n v o y v o d a l a r ı n ı n a z i l v e n a s b m a m ü d â h a l e e t t i k t e n b a ş k a bâzı O s m a n l ı v a l i l e r i n i n b i l e t e b d i l i n i i s t i y e c e k derecelerde küstahlıklar etmiye başlamış, T i f l i s ' i n Osmanlı hâkimiyyetindeki Gürcü beyi Ereklé/Heraclius'u himâye bahânesiyle Gürcistan'a R u s a s k e r l e r i gönderilmiş, Yaş, Bükreş ve I s k e n d e r i y y e ' d e k i R u s konsolosları E f l a k , B o ğ d a n ve

1787 =

1201

OSMANLI

65

T A R İ H İ

M ı s ı r ' d a f e s a d şebekeleri k u r m u ş v e hattâ M ı s ı r ' d a ç ı k a n ı s y â n ı B â b - ı - Â l î t e n k i l e t t i r m i y e m e c b u r o l m u ş , Sırbistan, B u l g a r i s t a n v e Yunanistan'da Rus ajanları mütemâdi b i r fesatçılığa koyulmuş ve bir,, t a r a f t a n d a İkinci K a t e r i n a T ü r k i y e ' ­ n i n t a k s i m i h a k k ı n d a « P r o j e t g r e c » d e n i l e n m e ş h u r plânını t a t b i k için A v u s t u r y a i m p a r a t o r u İkinci Joseph'le g i z l i b i r i t t i f a k akdetmiştir. B u i t t i f a k a göre D a c i e ı = D a ç y a » i s m i y l e E f l a k , Boğdan ve B e s a r a b y a ' d a n mürekkep ve müstakil b i r O r t o ­ d o k s d e v l e t i k u r u l a c a k , ö z ü k a l e s i y l e B u g v e D n i e p r n e h i r l e r i a r a s ı n d a k i sâhil b o y n u v e A d a l a r - d e n i z i n d e k i adaların bâzılarını R u s y a a l a c a k , Sırbistan, Bosna v e H e r s e k ' l e V e n e d i k l i l e r i n Dairnaçya arazisi Avusturya'ya verilecek, Venedik C u m h u r i y e t i n e t â v i z â t o l a r a k M o r a y a r ı m a d a s ı y î a . G i r i t v e K ı b r ı s adaları b a ğ ı ş ­ l a n a c a k , i s t a n b u l zabtedildiği takdirde B i z a n s imparatorluğu tamamiyle müs­ takil b i r d e v l e t şeklinde i h y â e d i l i p b a ş ı n a İkinci K a t e r i n a ' n ı n R u m mürebbiler elinde R u m c a ö ğ r e n e r e k yetiştirilen « K o n s t a n t i n » i s m i n d e k i t o r u n u g e ç i ­ r i l e c e k ve n i h a y e t o sırada T ü r k dostluğuna ihânet e d i p R u s d o s t l u ğ u n a m e y l e ­ d e n F r a n s a ' y a d a S u r i y e i l e Mısır p i ş k e ş ç e k i l e c e k t i . İ n g i l t e r e i l e İ s p a n y a ' y a b i l e tâvizler v e r i l m e s i k a r a r l a ş m ı ş t ı . F a k a t o sırada İngiliz - F r a n s ı z reka­ beti alevli bir devir geçirmekte olduğu ve b i l h a s s a Fransa hükümeti Rus­ y a ile bir ticaret mukavelesi akdederek o zamana kadar İ n g i l i z inhisarında b u l u n a n Baltık ve Şimal d e n i z l e r i ticaretine ortak kesildiği için, İngiltere R u s y a ' y a karşı cephe almış ve hattâ A v u s t u r y a - R u s y a ittifakına karşı b i r İ n g i l t e r e - P r u s y a ittifakı o r t a y a ç ı k m ı ş t ı . İ k i n c i K a t e r i n a ' n ı n . 1787 d e k i Kırım s e y a h a t i işte b u v a z i y e t e t e s a d ü f e t t i : K ı r ı m havâîisine 50 - 60 b i n a s k e r s e v k e d i l d i k t e n sonra yapılan b u meşhur seyahat Türkiye'yi tehdid eden muazzam b i r n ü m â y i ş şeklini a l m ı ş , a h l â k s ı z çariçenin eski âşıklarından olan Kırım vâli-i-umumîsi' prens P o t e m k i n mâşukasmm K a r a d e n i z hâkimiyyeti için D n i e p r ağzında yaptırmış olduğu K e r s o n / K h e r s o n şehrinde k u r d u r d u ğ u tâk-ı-zaferlere R u m c a v e R u s ç a o l a r a k « B i z a n s y o l u » ibâresini y a z d ı r m ı ş v e A v u s t u r y a i m p a r a ­ t o r u İ k i n c i J o s e p h de b u r a y a g e l e r e k çariçe ile Türkiye'nin taksimi projesi­ n i n tatbikatım görüşmiye başlamıştı, i s t a n b u l ' d a k i A v u s t u r y a ve Rusya elçi­ l e r i de K e r s o n ' a çağırılmışlardı : F a k a t o sırada A v u s t u r y a hâkimiyyetindeki Belçika a r a z i s i n d e büyük b i r i s y a n çıkması, Rusya'nın malî müşkilâtı, İngil­ tere ile Prusya'nın muhâlefeti ve b i r t a r a f t a n d a Katerina'nın Kırım nümayişi­ n i b i r «İ'lân-ı h u s û m e t » s a y a n O s m a n l ı h ü k ü m e t i n i n D n i e p r >= Özü b o ğ a z ı n a b i r filo göndermekle beraber hudutları tahkime başlaması çariçe ile müttefikini teenni ve ihtiyata mecbur etmiş ve i s t a n b u l sefirlerine ona göre tâlimat v e r i l ­ m i ş t i r ; h a t t â R u s elçisinin istanbul'a avdetinde lisanını değiştirip d a h a t e r ­ b i y e l i v e siyasî â d â b a d a h a r i â y e t k â r d a v r a n m ı y a başladığından bile bahsedi­ l i r ! F a k a t b i r t a r a f t a n Kırım'ın elden çıkması ve b i r t a r a f t a n da Rusların yukarda g ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z taşkınlıkları m i l l e t i n r u h u n d a b ü y ü k b i r aks-üla m e l uyandırmış, bâzı y e r l e r d e R u s k o n s o l o s h a n e l e r i t a ş l a n m ı ş , millî h a y s i y e t acısıyla h a l k h a r b i s t e m i y e başlamış ve İngiltere ile P r u s y a elçileri de R u s ­ ya'ya karşı i s v e ç y a r d ı m ı n d a n ve A v u s t u r y a ' y a karşı d a P r u s y a t e h d i d i n d e n bahsederek h ü k ü m e t i h a r b ilânına t e ş v i k edip durmuşlardır, ümmîliğine rağ­ m e n câhilâne b i r g a y r e t l e K ı r ı m ' ı n istirdadı s e v d â s m a k a p ı l m ı ş o l a n V e z i r - i - a ' z a m K o c a - Y u s u f p a ş a ' n m h a r b t a r a f darlığı işte b u n d a n d ı r ; pâdişâhın s u l h t a r a f d a r l ı ğ m a r a ğ m e n millî g a l e y â n a istinâd e d e n S a d r - ı - a ' z a m m r e ' y i ağır basmış o l d u ğ u için, R u s s e f i r i B u l g h a k o f f ' B â b - ı - Â l î ' y e celbedilip Yaş, Bükreş ve Is­ kenderiyye'deki müfsit konsolosların d e r h a l g e r i çağırılması, Gürcistan'ın tah­ l i y e s i , k a ç a k ç ı l ı ğ a m â n i o l m a k üzere R u s g e m i l e r i n i n b o ğ a z l a r d a m u â y e n e s i ve R u s şehirlerinde T ü r k k o n s o l o s l u k l a r ı t e ' s i s i h a k k ı n d a b i r ü l t i m a t o m verilmiş, hattâ b i r r i v a y e t e g ö r e K ı r ı m ' ı n iâdesi b i l e i s t e n m i ş , M o s k o f elçisi hüküme­ t i n d e n i s t i z a n için m ü h l e t i s t e m i ş s e de b i r k a ç g ü n sonra toplanan fevkalâde m e c l i s i n k a r a r ı üzerine b u m ü h l e t n i h a y e t b u l m a d a n e v v e l elçiyle m a i y j r e t i Y e d i K u l e zindanına a t ı l a r a k R u s y a ' y a h a r b ilân e d i l m i ş t i r ; elçinin istizâna lüzum g ö r m e y i p h a r b i t e r c i h e t m i ş o l d u ğ u h a k k ı n d a d a b i r r i v a y e t v a r d ı r . — O r d u ıslâh edilmeden evvel böyle b i r k a r a r v e r i l m e s i n d e n dolayı K o c a - Y u s u f Paşa t e n k i d F.:

5

66

KRONOLOJİ

1788. p= 1202

e d i l i r s e de, a s k e r î ı s l â h â t a s e n e l e r d e n b e r i e h e m m i y e t v e r i l m e k t e o l d u ğ u d a u n u ­ t u l m a m a l ı d ı r : D a k i k a d a 8-10 m e r m i a t m a k ü z e r e « S ü r ' a t t o p ç u l a r ı » i s m i y l e 2000 m e v c u t l u y e n i b i r T o p ç u o c a ğ ı ihdâs e d i l i p G a r p u s u l l e r i y l e tâlim v e terbiye e d i l m i ş o l d u k t a n b a ş k a , F r a n s ı z z â b i t l e r i y l e mühendislerinin v e s a i r a s k e r î mü­ tehassıslarının v e h a t t â b i r F r a n s ı z k ı t ' a s ı m n n e z â r e t i altında b i r k a ç s e n e d i r o r d u n u n t â l i m v e t e r b i y e s i n e i'tinâ e d i l m i ş v e a n c a k s o n z a m a n l a r d a F r a n s a ' n ı n T ü r k d o s t l u ğ u n a ihânet e d i p R u s y a ' y a t e m â y ü l ü üzerine İ k i n c i K a t e r i n a ' y ı m e m ­ n u n e t m e k i ç i n b u F r a n s ı z a s k e r î h e y ' e t i g e r i alınmıştır. B u v a z i y e t t e O s m a n l ı o r d u s u n u n ıslâhı i k m â l edilmiş o l m a m a k l a b e r a b e r , b ü s b ü t ü n m ü h m e l v e p e r i ş a n b i r h a l d e b u l u n m a d ı ğ ı d a m u h a k k a k t ı r . Z â t e n R u s y a ' n ı n v a z i y e t i de s u l h v e s ü ­ kûn içinde u z u n ıslâhat yılları geçirmiye müsâit değildir; f a z l a o l a r a k b u h a r b k a r a r ı n d a millî g a l e y â m n b ü y ü k b i r t e ' s i r i o l d u ğ u v e h a t t â c â m i l e r d e k i v a ı z l a r d a bile h a r b v e zafer t e m e n n i l e r i duyulduğu d a unutulmamalıdır).

1789 =

1203

OSMANLI

67

TARİHİ

m ü h i m m a t a l ı n d ı k t a n b a ş k a B a n a t = T ı m ı ş v a r eyâletinde b i r k a ç yîiz k ö y , k a s a b a ve k a l e y a ğ m a ve t a h r i b edilerek elli b i n kadın v e çocuk e s i r edildiği için 3-5 k u r u ş a c â r i y e v e k ö l e , 30 k u r u ş a d a n a v e 2-3 k u r u ş a d a k o y u n s a t ı l d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r ! 30 s a a t l i k b i r ç e v r e d e t a ş ü s t ü n d e t a ş b ı r a k ı l m a m ı ş v e o r d u n u n e l i n e birçok z a h i r e geçmiştir. Avusturyalıların R u s o r d u s u y l a birleşmesine mâni o l a n b u zaferde Türk a s k e r i L u g o s c h ' a k a d a r tâkib hareketine d e v a m etmiştir: B J r i n c i Abdülhamid'e « G a z i » ü n v â n m m v e r i l m e s i işte b u p a r l a k z a f e r üzerinedir).

1788 = 1203 17 Kânunuevvel = 18 Rebî'ül-evvel, Çarşanba : Özü kalesinin su­ kutu.

1788 = 1203 9 Şubat f= 2 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: Avusturya'nın Türkiye'ye ve ondan sonra da isveç'in Rusya'ya harb ilâm. ( T ü r k i y e ' n i n R u s y a ' y a h a r b ilânındanberi 5 a y , 28 g ü n d ü r h a z ı r l ı k l a m e ş g u l o l a n V e z i r - i - a ' z a m ve Serdâr-ı-Ekrem K o c a - Y u s u f Paşa nihayet bu gün Bâb-ı-Alî'de « T u ğ ıhrâcı» merâsiminde b u l u n u r k e n A v u s t u r y a baş-tercümanı gelip devletinin R u s y a i l e ittifakından dolayı Türkiye'ye h a r b i l â n ı ' h a k k ı n d a k i notasını t e v d i e d e r e k A v u s t u r y a ordularının a y n i g ü n Sırbistan, B o s n a v e s a i r e c e p h e l e r i n d e t a ­ a r r u z a başlamış olacaklarını tebliğ etmiştir : O z a m a n a k a d a r P r u s y a ' d a n ç e ­ k i n d i ğ i için b i t a r a f k a l a n A v u s t u r y a ' n ı n b u k a r a r ı B ü y ü k - F r d r i c ' i n 1786 d a v e f a t ı ü z e r i n e t e d r i c e n s i y a s e t d e ğ i ş t i r e n P r u s y a ' n ı n R u s plânına t e m â y ü l e t m i ş olmasıyla i z a h e d i l i r . _ R u s çariçesinin b u muvaffakıyyetine m u k a b i l , i s v e ç kralı Ü ç ü n c ü G u s t a v e d a c e n u b î F i n l a n d i y a ' n ı n k e n d i s i n e v e r i l m e s i ve T ü r k - R u s i h t i ­ l â f ı n d a k e n d i s i n i n h a k e m ittihâz e d i l m e s i t a l e p l e r i y l e b i r ü l t i m a t o m verdikten s o n r a cevabını b e k l e m i y e r e k H a z i r a n ayında R u s y a ' y a saldırmış, bazı m u v a f f a k ı y y e t l e r kazanmışsa d a k a l e muhâsaralarıyla v a k i t geçirerek muhâfız kıt'adan m a h ­ r u m olan Petersburg'da i k i n c i Katerina'yı d e r h a l muhâsara e t m e k t e k u s u r ettiği için K a t e r i n a ' n m a s k e r toplamasına v a k i t bırakmış ve n i h a y e t ordusunda çıkan b i r i s y a n üzerine Ağustos'da S t o c k h o l m ' a avdet m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş t a : R u s ­ y a ' y a k a r ş ı O s m a n l ı - I s v e ç i t t i f a k ı için a ş a ğ ı d a 1789 |=n 1203 v u k u â t ı n ı n ' « 1 1 T e m ­ muz,) fıkrasına bakınız). e

e

( ö z ü l — O c z a k o w y O t c h a k o f muhafızı M e h m e t A l i P a ş a ' n m sefer açıldığı zaman Kılburun k a l e s i n i R u s l a r d a n istirdâda teşebbüsü muvaffakıyetsizlikle neticelen­ miş ve boş y e r e dökülen k a n l a r ö z ü ' y ü zayıflatmıştır; R u s l a r a karşı en mühim h u d u t noktası sayılan b u meşhur kalede tahkimatın ç o k e s k i olduğundan bahse­ d i l i r : B u n u n l a b e r a b e r P o t e m k i n ' i n 80 b i n kişilik o r d u s u n a karşı şiddetli bir müdâfaa yapılmış, huruç h a r e k e t l e r i düşmanı çok yıpratmış ve b i r t a r a f t a n d a Kapdan-ı-deryâ Cezâyirli-Hasan Paşa kaleye denizden yardım için donanmayla g e l m i ş s e de, K a p d a n P a ş a ' n m i s t a n b u l ' d a n «istemiş o l d u ğ u h a f i f g e m i l e r fırtına y ü z ü n d e n y e t i ş e m e m i ş o l d u ğ u için, ö z ü s u y u n u n i ç i n e ç e k i l e n h a f i f R u s f i l o s u n a karşı ağır T ü r k g e m i l e r i n i n h a r e k e t i sığlıktan dolayı müşkilâta uğramış v e n i ­ h a y e t k a r a y a o t u r a n ü ç g e m i y i kurtarmıya çalışan Osmanlı donanması düşma­ nın şiddetli b i r h ü c u m u n a u ğ r ı y a r a k 15 g e m i y l e b i r ç o k a s k e r zıyâına u ğ r a ­ mıştır, i ş t e b u d e n i z f e l â k e t i ö z ü ' n ü n s u k u t u n a sebeb gösterilir. Şiddetli bir h ü c u m l a k a l e y e g i r e n R u s l a r şehri y a ğ m a e t m e k l e k a l m a y ı p a h a l i d e n 25 b i n k i ­ şiyi k ı l ı ç t a n g e ç i r d i k l e r i i ç i n G a r p m e n b â l a r m d a b i l e v a h ş e t l e i t h â m edilmiş­ lerdir. B o ğ d a n ' m a n a h t a r ı sayılan H o t i n k a l e s i n i n de b u s ı r a d a s u k u t u , y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z Ş e b e ş z a f e r i n i n neş'esini b i r mâtem havasına ç e ­ virmiştir) .

1789 — 1203

21 Eylül = 20 Zülhicce, Pazar : Avusturyalılara karşı Şebeş zaferi ve imparator İkinci Joseph'in esaretten güçlükle kurtulması.

6/7 Nisan mid'in ölümü.

( K o c a - Y u s u f P a ş a k u m a n d a s ı n d a k i O s m a n l ı o r d u s u 17 C u m â d a - l - â h i r e = 25 M a r t Salı g ü n ü i s t a n b u l ' d a n h a r e k e t e t m i ş t i r : F i l i b e s a h r a s ı n d a A v u s t u r y a l ı l a r ı n B o ğ d a n ' d a Y a ş şehrine g i r d i k l e r i h a b e r a l ı n m ı ş s a d a b u şehir b i r a z s o n r a i s t i r d â d edilmiş v e İ m p a r a t o r İ k i n c i J o s e p h ' i n B e l g r a d ' a t a a r r u z e t t i ğ i d e y o l d a haber alınarak Feth-ül-tslâm'dan karşı y a k a y a geçilmek üzere o t a r a f a h a r e k e t e d i l ­ miştir, i m p a r a t o r B e l g r a d ' d a n Şebeş civârına çekilmiştir: Almanların M u h l e n - : b a c h v e M a c a r l a r ı n S z a s z - S e b e s d e d i k l e r i Ş e b e ş k a s a b a s ı K l a u s e n b u r g ' u n 84 k i ­ l o m e t r e cenubundadır. O r d u Tuna'nın karşı yakasına geçtikten sonra, iyi bir asker olan K o c a - Y u s u f Paşa sonradan «Cenâze» lâkabiyle şöhret b u l a n vezir C e r k e s - H a s a n p a ş a ' y ı s e r - a s k e r l i k l e önden sevketmiş, Şebeş civarındaki düşman ordusunun g e r i s i n i tehdid eden tepeler tutulmuş, gece başlıyan t a a r r u z h a r e k e ­ tinde Avusturyalılar meterislerinden kaçırılmış, s a b a h a karşı Şebeş'e girilmiş ve b i r t a r a f t a n d a d ü ş m a n o r d u s u şiddetle t â k i b v e i m h â edildiği için i m p a r a t o r canını güçlükle kurtarabilmiştir, i n h i t a t d e v r i m i z i n en parlak zaferlerinden o l a n b u b ü y ü k m u v a f f a k ı y y e t t e A v u s t u r y a l ı l a r d a n 80 t o p l a b i r ç o k c e p h â n e ve.

(Cephelerden g e l e n k a r a h a b e r l e r d e n dolayı b i r müddettir rahatsız o l a n S u l t a n H a m i d ' e yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z ö z ü felâketi arzedildiği z a m a n «nüzul» i s â b e t e t m i ş v e işte b u b ü y ü k t e e s s ü r içinde b u g e c e s a b a h a k a r ş ı r u h u n u t e s l i m etmiştir. — D i n d a r l ı ğ ı y l a i y i l i ğ i n d e n d o l a y ı h a l k a r a s ı n d a veliliğine i t i k a d e d i ­ l e n b u t e m i z y ü r e k l i p â d i ş â h 1725 ,=' 1137 s e n e s i 20 M a r t = 5 R e c e p Salı g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 64 sene, 18 g ü n y a ş a y ı p 65 y a ş m a h e n ü z g i r d i ğ i sırada ölmüş d e m e k t i r ö l ü m g ü n ü n ü «13 R e c e b » g ö s t e r e n r i v a y e t y a n l ı ş t ı r ; s a l ­ t a n a t m ü d d e t i de 1774 = 1187 s e n e s i 21 K â n u n u s â n i i=ı 8 Z ü l k a ' d e C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 15 sene, 2 a y , 17 g ü n t u t m a k t a d ı r . — S u l t a n H a m i d ' i n a ç ı k f i k i r l i b i r zât olduğundan bahsedilir M e s e l â kadın k ı y â f e t i e r i h a k k ı n d a neşrettiği şiddetli b i r f e r m a n a h k â m ı n ı n t a t b i k a t ı n ı teftiş için t e b d i l g e z m e s i n i m e v z û ittihâz e d e ­ r e k k e n d i s i n i t e h z i l eden b i r p i y e s i n s a r a ~ c a r i y e l e r i tarafından t e m s i l i n d e b i z z a t hazır b u l u n m u ş ve k e n d i c a r i y e l e r i n i n kadınlık n â m ı n a k e n d i s i y l e a l a y e t m e l e r i m neş'eyle seyretmiştir! — S u l t a n Abdülhamid Bahçekapu'da k e n d i yaptırdığı türbe­ ye defnedilmiştir).

—

10/11 Receb, Pazartesi/Salı gecesi: Birinci

:

:

AÎK'""*'

>

1789 —-- 1204

OSMANLI

TA

69

R İ H İ

b i r d e n b i r e bastırınca Osmanlılar bozulup ağırlıkları düşman eline geçmiştir Cevdet Paşa, bu muharebede p a r a yüzünden R u s y a ve A v u s t u r y a h i z m e t i n e g i r ­ m i ş o l a n A r n a v u t l a r ı n T ü r k l e r e ihânet e d i p k u r ş u n a t m a l a r ı n d a n h a k l ı b i r t e e s ­ sürle b a h s e d e r . — F o k ş a n = F o c z a n i / F o k s c h a n y kasabası E f l a k ' l a Boğdan a r a ­ sında v e i k i s i n i n m ü ş t e r e k i d a r e s i n d e d i r ) . :

ÜÇÜNCÜ

SELİM

( Seiîm-i Sâlls ) — M . 1789 = H. 1203 — 1789 =

M,

1807 = H. 1222 —

1203

7 Nisan = 11 Receb, Sah: Üçüncü Selim'in cüîûsu. (Teceddüd t a r i h i m i z d e k i muhteşem şahsiyyeti bakımından Osmanlı pâdişâhları­ nın e n b ü y ü k l e r i n d e n s a y a b i l e c e ğ i m i z Ü ç ü n c ü S e l i m , Ü ç ü n c ü M u s t a f a ' n ı n oğlu­ dur A n a s ı M i h r i ş â h - S u I t a n „ m G ü r c ü o l d u ğ u r i v a y e t e d i l i r . 1781 |= 1175 s e n e s i 24 K â n u n u e v v e l : = 27 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e y a ş ı n ı n 27 sene, 3 a y , 15 g ü n t u t t u ğ u , y â n i 28 i n i n içinde b u l u n d u ğ u s ı r a d a c ü l û s etmiş d e m e k t i r : Osmanlı pâdişâhlarının y i r m i s e k i z i n c i s i d i r . T a h t a çıkınca v ü ­ kelâsına hiç b i r h a k i k a t i n k e n d i s i n d e n g i z l e n m e m e s i n i emretmiştir. — Sultan S e l i m ç o k i n c e h i s l i , z a r i f v e b ü y ü k b i r şâir o l d u ğ u g i b i m u s i k i t a r i h i m i z i n de en büyük şahsiyyetlerindendir : «Sûz-i dil-ârâ» makamının m u c i d i d i r ; f a k a t s a n ' atkârlık hassâsiyetiyle nezâket ve mülâyemetinden siyaset sâhasında ç o k zarar g ö r m ü ş v e h a t t â a k ı b e t i n i n f e c â a t i n d e b u ruhî m e z i y y e t l e r i n i n ç o k b ü y ü k b i r t e ' s i r i olmuştur. — Üçüncü S e l i m b u s a b a h A k - a ğ a l a r k a p u s u n u n önünde k u r u l a n t a h t a ç ı k m ı ş v e bîat m e r â s i m i o r a d a y a p ı l m ı ş t ı r . — S u l t a n S e l i m ' i n şiir m a h l a s ı «îlhâmî» dir). :

((

7 Haziran = 13 Ramazan, Pazar: Koca-Yusuf Paşa'mn azliyle Vidin ser-askeri Meyyit Cenâze-Hasan Paşa'mn sadâret ve serdarlığı. ( R u s l a r a karşı muvaffakıyyetsizliğiyle irtişâsı hakkındaki şâyialardan dolayı a z l e d i l e n K o c a - Y u s u f P a ş a ' n m s a d â r e t i 1786 =3 1200 s e n e s i 24 K â n u n u s â n i = 2 3 R e b î ' ü l - e v v e l Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 s e n e , 4 a y , 14 g ü n s ü r m ü ş t ü r . «Kethüda» l â k a b i y l e de anılan h a l e f i k ö l e l i k t e n y e t i ş m e b i r Ç e r k e s t i r ; « C e n â z e » d e n i l m e s i n e s e b e b , S a d â r e t m ü h r ü n ü v e r e m d ö ş e ğ i n d e a l m ı ş o l m a s ı d ı r : 1788 = 1202 v u k u a ­ tının « 2 1 E y l ü l „ f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

11 Temmuz -•- 17 Şevvâl, Cumartesi: Osmanlı - İsveç ittifakı. ( R u s y a ' y a karşı a k d e d i l e n b u B e y k o z ittifâk muâhedesi dört maddeden ibaret­ t i r : B u maddelere göre Osmanlı imparatorluğunun İsveç krallığına senede ikişer b i n k e s e v e r m e k s u r e t i y l e 20 b i n k e s e l i k |=; 10 m i l y o n k u r u ş l u k m a l î b i r y a r d ı m d a b u l u n u l m a s ı v e i k i t a r a f ı n b i r b i r i n d e n ayrı s u l h a k d e t m e m e s i takarrür etmiş­ t i r . — Y u k a r d a 1788 ı = 1202 v u k u â t m m «9 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

1 Ağustos = 9 Zülka'de, Cumartesi : Fokşan bozgunu ve Arnavut­ ların ihaneti.

1789 = 1204 22 Eylül = 2 Muharrem, Salı: Boza/Buza bozgunu ve neticeleri ( H a r b , E f l a k ' l a Boğdan arasında hudud o l a n R y m n i k / R i m n i e nehri üzerindeki M a r t i n e s t j i / M a r t i n e ş t i de o l d u ğ u h a l d e , r i c ' a t t e T u n a k o l l a r ı n d a n B u z a u çayı üzerindeki k ö p r ü y ı k ı l ı p a s k e r b o ğ u l d u ğ u için O s m a n l ı m e n b â l a r m d a b u i s i m verilmiştir. — F o k ş a n b o z g u n u n u n intikamını alıp B e n d e r v e A k k e r m a n ' ı muha­ saradan kurtarmak istİ3ren S e r d â r - ı - E k r e m C e n â z e P a ş a ' m n önden sevkettiği Çarhacı-Abdi ve K e m a n k e ş - M u s t a f a Paşalar beş buçuk saatte düşmanın topçu üstünlüğü yüzünden mağlûb olmuşlardır : Köprünün yıkılması ertesi gündür; z â y i a t 23 b i n şehitle 100 b a y r a k v e 66 y a h u t 77 t o p t u r . _ î l k n e t i c e o l a r a k B e l g r a d ' m s u k u t u için a ş a ğ ı d a «8 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a bakınız; bundan başka 11 T e ş r i n i e v v e l = 21 M u h a r r e m P a z a r g ü n ü P o t e m k i n A k k e r m a n ' ı a l m ı ş , 9 T e ş r i ­ n i s a n i = 20 S a f e r P a z a r t e s i g ü n ü p r e n s D e C o b o u r g B ü k r e ş ' e g i r m i ş v e 14 T e ş r i ­ n i s a n i '(= 25 S a f e r C u m a r t e s i g ü n ü de B e n d e r k a l e s i cüz'î b i r m u k a v e m e t t e n s o n r a R u s l a r a teslim olmuştur).

2$ Eyîül = 3 Muharrem, Çarşanba : İsmail zaferi. ( i s m a i l k a l e s i n e yürüyen p o t e m k i n kuvâyı-külîiyesini müdhiş b i r b o z g u n a uğra­ t a n s e r - a s k e r v e s â b ı k K a p d a n - ı - d e r y â Cezâyirli H a s a n P a ş a d ü ş m a n ı n kılıç a r ­ tıklarım tâkib ederek B o z a b o z g u n u n u n p a r l a k b i r intikamını almıştır).

8 Teşrinievvel = 18 Muharrem, Perşenbe: Belgrad'ın sukutu. ( A v u s t u r y a k u m a n d a m L a u d o n ' u n 11 E y l ü l 1789 = 20 Z ü l h i c c e 1203 C u m a y a h u t 15 E y l ü l c= 24 Sülhicee Salı g ü n ü k a l e y i m u h a s a r a y a b a ş l a d ı ğ ı h a k k ı n d a i k i r i ­ vayet v a r d ı r ; b i r i n c i r i v a y e t e g ö r e m u h a s a r a 27 v e i k i n c i s i n e g ö r e de 23 g ü n sürmüştür: B u akıbetin mes'ûliyyeti, k a l e muhafızı v e z i r O s m a n Paşa'dan ziyâde i k i m e ş ' u m şahısdadır : B u n l a r d a n B e l g r a d c e p h e s i s e r - a s k e r i A b d i P a ş a ' m n a k ­ dettiği g i z l i m ü t â r e k e d e n i s t i f â d e eden d ü ş m a n o r d u s u kışın t a k v i y e k ı t ' a l a r ı a l ­ mış v e D e f t e r d a r H ü s n ü i s m i n d e k i hâin de d ü ş m a n a z a h i r e satıp s e f â h a t sür­ m ü ş t ü r ! — B e l g r a d ' ı n b u n d a n e v v e l k i i l k s u k u t u için ü ç ü n c ü c i l t t e 1688 == 1099 v u k u â t m m «8 Eylül,,, i l k istirdâdı için 1690 1=' 1102 v u k u â t m m « 8 T e ş r i n i e v v e l » v e i k i n c i s ü k u t i y l e i k i n c i istirdâdı için de 1717 = 1129 v u k u â t m m „18 A ğ u s t o s » v e 1739 ı=r 1152 v u k u â t m m d a « 1 E y l ü l » f ı k r a l a r ı n a v e n i h a y e t b u n d a n s o n r a k i ü ç ü n c ü istirdâdı için de a ş a ğ ı d a 1791 = 1205 v u k u â t m m «4 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — B u s e f e r B e l g r a d ' ı n s u k u t u üzerine S e m e n d e r e k a l e s i de d ü ş m a n e l i n e g e ç m i ş t i r ) .

3 Kânunuevvel = 15 RsM'üî-evvel, Perşenbe: Cenâze-Hasan Paşa'mn azliyle İsmail ser-askeri Cezayirli Pala-bıyık Gazi Hasan Paşa'mn sadâ­ ret- ve serdarlığı. ( C e n â z e ' n i n a z l i n e sebeb, y u k a r ı k i s e n e n i n «1 A ğ u s t o s » v e b u s e n e n i n «22 E y ­ lül,, f ı k r a l a r ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z F o k ş a n ve B o z a bozgunlarıdır Sadâret müddeti y u k a r ı k i s e n e n i n 7 H a z i r a n t = 13 R a m a z a n P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 5 a y , 26 g ü n :

( Y a ş ' d a k i R u s o r d u s u n a karşı 25-30 b i n kişilik b i r k u v v e t l e sevkedîien S e r - a s k e r Kemankeş-Mustafa Paşa Yerköyü'ne geçip Souvaroff'un kuvvetleriyle harbe g i ­ riştiği s ı r a d a prens «De Saxe-Cobourg»un idaresindeki Avusturya kuvvetleri

K R O N O L O J İ

70

1790 =

1205

dür. — Deryâ-kapdanlığmdan i s m a i l ser-askerliğine tâyin e d i l d i k t e n s o n r a b u s e n e n i n «23 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a k i i s m a i l z a f e r i n i k a z a n a n Cezâyirii-Hasan Paşa d e n i z l e r l e k a r a l a r d a k i p a r l a k z a f e r l e r i n e r a ğ m e n tedhiş d e r e c e s i n i b u l a n ş i d d e t i n d a n dolayı çok t e n k i d e d i l i r ) .

1792 =

1206

OSMANLI

şiddetli m u h a r e b e l e r d e n s o n r a k a l e s u k u t e d i n c e üç"" g ü n s ü r e n R u s k a t l i â m ı n d a ahâliden o t u z b i n kişi şehit d ü ş m ü ş t ü r ; B u n u n l a b e r a b e r M o s k o f z â y i â t ı d a 15 bindir).

1791 = 1205

1790 = 1204 fakı.

71

TARİHİ

31 Kânunusâni = 15 Cumâda-l-ûlâ, Pazar: Osmanlı - Prusya i t t i ­

14/15 Şubat = 10/11 Cumâda-l-âhire, Pazartesi Salı gecesi : Kus~ çuklu-Hasan Paşa'nın idâmı ve 12 gün sonra Bosna valisi Koca-Yusuf Paşa'nın ikinci sadâret ve serdarlığı.

( A v u s t u r y a ile r a k a b e t e başlıyan Prusya'nın b u beş m a d d e l i k m u a h e d e s i i s v e ç ' ­ l e L e h i s t a n ' a d a teşmil edilmiş, b a h a r d a R u s y a i l e A v u s t u r y a ' y a h a r b a ç m a y ı taahhüd eden P r u s y a ' y a A k d e n i z ' d e bâzı ticarî i m t i y a z l a r verilmiş v e Kırım'ın istirdadına k a d a r h a r b e d e v a m edilmesi takarrür etmiştir: F a k a t 1789=1203 v u k u â t ı n m «11 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z i t t i f a k a r a ğ m e n İ s v e ç h ü k ü m e t i b u senenin Şubat ayında R u s l a r l a münferid s u l h akdettiği ve P r u s y a d a h a r b e g i r m e d i ğ i için b u m u â h e d e n e t i c e s i z k a l m ı ş t ı r . A ş a ğ ı d a 1791 ı = 1205 v u k u a t ı n ı n 4 A ğ u s t o s » fıkrasına d a bakınız).

( R u s ç u k l u n u n i d â m m a sebeb olarak yukarıki hezimetlerle anarşi derecesindeki idaresizliğinden v e m â r û z â t m d a k i « D i k ç e l i s â n ı » n d a n b a h s e d i l i r . Ş u m n u ' d a gece y a t a r k e n k u r ş u n l a v u r u l m u ş t u r : S a d â r e t m ü d d e t i 1790 ; = 1204 s e n e s i 16 N i s a n = l Ş a ' b a n C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 9 a y , 25 g ü n d ü r . —- H a l e f i n i n s a d â r e t i 23 C u m â d a - l - â h i r e = 2 7 Ş u b a t P a z a r g ü n ü Ş u m n u ' y a g e l i p işe b a ş l a m a s ı n d a n i t i b a r e d i ­ l i r . — C e v d e t p a ş a idamı b i r gün evvel göstermektedir).

29/30 Mart = 13/14 Reeeb, Pazartesi/Salı gecesi: Cezâyirli-Hpsan Paşa'nın ölümü ve 17 gün sonra Kalıova '= Rakhovo muhâfızı RuscuMu Çelebi-zâde Şerif Hasan Paşa'nın sadâret ve serdarlığı.

(Maçin'i K o u t o u s o f f müsadif gösterilir).

zabtetmiştir :

4 Ağustos sulbü.

4 Zülhicce, Perşenbe : Ziştovi = Szisto\v / Swischtow

K

( C e z a y i r l i seksenini geçtiği sıralarda hummây-ı-muhrikadan eceliyle öldüğü h a l d e , G a r p m e n b â l a r m d a i d â m edilmiş, i n t i h a r etmiş v e y a h u t zehirlenmiş o l ­ d u ğ u ' h a k k m d a b â z ı yanlış r i v a y e t l e r v a r d ı r . S a d â r e t m ü d d e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 3 K â n u n u e v v e l = ; 15 R e b î ' ü l - e v v e l p e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 a y , 28 g ü n d ü r . — H a l e f i n i n , s a d â r e t i 16 N i s a n = 1 Ş a ' b a n C u m a günü Ş u m n u ' d a k i o r d u b a ş ı n a g e ­ lişinden i t i b a r edildiğine g ö r e , S a d â r e t m a k a m ı 17 g ü n a ç ı k kalmılş d e m e k t i r ) .

8 Haziran = 25 Ramazan, Salı: Yerköyü zaferi. ( P r e n s D e C o b o u r g k u m a n d a s ı n d a k i 26 b i n k i ş i l i k d ü ş m a n o r d u s u n u n 60 k ü s u r t o p l a 16 R a m a z a n = 30 M a y ı s P a z a r g ü n ü g e l d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r - . A v u s t u r y a l ı l a r o t a l m ı y a ç ı k a n b i r T ü r k n e f e r i n e saldırınca k a l e d e n t e d r i c e n s e v k e d i l e n y a r d ı m k u v v e t l e r i d ü ş m a n a b e ş b i n m a k t u l v e r d i r m i ş , 50 t o p l a r ı y l a m ü h i m m a t l a r ı z a b t e d i l d i k t e n b a ş k a b i n k a d a r e s i r de a l ı n m ı ş t ı r ) .

1790 = 1205 30 Teşrinievvel = 21 Saf er, Cumartesi: Kiü/Kilya kalesinin sa­ kata. ( K ı ş ı n o r d u d a ğ ı l m ı ş v e alelâcele t e d â r i k e d i l e b i l e n a s k e r de z a m a n ı n d a y e t i ş e m e m i ş o l d u ğ u için, k a l e n i n « v i r e ile» t e s l i m o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : b u v a k ' a n m n e ­ t i c e s i o l a r a k 16 Teşrinisâni : = 9 R e b î ' ü l - e v v e l Salı g ü n ü T u l ç i i = . T u l c e a v e 25 T e ş r i n i s â n i = 18 R e b î ' ü l - e v v e l P e r ş e n b e g ü n ü de i s a k ç ı k a l e l e r i s u k u t e t m i ş t i r ) .

22 Kâmi'Hievvel = 15 Rebî'ül-âhir, Çarşamba: İsmail kalesinin su­ kutu. (ismail'i

muhasara

eden

Potemkin,

General

Souvaroff'u

hücuma

kaldırmış

ve

10 Temmuz = 9 Zülka'de, Pazar: Maçin'in sukutu.

=

Cevdet

tarihinde

bu

vak'a

bir

gün

evveline

( 1 7 9 0 = 1 2 0 4 v u k u â t m m „ 3 1 Kânunusâni,, f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Osmanlı-Prusya ittifakından dolayı Prusya'nın İsveç'le b e r a b e r t e h d i d i ve b i r t a r a f t a n d a Fransız ihtilâlinin z u h u r u ü z e r i n e o s e n e n i n 27 T e m m u z = 1 5 Z ü l k a ' d e Salı g ü n ü P r u s y a ile A v u s t u r y a arasında akdedilen R e i c h e n b a c h muâhedesi m u c i b i n c e A v u s t u r y a hükümeti Osmanlılarla mütâreke a k d i n i , s o n h a r b d e aldığı yerlerin Türkiye'ye iâdesini v e y a l n ı z H o t i n k a l e s i n i n O s m a n l ı - R u s s u l b ü n e k a d a r m u h â f a z a s ı n ı t a a h - : h ü d e t m i y e m e c b u r o l m u ş işte b u n d a n d o l a y ı 1790=1205 s e n e s i 19 E y l ü l i = 10 M u h a r r r e m P a z a r günü Yerköyünde 9 aylık b i r Osmanlı - A v u s t u r y a mütârekesi i m z â î a ı ı m ı ş v e n i h a y e t b u g ü n de 14 m a d d e l i k b i r s u l h a k d e d i l m i ş t i r : B u sulhüıı şartları, R e i c h e n b a c h m u â h e d e s i n d e k i esasların a y n i d i r ; B e l g r a d k a l e s i işte bu m u â h e d e m u c i b i n c e i s t i r d â d edilmiştir. G e n e b u g ü n a k d e d i l e n y e d i m a d d e l i k b i r hudut mukavelesi m u c i b i n c e « İ r ş e v e - i - a t î k ı = E s k i O r s o v a » k a s a b a s ı y l a arâzisi A v u s t u r y a ' y a terkedilmiştir. — B u Osmanlı - A v u s t u r y a h a r b i 1788=1202 senesi 9 Şubat i = 2 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n t a m 3 sene, 5 a y , 24 g ü n sürmüştür).

1792 = 1206 9 Kânunusâni = 14 Cumâda-l-ûlâ, Pazartesi: Yaş muahedesi. ( R e s m î m e t i n d e k i «15 C u m â d a - l - û l â » t a r i h i h a k i k î t a k v i m e g ö r e t a s h i h e d i l m i ş ­ tir. — T u n a üzerinde Rusların B a l k a n l a r a i n m e s i n e mâni o l a c a k son müdâfaa noktası olan ismail'in s u k u t u ve ordunun perişanlığı sırasında i n g i l t e r e ile P r u s y a ' n ı n m ü d â h a l e s i v a z i y e t i k u r t a r m ı ş s a y ı l ı r : B u n u n s e b e b i , F r a n s a ihtilâli­ ne karşı A v u s t u r y a g i b i Rusya'nın d a serbest kalmasına lüzum görülmesidir. — i l k ö n c e 1791 = 1205 s e n e s i 10 A ğ u s t o s ; = 10 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a g ü n ü y a h u t e r t e s i gün K a l a s ' d a 8 a y müddetle b i r mütâreke imzâlanmış ve o n d a n s o n r a k i m ü z â k e -

72

KRONOLOJİ

1793

=

1207

r e l e r işte b u 13 m a d d e l i k s u l h m u a h e d e s i y l e n e t i c e l e n m i ş t i r : B u m u a h e d e m u c i ­ bince Kırım'la T a m a n yarımadası, K u b a n ' l a B e s a r a b y a ' n m b i r e r kısmı, ö z ü - O c z a k o w şehri v e B o g / B u g ' l a D n i e s t r a r a s ı n d a k i a r a z i R u s y a ' y a t e r k e d i l m i ş v e D n . i e s t r e= T u r l a n e h r i h u d u d o l m u ş t u r . B u s u l h g û y â « e b e d î » d i r ! — 1787 = 1201 s e n e s i 13 A ğ u s t o s = 2 8 Ş e v v a l P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n t a m 4 sene, 4 a y , 27 g ü n s ü ­ r e n b u u ğ u r s u z R u s s e f e r i n d e T ü r k i y e K ı r ı m ' ı istirdâd e d e m e m i ş s e de R u s l a r ı n T ü r k i y e ' y i t a k s i m p r o j e s i s u y a d ü ş m ü ş , M e m l e k e t e y n v e B e s a r a b y a h ü l y a l a r ı iflâs etmiş ve netice o l a r a k T u n a ' n m öte yakasındaki Türk O s m a n l ı z a y i a t y e k û n u 330 b i n n ü f u s g ö s t e r i l i r ) .

eyâletleri kurtulmuştur.

1797 =

1212

OSMANLI

TARİHİ

73

si» i s m i y l e y e n i b i r k a n u n t e d v i n edilmiş . v e « i r â d ı b u l u n d u k ç a t e k s i r » k a r a r ı v e r i l m i ş t i r . Y e n i u s u l k ı ş l a l a r i n ş â s ı d a t a k a r r ü r ettiği için, ü ç ü n c ü S e l i m d e v r i n ­ d e k i a s k e r î i n ş a a t ı n i l k e s e r i o l a r a k 1208 . = 1794 de L e v e n d ç i f t l i ğ i n d e k i N i z â m - ı Cedîd kışlası i k m â l edilmiştir. — H u m b a r a c ı , L â ğ ı m c ı , T o p ç u v e A r a b a c ı ocakla­ r ı y l a Te'rsâne'nin ıslâhı için de b i r e r k a n u n - n â m e n e ş r e d i l m i ş t i r . — B u v e s i ­ l e y l e Y e n i ç e r i l e r de t â l i m e tâbi t u t u l m u ş l a r s a d a b i r k a ç a y s o n r a terketmişler v e hattâ « B u t a ' l i m gâvur işidir!» diye Nizam-ı-Cedîd efrâdmdan bazılarının d a d a ğ ı l m a s ı n a sebeb o l m u ş l a r d ı r ; b u n u n l a b e r a b e r p â d i ş â h l a h ü k ü m e t i n m ü t e m a d i a l â k a l a r ı y l a teftişlerinden d o l a y ı « A s â k i r - i - Ş â h â n e „ i s m i y l e de anılan y e n i a s k e r gittikçe çoğalıp kuvvetlenmiye başlamıştır İkinci ortanın teşekkül t a r i h i b i ­ r i n c i s i n d e n 6 sene, 8 a y , 28 g ü n s o n r a 1214 , = 1799 s e n e s i 24 C u m â d a - l - â h i r e ı = 23 Teşrinisani C u m a r t e s i g ü n ü n e m ü s a d i f t i r ; i l k O r t a n ı n k ı y â f e t i y a r ı k ı r m ı z ı v e y a r ı m a v i o l d u ğ u h a l d e b u s e f e r i k i s i n i b i r b i r i n d e n a y ı r d e t m e k için b i r i n e k ı r m ı z ı , b i ­ r i n e m a v i e l b i s e g i y d i r i l m i ş t i r . İ k i n c i O r t a k u r u l u r k e n v a l i l e r i n m a i y y e t l e r i n d e de N i z â m - ı - C e d î d teşkili e m r e d i l m i ş v e h e r O r t a d a ikişer m ü h e n d i s v e ikişer m ü l â ­ z ı m d a n m ü r e k k e p i l k E r k â n - ı - h a r b i y y e h e y ' e t l e r i de işte o z a m a n k u r u l m u ş t u r ) . ;

4 Mayıs ~ 12 Ramazan, Cuma: Koca-Yusuf Pastı'nm azliyle Bâmad Melek Mehmet Paşa'nın sadâreti. :

( A z l i n s e b e b i Y u s u f P a ş a ' m n m e v k i i n i t a h k i m için b i r t a k ı m keyfî azillerle n a s ı p l a r a k a l k ı ş m ı ş olmasıdır. _ 72 - 73 y a ş l a r ı n d a S a d r - ı - a ' z a m o l a n K a n d i y a muhâfızı «Şeyh-ül-vüzerâ» M e l e k M e h m e t paşa, Üçüncü Ahmed'in kızlarından Z e y n e b  s ı m e - S u l t a n ' ı n i k i n c i k o c a s ı d ı r . — T â y i n i n d e n 34 g ü n s o n r a 7 H a z i r a n f = 16 Ş e v v â l P e r ş e n b e g ü n ü K a n d i y a ' d a n i s t a n b u l ' a g e l i p işe b a ş l a m ı ş t ı r ) .

19 Teşrinievvel = 24 ReM'üî-evvel, Pazar: Melek Mehmet Paga'ma azliyle İzzet Mehmet Paşa nın sadâreti.

1792 = 1207 13 Eylül = 28 Muharrem, Perşenbe: Büyük istanbul yangını. (Kuşluk v a k t i O d u n - k a p u s u n d a b i r h e l v a c ı d ü k k â n ı n d a n ç ı k a n atee 18 s a a t t e A ğ a - k a p u s u c i v â r m ı , D ö k m e c i l e r i , T a h t a k a l e ' n i n i k i tarafını, M e r c a n çarşısını. Tarakçıları ve Uzunçarşı'yı baştanbaşa yaktıktan sonra söndürülebilmiştir).

1793 -

1794 = 1209

1207

•24 Şubat = 13 Receb, Pazar : «Nizâm-ı-Cee£M» im ihdâsı. ( Y e n i ç e r i o c a ğ ı artık t a m a m i y l e b o z u l m u ş , i s t a n b u l ' d a k i O c a k l ı l a r e s n a f l ı ğ a ve A n a d o l u i l e R u m e l i ' d e k i a s k e r l e r de ç i f t ç i l i ğ e k o y u l m u ş , t e k n i k m ü e s s e s e l e r a r ­ t ı k i ş l i y e m i y e c e k v e işlese de h i ç b i r h a y r ı o l m ı y a c a k hâle g e l m i ş t i : G a r b ı n a s ­ k e r l i k s â h a s m d a k i d e v a d ı m l a r ı n a m u k a b i l , T ü r k i y e ' d e ciddî b i r ' o r d u kalmamış, g i b i y d i ; bilhassa son R u s seferi bu fecî v a z i y e t i büsbütün m e y d a n a çıkarmıştı; o n u n için h e m t â l i m v e t e r b i y e , h e m silâh v e t e c h i z â t b a k ı m l a r ı n d a n A v r u p a o r l dularıyla b o y ö l ç ü ş e b i l e c e k d e n i z v e k a r a k u v v e t l e r i n e çok şiddetli b i r i h t i y a ç v a r d ı . B u z a r u r î ihtiyacın e n b ü y ü k v e en s a m i m î m ü m e s s i l i o l a n Ü ç ü n c ü S e l i m ' d e v l e t - a d a m l a r ı n d a n istediği ıslâhat lâyihalarını t e d k i k e t t i k t e n s o n r a , ilgasına imkân olmıyan Yeniçeri ocağının yanında «Ta'limlü asker» den mürekkep bir « N i z â m - ı - C e d î d » o r d u s u k u r u p G a r p t a r z ı n d a silâlılandırmıya karar verdi. Y e ­ niçeriler b ö y l e m ü s t a k i l b i r r a k i b e t a h a m m ü l e d e m i y e c e k l e r i için, « T a ' l i m l ü as­ ker» r e s m e n Bostancı ocağına i l h a k edildi ve hattâ «Bostancı-tüfenkçisi Ocağı,, sayıldı. B u y e n i o c a ğ ı n m a s r a f ı n ı k a r ş ı l a m a k ü z e r e t e ' s i s e d i l e n « İ r â d - ı - c e d î d D e f ­ terdarlığı» n a Şıkk-ı-Sânî inzımâmiyle sâbık Sadâret-Kethudâsı M u s t a f a Reşid E f e n d i t â y i n o l u n m u ş v e b u g ü n neşredilen b i r k a r a r n a m e i l e « T a ' l i m l ü asker Nezâreti,, y a h u t «Mühimmât-ı cihâdiyye Nazırlığı» d a ilâveten uhdesine t e v d i edilmiştir. _ N i z â m - ı - C e d î d ' i n i l k k a d r o s u 12 b i n kişiliktir F a k a t ilkönce F r a n ­ s ı z v e i s v e ç l i m u a l l i m l e r i d a r e s i n d e 1602 n e f e r l e z a b i t t e n i b a r e t 12 b ö l ü k l ü k b i r « O r t a » k u r u l m u ş t u r ; z â b i t a n k a d r o s u b i r binbaşı i l e s a ğ v e s o l k o l - a ğ a l a r m d a n , bunların i k i m ü l â z ı m a ğ a s ı n d a n v e h e r b ö l ü ğ ü n b i r y ü z b a ş ı s ı i l e diğer k ü ç ü k zâbitlerinden m ü r e k k e p t i r ; L e v e n d çiftliği k e t h u d â s ı V e l i A ğ a K a p u c u - b a ş ı l ı k p â y e s i y l e O c a k - a ğ a l ı ğ m a t â y i n edilmiştir. B u n l a r için « L e v e n d ç i f t l i ğ i K a m i h - n â m e :

( A z l i n s e b e b i , ihtiyarlık v e g e v ş e k l i k l e i z a h e d i l i r . — S a f r a n b o l u l u İ z z e t M e h m e t P a ş a Mısır valiliğinden A n a d o l u beylerbeyliğine g e l i r k e n Sadr-ı-a'zam olmuştur).

1795 ~ 1209 7/8 Temmuz = 19/20 Züîbicce, Sak/Çarşanba gecesi: Büyük istan­ bul yangım. (Guruptan i k i saat sonra Balıkpazarı'nm dışındaki H a s ı r iskelesinden çıkan ateş 11 s a a t t e B a l ı k p a z a r ı , Taşçılar, B a l m u m c u l a r , K e r e s t e c i l e r , Zeytinyağcılar, N a l b u r l a r , K u t u c u l a r , K a n t a r c ı l a r , Sepetçiler ç a r ş ı l a r ı y l a p i r i n ç m a h z e n l e r i n i v e A h i - Ç e l e b i c â m i i civarını kül hâline g e t i r d i k t e n s o n r a y a n g ı n ı n b i r u c u T e k i r d a ğ i s k e l e s i n e v e b i r u c u d a U z u n ç a r ş ı üzerinden P e r t e v p a ş a h a n ı n a d a y a n m ı ş t ı r ) .

1797

1212

26 Teşrinisani = 6 Cumâda-l-âhire, Pazar: Pazvand-oğlu ısyânrasn tenkiline karar verilmesi ve isyanın mâhiyeti. (1792 ı = 1206 d a k i Y a ş m u â h e d e s i y l e n i h a y e t b u l a n R u s s e f e r i n i n d e v l e t b ü n y e ­ s i n d e hâsıl e t t i ğ i s a r s ı n t ı y l a o r d u n u n p e r i ş a n hâli m e r k e z i n m ü l h a k a a t üzerin­ d e k i hâkimiyyet ve nüfuzunu çok zayıflatmış, A f r i k a ' d a k i G a r p ocakları^ âdeta m ü s t a k i l b i r hâle g e l m i ş , M ı s ı r y e r l i b e y l e r e l i n d e k a l m ı ş , S u r i y e ' y e C e z z â r A h ¬ m e d P a ş a h â k i m olmuş,' B a ğ d a d havâlisi â d e t â b i r K ö l e m e n h ü k ü m e t i hâlini a l ­ m ı ş , N e c i d ' d e Vehhâbîle'r dinî b i r i d a r e k u r m u ş v e A n a d o l u i l e R u m e l i ' d e de d e r e b e y l e r i y l e âsiler t ü r e m i ş t i r isyanların e n mühimleri R u m e l i ' d e k i Dağlı ve Kırcalı eşkıyâsiyle Pazvand-oğlu hareketleridir. İlkönce D e l i o r m a n ' d a n çıkan isyan hareketi Kırım prenslerinin idaresinde T u n a boylarına yayılmış ve bir t a r a f t a n d a gene T a t a r p r e n s l e r i n i n i d a r e s i n d e E d i r n e - S e r e z - S e l â n i k arasındaki :

74

K R O N O L O J İ

1798

•=

1213

s a ı p dağlarda baş kaldıranlar e t r a f a s a r k a r a k kasıp k a v u r m ı y a başlamışlardırş u n l a r a «Dağlı eşkıyası» denir. Pazvand-oğlu'nun h a r e k e t i d a h a mühimdir- « P â s barı»dan m u h a r r e f o l a r a k « p a z v a n d » demlen ve son R u s seferinde isyanından dolay! K o c a - Y u s u f Paşa'nm emriyle idâm edilen b i r âsinin o ğ l u o l a n Osman A g a babasının felâketi üzerine b i r müddet k a ç a k g e z d i k t e n s o n r a s e f e r i n s o n u n ­ d a m e y d a n a çıkıp « Y a m a k » y a z ı l m ı ş t ı r : Y a m a k l a r , h u d u t muhafızlığında b u l u ­ n a n Yeniçerilerdir. Pazvand-oğlu O s m a n A ğ a şecâat v e cesaretiyle Vidin Ya­ m a k l a r ı içinde b ü y ü k b i r n ü f u z k a z a n m ı ş o l d u ğ u için, b â z ı m ü n a s e b e t s i z l i k l e r i n ­ d e n dolayı k a l e d e n koğulan B e l g r a d yamakları k e n d i s i n d e n istimdâd etmiş ve B e l g r a d ' a saldırıp p ü s k ü r t ü l ü n c e g e l i p k e n d i s i n e i l t i h a k etmişlerdir. î k i senedir bunların b i l h a s s a E f l a k v e B o ğ d a n ' a t a a r r u z e d i p M e m l e k e t e y n ' i h a r a c a k e s t i k l e ­ rinden bahsedilir. Pazvand-oğlu'nun Sava nehrinden Karadeniz'e kadar Tuna b o y l a r ı n d a b i r k ı r a l l ı k k u r m a k istediği h a k k ı n d a d a b i r t a k ı m r i v a y e t l e r v a r d ı r • işte b u n d a n dolayı R u s ç u k , V a r n a , S o f y a , Niş, B e l g r a d , Z i s t o v i ve N i ğ b o l u en m ü h i m h e d e f l e r i d i r ; h a t t â N i ğ b o l u v e Z i ş t o v i b u s ı r a d a s u k u t etmiştir. P a z v a n d oglu Nızam-ı-Cedîd'e ve o yüzden yapılan m u k a t a a zamlarına mûhâlif olduğu ıçm, i s t a n b u l ' d a k i Yeniçeri ocağının d a kendisine müzahir olduğundan bahsedilir, i ş t e b u v a z ı y e t t e n dolayı b u g ü n B â b - ı - Â l î ' d e f e v k a l â d e b i r m e c l i s t o p l a n ı p t e n ­ k i l kararı vermiş, fetvâlar neşredilmiş ve Nizâm-ı-Cedîd'in e n h a r a r e t l i tarafdârı o l m a k l a meşhur Kapdan-ı-deryâ Küçük-Hüseyn Paşa da ser-askerlikle hükümet k u v v e t l e r i n i n başına geçirilmiştir. Vidin-Rusçuk arasına hâkim olan P a z v a n d o g l u m u h t e l i f k o l l a r d a n t a a r r u z a geçmiş gösterilir Bunlardan bir k o l bu P a z a r g e c e s i V a r n a ' y a g i r m i ş s e de m a ğ l û b e d i l i p a t ı l m ı ş v e t a m y i r m i g ü n s o n r a d i ğ e r b i r k o l d a Sılistre e y â l e t i n i n m e r k e z i o l a n R u s ç u ğ ' a saldırırken m a ğ l ü b e d i l m i ş ­ t i r ; Semendere'yi a l a n üçüncü b i r k o l u n d a B e l g r a d varoşunda bozulduğundan b a h s e d i l i r ; S e m e n d e r e ' y i B o s n a v a l i s i istirdâd etmiştir. N i s v e S o f y a üzerlerine d e b i r e r k o l g i t m i ş , h a t t â S o f y a s u k u t e t m i ş s e de b i r a z so'nra istirdâd e d i l m i ş t i r N ı g b o l u şehri de b u t a r i h t e n ü ç a y s c n r a g e r i alınmıştır. _ . T a m a m i y l e t e n k i l i m u m k u n o l m a d ı ğ ı için b â z a n t a l t i f i n e b i l e l ü z u m hâsıl o l a n p a z v a n d - o ğ l u ' n u n b u m e ş h u r ısyânı. g i t t i k ç e m ü z m i n l e ş m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1806 = 1221 v u k u a t ı n ı n „13 Kânunuevvel» fıkrasına d a bakınız). :

1798 = 1213 2 Temmuz = 18 Muharrem, Pazartesi: Mısır seferine çıkan N a ­ poléon Bonaparte'm i'skenderiyyf-'yi işgal etmesi. (Bir ç o k i s y a n l a r a s a h n e o l a n O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n inhilâli a n d ı r a n m a n ­ zarası A v r u p a ' d a ne k a d a r zamandır b i r takım t a k s i m p r o j e l e r i tasarlanmasına sebeb o l a c a k b i r hâle g e l m i ş o l d u ğ u için, d a h a O n - b e s i n c i L o u i s d e v r i n d e n i t i ­ b a r e n Fransa'nın Mırsı'a g ö z diktiğinden b a h s e d i l i r : B i l h a s s a Napoléon'un C a m p o Formıo muahedesiyle neticelenen i t a l y a seferinde Y u n a n sergerdelerinin kendi­ s i n d e n hımâye istemeleri genç ve h a r i s kumandanın gözlerini S a r k ' a dilemesiyle neticelenmiş, evvelce Osmanlılarla V e n e d i k l i l e r e sırayla ihânet ' e t m i ş o l a n Y u ­ nanlılara ı ' t ı m â d e t m e d i ğ i için F r a n s a ' n ı n d ü ş m a n ı o l a n İngilizlerin H i n t y o l u n u t e h d ı d e t m e k ü z e r e M ı s ı r s e f e r i n e k a r a r v e r m i ş v e i t a l y a ' d a n z a f e r hâleleri i ç i n ­ de F r a n s a ' y a döndüğü z a m a n «Directoire» idaresine b u kararını k a b u l e t t i r m e k t e guçluk çekmemiştir. Napoléon'un Campo-Formio muahedesiyle Venedik enka­ zından koparmış olduğu K o r t u , A y a m a v r i , P a x o s , Ithaque, Kefalonya, Zanta v e ^Cêrigo _.. Ç u k a a d a l a r ı n d a n m ü r e k k e p v e O s m a n l ı menbâlarmda «Cezâir-is e b ' a ' _ Yedi-ada» i s m i y l e meşhur Y u n a n adalarıyla A r n a v u t l u k s a h i l i n d e k i P r e veze, P a r g a , V o n i t z a ve B u t h r i n t o kasabalarını Şark'a doğru köprü-bası saydığın­ d a n b a h s e d i l i r . F r a n s a ' y a h â k i m o l a b i l m e k için i t a l y a f â t i h l i ğ i n d e n ' s o n r a S a r k f â t i h l i ğ i n i de z a r u r î g ö r e n g e n e r a l B o n a p a r t e 1798 ; = 1212 s e n e s i 19 M a y ı s = 3 - Z ü I hicce C u m a r t e s i günü T o u l o n ' d a n denize açılmıştır: B u seferin hedefi s o n derece

1798

=

1213

OSMANLI

TARİHİ

75

g i z l i tutulmuş ve hattâ M o r a v a l i s i H a s a n Paşa Fransızların M o r a ile Kıbrıs ve G i r i d ' e a s k e r ' ç ı k a r a c a k l a r ı n ı bildirdiği için, B â b - ı - Â l î y a l n ı z o r a l a r ı t a k v i y e e t t i r ­ m e k l e iktifâ etmiştir; zâten Napoléon'un hedefini g i z l i tutması Türkiye'den ziyâ­ de A k d e n i z ' d e k i İ n g i l i z d o n a n m a s ı n a k a r ş ı b i r i h t i y a t e s e r i sayılır. F r a n s a ' d a krallıktan s o n r a k i ihtilâl i d a r e l e r i n i n b i l e T ü r k - F r a n s ı z dostluk an'anesine riâyet etmiş olmalarına m u k a b i l , Napoléon'un böyle b i r m â c e r â y a atılması b i r ç o k Fransız menbâlarmda bile t e n k i d e d i l m e k t e d i r . — Mısır seferine çıkan F r a n ­ sız d o n a n m a s ı n ı i r i l i u f a k l ı 427, 450 v e 502 h a r b v e n a k l i y e g e m i s i n d e n m ü r e k k e p gösteren m u h t e l i f r i v a y e t l e r vardır; b u donanmanın taşıdığı a s k e r mıkdarı da G a r p m e n b â l a r m d a 25, 35 v e 36 b i n g ö s t e r i l d i ğ i h a l d e , C e v d e t P a ş a 60 b i n ^ g ö s ­ t e r i r . — N a p o l é o n i l k ö n c e M a l t a ' y a g e l m i ş v e 1798 ; = 1212 s e n e s i 12 H a z i r a n — 27 Zülhicce S a h günü adayı teslim alıp S a i n t - J e a n ş ö v a l y e l e r i H a ç l ı h ü k ü m e t i n e n i h a y e t v e r m i ş t i r : B u ş ö v a l y e teşkilâtı için i k i n c i c i l t t e 1522 = 928 v u k u â t m ı n « 4 H a z i r a n » v é 1522 t r 929 v u k u â t m ı n «20 K â n u n u e v v e l » fıkralarına bakınız. M a l t a ' ı u n işgali için b i r v e i k i g ü n e v v e l k i t a r i h l e r de r i v a y e t e d i l i r . — F r a n s ı z don a n m a s ı n ı n ' " î s k e n d e r i y y e önlerine m u v a s a l a t ı 1 T e m m u z s= 17 M u h a r r e m P a z a r gününe müsâdiftir: F a k a t C o r c i Z e y d a n ertesi günden bahsetmektedir. Napoléon o " a k s a m şehrin g a r b m d a k i M u r â b ı t k o y u n a a s k e r ç ı k a r m ı ş , ş a f a k v a k t i i s k e n d e ­ r i y e ' y e h ü c u m e t m i ş v e m ü d a f a a y a k â f i k u v v e t o l m a d ı ğ ı i ç i n şehir t e s l i m o l m u ş ­ turA r a r l a r ı n «Buriaberdî» d e d i k l e r i m ü s t a k b e l Fransa imparatorunun burada n e ş r e t t i ğ i i l k b e y a n n â m e d e âsi K ö l e m e n l e r e k a r ş ı i s t a n b u l h ü k ü m e t i n i t a k v i y e v e F r a n s ı z t i c a r e t i n i h i m â y e için g e l m i ş o l d u ğ u h a k k ı n d a t u h a f b i r m u g a l â t a v a r ­ d ı r ! — L a v a l l é e İ s k e n d e r i y e ' y i b u t a r i h t e n o n g ü n s o n r a i ş g a l edilmiş g ö s t e r i r ) .

22 Temmuz = 8 Saf er, Pazar: Kahire'nin sukutu. (6 T e m m u z = 22 M u h a r r e m C u m a g ü n ü v e b i r r i v a y e t e g ö r e de e r t e s i g ü n i s k e n deriyye'den h a r e k e t eden Napoléon'a karşı Mısır v a l i s i E b u b e k i r P a ş a i l e K ö l e ­ m e n ' b e y l e r i n d e n M u r a d v e i b r a h i m B e y l e r e l b i r l i ğ i e t m i ş l e r s e de, b u b e y l e r i n bütün k u v v e t l e r i o n a r b i n Kölemenden i b a r e t t i r : V a l i n i n k u v v e t i hiç mesabesin­ dedir H e r h a l d e c o k üstün k u v v e t l e r v e silâhlarla i l e r l i y e n B o n a p a r t e ilkönce 20 M u h a r r e m '= 13 T e m m u z C u m a g ü n ü K a h i r e y o l u n d a k i R a h m â n ı y y e m u h a r e ­ b e s i n d e M u r e d ' B e y t a k ı m ı n ı b o z m u ş v e b u n l a r ç e k i l d i k t e n s o n r a 7 S a f er _ 21 T e m m u z C u m a r t e s i g ü n ü F r a n s ı z l a r ı n « B a t a i l l e des pyramides» dedikleri E h ­ r a m l a r h a r b i n i kazanmıştır. Napoléon'un ordusuna hitâben: A s k e r l e r , b u Ehramların üstünden size kırk asır bakıyor! s-klîndeki meşhur sözünü iste b u h a r b meydanına geldiği z a m a n söylediğinden h i s s e d i l i n B u ' m u h a r e b e y i b i r g ü n e v v e l v e i k i g ü n s o n r a g ö s t e r e n r i v a y e t l e r de v-r-nr Vali Bekir Pasa Adiliyye'ye, M u r a d B e y Mısr-ı-Ulyâ'ya ve i b r a h i m B e y de S u r i v e t a r a f l a r ı n a k a ç m ı ş , o g e c e şehirde p a n i k o l m u ş v e e r t e s i g u n d e Ezh^r'de tonisnan ulemâ N a p o l é o n ' d a n a m a n dilemiştir. — Zenginleri haraca k e s e n F r a n s ı z l a r , M u r a d B e y ' i n karısı N e f i s e H a n ı m ' d a n 120 b i n F r a n s ı z _ a l t ı m almışlardır!' K a h i r e ' n i n s u k u t u için 9 S a f e r 1= 23 T e m m u z P a z a r t e s i g ü n ü y l e e r t e s i v e h a t t â d a h a e r t e s i g ü n l e r d e n de b a h s e d i l i r ) .

I Agastos = 18 Safer, Çarsanba: Eba-Khur = Aboukir deniş har­ binde İngiliz zaferi ( B i r g ü n s o n r a k i t a r i h de r i v a y e t e d i l i r . — N a p o l é o n ' u n M ı s ı r f ü t û h â t m d a n d u y ­ d u ğ u z a f e r s a r h o ş l u ğ u a n c a k d o k u z g ü n s ü r d ü k t e n s o n r a işte b u o n u n c u gunu i s k e n d e r i y y e ' n i n simalisarkîsindeki E b u - K h u r k o y u n d a A m i r a l B r u e y s kumanda­ sındaki Fransız ' donanmasının meşhur A m i r a l N e l s o n kumandasındaki ingiliz d o n a n m a s ı t a r a f ı n d a n b i r k a ç s a a t içinde m a h v e d i l m e s i F r a n s ı z o r d u s u n u n a n a - , v a t a n l a irtibatını k e s m i ş v e g e n e r a l B o n a p a r t e M ı s ı r ' d a m a h b u s g i b i b i r v a z ı ­ yete düşmüştür).

76

K R O N O L O J İ

1799

30 Ağustos = 18 Rebî'ül-evvel, Perşembe: İzzet Mehmet azliyle Kör-Yusuf Ziyâüddin Paşa'nm i l k sadâreti.

—

1213

Paşa'nm

( A z l i n s e b e b i , u z u n z a m a n M ı s ı r valiliğinde b u l u n m u ş o l d u ğ u için v i l â y e t a h v â ­ l i n i ç o k i y i bildiği h a l d e F r a n s ı z istilâsına k a r ş ı i c a b ' e d e n t e d b i r l e r i n i t t i h â z ı n d a k u s u r etmiş olmasıdır. — A s l e n bir Gürcü kölesi olan Y u s u f Ziyâ Paşa'nm « K ö r » lâkabı i y i g ö r m e m e s i y l e i z a h e d i l i r . M ü n e v v e r v e m u k t e d i r o l m a k l a b e r a ­ ber, K a n d i l l i h a m a n u s t a l a r ı n d a n o l a n karısı A y ş e H a n ı n ı m h ü k m ü altında k a l ­ m ı ş t ı r : E r z u r u m valiliğinden i s t a n b u l ' a gelişi 25 T e ş r i n i e v v e l , = 1 5 C u m â d a - 1 ûlâ P e r ş e n b e g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . — i z z e t M e h m e t P a ş a ' n ı n s a d â r e t i 1794 ; = 1209 s e n e s i 19 T e ş r i n i e v v e l = 24 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 sene, 10 a y , 1 2 gün sürmüştür).

179S = da

vefat

ricâsiyle

leri.

( F r a n s a hükümetinin Mısır mâcerâsmı Kölemenlere karşı b i r h a r e k e t t e n ibaret: göstermek suretiyle verdiği sahte dostluk te'minâtma m u k a b i l , F r a n s a ile h a r b hâlinde b u l u n a n İ n g i l t e r e , A v u s t u r y a v e R u s y a elçilerinin t e k l i f e t t i k l e r i y a r ­ dımlarla ittifakların ve b i l h a s s a E b u - K h u r z a f e r i n i n h a r b kararında büyük " b i r t e ' s i r i o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : B â z ı G a r p m e n b â i a r m d a b i r g ü n e v v e l k i v e on­ g u n s o n r a k i t a r i h l e r e b i l e t e s a d ü f e d i l i r ; t o r g a 4 E y l ü l 1= 23 R e b î ' ü l - e v v e l Salı tarihinden bahsetmektedir. — Fransız maslahatgüzarı R u f f i n m a i y y e t i y l e bera­ b e r Y e d i k u l e zindanına atılmıştır. — i l k ö n c e S a y d a v a l i s i C e z z â r - A h m e d Paşa sevâhil s e r - a s k e r l i ğ i n e , Ş a m v a l i s i İ b r a h i m p a ş a M ı s ı r s e r - a s k e r l i ğ i n e v e A z ı m z â d e A b d u l l a h P a ş a d a K ö l e m e n ü m e r â s i y l e elbirliğine ç a l ı ş m a k ü z e r e M ı s ı r v a ­ liliğine t â y i n edilmişse de, 17 R e c e b = 25 K â n u n u e v v e l S a l ı ' g ü n ü H a c c - e m â r e t i y l e Şam, Trablusuşam, Kudüs ve N a b l u s sancaklarıyla Mısır ser-askerliği C e z z â r - A h ­ m e d P a ş a ' n m u h d e s i n e ilâve edilmiş v e k e n d i s i n e N i z â m - ı - C e d î d a s k e r i n d e n 700 kişilik b i r k u v v e t g ö n d e r i l m i ş t i r . — İngiliz v e R u s ittifakları h e n ü z i m z â e d i l m e ­ m i ş o l d u ğ u h a l d e , 5 E y l ü l = 24 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a g ü n ü 11 b ü y ü k v e b i r k a ç küçük g e m i d e n mürekkep b i r R u s filosu A k d e n i z ' d e Osmanlı donanmasıyla be­ r a b e r h a r e k e t e t m e k üzere B ü y ü k d e r e ' y e g e l i p d e m i r l e m i ş t i r : 9 T e ş r i n i e v v e l — 28 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü A k d e n i z ' e h a r e k e t e d e n b u f i l o n u n v a z i f e s i , T ü r k v e İ n g i l i z d o n a n m a s ı y l a b e r a b e r i s k e n d e r i y y e şehriyle Y u n a n adalarını F r a n s ı z l a r d a n k u r ­ t a r m a k ve Mora'yı muhafâza e t m e k t i r . _ F r a n s ı z l a r a k a r ş ı O s m a n l ı - R u s ittifakı b u t a r i h t e n d ö r t a y s o n r a 1 7 9 9 = 1 2 1 3 s e n e s i 3 K â n u n u s â n i '(=. 26 R e c e b P e r ş e n b e ve Osmanlı - i n g i l i z ittifakı d a 5 Kânunusâni = 28 R e c e b Cumartesi günü akdedilmiştir).

20 Kânunuevvel = 12 Receb, Perşenbe: E n büyük ta'îîk üstâ&ı Meh­ met Es'ad Yesârî Efendi'nin ölümü. ( S a ğ tarafı mefluç ve sol tarafı t i t r e k doğduğu halde sol eliyle yazdığı için « Y e s â r î » d e n i l e n E s ' a d E f e n d i t a ' l î k m e n b ü y ü k h a t t a t ı d ı r : B i r ç o k l e v h a l a r "ve kitabeler bırakmıştır. S o n resmî v a z i f e s i s a r a y hocalığıdır).

1799 = 1213 3 Kânunusâni = 26 Receb, Perşenbe: Galib-Dede'niıı ölümü. ( D i v a n edebiyatımızın en mümtaz a d a m 1171 = 1757 — 1 7 5 8 t a r i h i n d e

v e e n z a r i f şahsiyyetlerinden o l a n b u büyük d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 41-42 y a ş l a r m -

—

âit

üçüncü

hüuneten

Galata

almıştır.

tâmir

ettirdiğinden nâil

olduğu

gibi,

çok

başka hem

Şeyh-Galib defa

âit

Reşid âilesinin

sonra

almıştır : vermemek

«Hüsn-ü-aşk» ıyla bâzı

pâdişâhın dâvet

esarleri hem bir edilip

Ye-

Mevlevi

—- G a l i b - D e d e ' n i n

kendisine

huzûra

adı de,

b i r müddet

inâbe

iltibasa mahal

tasavvufa

mevlevîhânesini

babasının gitmişse

ve

meşîhatidir.

— Divanından

bahsedilir.

etmiş

Efendi'den

müteşâirlerle

« T e z k i r e t - ü ş - ş u a r â » sı v e

oturan

Konya'ya

iâde

Seyyid-Ali

mevlevîhânesi

Sellm'in Galata

hediyelerine

gençliğinde

kendisini istanbul'a

mahlasını bir

daha

halde, bâzı

77

TARİHİ

Mevlevîhâne-kapusunda

postnişini

mevki

olduğu

«Galib»

şâirlerine dır.

Efendi

son

«Es'ad»

:

aşkıyla

mevlevîhânesi

tarikatinde radan

demektir

Mevlevilik Çelebi

nikapu

rıyla

2 Eylül — 21 Rebî'ül-evvel, Pazar : Fransa'ya harb ilânı ve netice­

etmiş

Efendi'dir.

ismi

OSMANLI

1213

için

asıl son­

Mevlevi de

var­

rnevleviîiğe

çok

ihsanla­

sohbette

de

b u l u n m u ş t u r . G e n ç y a ş t a ö l m e s i T ü r k e d e b i y a t ı için ç o k b ü y ü k b i r z i y a n d ı r ) .

18 M a r t = 11- Şevvâl, Pazartesi: Mısır'dan Suriye seferine çıkan Napoleon Bonaparte'm Akkâ'ya muvasalatı ve mııhâsaranm netieesiziiği. (Osmanlı Fransız ve A r a p menbâlarmdaki gün t a r i h l e r i arasında h a y r e t edile­ c e k d e r e c e l e r d e ihtilâf v a r d ı r : B u r a d a en k u v v e t l i r i v a y e t l e r esas ittihâz e d i l ­ miştir. — B u m e ş h u r S u r i y e s e f e r i n e sebeb o l a r a k O s m a n l ı h ü k ü m e t i n i n i s k e n ­ d e r i y y e c i v a r ı n a ç ı k a r ı l m a k ü z e r e R o d o s ' a v e k a r a d a n , h a r e k e t e t m e k üzere S u r i ' y e ö e i k i o r d u h a z ı r l a m a s ı n d a n v e N a p o l e o n ' u n d a M ı s ı r ' d a k a l a b i l m e k için S u riyye hâkimiyyetini zarurî görmesinden bahsedilir. — M e v c u d u 1 2 binden 2 1 bin 4 0 0 e kadar gösterilen bir ordu başında. 5 R a m a z a n = 1 0 Şubat P a z a r günü h a r e k e t l e A r î ş ü z e r i n d e n i l e r l i y e n B o n a p a r t e 24 Ş u b a t = 1 9 R a m a z a n P a z a r günü o r a d a n H a n - Y û n u s ' a h a r e k e t l e ertesi gün G a z z e ' y i zabtetmiş ve b u r a ­ nın m u h â f ı z l ı ğ m d a b u l u n a n y e n i Mısır v a l i s i A z ı m - z â d e A b d u l l a h P a ş a g e r i ç e k i l ­ miştir. 2 8 Ş u b a t = 2 3 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü R e m l e m u k a v e m e s t i z t e s l i m o l d u k ­ t a n sonra beş gün m u k a v e m e t eden Y a f a 7 M a r t = 3 0 R a m a z a n p e r ş e n b e günü ve d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e d e 13 M a r t = 6 Ş e v v â l Ç a r ş a n b a g ü n ü s u k u t e t m i ş v e b u r a d a t e s l i m o l a n dört b i n k a d a r A r n a v u t a s k e r i n i n kılıçtan geçirilmesi ve b i l h a s s a şeh­ rin M ü s l ü m a n ahâlisiyle b e r a b e r h ı r i s t i y a n l a r m d a k a t l - i - â m ı N a p o l e o n ' a karşı u m u m î b i r n e f r e t u y a n d ı r m ı ş t ı r . — A k k â k a l e s i n e ateş a ç ı l m a s ı 19 M a r t = 1 2 Ş e v ­ v â l Salı g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . — B u m e ş h u r m u h â s a r a e s n â s m d a S a f e d , S û r v e T a b e r i y y e t a r a f l a r ı d a istilâya u ğ r a m ı ş t ı r . — K a l e müdâfii Cezzâr-Ahmed Paşa! boşnaktır: « K a s a p » mânâsına gelen «Cezzâr» lâkabı k a n dökücülüğünden ve g a d ­ darlığından k i n â y e d i r ; S u r i y e ' y e h â k i m o l m a k s e v d â s i y l e i s t a n b u l h ü k ü m e t i n e k a ­ f a t u t m a k l a m e ş h u r d u r : Yukarıki senenin «2 Eylül» fıkrasına d a bakınız. Cezzâr Paşa A k k â müdafaasındaki m u v a f f a k i y e t i n i Nizâm-ı-Cedîd askerlerine medyun­ dur : ingiliz amirali « S i r S i d n e y S m i t h » de topçuları ve tayfalarıyla kendisine y a r d ı m etmiş v e F r a n s ı z l a r ı d e n i z d e n t o p a t u t m u ş , b u y a r d ı m a O s m a n l ı d o n a n m a s ı d a iştirâk e t m i ş v e m u h â s a r a n m e l l i n c i g ü n ü n e t e s a d ü f e d e n 7 M a y ı s = 2 Z ü l h i c c e S a h günü i s t a n b u l ' d a n 3000 kişilik b i r N i z â m - ı - C e d î d k u v v e t i d a h a g e l m i ş t i r . N a ­ p o l e o n ' u n A k k â r i c ' a t i n e ü ç sebeb g ö s t e r i l i r : 1 ) F r a n s ı z o r d u s u n d a v e b â z u h u r u ; 2 ) Mısır'da K ö l e m e n b e y l e r i n d e n E l f î M e h m e t B e y ' i n i s y a n ç ı k a r m a s ı ; 3) M ü d â f a ­ anın şiddeti v e k a l e n i n m e t â n e t i . İşte b u n l a r d a n d o l a y ı g e n e r a l B o n a p a r t e s o n u m u ­ m î h ü c u m d a m u v a f f a k ı y e t s i z l i ğ e u ğ r a d ı k t a n s o n r a 21 M a y ı s = 1 6 Z ü l h i c c e Salı g ü ­ n ü r i c ' a t e m r i v e r m i ş , ağırlıklarını g ö m d ü k t e n s o n r a k a r a n l ı k b a s ı n c a h a r e k e t e t ­ m i ş , 64 g ü n süren m u h â s a r a d a a s k e r i n i n t a k r i b e n y a r ı s ı t e l e f o l d u ğ u v e h a s t a ­ lıktan d a z â y i â t a u ğ r a d ı ğ ı için, a r t ı k Y a f a v e G a z z e ' d e de t u t u n a m a m ı ş , O s m a n l ı a s k e r i y l e bedevilerin tâkip harekâtına uğramış ve nihayet 1214=1799 senesi 1 0 M u h a r r e m = 1 4 H a z i r a n C u m a g ü n ü m a ğ l û b i y e t i n i g û y â b e l l i e t m e m e k için z a f e r alayı i l e K a h i r e ' y e g i r m i ş t i r ! B u n u n l a b e r a b e r m a i y y e t i n d e k i g e n e r a l l e r e : — Eğer A k k â m u k a v e m e t etmeseydi, b e l k i ' şark i m p a r a t o r u o l u r d u m !

78

K R O N O L O J İ

1800

=

1214

d e d i ğ i n d e n de b a h s e d i l i r . — C e v d e t P a ş a m u h a s a r a b a ş ı y l a r i c ' a t t a r i h l e r i n i 5 Ş e v v a l = 12 M a r t Salı v e 11 Z ü l h i c c e = 16 M a y ı s P e r ş e n b e g ü n l e r i n e m ü s a d i f g ö s ­ terir. — A k k â muvaffakıyyetsizliği N a p o l e o n ' u n meslek hayatında yediği b i r i k i şiddetli d a r b e n i n b i r i d i r ) .

1801 =

1216

OSMANLI

TARİHİ

79'

1213 v u k u â t m ı n « 2 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z O s m a n l ı - R u s ittifakı m u c i b i n ­ ce m ü t t e f i k d o n a n m a l a r d a h a o s e n e i l e e r t e s i s e n e b u a d a l a r ı i ş g a l e t m i ş l e r d i r E n m ü h i m l e r i o l a n K o r f u a d a s ı 1 7 9 9 = 1 2 1 3 s e n e s i 22 Ş u b a t = 17 R a m a z a n C u m a günü zabtedilmiştir. — U z u n müzâkerelerden sonra «Cezâir-i-Seb'a C u m h u r i ­ y e t i ı = R é p u b l i q u e des S e p t I l e s / R é p u b l i q u e S e p t - ï n s u l a i r e s » i s m i y l e R a g u z a c u m ­ h u r i y e t i g i b i O s m a n l ı h â k i m i y y e t v e h i m a y e s i n d e y e n i b i r d e v l e t şeklini a l a n b u a d a l a r hükümetini R u s çarlığı kefâlet altına almış v e A r n a v u t l u k s a h i l i n d e k i şe­ h i r l e r de y a l n ı z h ı r i s t i y a n l a r l a m e s k û n s a y ı l a r a k m e z h e p i m t i y a z l a r ı v e r i l m i ş t i r . B u n l a r d a n Y e d i - a d a c u m h u r i y e t i O s m a n l ı h a z i n e s i n e h e r ü ç s e n e d e 75 b i n k u r u ş v e r m e k ü z e r e h a r a c a b a ğ l a n m ı ş v e d ö r t şehir d e V e n e d i k c u m h u r i y e t i n e v e r d i ğ i haraçla mükellef tutulmuştur). :

:

1799 = 1214 25 Temmuz = 21 Safer, Perşenbe: Ebu-Khur bozgunu. ( C e v d e t P a ş a b u v a k ' a y ı 24 S a f e r = 2 8 T e m m u z P a z a r g ü n ü n e m ü s a d i f g ö s t e r i r . _ Tırhala mutasarrıfı Köse-Mustafa P a ş a kumandasında seksen g e m i y l e v e İngiliz donanmasının d a yardımıyla E b u - K h u r ı = A b o u k i r ' e ihrâc edilen k u v v e t i 8 b i n ­ d e n 18 b i n e k a d a r g ö s t e r e n m u h t e l i f r i v a y e t l e r v a r d ı r . _ Mustafa paşa kaleyi işgal e t t i k t e n s o n r a m e t e r i s l e r açtırmıştır : B u haber üzerine K a h i r e ' d e n sür'atle gelen Napoléon'un meterislere karşı yaptırdığı suvâri hücumu püskürtüldüğü sırada i k i t a r a f t a n birdenbire kaldırdığı p i y a d e hücumları Osmanlı m e t e r i s l e r i n i n sükutiyle neticelenmiş, K ö s e - M u s t a f a P a ş a e s i r düşmüş v e dört g ü n y a h u t b i r h a f t a s o n r a d a k a l e s u k u t etmiştir : Fransız menbâlannda denize dökülen T ü r k a s k e r i n d e n 12 b i n i n i n b o ğ u l d u ğ u n d a n v e ü ç b i n d e şehit v e r i l d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r s e de, b u r a k a m l a r ç o k m ü b â l a g a h d ı r . B o z u l a n a s k e r i n ç o ğ u d o n a n m a gemilerine alınmıştır B u v a k ' a Fransızların Mısır'da b i r müddet d a h a t u t u n a b i l m e l e r i n e s e beb olmuş sayılır). :

22 Ağustos = 20 Rebî'ül-evvel, Perşenbe: Napoléon Mısır'dan Fransa'ya kaçması.

Bonaparte'm

( İ n g i l i z d o n a n m a s ı n ı n M ı s ı r ' l a F r a n s a a r a s ı n d a k i irtibâtı k e s m e s i , S u r i y e şefe-* r i n i n muvaffakıyetsizlikle neticelenmesi, Fransız o r d u s u n u n gittikçe e r i m e s i n d e n dolayı artık Mısır'da t u t u n m a k imkânı kalmaması, b ü y ü k b i r Osmanlı o r d u s u n u n y a k l a ş m a k a o l m a s ı v e n i h a y e t A v u s t u r y a l ı l a r a k a r ş ı F r a n s ı z ordularının m a ğ l û ­ b i y e t i n d e n dolayı «Directoire» i d a r e s i n i n sarsılması Napoléon'un k e n d i n i i n g i l i z ­ lere belli etmeden i k i küçük g e m i y l e kaçıvermesinin başlıca sebebîeri sayılır : Tabiî b u suretle Mısır'ı t a h l i y e ' y e m e c b u r o l m a d a n m u z a f f e r b i r fâtih sıfatiyle m e m l e k e t i n e dönmüş v e F r a n s a ' d a k i anarşiden i s t i f a d e ederek hâkimiyyetini k o ­ l a y c a kurmuş olacaktır. _ Napoléon baş-kumandanlık v a z i f e s i n i Mısır'ı t a h l i y e salâhiyyetiyle beraber g e n e r a l Kléber'e t e v d i e t t i k t e n s o n r a h a r e k e t i n i k e n d i a s ­ k e r i n d e n b i l e g i z l e m i ş o l d u ğ u için, M ı s ı r ' d a k i F r a n s ı z l a r t a r a f ı n d a n b i r a r a l ı k ihânetle i t h â m e d i l m i ş t i r ! _ 1798 = 1213 s e n e s i 1 / 2 T e m m u z = 1 7 / 1 8 M u h a r r e m P a z a r / P a z a r t e s i gecesi Mısır toprağına a y a k basmış o l a n Napoléon o t a r i h t e n b u g ü n e k a d a r t a m 1 sene, 1 a y , 2 1 g ü n M ı s ı r ' d a k a l m ı ş d e m e k t i r ) .

1800 = 1214 21 Mart = 24 Şevval, Cuma: «Cezâir-i-Seb'a» cumhuriyetinin Os­ manlı hâkimiyyet ve himayesine girmesi ve Arnavutluk sahilindeki dört şehrin ilhakı. ( C e v d e t t a r i h i n d e k i 8 ZüIka'deS=3 N i s a n P e r ş e n b e t a r i h i yanlıştır : N o r a d u n g i y a n ' m 21 M a r t t a r i h i n i işte b u 8 Z ü l k a ' d e y e m ü s â d i f g ö s t e r m e s i d a h a b ü y ü k b i r hatâdır. — «Cezâir-i-Seb'a» denilen yedi ada K o r f u , Paxos, A y a m a v r i , K e f a l o n ya, i t h a q u e , Z a n t a ve C é r i g o = Ç u k a adalarıdır; A r n a v u t l u k s a h i l i n d e k i k a s a b a ­ l a r d a P r e v e z e , p a r g a , V o n i t z a v e B u t h r i n t o şehirleridir: B u n l a r C a m p o F o r m i o muahedesi mucibince V e n e d i k mirâsmdan F r a n s a ' y a i n t i k a l eden y e r l e r d i r . 1 7 9 8 =

1801

f=

1216

27 Haziran = 15 Safer, Cumartesi: Mısır'ın Fransızlar tarafından tahliyesi hakkındaki mukavelenin imzası. (Napoleon'un F r a n s a ' y a kaçması ve kaçarken va'dettiği i m d a d k u v v e t l e r i n i n g e l ­ memiş olması, Sadr-ı-a'zam ve Serdâr-ı-Ekrem Kör-Yusuf Z i y a P a ş a ' n m 40-60 b i n kişilik b i r o r d u başında G a z z e ' y e gelmesi ve esasen Bonaparte'ın halefine indelhâce t a h l i y e salâhiyeti de vermiş olması n i h a y e t g e n e r a l K l e b e r ' i n t a h l i y e t e k l i f i y l e n e t i c e l e n m i ş v e O s m a n l ı - i n g i l i z - F r a n s ı z m u r a h h a s l a r ı a r a s ı n d a 27 Ş a ' b a n 1214 = 24 K â n u n u s â n i 1800 C u m a g ü n ü 22 m a d d e l i k b i r t a h l i y e ş e r t n â m e s i imzalanmıştır: B u m u k a v e l e m u c i b i n c e Fransızların üç a y içinde t a h l i y e edecek­ l e r i M ı s ı r ' d a n silâhları v e a ğ ı r l ı k l a r ı y l a F r a n s a ' y a n a k l e d i l m e l e r i t a k a r r ü r e t m i ş ­ s e de, i n g i l i z h ü k ü m e t i s o n r a d a n b u ş a r t a r i â y e t etmek istemeyip Fransızlar! e s i r a l m a k i s t e d i ğ i için iş g e n e s a r p a s a r m ı ş , h a r b harekâtı tekrar başlamış, Serdâr-ı-Ekremin «Nefîr-i-âm„ denilen başıbozuklarla Arab aşiretlerinden ve Mısır Kölemenleriyle b i r mıkdar Kapu-kullarından mürekkep derme-çatma o r ­ dusu Heliopolis = Ayn-şems muharebesinde Fransızlara mağlûb olmuş, b u n u n l a b e r a b e r o sırada Mısır'a v a r a n y e n i v a l i N a s u h P a ş a ' n m fırkası ahâliyle beraber m u k a v e m e t e t t i ğ i için 37 g ü n l ü k b i r h u s û m e t t e n s o n r a ü ç g ü n l ü k b i r m ü t â r e k e a k d e d i l e r e k Osmanlı k u v v e t l e r i Mısır'dan çekilip Fransızlar v a z i y e t e t e k r a r hâ­ k i m o l m u ş l a r d ı r . S e r d â r - ı - E k r e m de o r d u s u n u y e n i d e n tanzime başlamıştır. — B u s ı r a d a ç o k m ü h i m b i r h â d i s e o l m u ş , 1215 = 1800 s e n e s i 21 M u h a r r e m ı = 1 4 H a ­ z i r a n Salı g ü n ü H a l e b l i - S ü l e y m a n B e y i s m i n d e b i r T ü r k g e n c i g e n e r a l K l e b e r ' i e v i n i n bahçesinde hançerle öldürmüş ve b u n u n üzerine g e n e r a l M e n o u b a ş - k u m a n d a n olmuştur 24 y a ş ı n d a b i r f e d â î o l a n S ü l e y m a n B e y a s l e n K i l i s ' i n K u b a d B e y hânedânındandır ve H a l e b ' i n Müstedam-Bey mahallesinde sâkin Osman A ğ a ' n ı n o ğ l u d u r ; F r a n s ı z l a r d a n ırkının i n t i k a m ı n ı a l m a k istiyen b u kahraman Türk çocuğuna işkence yapılmış ve b i r e l i yakıldıktan s o n r a G a r p m e d e n i y e t i n i n kazığına v u r u l a r a k şehid e d i l m i ş t i r ! — i n g i l i z l e r işte bu vaziyetten istifade e d e r e k 1801 ; = 1215 s e n e s i 8 M a r t 1 = 22 Ş e v v â l P a z a r g ü n ü E b u - K h u r = A b o u k i ı r ' e a s k e r ç ı k a r m ı ş , K a p d a n - ı - d e r y â H ü s e y n P a ş a 70 O s m a n l ı g e m i s i y l e b u h a r e k e t e i ş t i r a k ' e t m i ş , F r a n s ı z l a r t a a r r u z e t m i ş s e de m a ğ l û b e d i l m i ş , Z ü l h i c c e i p t i d â l a n n d a f c r N i s a n o r t a l a r ı n d a R e ş î d , 26 Z ü l h i c c e = 10 M a y ı s P a z a r g ü n ü R a h m â n i y y e z a b tedilmiş v e n i h a y e t K a h i r e m u h â s a r a e d i l i n c e m u h a f ı z l ı ğ ı n d a bulunan general Beliard'm talebiyle t a h l i y e m u k a v e l e s i imzalanmıştır: B u m u k a v e l e mucibince F r a n s ı z l a r K a h i r e ' y i 28 S a f e r = 10 T e m m u z C u m a g ü n ü t a h l i y e e t m i ş l e r s e de, îskenderiyye kalesinde b u l u n a n general M e n o u F r a n s a ' d a n yardım umarak bir m ü d d e t d a h a m u k a v e m e t e t t i k t e n s o n r a , 16 R e b î ' ü l - â h i r ; = 26 A ğ u s t o s Ç a r ş a n b a günü o d a t a h l i y e t e k l i f edip b i r k a ç gün s o n r a t e s l i m olmuştur; îskenderiyye muvaffakıyyeti i s t a n b u l ' d a d ö r t gece şenlik y a p ı l a r a k t e s ' i d edilmiş v e 17 C u m â d a - l - û l â ı = 25 E y l ü l C u m a h u t b e l e r i n d e n i t i b a r e n Ü ç ü n c ü S e l i m « G a z i » ü n v â n i y l e anılmrya b a ş l a m ı ş t ı r . — 1 7 9 8 = 1 2 1 3 s e n e s i 1/2 T e m m u 2 j = 1 7 / 1 8 M u h a r r e m :

80

KRONOLOJİ

Pazar/Pazartesi tesadüf 1

gün

gecesinden b u senenin

eden İskenderiyye tutunmuşlar

ve

teslimine

arkeoloji

hiçbir n e t i c e elde e d e m e m i ş l e r d i r :

2 Eylül—23

kadar

1803 Rebî'ül-âlıir

Fransızlar

sahasındaki

büyük

Mısır'da

=

Çarşanba

gününe

t a m 3 sene,

muvaffakiyetlerinden

F r a n s a için H i n t y o l u

1218

2

başka

ebediyyen kapanmış, A k ­

d e n i z h â k i m i y y e t i s u y a d ü ş m ü ş v e h a t t â M a l t a adası d a i k i sene F r a n s ı z l a r d a dıktan sonra

1800 t a r i h i n d e

İngiliz hâkirniyyetine

ay,

kal­

düşmüştür).

Paris'de maddelik

bulunan

tamâmiyyet-i-mülkiyyelerini ticaretine kiye

Amedî-Galib

muâhede

mucibince

mütekabilen

açılmıştır : B u v e s i l e y l e

- Fransa harb

hâli 1798 —

Efendi'nin

meşhur

etmiş

ayni hak ingilizlere 1213 s e n e s i

Talleyrand'Ia

ibka ve

de

edilmiş,

Karadeniz

de

—

Tür­

Pazartesi

demektir).

yapılmıştır!

1803 = 1218 30 Nisan = 8 Muharrem, Cumartesi: Suûd-ibiîi-AbriürAziz'in Mek­ ke'ye girişi ve neticeleri. emîri

olan

mağlûb

olarak

Salı

Abdül'Aziz-ibni-Muhammed'in

bir mektup

günü

gelip

Mekke

mukavemetten-

:

oğlu

ve

Cidde'ye

gönderip —

de

kalesini sonra

gün Paşa

muhasaraya

b i r gece da daha

H i c a z gailesi sürüncemede

kaçıp fazla

başlamışlar olduğu

bu

kalesinde ve

400

nihayet

Yalnız

için istirdâd

sâ-

etmişlerse

Rebî'ül-evvel=12

gitmişlerdir.

Paşa Mekke

işte

muhâsara

Mekke 22

Şerif için,

bulunmuş,

sonra

Suûd'un

Şerif

valisi

oldukları

teklifinde

14

Emîr

Şerif-Galib'le

Muhammed-ibni-Suûd'un Cidde

çekilmiş

teslim

Cidde'yi

çekilmişlerdir.

bahsedilir

gördüğümüz

Galib-ibni-Müsâid'le

dolayı

Vehhâbîler

geri

fıkrada

Şerif

azlığından

giren

bıraktığından

yukarıki

emîri

Tâif

as­

Tem­ Vehhâ­ kalesi

edilememiş

kalmıştır).

1805 = 1220 24 Nisan '— 24 Muharrem, Çarşanba: Kör-Yusuf Ziya Paşa'nm istifâsiyle Bostancı-başı Hâfız-İsmail Paşa'nm sadâreti. ( i s t i ' f â s i n i n s e b e b i , ahvâlin e n c â m m d a n k o r k m a s ı y l a i z a h e d i l i r : S a d â r e t müd­ d e t i 1798 . = 1213 s e n e s i 30 A ğ u s t o s = 18 R e b î ' ü l - e v v e l P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 6 sene, 7 a y , 25 g ü n d ü r . — D e r y â - k a p d a n l ı ğ ı n d a n s a d â r e t e geçen İsmail Paşa 47 - 4 8 y a ş l a r ı n d a V e z i r - i - a ' z a m o l m u ş t u r ) .

25 Şevval, Cuma: Vehhâbîlerin Tâif muhasarası.

Necid

Suûd'a

taraf

Fransız

bahşedilmiştir.

A v r u p a ' n ı n m u h t e l i f d i l l e r i n d e V e h h â b î l i ğ e âit b i r ç o k neşriyat A ş a ğ ı d a 1807 = 1221 v u k u â t m ı n s o n f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

sırada

de

emîr

Mekke'ye

tesbit

iki

(Vehhâbî mezhebi îslâmiyyeti safvet-i-asliyyesine i r c â ' iddiâsiyle 1 1 4 3 f = 1 7 3 0 _ r 7 3 1 t a r i h i n d e t e ' s i s e d i l i p 1150 = 1737 d e n i t i b a r e n n e ş r o l u n m a y a b a ş l a m ı ş t ı r : M ü -essisi H a n b e l î u l e m â s ı n d a n v e B e n î - T e m î m k a b i l e s i n d e n N e c i d l i Ş e y h - M u h a m m e d i b n i Abdülvehhâb'dır; bu şeyh M e d i n e ve Şam'da t a h s i l e t t i k t e n başka I r a k , i r a n ve Hindistan'da seyahatten sonra memleketine dönüp p r o p a g a n d a y a başlamış ve b i r t a k ı m risâleler y a z m ı ş t ı r . Y e n i m e z h e b i n başlıca esasları ü ç e ircâ e d i l i r : 1) A m e l imandandır : O n u n için namazın b i r v a k i t bile t e r k i küfürdür v e b u g i ­ b i k â f i r l e r i n k a n ı h e d e r v e m a l ı helâldir 2) E n b i y â v e e v l i y â d a n i s t i m d a d ş i r k t i r ; 3 ) T ü r b e inşâsı, k a n d i l y a k ı l m a s ı v e e v l i y a y a a d a k a d a n m a s ı d i n e mugayirdir. Ş a r a p , tütün, a f y o n , m u s i k i v e h a t t â « b i d ' a t » d i y e teşbih b i l e y a s a k t ı r ! i ş t e b u gibi esaslardan dolayı Vehhâbî o l m a y a n bütün Müslümanlar müşrik sayılmış v e canlarıyla m a l l a r ı helâl ilân e d i l m i ş t i r ! İ b n i - A b d ü l v e h h â b ' ı n m u v a f f a k ı y y e - : t i n d e i k i âmil gösterilir : H e r şeyden e v v e l D e r ' i y y e ' d e o t u r a n N e c i d emîri M u h a m m e d - i b n i - S u û d ' a kızını v e r e r e k o n a i s t i n f t d e t m e s i v e o n d a n s o n r a d a m e z h e b esaslarının y a ğ m a c ı b e d e v i l e r e ç o k c â z i p g ö r ü n m e s i d i r ! I b n i - S u û d ' u n bu yeni m e z h e b i 1158 = 1745 de k a b u l e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . Ş i m d i k i Suûdî A r a b i s t a n h â n e d â n ı b u sülâledendir. — İşte b u s u r e t l e b i r ç ö l d e v l e t i hâline g e l e n V e h h â bîler, b e d e v i l e r i y a ğ m a i l e c e z b e d e r e k N e c i d ' d e n b a ş k a B a h r e y n v e L â h s â ' y ı d a alıp B a s r a v e Bağdad'ı tehdide, U m m a n v e M a s k a t taraflarına el atmıya, H i ­ c a z ' l a Y e m e n ' e bile uzanmıya başlayıp Cezîret-ül-Arab'ın h e r tarafına yayılmış­ lardır. — M e k k e şerifleri i s t a n b u l ' a b a ş v u r d u k ç a t o p l a n a n m e c l i s l e r d e g a a f i l O s ­ m a n l ı u l e m â s ı şer'î m ü n â k a ş a l a r l a v a k i t g e ç i r d i k l e r i için, n i h a y e t Zülka'de t = M a r t a y ı n d a T â i f s u k u t e t m i ş , şehir y a ğ m a v e a h a l i s i k a t l - i - â m e d i l m i ş t i r ! _ O sırada i s t a n b u l hükümeti Vehhâbîlerin ne i s t e d i k l e r i n i p e k i y i bilmediği halde,

Suûd, o

yede

Mekke

kuvvetlerinin

ve b u suretle

1803 = 1217

(Bu

ahâlisi

olduğunu

—

81

TARİHİ

müstahkem ve Vehhâbî muhâfızları

2 Temmuz=18 Muharrem

g ü n ü n d e n i t i b a r e n t a m 3 sene, 11 a y , 24 g ü n s ü r m ü ş

18 Şubat

mevcud

OSMANLI

emîri

bîler 25 g ü n

Kapitülâsyonlar taahhüd

1220

torunudur.

muz

25 Haziran = 23 Safer, Cuma: Osmanlı-Fransız sulhu. (Elçilikle

=

Vehhâbî

ker

1803 ~ 1217

ettiği • o n

1805

ilk

8 Temmuz sır valiliği.

= 10 Rebî'üî-âhir, Pazartesi: Mehmed Ali Paşa'nm Mı­


82

KRONOLOJİ

1806

=

1221

m ı n ı t e c v i z e t m e d i ğ i için M e h m e d A l i ' n i n a r z u s u n u y e r i n e getirmiş ve hemen Mısır'a gönderilen v a l i l i k fermanı b u g ü n merasimle okunmuştur. — İlkönce hükümete sâdık d a v r a n a n ve hattâ bâzı mühim hizmetlerde b u l u n a n y e n i v a l i n i n i l k işi, âsi k ö l e m e n l e r i n t e ' d i b i y l e k e s i k b a ş l a r ı n ı n i s t a n b u l ' a g ö n d e r i l m e s i g i b i m ü ­ h i m b i r muvaffakıyyettir).

24 tecdidi.

Eylül = 29 Cumâda-l-âhire, Salı: Osmanlı - Kus ittifakının

( B u n d a n e v v e l k i i t t i f a k için 1798 = 1213 v u k u â t ı m n « 2 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . . F r a n s a ' y a karşı a y n i ittifakın b u sefer d o k u z sene müddetle tecdidine sebeb o l a r a k N a p o l e o n ' u n Boğazlarla i s t a n b u l ' a g ö z dikmiş olmasından bahsedilir. B u 15 m a d d e l i k m u â h e d e n i n o n m a d d e l i k b i r g i z l i k ı s m ı d a v a r d ı r : O s m a n l ı i m p a ­ ratorluğu b u suretle yalnız R u s y a ile değil, N a p o l e o n ' a karşı İngiltere v e s a i r A v ­ r u p a d e v l e t l e r i y l e de el-birliği t a a h h ü d ü n d e bulunmuştur. B u tedâfüî ittifakın esası, karşılıklı a s k e r v e p a r a y a r d ı m ı n a d a y a n m a k t a d ı r ) .

1806 = 1221

1806 =

1221

OSMANLI

83

TARİHİ

se de, e l i n d e k i o t u z b i n m e v c u d l u N i z â m - ı - C e d î d o r d u s u n a r a ğ m e n p â d i ş â h ı n h i s s i y â t m a kapılıp z a a f g ö s t e r m e s i f e l â k e t i n e m u k a d d i m e teşkil e t m i ş t i r ) .

14 Teşrinisani = 1 Receb, Pazar : Hâfız-tsmail Paşa'nm azliyle Keçi-boynuzu Ağa-Ibrahim Hilmi Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n s e b e b i için y u k a r ı k i f ı k r a y a b a k ı n ı z : H â f ı z P a ş a ' n m s a d â r e t i 1 8 0 5 = 1220 s e n e s i 24 N i s a n = 2 4 M ü h a r r e m Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 6 a y , 20 g ü n sürmüştür. — H a l e f i Yeniçeri-ağahğmdan Sadr-ı-a'zam olduğu için « A ğ a » ve ç o k cılız o l d u ğ u i ç i n de « K e ç i - b o y n u z u » d i y e a n ı l ı r ) .

13 Kânunuevvel = 2 Şevvâî, Cumartesi : Sırp ısyânı ve Belgrad'm sukutu. (1797 s= 1212 v u k u â t ı m n « 2 6 Teşrinisâni,, f ı k r a s ı n d a ı s y â m n d a n b a h s e t t i ğ i m i z P a z ­ v a n d - o ğ l u v e z â r e t l e t a t y i b edildiği h a l d e t e k r a r ı s y â n e d e r e k B e l g r a d y a m a k l a r ı y l a . e l - b i r l i ğ i n e k a l k ı ş m ı ş , y a m a k l a r d a k e n d i l e r i n e k a r ş ı S ı r p l a r a istinâd e d e n m u h â f ı z H a c ı - M u s t a f a p a ş a ' y ı ö l d ü r ü p Sırpları k a t l - i - â m a - k a l k ı ş m ı ş l a r d ı r : S ı r p millî h a r e k e t i işte b u n d a n çıkmıştır. B u h a r e k e t i n başında evvelce A v u s t u r y a hizS ı r b i s t a n ' m istiklâline k a d a r h a r b e d e v a m e d e c e ğ i n i ilân e t m i ş v e Sırbistan'ın metinde « h e i d u q u e ı = h a y d u t » l u k etmiş olan Tserni/Czerny-George yahut George P e t r o w i t c h isminde b i r d o m u z çobanı vardır B u a d a m a Türkler « K a r a Y o r g i » d e d i k l e r i için, S ı r p l a r a r a s ı n d a b i l e « K n e z K a r a - C o r c e » ismiyle şöhret bulmuştur; b u i s m i n başındaki «Knez» unvandır. K a r a - Y o r g i ' n i n i l k düşmanları o l a n B e l g r a d y a m a k l a r ı d a tıpkı M a ğ r ı b o c a k l a r ı g i b i d ö r t d a y ı n ı n idaresinde m a h a l l î b i r k u v v e t şeklini almıştır. — K a r a - Y o r g i i l k ö n c e e s k i e f e n d i l e r i olan A v u s t u r y a l ı l a r d a n v e o n d a n s o n r a d a 1804t=1218 t a r i h i n d e i s l â v l ı k gayretiyle R u s y a ' d a n i s t i m d â d e d e r e k i s y a n h a r e k e t i n i g e n i ş l e t m i ş v e işte b u n u n üzerine B o s n a valisi E b u b e k i r Paşa meselenin tesviyesine me'mur edilmiştir. U s t a l ı k l ı hareket eden B e k i r Paşa devleti dinlemiyen y a m a k l a r ı b ı r a k ı p Sırp â s i l e r i y t e el-birliği e t m i ş , dayıların h i z m e t i n d e k i Arnavut segbanlarının reisi KoşancalıH a l i l . A ğ a ' y ı g i z l i c e elde e d i p a ş a ğ ı ve y u k a r ı k a l e l e r i z a b t e d i v e r m i ş v e bunun üzerine d a y ı l a r k a ç m ı ş l a r s a d a t â k i b e d i l i p y a k a l a n a r a k i d â m edilmişlerdir. B e ­ k i r Paşa b u m u v a f f a k ı y y e t üzerine avdet ettiği sırada R u s l a r Karadağlıları da ısyân e t t i r i p R u s b a y r a ğ ı ç e k t i r d i k t e n b a ş k a , B e l g r a d y a m a k l a r ı n d a n s o n r a S ı r p ­ ları d a B â b - ı - Â l î ' y e k a r ş ı a y a k l a n d ı r m ı ş l a r d ı r : i s t a n b u l ' a g e l e n S ı r p m u r a h h a s ­ larının bütün Sırbistan k a l e l e r i n d e n b a ş k a i k i m i l y o n k u r u ş i s t e d i k l e r i n d e n b i l e b a h s e d i l i r ! — B u v a z i y e t üzerine sevkedilen N i ş v a l i s i Hâfız P a ş a ' n m m a ğ l û b i ­ yeti, Semendere'nin âsiler t a r a f ı n d a n işgali, i l k i c r â k o m i t e s i n i n o r a d a kurulması v e bütün Sırpların silâh altına ç a ğ ı r ı l m a s ı y e n i d e n k u v v e t l e r ş e v k i n e sebeb ol­ m u ş s a d a h e m bunların b o z u l m a s ı n d a n , h e m R u s h a r b i t e h l i k e s i n d e n d o l a y ı h ü ­ k ü m e t senede s e k i z y ü z b i n f r a n k h a r a ç a l m a k v e B e l g r a d ' d a b i r m u h a s s ı l l a 150 Türk a s k e r i b u l u n d u r m a k üzere K a r a - Y o r g i ile s u l h a k d i n e m e c b u r olmuştur; f a k a t b u a n l a ş m a n ı n e c n e b i d e v l e t l e r l e a k d e d i l e n m u â h e d e l e r şeklinde t a s d i k ve ilân o l u n m a d ı ğ ı v e S ı r b i s t a n k a l e l e r i de t e s l i m e d i l m e d i ğ i için t a a r r u z u n a devam eden K a r a - Y o r g i n i h a y e t B e l g r a d şehrini v a r o ş k a p ı s ı n a m e ' m u r A z i z B e y ' i n i h â n e t i sâyesinde ele g e ç i r d i k t e n s o n r a k a l e y i k o l a y c a t e s l i m a l m ı ş v e M ü s l ü m a n l a r ı k a t l - i - â m e t t i r i p e v l e r i n i y a ğ m a l a t m ı ş t ı r . K a r a - Y o r g i işte b u m u v a f f a k i y e t ü z e r i n e Sırbistan'ın istiklâline k a d a r h a r b e d e v a m e d e c e ğ i n i ilân e t m i ş v e Sırbistan'ın T ü r k h â k i m i y y e t i n d e n a y r ı l m a h a r e k e t i işte b ö y l e b a ş l a m ı ş t ı r ) . :

2 Haziran = 15 Rebî'ül-evvel, Pazartesi : «ikinci Edirne vak'ası» na sebeb olan Nizâm-ı-Cedîd ordusunun Anadolu'dan Üsküdar'a gelişi. ( B i r t a r a f t a n Osmanlı imparatorluğunun N a p o l e o n ' a karşı k u r u l a n i t t i f a k siste­ m i n e g i r m e s i v e b i r t a r a f t a n d a R u m e l i a ' y a n l a r ı n m t u ğ y a n v e ısyânı N i z â m - ı Cedîd'in b i r a n evvei t a k v i y e s i n i ve i s t a n b u l ' l a A n a d o l u ' d a n sonra Rumeli'ye de teşmilini i c a b e t t i r e n e n m ü h i m sebeb sayılır, i ş t e b u n d a n dolayı A n a d o l u ' d a N i z â m a s k e r i n i m ü h i m b i r k u v v e t hâline g e t i r e n K a r a m a n b e y l e r b e y i Kadı-Abd u r r a h m a n Paşa pâdişâhın e m r i y l e z a h i r e n aşağıki fıkrada göreceğimiz Sırp ı s y â n ı n m t e n k i l i v e h a k i k a t t e y s e R u m e l i ' d e N i z â m - ı - C e d î d teşkili v a z i f e s i y l e is­ t a n b u l ' a g e l m i ş t i r . K a d ı P a ş a ' n m b i r v a z i f e s i de V i d i n ' d e k i P a z v a n d - o ğ l u , R u s çuk'daki Tersenikli/Tirsinikii-oğlu i s m a i l A ğ a ve Edirne'deki Dağdeviren-oğlu M e h m e d A ğ a g i b i âsi a ' y a n l a r ı t e ' d i b e t m e k t i r ; f a k a t ü ç ü n c ü S e l i m , K a d ı p a ş a ' m n Y e n i - N i z â m a s k e r l e r i n d e n ç o k h o ş l a n d ı ğ ı için b i r a y d a n f a z l a istanbul'da alıkoyup m a n e v r a l a r yaptırmış ve b u müddet zarfında paşayı i s t i r k a b eden v e N i z â m - ı - C e d î d ' e de k a l b e n m u h â l i f o l a n S a d r - ı - a ' z a m H â f ı z - î s m a i l Paşa veliahd şehzâde M u s t a f a ile gizlice anlaşarak Tersenikli-oğlu'na a d a m gönderip m u k a ­ v e m e t e t e ş v i k e t m i ş t i r . B u g i z l i işe Y e n i ç e r i o c a ğ ı y l a t l m i y y e sınıfı v e m u h a f a z a ­ k â r d e v l e t - a d a m l a r ı d a dâhil o l d u ğ u için, v a z i y e t i n ç o k v a h i m b i r i r t i c â şekli aldığından bahsedilir : işte b u n d a n dolayı Tersenikli-oğlu diğer R u m e l i a'yanlar ı m d a e t r â f ı n a t o p l a y ı p E d i r n e ' y e k a d a r g e l m i ş v e K a d ı P a ş a ' n m işi y a t ı ş t ı r m a k için g ö n d e r d i ğ i a d a m l a r ı i d â m e t t i r m i ş t i r . — K a d ı - A b d u r r a h m a n Paşa nihayet T e m m u z o r t a l a r ı n d a 24 b i n a s k e r l e h a r e k e t e g e ç i p S i l i v r i v e Ç o r l u ' d a t e n k i l h a ­ r e k e t l e r i yapmışsa d a , Tekirdağ'da çıkan ısyân üzerine ince h i s l i pâdişâhın «Etf â l v e a c e z e - i n i s v a n p â y m â l o l u r ! » d i y e v e r d i ğ i r i c ' a t e m r i ü z e r i n e âsiler büs­ bütün şımarmışlardır. — B u sırada Tersenikli-oğlu e v i n i n bahçesinde öldürülmüş ve yerine meşhur A l e m d a r / B a y r a k d a r - M u s t a f a A ğ a Rusçuk a'yânı olmuştur Türk ordusunda i s t i h k â m â m i r l i ğ i e t m i ş o l a n B a r o n J u c h e r e a u de S a i n t - D e n y s ' nin muâsır b i r nıenbâ o l a n t a r i h i n d e b u siyasî c i n a y e t A l e m d a r ' m t e r t i b i g i b i g ö s t e r i l i r s e de, C e v d e t P a ş a o f i k i r d e değildir. — G e n e b u s ı r a d a R u m e l i â s i l e r i ­ nin hutbelerde üçüncü S e l i m ' i n i s m i n i z i k r e t t i r m e m e l e r i i s t a n b u l ' d a büyük bir h e y e c a n a sebeb o l m u ş t u r : N i h a y e t e s k i S i l i s t r e v a l i s i E ğ r i b o z l u - i b r a h i m P a ş a i l e S e r e z a'yânı i s m a i l B e y âsileri t e ' d i b v e t e s k i n e t m i ş v e S a d r - ı - a ' z a m a z l e d i l m i ş :

22 Kânunuevvel = 11 Şevval, Pazartesi: Rusya'ya harb ilâm ve muhârib devlet elçilerinin hapsi âdetine nihayet verilmesi. (Fransa'nın m e ş h u r H â r i c i y y e n â z ı n T a l l e y ı a n r i ' b i r tarihi

gösterir.

—

Birinci-Konsüllükten

sonra

mektubunda

imparatorluğunu

i k i gün ilân

evvelki

etmiş

olan

1807 =

KRONOLOJİ

84

1807 =

1221

N a p o l e o n B o n a p a r t e ' m A v r u p a ' d a k i z a f e r l e r i R u s y a ile i n g i l t e r e ' n i n istanbul'da­ k i itibarını s a r s m ı ş v e ebedî R u s t e h l i k e s i n e karşı m u z a f f e r F r a n s a i l e el-birliği temayülünü uyandırmıştır N a p o l e o n ' u n işte b u sırada g e l e n m e ş h u r elç: si ge­ n e r a l S e b a s t i a n i b u hâlet-i-ruhiy yeden. k o l a y l ı k l a i s t i f a d e e d e r e k R u s t a r a f darı o l a n E f l a k b e y i K o n s t a n t i n i p s i l a n t i i l e Boğdan b e y i A l e k s a n d r M o r u z z i ' y i azlettirmiştir. R u s y a i l e i n g i l t e r e b u n u m u â h e d e y e m u g a y i r b u l u p B â b - ı - Â l î ' y i t e h d i d e t m i ş v e işte b u n u n üzerine M e m l e k e t e y n b e y l e r i y e r l e r i n e iâde eailmişlerse de, O s m a n l ı d e v l e t i n i n hazırlıksız o l m a s ı n d a n istifâde e t m e k i s t i y e n R u s y a h a r b ilânı­ n a b i l e l ü z u m g ö r m e d e n g e n e r a l M i c h e l s o n k u m a n d a s ı n d a 60 b i n kişilik b i r c r d ı ı y ' a M e m l e k e t e y n ' i istilâya b a ş l a m ı ş t ı r . 27 R a r a a z a n = 8 K â n u n u e v v e l P a z a r t e s i günü B e n d e r , 5 Ş e v v â l f = 16 K â n u n u e v v e l Salı g ü n ü H o t i n k a l e l e r i « v i r e i l e , , t e s l i m o l d u k t a n s o n r a K i l i ve A k k e r m a n d a a y n i âkıbete uğramıştır. R u s l a r yalnız İs­ m a i l önlerinde b o z g u n a u ğ r a m ı ş l a r d ı r : G ü y a m ü t t e f i k o l a n R u s y a ' y a işte b u n d a n d o l a y ı h a r b ilân edilmiştir. — O s m a n l ı t a r i h i n d e d ü ş m a n d e v l e t elçilerinin Y e d i k u l e ' y e hapsedilmeleri d a i m î b i r aıı'ane şeklinde olduğu halde Üçüncü S e l i m i l k d e f a o l a r a k b u âdeti k a l d ı r ı p R u s s e f i r i D ' i t a l i n s k i ' y i 15 Ş e v v â ' J = 2 6 K â n u n u ­ e v v e l C u m a y a h u t 18 Ş e v v â ! = 2 9 K â n u n u e v v e l P a z a r t e s i günü m e m l e k e t i n e iade e t m i ş t i r . — B u v a z i y e t üzerine V e z i r - i - a ' z a m i b r a h i m H i l m i p a ş a S e r d â r - ı - E k r e m o l m u ş v e S a d â r e t - k a y m a k a m l ı ğ m a d a Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n f e l â k e t i n e sebeb o l a n S e lânik m u t a s a r r ı f ı c ü c e v e k ö s e M u s a P a ş a t â y i n edilmiştir. — R u s l a r v e Sırplarla birleşen m e ş h u r âsi v e hâin P a z v a n d - o ğ l u ' n u n b u n d a n b i r a z s o n r a 1 8 0 7 = 1 2 2 1 s e ­ n e s i 5 Ş u b a t i = 2 7 Z ü l k a ' d e P e r ş e n b e g ü n ü ö l ü v e r m e s i d e v l e t e ç o k geniş b i r n e f e s a l d ı r d ı ğ ı n d a n bahsedilir). :

:

1807 = 1221

( B i r gün evvelki tarih de rivayet edilir. — Silistre valisi vezir A l e m d a r Paşa'nın B ü k r e ş üzerine yürüyen bir R u s fırkasını mağlûb e t m e s i ve ismail üzerine yü­ rüyen diğer bir düşman kuvvetinin de Pehlivan A ğ a tarafından bozguna uğratıl­ ması pâyıtahtı sevindirdiği sırada ingiliz donanması birdenbire ortaya çıkıvermiştir B u n u n sebebi, F r a n s a ile siyasî münasebetlerin kesilmesini ve eski itti­ fakların tecdidini istiyen İngiltere sefiri Arbuthnot'un talebi kabul edilmeyince 19/20 Zülka'de = 2 8 / 2 9 Kânunusâni Çarşanba/Perşenbe gecesi veyahut ertesi gece gizlice bir gemiyle Bozcaada'daki ingiliz donanmasına gidip harekete ge­ tirmesidir. Boğaz tahkimâtının zayıflığından istifâde eden 16 gemilik düşman f i ­ losu ehemmiyetsiz top düellolarından sonra M a r m a r a ' y a girmiş, vaziyet bir brikle istanbul'a arzedilince derhal boğazın i k i sâhili tâhkim edilmiye başlamış, Memleketey'nin R u s y a ' y a ve Çanakkale-boğazının ingiltere'ye teslimini istiyen ingiliz v i s - a m i r a l i John D u k w o r t h müzâkerelerle oyalanarak beş günde sâhillere 1250 top yerleştirilmiş, amiralin su almak için bir mıkdar askerle Kmalı-ada'y a çıkan oğlu esir edilmiş, ingilizler artık gemiden gemiye gidemiyecek hâle getirilmiş ve istanbul ahâlisi de kayıklarla düşmana saldıracak hâle g e l m i ş t i r : B u v a z i y e t üzerine âdetâ şişe içinde k a l d ı ğ ı n ı anlayan ingiliz donanması 21 Zülh i c c e = l M a r t P a z a r günü tabyalarla sâhillerdeki askerin ve ahâlinin y u h a l a n a r a ­ sında çekilip gitmiye mecbur olmuştur; boğazdan dışarı çıkınca amiralin Allâha şükrettiğinden bile bahsedilir! — Asım E f e n d i düşman donanmasının İngiliz t a r a f d â r ı o l a n d e v l e t - a d a m l a r ı tarafından g i z l i c e d â v e t edilerek gelmiş olduğundan b a h s e d e r s e de, C e v d e t p a ş a b u r i v a y e t i şüpheli g ö s t e r i r . — B o z c a a d a ' y ı işgal e d e n i n g i l i z l e r b o ğ a z hâricini a b l u k a altına a l m ı ş l a r d ı r ) . :

Vehhâbileı in Hicaz istilâsı. için

1803=1217

vukuâtınm

«18

Şubat»

OSMANLI

TARİHİ

85

N i s a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . — D e v l e t i n b ü y ü k g a i l e l e r i n d e n istifâde e d e n E m î r Suûd-ibni-Abdül'Aziz M e d i n e ' y i zaptedip türbeleri y ı k m ı ş s a d a h a l k ı n ricâsiyîe Ravza-i-Mutahhara'ya dokunmamış, yalnız Hazîne-i-Risâletpenâhîdeki cevahirle i n c i l e r i gasbedip m e m l e k e t i n e göndermiştir! — H u t b e d e n pâdişâhın i s m i n i kaldırt a n E m î r Suûd M e k k e v e M e d i n e ' y e k a d ı l a r t â y i n e d i p Osmanlı me'murlarmı k o ğ m u ş v e hattâ ü ç ü n c ü S e l i m ' i V e h h â b î l i ğ e d â v e t için t u h a f b i r t e k l i f n â m e b i l e göndermekten çekinmemiştir).

1807 -

1222

20 Mart = 10 Muharrem, Cuma : İskenderiyye'nln İngilizlere teslim olması. (Yukarıki nun

sene

vukuâtınm

intikamını

amiral

almak

Levvis'in

«20

istiyen

donanmasıyla

beraber

valisi

Mehmed

A H Paşa'nın

tinftd

edemiyen

ingiliz generali

ker rine lıp

çıkarıp yaptığı Mısır

bâzı

hâinlerin

teşebbüste

fethi

Şubat»

hemen

vis-amiral Mısır'ın

kamilen

gördüğümüz

istanbul

Dukvvorth'u

Maîta'da

zabtına

imhâ

etmiş

Fraser iskenderiyye

yardımıyla

muvaffak

hulyâlarnım

fıkrasında

İngiltere,

şehri

olamadığı

iflâsına

şâhid

işgal için

me'mur

etmişse —

5 - 7

n-

bin kadar

as­

İskenderiyye'de

Cevdet

Paşa

12

r e m = 2 2 M a r t P a z a r t a r i h i n i g ö s t e r i r . — İşte b u v a z i y e t üzerine R u s y a ' d a n İngiltere'ye

de h a r b ilân e d i l i p

Fransızlarla

ittifaka

Mis:™

Kölemenlere

de, R e ş î d = R o s e t t e

b i r müddet

olmuştur.

bulunan

etmiştir:

olduğu

civârma

bozgunu­

teşebbüs

üze­ ka­

Muharsonra

edilmiştir).

12 Nisan = 3 Saf er, Pazar : Ordunun Rus seferine hareketi ve muh­ telif harb tedbirleri. *

20 Şubat = 12 Zülhicce, Cuma: Çanakkale-boğazmı zorlıyan İngiliz donanmasının istanbul önlerine gelişi.

(Vehhâbîler

1222

ve

1803=1218

vukuâtınm

«30

( S a d r - ı - a ' z a m v e S e r d â r - ı - E k r e m i b r a h i m H i l m i P a ş a 20 M u h a r r e m = 3 0 M a r t P a ­ z a r t e s i g ü n ü D a v u d p a ş a k a r a r g â h ı n a g e ç i p b u g ü n y o l a ç ı k a r a k 17 S a f e r = 2 6 N i ­ s a n P a z a r günü E d i r n e ' y e v a r m ı ş v e 26 S a f e r = 5 M a y ı s Salı g ü n ü de o r a d a n h a ­ r e k e t l e 16 R e b î ' ü l - e v v e l ı = 2 4 M a y ı s P a z a r g ü n ü S i l i s t r e önlerine g e l m i ş t i r : O sı­ r a d a N a p o l e o n ' u n L e h i s t a n h a r e k â t ı n d a n dolayı T u n a b o y l a r ı n d a R u s l a r ı n ancak 30 b i n k a d a r a s k e r i o l d u ğ u h a l d e Y e n i ç e r i l e r i n m u h a l e f e t i n d e n d o l a y ı N i z â m - ı - C e dîd v e m u a l l e m A n a d o l u a s k e r i g ö n d e r i l m e m i ş v e d e r m e - ç a t m a « N e f î r - i - â m » e f r â d i y l e de hiç b i r ş e y y a p ı l a m a d ı ğ ı için O s m a n l ı ordusu uzun z a m a n Silistre'de k a l m ı ş v e M o s k o f o r d u s u d a karşı s a h i l d e k o n a k l a m ı ş t ı r ! — B o z c a a d a ' y ı üs i t t i ­ hâz ederek Çanakkale-boğazmı abluka eden Rus amirali Siniavin/Sieniavin'in 22-25 g e m i l i k d o n a n m a s ı n a k a r ş ı K a p d a n - ı - d e r y â Cezâyirli S e y d i / S e y y i d î - A l i P a ­ şa 18 g e m i l i k b i r f i l o y l a 26 M u h a r r e m ı = 5 N i s a n P a z a r g ü n ü y o l a ç ı k a r ı l m ı ş v e 2 R e b î ' ü l - e v v e l = 1 0 Mayıs P a z a r günü muharebede kat'î b i r z a f e r t e ' m i n edeme­ m e k l e beraber çok t a h r i b a t a uğrattığı R u s donanmasını ablukayı kaldırmak mec­ buriyetinde bırakmıştır. G e n e b u sırada T i f l i s ' d e k i R u s o r d u s u n u n K a r s , A h ı s k a ve Çıldır. üzerine h a r e k e t e d e c e ğ i h a b e r alındığı için, E r z u r u m valiliğinde b u ­ l u n a n eski V e z i r - i - a ' z a m Y u s u f Z i y a Paşa Şark ser-askerliğine tâyin edilip m a i y yetine muhtelif valiler ve a ' y a n l a r verilmiştir).

25 Mayıs = 17 Rebî'ül-evveî, Pazartesi : Kabakçı vak'ası. ( ü ç ü n c ü S e l i m ' i n h a l ' i y l e n e t i c e l e n e n b u m e ş ' u m irticaın s e b e b l e r i ş ö y l e sırala­ n a b i l i r : 1) « A s â k i r - i - Ş â h â n e » d e n i l e n N i z â m - ı - C e d î d ' i n ihdâsı Yeniçeri ocağını k ı s k a n d ı r m ı ş t ı r ; 2) N i z â m - ı - C e d î d masârifi için senede 20 b i n k e s e l i k r ü s û m i h ­ dası v e n i h a y e t « İ r â d - ı - C e d î d » h a z i n e s i n i n 60 b i n k e s e y e k a d a r ç ı k m a s ı b i r ç o k k i m s e l e r i mutazarrır etmiştir; 3) Nizâm-ı-Cedîd'in kıyâfeti «Şer'-i cedîd» ve «Küffâra taklîd» s a y ı l m ı ş t ı r ; 4) D e v l e t d ü ş k ü n l e r i y l e küskünleri muhâlefete i l ­ tihak etmişlerdir; 5) N i z â m - ı - C e d î d a s k e r l e r i ç o ğ a l d ı k ç a Y e n i ç e r i o c a ğ ı n a ulûfe v e r i i m i y e c e ğ i v e hattâ o c a ğ ı n i l g a e d i l e c e ğ i ş â y i ' o l m u ş t u r ; 6) O r d u n u n ıslâhiyle N i z â m - ı - C e d î d ' i n teşkili için pâdişâhın d e v l e t - a d a m l a r m d a n istediği lâyihaların

86

KRONOLOJİ

1807

=

1222

g e n ç v e t e c r i b e s i z k u r e n â t a r a f ı n d a n a l a y v e s i l e s i ittihâz e d i l m e s i e s k i ricâli g ü cendirmiştir; 7) Teceddütçüler servetler toplıyarak kâşâneler, i s r a f l a r v e b o ğ a z s a f â l a r ı y l a L â l e - d e v r i n i g ö l g e d e b ı r a k m ı ş l a r d ı r ; 8) Ş i i r v e m u s i k i iptilâsiyle Türk m u s i k i s i n d e y e n i b i r d e v i r açan ü ç ü n c ü S e l i m ' i n saz, söz ve m e h t a p âlemleri sef â h a t s a y ı l m ı ş t ı r ; 9) B u hâller t e c e d d ü t ç ü l e r i b i l e dillendirmiştir; 1 0 ) Y e n i v e r ­ g i l e r l e p a r a t a ğ ş i ş i n d e n d o l a y ı pahalılık o l m u ş t u r ; 11) T a h s i l â t yolsuzluklarından d o l a y ı t a ş r a d a n g e l e n ş i k â y e t l e r e k u l a k a s ı l m a m ı ş t ı r ; 12) V ü k e l â v e k u r e n â fena­ lıkları p â d i ş â h t a n g i z l e m i ş l e r v e h a t t â V â l i d e - S u l t a n ' m emriyle Sadr-ı-a'zamlar S u l t a n S e l i m ' i r a h a t s ı z e t m e m e k için g a i l e l i işleri s a r a y a akşettirmemişlerdir; 13) B u v a z i y e t , h a l k a r a s ı n d a p â d i ş â h a c i n ç a r p t ı ğ ı için d e v l e t işleriyle m e ş g u l o l a m a d ı ğ ı şeklinde t u h a f b i r ş â y i a ç ı k m a s ı n a b i l e sebeb o l m u ş t u r ; 14) A l a f r a n ­ galığın ifrâta vardırılması, muhafazakârların teceddütçüleri t e k f i r e t m e s i y l e _ n e ­ t i c e l e n m i ş t i r ; 15) H ü r f i k i r l i l i k t a s l a m a k i s t i y e n b i r t a k ı m z ü p p e k u r e n â m n bazı h e z e y a n l a r ı F r a n s ı z l a i k l i ğ i y l e dinsizliğinin t a k l i d i s a y ı l d ı ğ ı için, î l m i y y e sınıfı s a r a y a k a r ş ı c e p h e a l m ı ş t ı r ; 16) i s t a n b u l v e A n a d o l u ' d a m u h t e l i f sınıflardan m u a l l e m a s k e r m e v c u d u 50-60 b i n i b u l d u ğ u h a l d e Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n 1 8 0 6 = 1 2 2 1 s e ­ n e s i «2 Haziran» fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z i k i n c i E d i r n e v a k ' a s m d a r i k k a t ve şef­ k a t i n e kapılıp gevşek davranması m u h a l i f l e r l e mürtecileri büsbütün şımartmışt ı r ; 17) M ü ş f i k v e n â z i k p â d i ş â h ı n m ü s a m a h a k â r l ı ğ ı h i ç k i m s e d e c e z â korkusu b ı r a k m a m ı ş v e b i l h a s s a Y e n i ç e r i l e r b ü s b ü t ü n a z m ı ş t ı r ; 18) i k i n c i E d i r n e v a k ' a - : s ı n d a V e l i a h d M u s t a f a ' n ı n a l â k a s ı s â b i t o l d u ğ u h a l d e S u l t a n S e l i m ' i n h i ç ses ç ı ­ k a r m a m a s ı d ü ş m a n l a r ı n ı n cür'etini s o n d e r e c e a r t ı r m ı ş t ı r ; 19) M ü d â h a l e v e s i l e s i ihdâs e t m e k i s t i y e n F r a n s a s e f i r i S e b a s t i a n i Yeniçeri ocağını i l g a t e h l i k e s i y l e e l altından kışkırtmış ve İngiliz donanmasını teceddütçülerin davetiyle istanbul'a g e l m i ş g i b i g ö s t e r m i ş t i r ; 20) P â d i ş â h ı n s e l â m l ı ğ a N i z a m - ı - C e d î d ü n i f o r m a s ı y l a ç ı ­ k a r a k Y e n i ç e r i l e r i i m h â e t t i r e c e ğ i ş â y i ' o l m u ş t u r ; 21) S o n d e r e c e h a r i s v e a h ­ lâksız b i r h e r i f olan Sadâret-kaymakamı «Adı M u s a , b o y u kısa, sakalı k ö s e » Selânikli M u s a P a ş a r a k i p l e r i n i izâle i l e sadâretini t e ' m i n için muhafazakârlığı âlet ittihâz e t m i ş v e E d i r n e v a k ' a s ı üzerine Ş e y h - ü l - i s l â n ı o l a n Topal-Atâullâh E f e n d i de i k i y ü z l ü b i r t e c e d d ü d d ü ş m a n ı rolünü o y n a m ı ş t ı r ; 22) Ü ç ü n c ü Se­ l i m ' i n m u k t e d i r b i r yardımcıdan m a h r u m olması felâketinin başlıca amillerin­ dendir. i ş t e b ü t ü n b u s e b e b l e r l e v e s i l e l e r e istinâd e d e n v e l i a h d M u s t a f a i l e K ö s e - M u s a v e T o p a l - A t â u l l â h el-birliği e t m i ş , m ü d h i ş b i r p r o p a g a n d a y a başlanmış ve meselâ Bostancı-başı Şâkir B e y ' i n pâdişâha gûyâ : — Emrederseniz giydirebilirim!

ben

bostancılara

Nizâm-ı-Cedîd

elbisesinden

başka

şapka

bile

dediği hakkında b i r takım t e z v i r l e r l e iftirâîar yayılmıştır! O sırada boğazın i k i yakasında çadırlarını k u r m u ş N i z â m - ı - C e d î d a s k e r l e r i n d e n b a ş k a K a r a d e n i z k a ­ lelerinde T r a b z o n taraflarından getirilmiş b i r i k i b i n Lâz yamakları d a vardır : İ n g i l i z c e bildiği için « i n g i l i z » d e n i l e n v e o sırada B o ğ a z nâzırlığmda bulunan eski Reis-ül-küttâb Râif M a h m u d E f e n d i iie Bostancı-başı Şâkir B e y ' i n b u Lâz y a m a k l a r ı n ı g i z l i c e k ı y â f e t d e ğ i ş t i r m i y e t e ş v i k e t m e l e r i K ö s e - M u s a için m ü k e m ­ m e l b i r f ı r s a t teşkil e t m i ş , o d a g i z l i c e L â z î a r a h a b e r g ö n d e r i p y a m a k l a r ı n Y e ­ niçeri olduklarından ve N i z â m e l b i s e s i n i n k e n d i l e r i n e y a k ı ş m ı y a c a ğ m d a n bahset­ m i ş , pâdişâhın h e r k e s i z o r l a N i z â m - ı - C e d î d ' e s o k a c a ğ ı n d a n d e m v u r u l m u ş , L â z i a r m g a l e y â n ı n a sebeb o l a n b u r i v a y e t l e r i M a c a r t a b y a s ı zâbiti H a s e k i - H a l i l Ağa t e k z i b e d i n c e z a v a l l ı a d a m d e r h a l p a r ç a l a n m a k s u r e t i y l e m e ş h u r ihtilâl a l e v l e n ­ miş v e o sırada Râif M a h m u d E f e n d i s a n d a l l a Büyükdere'ye kaçmışsa d a tâkib e d i l e r e k o d a i d â m edilmiştir. — Âsilerin B ü y ü k d e r e ç a y ı r ı n d a t o p l a n m a s ı ve K a s t a m o n u l u Kabakçı-Mustafa'nın b a ş b u ğ seçilmesi işte bu vaziyet üzerinedir. Ç a r ş a n b a g ü n ü B ü y ü k d e r e ' d e n sâhil b o y u n u t â k i b e d e r e k h a r e k e t e d e n 4-5 y ü z şakinin b ü y ü k b i r k o r k u içinde i s t a n b u l ' a d o ğ r u hareketleri esnâsmda L e v e n d çiftliğinden i n d i r i l e c e k b i r t a b u r N i z â m a s k e r i n i n felâketi önlemiye kâfi gelece­ ğinden bahsedilir! F a k a t Köse-Musa h e m e n Nizâm-ı-cedîd'e yerlerinden kımıldama­ m a l a r ı n ı e m r e t m i ş v e Ü ç ü n c ü S e l i m de n i h a y e t K ö s e ' y e :

— B u işlere sebeb b e n i m

hilmimdir!

1807

=

1222

OSMANLI

TARİHİ

d e m e k l e i k t i f â e t m i ş t i r . K ö s e - M u s a ' n ı n asıl m e l ' a n e t i işte b u s ı r a d a d ı r : A s i l e r i t e s k i n e d e c e ğ i n d e n d e m v u r a r a k i k i sâhildeki N i z a m l ı l a r ı n kışlalarına çekilme­ l e r i h a k k ı n d a k i m e ş h u r i r â d e y i işte b u v a z i y e t t e istihsâl e d e r e k e ş k ı y a n ı n yo­ l u n d a n bütün e n g e l l e r i kaldırmıştır! O gece âsiler Tophâne'ye g e l i n c e pâdişâha sâdık olan Topçulara Köse'nin «Muhalefet etmesünler!» diye e m i r gönderdiğin­ d e n b a h s e d i l i r ; ü ç ü n c ü S e l i m ' i n k a ç ı r d ı ğ ı s o n f ı r s a t işte b u d u r : K ö s e i l e T o p a l ' ı o g e c e i d â m e t t i r m e m e s i f e l â k e t i n e sebeb o l m u ş t u r . B u s ı r a d a Ç a r d a k v e U n k a p a n ı i s k e l e l e r i n e g e ç e n âsiler Y e n i ç e r i l e r l e b i r l e ş m i ş l e r ve ertesi Perşenbe sabahı Topal-Atâullâh E f e n d i ile ulemâyı A ğ a - k a p u s u n a dâvet etmişlerdir: N i h a ­ y e t a l e l u s u l k a z a n l a r kaldırılmış, dükkânlar kapanmış, K ö s e p a ş a Nizâm-ı-Cedîd'in i l g a s ı h a k k ı n d a i r â d e istihsâl e t m i ş , N i z a m l ı l a r d a ğ ı l m ı ş v e K a b a k ç ı - M u s t a f a o n b i r k e l l e l i k b i r l i s t e t a k d i m e t m i ş s e de S u l t a n S e l i m b u n l a r d a n üçünü çıkararak kurtarmıştır. Zavallı pâdişâhın b u sırada : — B e n i m için k a n d ö k ü l m e s i n , b e n i m yüzümden ümmet-i M u h a m m e d ' e zarar gelmesin! d e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r ! Ş e h z â d e l e r i n h a y a t ı n a k ı y ı l m a k i h t i m a l i n e karşı k e n d i s i n d e n onların muhâfazası hakkında te'minât isteyenlere de: — B e n i m zürriyetim y o k t u r ! diye mukabele etmiştir).

29 Mayıs = 21 Rebî'ül-evvel, Cuma : Üçüncü Selim'in hal'i ve iri icâın zaferi. ( N i z â m - ı - C e d î d ' i n b i r g ü n e v v e l ilgası üzerine o r t a l ı k t a k i b u h r a n zâhiren biraz y a t ı ş ı r g i b i o l m u ş s a d a , K ö s e - M u s a v e T o p a l - A t â u l l â h i l e el-birliği e d e n v e l i a h d M u s t a f a ' n ı n a d a m l a r ı n d a n A b d u r r a h m a n A ğ a ' m n o g e c e âsilerle g i z l i c e m ü z â k e ­ r e s i n i h a y e t h a P i n de i l e r i s ü r ü l m e s i y l e n e t i c e l e n m i ş t i r : A d e t â b i r s a h n e tertib edilir g i b i s a b a h l e y i n Ocak-ağaları T o p a l E f e n d i ' y e g i d i p artık dağılma t e k l i f i n d e bulunmuşlarsa d a o müfsid Şeyh-ül-islâm :

— Başbuğlara sorun, d a h a b i r şey i s t i y o r l a r m ı ? dediği için haşeratla müzâkere başlamış, i s t a n b u l Kadısı Murad-zâde M u r a d E f e n d i p â d i ş â h t a n e m i n o l u p o l m a d ı k l a r ı n ı s o r m u ş , b u n u n üzerine e ş k ı y â T o p a l ' a g e l i p istiftâ e t m i ş , o i k i y ü z l ü m ü r t e c i ' de h e m e n f e t v â v e r m i ş , a r a y a g i r e n l e r dinlenmemiş, s e r g e r d e l e r i n h a l ' i tebliğe m e ' m u r e t t i k l e r i Atâullâh i k i b i n k a d a r h a ş e r a t l a B â b - ı - A l î ' y e g e l m i ş , artık s e v i n c i n e p â y â n o l m ı y a n K ö s e P a ş a Anadolu Kadı-askeri/Kazaskeri Hafîd E f e n d i ile Segban-başı'yı saraya göndermişse de k a p u l a r k a p a l ı o l d u ğ u için, K ı z l a r - a ğ a s ı ' n a b i r t e z k i r e y a z ı l ı p âsilerin « k a b l - e l - e ü lûs» d a ğ ı l m ı y a c a k l a r ı bildirilmiş, A ğ a dâ b u m e ş ' u m t e z k i r e y i « m ü h r ü n ü f e k k e t m e d e n » b ü y ü k p â d i ş â h a t a k d i m e t m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e «Zâlike takdir-ül aziz-ül alim» â y e t - i - k e r î m e s i n i o k u y a n m u h t e r e m S u l t a n S e l î m - i Sâlis a m c a s ı n ı n o ğ l u D ö r d ü n c ü M u s t a f a ' n ı n saltanatını t e b r i k e t m i ş t i r ; o s ı r a d a s a r a y k a p u s u n d a k i mülevves ve mürteci' h a ş e r â t m : —

S u l t a n S e l i m ' i istemeyüz, S u l t a n M u s t a f a E f e n d i m i z i

isterüz!

sesleri aksettiğinden b a h s e d i l i r . O gün S u l t a n Mustafa'nın temsil ettiği kara k u v v e t iyiliğinden, i n s a n l ı ğ ı n d a n v e ş e f k a t i n d e n dolayı zayıf davranan büyük S u l t a n S e l i m ' i n n û r â n î k u v v e t i n i işte b ö y l e m a ğ l û b e t m i ş t i r . — Şahsî f e l â k e t i millî f e l â k e t o l a n ü ç ü n c ü S e l i m 1789 ı = 1203 s e n e s i 7 N i s a n = l l R e c e b Salı g ü n ü t a h t a ç ı k m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e t a m 18 sene, 1 a y , 22 g ü n s a l t a n a t s ü r m ü ş v e 1761 = 1175 s e n e s i 24 K â n u n u e v v e l = 2 7 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l ­ d u ğ u n a g ö r e de y a ş ı n ı n 45 s e n e , 5 a y 7 g ü n t u t t u ğ u s ı r a d a , y â n i 46 y a ş ı n ı n içinde h a l ' e d i l m i ş demektir : Genc-Osman'dan s o n r a teceddüd uğrunda c a n v e r ­ m i ş i k i n c i O s m a n l ı p â d i ş â h ı o l a n b u ulvî a d a m ı n şehâdeti için a ş a ğ ı d a 1 8 0 8 = 1 2 2 3 v u k u â t ı m n «28 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

OSMANLI

1808 c = 1223

DÖRDÜNCÜ

t e n s i b i y l e t â y i n edilmiştir : B u s ı r a d a o r d u d a k i S u l t a n S e l i m t a r a f d a r l a r ı n ı n i m hâsına k a r a r v e r i l m i ş o l d u ğ u için, bunların d â v e t e t t i k l e r i A l e m d a r - M u s t a f a p a ş a b e ş b i n a t l ı y l a S i l i s t r e ' y e g e l m i ş v e b u s u r e t l e o r t a l ı k s ü k û n e t b u l m u ş s a d a 24 R e b î ' ü l - â h i r = l T e m m u z Çarşanba günü y e n i S e r d a r gelince Tuna boyunda Rus­ l a r a karşı devletin yegâne istinadgâhı o l a n müteazzım A l e m d a r S i l i s t r e ' d e n R u s ­ ç u ğ ' a d ö n m ü ş v e S a d â r e t hırsıyla o r d u y a e r z a k v e r m e d i ğ i için a s k e r karargâhı y a ğ m a e d e c e k hâle g e l m i ş t i r ) .

MUSTAFA

(Mustafây-ı Râbi' ) — M. 1807 = H. 1222

—

M. 1808 = H. 1223

89

TARİHİ

-

1807 --- 1222 29 Mayıs = 21 Rebî'üi-evvel, Cuma: Zevali saat 12,30 : Dörcvlııcii Mustafa'nın cülûsu. ( B i r i n c i Abdülhamid'in oğlu ve i k i n c i M a h m u d ' u n büyük kardeşi olan Dördüncü M u s t a f a z e k â c a z a y ı f sayılırsa d a , ç o k k u r n a z v e o n i s b e t t e de h a r i s o l d u ğ u m u ­ h a k k a k t ı r : K u r n a z l ı ğ ı n z e k â i l e a l â k a s ı o l m a d ı ğ ı n a g ö r e , u m u m î telâkki doğru sayılabilir. — S u l t a n M u s t a f a 1779 = 1193 s e n e s i 8 E y l ü l = 26 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e , yaşının t a m 27 sene, 8 a y , 22 g ü n t u t t u ğ u , y â n i 28 i n i n içinde b u l u n d u ğ u s ı r a d a cülûs e t m i ş d e m e k t i r ; anasının adı u m u m i ­ y e t l e « Â y i ş e S î n e - p e r v e r K a d ı n » g ö s t e r i l i r s e de, A h m e d R e f i k ' i n k a y d i n e göre « N ü k e t - s e z â K a d ı n » dır. _ D ö r d ü n c ü M u s t a f a O s m a n l ı pâdişâhlarının y i r m i d o kuzuncusudı>r).

31 Mayıs — 23 Rebî'üi-evvel, Pazar : Pâdişâhla Ocak arcsraia m u ­ ahede akdi. (Osmanlı t a r i h i n d e m i s l i görülmemiş olan b u muahede, Kabakçı ısyânınmdan do­ layı Y e n i ç e r i - o c a ğ ı n m m e s ' u l t u t u l m ı y a c a ğ m a ve b i l m u k a b e l e Ocağın d a devlet işlerine m ü d â h a l e e t m i y e c e ğ i n e a i t t i r i k i nüshanın b i r i n i pâdişâh, b i r i n i de O c a k - a ğ a l a r ı i m z a l a m ı ş , pâdişâhın nüshası a l a y l a A ğ a - k a p u s u n a götürülüp merâsimle okunmuş ve ağalara h i l ' a t l e r dağıtılmıştır! F a k a t z o r b a l a r buna rağmen d e v l e t işlerine k a r ı ş m a k t a n geri kalmamışlardır! Teceddütcü devlet-adamlar ı n m e n m ü h i m l e r i i d f t m edilmiş v e a n c a k bâzıları k u r t u l a b i l m i ş t i r ; A ş a ğ ı k i s e ­ n e n i n «28 T e m m u z , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — G e n e b u sırada K a b a k ç ı - M u s t a f a « T u r n a c ı - b a ş ı » p â y e s i y l e b o ğ a z ı n R u m e l i k a l e l e r i nâzırlığına tâyin edilmiş v e a r k a ­ d a ş l a r ı n a d a m ü h i m m e v k i l e r verilmiştir. _ E n b ü y ü k f i t n e âmili o l a n K a y m a k a m K ö s e - M u s a m a k t u l l e r i n mallarını m ü s â d e r e e d e r e k z e n g i n o l d u ğ u için, b a s ı n ı k u r ­ t a r m a k üzere isti'fâ edip B u r s a ' d a i k a m e t e m e ' m u r o l m u ş t u r ) . :

25 Ağustos = 20 Cumâda-l-âhire, Pazartesi : Osmanlı - Rus mü­ târekesi. ( F r a n s a , R u s y a ve P r u s y a arasındaki T i l s i t t muâhedesi m u c i b i n c e y e d i a y müd­ d e t l e a k d o l u n a n b u m ü t â r e k e y e g ö r e R u s l a r 35 g ü n içinde M e m l e k e t e y n ' i n tah­ l i y e s i n i d e r - u h d e e t m i ş l e r s e de, R u s - F r a n s ı z i t t i f a k ı n d a n d o l a y ı b u taahhüdlerini i f â e t m e m i ş l e r d i r . — B e r b a d b i r h a l d e b u l u n d u ğ u için h i ç b i r iş g ö r e m i y e n O s ­ m a n l ı o r d u s u 2 R e c e b = 5 E y l ü l C u m a r t e s i g ü n ü S i l i s t r e ' d e n h a r e k e t l e 21 R e c e b = 24 E y l ü l P e r ş e n b e g ü n ü E d i r n e ' y e gelmiştir. — B u O s m a n l ı - R u s s e f e r i 1806 = 1221 s e n e s i 22 K â n u n u e v v e l = 11 Ş e v v â l P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 8 a y , 4 gün sürmüştür).

14 Eylül = 11 Receb, Pazartesi: İskenderiyye'nin İngilizler tarafın­ dan tahliyesi. ( H i c r î s i Milâdisine v e Milâdîlerinin hiç b i r i d i ğ e r i n e u y m ı y a n muhtelif tarihler r i v a y e t e d i l i r . — İngilizler b u s e n e n i n 20 M a r t = 10 M u h a r r e m C u m a g ü n ü İ s k e n d e r i y y e ' y i i ş g a l e t m i ş l e r s e de, R e ş î d ü z e r i n e y a p t ı k l a r ı harekette muvaffak olamayınca M e h m e d A l i Paşa'nın muhâsarasma dayanamıyarak teslim olmıya m e c b u r o l m u ş l a r d ı r : B u s u r e t l e î s k e n d e r i y y e şehri 5 a y . 25 g ü n İ n g i l i z işgalinde kalmış demektir. _ B u t a r i h e k a d a r Mısır g ü m r ü k l e r i i s t a n b u l ' d a n i d a r e e d i l ­ diği h a l d e , M e h m e d A l i ' n i n İ s k e n d e r i y y e ' y i h a r b e n t e s l i m a l m a s ı üzerine g ü m r ü k ­ l e r de k e n d i s i n e b ı r a k ı l m ı ş v e Mısır v a l i s i m u h t a r i y y e t e d o ğ r u m ü h i m b i r adım atmıştır).

1808 = 1223 28 Temmuz 4 Cumâda-l-âhire, Perşenbe : Alemdar-Mustafa Pa­ şa'nın Bâb-ı-Âlî ve saray baskım, Sadr-ı-a'zamm azil ve tevkifi, büyük teeedd.üdeü Üçüncü Selim'in şehâdeti ve Dördüncü Mustafa'nın hal'i. (Yukarıki senenin çuk

18 Haziran 11 Kebî'ül-âhir, Perşenbe: Keei-boyııuzu Ağa-İbrahim Hilmi Paşa'nın azliyle Anadolu beylerbeyi ve Akdeniz-koğazı ser-askeri Çelebi-Mustafa Paşa'nın sadâreti ve serdârlığı.

yârânı»

Mehmet met Said

izâle

Efendilerdir. kararı

kendisi

Ümmîliğine için, lünce

O

ordu

üzerine

Bayrakdar-Mustafa ve

efendisi derhal

Selim

tarafdarlarının Abdullah

Sadâret-kethudâsı

teceddüdcüler

yahut ludur

Sultan

Baş-muhâsebeci

Behiç,

Galib

metli rini

( A z l i n sebebi, i s t a n b u l ' d a k i Kabakçı ısyâmna nazire y a p m a k istiyen ve vazife­ s i n d e n azledilmiş o l a n Y e n i ç e r i - a ğ a s ı P e h l i v a n A ğ a ' n m S i l i s t r e ' d e k i o r d u y u ayak­ landırıp A ğ a P a ş a ' y ı R u s ç u k ' a k a ç ı r a r a k b i r ç i f t l i k t e saklamak mecburiyetinde bırakmış olmasıdır; m e v k i i n d e i b k a edilen P e h l i v a n A ğ a ' y a vezâret pâyesi bile v e r i l m i ş t i r ! K e ç i - b o y n u z u ' n u n s a d â r e t m ü d d e t i 1222 = 1806 s e n e s i 14 T e ş r i n i s â n i = 1 R e c e b P a z a r gününden i t i b a r e n 7 ay, 4 gündür. — H a l e f i , o r d u zorbalarının

Tahsin,

Emin

«18 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . — O r d u d a

denilen

de

rağmen olan yerine

sırada

Ocak'dan şecaat Rusçuk

en

ve

Rusçuk

cesâretiyle

devlet-adamları

ve

istanbul

Paşa'ya

iltihak

Arapyan

Hezargrad sonra

sayılan

Meh­

Mehıret bu

kıy­

hükümetinin

kendile­

etmişlerdir.

Alemdar

Hacı-Hasan

Efendi

«Rus­

mübftyaacs-.

Reîs-ül-küttâb

aslen

Ağa'nm

Hotinli

a'yanhğma

Tersenikli/Tirsinikli-oğlu

g e ç m i ş ve b i r müddet

b u l u n a n ve

Sadftret-mektupçusu

yalısı

ve

Yeniçerilerinden

yetişmedir:

a'yânı

Tuna

Refik

muktedir tehdidi

Alemdar-Mustafa Paşa

Ramiz,

Mustafa

zorbalarının

başlıcaları

ismail

oğ­

gösterir.

kadar

çıktığı

Ağa

öldürü­

da vezâret pâyesiyle

Silistre v ; i -

90

1808

KRONOLOJİ

1808

=:

=

1223

OSMANLI

1223 re=28

l i s i ve T u n a s e r - a s k e r i olmuştur. « A l e m d a r / B a y r a k d a r » ünvânı, m e n s u b olduğu bölüğün bayrakdarlığında bulunmuş olmasındandır. — Alemdar'ın himâyesinde b u l u n a n R u s ç u k - y â r â n m d a n bâzıları t e k r a r o r d u d a m ü h i m v a z i f e l e r e t â y i n e d i l ­ mişlerdir. _ G i z l i b i r k o m i t e f a a l i y e t i g ö s t e r e n R u s ç u k - y â r â m n ı n başlıca g a y e s i , "Üçüncü S e l i m ' i n t e k r a r i c l â s i y l e N i z â m - ı - C e d î d ' i n i h y â s ı d ı r : B u n u n için A l e m d a r ' l a E d i r n e ' d e k i o r d u n u n başında bulunan Sadr-ı-a'zam Çelebi-Mustafa Paşa­ n ı n arasını b u l m u ş l a r v e h a t t â p e k z a y ı f b i r r i v a y e t e g ö r e m a k s a t l a r ı n ı o n a d a k a b u l e t t i r m i ş l e r d i r ; s e f e r işleri h a k k ı n d a g ö r ü ş ü l m e k üzere Alemdar'ın Edir­ n e ' y e d â v e t e d i l m e s i işte b u v a z i y e t l e a l â k a d a r d ı r : A l e m d a r 4 C u m â d a - l - û l â = 28 H a z i r a n Salı g ü n ü o r d u s u y l a E d i r n e ' y e g e l m i ş t i r ; fakat Cevdet Paşa'ya göre S a d r - ı - a ' z a m ı n A l e m d a r ' ı d â v e t e t m e s i , ustalıkla a l d a t ı l m ı ş o l m a s ı n d a n d ı r Her h a l d e Çelebi p a ş a ' n m h e m o r d u işlerinde, h e m i s t a n b u l z o r b a l a r ı n ı n te'dibinde A l e m d a r ' d a n istifâde tavsiyesiyle Rusçuk-yârânı tarafından aldatılmış olduğu m u h a k k a k t ı r . — R u s ç u k - y â r â n ı b i r t a r a f t a n S a d r - ı - a ' z a m ı elde e t m e k l e ' b e r a b e r , b i r t a r a f t a n d a o n u n n â m ı n a o r d u işleri için i s t a n b u l ' a g i d i p D ö r d ü n c ü M u s t a ­ fa'yı d a Baş-çukadar Gürcü-Pettah ve zenci Hazîne-vekili N e z i r A ğ a l a r g i b i b e n d e g â m vasıtasıyla iğfâle m u v a f f a k olmuşlardır: D a h a A l e m d a r E d i r n e ' y e g e l m e ­ den evvel Kethudâ R e f i k ve ondan s o n r a da D e f t e r d a r B e h i c E f e n d i l e r sırayla i s t a n b u l ' a g i d i p s a r a y ağalarına A l e m d a r hakkında bâzı g i z l i t e l k i n a t t a b u l u n ­ m u ş l a r d ı r : O s ı r a d a p â d i ş â h z o r b a l a r ı n t a h a k k ü m ü n d e n v e o n l a r a istinâd e d e n Şeyh-ül-tslâm Topal-Atâullâh E f e n d i ' n i n diktatörlüğünden bizâr olduğu için, R e f i k v e B e h i c E f e n d i l e r işte b u v a z i y e t t e n i s t i f â d e e d e r e k A l e m d a r ' ı n sadâkati ve i s t a n b u l ' a geldiği t a k d i r d e Kabakçı'yı te'dib edip Atâullâh'ı ıskat edeceği h a k ­ k ı n d a t e ' m i n a t v e r m i ş l e r d i r ; a ğ a l a r işte b u t e ' m i n â t a i n a n m ı ş v e p â d i ş â h ı n m ü ­ saadesiyle F e t t a h A ğ a A l e m d a r ' a g i z l i b i r dâvetnâme bile yazıp Behic E f e n d i ' y e vermiştir. Sadr-ı-a'zamın o r d u d a k i Rusçuk-yârânı tarafından iğfâli üzerine A l e m ­ d a r ' ı n E d i r n e ' y e g e l m e s i işte b u i s t a n b u l m u v a f f a k ı y y e t i üzerinedir. _ O sıra­ d a m ü t â r e k e y e r a ğ m e n O s m a n l ı - R u s sulhü s ü r ü n c e m e d e k a l m ı ş o l d u ğ u için, Rusçuk-yârânı E d i r n e ' d e h e r a y b i r k a ç b i n kese sarfedileceğine hep beraber i s t a n b u l ' a g i d i l i p s u l h o l m a d ı ğ ı t a k d i r d e hazırlık g ö r ü l e r e k o r a d a n c e p h e y e h a ­ r e k e t edilmesi hakkında Çelebi-Mustafa Paşa'yı iknâ' e t m e k suretiyle i k i n c i b i r tuzağa daha düşürmüşlerdir: Cevdet Paşa ile A r a p y a n E f e n d i o r d u n u n E d i r n e ' ­ d e n i s t a n b u l ' a h a r e k e t i n i 20 C u m â d a - l - û l â = 14 T e m m u z P e r ş e n b e g ü n ü n e m ü s â dif ^ gösterir. _ O r d u n u n hareketinden evvel A l e m d a r - M u s t a f a Paşa P m a r - h i s a r a'yânı U z u n Hacı-Ali y a h u t A h m e d A ğ a ' y ı seksen suvâri i l e K a b a k ç ı - M u s t a f a ' nm idâmma m e ' m u r edip göndermiştir B o ğ a z n â z ı r l ı ğ m d a b u l u n d u ğ u için R u m e l i - f e n e r i n d e o t u r a n K a b a k ç ı 19 C u m â d a - l - û l â = 1 3 T e m m u z Ç a r ş a n b a g e c e s i s a ­ b a h a k a r ş ı e v i n d e m u h a s a r a edilmiş, H a c ı - A l i A ğ a h a r e m e g i r i p ' A s ı m E f e n d i ' y e g ö r e z i f a f neş'esi içinde b u l u n a n K a b a k ç ı ' n m k a f a s ı n ı k e s m i ş v e o r d u Ç o r l u k o ­ nağına geldiği sırada A l e m d a r ' a yetiştirmiştir. _ O r d u n u n i s t a n b u l ' a muvâsalatı 25 C u m â d a - l - û l â = 19 T e m m u z Salı g ü n ü n e m ü s â d i f t i r Şeyh-ül-îslâmla devlet e r k â n ı S e r d a r l a A l e m d a r ' ı i n c i r l i ç i f t l i ğ i n d e istikbâl e t m i ş v e D ö r d ü n c ü M u s t a f a d a «Sancâğ-ı-Şerîf » i i n c i r l i i l e Davudpaşa arasındaki Kırîc-kavak m e v k i i n d e k a r ­ şılamıştır S a d r - ı - a ' z a m l a A l e m d a r işte o r a d a h u z û r a k a b u l e d i l i p a y a k ö p m ü ş v e A l e m d a r Çırpıcı çayırmdaki karargâhına gönderilmiştir. Rusçuk-yârânmdan R â m i z E f e n d i işte o s ı r a d a A l e m d a r ' a S u l t a n M u s t a f a ' n ı n t e v k i f i n i t a v s i y e e t m i ş s e de, ç o k s a f o l a n A l e m d a r b u n u «Merdliğe m u g a y i r ! » b u l a r a k reddetmiş v e işte b u m ü k e m m e l fırsatın k a ç ı r ı l m a s ı zavallı S u l t a n S e l i m ' i n felâketine sebeb o l ­ m u ş t u r . _ A l e m d a r ' ı n i s t a n b u l ' a i l k girişi 27 C u m â d a - l - û l â = 21 T e m m u z P e r ş e n ­ b e g ü n ü n e m ü s â d i f t i r : 1000-5000 kişilik b i r R u m e l i k u v v e t i y l e B â b - ı - A l î ' y e gelip Sadr-ı-a'zamla görüşerek Topal-Atâullâh'ı azlettirmiş, yerine Arab-zâde Arif E f e n d i Şeyh-ül-islâm olmuş, ü ç ü n c ü S e l i m ' i n hal'inde r o l o y n a y a n ulemâ b i r i k i g ü n içinde n e f y e d i l m i ş v e a r t ı k z o r b a l a r t a m a m i y l e s i n m i ş t i r . B u v a z i y e t üze­ rine Alemdar'ın t a m b i r h a f t a h a r e k e t s i z kalması büyük b i r hatâ sayılabilir: O müddet zarfında Sadr-ı-a'zam artık k e n d i s i n i n vücuduna lüzum kalmadığı için a v d e t i n i istemiş, b u y ü z d e n a r a l a r ı n d a ihtilâf ç ı k m ı ş v e n i h a y e t 4 C u m â d a - l - â h i -

Temmuz

Perşenbe

sabahı

91

TARİHİ 15

binden

fazla

askeriyle

Bâb-ı-Âlî'yi

basan

Alemdar : — B r e herif, Mühr-i-Hümâyûnu ver! d i y e Sadr-ı-a'zamdan mührü aldıktan s o n r a k e n d i s i n i b i r b e y g i r l e Çırpıcı k a r a r ­ gâhına göndermiştir: Alemdar'ın hakikî maksadını nihayet anlıyabilen ÇelebiM u s t a f a p a ş a ' n m D ö r d ü n c ü M u s t a f a ' y a şehir k a p u l a r ı n ı k a p a t ı p m ü d â f a a y a g e ­ ç i l m e s i n i t e k l i f ettiği v e p â d i ş â h ı n d a A l e m d a r m e s e l e s i n d e a l d a t ı l m ı ş o l d u ğ u için b u t e k l i f i k a b u l etmediği hakkında çok k u v v e t l i r i v a y e t l e r vardır; Alemdar'ın m u hakkırâne hitâbinda h e r halde b u v a z i y e t i n büyük b i r t e ' s i r i o l m a k lâzımgelir. Çelebi P a ş a ' n m s a d â r e t i 1 8 0 7 = 1 2 2 2 s e n e s i 18 H a z i r a n = 11 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 1 a y , 10 g ü n s ü r m ü ş t ü r . A l e m d a r - M u s t a f a P a ş a ' n m s a r a y b a s k ı m işte b u B â b - ı - Â l î vak'ası üzerinedir : Ş e y h - ü l - i s l â m A r a b - z â d e A r i f E f e n d i ' y i de y a n ı n a a l a r a k a s k e r i y l e b e r a b e r Soğ u k - ç e ş m e k a p u s u n d a n s a r a y a v l u s u n a dalıp «Bâb-üs-Selâm» denilen Orta-kapu'dan içeri girerek Kubbe-altma k a d a r ilerlemiş, K ı z l a r - a ğ a s ı Küçük-Mercan A ğ a ' y ı işte o r a y a ç a ğ ı r t ı p A r a b - z â d e i l e b e r a b e r h e m m e s e l e y i S u l t a n M u s t a f a ' y a t e b l i ğ e t ' m i y e , h e m S u l t a n S e l i m ' i dışarı g e t i r m i y e g ö n d e r m i ş v e c e h â l e t i y l e s a f ­ l ı ğ ı n d a n d o l a y ı e n b ü y ü k g a f l e t i n i işte b u r a d a g ö s t e r e r e k « B â b - ü s - S a â d e » y a h u t «Ak-ağalar kapusu» denilen üçüncü k a p u y u tutmamıştır: Şeyh-ül-islâmı huzûr u n d a n k o ğ a n D ö r d ü n c ü M u s t a f a işte b u n d a n istifâde e d e r e k i ç - k a p u y u derhal k a p a t t ı r m ı ş v e m u k a r r i p l e r i n i n teşvikiyle a m c a s ı ü ç ü n c ü S e l i m ' l e kardeşi şehz â d e M a h m u d ' u n i d a m l a r ı n ı e m r e t m i ş t i r ; tabiî b u n d a n m a k s a d ı , k e n d i s i n i a r t ı k h a l ' e d e m i y e c e k hâle g e t i r m e k t i r ! Ç ü n k ü o s ı r a d a b u n l a r d a n b a ş k a ş e h z â d e yok­ t u r . — B u e m r i n icrâsmı der-uhde eden Baş-çukadar Gürcü kölesi Abdülfettah, H a z î n e - k e t h u d â s ı sırp k ö l e E b e - S e l i m , H a z î n e - v e k i l i z e n c î N e z i r , Baş-emîrâhur D e l i - E y ü b - o ğ l u K ö r - M e h m e t , T e b d i l - h a s e k i s i B a ğ d a d l ı H a c ı - A l i v e B o s t a n c ı De¬ l i - M u s t a f a i s m i n d e k i d ö n m e v e d e v ş i r m e hâinler y i r m i k a d a r S a n d a l c ı v e B o s ­ tancı i l e d e r h a l S u l t a n S e l i m ' i n dâiresine s a l d ı r m ı ş , o s ı r a d a Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n odasında b u l u n a n karısı R e ' f e t Kadın-Efendi ile i k i câriye a r a y a g i r m e k istemişlerse de c â r i y e l e r d e n P â k i z e ' n i n e l l e r i b i r kılıç d a r b e s i y l e y a r a l a n m ı ş , d i ğ e r câ­ riye bayılmış, Kadın-Efendi b i r darbede sedire yığılmış, b i r r i v a y e t e g ö r e zavallı S u l t a n S e l i n i silâhsız o l d u ğ u için k e n d i s i n i b i r n e y l e m ü d â f a a e t m i ş , d i ğ e r b i r r i v a y e t e n a z a r a n d a mücâdele i k i saat k a d a r sürmüş, n i h a y e t b i r kılıç darbesi s a ğ " ş a k a ğ ı n ı n d e r i s i n i s a k a l ı y l a b e r a b e r çenesine k a d a r i n d i r m i ş , b i r ç o k l o b u t , şiş ve kılıç d a r b e l e r i d a h a i n m i ş v e işte b ö y l e c e o b ü y ü k v e n û r â n î p â d i ş â h n i ­ h a y e t k a n l a r içinde A l l â h m a k a v u ş m u ş t u r : S o n b i r h a m l e y l e o r t a y a a t ı l m a k i s t i y e n R e ' f e t K a d ı n - E f e n d i a n c a k c e s e d i n üstüne kapanabilmiştir. — D a h a v e l i ahdîiği z a m a n ı n d a b i r t a r a f t a n On-altıncı L o u i s i l e v e b i r t a r a f t a n d a F r a n s a H â r i c i y y e nâzırlarıyla gizlice muhâbere ederek v e hattâ P a r i s ' e a d a m göndererek m e m l e k e t i n d e y a p m a k istediği inkılâpları c ü l û s u n d a n y ı l l a r c a evvel hazırlamış o l m a k l a m â r û f o l a n b ü y ü k t e c e d d ü d şehidi Ü ç ü n c ü S e l i m 1 7 6 1 = 1 1 7 5 s e n e s i 24 K â n u n u e v v e l = 27 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a göre t a m 46 sene, 7 a y , 5 g ü n y a ş a y ı p 47 yaşının içinde şehid o l m u ş d e m e k t i r : 1807 = 1222 s e n e s i 29 M a y ı s = 2 1 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a g ü n ü h a l ' i n d e n i t i b a r e n a n c a k 1 sene, 2 a y y a ş a m ı ş t ı r . — H ü s n - i - n i y e t i y l e c e s â r e t i n d e n b a ş k a b i r m e z i y y e t i olmıy a n câhil v e g a f i l A l e m d a r ' ı n şu ü ç b ü y ü k h a t â s ı b u f â c i a n ı n e n m ü h i m s e b e b leıi s a y ı l a b i l i r : 1) O r d u i s t a n b u l ' a g e l i r k e n K ı r k - k a v a k m e v k i i n d e s a n c a ğ ı k a r şılıyan D ö r d ü n c ü M u s t a f a ' y ı R u s ç u k - y â r â n ı n d a n R â m i z E f e n d i ' n i n ihtârına rağ­ men merdliğe m u g a y i r g ö r d ü ğ ü i ç i n t e v k i f e d i v e r m e m i ş t i r ; 2) M ü r t e c i l e r i sin­ dirdikten sonra muvaffakiyetinden istifâde etmesini bilmediği için b i r hafta b o ş u n a v a k i t g e ç i r m i ş t i r ; 3) T o p k a p u s a r a y ı n ı b a s t ı ğ ı z a m a n i ç - k a p u ö n ü n d e s a ­ a t l e r c e d u r m u ş , d e r h a l içeri dalıp m e s e l e y i b i z z a t h a l l e t m e d i k t e n b a ş k a kapuyu t u t m a d ı ğ ı için, o k a p u n u n k a p a n m a s ı f â c i a y a sebeb o l m u ş t u r . A r a d a n i k i s a a t g e ç t i k t e n s o n r a içine ş ü p h e g i r e n A l e m d a r n i h a y e t k a p u y u b a l t a l a r l a y ı k t ı r m a k i s t e m i ş s e de m u v a f f a k olamamış, d a m d a n a d a m geçirip açtırmışsa d a Kızlar-ağa­ sı karşısına ç ı k ı p f â c i a y ı h a b e r v e r m i ş v e o s ı r a d a b ü y ü k . şehidin n ı u b â r e k c e -

:

:

:

:

ir

92 sedi

1808 = 1223

KRONOLOJİ b i r şilte

üzerinde

dışarıya

çıkarılınca

Alemdar

Paşa

hemen

ayaklarına

ka­

panıp : — V a y Efendim, gözlerim intikam diye

seni

ağlamıştır.

kapusu

kurtulduğunu taya

iclâs i ç ü n b u k a d a r gördü!

Şu

yerden

Enderun

halkı

şedd-i

rahl

dedikleri

idüp

gelmişiken

şu

katl-i-âm

ile

hâinleri

İKİNCİ

alayım!

bağırıp

büyük

seni

bu halde

çıkınca

B i r rivayete

önündeki s o f a y a aşağıki Alemdar

edilmiştir : 1 8 0 7 = 1 2 2 2

fıkrada derhal senesi

göre

konulmuş

de

Alemdar

olan

cenâze

göreceğimiz biat

etmiş

ve

29 M a y ı s = 2 1

şelızâde

içeri

girince

ile karşılaşmıştır.

Mahmud

Dördüncü Rebî'ül-evvel

işte

Mustafa'ya Cuma

n e s i 26 Ş a ' b a n =

8 Eylül

Çarşanba

günü

dünyaya

gelmiş

bu

—

Nasıl

sırada

da hal'i

günü t a h t a

o l a n m ü r t e c i ' S u l t a n M u s t a f a t a m 1 sene, 2 a y s a l t a n a t s ü r m ü ş t ü r ;

28 sene, 10 a y , 21 g ü n t u t t u ğ u sırada, yâni 29 u n u n içinde h a l ' e d i l m i ş

göre

( Mahmud-! Sânî/Mahmûd-i Adli)

or­

tebliğ

— M. 1808 = II. 1223

çıkmış,

1779=1193

olduğuna

MAHMUD

Arz-odasının

so­

M. 1839 -

H. 1255 —

1808 = 1223

yaşının.

elemektir).

—

28 Temmuz = 4 Cumâda-1-âhire, Perşembe : İkinci Mahmud'un cü­ lusu ve Alemdar-Mustafa Paşa'mıı sadâreti. ( B i r i n c i Abdülhamid'in küçük oğlu, Dördüncü Mustafa'nın kardeşi ve Osmanlı p â d i ş â h l a r ı n ı n o t u z u n c u s u o l a n i k i n c i M a h m u d 1 7 8 8 = 1 1 9 9 s e n e s i 20 T e m m u z = 1 3 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e y a ş ı n ı n t a m 23 sene, 10 g ü n t u t t u ğ u , yâni 24 üne h e n ü z bastığı sırada t a h t a ç ı k m ı ş d e m e k t i r : A n a s ı n ı n adı « N a k ş - i - d i l S u l t a n „ d ı r ; b u V a l i d e - S u l t a n ' m F r a n s ı z o l d u ğ u h a k k ı n d a Fran­ s a ' d a yapılan b â z ı n e ş r i y y â t ı A h m e d R e f i k m e r h u m « T . O . E.» m e c m u a s ı n d a r e d v e c e r h e t m i ş t i r . — K u v v e t l i b i r şâir o l a n i k i n c i M a h m u d ' u n şiir m a h l a s ı « A d l î » dir. — S u l t a n M a h m u d , ü ç ü n c ü S e l i m ' i öldüren k a a t i l l e r i n ellerinden güçlükle k u r t u l a r a k c ü i û s e d e b i l m i ş t i r : E n d e r u n m ü v e r r i h i A t â B e y ' i n o s ı r a d a Baş-Iala o l a n babası T a y y â r E f e n d i «Baş-lala kulesi» n i n penceresinden b a k a r k e n yukarıki f ı k r a d a b a h s i g e ç e n k a a t i l l e r i n h a r e k e t l e r i n i g ö r ü p Selim ve M a h m u d t a rafdarlarını d e r h a l h a b e r d a r etmiş, S u l t a n S e l i m ' l e şehzâde M a h m u d ' u bacadan d a m a çıkarıp k u r t a r m a k üzere Üçüncü S e l i m ' i n ağalarından Kasım, M a h m u d ' u n lalası A n b e r v e b u n u n a r k a d a ş ı H â f ı z - i s â A ğ a l a r d e r h a l içeri gönderilmişlerse de k a a t i l l e r i n S u l t a n S e l i m dâiresinden k a n l ı e l l e r l e çıktıklarını g ö r d ü k l e r i için k e s t i r m e b i r y o l d a n h e m e n ş e h z â d e M a h m u d ' u n dâiresine k o ş m u ş l a r , f a k a t k a a t i l l e r d e yetiştikleri için K a s ı m A ğ a m e r d i v e n başını t u t m u ş v e y a r a l a n ı n c a y a kadar s e b â t e t m i ş , n i h a y e t cellâtlar m e r d i v e n b a ş ı n a ç ı k ı n c a G ü r c ü y a h u t Ç e r k e ş c â r i y e l e r d e n C e v r i - K a l f a k ü l h a n d a n aldığı külü b i r d e n b i r e g ö z l e r i n e s e r p t i ğ i için c â n i l e r duraklamış, C e v r i - K a l f a içerdeki A n b e r ve tsâ A ğ a l a r a : — Damdan

kaçırm,

damdan!

d i y e seslendiği s ı r a d a k a a t i l l e r içeri d a l m ı ş l a r s a d a a ğ a l a r ş e h z â d e y i d i p t e k i c a ­ m e k â n l ı odanın t a v a n a y a k ı n o l a n v e « b a c a » d e n i l e n ç a t ı a ğ z ı n d a n d a m a ç ı k a r mıya m u v a f f a k olmuşlardır. B u sırada cânilerden E b e - S e l i m ' i n attığı hançer şehz â d e n i n b i r k o l u n u h a f i f ç e y a r a l a d ı ğ ı g i b i , s a ğ k a ş ı n ı n ü s t ü de k a p ı y a çarparak b i r a z b e r e l e n m i ş t i r . S u l t a n S e l i m ' i n şehâdeti ü z e r i n e S u l t a n M a h m u d ' u n C e v r i K a l f a dâiresine k a ç t ı ğ ı v e b u v a k ' a n ı n o r a d a o l d u ğ u h a k k ı n d a d a b i r r i v a y e t vardır. — Şehzâde d a m a çıkınca ağalar aşağıda mücâdelelerine devâm etmişlerse de, t a m o s ı r a d a A l e m d a r ' ı n a s k e r l e r i içeri g i r d i k l e r i için k a a t i l l e r k a ç m ı ş l a r d ı r . — S u l t a n M a h m u d H â s e k i l e r dâiresi d a m ı n d a n K u ş h â n e d a m ı n a g e ç m i ş , k e n a r a g e ­ l i n c e lalası o l a n S e f e r l i - k e t h u d â s ı R e c e p - P a ş a - z â d e M e h m e t B e y ' l e B a ş - l a l a T a y y a r ve i m a m H â f ı z - A h m e d E f e n d i l e r i n dayadıkları m e r d i v e n d e n aşağı inmiş ve A l e m ­ dar'ın o l d u ğ u t a r a f a d o ğ r u i l e r l e m i ş t i r ; ş e h z â d e y i t a n ı m ı y a n P a ş a ' n ı n R u m e l i şîvesiyle : — Abe bu kimdir? suâline i m a m H â f ı z E f e n d i ' n i n

:

— S u l t a n M a h m u d E f e n d i m i z b u d u r ! N e v b e t - i Hilâfet k e n d i l e r i n i n d i r : B e n e y l e d i m ; maslahat-ı h a y r i y y n i n itmâmı size kalmıştır! diye cevap verdiğinden b a h s e d i l i r . A l e m d a r hemen yeni pâdişâhın eteğini

bîat öp-

1808

94:

K R O N O L O J İ

1808

=

m ü ş v e S u l t a n S e l i m f a c i a s ı n d a n d o l a y ı E n d e r u n halkını t e h d i d e b a ş l a m ı ş t ı r . B u korkunç vaziyette büyük b i r metanet gösteren ve esâsen ç o k metîn ve cesur b i r zât olan S u l t a n M a h m u d : — P a ş a , b e n onları b u l d u r u p s a n a g ö n d e r i r i m ; s e n ş i m d i a s k e r i n i d a ğ ı t , ç ı k a r d a H ı r k a - i - Ş e r î f dâiresine g e l !

=

1223

OSMANLI

1223

silâhlarını

d i y e şiddetli b i r e m i r v e r m i ş t i r : A l e m d a r h e m e n a s k e r l e r i n i dışarı y o l l a m ı ş , b ü ­ tün silâhlarını ç ı k a r m ı ş , y a l n ı z Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n y â d i g â r ı o l a n m u r a s s â h a n ç e r d e n a y r ı l m a k i s t e m e d i ğ i için p â d i ş â h o k a d a r ı n a m ü s â d e e t m i ş t i r . — İkindiye d o ğ r u Alemdar'ı Hırka-i-Şerîf odasında h u z u r u n a k a b u l eden S u l t a n M a h m u d b i r r i v a ­ yete göre kendisine ilkönce Sadâret-Kaymakamlığmı tevcih etmiş ve Bâb-üsSaâde hâricinde k u r u l a n t a h t a çıkıp b i a t merâsimi yapıldıktan s o n r a d a Sadâret mührünü vermiştir. ü ç ü n c ü S e l i m ' i n telkinâtı s â y e s i n d e s a m i m î b i r t e c e d d ü d c ü o l a n İkinci M a h m u d ' u n cülûsu, k a r d e ş i n i n t e m s i l e t t i ğ i kısa b i r irticâ d e v r i n d e n s o n r a t e c e d d ü d e e r e y â n ı n m t e k r a r iş b a ş ı n a g e l m e s i d e m e k t i r ) .

29 Temmuz = 5 Cumâdâ-l-âhire, Cuma: Üçüncü Selim'in cenaze me­ rasimi ve kaatillerinin tenkili. (Sadr-ı-a'zamla bütün vükelâ v e ulemânın tâkip ettiği cenâze halkın u m u m î t e ­ essürü içinde Lâleli c â m i i n e g ö t ü r ü l ü p b a b a s ı Ü ç ü n c ü M u s t a f a ' n ı n türbesine d e f nedilmiştir. — S u l t a n S e l i m ' i n k a a t i l l e r i ertesi günden i t i b a r e n yakalandıkça idâm edilmişlerdir: Dördüncü Mustafa'nın fâciada r o l o y n a y a n müstefreselerinden o n c â r i y e k a y ı k l a r l a K ı z - k u l e s i a ç ı ğ ı n a g ö t ü r ü l ü p b o ğ u l a r a k d e n i z e atılmıştır i k i a y içinde i d â m e d i l e n l e r i n 300-1000 i b u l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r ) . :

TARİHİ

95

r a - O s m a n - o ğ l u a s l e n S ı r p t ı r ; S e r e z l i - i s m a i l B e y ' i n 10-12 b i n ve K a l y o n c u - M u s t a ­ f a A ğ a ' n m d a 5 b i n a s k e r i y l e geldiğinden b a h s e d i l i r ; diğerlerinin a s k e r mıkdârı b e l l i değildir, i s t a n b u l ' d a t o p l a n a n a ' y â n l a r m b u y e d i kişiden ibaret olmadığı muhakkaktır: Zâten A r a p y a n E f e n d i A n a d o l u ve R u m e l i ' a'yânlarınm kâmilen g e l m i ş o l d u k l a r ı n d a n v e a s k e r l e r i n i n m e c m û u d a 70 b i n i b u l d u ğ u n d a n bahsetmek­ tedir. B u n l a r d a n başka Üçüncü S e l i m d e v r i n i n Nizâm-ı-Cedîd tarafdarlığıyla m e ş ­ h u r K a r a m a n valisi Kadı-Abdurrahman Paşa da 5 b i n m u a l l e m askerle gelmiş­ t i r . — A'yânlarm ileri gelenleri b u gün Kâğıthane'deki Çağlayan köşkünde i k i n c i M a h m u d ' u n h u z u r u n a k a b u l e d i l i p t a l t i f v e t a t m i n edilmişlerdir. B i r m ü d d e t e v v e l büyük b i r «Meclis-i meşveret» a k d e d i l e r e k v e r i l e n k a r a r m u c i b i n c e b u t a r i h t e n o n g ü n k a d a r s o n r a hükümetle a'yânlar arasında b i r «Sened-i-ittifak» a k d o l u n m u ş t u r ; devletle tebaası arasında b i r n e v i muâhedeye b e n z i y e n b u t u h a f v e s i k a y e d i m a d d e l i k t i r : B i r i n c i m a d d e a'yânlarm pâdişâha sadâkatine, i k i n c i s i a s k e r c e m ' i n de y a r d ı m e d e c e k l e r i n e , ü ç ü n c ü s ü tahsilatın t e ' m i n i n e , d ö r d ü n c ü s ü S a d â r e t m a k a ­ m ı n ı n k a n u n ve i t t i f a k a u y g u n e m i r l e r i n e itâat e d i p u y g u n o l m ı y a n l a r a m ü t t e f i k a n mâni* o l a c a k l a r ı n a , beşincisi d e v l e t erkânı g i b i a'yânlarm d a i t t i f a k a riâyet ede­ c e k l e r i n e v e r i â y e t e t m i y e n a ' y â n ı n m ü t t e f i k a n t e ' d i b e d i l e c e ğ i n e , altıncısı Istan-s b u l ' d a k i Yeniçeri vesaire ocaklarında i s y a n çıktığı t a k d i r d e a'yânlarm istizana l ü z u m o l m a d a n g e l i p t e ' d i b e d e c e k l e r i n e v e y e d i n c i s i de v e r g i l e r i n m u t e d i l o l m a ­ s ı n a d â i r d i r ! B u y e d i m a d d e y e ilâve e d i l e n b i r z e y l e g ö r e de h e r y e n i S a d r - ı - a ' z a m la Şeyh-ül-islâm b u ittifaknâmeyi imzâ etmekle mükellef olacaktır! F a k a t b u t u h a f v e s i k a d a A l e m d a r ' d a n i t i b a r e n b ü t ü n d e v l e t erkânının i m z â l a r ı bulunduğu h a l d e y u k a r d a b a h s i g e ç e n y e d i kişiden y a l n ı z d ö r d ü n ü n , y â n i Ç a p a n - o ğ l u S ü l e y ­ man, Serezli-tsmail ve Çirmen mutasarrıfı M u s t a f a Beylerle" Kara-Osman-oğlu H a c ı - ö m e r A ğ â ' n m imzalarına tesadüf edilmesi h a y r e t edilecek b i r v a z i y e t t i r . _ Pâdişâhın tebaasıyla böyle b i r i t t i f a k akdine m e c b u r olmasından çok müteessir o l d u ğ u v e t a ş r a h a n e d a n l a r ı n a işte b u tarihten itibaren g a r a z bağladığı rivayet edilir. — Şa'ban sonlarından i t i b a r e n a'yânlar t e d r i c e n y e r l e r i n e avdet etmişlerdir).

29 Eylül = 8 Şa'ban, Perşenbe: istanbul hükümetiyle «Sened-i itti­ fak» tanzimine gelen taşra a'yanlarmm huzura kabulü. ( B u n d a n e v v e l de m u h t e l i f m ü n â s e b e t l e r l e s ö y l e d i ğ i m i z g i b i , âsi v a l i l e r l e a ' y a n I a r y ü z ü n d e n o sırada m e r k e z i n m ü l h a k a t üzerinde n ü f u z u k a l m a m ı ş , â d e t a b i r « T a v â i f - i - M ü l û k = F e o d a l i t e „ s i s t e m i vücuda gelmiş ve devlet b u yüzden inhilâl a l â m e t l e r i g ö s t e r m i y e b a ş l a m ı ş t ı r : B u v a z i y e t i n e n m ü h i m âmili, a ' y a n l ı ğ m t e ­ r e d d i s i n d e gösterilebilir. Â ' y a n d e m e k v e r g i t a h s i l i , a s k e r c e m ' i , e r z a k v e l e v â z ı m t e d â r i k i g i b i d e v l e t l e halkı a y n i z a m a n d a a l â k a d a r e d e n işlerle m ü k e l l e f o l ­ m a k ü z e r e h a l k t a r a f ı n d a n intihâb e d i l e n m ü m e s s i l d e m e k t i r : B u m ü m e s s i l l e r i n intihapları i l k ö n c e v a l i l e r v e o n d a n s o n r a d a Sadr-ı-a'zamlar tarafından t a s d i k e d i l m i ş t i r ; f a k a t d e v l e t h â r i c i v e dâhilî g a i l e l e r l e z a ' f a d ü ş t ü k ç e a'yanlık d a t e ­ r e d d i ' e t m i ş , taşra a'yanları h a l k mümessili v a z i y e t i n d e n çıkıp birer derebeyi, hâline g e l m i ş v e m e r k e z i n e m i r l e r i n i d i n l e m i y e r e k â d e t â istiklâl e m â r e l e r i g ö s ­ t e r m i y e başlamışlardır. B ü y ü k a ' y a n l a r küçük a ' y a n l a r a hâkim oldukları için, v a z i y e t âdetâ Orta-çağ A v r u p a feodalitesinin Türkiye'de canlanmasına benzetile­ b i l i r . A l e m d a r - M u s t a f a P a ş a iş b a ş ı n a g e l m e s i n d e n i t i b a r e n i k i a y ü ç ü n c ü S e ­ l i m ' i n k a a t i l l e r i n i t e n k i l e t m e k ve zorbalıkla i r t i c a i s i n d i r m e k gibi gailelerle meşgul olduktan sonra, kendisiyle beraber i k t i d a r mevkiine geçmiş olan Rusçuk y â r â n m m t e l k i n i y l e i k i b ü y ü k iş g ö m ü y e k a r a r v e r m i ş t i r : B u n l a r ı n b i r i a'yanl a r m itâat altına a l ı n m a s ı v e b i r i de N i z â m - ı - C e d î d ' i n ihyâsıdır. i ş t e b u n d a n dolayı A n a d o l u ve R u m e l i a'yanları i s t a n b u l ' a davet edilmiş, A l e m d a r ' m şahsı nüfuzundan ve kendisine karşı beslenen emniyet ve i ' t i m a d d a n dolayı b u n l a r a s k e r l e r i y l e beraber pâyıtahta g e l m e k t e tereddüd etmemişlerdir. Asım, Şânî-zade ve Cevdet tarihlerinde i s t a n b u l ' a gelen a ' y a n l a r m hepsi zikredilmemiştir: Yalnız b â z ı l a r ı n ı n i s i m l e r i n e tesadüf e d i l m e k t e d i r ; mâlûm olanlar Bozok a'yânı C e b b a r - z â d e / Ç a p a n - o ğ l u S ü l e y m a n B e y , S e r e z a'yânı ismail Bey, Girmen mutasar­ rıfı M u s t a f a B e y , M a ğ n i s a a ' y â n ı Kara-Osman-oğlu Hacı-omer Ağa, Bolu-voyv o d a s ı H a c ı - A h m e d - o ğ l u S e y y i d - i b r a h i m A ğ a , B i l e c i k a'yânı Kalyoncu-Mustafa A ğ a v e S i l e a'yânı A h m e d A ğ a i s i m l e r i n d e y e d i k i ş i d e n i b a r e t t i r : B u n l a r d a n K a -

14 Teşrinievvel = 23 Şa'ban, Cuma: «Segbân-ı-Cedîd» ismiyle Nizânı-ı-Cedîd'in ihyâsı. (Yukarıki fıkraya d a bakınız. _ A l e m d a r , . başta Yeniçeri-oeağı o l m a k üzere y e d i o c a k t a n b i r muvâfakat senedi aldıktan s o n r a s e k i z i n c i o c a k o l a r a k «Segbân-ıC e d î d » i k u r m ı y a b a ş l a m ı ş , i l k ö n c e 1 Ş a ' b a n = 22 E y l ü l P e r ş e n b e g ü n ü L e v e n d çiftliği kışlasına b i r m ı k d a r a s k e r k o n u l m u ş , N i z â m - ı - C e d î d zâbitlerinden A r n a v u t - M u s t a f a S e l i m i y y e ' d e a s k e r y a z m ı y a m e ' m u r e d i l m i ş v e 8 Ş a ' b a n = 29 E y l ü l P e r ş e n b e g ü n ü d e t â l i m l e r b a ş l a m ı ş t ı r . B u n u n l a b e r a b e r Şıkk-ı'-Evvel defterdarı B e h i c E f e n d i ' n i n «Umûr-ı-Cihâdiyye» nâzırlığma tâyini suretiyle ocağın resmen teessüsü b u g ü n d ü r ; o c a k - a ğ a h ğ m a d a N i z â m - ı - C e d î d k e t h u d â s ı S ü l e y m a n A ğ a t â y i n edilmiştir. A b a d i z l i k v e t o z l u k g i y d i r i l e n y e n i a s k e r i n h u s u s î b i r k ı y â f e t i v a r d ı r . B u n l a r a diğer- o c a k l a r d a n d a h a f a z l a t a h s i s a t v e r i l m e s i , Y e n i ç e r i l e r i n b i l e y e n i o c a ğ a rağbet e t m e s i y l e neticelenmiştir. _ B i r t a r a f t a n d a o c a k esâmelerinin h ü k ü m e t t a r a f ı n d a n satın a l ı n m a s ı k a r a r l a ş m ı ş t ı r : B u e s â m e l e r , a s k e r l i k yerine esnaflık e d e n o c a k l ı l a r ı n e s h a m , v e tahvilât g i b i h e r k e s e s a t t ı k l a r ı u l û f e c ü z ­ d a n l a r ı d ı r : B u n l a r , z a m a n g e ç t i k ç e e l d e n ele d a ğ ı l m ı ş v e b i r ç o k âileler i ç i n m a ­ işet m e d â r ı hâline g e l m i ş o l d u ğ u için p â d i ş â h b i r d e n b i r e i l g a e d i l m e l e r i n e m ü ­ sâade e t m e m i ş , b u n u n ü z e r i n e g ü m r ü k t e n y a r ı b e d e l l e r i n i n t e ' d i y e s i s u r e t i y l e k ı r k g ü n içinde e s â m e l e r i n satın a l ı n m a s ı n a k a r a r v e r i l e r e k m e s e l e h a l l e d i l m i ş t i r ) .

14/15 Teşrinisâni = 25/28 Ramazan, Pazartesi/Salı gecesi, zevali saat 12/24 : İrticaın yeniden baş kaldırması ve «Alemdar vak'ası» deni­ len Yeniçeri isyanının başlaması. (Umumiyetle

Ramazan'm

26/27

n c i gecesine

'müsadif' o l a n

«Kadir

geçesi»nden

1808 — K R O N O L O J İ

96

1808

=

1223

O S M ANLİ

m a k l a iktifâ etmiş v e S e l i m i y y e ' d e

b a h s e d ü i r s e de, « S a l ı g e c e s i » d i y e g ü n i s m i t a s r i h e d i l m e k t e olduğuna göre b i r g ü n l ü k f a r k ı n « R ü y e t - i - h i l â l » d e n mütevellid o l m a s ı l â z ı m g e l i r . — Bu meşhur isyanın başlıca sebebleri « S e g b â n - ı - C e d î d „ i s m i y l e N i z â m - ı - C e d î d ' i n ihyâsı, y u karıki fıkrada gördüğümüz esâmeler meselesinden Yeniçerilerin mutazarrır o l ­ ması ve vazifesiz tahsisat a l a n «Ulemây-ı-Rüsûm„ u n d a b u misalden kuşkulan­ ması, diktatör v a z i y e t i n d e b u l u n a n A l e m d a r ' l a «Bîrun» denilen, hükümet a d a m ­ larının istiklâline karşı e s k i nüfuzlarını k a y b e d e n v e « E n d e r u n » d e n i l e n Saray ricâlinin m u h â l e f e t i , t i c a r e t v e s a n ' a t l a m e ş g u l o l a n O c a k l ı l a r ı t â l i m e m e c b u r e t ­ m e k ü z e r e i s t a n b u l ' d a esnaflık için askerî t â l i m i n ş a r t ittihâz e d i l m e s i , başta A l e m d a r o l m a k üzere Rusçuk yârânınm rüşvet, hediye ve müsâdereyle z e n g i n l e şivererek h e r gece sefâhat ve s a z âlemlerinde yaşamaları, Kapdan-ı-deryâ Râmiz Paşa'nın «Hatâyî» denilen ve g ü y a bekâreti mütemâdiyen tazelenen «Bikr-id â i m e » b i r c â r i y e b u l u n d u r m a k için h e r t a r a f a k o l k o l a d a m l a r v e e s i r c i l e r s a l m a ­ sının h a l k a r a s ı n d a ç o k f e n a b i r t e ' s i r u y a n d ı r m a s ı , g e n e R â m i z P a ş a ' n ı n şiddetli i c r â â t ı n d a n d o l a y ı Tersânelilerin dilgîr o l m a s ı , c e v â h i r içinde t a k d i m e d i l e n m u h ­ t e ş e m c â r i y e l e r d e n dolayı A l e m d a r ' m aklı b a ş ı n d a n g i t m e s i v e b i l h a s s a bunlar­ d a n « K a m e r - t â b H â t û n » u n t e ' s i r i y l e a r t ı k silâhsız d o l a ş a c a k hâle gelmesi, bir dalkavuk çenberi içinde k a l a n p a ş a n ı n y a n m a k i m s e n i n y a k l a ş a m a m a s ı v e n i ­ h a y e t k e n d i s i n i n ü m m î l i ğ i y l e cahilliğinden v e y â r â n ı n m d a s e f a h a t l e r i n d e n dolayı g a f l e t içinde k a l m ı ş o l m a l a r ı d ı r . — D ö r d ü n c ü M u s t a f a işte b u v a z i y e t t e n istifâde e d e r e k iclâs e d i l m e s i için a d a m l a r ı y l a muhabereye başlamış, kızkardeşi E s m â S u l t a n « T e b d i l - i k ı y a f e t » le m ü t e m â d i b i r p r o p a g a n d a y a g i r i ş m i ş v e h a t t â bâzı Ocak e r k â n i y l e g ö r ü ş m ü ş , A l e m d a r b u v a z i y e t i p â d i ş â h a a r z e t m i ş s e de S a d r - ı a ' z a m ı n m d i k t a t ö r l ü ğ ü n d e n m e m n u n o l m a d ı ğ ı anlaşılan İ k i n c i M a h m u d a l d ı r m a ­ mıştır : A ş a ğ ı k i v u k u â t t a n a n l a ş ı l a c a ğ ı g i b i h e m A l e m d a r ' a , h e m O c a ğ a karşı R â m i z v e K a d ı P a ş a l a r l a g i z l i c e a n l a ş m ı ş o l m a k ihtimâli b i l e y o k d e ğ i l d i r ! İşte b u n d a n dolayı Cevdet Paşa «Alemdar'ın zevâl-i devlet-ü-ikbâli mütemennây-ı b a ' z - ı eâlî» o l d u ğ u n d a n v e h a t t â « V a k ' a n ı n z u h û r u n d a n a k d e m h u d û s u n a E n d e r û n - ı - H ü m â y u n c a intizâr o l u n d u ğ u n d a n » b a h s e t m e k t e d i r . — Böyle bir vaziyette O c a k l ı l a r ı n A l e m d a r ' ı ö l d ü r ü p d e v l e t i e l l e r i n e a l m a k için g i z l i b i r c e m i y e t kur­ m a l a r ı p e k tabiîdir B u n a m u k a b i l tabiî o l m ı y a n b i r ş e y v a r s a o d a A l e m d a r ' l a y â r â n ı n m g a f l e t u y k u l a r ı n d a n u y a n m a m a l a r ı , b i r a y içinde a n c a k d ö r t b i n k a ­ d a r Segbân-ı-Cedîd a s k e r i toplanabildiği halde A n a d o l u ve Rumeli a'yânlarını m e m l e k e t l e r i n e iâde e t m e l e r i v e h a t t â O c a ğ ı n t e ş v i k i y l e R u s ç u k üzerine y ü r ü ­ y e n V i d i n v a l i s i M o l l a P a ş a ! = l d r i s P a ş a ' y a karşı Alemdar'ın m a i y y e t kumandanı o l a n Boşnak A ğ a ' y ı a s k e r i y l e beraber gönderip büsbütün k u v v e t s i z kalmasıdır. Y a k m d a b i r i s y a n ç ı k a c a ğ ı için E d i r n e ' y e g i t m e s i k e n d i s i n e i h t a r b i l e edildiği ve hattâ Bâb-ı-Âlî duvarlarına «Rumeli'den g e l d i b i r çıtak — B a y r a m ertesi y a k ı l ı ç o y n ı y a c a k y a b ı ç a k » şeklinde y a f t a l a r b i l e y a p ı ş t ı r ı l m ı ş olduğu halde a l ­ dırmamış, Yeniçerileri «Manav v e l e b l e b i c i g ü r û h u » d i y e i s t i h f â f ettiği için h i ç b i r e m n i y e t t e d b i r i ittihâz e t m e m i ş t i r . — V a k ' a n ı n b u g e c e z u h u r u n a sebeb, Şeyh-ül-Islâmm konağındaki ziyâfetten dönen A l e m d a r ' a y o l a ç m a k i s t i y e n m a i y y e t i n i n halkı değnek ve kamçıyla dağıtması ve b u yüzden yaralananların k a h v e ­ l e r i dolaşıp Yeniçerileri ayaklanmıya teşvik e t m e l e r i d i r : Ocaklılar b u h e y e c a n için­ de i k e n « i s m i b i l i n m i y e n , , b i r i n i n b a y r a m e r t e s i O c a ğ ı n i l g a e d i l e c e ğ i h a k k ı n d a b i r h a b e r g ö n d e r m i ş o l d u ğ u n d a n d a b a h s e d i l i r ! — G e c e - y a r ı s ı kışlalarından h a r e k e t e d e n 400 k a d a r Y e n i ç e r i i l k ö n c e A ğ a - k a p u s u ' n a g i d i p Yeniçeri-ağası Mustaf a - A ğ a ' y ı parçaladıktan sonra sessizce Bâb-ı-Âlî'yi kuşatmışlar ve Alay-köşkü tarafındaki büyük kapıya nâzır Kethüda dâiresinin altına ot y ı ğ ı p y a n g m ç ı ­ kardıktan s o n r a tüfek atmıya başlamışlardır : O sırada Alemdar'ın R u m e l i a s k e r ­ l e r i s ü r g ü n e g ö n d e r i l m i ş u l e m â v e ricâlin e v l e r i n d e d a ğ ı n ı k olduğundan bahse­ dilir; Levend-çiftliği ile S e l i m i y y e ' d e k i Segbân-ı-Cedîd efrâdının da cephânesi y o k t u r ! Y a ğ m a c ı l ı k h ı r s ı y l a b i r ç o k a y a k t a k ı m ı d a âsilere iltihâk e t m i ş t i r ; A l e m ­ d a r ' a h e m e n a t l a n a r a k eşkıyayı yarıp g e ç m e t e k l i f i n d e b u l u n a n l a r olmuşsa da m ü d â f a a v a z i y e t i n d e i m d a d b e k l e m e y i t e r c i h etmiştir. — K a p d a n R â m i z Paşa i s y a n d a n h a b e r d â r o l u n c a S e g b a n l a r a c e p h â n e v e r i p i s t a n b u l kapılarını t u t t u r :

T A R İ P

97

t

1223 tıktan sonra de ikisi

i s t a n b u l yangınına

bulunan Kadı Paşa d a askerine

u z a k t a n s e y i r c i kalmılştır;

İkinci M a h m u d ' u n g i z l i b i r e m r i y l e alâkadardır; de s a r a y m

müdâfaasına

derhal yetişmekte

cephâne

Bunların

cajrt-

b u hâli

çünkü pâdişâh

belki

emredince

k u s u r etmemişlerdir:

her

Aşağıki

fık­

r a y a b a k ı n ı z . — A l e m d a r ' ı n e l l i altı c â r i y e s i y l e « H a r e m d e k i m a h z e n e » v e d a h a

doğ­

r u s u « H a r e m bağçesi derûnunda o l a n k u l l e n i n içine» kapandığından b a h s e d i l i r :

İşte

oradan

eşkıyâya kurşun yağdırmış, on i k i s i n i müzâkere

m i ş ve hep i m d a d u m a r a k k a h r a m a n c a

15 Teşrinisani =

mukavemetine

bahanesiyle

devam

26 Ramazan, Salı: Alemdar'm

çağırıp

tepele­

etmiştir).

şehâdeti, Çavuş-

başı Arnavut Memiş Efendi'nin Sadâret-kaymakamlığı ve âsilerin sara­ ya hücumu. < A l e m d a r - M u s t a f a Paşa b i r rivayete göre b u gün i k i n d i v a k t i n e k a d a r ve d a h a k u v v e t l i o l a n i k i n c i b i r r i v a y e t e g ö r e de ezânî s a a t 3 = z a v â l î s a a t 8,e k a d a r m ü ­ d â f a a s ı n a d e v a m e t t i k t e n s o n r a artık i m d a d d a n ümidini k e s m i ş t i r Son k a r a ­ rını v e r i n c e , v a k t i y l e m e n s u b o l d u ğ u 42 n c i b ö l ü k o d a - b a ş ı s ı n ı ç a ğ ı r t ı p câriyelerini Ocağın n a m u s u n a e m a n e t etmiş, yalnız en ç o k sevdiği baş-câriyesiyle sâdık h a rem-ağası k e n d i s i n d e n ayrılmamıştır. O sırada k u l e y a h u t m a h z e n i n arka ta­ r a f ı n a v e üstüne üşüşen b i r ç o k yeniçerilerin k a z m a l a r l a g e d i k a ç m ı y a çalıştık­ l a r ı n d a n b a h s e d i l i r : T a m işte o a n d a Alemdar evvelce koydurduğu büyük bir b a r u t v a r i l i n e t a b a n c a s ı n ı sıkıp ateşlemiş, m ü d h i ş b i r t a r r â k a o l m u ş , â s i l e r d e n b e ş y ü z y a h u t s e k i z y ü z kişi b i r a n d a h a v a y a u ç u p t e l e f o l m u ş t u r . D u m a n d a n b o ­ ğulan A l e m d a r ' l a i k i sâdık adamının cesetleri i k i gün s o n r a e n k a z altından ç ı ­ k a r ı l m ı ş t ı r . — B u g a f i l k a h r a m a n ı n sadâreti b u s e n e n i n 28 T e m m u z t = 4 Cum â d a - l - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 a y , 18 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — A r n a v u t M e ­ m i ş E f e n d i ' n i n S a d â r e t - K a y m a k a m l ı ğ m a tâyini, S a d r - ı - a ' z a m m « h a y â t v e m e m â t ı n e z d - i saltanat-ı s e n i y y e d e » h e n ü z m â l û m o l m a m a s ı y l a i z a h e d i l i r . — Â s i l e r b u g ü n Sadâret-Kethudâsı M u s t a f a R e f i k E f e n d i ' n i n evinde m u k a v e m e t i n d e n dolayı kapısını t o p l a y ı k a r a k k e n d i s i n i dışarı ç ı k a r ı p p a r ç a l a m ı ş l a r d ı r : D i ğ e r y â r a n d a n Umûr-ı-Cihâdiyye nâzın Behic ve Defterdar T a h s i n Efendiler kaçmışlardır. — B â b - ı - Â l î v a k ' a s ı üzerine âsiler b ü s b ü t ü n a z ı p ş e h i r d e z o r b a l ı ğ a v e d e v l e t e h â ­ k i m o l m ı y a b a ş l a d ı k l a r ı için, S u l t a n M a h m u d K a p d a n R â m i z v e K a d ı A b d u r r a h m a n Paşaları i h t i y a t e n s a r a y m müdâfaasına dâvet etmiş, R â m i z P a ş a S e g b a n v e T o p ç u k u v v e t l e r i y l e ve Kadı Paşa da S e l i m i y y e ' d e k i a s k e r i y l e denizden T o p k a p u ' y a g e l ­ m i ş l e r d i r . Â s i l e r i n s a r a y a h ü c u m u işte b u n d a n d o l a y ı d ı r : D e r h a l ü z e r l e r i n e a s k e r s e v k e d i l i p b i r h a y l i eşkıyâ kırıldığından b a h s e d i l i r ) . :

15/16 Teşrinisani =

26/27 Ramazan, Sah/Çarşanba gecesi: Dör­

düncü Mustafa'nın idâmı. ( B u n u n s e b e b i âsilerin S u l t a n M u s t a f a ' y ı t e k r a r t a h t a ç ı k a r a c a k l a r ı n d a n bahset­ m i ş o l m a l a r ı d ı r : S a r a y ı n Sünnet o d a s ı n d a Ş e y h - ü l - i s l â m S â l i h - E f e n d i - z â d e E s ' a d E f e n d i , K a y m a k a m Memiş Paşa, K a p d a n Râmiz Paşa ve A n a d o l u beylerbeyi K a ­ dı P a ş a i l e s a r a y d a b u l u n a n bâzı u l e m â t o p l a n ı p v a z i y e t m ü z â k e r e edilmiş, Ş e y h ül-islâm fetvâ vermiş, pâdişâh b i r a z tereddütten s o n r a m u v â f a k a t etmiş v e işte b u n u n üzerine K a d ı p a ş a i l e B o s t a n c ı - b a ş ı b i r k a ç cellâdla içeri g i d i p D ö r d ü n c ü M u s t a f a ' y ı Ş i m ş i r ü k ' d e k e n d i b e l i n d e k i şal k u ş a k l a b o ğ d u r m u ş l a r d ı r B u suretle S u l t a n M u s t a f a .3 a y , 19 g ü n e v v e l Ü ç ü n c ü S e l i m ' e y a p t ı ğ ı n ı n c e z â s m ı a y n e n ç e k ­ m i ş d e m e k t i r . — 1779 t = 1193 s e n e s i 8 E y l ü l r = 26 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l a n D ö r d ü n c ü M u s t a f a 29 sene, 2 a y , 8 g ü n y a ş a y ı p 30 y a ş ı n ı n içinde i d â m edilmiştir : ihtilâlden d o l a y ı cenâzesi a n c a k C u m a g ü n ü ö ğ l e n a m a z ı n d a n s o n r a kaldırılıp b a b a s ı B i r i n c i A b d ü l h a m i d ' i n türbesine d e f n e d i l m i ş t i r ) . :

F.:

7

K R O N O L O J İ

98

1808 =

1223.

16 Teşrinisani = 27 Ramazan, Çarşanba : Segban-Yeniçeri harbi, büyük istanbul yangını, donanmanın âsilere ateş açması ve Oeak-ağalarmın pâdişâha dehaleti. ( B u s a b a h âsiler e r k e n d e n A y a s o f y a m i n a r e l e r i n e ç ı k a r a k s a r a y ı n içine kurşun y a ğ d ı r m ı y a başlamışlardır: S a r a y d a f a z l a e r z a k olmadığı için, dört b i n m e v c u t l u Segban-ı-Cedîd k u v v e t i n i n eşkryâya nisbetle kifayetsizliğine r a ğ m e n huruç hare­ k e t i n e k a r a r verilmiş, O c a k ağası Süleyman A ğ a segbanları ü ç k o l a ayırarak u s ­ talıklı b i r h a r e k e t l e â s i l e r d e n ü ç y a h u t b e ş b i n k i ş i t e l e f e t m i ş v e C e b e c i l e r kış-, laşını z a b t e t t i r m i ş t i r : B u v a z i y e t ü z e r i n e Y e n i ç e r i l e r k ı ş l a y ı a t e ş l e m i ş , r ü z g â r d a n dolayı yangın genişliyerek D i v a n - y o l u , S u l t a n a h m e t v e A y a s o f y a taraflarını k ü l hâline g e t i r m i ş t i r ; S e g b a n l a r ı n 117 y a h u t 600 şehit v e r d i k l e r i r i v a y e t e d i l i r ; S ü l e y ­ m a n A ğ a d a şehid olmuştur. — Minârelerden s a r a y a ateş açılınca S u l t a n M a h m u d d o n a n m a n ı n âsileri t o p a t u t m a s ı n ı e m r e t m i ş , ş e h i r d e k i h a r e k â t e s n a s ı n d a A ğ a - k a p u s u b o m b a r d m a n e d i l m i ş v e e v l e r e de i s â b e t l e r o l d u ğ u için h a l k t e l â ş a d ü ş m ü ş ­ t ü r . — N i h a y e t âsilerin b i r ç o ğ u k e n d i e v l e r i n i y a n g ı n d a n m u h a f a z a için d a ğ ı l m ı ş , Ocak-ağaları n e t i c e d e n ümit k e s e r e k ulemâdan bâzılarım dehâlet için s a r a y a g ö n ­ d e r m i ş v e p â d i ş â h d a k a b u l e t t i ğ i için, e r t e s i g ü n b i r i t â a t h ü c c e t i y a z ı l m a k ü z e r e h e r i k i t a r a f t a n ateş kesilmiştir).

17 Teşrinisani =

28 Ramazan, Perşenbe: Tersane, Tophane, Seli-

miyye ve Levend-çiftliği vak'alan. ( B u r s a ' d a m e n f i bulunan eski Kapdan-ı-deryâ S e y y i d - A l i Paşa'nm akrabasından Kandıralı-Mehmet i s m i n d e k i z o r b a b u sabah erkenden Kasımpaşa'ya gidip şöhre­ t i n e k a p ı l a n e ş k ı y â döküntülerini b a ş ı n a t o p l ı y a r a k T e r s â n e i l e l i m a n d a k i ge­ m i l e r i z a b t e t t i k t e n s o n r a m u h a f ı z l a r ı a z a l m ı ş o l a n T o p h â n e ' y i d e ele g e ç i r m i ş , Topçu ve Arabacı kazanları Et-meydanı'na nakledilerek isyan yeniden alevlen­ dirilmiş, b i r k ı s ı m â s i l e r Ü s k ü d a r ' a v e b i r k ı s m ı d a L e v e n d - ç i f t l i ğ i k ı ş l a ğ ı n a g i ­ d e r e k b i r t a k ı m m ü s a d e m e l e r d e n s o n r a o r a l a r ı d a e l l e r i n e g e ç i r m i ş v e iş b u ş e k l e girince s a r a y d a b u l u n a n R â m i z ve Kadı Paşalarla Bahriye nâzın M o r a l i - A l i E f e n d i deniz y o l u y l a Ayastefanos = Yeşilköy'e geçip R u m e l i ' y e kaçarak takipçile­ r i n elinden kurtulmuşlardır. Bütün b u v a k ' a l a r d a b i r çok evler basılmış, y a ğ m a l a r y a p ı l m ı ş , ı r z l a r a t e c â v ü z e d i l m i ş v e S e l i m i y y e kışlası y a n m ı ş t ı r ) .

17/18 Teşrinisani = 28/29 Ramazan, Perşenbe/Cuma gecesi: Âsi­ lerle muâhede akdi ve irticaın ikinci zaferi. ( G ü n d ü z A l e m d a r ' m c e n a z e s i e n k a z altında b u l u n m u ş o l d u ğ u için âsiler ö l d ü ğ ü ­ n e inanmış, yapılan müzâkerede firârîler bulundukça cezâlarmın v e r i l m e s i k a r a r l a ş m ı ş , S e g b a n o c a ğ ı n ı n ilgası k a b u l e d i l m i ş v e b u s u r e t l e 1807 ==' 1222 v u k u â t ı n m «25 Mayıs» fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z Kabakçı ısyânmdan s o n r a i k i n c i defa o l a r a k y e n i askerî teşkilât lağvedilmiştir. — B u n a r a ğ m e n C u m a sabahı s a r a y d a k i S e g ­ banların mühim b i r kısmı denizden Tophâne'ye geçtikten s o n r a Yeniçeriler S o ğ u k ç e ş m e v e s â i r e k a p ı l a n n d a n içeri h ü c u m e d e r e k m ü t e b a k i 3 - 4 y ü z s e g b a n ı i m h â etmişler v e p e k a z m i d a t a h k i r ve teşhir ederek kışlalarına götürmüşlerdir).

22 Teşrinisâııi = 3 Şevval, ,Salı: Sadâret-Kaymakamı Memiş Pa­ şa'nm sadâreti. (Âciz, idaresiz ve s i l i k b i r şahsiyyet o l a n b u a r n a v u t Memiş Paşa'nm l ı ğ ı için y u k a r d a b u s e n e n i n «15 T e ş r i n i s a n i » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

Kaymakama

1809 =

1224

o s M A N L I

1809 =

TARİHİ

QQ

1223

1 Kânunusâni — 14 Zülka'de, Pazar: Memiş Paşa'nm azliyle KörYusuf Ziyâüddin Paşa'nm ikinci sadâreti. (Azlin

sebebi acziyle

idaresizliğidir : S a d â r e t

i t i b a r e n 1 ay, 9 günden ibarettir. — H a l e f i

müddeti

yukarıki

H a l e b valiliğinden g e l m i ş t i r : i s t a n b u l ' a m u v â s a l a t ı 1809 ! = 8 Rebî'ül-evvel P a z a r gününe

5 Kânunusâni =

fıkra

Gürcü Ziyâ Paşa b u i k i n c i

tarihinden sadâretine

1224 s e n e s i 23 N i s a n

=

müsâdiftir).

18 Zülka'de, Perşenbe: Osmanh-îngiliz sulbü.

( C e v d e t P a ş a «19 Z ü l k a ' d e » t a r i h i n d e n b a h s e d e r s e de, m u â h e d e m e t n i n d e m e v c u d o l a n «5 Kânunusâni» günü Perşenbe'ye ve o d a hakikî t a k v i m d e «18 Zülka'de» y e m ü s â d i f t i r . — İ n g i l t e r e ' y e i l â n e d i l e n h a r b i ç i n 1807 ! = 1222 v u k u a t ı n ı n « 2 0 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z : O t a r i h t e i n g i l i z l e r i n i s t a n b u l v e M ı s ı r üzerine y a p t ı k l a r ı h a r e ­ k e t l e r e k a r ş ı T ü r k i y e i l e elbirliği d e r e c e s i n d e b i r d o s t l u k te'sis eden N a p o U o n s o n r a d a n b u d o s t l u ğ a i h â n e t e d i p R u s y a i l e 1808 s e n e s i 12 T e ş r i n i e v v e l i n d e a k ­ dettiği E r f u r t muâhedesinde M e m l e k e t e y n ' i n R u s l a r tarafından ilhâkım k a b u l etmiş v e b u v a z i y e t e k a r ş ı O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u d a i n g i l t e r e ' n i n a r z u ettiği s u l h v e i t t i f â k ı k a b u l e m e c b u r o l m u ş t u r . S u l h m u â h e d e s i 12 m a d d e l i k t i r : i n g i l i z l e r e l l e ­ r i n d e b u l u n a n O s m a n l ı k a l e l e r i n i n v e O s m a n l ı l a r d a h a r b i n ilânında e l k o y d u k l a n i n g i l i z g e m i l e r i y l e m a l l a n n m i a d e s i n i taahhüd etmiş, kapitülâsyonların ibkası v e h e r i k i t a r a f t a n tâyin edilecek konsolosların a y n i h u k u k u hâiz olması kararlaşmıştır. A y n i t a r i h t e a k d e d i l e n d ö r t m a d d e l i k g i z l i i t t i f a k m u â h e d e s i n e g ö r e de F r a n s a devleti Türkiye'ye t a a r r u z ettiği t a k d i r d e i n g i l t e r e donanması K a r a d e n i z ' e k a d a r O s m a n l ı sâhillerini k o r u y a c a k , silâh v e m ü h i m m a t v e r e c e k v e İ n g i l t e r e T ü r k i y e ' d e n e v v e l R u s y a i l e s u l h a k d e d e c e k o l u r s a Osmanlı «Tamâmiyyet-i mülkiyye» s i n i t e ' m i n e d e c e k b i r T ü r k - R u s sulhünün a k d i n e t a v a s s u t t a b u l u n a c a k t ı r ) .

1809 — 1224 24 Teşrinievvel = 15 Ramazan. Sah : Yeniden başhyan Rus seferin­ de Tatariçe zaferi. ( P r u s y a v e A v u s t u r y a ' y a k a r ş ı R u s l a r l a A n l a ş a n N a p o l e o n ' u n 1808 d e k i E r f u r t mülâkatmdan çar B i r i n c i A l e x a n d r e ' m M e m l e k e t e y n ' i i l h a k etmesine müsâit d a v ­ r a n m a s ı üzerine F r a n s ı z t a v a s s u t i y l e a r t ı k s u l h o l a m ı y a c a ğ ı anlaşıldığı v e işin i ç i n e i n g i l i z t e ş v i k i de k a r ı ş t ı ğ ı i ç i n h a r b y e n i d e n a l e v l e n m i ş , V e z i r - i - a ' z a m Y u ­ s u f Z i y â P a ş a S e r d â r - ı - E k r e m l i k l e o r d u n u n b a ş m a g e ç i p 10 C u m â d a - l - â h i r e 1= 2 3 T e m m u z P a z a r günü i s t a n b u l ' d a n hareketle T u n a b o y u n a yürümüş, n e h r i n b e r i y a k a s ı n a g e ç e n R u s l a r ı r i e ' a t e m e c b u r e t m e k için Ş u m n u ü z e r i n d e n 30 R e c e b |— 10 E y l ü l P a z a r g ü n ü R u s ç u k s a h r a s ı n a g e l i p e r t e s i g ü n k a r ş ı s â h ü d e k i Y e r k ö y û ' n e a s k e r geçirmiye başlamışsa d a Silistre'nin muhâsaraya uğradığını h a b e r alıp o r a y a h a r e k e t e t m i ş , şehre b i r s a a t m e s â f e d e k i T a t a r i t z |— T a t a r i ç e k ö y ü n d e P e h l i v a n - i b r a h i m A ğ a kumandasındaki Osmanlı fırkası 60 b i n m e v c u t l u bir Rus o r d u s u y l a h a r b e t u t u ş m u ş , b i n şehide m u k a b i l o n b i n m o s k o f tepelenmiş ve n i ­ h a y e t d ü ş m a n T u n a ' m n ö t e y a k a s ı n a k a ç t ı ğ ı için S i l i s t r e m u h a s a r a d a n kurtul­ muştur : B u z a f e r üzerine v e z i r o l a n P e h l i v a n A ğ a « B a b a P a ş a » diye meşhur­ d u r . — B ı m u n l s b e r a b e r , b u m e v z i î z a f e r Ş e v v â l sonları t = K â n u n u e v v e l b a s l a r ı n ­ d a i s m a i l ve Zülhicce = K â n u n u s â n i sonlarında d a î b r a i l k a l e l e r i n i n v i r e i l e t e s ­ l i m olmalarına mâni olamamıştır : i o r g a , i b r a i l ' i n t e s l i m i n i 2 Kânunuevvel = 24

100

K R O N O L O J İ

1S12 = 122?

Ş e v v â l C u m a r t e s i g ü n ü n e m ü s a d i f g ö s t e r i r . — G e n e b u sırada. T r a b z o n v a l i s i v e K a r a d e n i z s a h i l l e r i s e r - a s k e r i Şerif M e h m e t v e Çıldır v a l i s i v e z i r S e l i m P a ş a l a r ı n ihtilâflarından dolayı y e r l e r i n e b a ş k a l a r ı n ı n tâyininden mütevellit kargaşalıktan i s t i f a d e e d e n R u s l a r F a ş t = p o t i k a l e s i n i de işgal e t m i ş l e r d i r ) .

1810 = 1225 25 Haziran = 22 Cumâda-3-îılâ, Pazartesi: •cephe vukuatı.

Cihâd-ı-ekber ilânı ve

( V a r n a ' n ı n m u h â s a r a y a u ğ r a m a s ı , B a b a P a ş a ' n m 2-3 b i n a s k e r l e m ü d â f a a ettiği H a c ı - o ğ l u - P a z a r ı ' n ı n s u k u t u v e P a ş a ' n m esâreti, H e z a r g r a d ' m d ü ş m e s i v e m ü t e sellimliğinde b u l u n a n Y ı l ı k - o ğ l u ' n u n ihâneti yüzünden Süistre'nin d ü ş m a n a tes­ l i m i i s t a n b u l ' d a b ü y ü k b i r teessür u y a n d ı r m ı ş , Fâtih c a m i i n d e u m u m î b i r m e c l i s t o p l a n ı p b i z z a t s e f e r e k a r a r v e r e n pâdişâhın H a t t - ı - H ü m â y û n u okunmuş ve n i ­ h a y e t b u g ü n de C i h â d - ı - e k b e r ilân edilmişse de Ş u m n u ü z e r i n e g e l e n düşman o r d u s u n u n m a ğ l û b ve r i c ' a t e m e c b u r olduğu ve donanmanın yetişmesi üzerine V a r n a ' n ı n d a m u h â s a r a d a n k u r t u l d u ğ u h a b e r alındığı için u m u m î g a l e y a n b i r a z sükûn bulmuştur: B i l h a s s a A n a d o l u ' d a n gelen k u v v e t l e r i n 3 R e c e b = 4 Ağustos C u m a r t e s i günü Şumnu civârındaki R u s o r d u s u n a y i r m i b i n telefat v e r d i r e n z a ­ f e r i Moskof'ların r i c ' a t i n e sebeb o l m u ş t u r . B u n u n l a b e r a b e r , R u s ç u ğ ' u n kahraman m ü d â f i i H a l i l P a ş a ' n m alnından v u r u l m a s ı üzerine 27 Ş a ' b a n ~ 27 E y l ü l P e r ş e n b e günü Rusçuk ve Y e r k ö y ü k a l e l e r i düşmana t e s l i m o l m a k m e c b u r i y e t i n d e kalmıştır).

1811 = 1226 10 Nisan = 16 Rebî'ül-evvel, Çarşanba: Kör-Yusuf Ziyâüddin Paşa'nm azliyle Baş-Emîr-âhur Nâzır/Laz-Ahmet Paşa'nm sadâret ve serdarlığı. ( A z l i n s e b e b i Z i y â P a ş a ' n m ihtiyarlığı, s e r v e t v e i h t i ş a m d ü ş k ü n l ü ğ ü v e m e v k i i n i t a h k i m için Y e n i ç e r i l e r i ş ı m a r t m a s ı d ı r : S a d â r e t i 1809 = 1223 s e n e s i 1 K â n u n u ­ sâni = 14 Z ü l k a ' d e P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 sene, 3 a y , 9 g ü n d ü r . H a l e f i A h m e d p a ş a ' y a «Nâzır,, denilmesi evvelce Ibrail nâzırlığmda bulunmuş olmasından ve « L a z » l â k a b ı d a T r a b z o n l u l u ğ u n d a n k i n â y e d i r . — Y e n i s e r d a r 5 Cumâda-1—âhi­ r e = 27 H a z i r a n P e r ş e n b e g ü n ü Ş u m n u ' d a n R u s ç u ğ ' a g i d i p şehri m u h â s a r a e t m i ş v e o s ı r a d a F r a n s a i l e h a r b hâlinde b u l u n a n R u s l a r 16/17 C u m â d a - l - â h i r e t = 8 / 9 T e m m u z Pazartesi/Salı gecesi Rusçuğ'u tahliye mecburiyetinde kalmıştır).

1812 =

1227

28 Mayıs = 16 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe: Bükreş muahedesi. (Hicrî t a r i h i n u m u m i y e t l e b i r gün s o n r a gösterilmesi b i r Rüyet-i-hilâlden m f l t e v e l l i d o l m a l ı d ı r . — B e s a r a b y a i l e M e m l e k e t e y n ' i v e Sırrı istiklâlini h e d e f t u ­ t a n R u s l a r N a p o l e o n ' u n M o s k o v a s e f e r i n d e n dolayı b u iddialarından v a z g e ç m e k m e c b u r i y e t i n d e kaldıkları için T ü r k i y e b u çetin s e f e r d e n a z z a r a r l a k u r t u l m u ş ­ tur M u a h e d e 16 m a d d e l i k t i r . E f l â k ' a g i r d i ğ i y e r d e n T u n a ' y a d ö k ü l ü n c e y e kadar P r u t . h v e K a r a d e n i z ' e k a d a r T u n a n e h i r l e r i h u d u d ittihâz edilmiş, P r u t h ' u n sa­ ğ ı n d a k a l a n B o ğ d a n arâzisiyle b ü t ü n E f l a k T ü r k i y e ' y e k a l m ı ş , bunların h â r i c i n d e k i R u m e l i v e A n a d o l u hudutları e s k i hâlinde b ı r a k ı l m ı ş t ı r . Sırbistan mesele­ s i n d e de a f v - i - u m u m î ilânı v e k a l e l e r T ü r k i ş g a l i n d e k a l m a k şartiyle idarî m u h :

1813 =

1228

O S I.î A İV L !

a

i: 1 n

i

101

t a r i y e t v e r i l m e s i kararlaşmıştır. N e t i c e o l a r a k B e s a r a b y a / B u c a k ' l a B o ğ d a n ' m b i r k ı s m ı e l d e n g i t m i ş , R u s l a r T u n a a ğ z ı n a a y a k b a s m ı ş v e Sırp misâli n i h a y e t Y u ­ nanlılara d a ö r n e k o l m u ş t u r . — B u u z u n O s m a n l ı - R u s s e f e r i 1806 = 1221 s e n e s i 22 K â n u n u e v v e l t = 11 Ş e v v â l P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n t a m 5 sene, 5 a y , 7 g ü n s ü r m ü ş t ü r : A r a d a n e t i c e s i z k a l a n v e y e d i a y için a k d e d i l d i ğ i h a l d e 1 sene, 10 a y , 29 g ü n süren u z u n m ü t â r e k e için 1807 = 1222 v u k u a t ı n ı n «25 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a ve b u muâhedeyi t a v z i h için akdedilen A k k e r m a n m u â h e d e s i için de aşağıda 1827 = 1242 v u k u â t m m «7 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

5 Eylül = 27 Şa'ban, Cumartesi: Laz-Ahnıed Paşa'nın azliyle Sofya ser-askeri Hurşid Ahmed Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n sebebi, «pek g ö z l ü » o l m a k l a beıaber a s k e r l i k t e n anlamaması ve R u s s u l ­ b ü üzerine a r t ı k p e k - g ö z l ü l ü ğ ü n e ihtiyaç k a l m a m a s ı d ı r : S a d â r e t i 1811 — 1226 s e ­ n e s i 10 N i s a n = 16 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 4 a y , ,25 g ü n ­ dür. A s l e n b i r Gürcü kölesi o l a n Hurşid P a ş a S o f y a ser-askerliğinde Sırbistan'ın t e ' d i b i n e m e ' m u r o l d u ğ u v e B ü k r e ş m u â h e d e s i üzerine b u g a i l e y e n i b i r ş e k l e g i r ­ diği için iş b a ş ı n a g e t i r i l m i ş t i r ) .

2 Kânunuevvel = 27 Zülka'de, Çarşanba: Medine'nin istirdâdi. ( V e h h â b î g a i l e s i v e T â i f ' i n s u k u t u i e i n 1803 = 1217 v u k u â t m m «18 Ş u b a t » M e k ­ k e ' n i n istilâsı, için 1803 = 1218 v u k u a t ı n ı n «30 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a v e M e d i n e ' n i n s u k u t u için de 1807 = 1221 v u k u â t m m s o n f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Devletin ba­ şındaki h a r i c î g a i l e l e r d e n d o l a y ı H i c a z b u h r a n ı n ı n izâlesine M ı s ı r v a l i s i M e h m e d A l i P a ş a m e ' m u r o l m u ş v e o d a oğlu T o s u n p a ş a k u m a n d a s ı n d a a s k e r s e v k e t m i ş t i r : U z u n b i r m ü c â d e l e d e n s o n r a M e d i n e ' n i n istirdâdi K a h i r e v e i s t a n b u l ' d a şenliklerle tes'id edilmiştir).

1818 = 1228 23 Kânunusâni =• 20 Muharrem, Cumartesi: Mekke'nin istirdâdi ve Hicaz'ın Vehhâbîlerden temizlenmesi. (.21 K â n u n u s â n i = 18 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü T o s u n P a ş a C i d d e ' y e g i r m i ş v e d e r h a l s e v k e t t i ğ i s ü v a r i k u v v e t i de b u g ü n M e k k e ' y i t e s l i m a l m ı ş t ı r : B u m u v a f f a k ı y y e t üzerine V e h h â b î döküntüleri t â k i p v e i m h â e d i l e r e k 28 K â n u n u s â n i = 25 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü de Tâif istirdâd e d i l e r e k H i c a z t a m a m i y l e k u r t a r ı l ­ mıştır. — H a r e m e y n anahtarları i s t a n b u l ' a gönderilip merâsimle karşılanmış ve 27 C u m â d a - l - û l â =- 28 M a y ı s C u m a h u t b e l e r i n d e n i t i b a r e n i n h i t a t âdeti m u c i b i n c e pâdişâhın i s m i n e «Gazi» ü n v â m eklenmiştir!).

3 Teşrinievvel = 7 Şevvâl, Pazar : Sırp ısyânmm tenkili üzerine Kara-Yorgi'nîn Avusturya'ya kaçması. ( B u i s y a n için 1806 r = 1221 v u k u âtının «13 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Y u k a r ı k i s e n e n i n «28 M a y ı s » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z Bükreş muâhedesinin 8 '-••c; r a d c e s i mucibince-. S ı r p i a n r . .-j.-üşsvvik v e h â m i s i o l a n R u s y a bütün S ı r p k a l e l e r i n i n T ü r k i y e ' y e iâdesini k a b u l ettiği v e y a l n ı z v e r g i l e r i n i v e r m e k şartiyle idarî b i r m u h t â r i y y e t e n ı a z h a r i y y e t l e r i n i kabule mecbur olduğu halde, KaraY o r g i ' n i n m ü m e s s i l l e r i b u m u â h e d e y i t a n ı m a y ı p istiklâl esasında ısrar e t t i k l e r i için S a d r - ı - a ' z a m H u r ş i d P a ş a t e n k i l e m e ' m u r o l u p N i ş üzerinden âsileri e z i p k a ­ l e l e r i n i istirdâd e d e r e k S e m e n d e r e ' y e d o ğ r u ilerlemiş, B o s n a v a l i s i Dârendeli-Ali Paşa d a o t a r a f t a n i l e r l i y e r e k meşhur Sırp. sergerdelerinden «Miloş Obrenoviç» i

102

1820

K R O N O L O J İ

=

1235

mağ'lûb e d i p b i r ç o k k a l e l e r v e p a l a n k a l a r a l d ı k t a n s o n r a B e l g r a d önlerinde o r ­ d u y a i l t i h a k e t m i ş t i r . — B u s e f e r a r t ı k R u s y a i l e A v u s t u r y a ' d a n m ü z â h a r e t göre¬ m i y e n K a r a - Y o r g i hiç b i r şey y a p a m a m ı ş , camnı k u r t a r m a k t a n başka b i r şey düşünmemiş ve b u t a r i h t e n b i r gün evvel b i r kaç arkadaşıyla M o r a v a nehrinden geçip o z a m a n a k a d a r biriktirdiği servetleriyle beraber A v u s t u r y a ' y a i l t i c a et­ m i ş s e de, V i y a n a h ü k ü m e t i T ü r k i y e ' y e c e m i l e o l a r a k k e n d i s i n i h a r b e s i r i i t t i h â z etmiştir B u vaziyet üzerine B e l g r a d ve Semendere k a l e l e r i derhal teslim o l m u ş l a r d ı r . — M i l o ş ' u n p a r l a m a s ı , işte b u e n m ü d h i ş r a k i b i n i n f i r a r ı üzerine­ d i r . — H u r ş i d P a ş a b i r a f v - i - u m u m î ilân e t m i ş , Sırpların silâhlarını t o p l a t m ı ş v e evvelce h i c r e t etmiş o l a n muhâcirleri e s k i y e r l e r i n e yerleştirmiştir. — B u n u n l a beraber, i d a r e s i z l i k yüzünden b i r müddet s o n r a t e k r a r i s y a n h a r e k e t l e r i başla­ mıştır).

1820 . = 1235

1 Nisan = 20 Rebî'ül-âhir. Cumartesi : Hurşid Alime d Paşa'nm azliyle Şıkkı-ı-Evvel defterdarı Melımed E m i n Rauf Paşa'nm i l k sa­ dâreti. ( A z l i n s e b e b i , H u r ş i d p a ş a ' n m e h e m m i y e t s i z b i r Y e n i ç e r i patırtısında gevşeklik g ö s t e r m e s i d i r : S a d â r e t i 1812 ; = 1227 s e n e s i 5 E y l ü l fc= 27 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü n ­ d e n i t i b a r e n 2 sene, 6 a y , 27 g ü n d ü r . — B u t e b e d d ü l u m u m i y e t l e « 1 8 R e b î ' ü l - â h i r ^ 30 M a r t » t a r i h i n e m ü s â d i f g ö s t e r i l i r : O g ü n b i r P e r ş e n b e ' d i r ; h a l b u k i H ı z ı r î l y a s E f e n d i ' n i n E n d e r u n t a r i h i n d e g ü n i s m i C u m a r t e s i gösterilmiştir ve o d a hakikî t a k v i m d e R e b î ' ü l - â h i r ' i n 20 s i n e t e s a d ü f e t m e k t e d i r ) .

1818 =

1233

5 Kânunusâni = 26 Saf er, Pazartesi; Mehmed Emin Rauf Paşa'ıun azliyle Bursa mutasarrıfı Derviş Mehmet Paşa'nm sadâreti. ( A z l i n sebebi, İkinci M a h m u d devrinde fevkalâde nüfuziyle meşhur olan Nişancı Kırımlı T a t a r Hâlet E f e n d i ' n i n i s t i r k a b i y l e i z a h edilir. — Derviş M e h m e t Paşa, S u l t a n A z i z z a m a n ı n d a k i şâir N e v r e s ' l n d e d e s i d i r ) .

36 Eylül = 25 Zülka'de, Cumartesi: »er'iyye'nîn fethi. (Mısır v a l i s i M e h m e d A l i P a ş a ' n m oğlu i b r a h i m Paşa, Vehhâbîierin merkezî olan D e r ' i y y e ' n i n dış-kalesini 5 Z ü l k a ' d e = 6 Eylül P a z a r günü z a b t e t t i k t e n sonra b u g ü n i ç - k a l e y i de f e t h e d i p V e h h â b î e m î r i A b d u l l â h -ibni-Suûd i l e d ö r t o ğ l u n u ve ü m e r â s ı n d a n bâzılarını e s i r e d e r e k i s t a n b u l ' a g ö n d e r m i ş v e h e p s i idânı edilmiş­ tir. Emîrin sandığında babasının R a v z a - i - M u t a h h a r a ' d a ' n aşırdığı mücevheratın b i r kısmı bulunmuş ve b i r a z sonra diğer b i r oğluyla dört yüz V e h h â b î , d a h a esir e d i l i p M ı s ı r ' a g e t i r i l i n c e m ü t e b â k i s i de çıkarılıp i s t a n b u l ' a g ö n d e r i l m i ş t i r : B u m ü n a s e b e t l e ü ç g ü n şenlik y a p ı l d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r ) .

1820 = 1235 5 Kânunusâni = 19 Rebî'ül-evveî, Çarşanba: Derviş Mehmet P a ­ şa'nm azliyle Bursa ve Kocaeli mutasarrıfı Seyyid-Ali Paşa'nm sadâ­ reti. (Azlin

s e b e b i , üzerlerine

Yeniçerilik

alâmetleri

takarak

istanbul

inşaatım

zorba-

TARİHİ

103

lıkla i n h i s a r altına a l a n ırgatlarla Yeniçeriler arasında çıkan bir mukatelede Derviş P a ş a ' n m s e y i r c i k a l a c a k k a d a r aciz göstermesidir: Sadâret müddeti y u k a r ı k i s e n e n i n 5 K â n u n u s â n i = 26 S a f e r P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n t a m 2 s e n e ­ dir. H a l e f i S e y y i d - A l i p a ş a , Tanzimatçı Koca-Reşid Paşa'nm eniştesidir).

20 Ağustos = 11 Zülka'de, Pazar: Isyânmdan dolayı idama

:

1815 = 1230

OSMANLI

kûm edilen Tepedelenli-Ali Paşa'nm Yanya'da

mah­

muhasarası ve netice­

leri. ( B u A l i P a ş a ' n m m i l l i y e t i ihtilâflıdır : B i r r i v a y e t e g ö r e T ü r k f e t h i n d e ihtida e t m i ş b i r a r n a v u t âilesine m e n s u p t u r v e d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de 17 n c i a s ı r ­ da Tepedelen civârmda t a v a t t u n etmiş Kütahyalı-Niyazi i s m i n d e b i r T ü r k dervişi­ n i n t o r u n u d u r ; b u n u n l a beraber, Derviş-Nazif'in A r n a v u t olduğu b i r suç işle­ d i ğ i için K ü t a h y a ' y a k a ç t ı k t a n s o n r a i k i n c i b i r s u ç u n d a n d o l a y ı t e k r a r  r n a v u t luğa döndüğü hakkında d a b i r rivayet vardır. Ecdâdı A r n a v u t l u k t a muhtelif m e ' m u r i y e t l e r l e nüfuz kazandıktan sonra k e n d i s i Y a n y a , D e l v i n a ve Tırhala n i u tasarrıflıklarıyla Derbendler-başbuğluğu g i b i vazifelerde temâyüz etmiş ve bil­ h a s s a büyük oğlu M u h t a r P a ş a E ğ r i b o z ve Karlı-eli mutasarrıfı, i k i n c i oğlu V e l i / Veliyüddin P a ş a babasının y e r i n e Derbendler n â z ı n ve M o r a v a l i s i ve k ü ç ü k oğlu Sâlih P a ş a d a L e p a n t o = i n e b a h t ı mutasarrıfı o l u n c a cenubî A r n a v u t l u k ' l a Y u n a ­ n i s t a n T e p e d e l e n l i âilesinin m â l i k â n e s i hâline g e l m i ş t i r . A r n a v u t l u ğ u n T o s k a l ı k h a ­ v a l i s i n e hâkim o l a n A l i P a ş a ' n m en mühim r a k i b i , şimaldeki Kegalık m m t a k a s m a hâkim o l a n İşkodra mutasarrıfı İbrahim Paşa'dır: Aralarında sıhrîyyet olduğu halde i b r a h i m Paşa'ya karşı i s y a n l a r tertib ettirerek kendisini Avlonya'ya çe­ k i l m e k m e c b u r i y e t i n d e b ı r a k t ı k t a n s o n r a o r a d a n aldırıp ö l ü n c i y e k a d a r Y a n y a ' d a m a h p u s t u t a n A l i p a ş a T o s k a l ı k ' d a n s o n r a K e g a l ı ğ a d a t e c â v ü z e d e r e k arâzisini mütemâdiyen t e v s i etmiş, son R u s seferinde oğullarının kumandasında kuvvetler g ö n d e r e r e k h i z m e t e t m i ş o l d u ğ u için i s y a n k â r v a z i y e t i n e g ö z y u m u l m u ş v e i h t i ­ yarlığından dolayı ölümü b e k l e n m e k l e i k t i f â edilmiştir. B u n a rağmen devletin kendisine karşı t e n k i l k u v v e t l e r i sevketmesine sebeb, m e ş h u r v e m e ş ' u m H â l e t E f e n d i ' n i n entrikalarıdır : Nişancılık m a k a m ı n d a b u l u n a n v e i k i n c i M a h m u d üze­ r i n d e k i büyük nüfuziyle hükümet ve devlete hâkim o l a n Mehmet Sait Hâlet Efendi Kırım tatarlar.mdandır; F e n e r R u m b e y l e r i n i n hocalıklarıyla kâtiplikle­ rinde bulunmuş o l d u ğ u için, onlara voyvodalıklar ve tercümanlıklar satarak s e r v e t y a p m ı ş v e m u h a l i f l e r i n e k a r ş ı b a ş l ı c a istinadgâlı o l a r a k Y e n i ç e r i o c a ğ ı n a dayanmıştır. Hâlet E f e n d i ' n i n Tepedelenli meselesindeki entrikalarına bir kaç sebeb g ö s t e r i l i r : 1) A l i P a ş a ' d a n senede b i n k e s e r ü ş v e t i s t e y i p a l a m a y ı n c a ona k a r ş ı d ü ş m a n k e s i l m i ş t i r ; 2) Y u n a n ihtilâlinin h a z ı r l a n m a s ı n d a büyük bir rol o y m y a n F e n e r R u m l a r ı n ı n t e ' s i r i altında k a l m ı ş t ı r ; 3) S u l t a n M a h m u d ' u n Y e n i ­ çeri ocağını i l g a t a s a v v u r u n a mâni o l m a k üzere d e v l e t i n başına b i r Y a n y a g a ­ i l e s i a ç m a k istemiştir. — Tepedelenli V e l i P a ş a ' n m kethudâsı olduğu halde b a ­ bası A l i Paşa'nm hışmına, u ğ r a y ı p i s t a n b u l ' a kaçmış o l a n P a ş o İsmail Bey'e karşı A l i Paşa'nm gönderdiği a d a m l a r tarafından neticesiz bir suikasd teşeb­ büsünde b u l u n u l m a s ı H â l e t E f e n d i ' n i n ç o k işine y a r a m ı ş , d e v l e t - a d a m l a r ı u m u ­ m i y e t l e Tepedelenli'ye düşman olmuş, Y a n y a civârmdaki valilere t e y a k k u z e m r i v e r i l m i ş v e A l i P a ş a i l e o ğ u l l a r ı - m e m u r i y e t l e r i n i n b i r k ı s m ı n d a n azledilmişlerse de d i n l e m e d i k l e r i için o sırada M o r a v a l i s i o l a n H u r ş i d A h m e d P a ş a s e r - a s k e r l i k l e t e n k i l h a r e k e t i n e m e ' m u r o l d u k t a n b a ş k a , A r n a v u t l u k s a h i l l e r i n e de N a s u h z â d e A l i B e y k u m a n d a s ı n d a b i r f i l o g ö n d e r i l m i ş t i r . B u v a z i y e t üzerine A l i p a ş a b i r t a r a f t a n a f v i n i istemekle beraber, b i r t a r a f t a n da Y a n y a ' y i - t a h k i m e ve R u s V a ' d a k i m e r k e z l e r i n d e Y u n a n ı s y â m n ı h a z ı r l ı y a n « E t h n i k i hetairia» ve Hetairîa t o n P h i l i k o n » g i b i ihtilâl c e m i y e t l e r i y l e elbirliğine k a l k ı ş t ı k t a n b a ş k a M o r a , A d a ­ l a r , Sırbistan, E f l a k v e B o ğ d a n ' d a u m u m î b i r i s y a n ç ı k a r m a k üzere h e r t a r a f a a d a m l a r g ö n d e r i p ihânet t e ş e b b ü s l e r i n e g i r i ş m i ş t i r ! I s y â n m d a n e v v e l Y u n a n i h ­ tilâl c e m i y e t l e r i h a k k ı n d a g ö n d e r d i ğ i r a p o r l a r H â l e t E f e n d i t a r a f ı n d a n hasır-altı

104

KRONOLOJİ

1821 [ = 1236,

e d i l e n A l i P a ş a ' n m n i h a y e t şahsî m e n f a a t i u ğ r u n d a o n l a r l a elbirliği e t m e s i H a ­ l e t E f e n d i ' n i n ş e n a a t i n d e n g e r i kalır b i r denâet değildir. 23 M a y ı s — 10 Ş a ' b a n Salı g ü n ü Y a n y a ' d a E t e r y a c ı l a r l a b i r i ç t i m â a k d e d i p T o s k a l ı k ve T e s a l y a b e y l i ğ i k e n d i ailesinde k a l m a k ve Karlı-eli sancağıyla M o r a k e n d i h i m a y e s i n d e b i r Y u ­ n a n hükümeti o l m a k şartiyle fecî b i r i t t i f a k a k d e d e n Tepedeienii eskiden t e n k i l ettiği Y u n a n çetelerini y e n i d e n teşkil e t m i ş v e s o n v a z i f e olarak elinde bıra­ kılan Y a n y a m u t a s a r r ı f l ı ğ ı n d a n da a z l e d i l i p âilesiyle T e p e d e l e n ' d e i k a m e t em­ r i n i alınca d i n l e m e d i ğ i için « F e r m a n l u » o l m u ş , yâni âsi s ı f a t i y i e i d a m ı n a fer­ m a n çıkmıştır. — Hükümet k u v v e t l e r i ilkönce Tepeaeienîı'nin bütün i.;.âzis.ni i ş g a l etmiş, o ğ u l l a r ı V e l i P a ş a P r e v e z e ' d e , M u h t a r v e S a l i h P a ş a l a r E r g i r i ' d e v e Veli-Paşa-zâde M e h m e t B e y P a r g a ' d a t e s l i m olmuş ve ondan sonra da vezâretle Y a n y a mutasarrıflığına tâyin edilen p a s o i s m a i l P a ş a Yanya'yı muhâsara et­ m i ş t i r : M u h â s a r a d a n e v v e l şehri y a k ı p k a l e y e ç e k i l m i ş o l a n A l i P a ş a ' n m A r n a ­ v u t , R u m , F r a n s ı z , İ t a l y a n v e i s v i ç r e l i b e ş b i n a s k e r i y l e 200 t o p u , d ö r t s e n e l i k erzâkı ve yıllarca kâfi gelebilecek hazineleri bulunduğundan bahsedilir. — B i r rivayete göre i h t i y a r T e p e d e i e n i i «Vasiliki,, i s m i n d e k i g e n ç v e g ü z e l R u m k a r ı s ı ­ nın t e ş v i k i y l e m u h â s a r a e s n â s m d a t a n a s s u r b i l e e t m i ş t i r ! — A i i P a ş a h ü k ü m e t o r d u s u n d a k i Türklerle Arnavutları b i r b i r i n e düşürmüş olduğu ve Y a n y a tahkim â t ı d a ç o k k u v v e t l i b u l u n d u ğ u için m u h â s a r a 1 sene, 4 a y , 25 g ü n s ü r m ü ş , n i ­ hayet ser-asker Hurşid Paşa Tepedeienii ile muhâbereye girişip hayatına d o k u nulmıyacağı hakkında te'minât vermiş, bu h u s u s t a i s t a n b u l ' d a n f e r m a n gelince­ y e k a d a r A l i Paşa Y a n y a gölündeki «Pandeleimon» manastırına çekilip beklemiş, f a k a t Hâlet E f e n d i Hurşid Paşa'nm iş'ârını k a b u l e t m e d i ğ i için S e r - a s k e r bir i d a m f e r m a n ı t a s n i ' e d e r e k b i r k a ç kişiyle 24 K â n u n u s â n i 1822 = 1 C u m â d a - l - û l â 1237 P e r ş e n b e g ü n ü A l i p a ş a ' y a g ö n d e r m i ş , âsi P a ş a k e n d i s i n i m ü d â f a a e t m i ş s e de b i r k u r ş u n l a ö l d ü r ü l d ü k t e n s o n r a k e s i k başı i s t a n b u l ' a g ö n d e r i l m i ş t i r : K ü ­ t a h y a ve A n k a r a ' y a sürülmüş o l a n oğullarıyla t o r u n u n u n k e s i k b a ş l a r ı ' d a pâyıtahta gönderildikten s o n r a S i l i v r i - k a p u s u hâricindeki mezarlığa defnedilmisierdir. Yunan ısyânmm tesrî v e t e s h i l i n d e b u T e p e d e i e n i i v a k ' a s ı en m ü h i m âmil sayılır).

1821 =

1236

1821

=

OSMANLI

1236

105

TARİHİ

kasası M u n i c h ' d e , kafası P e t e r e s b u r g ' d a ve m e r k e z i i s t a n b u l ' d a gösterilir : H e r h a l d e 1814 d e n i t i b a r e n b ü t ü n R u m v e h a t t â O r t o d o k s â l e m i n d e t e ş k i l â t l a n d ı ğ ı muhakkaktır. Umumî reisliğine R u s çarının aslen R u m olan yâveri general A l e x a n d r e Y p s i l a n t i i n t i h â b edilmiştir B u a d a m evvelce Türklere ihânet edip R u s y a ' y a kaçarak o r a d a t a v a t t u n etmiş olan K o n s t a n t i n Y p s i l a n t i ' n i n oğludur. B u n d a n başka o sırada R u s Hâriciyye nâzırlığında b u l u n a n meşhur C a p o d ' i s t r i a d a a s l e n R u m o l d u ğ u için E t e r y a ' y a m ü z â h e r e t e t m i ş t i r , i s t a n b u l ' d a d a R u m p a t r i k i G r i g o r i o s ile b i r çok piskoposlar ve F e n e r beylerinin b i r çokları E t e r ­ y a ' y a i l t i h a k e t m i ş l e r d i r . — Y u n a n ihtilâlinin dâhilî v e h â r i c i b i r ç o k s e b e b l e r i n d e n b a h s e d e n C e v d e t P a ş a dâhilî s e b e b l e r i n en mühimmini idaresizlikle ada­ l e t s i z l i k t e gösterir; v a k t i y l e B a l k a n m i l l e t l e r i n i n Osmanlı hâkimiyyetine iltihâ­ k ı n d a silâh k u v v e t i n e m u â d i l b i r r o l o y n ı y a n T ü r k a d a l e t i a r t ı k b o z u l m u ş , c â ­ h i l v e mürteşî hâkimler halkı hükümetten s o ğ u t m u ş ve b i l h a s s a b i r şakavet ocağı hâlini a l a n Y e n i ç e r i l e r i n z o r b a t ı k l a r ı y l a z u l ü m l e r i müslümanlarm bile nefretine sebeb o l m u ş t u r . H â r i c î s e b e b l e r i n e n m ü h i m l e r i de F r a n s ı z ihtilâlinin h e r p a r a f a y a y d ı ğ ı m i l l i y e t v e millî h â k i m i y y e t f i k i r l e r i n i n B a l k a n l a r d a u m u m î b i r i n t ı b â h a sebeb o l m a s ı , R u s y a v e A v u s t u r y a g i b i d e v l e t l e r i n m ü t e m â d i propagandalarıyla t a h r i k l e r i ve e s k i Y u n a n kültürüne hayrân o l a n A v r p u a milletlerinin Türklere karsı Yunanlılığı iltizâm e t m e k t e t a a s s u p derecesine varmalarıdır, işte b u t u n b u s e b e b l e r d e n d o l a y ı 18 i n c i asrın s o n l a r m d a n b e r i R u m - O r t o d o k s âlemi i s y a n ve ihtilâl r u h i y y â t ı i ç i n d e d i r ; z â t e n c e n u b î M o r a ' d a k i Maînottes = M a y n o t l a r oted e n b e r i âsi v a z i y e t i n d e d i r Ü ç ü n c ü c i l t t e 1614 ( = 1023 v u k u â t m m «18 T e m m u z » fıkrasına bakınız. Üçüncü M u s t a f a d e v r i n d e k i u z u n seferde R u s l a r bütün M o r a ' y ı a y a k l a n d ı r m ı ş l a r d ı r : 1770 •= 1183 v u k u â t m m « 9 N i s a n , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . D a h a sonra meşhur çariçe i k i n c i K a t e r i n a ile A v u s t u r y a i m p a r a t o r u i k i n c i J o s e p h ' ­ i n « P r o j e t g r e c ' ; = R u m p r o j e s i » d e n i l e n i t t i f a k esasları d a B i z a n s i m p a r a t o r l u ğ u ­ n u n ihyâsı g a y e s i n e m ü s t e n i t t i r 1787 = 1201 v u k u â t m m «13 A ğ u s t o s » fıkrasına bakınız. N a p o l e o n ' u n İtalya seferinden sonra R u m sergerdeleri Türk idaresine ı s y â n e t m e k ü z e r e k e n d i s i n e elbirliği t e k l i f e t m i ş l e r d i r : 1 7 9 8 = 1 2 1 3 v u k u a t ı n ı n « 2 T e m m u z » fıkrasına bakınız. B u sefer Eteryacılar d a Yunanlılık f i k r i y l e degıl, B i z a n s ' ı n i h y â s m ı istihdâf e d e n R u m l u k f i k r i y l e h a r e k e t e b a ş l a m ı ş l a r d ı r : Y a l n ı z k e n d i k u v v e t l e r i y l e Osmanlı imparatorluğuna karşı koyamıyacaklarmı b i l e n i h ­ tilâl r e i s l e r i n i n b i r t a r a f t a n y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z T e p e d e l e n l i ' n i n v e b i r t a r a f t a n da Rusya'nın elbirliğine istinâd e t t i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r TepedelenliA l i P a ş a işte b u n d a n d o l a y ı Y u n a n istiklâl h a r e k e t i n i n « P a t r o n » u s a y ı l m a k t a ­ dır! _ B i r t a r a f t a n ser-askeıiikle Tepedelenli-'yi t e n k i l e m e ' m u r o l a n M o r a v a l i s i H u r ş i d A h m e d P a ş a ' n m b ü t ü n e y â l e t a s k e r i n i alıp Y a n y a ' y a g i t m e s i n d e n d o l a y ı Mora'nın a s k e r s i z kalması ve b i r t a r a f t a n d a T e p e d e l e n l i - E t e r y a ittifâkı artık ı s y â n a m ü s â i t b i r v a z i y e t hasıl ettiği için, M o r a s e r g e r d e l e r i n i n 21/22 N i s a n = 18/19 R e c e b C u m a r t e s i / P a z a r g e c e s i h e r t a r a f t a b i r d e n t a a r r u z a k a r a r v e r d i k l e ­ r i n d e n b a h s e d i l i r : F a k a t b u g i z l i k a r a r p e k ç a b u k ş â y i o l d u ğ u için m ü s l ü m a n l a r h e r t a r a f t a şehirlerden k a l e l e r e ç e k i l m i y e başlamışlardır. P a t r o s baş-piskoposu G e r m a n o s işte b u n d a n d o l a y ı o n b i n kişilik b i r k u v v e t l e k a l e y i m u h a s a r a y a k a l ­ kışmış ve b u hâdise Y u n a n ısyânma başlangıç sayılmıştır. Ü ç h a f t a d a bütün M o r a âsilerin e l i n e g e ç m i ş , y a l n ı z O s m a n l ı l a r ı n « T r a b l i ç e , , d e d i k l e r i v i l â y e t m e r ­ k e z i T r i p o l i t z a 1= T r i p o l i c e a y l a r c a m u k a v e m e t e t m i ş t i r . — Y u n a n ı s y â n ı n d a r o l o y n ı y a n âsiler ü ç z ü m r e y e a y r ı l ı r : 1) Ş i m â l i - Y u n a n i s t a n ' l a E p i r ' d e ötedenberi ş a k a v e t hâlinde b u l u n a n R u m v e H ı r i s t i y a n - A r n a v u t l a r a « P a l l i e a r e s = P a l i k a r y a » denir : Hükümet bunlara karşı Müslüman-Arnavutları kullanınca P a l i k a r y a l a r dağlılarına M a y n o t d e n i r ; Nâhiyelerin başındaki koca-başıiarla p a p a s l a r d a b u n T ü r k i d a r e s i n e k a r ş ı g e l d i k l e r i için b u h a y d u t l a r Y u n a n istiklâlinin i l k ın i a k a h r a m a n l a r ı s a y ı l ı r ! 2 ) C e n u b î - M o r a ' n m ö t e d e n b e r i b i r ısyân o c a ğ ı o l a n M a y n a dağlılarına M a y n o t d e n i r ; N â h i y e l e r i n b a ş ı n d a k i k o c a - b a ş l a r l a p a p a s l a r d a b u n ­ l a r l a elbirliği e t m i ş l e r d i r ; 3) A r g o l i d k ö r f e z i n d e k i H y d r a ı = Ç a m l ı k , Spaetza=Suluca/Sütlüce ve P s a r a = i p s a r a adalarının ö t e d e n b e r i muhtâriyyete benzer bir i d a r e l e r i v a r d ı r D i ğ e r Y u n a n a d a l a r ı y l a sâhil şehirleri g i b i b u n l a r d a s o n A v :

:

:

:

12 Şubat = 9 Cumâda-l-ûlâ, Pazartesi: Patras vak'ası ve Yunan ısyânının başlaması. (Yunanlılık f i k r i R u m l u k f i k r i y l e başlamıştır Şimalî Y u n a n i s t a n ' l a M o r a çevre­ sine münhasır o l a n Yunanlılığa m u k a b i l Garbî-Anadolu, A d a l a r ve R u m e l i ' n i n m u h t e l i f taraflarına yayılmış o l a n R u m l u k d a h a geniş b i r câmiadır; h e r i k i s i de ırkî b i r l i k t e n t a m a m i y l e m a h r u m d u r ; bütün R u m - Y u n a n câmiası b i r mezheb ve dil birliğinden i b a r e t t i r . B i l h a s s a m e z h e b bakımından i l k z a m a n l a r d a Sırplarla B u l g a r l a r ve U l a h l a r bile R u m cemâatine m e n s u p s a y ı l m ı ş t ı r . İşte b u v a z i y e t t e n d o l a y ı y u k a r ı k i f ı k r a d a b a h s i g e ç e n « H e t a i r i a » l a r m g a y e s i O r t o d o k s istiklâli v e B i z a n s i m p a r a t o r l u ğ u n u n ihyâsı ş e k l i n d e o r t a y a atılmıştır. B u n l a r d a n « H e t a i r i a t ö n P h i l i k o n » ilmî v e edebî b i r c e m i y e t şeklinde meydana çıkmış ve «Ethnik i h e t a i r i a » i s e g i z l i b i r ihtilâl c e m i y e t i şeklinde k u r u l m u ş t u r : B u i k i n c i s i n i n i l k ö n c e 18 i n c i a s ı r d a m e ş h u r şâir R h i g a s t a r a f ı n d a n kurulduktan sonra onun 1798 de i d â m ı üzerine d a ğ ı l d ı ğ ı n d a n v e n i h a y e t 1814 de O d e s a ' d a i k i s i R u m ve b i r i B u l g a r o l m a k üzere üç tüccar tarafından t e k r a r te'sis edilmiş olduğundan b a h s e d i l i r . R u s çarını o g i z l i c e m i y e t i n u m u m î r e i s i g i b i g ö s t e r e n 'bu m ü e s s i s l e r i n iddiâları m e v s u k o l m a m a k l a beraber, Rusya'nın R u m - Y u n a n dâvâsmı daha 18 i n c i a s ı r d a n i t i b a r e n s i y a s e t e n b e n i m s e m i ş o l d u ğ u m u h a k k a k t ı r : R u s l a r ı n M o r a ' d a ç ı k a r d ı k l a r ı i l k i s y a n h a r e k e t i için 1 7 7 0 = 1 1 8 3 v u k u â t m m «9 N i s a n » v e R u s çariçesi i k i n c i K a t e r i n a ile A v u s t u r y a i m p a r a t o r u i k i n c i J o s e p h ' i n meşhur « R u m p r o j e s i » için 1787 = 1201 v u k u a t ı n ı n «13 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . ' E t e r y a ' n m :

l

:

106

K R O N O L O J İ

1821

=

1236

rupa muharebelerinde T ü r k bayrağının bîtaraflığından istifâde ederek deniz t i ­ c a r e t i n d e ç o k ilerlemişler v e b i l h a s s a k o r s a n l a r a k a r ş ı g e m i l e r i n i t o p l a r l a t a k v i y e e t m i ş l e r d i r . 1816 d a R u m l a r ı n 600 g e m i s i y l e 17 b i n g e m i c i l e r i olduğundan ve h a t t â y a l n ı z o ü ç adanın 180 g e m i y l e ı s y â n a i ş t i r â k e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . — M o r a ısyânımn i l k r e i s i , y u k a r d a b a h s i geçen A l e x a n d r e Y p s i l a n t i ' n i n kardeşi Dimitr i o s Y p s i l a n t i ' d i r ; ü n v â n ı « A r c h i s t r a t e g e » d i r ; b a y r a ğ ı n d a s i y a h z e m i n üzerine b i r a n k a a r e s m i vardır; f a k a t B i z a n s f i k r i n i temsil eden b u Eteryacı Y u n a n i s t a n ' d a tutunamamış, yabancı diye defedilmiş ve ondan s o n r a b i r takım mücâdeleler o l ­ muşsa d a n i h a y e t i s y a n h a r e k e t i n i n başına A l e x a n d r e M a v r o k o r d a t o geçmiştir. D i ğ e r r ü e s â m n e n m ü h i m l e r i de M a r k o B o t s a r i s , K o l o k o t r o n i s , M a v r o m i h a l i s v e foaş-piskopos Germanos g i b i adamlardır; m u v a k k a t hükümet m e r k e z i Anabolu'dur. — M o r a askeriyle Y a n y a ' d a bulunan v a l i ve ser-asker Hurşid Paşa b u v a ­ z i y e t ü z e r i n e K a p u c u - b a ş ı M u s t a f a B e y k u m a n d a s ı n d a 3500 a s k e r g ö n d e r m i ş v e M u s t a f a B e y de 3 C u m â d a - l - â h i r e t = 8 M a r t P e r ş e n b e g ü n ü A r g o s ' u i s t i r d â d e t m i ş s e de o r a d a n T r i p o l i ç e ' y e g i d i p t e d b i r s i z l i k e d e r e k k a l e y e g i r m i ş v e m u h â s a r a y a u ğ ­ ramıştır: Tripoliçe k a l e s i 1821=1237 senesi 5 Teşrinievvel=8 M u h a r r e m Cuma g ü n ü s u k u t etmiş v e ahâliden s e k i z b i n müslüman kılıçtan geçirilmiştir; zâten b ü t ü n M o r a k a l e l e r i n d e âsiler h e p a y n i v a h ş e t i i r t i k â b e t m i ş l e r d i r . — Y u n a n ı s y â n ı M o r a ' d a n Eğriboz'a, S i s a m ' a , G i r i d ' e v e hattâ Selânik havâlisine bile sirâyet e t ­ miş, d e v l e t i n başma k a r a d a ve denizde yıllarca büyük b i r gaile açılmıştır; b u ­ n a karşı hükümetin i l k t e d b i r l e r i n d e n b i r i , ısyânm istanbul'daki elebaşılarının tenkilidir R u m p a t r i k i G r i g o r i o s 19 R e c e b = 22 N i s a n P a z a r g ü n ü p a t r i k h a n e ­ n i n o r t a k a p ı s ı n d a şaiben i d â m e d i l m i ş v e y a f t a s ı g ö ğ s ü n d e o l a r a k ü ç g ü n t e ş h i r olunmuştur; bundan başka K a y s e r i , E d r e m i t , T a r a b y a ve E d i r n e piskoposlarîyla t ü c c a r v e s a i r e d e n b i r t a k ı m hâinler d a h a asılmışlardır. — E t e r y a r e i s i A l e x a n d r e Y p s i l a n t i ' n i n B i z a n s h u l y â s i y l e h a r e k e t ettiğini y u k a r d a g ö r m ü ş t ü k : E f l a k , B o ğ d a n v e Sırbistan'ı d a b u h u l y â i l e a y a k l a n d ı r a b i l e c e ğ i n i z a n n e d e n Y p s i l a n t i B o ğ d a n beyi M i h a l Soutzo/Suzzo ile anlaşarak 5 Mart|=30 Cumâda-l-ûlâ P a z a r t e s i g ü ­ nü ü ç b i n k i ş i y l e Y a ş ' a g i r m i ş , 11 M a r t = 6 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r g ü n ü K a l a s v e n i h a y e t 30 M a r t = 25 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü de B ü k r e ş s u k u t e t m i ş s e de, R u m a n y a h l a r R u m l u k l a alâkadar olmadıkları g i b i R u s çarı d a ' b u h a r e k e t i t a k b i h edip Ypsilânti'yi a s k e r l i k t e n tardetmiş, i s t a n b u l ' d a k i R u s s e f i r i hükümete t e ' m i nat vermiş, Türk a s k e r i harekete geçmiş ve nihayet hayalperest Y p s i l a n t i A v u s ­ t u r y a ' y a ilticâ m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş t ı r B ü y ü k R u m l u k v e B i z a n s hulyâları i s t e b ö y l e s u y a d ü ş m ü ş v e ı s y â n h a r e k e t i Y u n a n i s t a n ' l a b â z ı a d a l a r d a mevziîleşer'ek R u m l u k v e O r t o d o k s l u k y e r i n e Y u n a n l ı l ı k f i k r i a l e v l e n m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1822 : - 1237 v u k u â t m ı n «13 K â n u n u s â n i » v e «23 M a r t » , 1824 1= 1239 v u k u a t ı n ı n « 1 N i s a n » , 1824 = 1240 v u k u â t m ı n «13 T e ş r i n i s a n i » , 1825 1= 1240 v u k u â t m ı n « 2 4 Ş u b a t » v e 1826 — 1241 v u k u â t m ı n d a «22 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z ) .

.1822 —

OSMANLI

1238

TARİHÎ

1821 =

107

1237

15 Teşrinisâni — 19 Safer, Perşenbe : Osmanh-Kacar harbi. (Osmanlı imparatorluğunun Tepedelenli ve Y u n a n ısyânlarıyla meşguliyetinden, istifâde ederek Bağdad'ı işgal e d i v e r m e k i s t i y e n ve « B a b a - H a n » lâkabiyle mârûf o l a n İ r a n şâhı F e t h - A l i H a n ' ı n o ğ l u v e v e l i a h d i A b b a s - M i r z â Şarkî-Anadolu'ya v e diğer oğlu M e h m e d Ali-Mirzâ d a I r a k ' a t a a r r u z etmişlerdir : i r a n l ı l a r bâzı h u ­ d u t hâdiselerini v e s i l e i t t i h â z e d e r e k A n a d o l u c e p h e s i n d e B â y e z i d , Toprakkale= Eleşgirt ve b i r müddet s o n r a d a B i t l i s , M u ş v e Erciş taraflarını işgal etmişlerse d e o r d u l a r ı n d a şiddetli b i r k o l e r a ç ı k t ı ğ ı için p e r i ş a n o l m u ş l a r v e I r a k c e p h e s i n d e de M e h m e d A l i M i r z â ' n ı n a y n i h a s t a l ı k t a n ö l ü m ü ü z e r i n e s u l h e t e ş e b b ü s e t m i ş ­ l e r d i r : E r z u r u m ' d a y a p ı l a n m ü z â k e r e l e r 1746 1= 1159 v u k u â t m ı n « 4 E y l ü l » f ı k ­ r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z s u l h esaslarına g ö r e b i r m u â h e d e a k d i y l e n e t i c e l e n m i ş v e b u m u â h e d e 1823 = 1238 s e n e s i 28 T e m m u z = 19 Z ü l k a ' d e P a z a r t e s i g ü n ü i m z â edilmiştir). :

1822 =

1237

13 Kânunusâni =-•= 19 Rebî'ül-âhir, Pazar: Yunan istiklâlinin ilânı.

:

:

28 M a r t = 23 Cumâda-I-âhire, Carşanba: Seyyid-Ali Paşa'nın azliy­ le Çirmen mutasarrıfı îîenderli-AIi Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n sebebi, devletin geçirmekte olduğu büyük buhranlar içinde ehliyet ve iktidarının k â f i g ö r ü l m e m e s i d i r : S a d â r e t m ü d d e t i 1 8 2 0 = 1 2 3 5 s e n e s i 5 K â n u n u s â n i = 1 9 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 2 a y , 24 g ü n d ü r ) .

( Y u n a n ısyânımn m e r k e z i olan M o r a ' d a k i E p i d a u r o s / P i d a v r o kasabasına yakm b i r o r m a n d a t o p l a n a n millî m e c l i s b u g ü n Y u n a n istiklâlini ilân e t m i ş , ŞimftlîY u n a n i s t a n i k i v e M o r a b i r e y â l e t ittihâz edilmiş, millî m e c l i s r e i s l i ğ i n e A l e x a n ­ dre M a v r o k o r d a t o seçilmiş, b i r kanun-ı-esasî t e d v i n olunmuş v e beş kişilik b i r i c r â h e y ' e t i teşkil e d i l m i ş t i r ) .

23 Mart = 29 Cumâda-l-âhire, Cumartesi: Sakız ısyânı. ( S a k ı z adasının 80 b i n h ı r i s t i y a n n ü f u s u n a m u k a b i l y a l n ı z b i n m ü s l ü m a n ahâlisi b u l u n m a s ı v e Y u n a n ihtilâlinin b u r a y a d a s i r â y e t e d e c e ğ i h a k k ı n d a ş â y i â l a r ç ı k ­ m a s ı üzerine a d a m u h a f ı z ı v e z i r V a h î d p a ş a B â b - ı - Â l î ' d e n k u v v e t i s t e m i ş s e de tehlikenin ehemmiyeti t a k d i r e d i l m e d i ğ i için g ö n d e r i l e n a s k e r m ı k d a r ı a n c a k i k i b i n i bulabilmiştir, i s y a n hâlinde b u l u n a n S i s a m a d a s ı n d a n b u g ü n g e l e n 60 k ü ­ ç ü k v e 17 b ü y ü k g e m i d e n altı b i n a s k e r i h r â ç edilmiş, S a k ı z şehriyle k ö y l e r i n i n b ü t ü n h ı r i s t i y a n ahâlisi âsilere i l t i h a k e t m i ş , k a l e y e ç e k i l e n T ü r k k u v v e t l e r i y l e m ü s l ü m a n ahâli m u h a s a r a edilmiş, n i h a y e t 11 N i s a n i = 19 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü Kapdan-ı-deryâ Nasuhzâde-AH Paşa kumandasındaki donanma gelince eşkıyâ g e m i l e r i k a ç m ı ş v e h e m e n Ç e ş m e ' d e n a s k e r g e ç i r i l m i ş , e r t e s i g ü n şehir i s t i r d â d e d i l d i k t e n s o n r a t e n k i l e d i l e n âsiler 18 N i s a n = 26 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü i s t i m â n etmişlerdir: B u muharebelerde T ü r k a s k e r l e r i n i n g a n i m e t t e n z e n g i n oldukları ve 50 k u r u ş a k ö l e v e c â r i y e s a t ı l d ı ğ ı r i v a y e t e d i l i r . — G a r p m e n b â l a r m d a b u m e ş r û t e n k i l h a r e k e t i n i n b i r « K a t l - i - â m » şeklinde g ö s t e r i l m e s i , h a y r e t e d i l e c e k b i r t a ­ assup eseridir).

1822 =

1238

30 Nisan = 27 Receb, Pazartesi: Iîenderü-Ali Paşa'nm azliyle sâbık Sadâret-Kaymakamı Hacı-Sâlîh Paşa'nın sadâreti.

10 Teşrinisâni = 24 Safer, Pazar: Hacı-Sâlih Paşa'nın azliyle Afyon-Karahisar mutasarrıfı ve Istanbul-boğazı muhafızı Deli-Abdullah yahut Hamdullah Paşa'nın sadâreti.

( A z l i n s e b e b i , d i k t a t ö r hâlini a l a n T a t a r H â l e t E f e n d i ' n i n idâmını ç o k haklı olarak istemiş olmasıdır Sadâret müddeti yukarıki fıkra tarihinden itibaren 1 ay, 3 gündür).

( M e ş h u r H â l e t E f e n d i i l e g e ç i n e m e d i ğ i için a z l e d i l e n , Sâlih P a ş a ' n m sadâreti 1821 = 1236 s e n e s i 30 N i s a n e = 27 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 6 a y ,

:

1826

10 g ü n d ü r . Azledüdiğ'i g ü n p â d i ş â h a H â l e t ' i n n e f y i n i t a v s i y e e t m i ş v e f o y a s ı artık, m e y d a n a çıkan Hâlet E f e n d i K o n y a ' y a sürüldükten b i r a z s o n r a i k i n c i b i r irâdeyle o r a d a i d â m e d i l i p k e s i k b a ş ı i s t a n b u l ' a g e t i r i l m i ş v e teşhir e d i l d i k t e n s o n r a Y a t ı yâ-Efendi dergâhına defnolunmuştur).

1823 =

1238

10 Mart = 26 Cumâda-l-âhire, Pazartesi : Deli-Abdullah/Hamdullah Paşa'nın azliyle Silâhdarlıktan mâzul Ali Paşa'nm sadâreti. (Abdulaah

Paşa'nın

sadâreti

yukarıki

fıkra

t a r i h i n d e n i t i b a r e n dört

ay

sürmüş­

tür).

25 Nisan =

13 Şa'ban, Cuma : Sultan Abdülmecid'in doğumu.

( i k i n c i M a h m u d ' u n b u n d a n e v v e l d o ğ a n o ğ u l l a r ı y a ş a m a d ı k l a r ı için S u l t a n Ivlec i d b ü y ü k o ğ l u sayılır A n a s ı n ı n a d ı « B e z m - i - â l e m S u l t a n » d ı r . 1 8 3 9 = 1 2 5 5 de t a h ­ t a çıkmış o l a n Abdülmecid'in d o ğ u m t a r i h i u m u m i y e t l e «11 Şa'ban i = 23 N i s a n Çarşanba'» v e « 1 4 Ş a ' b a n = 2 6 N i s a n C u m a r t s i » g ü n l e r i n e m ü s â d i f g ö s t e r i l i r s e de y a n l ı ş t ı r : O s ı r a d a H a z î n e - i - H ü m â y u n ' d a b u l u n a n Hâfız Hızır î l y â s E f e n d i ' n i n « E n d e r u n t a r i h i , , n d e «14 Ş a ' b a n C u m ' a » d i y e g ü n i s m i z i k r e d i l m e k t e olduğuna v e C u m a g ü n ü de h a k i k î t a k v i m d e Ş a ' b a n ' m 13 üne m ü s â d i f b u l u n d u ğ u n a g ö r e , , b i z i m b u r a d a e s a s ittihâz e t t i ğ i m i z g ü n t a r i h l e r i n i n d o ğ r u o l d u ğ u m u h a k k a k t ı r ) . :

1823 =

•=

1241

OSMANLI

TARİHİ

1824 =

109

1240

14 Eylül = 20 Muharrem, Sah: Mehmet Said Gaiib Paşa'nm azliyle SiJistre valisi Benderli-Mehmet Selim Sırrı Paşa'nm sadâreti. ( A z l i n s e b e b i , Y e n i ç e r i o c a ğ ı n ı n ilgasını i s t i y e n İkinci M a h m u d ' a b u işin ehli olmadığım söyliyen G a l i b Paşa'nm B e n d e r l i - S e l i m Paşa'yı tavsiye etmesidir Sa­ d â r e t m ü d d e t i 1823 = 1239 s e n e s i 13 K â n u n u e v v e l [ = 9 R e b î ' ü l - â h i r C u m a r t e s i g ü ­ nünden i t i b a r e n 9 a y , 2 g ü n d ü r ) . :

13 Teşrinisâni = 21 Rebî'ül-evvel, Cumartesi: Vidin valisi Mehmet Reşid Paşa'nın Rumeli Ser-askerliği. ( Y u k a r ı k i sene v u k u â t m d a M o r a valiliğine t â y i n edildiğini g ö r d ü ğ ü m ü z Mısırlı i b r a h i m P a ş a i l e t e n k i l h a r e k e t i n d e elbirliği e d e b i l e c e k m u k t e d i r b i r s e r - a s k e r intihabına k a r a r v e r i l d i ğ i için R e ş i d p a ş a R u m e l i b e y l e r b e y l i ğ i i l e s e r - a s k e r l i ğ i n e tâyin edilip Derbendât nezâreti ile Y a n y a v e D e l v i n e mutasarrıflıkları d a ilâveten t e v c i h edilmiş ve İbrahim Paşa g i b i b u n a d a t a m salâhiyet verilmiştir).

1825 =

1240

24 Şubat = 6 Receb, Perşenbe: İbrahim Paşa ordusunun Mora'da karaya çıkması ve neticeleri.

1239 , ( 1 8 2 4 1 2 3 9 vukuâtmda g ö r d ü ğ ü m ü z Mısır d o n a n m a s ı R o d o s ' d a O s m a n l ı d o n a n ­ m a s ı y l a b i r l e ş t i k t e n s o n r a kışı G i r i d ' d e g e ç i r m i ş v e n i h a y e t b u g ü n M o r a ' m n c e ­ n u b u n d a k i M o d o n k a l e s i önlerine a s k e r ç ı k a r m ı ş t ı r : İ b r a h i m P a ş a i l k iş o l a r a k 18 M a y ı s ; = 30 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü N a v a r i n k a l e s i n i a l d ı k t a n s o n r a K a l a m a t a , T r i p o l i ç e v e s a i r e g i b i m ü h i m m e r k e z l e r i s ü r ' a t l e i s t i r d â d e d e r e k âsileri h e r t a r a f t a t e p e l e m i ş , M o r a b i r h a m l e d e g e r i a l ı n m ı ş v e âsilerin e l i n d e y a l n ı z A n a boiu kalmıştır: Aşağıki fıkraya d a bakınız). =

13 Kânunuevvel = 9 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Silâhdar-AH Paşa'nın azliyle Bursa ve Kocaeli mutasarrıfı Mehmet Saîd Gaiib Paşa'nın s a ­ dâreti. ( A z l i n sebebi i d a r e s i z l i k t i r : Sadâret müddeti yukarıki senenin mâda-l-âhire P a z a r t e s i gününden i t i b a r e n 9 ay, 4 gündür).

1824 =

10 M a r t

=

26 C u ­

1826 =

1239

1 Nisan = 1 Şa'ban, Perşenbe : İbrahim Paşa'nm Mora valiliği. ( 1 8 2 1 = 1 2 3 6 s e n e s i 12 Ş u b a t = 9 C u m â d a - l - û l â p a z a r t e s i g ü n ü P a t r a s v a k ' a s t y l a . b a ş h y a n Y u n a n ısyânı, 3 sene, 1 a y , 18 g ü n d ü r k a r a d a v e d e n i z d e b i r ç o k kan:, d ö k ü l m e s i n e sebeb o l m u ş , o r d u b a ş ı n d a m u h t e l i f s e r - a s k e r l e r t e c r i b e e d i l m i ş v e b ü t ü n b u n l a r a r a ğ m e n iş y a t ı ş t ı r ı l a m a m ı ş t ı r : B u v a z i y e t t e Y e n i ç e r i o c a ğ ı n ı n te­ f e s s ü h hâlinde b u l u n m a s ı v e d e v l e t i n h â l â y e n i b i r o r d u k u r a m a m ı ş o l m a s ı e n b ü y ü k âmildir. İşte b u n d a n d o l a y ı i s y a n ı n e n m ü h i m s â h a s ı o l a n M o r a ' n m t e n ­ k i l i , H i c a z ' d a k i Vehhâbî g a i l e s i n i n tesviyesinde gösterdiği muvaffakıyyetten do-, l a y ı Mısır v a l i s i M e h m e d A l i P a ş a ' y a h a v â l e edilmiş v e o d a t e n k i l h a r e k e t i n i n , sonuna k a d a r o ğ l u İ b r a h i m P a ş a ' y a D e r y â - k a p d a n l ı ğ ı y l a M o r a valiliğinin t e v ­ c i h i n i i s t e m i ş s e de K a p d a n l ı k t a l e b i k a b u l e d i l m i y e r e k t a m salâhiyetle valilik v e r i l m i ş v e e m r i n e 20 g e m i l i k b i r f i l o d a g ö n d e r i l m i ş t i r . M e h m e d A l i P a ş a b u f i l o i l e ' Mısır d o n a n m a s ı n d a n m ü r e k k e p 196 g e m i l i k v e b i r r i v a y e t e g ö r e de l ı a r b v e n a k l i y e g e m i s i o l a r a k 454 p a r ç a l ı k b i r d o n a n m a t e ç h i z e d i p « A s â k i r - i - C i h â c I i y y e » i s m i y l e teşkil ettiği m u n t a z a m a s k e r d e n ü ç a l a y l a b a ş ı b o z u k e f r â d ı n d a n o t u z b i n kişilik b i r k u v v e t t e r t i b e d e r e k v e 150 s a h r â t o p u v e r e r e k Z ü l k a ' d e = Tem­ m u z ayında i b r a h i m Paşa ile i s k e n d e r i y y e ' d e n M o r a ' y a sevketmiştir).

22/23 Nisan = longhi'nin fethi.

14/15

1241

Ramazan, Cumartesi/Pazar gecesi: Misso-

( M o s s o l o n g h i k a l e s i Şimâlî-Yunanistan'ın c e n u b u g a r b î sâhilinde v e L e p a n t o kör­ f e z i üzerindedir. — M ı s ı r l ı - i b r a h i m P a ş a c e n u p t a n ş i m a l e d o ğ r u sür'atli b i r i s ­ t i r d a t h a r e k e t i n e giriştiği sırada, 1 8 2 4 = 1 2 4 0 vukuatının «13 Teşrinisâni» f ı k r a ­ sında b a h s i g e ç e n s e r - a s k e r M e h m e t R e ş i d P a ş a d a ş i m a l d e n h a r e k e t e geçerek y u k a r ı k i s e n e n i n 30 N i s a n ı = 1 2 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü M i s s o l o n g h i ' y i k u ş a t m ı y a b a ş l a m ı ş , k a l e ç o k m ü s t a h k e m o l d u ğ u v e b i l h a s s a d e n i z t a r a f ı n d a n iaşe v e t a k ­ v i y e edildiği için m u h â s a r a ç o k u z u n s ü r m ü ş , n i h a y e t S u l t a n M a h m u d ' u n e m r i üzerine Mısırlı-ibrahim Paşa ile Kapdan-ı-deryâ K o c a - H u s r e v M e h m e t Paşa d a elbirliği e d e r e k b u g e c e k a l e f e t h e d i l m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1827 = 1242 v u k u â t ı n m <<5 Haziran» fıkrasına d a bakınız).

15 Haziran = 9 Zülka'de, Perşenbe: Teceddüd fikrinin ilk büyük zaferi olan «Vak'a-i-Hayriyye»de Yeniçeri-ocağmm imhâ ve ilgası. (Yeniçeri-ocağmm

Osmanlı

fütûhâtındaki

rolü

fevkalâde

mübâlâgalarla

K R O N O L O J İ

110

1826

—

1241.

r e c e i ' z â m e d i l m i ş t i r . A z a m e t v e istilâ d e v r i n d e b ü t ü n m e v c u d u o n k ü s u r b i n d e n ibaret o l a n b u devşirme a s k e r i n n e k a l e fütûhâtında, ne m e y d a n muharebelerin­ de z a n n e d i l d i ğ i k a d a r mühim b i r rolü olmadığından b a h s e d e n F e r n a n d G r e n a r d ç o k haklıdır. P â d i ş â h l a r ı n e t r â f ı n d a b i r m u h â f ı z v e i h t i y a t k u v v e t i n d e n başka b i r ş e y o l m ı y a n Y e n i ç e r i o c a ğ ı a z a m e t d e v r i m i z d e b i l e d e v l e t i n b a ş ı n a dâimi b i r g a i l e t e ş k i l e t m i ş v e h a t t â b i r ç o k s e f e r l e r d e d ü ş m a n ı n işine y a r a y a n b i r e n g e l rolü oynamıştır; Yeniçerilerin i l k isyanlarıyla yağmacılıkları Fâtih'in i l k s a l t a ­ n a t l ı d a k i « B u ç u k - t e p e » hâdisesinde g ö s t e r i l i r : B i r i n c i c i l t t e 1 4 4 5 8 4 9 v u k u â t ı m n i l k fıkrasına bakınız. T e k m i l İran'ı f e t h e t m e k i s t i y e n Y a v u z ' u n Çaldıran zafe­ r i n d e n s o n r a o t a ğ ı n a k u r ş u n a t a r a k g e r i d ö n m e s i n e sebeb Y e n i ç e r i l e r d i r : İ k i n c i c i l t t e 15141=920 v u k u a t ı n ı n « 1 4 A ğ u s t o s » , « 1 5 v e 21 E y l ü l » f ı k r a l a r ı n a bakınız. Kanunî devrinde bile hükümeti d e v i r m e k için i s t a n b u l ' d a i s y a n çıkarıp y a ğ m a ­ c ı l ı k e t m i ş l e r d i r : G e n e i k i n c i c i l t t e 1 5 2 5 = 9 3 1 v u k u â t ı m n «25 M a r t » f ı k r a s ı n a b a ­ kınız. B i l h a s s a i n h i t a t seferlerinde cepheden k a ç ı p k a r a r g â h y a ğ m a l a m a k t a n ve o r d u n u n b o z u l m a s ı n a sebeb o l a r a k üstüste ölkeler z ı y â m a y o l a ç m a k t a n baş­ k a b i r ş e y y a p m ı y a n b u m e ş ' û m o c a k i s t a n b u l ' d a a s ı r l a r c a b i r siyasî komite rolü oynamış, teceddüdcülerin k e l l e l e r i n i i s t e y i p evlerini yağma etmekten baş­ k a b i r ş e y y a p m a m ı ş , b ü t ü n i r t i c â h a r e k e t l e r i n d e k a n l ı b i r ö n a y a k o l m u ş , sa-; r a y l a hükümeti v e e s n a f l a halkı h a r a c a kesmiş, h a m a m l a r d a n çıplak kadınlar k a l ­ dırıp s o k a k l a r d a s e f a h a t s a h n e l e r i k u r a c a k d e r e c e l e r d e t e f e s s ü h e t m i ş v e ulufe a l m a k t a n başka a s k e r l i k l e alâkası kalmamıştır. D a h a B i r i n c i M a h m u d devrinden i t i b a r e n G a r p orduları tarzında «Asâkir-i m u a l l e m ö = T a ' l i m l ü asker» yetiştirilmek üzere projeler t e r t i b e d i l m e s i işte bundandır, ü ç ü n c ü M u s t a f a d e v r i n d e k i Top­ h a n e ıslâhâtı d a a y n i m a k s a t l a d ı r : B i r i n c i A b d ü l h a m i d d e v r i n d e « S ü r ' a t t o p ç u ­ ları» çoğaltılmışsa d a ocak korkusundan daha fazla b i r şey yapılamamıştır. Üçüncü S e l i m ' i n «Nizâm-ı-Cedîd» ihdâsiyle gösterdiği celâdet felâketiyle netice­ lenmiş ve i k i n c i M a h m u d ' u n cülûsunda A l e m d a r ' m kurduğu «Segbân-ı-Cedîd„ de o n u n f e l â k e t i n e sebeb o l m u ş t u r . F a k a t İ k i n c i M a h m u d s e l e f l e r i n d e n d a h a cür'etli ve daha müdebbirdir D e v l e t i n s e l â m e t i için o c a ğ ı n ilgası f i k r i n i ü ç ü n c ü S e l i m ' d e n aldığı r i v a y e t e d i l i r . B ü y ü k fırsatı u z u n b i r sabırla hazırladığı anlaşıl­ m a k t a d ı r : O c a ğ ı n azılı z o r b a l a r ı A ğ a - H ü s e y n p a ş a ' n ı n Y e n i ç e r i - a ğ a h ğ ı z a m a n ı n ­ d a m u h t e l i f v e s i l e l e r l e izâle v e n e f y e d i l d i ğ i i ç i n v a z i y e t i n m ü s â i t b i r şekle g i r ­ m i ş o l m a s ı n d a n i s t i f â d e e d i l e r e k 17 Ş e v v â l = 2 5 M a y ı s P e r ş e n b e g ü n ü t e c e d d ü d c ü Şeyh-ül-islâm Kadı-zâde M e h m e t Tâhir E f e n d i ' n i n konağında Sadr-ı-a'zamla er* kân v e ulemâdan m ü r e k k e p b i r Meclis-i-Hâs toplanıp G a r b tarzında tâlim iste¬ m i y e n v e yalnız «Usûl-i kadîme mucibince destiye kurşun a t m a k ve keçeye k ı ­ lıç ç a l m a k » l a i k t i f â e t m e k i s t i y e n Y e n i ç e r i l e r e r a ğ m e n « T a ' l î m - i h a r b i n v ü c û b u n a f e t v â » v e « E ş k i n c i n â m i y l e a s â k i r - i m u a l l e m e » teşkiline k a r a r verilmiştir. B u n u n l a beraber ocağı kışkırtmamak için y e n i a s k e r i n elli b i r Yeniçeri ortasın­ d a n y ü z ellişer kişi a l ı n m a k s u r e t i y l e teşkili k a r a r l a ş m ı ş v e h a t t â b i r « H ü c c e t - i ş e r ' i y y e y a z ı l a r a k d e v l e t e r k â n ı n d a n b a ş k a O c a k - a ğ a l a r m a d a i m z a ettirilmiştir. Eşkinci nezâretine M a t b a h ve G ü m r ü k e m i n i Hacı-Sâib E f e n d i tâyin edildikten sonra 5 Zülka'de!=ll H a z i r a n P a z a r günü yeni askere yeni üniforma g i y d i r i l i p silâh v e r i l e r e k E t - m e y d a n ı n d a t â l i m l e r e b a ş l a n m ı ş t ı r . F a k a t p â d i ş â h l a h ü k ü m e t Y e n i ç e r i l e r d e n e m i n o l m a d ı k l a r ı için i h t i y â t e n T o p ç u , K u m b a r a c ı , L â ğ ı m c ı ve T e r s â n e o c a k l a r ı n ı n i l e r i g e l e n l e r i e l d e edilmiş, b i l h a s s a B o ğ a z i ç i ' n i n R u m e l i sa­ h i l l e r i muhâfızı Ağa-Hüseyn P a ş a ve A n a d o l u s a h i l l e r i muhâfızı Dârendeli i z ­ zet M e h m e t Paşaların m a i y y e t l e r i n d e k i üç b i n k a d a r S e g b a n ' l a indelhâce d e r h a l i s t a n b u l ' a g e ç e b i l m e l e r i için h e r türlü h a z ı r l ı k l a r y a p ı l m ı ş v e d e v l e t e r k â n ı h e r ihtimâle k a r ş ı B o ğ a z i ç i ' n d e k i y a l ı l a r ı n a ç e k i l m i ş t i r . Y e n i ç e r i l e r t â l i m e başladık­ t a n d ö r t g ü n s o n r a k a z a n k a l d ı r ı p ı s y â n e t m e l e r i n e sebeb, Théophile G a u t i e r ' n i n i s t a n b u l s e y â h a t n â m e s i n e n a z a r a n Mısırlı b i r t â l i m m u a l l i m i n i n b i r n e f e r e dayak a t m a s ı d ı r , i ş t e b u n d a n g a l e y â n a g e l e n o c a k l ı l a r gece s a d r - ı - a ' z a m m B â b - ı - Â l î ' r t e k i h a r e m dâiresiyle h a z i n e s i n i ve Mısır Kapu-kâhyası N e c i b E f e n d i ' n i n konağ:m y a ğ m a etmişler, s o n Y e n i ç e r i - a ğ a s ı Celâlüddin A ğ a ' y ı ö l d ü r m e k i s t e m : ş l e r s o de ele g e ç i r e m e m i ş l e r v e n i h a y e t b u s a b a h E t - m e y d a n ı n a kazanlarını çıkararak. ı s =

:

1826

=

1241

OSMANLI

TARİHİ

111

y a n bayrağım açmışlardır. Sadr-ı-a'zam B e n d e r l i - S e l i m P a ş a vak'ayı haber alın­ c a d e r h a l Yalı-köşküne gelip Beşiktaş sarayında bulunan pâdişâha arzetmiş, A ğ a - H ü s e y n v e D â r e n d e l i - I z z e t P a ş a l a r a s k e r l e r i y l e b e r a b e r i s t a n b u l ' a çağırılmış,, p â d i ş â h T o p k a p u s a r a y ı n a g e l i n c e bütün h a l k ı n m ü c â d e l e y e iştirâki için « S a n c â ğ - ı - Ş e r î f » ç ı k a r ı l m ı ş , Ş e y h - ü l - i s l â m m d â v e t i y l e u l e m â v e 3500 T a l e b e - i ulûm S a n c a k altına g e l m i ş , T o p ç u , A r a b a c ı , K a l y o n c u , K u m b a r a c ı v e L â ğ ı m c ı o c a k l a r ı a l a y a l a y yetişmiş, b i l h a s s a suvâri-topçuları yüzbaşısı meşhur K a r a - c e h e n n e m i b ­ r a h i m A ğ a toplarını alıp g e l m i ş , Y e n i ç e r i z o r b a l a r ı n d a n c a n ı y a n m ı ş o l a n i s t a n ­ b u l ' u n m a h a l l e l e r h a l k ı i m a m l a r ı y l a kadılarının i d a r e s i n d e kütle kütle ortaya ç ı k m ı ş , u l e m â âsilerin k a t l i n e f e t v â v e r m i ş , h a l k a silâh d a ğ ı t ı l m ı ş v e S u l t a n a h m e t c â m i i ü s s ü l h a r e k e i t t i h â z edildiği için S a n c â ğ - ı - Ş e r î f t e k b i r l e r l e o r a y a götürülüp m i n b e r i n üstüne konulmuştur. — Osmanlı menbâlarmda « V a k ' a - i - H a y r i y y e » de­ n i l e n t e n k i l h a r e k e t i , A ğ a - H ü s e y n ve Dârendeli-izzet Paşaların kendi Segbanları v e diğer ocakların askerleriyle A t - m e y d a n m d a n Et-meydanına i k i k o l h â ­ linde yürümesiyle başlamıştır: Hüseyn p a ş a k o l u topçularla D i v a n - y o l u n d a n , i z ­ zet P a ş a k o l u d a diğer a s k e r l e r l e Saraçhâne üzerinden h a r e k e t etmiş, müsellâh h a l k kütleleri de t e k b i r l e r l e b u n l a r ı t â k i b e t m i ş t i r . Â s i l e r i n öncüleri, k o l a y c a p ü s ­ kürtüldükten s o n r a Et-meydanında «Yeni-odalar» denilen kışlaları çevrilip sıkı b i r ç e n b e r içine a l ı n m ı ş , g ü n ü n k a h r a m a n ı olan Kara-cehennem ibrahim Ağa i l k t o p ateşini a ç ı p k ı ş l a k a p u s u n u n b i r k a n a d ı n ı y ı k t ı k t a n s o n r a M u s t a f a i s m i n ­ de ç e v i k b i r T o p ç u n e f e r i de d i ğ e r k a n a d ı a ç ı v e r m i ş , a y a ğ ı n d a n yaralanmasına ehemmiyet vermiyen Kara-cehennem'le Tophane'nin cesur imamı Hacı Hâfız-Ahm e d E f e n d i h e m e n içeri atılıp a s k e r e ö n a y a k o l m u ş , k ı ş l a t u t u ş t u r u l m u ş v e ş i d ­ d e t l i b i r t a a r r u z l a i ç e r i d e k i âsilerin e k s e r i s i k ı l ı ç t a n g e ç i r i l m i ş v e k a ç a b i l e n l e r d e n i k i y ü z ü h e m e n o g ü n y a k a l a n a r a k i d â m edilmiştir D i ğ e r günler de b u t e m i z l i k , d e v a m e t t i k t e n b a ş k a t a ş r a l a r d a k i Y e n i ç e r i l e r de t e n k i l edildiği i ç i n V a k ' a - i - H a y r i y y e ' d e altı b i n Y e n i ç e r i i m h â edildiğinden b a h s e d i l i r . B u f ı r s a t t a n i s t i f â d e e d i l e ­ r e k 4 6 - 5 0 g ü n d e y i r m i b i n d e n f a z l a s e r s e r i s ü r ü l d ü ğ ü için, p â y ı t a h t ı n â s â y i ş i n i i h ­ lâl e d e b i l e c e k k i m s e k a l m a m ı ş t ı r . — H ü k ü m e t k u v v e t l e r i n i n z â y i â t ı 25 y a r a l ı d a n i b a r e t gösterilir. _ O gece hükümet erkâniyle a s k e r l e r i ihtiyâten S u l t a n a h m e t e â * m i i y l e meydanında kalmışlardır. O n d a n sonra s a r a y meydanlarına çadırlar k u r u l ­ m u ş , e r k â n v e u l e m â 27 Z ü l h i c c e = 2 A ğ u s t o s Ç a r ş a n b a g ü n ü S a n c a k y e r i n e k o ­ n u l u n c a y a k a d a r i h t i y â t e n ç a d ı r d a k a l m ı ş , ahâli de m a h a l l e l e r i n i b e k l e m i ş t i r . — B u b ü y ü k m u v a f f a k ı y y e t ü z e r i n e b ü t ü n elçilerin h ü k ü m e t i t e b r i k e t t i k l e r i n d e n bahsedilir. :

Y e n i ç e r i - o c a ğ ı m n l â ğ v m a V a k ' a - i - H a y r i y y e ' d e n i k i g ü n s o n r a 17 H a z i r a n = 11 Zülka'de C u m a r t e s i günü t o p l a n a n erkân ve ulemâ meclisinde k a r a r v e r i l i p o g ü n neşredilen i l g a f e r m a m S u l t a n a h m e t câmiinde o k u n m u ş v e d e r h a l h e r t a ­ r a f a t a ' m i m edilmiştir : B i r i n c i c i l t t e 1 3 6 1 — 1 3 6 2 = 7 6 3 v u k u â t ı m n s o n f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z «Pencik» k a n u n i y l e teşekküle başlamış o l a n Yeniçeri-ocağı V a k ' a - i H a y r i y y e ' y e k a d a r 465 s e n e s ü r m ü ş d e m e k t i r . O c a k ' i l g a edilince Yeniçeri-ağalıgı d a lâğvedilip y e n i teşkil edilecek «Asâkir-i Mansûre-i M u h a m m e d i y y e » ser-askerliğine K o c a e l i v e Hudâvendigâr mutasarrıfı v e i s t a n b u l b o ğ a z m m R u m e l i s a vâhili m u h â f ı z ı A ğ a - H ü s e y n P a ş a i l â v e t e n t â y i n e d i l m i ş v e d e r h a l A s â k i r - i - M a n sûre yazılmıya b a ş l a m ı ş t ı r . —- S ü l e y m â n i y e ' d e k i A ğ a - k a p u s u n u n M e ş i h a t b i n â s ı v e B â y e z i d ' d e k i E s k i - s a r a y ' m d a B â b - ı - S e r ' a s k e r î ittihâzı i ş t e b u v a z i y e t üze­ r i n e d i r . _ Y e n i ç e r i l e r H a c ı - B e k t a ş ' ı yanlış o l a r a k o c a k l a r ı n ı n p i r i s a y d ı k l a r ı , k ı ş ­ lalarında dâimi surette b i r Bektaşi babası bulundurdukları v e b i l h a s s a v a k ' a g ü n ü b a b a l a r o c a k p r o p a g a n d a s ı y a p t ı k l a r ı için 2 Z ü l h i c c e = 8 T e m m u z C u m a r t e s i g ü ­ nü Bektaşi t a r i k a t i de i l g a edilip mensupları m u h t e l i f yerlere sürülmüştür).

2 Ağustos = 27 Zülhicce, Çarşanba: Hocapaşa yangını. ( H o c a p a ş a ' d a n ç ı k t ı ğ ı için b u i s m i a l a n b ü y ü k y a n g ı n 36 s a a t s ü r m ü ş v e binâsı dâhil o l m a k ü z e r e i s t a n b u l ' u n b ü y ü k b i r . k ı s m ı kül o l m u ş t u r ) . '

Bâb-ı-Âlî

ı, o j i

112

1827

=

1243

28 = 1243

O S Al ANLI

1827 = 1242

1828 = 1243

5 Haziran = 10 Zülka'de, Salı: Atina'nın fethi. ( Y u k a n k i senenin «22/23 N i s a n » f ı k r a s ı n d a gördüğümüz Missolonghi fethinden s o n r a A v r u p a ' n ı n y a r d ı m ı n a r a ğ m e n A t i n a ' n ı n d a istirdadı Y u n a n b u h r â m n a z a ­ h i r e n nihayet vermişse de, b u n d a n s o n r a A v r u p a d e v l e t l e r i n i n müdâhalesi ü z e ­ r i n e iş b ü s b ü t ü n v a h â m e t k e s b e t m i ş t i r : A ş a ğ ı k i s e n e n i n « 2 0 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a ­ sına b a k ı n ı z ) .

7 Teşrinievvel - - 5 Rebî'ül-evvel, Cumartesi: Akkerman muahe­ desi. ( B i r t a r a f t a n Y e n i ç e r i o c a ğ ı n ı n ilgasını v e b i r t a r a f t a n d a s e n e l e r c e süren Y u n a n ısyânının d e v l e t i b ü s b ü t ü n z a y ı f düşürmüş o l m a s ı n ı fırsat ittihâz e d e n R u s ­ y a , 1812 = 1227 v u k u â t ı m n «28 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z B ü k r e ş m u a h e d e ­ s i n i n t a v z i h l i l ü z u m u n d a n b a h s e d e r e k B â b - ı - A l î ' y i t a z y i k ettiği için b i l m e c b u r i y y e akdedilen b u sekiz m a d d e l i k muâhedeyle i k i z e y l i mucibince M e m l e k e t e y n bey­ l e r i n i n i s t a n b u l ' d a n tâyinine n i h a y e t v e r i l i p m a h a l l î meclisler tarafından yedi sene m ü d d e t l e seçilmesine, R u s y a ' n ı n m u v â f a k a t i olmadan azledilmemelerine v e Türk a s k e r l e r i n i n mıkdarını mahallî m e c l i s l e r i n tesbit etmesine, muhtâriyyetle i d a r e e d i l e c e k o l a n Sırbistan'da y a l n ı z k a l e l e r i n Osmanlı h â k i m i y y e t i n d e k a l m a s ı ­ n a k a r a r verilmiş v e A n a d o l u h u d u d u Bükreş muahedesinden evvelki hâlinde bırakılmıştır).

1827 = 1243 20 Teşrinievvel = 29 Rebî'ül-evvel, Cumartesi: Navarin baskım. ( Y u k a n k i senenin «5 Haziran» fıkrasında gördüğümüz A t i n a fethiyle Y u n a n ı s ­ yânının t e n k i l i A v r u p a ' d a Y u n a n l ı l a r l e h i n e r e s m î b i r m ü d â h a l e f i k r i uyanmasına sebeb o l d u ğ u i ç i n 6 T e m m u z 1827 = 1 1 Z ü l h i c c e 1242 C u m a g ü n ü L o n d r a ' d a i n ­ giltere, F r a n s a v e R u s y a arasında b i r p r o t o k o l imzâlanmış v e Bâb-ı-Âlî'ye t a v a s s u t t e k l i f e d i l i p k a b u l e d i l m e d i ğ i t a k d i r d e f i ' l e n m ü d â h a l e edileceği bildirilmişse d e hükümet b u tehdide e h e m m i y e t vermemiştir. İngiliz a m i r a l i C o d r i n g t o n ' u n k u ­ m a n d a s ı n d a k i m ü t t e f i k l e r d o n a n m a s ı n ı n N a v a r i n önlerine g e l m e s i işte b u g e r g i n v a z i y e t ü z e r i n e d i r : L i m a n ı n içinde Ç e n g e l - o ğ l u T â h i r P a ş a ' n m kumandasındaki O s m a n l ı f i l o s u y l a M u h a r r e m B e y ' i n i d a r e s i n d e k i Mısır f i l o s u n u n m e c m u u altmış g e m i d e n f a z l a gösterilir; b u n a m u k a b i l müttefiklerin 27 gemisinde kıymet v e kuvvet üstünlüğü vardır. Yunanlılara t a a r r u z e d i l m e m e s i hakkında b i r müddet müzâkereyle v a k i t geçtikten s o n r a b u s a b a h müttefik g e m i l e r i g û y â dostâne b i r hareketle l i m a n d a n içeri g i r m i ş , f a k a t g i r d i k t e n s o n r a T ü r k a t e ş g e m i s i n i n b a ş ­ k a y e r e kaldırılmasını i s t e y i n c e m u v â f a k a t e d i l m e m i ş v e işte b u n u n üzerine o g e m i y e a t e ş a ç ı l m a k s u r e t i y l e h a r b b a ş l a m ı ş , hilâl şeklinde ü ç sıra teşkil e d e n g e m i l e r i n i n d e m i r l i bulunmasından dolayı Osmanlı donanması ü ç buçuk saatte 57 g e m i v e 8 b i n a s k e r z â y i e t m i ş v e m ü t e c â v i z h ü k ü m e t l e r b u ç i r k i n t e c â v u z d a n h a b e r d a r o l m a d ı k l a r ı n d a n , nasıl b a ş l a d ı ğ ı n ı b i l e b i l m e d i k l e r i n d e n v e h a t t â O s m a n l ı kapdanlarmm mes'ûliyetinden b a h s e t m i ş l e r d i r ! A ş a ğ ı d a 1829 - 1 2 4 5 v u k u â t ı m n «15 Ağustos,, fıkrasına d a bakınız).

Türkiye'de ilk «Buğu gemisi». ( İ l k v a p u r b u t a r i h t e satın alınmış, b u h a r l a işlediği için « B u ğ u g e m i s i » d e n i l ­ miş v e b u y e n i icâda göre k a p d a n v e t a y f a yetiştirilmesi hakkında b i r irâde neşredilmiştir. — « S ü r ' a t » i s m i v e r i l e n b u i l k v a p u r l a i k i n c i M a h m u d R o d o s ' a g i ­ dip gelmiştir).

113

TARİHİ

26 Nisan — 11 Şevval, Cumartesi: Rus seferi ve harb safahatı.
=

=

=

=

=

F.: 8

K R O N O L O J İ

114 şanba

gününe

Muharrem

tesadüf

Pazar

eden

günü

sukutudur.

R u s ordusu

n e h r i n i g e ç m i ş 11 A ğ u s t o s =

10 S a f e r

e t m i ş v e b u f e l â k e t 19 A ğ u s t o s = 1 8 siz

teslim

Safer 22

olmasına Ağustos

=

sebeb

Rumeli

Varna'nın

olmuştur.

Cumartesi

tarafında

müsâdif

19

Lûtfi,

doğru

b u s u r e t l e S a d r - ı - a ' z a m S e l i m Sırrı p a ş a d ü ş m a n ı n i l k ö n c e k e n d i s i n e sini Şumnu'da bekleyip

dururken Moskoflar

karak

Burgaz,

Misivri,

geldikten

sonra

Kırklareli, ve

tabiî

Ahyolu,

20 A ğ u s t o g = 1 9 ;

Lüleburgaz,

artık

vukuâtımn

Aydos, Safer

Dimetoka,

istanbul

bile

Perşenbe

Tekirdağ,

büyük

sukut

mukavemet­ sukutunu değildir,

taarruz

ve

islimye

üzerinden

etme­ sar­

Edirne'ye

g ü n ü K a z a k atlıları K ı r k k i l i s e

ipsala

bir tehlikeye

ve

Enez

önlerinde

uğramıştır:

21 işte

o n u bırakıp B a l k a n geçitlerinden

Karmova

17

Kaır.eık

îslimye

=

Edirne'nin de

1245 =

|=

günü E d i r n e ' n i n

gösterirse

=

Temmuz

Kamtchik

Selimno/Slivno

Çarşanba

Vak'anüvis

gününe

da

cenubundaki

Salı g ü n ü

Safer

1829

=

görünmüş

Aşağıda

1829=1245

«14 E y l ü l » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

1828 =

1244

( A z l i n sebebi, yukarıki fıkrada b a h s i geçen B a l k a n lıarekâtmdaki Sadâret

müddeti

1824

=

1240

senesi

14

aczi

ve

bilhassa

Eylül

—

20 M u ­

h a r r e m Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 4 sene, 1 a y , 10 g ü n d ü r ) .

1829 = 1244 28 Kânunusâni = 22 Receb, Çarşanba : Dârendeli-İzzet Paşa'nm azliyle Rumeli valisi ve înebalıtı muhâfızı Reşid Mehmet Paşa'nm sadâreti. (Azlin fıkra

sebebi,

Rus

seferindeki

t a r i h i n d e n i t i b a r e n 3 ay,

halefi

Reşid Paşa,

o n sene

muvaffakıyetsizliğidir: 5 gündür.

sonra

Rumeli

Sadr-ı-a'zam

Sadâret

valiliği

olan

de

müddeti

yukarıki

uhdesinde

bırakılan

Koca-Husrev

Paşa'nm

gürcü

kölelerindendir).

3 Mart Î= 26 Şevval, Cuma : Kıyafet nizâmı. (İkinci Mâhmud'un teceddüd h a m l e l e r i n d e n b i r i de kıyafet inkılâbında gösteri­ l i r : K a v u k k a l d ı r i î m ı ş , « i m â m e v e f e r â c e » d e n i l e n s a r ı k l a c ü b b e İlmi'yye sınıfına hasredilmiş v e devlet me'murlarıyla ahâli « P e s v e harvânî», «Setre pantalon», «Kaput ve istanbulin» g i y m e k l e mükellef tutulmuştur. B u değişiklik, Avrupa kıyâfetirito aleîâde b i r t a k l i d i d e ğ i l , m u a d d e l şekilde t a t b i k i d e m e k t i r . — L û t f i t a r i h i n d e k i n i z â m n â m e d e g ö r ü l e n «6 Ş e v v â l , , t a r i h i n i n b i r t e r t i p h a t â s ı n d a n m ü tevellid olması lâzımgelir).

1829 =

=

1245

OSMANLI

1245

15 Ağustos = 14 Safer, Cumartesi: Yunan devletinin teşekkülü. (1827 = r 1243 v u k u â t ı m n «20 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z N a v a r i n b a s k ı ­ n ı n d a n s o n r a İngiltere, F r a n s a v e R u s y a d e v l e t l e r i 1828 ,=? 1244 s e n e s i 3 A ğ u s t o s , = 21 M u h a r r e m P a z a r g ü n ü Mısırlı i b r a h i m P a ş a ' y a b i r t a h l i y e m u k a v e l e s i i m z â e t t i r m i ş , g e n e o s e n e n i n 29 A ğ u s t o s = 1 7 S a f e r C u m a g ü n ü g e n e r a l M a i s o n k u ­ m a n d a s ı n d a N a v a r i n ' e g e l e n b i r F r a n s ı z o r d u s u M o r a ' y ı i ş g a l e d i n c e Mısır a s ­ k e r i 7 E y l ü l = 2 6 S a f e r P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n ç e k i l m i y e b a ş l a m ı ş , n i h a y e t 16

TARİHÎ

115

T e ş r i n i s â n i = 8 C u m â d a - l - û l â P a z a r günü i m z a l a n a n L o n d r a p r o t o k o l ü mucibince M o r a i l e K i k l â d a d a l a r ı n d a k i Y u n a n ihtilâl i d a r e s i b u ü ç d e v l e t t a r a f ı n d a n res-: m e n h i m â y e a l t ı n a alınmıştır : O sırada O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u h e m A n a d o l u ' ­ d a n , h e m R u m e l i ' d e n R u s istilâsı altındadır v e h a t t â E d i r n e s u k u t e t t i k t e n b a ş k a K a z a k atlıları i s t a n b u l ' a d o ğ r u i l e r l e m e k t e d i r ! Y u n a n i s t a n ' ı h i m â y e e d e n ü ç d e v ­ letten i n g i l t e r e ve Fransa'nın M o r a i l e Kiklâd adalarında b i r Y u n a n hükümeti kurulması hakkında b u senenin 9 T e m m u z r = 7 M u h a r r e m perşenbe günü Bâb-ıÂlî'ye v e r d i k l e r i meşhur notanın b u gün k a b u l e d i l m e s i işte b u müdhiş buhran y ü z ü n d e n d i r : Y e n i Y u n a n h ü k ü m e t i n i n O s m a n l ı h â k i m i y y e t i altında bulunması, T ü r k i y e ' y e senede b i r b u ç u k m i l y o n k u r u ş h a r a ç v e r m e s i v e s e ç i l e c e k h ı r i s t i y a n p r e n s i n i n intihâbında ü ç d e v l e t t e n b a ş k a B â b - ı - A l î ' n i n d e r e y sâhibi o l m a s ı k a r a r l a ş m ı ş v e Y u n a n d e v l e t i işte b u h a k s ı z h i m â y e s â y e s i n d e t e ş e k k ü l e b a ş l a m ı ş t ı r . — A ş a ğ ı k i senenin «24 N i s a n » fıkrasına d a b a k ı n ı z ) .

14 Eylül =

24 Teşrinievvel = 14 Kebî'ül-âhir, Cuma: Benderli-Selim Paşa'nm azliyle Kapdan-ı-deryâ Dârendeli-tzzet Mehmet Paşa'nm ilk sadâreti. Varna'nın sukutudur.

1830

15 Rehî'al-evvel, Pazartesi: Edirne muâhedesi.

(1828=1243 vukuâtımn «26 Nisan» fıkrasında gördüğümüz meş'um seferde R u ­ m e l i tarafındaki R u s baş-kumandanı D i b i t e h ' i n E d i r n e ' d e n sonra i s t a n b u l ' u b i l e tehdid edecek k a d a r yaklaşması v e A n a d o l u ' d a d a E r z u r u m ' u a l a n P a s k i e w i t c h ordusunun Trabzon'a d o ğ r u i l e r l e m e s i ü z e r i n e B â b - ı - Â l î alelâcele m ü t â r e k e ve sulh istemek mecburiyetinde k a l m ı ş v e b i l h a s s a P r u s y a elçisinin t a v a s s u t u n d a n istifade etmiştir. E v v e l c e m e m l e k e t l e r i n e g i t t i k l e r i h a l d e yukarıki fıkrada gör­ düğümüz Y u n a n meselesinin tesviyesi üzerine a v d e t etmiş olan ingiltere ve F r a n s a s e f i r l e r i de d a h a f a z l a i l e r l e m e m e s i h a k k ı n d a D i b i t c h ' e m ü r â c a a t t e b u ­ l u n m u ş l a r d ı r : H e r h a l d e O s m a n l ı t a l e b i n i n k a b u l ü n d e e n m ü h i m âmil, i s t a n b u l m e s e l e s i n i n s i y a s î e h e m m i y e t v e n e z â k e t i d i r . — 16 m a d d e y l e M e m l e k e t e y n ' e âit b i r z e y i l d e n ve ayrı b i r m a d d e d e n ibaret o l a n E d i r n e muâhedesi Osmanlı i m p a ­ ratorluğunun arâzi bakımından büyük b i r ziyâna uğratmış değildir: R u m e l i t a ­ rafında harbeden evvelki Prutli hududu ibka edilmiş ve yalnız T u n a ağızları R u s y a ' y a bırakılmış ve K a f k a s y a ile A n a d o l u tarafından da A n a p a , P o t i , A h ı s k a v e Ahıîkelek k a l e l e r i R u s l a r a v e r i l d i k t e n başka Rusya'nın Gürcistan hâkimiyyeti de t a s d i k o l u n m u ş t u r . M e m l e k e t e y n v e Sırbistan h a k k ı n d a k i e s a s l a r m u h t â r i y y e t imtiyazlarının tevsîinden i b a r e t t i r . B u m u a h e d e y l e teferrüâtımn en ağır tarafı mâlî a h k â m m d a d ı r R u s tebaasının şahsî ve ticarî zararlarına m u k a b i l b i r buçuk m i l ­ y o n v e h a r b t a z m i n a t ı o l a r a k d a o n m i l y o n F e l e m e n k altını t a a h h ü d edilmiş v e M e m l e k e t e y n ' i n R u s l a r t a r a f m d a n t a h l i y e s i işte b u o n m i l y o n u n t a m a m i y l e t e s v i ­ yesine bırakılmıştır! Rusya'nın b u suretle Osmanlı kalkınmasına mâlî b a k ı m d a n imkân b ı r a k m a m a k istediğinden b a h s e d i l i r . M e m l e k e t e y n ' i n t a h l i y e m u k a v e l e s i a n c a k 1834 ,— 1249 s e n e s i 29 K â n u n u s â n i = 18 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü v e a y n i s e b e b t e n i ş g a l a l t ı n d a k a l a n S i l i s t r e ' n i n t a h l i y e m u k a v e l e s i de 1 8 3 6 = 1 2 5 1 s e n e s i 8 N i ­ s a n ( = 21 Z ü i h i c c e C u m a g ü n ü i m z a l a n m ı ş t ı r ) . :

1830 =s 1245 7/8 Şubat = doğumu.

13/14 Şa'ban, Pazar/Pazartesi gecesi: Sultan Azlz'in

( i k i n c i M â h m u d ' u n i k i n c i o ğ l u v e S u l t a n M e c i d ' i n k ü ç ü k kardeşi v e h a l e f i S u l ­ t a n A b d - ü l - A z i z ' i n d o ğ u m u u m u m i y e t l e «15 Ş a ' b a n = 9 Ş u b a t » g ü n ü n e m ü s â d i f g ö s t e r i l i r s e de, H ı z ı r i l y â s E f e n d i ' n i n E n d e r u n t a r i h i n d e g ü n i s m i P a z a r t e s i g ö s ­ terildiğine göre b i r günlük farkın «Rü'yet-i-hilâl„ d e n mütevellid olması lâzım­ g e l i r ; B e r a t gecesi d o ğ m u ş olduğu d a vak'anüvis Lûtfi'nin k a y d i n d e n anlaşıl­ m a k t a d ı r . A n a s ı n ı n adı « P e r t e v n i y â l V â l i d e - S u l t a n » d ı r ) .

24 Nisan = 1 Zülka'de, Cumartesi: Yunan istiklâlinin tasdiki. ( i n g i l t e r e , F r a n s a ve R u s y a d e v l e t l e r i n i n L o n d r a konferansında v e r d i k l e r i k a r a r ­ l a r hakkında i s t a n b u l s e f i r l e r i 8 N i s a n = 1 4 Şevvâl Perşenbe günü Bâb-ı-Alî'ye b i r

116

1831 = 1247

K R O N O L O J İ

n o t a v e r m i ş l e r v e b u tarihî v e s i k a d a O s m a n l ı d e v l e t i n i Y u n a n istiklâlinin t a s d i k i n e dâvet ederek A s p r o p o t a m o s n e h r i n i n ağzından Z e y t i n körfezinde Sperchius n e h ­ r i n i n a ğ z ı n a k a d a r ç e k t i k l e r i h u d u t hattını v e E ğ r i b o z , S k y r o , K i k l â d v e Ş e y t a n adalarının d a m ü s t a k i l b i r p r e n s l i k şeklini a l a n Y u n a n i s t a n ' a verildiğini b i l d i r m i ş ­ l e r d i r : S o n R u s s e f e r i n d e n dolayı b i t k i n b i r h a l d e b u l u n a n devlet, b u n o t a y a k e r h e n k a b u l cevabı v e r m e k mecburiyetinde kalmıştır. — Yukarıki senenin i k i n ­ ci fıkrasına d a bakınız).

1830 —: 1246 5 Temmuz =

14 Muharrem, Pazartesi: Cezayir'in Fransızlar tara­

fından işgali. (Bir g ü n e v v e l k i t a r i h de r i v a y e t e d i l i r . — « G a r b - o c a k l a r ı » d e n i l e n C e z â y i r , T u n u s v e T r a b l u s e y â l e t l e r i b i r e r askerî c u m h u r i y e t şeklindedir : C e z â y i r 18 i n c i asrın başlarından i t i b a r e n « D a y ı = D e y » d e n i l e n v a l i l e r t a r a f ı n d a n i d a r e e d i l m e k ­ t e d i r ; bunların d e v l e t l e alâkası, a r a s ı r a hediye göndermekten ve bilmukabele intihaplarını t a s d i k ettirmekten i b a r e t t i r , ötedenberi korsanlıkla geçinen bu eyâletler A v r u p a denizciliğinin t e r a k k ı y y â t m d a n bihaber kaldıkları halde kor­ sanlıkta d e v a m etmişlerdir. — 1797 de C e z â y i r h ü k ü m e t i F r a n s a ' y a b e ş m i l y o n f r a n k l a b i r ç o k hububât ikrâz etmiş, F r a n s a o z a m a n d a n b e r i b u b o r c u n u ö d e y e ­ m e m i ş v e n i h a y e t dayı i z m i r l i H ü s e y n p a ş a işte b u y ü z d e n F r a n s a konsolusu D e v a l ' i n suratına e l i n d e k i y e l p â z e y l e b i r ş a m a r v u r d u ğ u için F r a n s a h ü k ü m e t i Bâb-ı-Âlî'ye mürâcaatle t a r z i y e istemiştir: Felâketin sebebi, i s t a n b u l ' u n emrine C e z â y i r ' i n i t â a t e t m e m e s i d i r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı vis-amiral Duperré'nin kuman­ dasındaki Fransız d o n a n m a s ı 1827 = 1242 s e n e s i 12 H a z i r a n = 1 7 Z ü l k a ' d e Salı g ü ­

n ü Cezâyir'i a b l u k a etmiş, bu t a z y i k 3 sene, 2 gün s ü r d ü k t e n v e siyasî teşebbüs­

ler neticesiz kaldıktan sonra 1830=1245 senesi 14 Haziranı=22 Zülhicce Pazartesi günü

general

Bourmont

kumandasında

36 b i n kişilik

b i r ordu

ihrâc

edilerek

Cezâyir şehri muhftsara edilmiş v e n i h a y e t b u gün Hüseyn Paşa teslim olup esir edilmiştir. Cezâyir işte bu suretle Osmanlı idaresinden çıkmış ve bundan sonra Fransızlar bütün eyâlete hâkim olabilmek için senelerce uğraşmışlardır).

1832

= 1248

OSMANLI

117

TARİHİ

1832 — 1248 10 Kânunuevvel =

17 Receb, Pazartesi: Sisam muhtâriyyeti.

; Y u n a n istiklâliyle n e t i c e l e n e n i s y a n h a r e k e t l e r i n d e Sisamlılar ç o k f a a l b i r r o l o y ­ n a m ı ş l a r d ı r : 1 8 2 1 = 1 2 3 6 v u k u â t ı n ı n „ 1 2 Ş u b a t » v e 1 8 2 2 = 1 2 3 7 v u k u â t m ı n d a «23 M a r t » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . A v r u p a d e v l e t l e r i n i n h i m â y e s i y l e i l k ö n c e Osmanlı h â ­ k i m i y y e t i a l t m d a k ü ç ü k b i r Y u n a n h ü k ü m e t i n i n t e ş e k k ü l ü v e 8 a y , 10 g ü n s o n r a b u h ü k ü m e t i n d a h a g e n i ş h u d u t l a r l a m ü s t a k i l b i r d e v l e t hâlini a l m a s ı , o b ü y ü k i s y a n a i ş t i ı â k e t m i ş o l a n Sisamlıları Osmanlı i d a r e s i n e k a r ş ı p e k m ü ş k i l b i r v a ­ ziyette bırakmıştır: 1829=1245 vukuâtmın «15 A ğ u s t o s » ve 1830=1245 vukuâtmın d a « 2 4 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z , i ş t e b u n d a n dolayı i n g i l t e r e , F r a n s a v e R u s y a d e v l e t l e r i n i n S i s a m için i s t e d i k l e r i i m t i y a z l a r , d e v l e t i n m u h â t o l d u ğ u b ü y ü k g a i l e ­ l e r d e n dolayı b i l m e c b u r i y y e k a b u l edilip b u g ü n o ü ç d e v l e t i n i s t a n b u l s e f i r l e r i n e b i r n o t a iîe bildirilmiştir. B u n o t a s e k i z m a d d e l i k t i r ; b a ş l ı c a esasları ş ö y l e s ı r a l a ­ nabilir : 1

Sisamlılara a f v - i u m u m î ilân

edilmiştir;

2 S i s a m adası, i n t i h a p l a t e ş e k k ü l edecek b i r m û t e b e r a n m e c l i s i t a r a f ı n d a n e d i l e c e k v e idarî teşkilât d a g e n e b u m e c l i s t a r a f ı n d a n k u r u l a c a k t ı r ; 3 M e c l i s riyâseti, B â b - ı - Â l î t a r a f ı n d a n t â y i n e d i l e c e k o l a n « P r i n c e de S i s a m b e y b ne a i t t i r ve b u b e y Ortodoks mezhebine mensub olacaktır; i

S i s a m adasında

5 ,

Adanın devlet

asker

idare

SamosF=

bulunrmyacaktır;

hazinesine

h e r sene v e r e c e ğ i

maktû vergi

dört y ü z b i n k u r u ş - '

tur; 6

Osmanlı m u a h e d e l e r i

a h k â m ı n a S i s a m adası d a t â b i ' d i r ;

7 S i s a m p i s k o p o s u eskiden olduğu g i b i i s t a n b u l R u m p a t r i k i tarafından tâyin edilecektir. B u i m t i y a z l a r s o n r a l a r ı b i r t a k ı m tâdilâta u ğ r a m ı ş v e m e s e l â 120 y e r l i j a n d a r m a ­ c a m u k a b i l 150 Osmanlı a s k e r i bulundurulması g i b i bâzı değişiklikler o l m u ş t u r ) .

21 Kânunuevvel = 28 Receb, Cuma : Mehmed Ali isyanında Mısır ordusunun Konya zaferi, Sadr-ı-a'zam Keşid Mehmet Paşa'nııı esareti ve neticeleri.

29 Ağustos — 10 Rebî'ül-evveL Pazar: Sırbistan muhtâriyyeti. (1829 = 1245 vukuatının «14 Eylül» fıkrasında gördüğümüz Edirne muahedesi mucibince Sırbistan imtiyazlarının " tevsŞî kabul edilmiş olduğu için, bu gün bir muhtâriyyet «Hatt-ı-Şerîf» i neşredilip Sırp baş-kinyazı Miloş Obrenoviç'in Os­ manlı hâkimiyyeti altında irsî prensliği tasdik edilmiş ve Sırbistan'a Vidin ve Bosna vilâyetlerinden altı nâhiye verilmiştir). 1831 = 1247 1 neşri.

Teşrinisani =

25 Cumâda-l-ûlâ,

Salı:

«Takvim-i-Vekaayi'» in

(İlk Türk gazetesi olan T a k v i m - i - V e k a a y i ' devletin resmî ceridesi o l m a k v e h a f ­ t a d a bir n e ş r e d i l m e k üzere bu gün intişâra b a ş l a m ı ş t ı r Muhtelif isimler teklif edildiği h a l d e « T a k v î m - i - V e k a a y i ' » t e r k i b i n i b i z z â t i k i n c i M a h m u d bulmuş ve b u şekil h e p s i n e tercih edilmiştir. — B â y e z i d ' d e k u r u l a n m a t b a a s ı n ı n i s m i « T a k vîm-i-Vekaayi'hâne-i- Âmire» d i r v e i l k baş-muharriri de meşhur Vak'anüvis E s ' a d E f e n d i ' d i r . 1 8 2 7 = 1 1 4 0 s e n e s i 16 K â n u n u e v v e i = 2 C u m â d a - l - û l â Salı g ü n ü i b r a him-Müteferrika matbaasının işlemiye başlamasıyla b u i l k Türk gazetesinin i n t i ­ şârı a r a s ı n d a g e ç e n 103 sene, 10 a y , 16 g ü n z a r f ı n d a y a l n ı z k i t a p b a s ı l m ı ş t ı r ) . :

( 1 8 0 5 = 1 2 2 0 v u k u â t m ı n «8 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a Mısır valiliğine tâyinini g ö r d ü ğ ü ­ müz Kavaialı M e h m e d A l i Paşa Hicaz'ın âsi Vehhâbîlerden v e M o r a ' n m Y u n a n âsilerinden istirdadında d e v l e t e h a y a t î h i z m e t l e r d e b u l u n m u ş v e y ı l l a r c a s a d â k a ­ t i n i muhâfaza etmiş olduğu halde, E d i r n e muâhedesinden s o n r a serkeşliğe başla­ y ı p âsi v a z i y e t i n e g e ç m i ş t i r . B u m e ş h u r ı s y â n m başlıca s e b e b l e r i ş ö y l e s ı r a l a n a ­ bilir : 1) M o r a s e f e r i Mısır'ın b i r m i l y o n altınıyla 30 b i n a s k e r i n e m a l o l d u ğ u halde, Y u n a n istiklâlinden dolayı M o r a valiliği n i h a y e t b u l m u ş o l a n M e h m e d A l i P a ş a - z â d e İ b r a h i m P a ş a ' y a istediği t â v i z â t v e r i l m e m i ş t i r ; 2) M e h m e d A l i P a ş a M o r a ' y a m u k a b i l S u r i y e ' y i i s t e m i ş s e de G i r i t v e r i l m i ş v e o d a d â i m i b i r i s y a n y a t a ğ ı o l a n b u vilâyeti k a b u l e t m e m i ş t i r ; 3) H ü k ü m e t e v v e l c e M e h m e d A l i P a ş a ' y a S u r i y e ' y i v a ' d e t t i ğ i h a l d e , s o n r a d a n s ö z ü n d e d u r m a m ı ş t ı r ; 4 ) M e h m e d A l i P a ş a ' y ı çek e m i y e n v ü z e r â v e v ü k e l â p â d i ş â h ı ustalıklı t e l k i n l e r l e o n u n a l e y h i n e ç e v i r m i ş l e r d i r ; 5) i ş t e b u n d a n d o l a v ı i b r a h i m P a s a pâdişâhın m ü s â a d e s i o l m a d a n M o r a ' y ı t a h l i y e e t m i ş t i r ; 6) Son R u s s e f e r i n d e M ı s ı r « A s â k i r - i - C i h â d i y y e » s i n d e n 12 b i n kişilik b i r y a r d ı m k u v v e t i v a ' d e d e n M e h m e d A l i P a ş a s ö z ü n d e d u r m a m ı ş v e y a l n ı z 25 b i n k e s e l i k b i r p a r a y a r d ı m ı n d a b u l u n m u ş t u r ; 7) M e h m e d A l i ' n i n İskodra v a ­ l i s i M u s t a f a P a ş a ' y ı ı s y â n a t e ş v i k eden m e k t u p l a r ı B â b - ı - Â l î ' n i n v e b i l m u k a b e l e Ş a m v a l i s i n i Mısır b a s k ı n ı n a m e ' m u r e d e n v e s i k a l a r d a M e h m e d A l i ' n i n e l i n e g e ç m i ş t i r , i ş t e b ü t ü n b u s e b e b l e r d e n dolayı i k i n c i M a h m u d ' u n M ı s ı r v a l i s i n e v e M e h m e d A l i P a ş a ' n m d a i s t a n b u l h ü k ü m e t i n e e m n i y e t v e itimâdı k a l m a m ı ş t ı r .

118

K R O N O L O J İ

1S32

E d i r n e m u a h e d e s i n d e n s o n r a d e v l e t i n başına kanlı g a i l e l e r a ç m ı ş ü ç v a l i v a r d ı r : B u n l a r d a n Bağdad'm Kölemen valisi D a v u d ve îskodra'nm irsi valisi M u s t a f a P a ş a l a r ı n isyanları ç o k s ü r m e d e n t e n k i l edilebilmişse de, M ı s ı r v a l i s i n i n i s y a n ı İkinci M a h m u d ' d a n sonra S u l t a n M e c i d devrine bile i n t i k a l etmiş ve ecnebi m ü ­ dâhalelerine y o l a ç m ı ş m u a z z a m b i r g a i l e d i r : N e t i c e s i için a ş a ğ ı d a 1841t=1257 v u ­ k u a t ı n ı n «24 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . M e h m e t A l i Paşa'nm ısyân vesilesi, S a y d a v a l i s i A b d u l l a h p a ş a ' d a n alacağı e l a n o n b i n k e s e a k ç a y ı a l a m a m a s ı v e M ı s ı r ' d a n S u r i y e ' y e k a ç a n altı b i n k a d a r f e l l â hın iâdesini istediği h a l d e , halkın istediği y e r d e o t u r m a k salâhiyetinden bahse­ d i l e r e k r e d d e d i l m e s i d i r . İşte b u v e s i l e d e n i s t i f a d e e d e r e k i s t a n b u l ' u n n a s i h a t l e ­ r i n e a r t ı k k u l a k a s m ı y a n M e h m e d A l i P a ş a 30-40 b i n kişilik m u n t a z a m b i r o r d u i l e 23 g e m i l i k b i r f i l o h a z ı r l a y ı p m e ş h u r o ğ l u i b r a h i m P a ş a ' n m e m r i n e v e r m i ş v e k a r a o r d u s u 1 8 3 1 = 1 2 4 7 s e n e s i 20 T e ş r i n i e v v e l = 1 3 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e g ü ­ nü M ı s ı r ' d a n y o l a ç ı k m ı ş t ı r : Gazze, Y a f a , Kudüs ve nihayet H a y f a şehirlerini m u k a v e m e t s i z t e s l i m a l a n İ b r a h i m P a ş a 16 T e ş r i n i s â n i = 1 0 C u m â d a - l - â h i r e Ç a r şanba günü S a y d a v a l i s i A b d u l l a h Paşa'nm b i r i k i b i n askerle kapanmış olduğu A k k â k a l e s i n i m u h â s a r a e d i p 6 a y , 11 g ü n u ğ r a ş t ı k t a n s o n r a 1 8 3 2 = 1 2 4 7 s e n e s i 27 M a y ı s = 2 6 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü z a b t e t m i ş v e o n d a n s o n r a d a S u r i y e ' n i n e n m ü h i m m e r k e z i o l a n Ş a m şehrine b u 1 8 3 2 = 1 2 4 8 s e n e s i 15 H a z i r a n — 1 6 M u h a r r e m C u m a g ü n ü g i r m i ş t i r : 18 H a z i r a n l = 1 9 M u h a r r e m P a z a r t e s i t a r i h i de r i v a y e t e d i l i r , i s t a n b u l h ü k ü m e t i b u v a z i y e t e k a r ş ı M e h m e d A l i P a ş a ' y ı « F e r m a n l u » ilân e d i p tenkiline fetvâ" çıkardıktan sonra Yeniçeri ocağının ilgasmdaki hizmetiyle meş­ h u r E d i r n e v a l i s i A ğ a - H ü s e y n Paşa'yı s e r - a s k e r l i k l e o t u z b i n a s k e r başında A k k â ' n m s u k u t u n d a n b i r a z e v v e l 1 8 3 2 = 1 2 4 7 s e n e s i 12 N i s a n = l l Z ü l k a ' d e P e r ş e n b e g ü n ü y o l a ç ı k a r m ı ş , Mısırlılarla i l k m u h a r e b e y i s e r - a s k e r i n s e v k e t t i ğ i T r a b l u s u şam v a l i s i H a l e b l i M e h m e t Paşa 1832=1248 senesi 8 T e m m u z = 9 S a f e r P a z a r g ü ­ nü y a h u t e r t e s i g ü n H u m u s c i v â r m d a y a p ı p m a ğ l û b o l m u ş , o n d a n s o n r a İ s k e n d e r o n ' l a A n t a k y a a r a s ı n d a k i B e l e n m u h a r e b e s i n d e a y n i s e n e n i n 29 T e m m u z : = 1 Rebî'ül-evvel P a z a r günü s e r - a s k e r i n o r d u s u a y n i âkıbete u ğ r a m ı ş ve b u acı h a ­ ber i s t a n b u l ' a aksedince s e r - a s k e r l i k Sadr-ı-a'zam Reşid M e h m e t Paşa'ya t e v c i h e d i l i p 60 b i n kişilik b i r o r d u i l e b u s e n e n i n 3 T e ş r i n i s â n i ı = 9 C u m â d a - l - â h i r e C u ­ m a r t e s i günü y o l a çıkarılmıştır. H u m u s ve B e l e n zaferlerinden sonra T o r o s l a r d a n geçerek A n a d o l u ' y a g i r e n ve İkinci M a h m u d ' u n t e c e d d ü d h a r e k e t l e r i n e k a r ş ı h a l k a r a s ı n d a k i m u h a l e f e t t e n ç o k istifâde e d e n i b r a h i m p a ş a 21 T e ş r i m s â m j = 2 7 C u m â d a - I - â h i r e Ç a r ş a n b a günü K o n y a ' y a g i r m i ş v e b i r m ü d d e t s o n r a ç ı k a g e l e n R e ş i d P a ş a o r d u s u y l a işte o r a d a k a r ş ı l a ş m ı ş t ı r : 21 K â n u n u e v v e l l = 28 R e c e b C u m a g ü n ü n e t e s a d ü f e d e n K o n y a m u ­ h a r e b e s i n d e Mısır o r d u s u b o z u l a c a ğ ı sırada h a v a n ı n karlı v e d u m a n l ı olmasın­ d a n d o l a y ı d ü ş m a n suvârisini k e n d i a s k e r i z a n n e d e n R e ş i d M e h m e t P a ş a ' n m b i r ­ d e n b i r e e s i r o l u v e r m e s i m ü d h i ş b i r b o z g u n a sebeb o l m u ş t u r . B ü t ü n b u h a r e k e t l e r ­ de M e h m e d A l i P a ş a i l e o ğ l u i b r a h i m P a ş a O s m a n l ı h a n e d a n ı n a karşı dâimâ I ı ü r m e t k â r d a v r a n m ı ş oldukları için, e s i r S a d r - ı - a ' z a m e n b ü y ü k â m i r g i b i k a r ­ şılanmış, h a t t â i b r a h i m P a ş a k e n d i s i n i M ı s ı r o r d u s u n u n d a B a ş - k u m a n d a n ı s a y ­ m ı ş v e M ı s ı r ' a y a h u t i s t a n b u l ' a g i t m e k t e s e r b e s t b ı r a k ı l d ı ğ ı için R e ş i d P a ş a p e k tabiî o l a r a k i s t a n b u l ' u t e r c i h e t m i ş t i r . K o n y a m u v a f f a k ı y y e t i n d e n s o n r a 1833 = 1248 s e n e s i 2 Ş u b a t ı = 12 R a m a z a n C u ­ m a r t e s i g ü n ü K ü t a h y a ' y ı işgal e d e n İ b r a h i m P a ş a ' n m k ı ş m e v s i m i n i B u r s a ' d a g e ­ ç i r m e k ü z e r e p â d i ş â h t a n m ü s â a d e i s t e m e s i i s t a n b u l ' d a ç o k b ü y ü k b i r telâşa s e ­ beb o l d u ğ u için, v a z i y e t t e n istifâde e t m e k i s t i y e n R u s y a ' n ı n y a p t ı ğ ı y a r d ı m t e k ­ l i f i k a b u l edilmiş v e işte b u n u n üzerine 20 Ş u b a t 1 8 3 3 = 3 0 R a m a z a n 1248 Ç a r ş a n b a günü o n g e m i l i k b i r R u s f i l o s u i l e b i r f ı r k a M o s k o f a s k e r i B u y ü k d e r e önlerine gelmiş ve R u s a s k e r l e r i Hünkâr-iskelesi c i v â r m a k u r u l a n çadırlara yerleştiril­ m i ş t i r . B u sırada R u s hulûlünü ç e k e m i y e n A v r u p a v e b i l h a s s a F r a n s ı z d i p l o m a ­ sisi büyük b i r f a a l i y e t göstermiye başlamış, S u r i y e ' n i n M e h m e d A l i p a ş a ' y a t e v c i h i y l e R u s f i l o s u n u n iâdesini t e ' m i n için h e m i s t a n b u l ' d a , h e m K ü t a h y a ' d a , h e m M ı s ı r ' d a b ü y ü k b i r siyasî f a a l i y e t b a ş l a m ı ş v e b u f a a l i y e t n i h a y e t 18331=1248 s e ­ nesi 8 N i s a n = 1 8 Zülka'de P a z a r t e s i günü İbrahim Paşa'nm imzâladığı Kütahya

1639 = r 1255

OSMANLI

119

TARİHİ

m u k a v e l e s i y l e neticelenmiştir: B u m u k a v e l e m u c i b i n c e S u r i y e ile A d a n a ve C i d ­ de'nin M e h m e d A l i ile oğluna t e v c i h i , ısyâna iştirâk edenler hakkında b i r a f v - i u m u m î i l â m v e M ı s ı r o r d u s u n u n A n a d o l u ' y u t a h l i y e e t m e s i k a r a r l a ş m ı ş t ı r ; 14 M a y ı s = 2 4 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü İ s k e n d e r i y y e ' d e i m z â l a n a n m u k a v e l e de a y n i e s a s ­ ların t e ' y i d i m a h i y e t i n d e d i r . F a k a t b u n a r a ğ m e n B â b - ı - A l î M ı s ı r ' d a n e m i n o l ­ m a d ı ğ ı için, R u s l a r l a g i z l i b i r m ü z â k e r e c e r e y â n e t m i ş v e n i h a y e t 1833 = 1249 senesi 8 T e m m u z = 1 9 S a f e r P a z a r t e s i günü Osmanlı d e v l e t i n i R u s himâyesine s o ­ k a n meşhur Hünkâr-iskelesi muâhedesi akdedilmiştir; S e k i z sene müddetle a k d o i u n a n b u altı m a d d e l i k m u â h e d e z â h i r e n karşılıklı b i r i t t i f a k v e y a r d ı m m u ­ k a v e l e s i n d e n i b a r e t s e de, a y n i t a r i h t e i m z â l a n a n g i z l i b i r m ü s t a k i l m a d d e m u c i ­ bince askerî yardımı y a l m z R u s y a der'uhde etmiş ve b u n a m u k a b i l Osmanlı dev­ l e t i de R u s y a ' n ı n i s t e m e d i ğ i e c n e b i h a r b g e m i l e r i n i b o ğ a z l a r d a n g e ç i r m e m e k t a ­ a h h ü d ü altına g i r m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1 8 4 1 = 1 2 5 7 v u k u â t m m «13 T e m m u z » v e Mısır m e s e l e s i için de 1 8 3 9 = 1 2 5 5 v u k u â t m m «24 H a z i r a n , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1833 =

1248

18 Şubat —- 28 Ramazan, Pazartesi: Reşid Mehmet Paşa'nm azliyle Anadolu valisi Mehmet Emin Rauf Paşa'nm ikinci sadâreti. ( A z l i n sebebi, yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z mağlûbiyyet ve e s â r e t t i r : m ü d d e t i 1 8 2 9 = 1 2 4 4 s e n e s i 28 K â n u n u s â n i = 2 2 R e c e b Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n •4 sene, 21 g ü n d ü r ) .

1833 =

Sadâret itibaren

1249

30 Ağustos —- 13 Rebî'ül-âhir, Cuma: Büyük istanbul yangım. ( B u g ü n Cibâli k a p u s u n d a n ç ı k a n y a n g ı n Ş e h z â d e c â m i i n e k a d a r i s t a n b u l n i n yarısını y a k m ı ş v e b u f e l â k e t t e b i r k a ç çarşı kül hâline g e l m i ş t i r ) .

1838 =

semti­

1254

30 Mart = 4 Muharrem, Cuma: Sadâretin Baş-vekâlet'e tahvili. ( E s k i d e v l e t teşkilâtının n e z â r e t l e r e t a h v i l i İkinci M a h m u d devrinde başladığı g i b i . S a d â r e t m a k a m ı n ı n i l k d e f a o l a r a k B a ş - v e k i l l i ğ e t a h v i l i de a y n i d e v i r d e d i r : Pâdişâhın b u gün Sadr-ı-a'zam R a u f Paşa'ya gönderdiği Hatt-ı-Hümâyunda vü­ k e l â d a n b i r i n i n B a ş - v e k i l sıfatiyle M ü h r - i - H ü m â y û n u h â m i l olmasından ve bu yeni kaideye g ö r e k e n d i s i n e D â h i l i y y e nezâretini t e v c i h e d e r e k B a ş - v e k i l y a p t ı ­ ğın d a n b a h s e d i l m e k t e d i r ; b u n u n l a b e r a b e r S u l t a n M e c i d d e v r i n d e S a d â r e t ü n v â n ı i h y a e d i l m i ş t i r : A ş a ğ ı k i sene v u k u â t m m «2 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1839 = 1255 24 Haziran = 11 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Nezih bozgunu. (1832=1248 vukuatının «21 Kânunuevvel» fıkrasında Kütahya anlaşmasıyla n e t i ­ celendiğini g ö r d ü ğ ü m ü z M ı s ı r m e s e l e s i o z a m a n d a n b e r i m ü t e m a d i b i r b u h r a n v a ­ z i y e t i n i dâimâ muhâfaza etmiştir: B u gerginliğin başlıca sebebleri i k i tarafın da o anlaşmadan memnun olmaması ve b i r b i r i n e emniyet ve itimâd edememesi, M e h m e d A l i ' n i n M ı s ı r ' l a S u r i y e v e K i l i k y a ' d a istiklâl a r z u l a r ı b e s l e m e s i v e h a t t â b i r aralık A v r u p a d e v l e t l e r i n i n K a h i r e ' d e k i k o n s o l o s l a r ı n a b u m e m l e k e t l e r ü z e ­ r i n d e f e t i h h a k k ı i d d i a e d e r e k v e r a s e t u s u l i y l e istiklâle k a r a r v e r d i ğ i n i t e b l i ğ ettikten sonra konsolosların tazyikıle iddialarını tâdile m e c b u r olması ve n i ­ h a y e t O s m a n l ı h a z i n e s i n e v e r g i v e r m e m i y e k a l k ı ş m a s ı g i b i şeylerdir, i ş t e bütün b u n l a r d a n dolayı h e r i k i t a r a f mütemadiyen askerî hazırlıklarda bulunmuş, h u -

120

KRONOLOJİ

1830

=

1255

dut boylarında b i r b i r i n i n harekâtını kollamış. A d a n a taraflarında T o r e s g e ç i t l e ­ r i n i t a h k i m e d e n İ b r a h i m P a ş a S u r i y e ' y e 80 b i n a s k e r y ı ğ m ı ş v e b a b a s ı d a M ı ­ sır'da 50 b i n kişilik b i r o r d u i l e b i r d o n a n m a h a z ı r l a m ı y a b a ş l a m ı ş , O s m a n l ı h ü ­ k ü m e t i Ş a r k vilâyetlerinde h a z ı r l a d ı ğ ı « K ü r d i s t a n o r d u s u » n u m ü t e m â d i y e n t a k ­ v i y e e t t i k t e n b a ş k a m e ş h u r M o l t e k e de içlerinde o l m a k üzere b u o r d u y a m ü t e ­ hassıs e c n e b i zâbitleri g ö n d e r m i ş v e k u m a n d a n l ı ğ ı n a d a v e z â r e t p â y e s i y l e K ü ­ t a h y a f e r i k i çerkes Hâfız-Mehmet Paşa'yı tâyin etmiştir. B u g e r g i n vaziyette h a r b i n g e c i k m e s i , d e v l e t l e r i n h e r i k i t a r a f üzerinde mütemâdi tazyiklerde bulunmalarmdandır; f a k a t M e h m e d A l i ' n i n n i h a y e t istiklâl dâvâsma kalkışması. İkinci M a h m u d ' u n Hâfız p a ş a ' y a h a r e k e t e m r i v e r m e s i y l e neticelenmiş, Osmanlı o r d u s u 21 N i s a n ı = 6 s e f e r P a z a r g ü n ü F ı r a t ' d a n g e ç m i y e b a ş l a m ı ş , 3 M a y ı s = 1 8 S a f e r C u m a g ü n ü H a l e b y o l u ü z e r i n d e b u l u n a n N e z i b i ş g a l e d i l m i ş v e işte b u v a z i y e t üzerine M e h m e d A l i i l e o ğ l u i b r a h i m P a ş a yeniden «Fermanlu» yâni i d â m a m a h k û m âsi ilân e d i l i p m e ' m u r i y e t l e r i n d e n a z l e d i l e r e k M ı s ı r valiliği K ü r ­ d i s t a n o r d u s u k u m a n d a n ı H â f ı z P a ş a ' y a ilâveten t e v c i h o l u n m u ş t u r , i k i t a r a f ı n k u v v e t l e r i a r a s ı n d a b ü y ü k b i r n i s b e t s i z l i k t e n b a h s e d i l i r : 40-45 b i n kişilik O s m a n l ı o r d u s u t â l i m v e t e r b i y e b a k ı m ı n d a n d a M ı s ı r o r d u s u n d a n çok z a y ı f t ı r ; f a z l a o l a r a k karşı t a r a f ı n i b r a h i m P a ş a g i b i h a r b işleri içinde y e t i ş m i ş pişgin b i r kumandanına m u k a b i l Hâfız Paşa cesur, f a k a t değersiz b i r askerdir.. Öyle b i r v a z i y e t t e M o l t k e v e a r k a d a ş l a r ı g i b i k ı y m e t l i E r k â n - ı - h a r b zâbitlerinin t a v s i y e l e r i n e k u l a k asmıyarak ulemânın sözüyle h a r e k e t etmiş ve meselâ b i r g ü n d ü ş m a n o r d u s u n u n f e n â b i r v a z i y e t i n d e n istifâde için h e m e n t a a r r u z e d i l m e s i ­ n i t a v s i y e eden mütehassısları d i n l e m e y i p o günün C u m a olmasını şer'an t a a r r u z a m â n i g i b i g ö s t e r e n u l e m â y ı dirıliyerek b ü y ü k b i r f ı r s a t k a ç ı r m ı ş t ı r ! N e z i b b o z g u ­ n u n u n s e b e b i işte b u e h l i y e t s i z l i k t e g ö s t e r i l i r ; B i r k a ç s a a t içinde o r d u d a r m a ­ d a ğ ı n o l m u ş , a s k e r l e b e r a b e r H â f ı z P a ş a d a k a ç m ı ş v e b ü t ü n a ğ ı r l ı k l a r Mısırlılara k a l m ı ş t ı r ; A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «3 T e m m u z , , f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

SULTAN

— M. 1839 = H. 1255

( i k i n c i M a h m u d v e r e m d e n ölmüştür; b u akıbette çektiği g a i l e l e r i n de t e ' s i r i o l ­ d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . 1 7 8 5 = 1 1 9 9 s e n e s i 20 T e m m u z = 1 3 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 53 sene, 11 a y , 12 g ü n y a ş a y ı p 54 yaşını b i t i r e c e ğ i sırada v e f a t e t m i ş d e m e k t i r . 1 8 0 8 = 1 2 2 3 s e n e s i 28 T e m m u z = 4 Cumâda-l-âhire P e r ş e n b e g ü n ü t a h t a ç ı k m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e s a l t a n a t m ü d d e t i de 31 sene, 4 g ü n d ü r . İkinci M a h m u d O s m a n l ı pâdişâhlarının e n b ü y ü k l e r i n d e n d i r U z u n süren s a l t a ­ n a t ı n d a hârici h a r b l e r v e dâhili i s y a n l a r l a sarsılan d e v l e t i n inhilâline mâni ol­ m a k k u d r e t i n i gösterdikten başka, her sâhadaki teceddüd h a m l e l e r i y l e Osmanlı i m p a r a t o r l u ğ u n a y e n i b i r h a y â t i y y e t v e r m i ş t i r ; b i l h a s s a câhil v e m ü t e a s s ı p t a ­ bakaların k e n d i s i n i t e k f i r derecesine v a r a n husûmetlerine r a ğ m e n teceddüd y o ­ l u n d a gösterdiği sarsılmaz a z i m d e n dolayı G a r p menbâlarmda bile hürmetle y â d e d i l i r ; h a t t â S u l t a n M e c i d z a m a n ı n d a ilân e d i l e n « T a n z i m â t - ı - H a y r i y y e » b i l e b u ­ n u n son zamanlarında hazırlandığı halde, meşhur A k i f p a ş a vesaire g i b i bâzı m u ­ hafazakârların m u h a l e f e t l e r i n d e n dolayı g e r i kalmıştır. Yeniçeri ocağının i l g a s i y l e y e n i o r d u n u n harblerle i s y a n l a r a rağmen kurulmıya b a ş l a m a s ı , d e v l e t teşkilâtının G a r p esaslarına g ö r e t e n s i k v e ıslâhı, k ı y a f e t i n k ı ­ lâbı, P o s t a , K a r a n t i n e , T a h r i r - i - n ü f u s v e s a i r e gibi faydalı y e n i l i k l e r i n tatbiki, «Rüşdiyye» denilen O r t a m e k t e p teşkilâtıyle Tıbbiyye, H a r b i y y e ve B a h r i y y e m e k ­ t e p l e r i n i n t e ' s i s i , buharlı g e m i v e s a i r e g i b i t e k n i k t e r e k k ı y â t m m e m l e k e t e g i r m e ­ sinde önayak olması, U n k a p a m köprüsüyle d a h a p e k ç o k ü m r a n eserlerinin i n ­ şâsı v e d a h a b i r ç o k hayırlı t e ş e b b ü s l e r i y l e e s e r l e r i i n k ı r a z a d o ğ r u g i d e n d e v l e t i m u h a k k a k b i r v a r t a d a n kurtarmıştır. S u l t a n M a h m u d , y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z N e z i b felâketini d u y m a d a n ölmüş: o l d u ğ u için, b â z ı m e n b â l a r d a b a h t i y a r s a y ı l ı r ) .

M. 1861 = H. 1277 —

—

1839 = 1 Temmuz =

1255

18 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Sultan Mecid'in cülusu.

(İkinci M a h m u d ' u n büyük

oğlu, S u l t a n A z i z ' i n büyük

kardeşi ve Osmanlı

pâdişâh­

larının o t u z b i r i n c i s i o l a n S u l t a n M e c i d , 1 9 2 2 = 1 3 4 1 de s a l t a n a t ı n ilgası üzerine

yal­

nız

nis-

Hilâfet

makamında

bulunmuş

betle «Abdülmecid-i-Evvel 25 N i s a n = mektir': da

yâni

adı

Abdülmecid-ibni-Abdül'Aziz'e

Abdülmecid»

17 y a ş ı n ı n

«Bezm-i-âlem

bahsedilir.

H e r halde

vâris olmuş ve b i l h a s s a

çıkmaz

lakıyyet

Birinci

yeğeni

sayılabilir:

içinde

bulunduğu

V â l i d e - S u l t a n » dır.

ç o k i'tinâ e d i l d i ğ i n d e n v e hattâ m u n t a z a m

bildiğinden

çıkar

tuttuğu,

Anasının

terbiyesine

=

olan

1823 =

1238

senesi

13 Ş a ' b a n C u m a g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e y a ş ı n ı n 16 sene,

2 ay, 7 gün

mamiyle

30 Haziran / 1 Temmuz = 17 / 18 Rebî'ül-âhir, Pazar / Pazartesi gecesi : İkinci Mahmud'un ölümü.

ABDÜLMECİD

Hâriciyye

salâhiyyetlerini

babasının

muhâfazakâr

n â z ı n ,Koca-Reşid tahdid

tereddüd e t m e m e k s u r e t i y l e

eden

yaşından

Paşa

Tanzimat

sırada

de­ ve

konuşacak

teceddüd vüzerâ

çıkmış

Sultan Mecid'in tahsil ve

tahta kadar

ıslâhât

ve vükelâya

iie gizlice

umulmıyacak

fikirlerine tarağmen,

anlaşarak

Hatt-ı-Hümâyûnunu b i r büyüklük

Fransızca

kendi

tahta mut-

neşretmekte

göstermiştir).

2 Temmuz == 19 Rebî'ül-âhir, Salı: Mehmet Emin Rauf Paşa'nıu azliyle Meclis-i Vâlây-ı Ahkânı-ı Adliyye reisi Koca-Husrev Mehmet Pa­

;

şa'nıu sadâreti. ( B u d e ğ i ş i k l i k , s a r a y ve d e v l e t e r k â n ı n d a n m ü r e k k e p i k i p a r t i d e n b i r i n i n diğe­ rine galebesi d e m e k t i r : R i v a y e t e n a z a r a n , i k i n c i M a h m u d ' u n son zamanlarında hastalığının i l e r l e m e s i n d e n dolayı h a l ' i y l e büyük şehzâde Abdülmecid'in iclâsım istiyen devlet-adamlarmm başındaki K o c a - H u s r e v Paşa'ya karşı, M â b e y n mü­ şiri A h m e d F e v z i P a ş a ' n m t e m s i l ettiği s a r a y e r k â n ı A b d ü l m e c i d ' i n idâmiyle b a b a s ı n ı n t a h t ı n d a k a l m a s ı n ı t e ' m i n e t m e k i s t e r l e r m i ş : İşte b u n d a n d o l a y ı H u s r e v P a ş a i k i n c i M a h m u d ' u n ö l ü m hastalığını ç o k y a k ı n d a n t â k i b edip s o n n e f e ­ s i n i v e r i r v e r m e z şiddetli b i r p a r t i z a n g a y r e t i y l e Abdülmecid'i derhal haberdar e t m i ş . Cülûs g ü n ü S u l t a n M a h m u d d e f n e d i l e c e ğ i s ı r a d a y a ğ m u r yağmakta ol­ d u ğ u için R a u f P a ş a K ö p r ü l ü k ü t ü p h â n e s i n d e b e k l e r k e n y e n i pâdişâhın e n mü­ him tarafdârı olan K o c a - H u s r e v Paşa sert sözlerle M ü h r - i - H ü m â y û n u elinden a l m ı ş v e işte b u n d a n dolayı e r t e s i g ü n b i r H a t t - ı - H ü m â y û n l a işe m e ş r û i y y e t v e ­ r i l d i k t e n başka «Baş-vekâlet„ y e r i n e « S a d â r e t » ünvânı d a ihyâ edilmiştir: R a u f p a ş a ' n m b u i k i n c i s a d â r e t i 1 8 3 3 = 1 2 4 8 s e n e s i 18 Ş u b a t = 2 8 R a m a z a n P a z a r t e s i g ü ­ n ü n d e n i t i b a r e n 6 sene, 4 a y , 12 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — K o c a - H u s r e v P a ş a k ö l e l i k t e n yetişme i h t i y a r b i r abazadır; Sadâret makamına k a d a r yükselen köleler y e t i ş -

122

1839

KRONOLOJİ

=

1253

tirmiş o l m a k l a d a meşhurdur; hattâ b u kölelerden Reşid M e h m e t Paşa kendi­ s i n d e n o n sene e v v e l S a d r - ı - a ' z a m o l m u ş t u r : Y u k a r d a 1 8 2 9 = 1 2 4 4 v u k u â t m ı n «26 Kânunusâni» fıkrasına bakınız).

3 Temmuz - - 20 Rebî'.ül-âlıir, Çarşanba: Kapdau-ı-deryâ Giritli Hâin-Ahmed Paşa'mn Osmanlı donanmasını Mısır'a kaçırması. ( S u l t a n M e c i d eülûs e d e r e t m e z M e h m e d A l i P a ş a ' y ı a f f e d e r e k M ı s ı r meselesi­ n i n sulhen tesviyesi hakkında Sadr-ı-a'zam K o c a - H u s r e v Paşa'ya b i r irâde tebliğ etmiş ve b u n u n üzerine Çanakkale'de h a r e k e t s i z hazır b u l u n a n donanmanın se­ fere çıkması hakkında K a p d a n Paşa'ya derhal emir gönderilmiştir: Yukarıki fık­ r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , H u s r e v P a ş a ile A h m e d Paşa ötedenberi i k i muhâlif k u ­ t u p v a z i y e t i n d e d i r : î ş t e b u n d a n dolayı S u l t a n M e c i d ' i n cülûsiyle r a k i b i n i n s a d â ­ r e t i n i k e n d i s i için e n b ü y ü k t e h l i k e s a y a n A h m e d p a ş a d o n a n m a e r k â n ı n d a n b â ­ zılarını elde e d e r e k M e h m e d A l i ' y e i l t i c a e t m e k v e o n u n l a birleşip i s t a n b u l ü z e ­ r i n e y ü r ü m e k ü z e r e b u g ü n b o ğ a z d a n ç ı k ı p İ s k e n d e r i y y e ' y e h a r e k e t etmiş v e b u s u r e t l e y u k a r d a b u s e n e n i n «24 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z N e z i b b o z g u n u n ­ d a o r d u perişan o l d u k t a n sonra, n i h a y e t d o n a n m a d a elden gitmiştir: O t a r i h t e n i t i b a r e n « H â i n » v e « F i r a r i » l â k a p l a r ı y l a anılan R u m d ö n m e s i A h m e d F e v z i ' n i n b u şeni ihâneti M e h m e d A l i ' n i n v a z i y e t i n i s o n d e r e c e t a k v i y e e t m i ş o l d u ğ u için, Mısır'ın elden çıkmasında mühim b i r âmil sayılır).

3 Teşrinisani = 25 Şa'ban, Pazar : Gülhâne Hatt-ı-Hümâyûnu ile «Tanzimât-ı-Hayriyye» nin ilânı. ( F e r m a n m e t n i n d e k i «26 Şa'ban,, t a r i h i n i n b i r « R ü y e t - i - h i l â l » d e n mütevellid ol­ d u ğ u h e m g ü n i s m i y l e , h e m M i l â d î t a r i h l e sâbit o l d u ğ u için, b u r a d a h a k i k î t a k ­ v i m e g ö r e t a s h i h edilmiştir — B i r z a m a n l a r d ü n y a n ı n en m ü k e m m e l d e v l e t t e ş ­ k i l â t ı s a y ı l a n O s m a n l ı m ü e s s e s e l e r i ü ç y ü z sene m u n t a z a m işledikten s o n r a b o ­ z u l m u ş , a r t ı k i ş l i y e m i y e c e k hâle g e l m i ş v e b i l h a s s a G a r b ' m d e v a d ı m l a r ı y l a i l e r l i y e n f i k r i y l e tekniği karşısında köhne m e v c u d i y y e t i n i çok güçlükle sürükliyebilmiştir B u hâle k a r ş ı i l k t e c e d d ü d h a m l e s i n i g ö s t e r e n G e n c - O s m a n ' d ı r . ü ç ü n ­ c ü c i l t t e 1622 = 1031 v u k u a t ı n ı n « 1 8 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . O f e c î v a k ' a d a n i t i b a r e n 1826 = 1241 v u k u â t m ı n «15 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z « V a k ' a - i H a y r i y y e » y e k a d a r g e ç e n 204 sene, 28 g ü n içinde d e v l e t b ü n y e s i n i z a m a n a uy­ d u r m a k için girişilen h e r t e ş e b b ü s Y e n i ç e r i o c a ğ ı n ı n kanlı m u h â l e f e t l e r i y l e kar­ ş ı l a ş m ı ş v e işte b u y ü z d e n O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u i k i a s ı r d a n f a z l a b i r z a m a n insanlığın u m u m î tekâmülünden istifâde edememiştir. Türk teceddüd tarihinde « V a k ' a - i - H a y r i y y e » b u b a k ı m d a n e n hayırlı b a ş l a n g ı ç sayılabilir ikinci Mahm u d ' u n o muhteşem muvaffakıyyeti teceddüd ve ıslâhâtm en büyük engelini o r t a d a n kaldırmış ve artık bütün hayırlı teşebbüslere y o l açılmış dernektir. G e n c - O s m a n ' a karşı çıkan «Hâile-i-Osmâniyye, ile «Vak'a-i-Hayriyye» arasında g e ç e n 204 sene, 28 g ü n içinde T ü r k m i l l e t i n i n e n b ü y ü k m a h r u m i y y e t i insanlık h a k l a r ı n d a g ö s t e r i l e b i l i r : i n s a n ı n e n tabiî v e e n k u d s î h u k u k u c a n , m a l v e n a ­ m u s m a s û n i y y e t l e r i d i r ; i k i asrı g e ç e n o u z u n d e v r i T ü r k halkı b u h a k l a r d a n m a h r u m o l a r a k g e ç i r m i ş t i r : 1) H a y a t h a k k ı y a l n ı z p â d i ş â h l a r ı n değil, v e z i r - i - a ' z a m l a r m , v e z i r l e r i n ve hattâ v a l i l e r l e voyvodaların bile k e y f i n e tâbi'dir : ü ç ü n c ü c i l t t e 1 6 4 6 = 1 0 5 5 v u k u â t m ı n «22 K â n u n u s â n i » v e 1 6 6 1 = 1 0 7 2 v u k u â t m ı n «29/30 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z ; 2 ) M a l m ü s a d e r e s i y a l n ı z v ü z e r â y ı değil, h a l k ı d a t e h d i d e d e n b i r â f e t h a l i n e g e l m i ş t i r : 1 6 2 2 = 1 0 3 1 v u k u â t m ı n «13 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ; 3) I r z v e n a m u s m a s û n i y y e t i de y o k t u r : 1 6 4 0 i = 1 0 4 9 v u k u â t m ı n « 8 / 9 Şubat» ve 1 6 4 8 = 1 0 5 8 vukuâtmın «20 Mayıs,, fıkralarına bakınız. B u fecî v a z i y e t t e n m ü s l ü m a n v e hıristiyan, y e r l i v e y a b a n c ı h e r k e s m u z t a r i p t i r : H a t t â k a p i t ü l â s y o n l a r d a n dolayı e c n e b i l e r y e r l i l e r d e n d a h a e m i n v e d a h a m a s u n v a z i ­ yettedir. :

1839 =

1255

OSMANLI

TARİHÎ

123

« V a k ' a - i - H a y r i y y e » y i t â k i b e d e n y e n i teşkilât v e ıslâhât b u hâle n i h a y e t v e r ­ m i ş d e ğ i l d i r : M e s e l â « A s â k i r - i - M a n s û r e » o r d u s u için t a ş r a y a g i d e n A h z - i - a s k e r m e ' m u r l a r m ı n önlerine g e l e n delikanlıları c e b r e n toplayıp bir daha memleket­ lerine dönmek ümidi o l m a m a k şartiyle d â i m î a s k e r y a z d ı k l a r ı n d a n bahsedilir! B u acı v a z i y e t y ü z ü n d e n O s m a n l ı i d a r e s i n i n n e içerde, n e d ı ş a r d a z e r r e kadar itibarı k a l m a m ı ş t ı r : H a t t â M ı s ı r ısyânında h a l k kütlelerinin M e h m e d A l i ' y e m e y ­ l e d e c e k b i r hâl'et-i-ruhiyye g ö s t e r d i k l e r i n d e n b i l e b a h s e d e n l e r v a r d ı r ! İşte b u n ­ d a n d o l a y ı d a h a İkinci M a h m u d d e v r i n i n s o n l a r ı n d a b i l e T a n z i m â t i h t i y a c ı h i s s e dilmişse de m e ş h u r D â h i l i y y e n â z ı n A k i f P a ş a ' m n p a d i ş a h a s a l t a n a t h u k u k u n u n t a h d i d i n d e n b a h s e d e r e k şiddetle m u h â l e f e t i y ü z ü n d e n t a t b i k e d i l e m e m i ş t i r . B u f i k r i n e n b ü y ü k m ü m e s s i l i , H â r i c i y y e n e z â r e t i de u h d e s i n d e olarak Londra sefaretinde bulunan Koca-Reşid Paşa'dır A v r u p a ' d a d e v l e t i n i t i b a r ı m iâde için yakında t a t b i k edilecek ıslâhât hakkında b i r çok propagandalar yaptığından bahsedilen b u büyük a d a m Sultan Mecid'in cülusu üzerine i s t a n b u l ' a gelince, başta Sadr-ı-a'zam K o c a - H u s r e v p a ş a o l m a k üzere m u h â f a z a k â r devlet-adamlar ı m n hiç h o ş l a n m a d ı k l a r ı T a n z i m â t m h a y a t î b i r z a r u r e t o l d u ğ u n u g e n ç p â d i ş â h a g i z l i m ü l a k a t l a r l a a n l a t m ı ş v e S u l t a n M e c i d de t e c r i b e s i z l i ğ i y l e y a ş ı n ı n küçük­ lüğüne r a ğ m e n k e n d i mutlakıyyet k u d r e t i n i n t a h d i d i y l e neticelenecek b i r t e k l i f i tereddütsüz k a b u l edip b e n i m s e m e k büyüklüğünü göstermiştir. :

T a n z i m â t m ilânı, S u l t a n M e c i d ' i n culûsundan 4 a y , 3 g ü n s o n r a d ı r : R e ş i d P a ş a ' ­ m n s a l t a n a t tebeddülü üzerine A ğ u s t o s başlarında i s t a n b u l ' a geldiği m â l û m o l ­ d u ğ u n a g ö r e , H a t t ı - ı - H ü m â y û n a d e r c e d i l e c e k T a n z i m â t esaslarının t a k r i b e n ü ç ayda hazırlanmış olması lâzımgelir; h e r halde i k i n c i M a h m u d devrinin sonla­ rında hazırlanmış bâzı e s a s l a r d a m e v c u t t u r ; zâten b i r arşiv vesikasına n a z a r a n T a n z i m â t esasları b i r h e y ' e t t a r a f ı n d a n hazırlanmıştır. F a k a t bütün bunlara, y â n i p â d i ş â h ı n t a r a f d a r l ı ğ m a v e b ö y l e b i r h e y ' e t teşkil e d i l m i ş o l m a s ı n a rağmen muhâfazakârlığm h â l â k o r k u n ç b i r k u v v e t i v a r d ı r ; o n u n için M u s t a f a Reşid P a ş a büyük b i r medenî cesaret göstermiş sayılır; Hatt-ı-Hümâyun okunurken « K ü r s i y e y a k ı n » b i r y e r d e d u r u p dinlemiş o l a n V a k ' a n ü v i s L û t f i , o n u n b u c e s a ­ r e t i n i şöyle anlatır :

«Tanzimât-ı-Hayriyye'nin ierâsiyçün Reşid Paşa'mn v u k u a gelen himmet-i sa­ dıkanesine v e g ö z ü n e aldırdığı m ü ş k i l â t a ' k a r ş u şu h a r e k â t - ı c a n s i p â r â n e v e f i d â k â r â n e s i i l â - â h i r - i z - z a m â n z i v e r - i s a y â y i f - i t e v â r î h - i cihân o l m a ğ a şâyan h i d e m â t - ı m a k b û l e d e n d i r . T e ' y î d - i m a k a a l i ç ü n şu h i k â y e y i b u r a c ı ğ a derceyledim; ş ö y l e k i : R e ş i d P a ş a dâiresi k e t h ü d a s ı T o p ç u b a ş ı - z â d e Sâlih B e y k i m u a h h a r e n v e z i r o l m u ş i d i , b u z â t d e n m e s m û ' d u r k i d â i r e c e m ü h i m b i r işin i f â d e s i y ç ü n h a f ­ t a l a r c a b i r v a k t - i müsâid bulup d a Reşid p a ş a ' y a ifâdeden âciz k a l u p b i r ahşam P a ş a m u ' t â d ı o l d u ğ u ü z e r e n ı s f - u l - l e y l d e n s o n r a H a r e m dâiresine g i d i n c e y e k a ­ dar bekleyüp şamdanla Paşa mâbeyn k a p u s u n u açmakda iken kethudâ y a n m a s o k u l a r a k m e r â m ı m i f â d e içün f e k k - i ş e f e e d e r e t m e z :

:

;

— E f e n d i m , s e n n e e f k â r d a s ı n , b e n ne h a l d e y i m ? B e n y a r ı n k i d e y i m k i ahşama sağ çıkacağımdan ümidim y o k d u r ! deyüp içerüye g i r e r e k k a p u y u k a p a y u p gitmişdir z i k r o l u n a n Gülhâne c e m ' i y y e t i v u k u ' b u l a c a k m ı ş » . Gene Vak'anüvis latır :

Lûtfi,

bizzât

şâhid

olduğu

k i meğer

«Kırâat»

o

gün

bir

gecenin

merâsimini

de

mehlike

ertesi şöyle

günü an­

«Hatt-ı-Hümâyûnun kıraati r e s m i n d e hâzır b u l u n m a k içün Zât-i H a z r e t - i Pâ­ dişâhı e l l i b e ş s e n e s i Ş a ' b â n ı n m y i r m i altıncı g ü n ü G ü l h â n e m e y d a n ı n d a kâin k a s r - ı âlîyi b i - t - t e ş r î f v ü k e l â v e u l e m â v e h a v â s s - ı m e ' m û r î n v e s ü f e r â y - ı e c n e biyye da'vetle nasbolunan kaymelerde ârâm etdikden ve ' nice b i n ahâli i l e o m e y d a n m a h ş e r d e n nişân o l d u k d a n s o n r a t e h y i e o l u n a n g a y e t y ü k s e k k ü r s i ü z e ­ r i n e ç ı k u p R e ş i d P a ş a ş e r e f p î r â y - ı sudûr o l a n H a t t - ı - H ü m â y û n u alâ-mele'-in-nâs m i n - e v v e l i h i ilâ-âhirihi s a v t - ı b ü l e n d v e selîka-i b e l î ğ a - i â l e m - p e s e n d i l e okudu. Müddet-i kırâat h a y l i mümtedd oldu. Huzzâr-ı müstemiinin ç o ğ u meâl-i Hatt-ıHümâyûnu yakînen fehmetdiler». Reşid Paşa'mn okuduğu Gülhâne Hatt-ı-Hümâyûnu şöyledir:

1839 =

KRONOLOJİ

124

1255, 1839

1255

=

siyâsiyye

iüt-i

pençe-i

T e b â r e k ellezî b i - y e d i h i - l - m ü l k ü v e H ü v e alâ külli ş e y ' i n «Benim

vezirim!

yet-i

Cümleye

zuhurundanberü

ye

kemâliyle

net

ve

yüz

nevviayatisâl

elli ne

olıanmayan lûkânemiz

dahî kazıyye-i

mevki'-i

coğrafîsine

nazaran

e&bâb-i

tevfîkihi-T-eâlâ Hazret-i ve

can

muktaziy şöyle

ve

muktezıyyenin

dânı

olacağı

ya'nî

işiyle

gün

devlet-ü-millet çalışacağı

ehemm

olup

yen

ise

iltizâmâi

işi

ne

gücü ve

şüpheden

hâsıl eğerçi âlât-ı usûl-i

ve

akça

binâen

mukaddemlerde

ta'yîn-i

muzırrast

ile

vâridât

elyevm

virgü

asker-ü-leşgere

hmvun

olup

artup

idâre

hiç carî

ahâlîsi vaktde

olarak

hu

hidmet-

kasıyy esinin ve

ne

misittü

i':v.'ır-ı

göre

maddesi

ke­

ve

hüsn-i olan bundan semere-i bir

gün-be-

hüsn-i-

dahî

şâir

tak­

dahî

kendüsüne

ana

hk-

aksi

halde

ve

ise

müsellem sıdk-u-isti-

hüsn-i

mâl

ve

bir

suretlere-

dahî

olduğu

zannolunmuş bir

ba'zı

olageldiğ'i

olunacağına

dahî

olup hı­

ısınanıayup

uğraşıp

asâkir-i bir

halde

olamadığı

kâmil esi

memûlik-i-mahrûseıniz

tahrîbiyyeden

hâli

mahabbeti

elbette

bu ise

olacağına

milletine

taayyiişiyle

azadedir

memâlikvyçün olarak

ne

emv.i-

ve

fıtriyyesinde

elbette

emniy yet-i

Mü­

olmadığından

oiMUet-i

olduğu

ıztırâbdan

vatan

şey

\;cve

ibâret

devlet-ü-milletine

ve

emniyet-i

dâire-i ve

bir

te­

dahî

virgü

muzırr

h-sman ve

ve

esûsiyyesi

nâmûsiyçün

«âhirdir

devlet

endîşe

tevsi-i

lehü-l-hamd de

kes

gayreti'

muhtâc

liyy esinden muş

ve

muhâfaza-i

virgüsiyle

ve

bedîhî

lâzım

hare­

çünki

bir

masarif-i akça

dahî

suretine yed-i

muk— tev--ci­ bakılmak-

vâhid

evvelce nâfıası memleketin

zımedendir

bskıriıd-

görüleınimesâ —

ve

meden

olarak

zimmeti

ise

asker

noksan

merâdd-ı

nâfıasının

masıyla

her

ba'z-ı bu

ve

mümkin

kimse

tarafından

bir taraf dan

na

anın

kuunda

anım

dan

mamak bu

ve

mâl

maddelerinden

hükm-i

taraf-ı

ittifâk-ı

kâm-ül-Adliyye

a'zûst

bu

ve

cümlesi

emnvyet-i

ziyye

bir

Şer'iyye

olunacağından

olsun

kavânîn-i

hiç

tutulmak dîn-ü-devlet

halde

göre

ana

mn-rinin

el-hâletü-hâzihi

la.rı var

ise

dahî

ulemâ

muhalif

kanun-nâmesi

nukdâr-ı tanzim

dahî ve

vüzerâdan

vâfî

ve

hatır

ve

olunacağından

ve

r%-

içtimâ

söyUyerek

iş­

mukta-

dahî

olduleca

Bâb-ı ilâ-mâ-

Hatt-ı-Hümâyûnumuz ihyâ

her

kabâhat-i

şâyet menfur

ve

vüke­

vükelâ kim

ohır

sabitelerine

bakilmıyarak

etdirüsün

işiu vaz'olu-

vuku'bulmıyave

velhâsıl gönüle

ve

içün

ulemâ

ulemâ

olarak şer'an

vükelâ

hareket

tanzim

maaşları

Ah-

arzolunsun

cemî-'i

edenlerin

dahî

hu­

Meclis-i

maddesi

mülk-ü-milleti

olunarak

mahrû-

diğer

kavânîn-i

bâlâsı

hilâfına

ve

orada

karargîr

odasında

haraket

hiç rütbeye

Cezâ

mahsûsen

kasem-billâh

ve

eyyâmda

Hümâyûnumuza

Hırka-i-Şerîfe

şâire trz-u-nâ-

memâlik-i

serbestçe

ve

ve

olmağla

askeriyye

kılın­

miilet-i

verilmiş

dâir

Hümâyûnumuzdan

olunup

can

hususlarına

?isre

taraf-t

üzre

olunarak

kanun

vu­

mahrum ve

kâffe-i

a¬

olacakların­

islâm

çekinmeyüp

bir

vs

olarak

töhmet-ii-kabâhati

kûmiHe

teksir

hiç

olmamak

vuku'bulmamak

lâzımgelm&ş

Tanzîmât-ı her

mücerred

şer'iyyeye

anlar

ve

söyleşilüp

cânib-i

ehl-i

olunacak

virgü

içün

lâyıkalarmm

te'dîbât-ı

gımmmda

tâ'yîn-i

olunmak

olduklara

tahlif re

ve

kararlaştırılıp

ahd-ü-mîsak

hâzvr

ta'yin

kavânin-i

câis

irsiyyelervnden

ifctiısâsınca

mertebe

ba'zı

mevâdd-ı

da'vâları icrası

birinin

olmak

verilmesi

lüsûmu

dahi

düstûr-ül-amel

olduğundan

cağına

karar

dahî

beriyy-üz-simme

emniyyet-i

efkâr-u-mütâMâtını

tasdik-u-tevşîh

kavânîn-i

lâ

daha

Dâr-ı-Şûrâsımda,

şâ'-Allâhi-Teâlâ

nacak

ile

cân-u-mdl

tarafdan

Ser-askeri ile

ârâ

kuvvet-ü-ma'mûriy-

tasallut

olan

şer'î

istihdam hâldendir.

mâlik-ü-mutasarrıf

hukuk-ı

ol­ aske-

hükm.oluwmadıkca

görülüp

mazhar

Şâhâneımi^den

Devlet-i-AUyyemiz

ederek

veresesi

bilâ-istisnâ

dahî

câl-i

ile

ilâ-ni-

olmakda

icâb-ı

cünhanın

facsâ

Saltanat-ı-Seniyyetnvizden

gelenlerin

müddet-%

esâsı

muamelesi

ve

ve ticâret

tahsîl-i

töhmet-ü-kabâhatden

Şâhânemize

ahâlîsine

suslara

olunmamak

ol

müsadere

tebaa-i

müsâadât-ı

mûs

müdâhale

sene

cümlesinin

nü-

neferâf-ı

olunmak

serbestiyyetle

farîza-i

ve

olunacak

olmadıkça

tedkik

zirâat

müstslzim

beş

ırz-u-nâmûsuna

kemâl-i

ahâlînin

hem

lâ-

rr.ühivı-

ziyâde

taleb

i'dâm-u-tesmîm

diğerinin

veresesi

malını

ve

semiz

celî

mevâdd-ı

askerliğe

eshâb-ı

sâiresi

tahammülünden

tenasülü

yâhud

hâsıl

ber-vech-i

ve

emvâl-ü-emlâkine

kes

ve

ve olunması

aded-i

ve

vaz'-u-te'sîs

fîmâ-ba'd

alenen hafi

dört

olmayup

olduğundan

iktizâsında halkkmda

hiç

ve

kud­

alınama­

memleketin

misİllü

kat-ı

takdirinde

münâvebe

nizâmiyye

-şer'iyye

her

hasene

kavânîn-i ibaret

ve

ve

şey

icrâ

vermek bir

nizamsızlığı

olduğu

füturu

âsâyiş-ü-'istirâhat

meşrûhadan kimse

mûeib

tarîk-%

asker

âdem

gıdr-ü-zıdmemlâk

askeriyim göre

belki

iyüce

ziyâde

muharrer

rütbe-i

hem

lüzumu

usûl-i bir

ana

cevhile

kiminden

dahî

memleketden

dahî

Velhasıl ve

ihlâlini

içün

ve

bir

ferdin

masârif-i

olunup

olduğu

istenilmek

istihdamları

içün

yet

asker

her

ber-minvâl-i

câri

ihtiyarına

zâten-

kimseden

bahçen

vatan

kadar

bakilmıyarak

kiminden hâyet-il-ömr

dahî

muhâfaza-i

şimdiye

mevcûdesine

olunarak

ve

eğer

harekât-ıı-sekenâiı

ta'yîn

tahdîd-ü-teb
maddesi

eğerçi de

cer,ıî-i

memâlîkdsn

berren ile

yed-i

ol dahî

ahâlî-i

münâsib

icâbi-yye

âdemin

olarak

bakup

çıkarına ba'd-ez-in

virgûy-i

bir

demek

Devlet-i-Aliyyemizin

riyye

avn-ü-inûyet-i

memdlik-i-mahr-

ve

kavânîn-i

zı-mnmıda

M-

zarfmda

Peygamber?ye

ve

ve

emin

sene

ması

ohıpvs

bir

-dahî

,fûs-i

kendü

125

TARİHÎ

ınâliyyesini

teslim

olmasıyla

göre

Mîfi--

isti'dûdlarma

kazıyyelerinden

devlet-ü-memlekete

emvâl-ü-enılâkinden

kendü

tazıyyeye

dahî

ve

ta'yîn-i

eazz

cân-u

ahûR

uaz'-u-te'sisi

ve

zâtiyye

cân-u-nâmûsundan

dâimû

mâl

îstihdâmı

hükat-i

terfiki

Cenâb-ı

cedide

ırz-u-nâmûsdan

bu

dahî her

müddet-i

idC-;c

bulunmuş

on

merûdd-ı

ve

muhâfaza-i

ayrüamıyacağı

man

devlet

ve

bile

ve

ise

ve

gördükçe

hi-l-aks

bakamayup

dirinde

kete

candan

olmasa

hâlinde

mülke

celb

tehlikede

kavânin-i

wz-u-nâmûs

tahtinde

dimağla

Devlet-i-AUyye

kavânîn-i

edeceği

ibâret

böyle

,za'/-n

Devlet-i-Aliyyemizin

beş

zahir

ruhâniyyet-i

işbu

misillü

kaametden

imdâd-ı ba'zı

sûret-i

meyi

teşebbüs

den

bundan

inkıyâd-ii-'anbil-ttks

kmi'tiiiyet

halde

olacağı

olmv.te-

hayriyyet-âsâr-ı ve

Mikan

olunduğu

zımnında

dünyâda

olduğu

birle

e'ye

memâMk-i

ve

vâsıl

esbâb-t

vâzıhâtdan efkâr-i

ve,

hasıl

ve

mahfûziyyet-i

anları

yanete

teşebbüs

ve

şer'iyye

memâlik-ü-enhâ

'idaresi

yenin

ki

âdem

kavânîn-i

münbitesine

matlûbe

g-aayete

Kavânîn-i-Münîf

firûzundanberü

i'timdd

istinâd

ne

münhasır

arâzî-i

Şer.'yys-J-uvvet-fi-nıik-

müteakibe

olamayacağı

i

bidâ-

kavânîn-i

kuvvet-û-ma'muriyyet

i'mâr-ı

lâzı-mesi-ne

görünerek

yet-i

ve

ve rütbe-i

gavâü-v ve

pâydâr rûz-

suver-i

hüsn-i

ki

halbuki

nâfıasına

Bârî'ye

mizin him

ve

mücerred

fukarâ

Kur'âniyye

evvelki

olmuş

memdDikin

Devlet-i-Aliyyemizin

heman

ibâret

retine

kadir

SaUanat-ı-Seniyyemizi-n

Şer'-i-Şerif'e

Hümâyûnumuz

vessül

vardır

hasebiyle

mübeddel

cülus-i

ceüle-i

üzre

refûh-u-ma'mûriyyeti

sene

mebnî

olduğu

olunduğundan

tebaasının

olunmamak

fakra

nin

ahkâm-ı

riâyet

bilcümle

m.uşiken

ma'lûm

ise

dan

umûr-i

ve

cebr-ü-kahnna

•değil

BİSM-ÎLLAH-1R-RAHMÂNÎR-RAHÎM

OSMANLI

ve henüz olup

dahi ise gö­ icrası

cümle

me'-

olmıyanharâbiyyet-i

126 mülkün

1533 — 1255

K R O N O L O J İ sebeb-f-

a'samı

olan rüşvet

madde-i

fimâ-ba'd

kerîhesinin

kuu maddesinin dahi bir kanun-u kam ile te'kidine meşrûha usûl-i atîkayı bütün bütün ta-ğyir-ü-tecdîd irâde-i Şahanemiz Dersaâdet ve bilcümle memâlik-i i'lân-u-işâe olunacağı ımsillü düvel-i mütehâhhe Teâlâ ile-l-ebed bekaasına şahid olmak üzere

adem-i

vu­

baküsun ve keyfiyvât-ı demek olacağından işbu maJırûsemiz ahâlisine

dahî bu usûlün De-r-i-saüdetimiz'de

cümle süferâya . dahî resmen bildirUsün. Keman Rabbirniz cümlemizi muvaffak buyursun ve bu kavânîn-i müessesenin edenler Allâhu-Teâlâ Hazretlerinin lâ'netine mazhar olunsunlar lah bulmasunlar Aminy,.

inşâallâhumukim bil­

Teâlâ Hazretleri hilâfına hareket ve ile-l-ebed fe­

B u h a t t - ı - H ü m â y u n b i r n e v i K a n u n - ı - e s a s î y e v e T a n z i m â t i d a r e s i d e müeyyide-* s i z b i r m e ş r u t i y e t e b e n z e t i l e b i l i r : H a t t ı n iptidaî b i r k a n u n - ı - e s a s î y e benzemesi, mutlakıyyet h u k u k u n u t a h d i d edip i n s a n h a k l a n m n en mühimlerim tâyin ve t e s bit etmesindendir. i n h i t a t asırlarında masûniyyeti k a l m a m ı ş o l a n c a n , m a l v e n a ­ m u s esasları e n k u v v e t l i ifâdelerle t e ' m i n â t a l t m a a l ı n m a k t a , i l t i z a m usulünün i l g a s i y l e servete g ö r e v e r g i esasına müstenit b i r malî adâlet düsturu k o n u l m a k t a , k a y d - i - h a y a t l a a s k e r l i k usulüne n i h a y e t v e r i l i p 4-5 s e n e l i k b i r a s k e r î h i z m e t d e v ­ resi tâyin edilmekte, rüşvet memnûiyyeti kanunî b i r mâhiyet a l m a k t a , muhake­ m e l e r i n aleniliği v e h ü k ü m s ü z c e z â o l a m ı y a c a ğ ı y e n i b i r h u k u k esası ş e k l i n d e tesbit o l u n m a k t a ve b i l h a s s a d i n v e m e z h e b farkı olmaksızın bütün tebaanın b u insanlık h a k l a r ı n d a n istifâdeleri h u s u s u n d a m ü s â v a t ilân e d i l m e k t e d i r . B ü t ü n b u esaslar için y e n i k a n u n l a r t e d v i n e d i l m e k s u r e t i y l e «Tanzimât-ı-Hayriyye„ tahak­ k u k e t m i ş o l a c a k t ı r : B u n l a r a m u g a y i r k a n u n o l a m r y a c a ğ ı n a g ö r e , Gülhâne hattı b i r n e v i kanun-ı-esasî d e m e k t i r . B u bakımdan T a n z i m a t i d a r e s i mutlakıyyetle m e ş r u t i y y e t a r a s ı n d a 1 8 3 9 = 1 2 5 5 d e n 1 8 7 6 = 1 2 9 3 t a r i h i n e k a d a r 37 sene s ü r m ü ş b i r istihâle d e v r i s a y ı l a b i l i r : F a k a t b u n e v ' i ş a h s ı n a m ü n h a s ı r r e j i m i n y e g â n e m ü e y ­ y i d e s i pâdişâhla vükelâ ve ulemânın «Hırka-i-Şerîf» odasındaki y e m i n l e r i n e m ü n ­ hasırdır. S u l t a n M e c i d ' i n « K a s e m - b i l l â h » şekli ş ö y l e d i r : «Hatt-ı-Hümâyûnumda münderic olan kavânîn-i şer'iyyenin harf-be-harf icrâsın a v e m e v â d d - ı e s â s i y y e n i n f ü r û â t m a dâir e k s e r i y y e t - i â r â i l e k a r a r v e r i l e n ş e y ­ l e r e m ü s â a d e e y l i y e c e ğ i m e v e h a f î v e ceîî h â r i c e n v e dâhilen t a r a f - ı H ü m â y û ­ n u m a i l k a a o l u n a n şeyleri k a v â n î n - i m ü e s s e s e y e t e v f î k - u - t a t b i k e t m e d i k ç e k i mesnenin lehine ve aleyhine b i r hükm-ü-ferman etmiyeceğime ve vaz'olunmus ve o l u n a c a k kavânînin tağyirini t e c v i z buyurmıyacağıma Vallâhi». B u y e m i n e g ö r e p â d i ş â h k e y f î i d a r e d e n v a z g e ç i p k e n d i s i n i n de k a n u n a tâbi o l a ­ c a ğ ı m ilân e t m e k s u r e t i y l e saltanat salâhiyyetini b i z z a t tahdid etmekte ve b u suretle mutlâkıyyet h u k u k u n a resmen nihayet vermektedir Böyle bir hareket Türk demokrasi t a r i h i n d e f e v k a l â d e m ü h i m b i r inkılâb e h e m m i y e t i n i hâiz o l ­ m a k l a b e r a b e r , h a l k ı n d e v l e t işlerini m ü r â k a b e e d e b i l m e s i n i t e ' m i n edecek b i r m e c l i s k u r u l m u ş o l m a d ı ğ ı için, h e n ü z millî hâkimiyyet başlamamış demektir; G ü l h â n e hattının teşriî s a l â h i y y e t l e r l e t e ç h i z e t t i ğ i h e y ' e t l e r m i l l e t m e c l i s l e r i d e ­ ğil, devlet m e c l i s l e r i d i r ; U m u m î kanunların t e d v i n i «Meclis-i Vâlây-ı A h k â m - ı A d l i y y e » y e v e a s k e r î k a n u n l a r ı n t â n z i m i de « D â r - ı Ş û r â y - ı A s k e r î , , y e bırakıl­ mıştır. B u n l a r d a n « A h k â m - ı A d l i y y e » m e c l i s i k e n d i â z â s ı n a « V ü k e l â v e r i c â l - i d e v l e t l i n de i n z i m â m i y l e k a n u n t e d v i n e d e c e k t i r v e â z â s m ı n v ü k e l â d a n istizah hakkı bile vardır, işte b u n d a n dolayı T a n z i m a t demek, pâdişâhla hükümetin h a l k t a n e v v e l k i halkçılığı d e m e k t i r . Zâten bizde teeeddüd cereyâniyle halkçılık f i k r i G a r p m i l l e t l e r i n d e o l d u ğ u g i b i a ş a ğ ı d a n y u k a r ı değil, y u k a r d a n a ş a ğ ı d o ğ r u bir meerâ tâkib etmiş, Genç-Osman'dan S u l t a n M e c i d ' e kadar bu fikirlerin b ü t ü n m ü m e s s i l l e r i y l e m ü r e v v i c l e r i v e h a t t â şehitleri s a r a y l a B â b - ı - Â l î ' d e n ye­ t i ş m i ş v e b ü t ü n m u h a l e f e t l e m u k a v e m e t de Y e n i ç e r i o c a ğ ı y l a İ l m i y y e z ü m r e s i n ­ d e n v e h a t t â h a l k kütlelerinden ç ı k m ı ş t ı r . :

Gülhâne Hatt-ı-Hümâyûnunun teeeddüd ve d e m o k r a s i t a r i h i m i z d e k i büyük kıy­ m e t i n e m u k a b i l , d e v l e t b ü n y e s i n d e k i m ü h l i k t e ' s i r i n i de i n k â r e t m e k k a b i l de­ ğildir. B ü t ü n i m p a r a t o r l u k l a r d a b i r h â k i m m i l l e t v a r d ı r : A v u s t u r y a i m p a r a t o r ­ l u ğ u n d a A l m a n ırkı, M o s k o f ç a r l ı ğ ı n d a R u s u n s u r u , İngiltere c â m i a s m d a İ n g i -

= 1255

1839

OSMANLI

127

TARİHİ

İ z m i l l e t i ve hattâ A m e r i k a Birleşik-devletlerinde A n g l o s a k s o n unsuru hâkim vaziyettedir ve bütün b u devletlerin m e v c u d i y y e t i işte o h â k i m i y y e t l e r e bağlı­ dır. O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u b u b a k ı m d a n t a r i h s a h n e s i n d e b i r istisnâ s a y ı l a b i l i r : O s m a n - G a z i ' n i n itibarî istiklâl t a r i h i sayılan 1299 = 699 s e n e s i n d e n Tanzimâtm ilânına tesadüf e d e n 1 8 3 9 & 1 2 5 5 t a r i h i n e k a d a r g e ç e n 540 yıllık b ü y ü k devirde hâkim b i r m i l l e t y o k t u r , hâkim b i r ümmet vardır; devlet bünyesine «Musavat-ı i s l â m i y y e » e s a s m m h â k i m o l d u ğ u b u beş b u ç u k asır, kılıç altında ihtidâ e t m i ş m a ğ l û p m i l l e t l e r d e n B o ş n a k l a r ı n , P o m a k i a r m , Çıtakların, A r n a v u t l a r ı n v e ö t e d e n beri müslüman o l a n Arapların, Kürtlerin, B e r b e r i l e r i n v e d a h a b i r ç o k unsur­ ların d e v l e t sâhibi o l a n T ü r k ı r k ı y l a h u k u k m ü s â v â t m a m a z h a r oldukları ve m ü ş t e r e k b i r h u k u k î kütle teşkil e t t i k l e r i d e v i r d i r . T ü r k ırkı millî hüviyyet ve h â k i m i y y e t i n i işte b u b e ş b u ç u k asırlık dinî h â k i m i y y e t d e v r i n d e unutmuştur. Tanzimâtm b u ' b a k ı m d a n zararlı tarafı, ü m m e t hâkimiyyetine bile n i h a y e t ve­ r e n « E h l - i t s l â m v e m i l l e t - i şâire,, m ü s â v â t m d a gösterilebilir: işte b u suretle ümmet d e v r i n i n y e r i n e artık k o z m o p o l i t b i r Osmanlılık d e v r i k a a i m olmuş v e üç kıt'aya yayılan o m u a z z a m i m p a r a t o r l u k câmiasmda hâkim b i r unsur k a l m a ­ m a s ı a n â s ı r d i s i p l i n i n d e n e s e r b ı r a k m a d ı ğ ı için d e v l e t b ü n y e s i m u k a d d e r b i r d e ­ m o k r a s i y e m u k a v e m e t e d e m i y e c e k b i r hâle g e l m i ş t i r . B u i ğ r e t i a n â s ı r câmiası içinde d e v l e t i n m ü e s s i s i v e s â h i b i o l a n T ü r k u n s u r u a r t ı k b i r a k a l l i y e t v a z i y e t i n dedir Hânedânın Türk ve resmî d i l i n Türkçe olmasından başka b i r Türklük alâ­ m e t i k a l m a m ı ş t ı r . B ö y l e b i r v a z i y e t t e ü m m e t h â k i m i y y e t i n i n de y ı k ı l m a s ı , o z a ­ m a n bile h a l k arasında m u h t e l i f aksül'ameller uyandırmış, müslümanlar mütees­ sir, gayr-i-müslümler m e m n u n olmuştur. A b d u r r a h m a n Şeref m e r h u m «Tarih m ü s â h a b e l e r i » n d e k i T a n z i m a t etüdlerinde m ü s l ü m a n l a r ı n t e e s s ü r ü n ü : «Ahâli-i islâmiyye eser-i taassub olarak müsâvât-ı tebaa k e y f i y y e t i n d e n birden* bire hoşlanmamışıdı» :

cümlesiyle ve gayr-i-müslimlerin m e m n u n i y y e t i n i de: « H u s u s i y l e t e b a a - i g a y r - i - m ü s l i m e n i n ş e v k - ı v e neşâtı m u z â a f

idi»

k a y d i y l e a n l a t m a k t a y s a -da, müslümanların b u h u s u s t a «eser-i taassub» d i k l e r i h a k k ı n d a k i i f â d e s i n d e b i r zühul o l s a g e r e k t i r ; ç ü n k ü g e n e a y n i r i n d e b u m ü s â v â t ı b i z z a t k e n d i s i de ş ö y l e t e n k i d e t m e k t e d i r :

göster­ etüdle­

« B ü t ü n r ü t b e v e m e n â s ı b - ı d e v l e t k e n d ü l e r i n e [ = G a y r - i - m ü s l i m l e r e l açıldı. M ü s ­ l i m üzerine ş e h â d e t l e r i g a y r - i m e s m û ' i k e n m ü s l i m ü z e r i n e h ü k m e t m e k üzere M a h k e m e â z â l ı ğ ı v e r i l d i . M ü s l i m v a t a n d a ş l a r ı n ı n nâil o l d u ğ u niam-u-müsâadâte m a z h a r o l d u k t a n f a z l a anlar daha evvel mektepler açup v e muâmelât-ı ticâriyye ve sarrâfiyye ile d a h a ziyâde p a r a k a z a n u p terekkıyyât-ı f i k r i y y e ve yesâr-u-ref â h i y y e t b i t t a b i ' k e n d ü l e r i n d e â m â l - i harîsâne-i s i y â s i y y e u y a n d ı r d ı . K u v v e - i ka-s a h i r e i l e m a h k û m i k e n m a ' r i f e t v e s e r v e t c i h e t i n d e n y ü k s e l m e l e r i n d e n hâsıl o l a n n e ş ' e v e e m e l l e r h ü k ü m e t i n g ö z ü n e b a t m a ğ a başladı. B u e m e l l e r i n v a k t - ü - z a m â n i y l e hükümetçe hüsn-i-idâre olunması ve cereyânma menfaat ve mes'ûdiyyet-i devlet-ü-memlekete y a r a y a c a k b i r istikâmet v e r i l m e s i lüzumunu t a s d i k ve k a w d e - i m ü s â v â t m . b i r î â z ı m e - i h ü k ü m e t o l d u ğ u n u i'tirâf i l e b e r a b e r t e b a a - i g a y r - i m ü s l i m e n i n hâl-t h â z ı r ı y l a hâl-i s â b ı k ı m b i l m u k a y e s e istihsâl o l u n a c a k neticenin t a k d i r i n i kaarîn-i kirâma havâle eyleriz,,. B u n d a n d a anlaşılacağı g i b i , T a n z i m a t m u h a l i f l e r i n i n yalnız t a a s s u p l a ithamı, d o ğ r u değildir : H a k l ı o l d u k l a r ı n o k t a ç o k m ü h i m d i r v e h a t t â p r o p a g a n d a s ı n ı d a yapmışlardır. E n g e l h a r d t b u noktayı şöyle anlatır: « M ü s l ü m a n ahâliyi ıslâhatın n e t i c e l e r i n d e n ürkütmek üzere kasden b i r takım yanlış haberler y a y ı l ı y o r d u : H e r t a r a f t a reâyânın hürriyet v e müsâvât nâmına ayaklanacaklarından, müslümanların asırlarca sürmüş zulümlerinden dolayı çe­ k e c e k l e r i cezâ v a k t i n i n yaklaşmakta olduğundan bahsediliyordu», p r o j e s i y a p ı l m ı ş o l a n T a n z i m a t âbidesi işte b u u m u m î h e y e c a n d a n d o l a y ı d i k i l e - : m e m i ş t i r : H e r ' h a l d e R e ş i d P a ş a i l e a r k a d a ş l a r ı n ı n e n b ü y ü k hatâsı, i m p a r a t o r ­ l u ğ u n ' t e m e l - t a ş ı o l a b i l e c e k h â k i m b i r m i l l e t v e h a t t â ü m m e t esasını i h m a l et­ miş- y a h u t hiç d ü ş ü n m e m i ş o l m a l a r ı n d a gösterilebilir, i ş t e b u n d a n d o l a y ı Koca-

128

KRONOLOJİ

Reşid

Paşa

Osmanlı

mektir.

Onun

retiyle

devletin

b u hâtasmda, hârici

timali çok kuvvetlidir leketlerinde

camiasını

kurmuş,

Avrupa

gailelerini Bilhassa

:

uyandırdığı

umumî

fakat

hayâtiyyetini

devletlerinin

tesviye

etmek

Mısır buhrânmm alâkanın

1840 —

büyük

umumî

te'nıin

alâkasını

endişesinin

de

edememiş

de­

celbetmek s u ­ dahli

hailinde T a n z i m a t m bir te'siri

1256

olma

ih­

Gar-: mem­

vardır).

8 Haziran = 7 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Koea-Husrev Mehmet Pa­ şa'nm azliyle Mehmet Emin Rauf Paşa'nm üçüncü sadâreti. ( A z l i n sebebi, H u s r e v P a ş a ' n m ihtiyarlığı T a n z i m a t m t a t b i k i n e müsaid o l m a m a s ı y ­ la i z a h e d i l i r : H a l b u k i R a u f Paşa d a yaşlıdır! H a k i k a t t e b u değişiklik H u s r e v P a ­ ş a ' n m M e h m e d A l i i l e ö t e d e n b e r i a r a s ı a ç ı k o l m a k i t i b a r i y l e k e n d i s i iş b a ş ı n d a bulundukça Mısır m e s e l e s i n i n h a l l i n e imkân oîmamasmdandır. K o c a - H u ' s r e v ' P a ­ ş a ' n m s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 2 T e m m u z = 19 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü n d e n i t i b a ­ r e n 11 a y , 7 gün s ü r m ü ş t ü r ) .

15 Temmuz = 15 Cumâda-I-ûlâ, Çarşanba: Mısır meselesi hakkında İngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya devletleriyle Londra mukavelesi­ nin akdi. (1832 ' = 1248 vukuâtmm «21 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a b a h s i geçen Hünkâr-iskelesi muahedesinin Osmanlı imparatorluğunu R u s himâyesi altında bırakması ve b i l ­ h a s s a b u h i m â y e mukabilinde Boğazların R u s nüfuzu altında kalması Avrupa diplomasisini harekete getirmiş, Mısır buhrânı b e y n e l m i l e l bir mesele hâline gelmiş, T ü r k i y e ' y i Rusya'nın elinde bırakmak istemiyen devletler Şark mesele­ sine fi'len müdâhale mecburiyetinde kalmış, Tanzimât-ı-Hayriyye'nin Avrupa matbûâtiyle efkâr-ı-umumiyyesindeki müsâit te'sirleri büyük devletlerin Meh­ met A l i ' y e karşı Bftb-ı-Alî'yi -iltizâm etmesiyle neticelenmiş ve bilhassa H â r i ciyye nâzın M u s t a f a Reşid Paşa'nın böyle b i r netice istihsâlinde çok büyük h i m ­ met ve hizmetleri olmuştur. L o n d r a mukavelesine yalnız M e h m e d A l i ' y i iltizâm eden F r a n s a devleti iştirak etmemiş ve hattâ harb hazırlıklarına bile kalkışmışsa d a , k r a l Louis-Philippe'in i'tidâlinden dolayı b i r A v r u p a harbi çıkmamıştır. _ Bu mukavele beş maddeliktir: Sekiz maddelik b i r de zeyli vardır. Asıl metindeki beş madde Mısır meselesinde Türkiye ile ittifak eden İngiltere, A v u s t u r y a , P r u s ­ y a ve R u s y a devletlerinin askerî yardım şekillerine ve zeylindeki sekiz madde ise pâdişâhın Mehmed A l i ' y e ültimatom şeklinde yapacağı i k i teklife aittir. B u tekliflerin birincisi on gün müddetle yapüacak ve Osmanlı donanmasını iâde et­ mekle beraber H i c a z , Suriye, G i r i t ve A d a n a ' y ! tahliye etmek şartiyle M e h m e d A h Paşa'ya Mısır vilâyetinin irsî ye A k k â vilâyetinin de k a y d - i - h a y a t l a şahsî şekilde tevcihine âid olacak, bu i l k teklif reddedildiği takdirde gene on gün müddetle yapılacak ikinci teklif yalnız Mısır vilâyetinin irsî surette tevcihine aıd olup A k k â verilmiyecek ve i k i ültimatom müddeti olan y i r m i gün geçtiği halde Mehmed A l i hiç birini kabul etmediği takdirde ise pâdişâh istediği gibi harekette serbest olacak ve müttefikleri de kendisine yardım edeceklerdir — Vak'anüvis Lûtfi L o n d r a mukavelesinin tarihini 9 Şevvâl = 4 Kânunuevvel C u m a gününe müsadif gösterirse de doğru değildir. _ Aşağıda bu senenin «3/4 Teşri­ nisani» fıkrasına da bakınız). ¥

21 Eylül = 24 Receb, Pazartesi: Beşinci Murad'm doğumu. Mecid'in

büyük

oğlu

olan

ve

amcası

Abdül-Aziz'in

o / -ı

lo-ii

1257

.

OSMANLI

TARİHİ

129

—

ü z e r i n e t a h t a ç ı k a n B e s i n c i M u r a d ' m d o ğ u m u d e v l e t S a l n a m e l e r i n d e «25 R e c e b » e m ü s â d i f g ö s t e r i l i r s e de', k o n t E . de K e r a t r y ' n i n « M o u r a d V » i s m i n d e k i b ü y ü k m o n o g r a f i s i i l e H ü s e y n H ı f z ı ' n m «Sultan M u r â d - ı H â m i s » i s m i n d e k i k ü ç ü k r i ­ s a l e s i n d e Milâdî g ü n t a r i h i « 2 1 E y l ü l » g ö s t e r i l m e k t e d i r : H e r h a l d e a r a d a k i bir günlük farkın b i r «Rüyet-i-hilâl» den mütevellid olması lâzımgelir. Aşağıda 1842 = 1258 v u k u â t m m «21 E y l ü l » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

3/4 Teşrisânî = 8/9 Ramazan, Sah/Çarşanba gecesi: Akkâ'nın is­ tirdadı ve Mehmed Ali'nin Suriye hâkimiyyetine nihayet verilmesi.

1840 — 1256

(Sultan

•-i

1876 (= 1293

(Yukarıki fıkrada gördüğümüz kararları M e h m e d A l i ' y e tebliğ etmek üzere Hâriciyye müsteşarı S â d ı k B e y Mısır'a g ö n d e r i l m i ş s e de, T ü r k i y e ' y i m ü t t e f i k l e ­ r i n d e n t e c r i d için siyasî b i r m a n e v r a y a k a l k ı ş a n h î l e k â r âsi « V e l i n i m e t efendisi» ile k e n d i s i n i n arasına yabancıların g i r m i y e hakları olmadığından ve efendisinin h e r e m r i n e itâat e d e c e ğ i n d e n b a h s e d e r e k v e b u m a n e v r a s ı n d a b i l h a s s a F r a n s a ' y a güvenerek A v r u p a d e v l e t l e r i n i a r a d a n çıkarmıya çalışmışsa d a m u v a f f a k o l a m a ­ m ı ş v e n e t i c e i t i b a r i y l e h e r i k i t e k l i f i de r e d d e t m e k c ü r ' e t i n d e b u l u n d u ğ u için t e n k i l ve te'dibine k a r a r verilmiştir. Müttefikler içinde h a r b harekâtına iştirak -edenler İ n g i l t e r e i l e A v u s t u r y a ' d ı r : B u i k i d e v l e t i n d e n i z k u v v e t l e r i y l e O s m a n l ı d e n i z v e k a r a k u v v e t l e r i a r a s ı n d a b i r iş b i r l i ğ i yapılrrfış, i l k ö n c e 15 E y l ü l 1= 18 R e c e b Salı g ü n ü B e y r u t ' u n şimaline a s k e r ç ı k a r ı l m ı ş , 8 y a h u t 9 T e ş r i n i e v v e l _ 11 y a h u t 12 Ş a ' b a n P e r ş e n b e y a h u t C u m a g ü n ü Mısırlıların t a h l i y e e t t i k l e r i B e y ­ r u t şehri e r t e s i g ü n m ü t t e f i k l e r t a r a f ı n d a n i ş g a l edilmiş, 15 T e ş r i n i e v v e l 1= 18 Şa'ban Perşenbe günü İbrahim P a ş a k u v v e t l e r i B e y r u t ' u n i k i s a a t ötesinde m ü d hiş b i r b o z g u n a u ğ r a t ı l m ı ş , Mısır h â k i m i y y e t i n e k a r ş ı a y a k l a n d ı r ı l a n y e r l i kuv­ v e t l e r 16 T e ş r i n i e v v e l = 1 9 Ş a ' b a n C u m a g ü n ü T r a b l u s ş a m ' a g i r m i ş , b u m u v a f f a ­ k i y e t l e r ü z e r i n e L â z ı k ı y y e , S a y d a v e S u r şehirleri de i s t i r d â d e d i l d i k t e n sonra A k k â k a l e s i b o m b a r d m a n edilmiştir : İ b r a h i m P a ş a ' n m e n m ü h i m iâşe v e m ü ­ h i m m a t m e r k e z i o l a n b u müstahkem m e v k i denizden üç buçuk saat ateşe t u t u l ­ d u k t a n s o n r a b i r c e p h â n e infilâkı üzerine h a r a p b i r h a l d e işgal olunmuş ve M e h m e d A l i ' n i n S u r i y e h â k i m i y y e t i n e işte b u v a k ' a n i h a y e t v e r m i ş t i r . İş b u şekli a l ı n c a Mısırlılar 13 Teşrinisftnifc=18 R a m a z a n C u m a g ü n ü H a l e b ş e h ­ r i n i tahliye etmiş ve Ş a m ' a ç e k i l d i k t e n s o n r a 29 K â n u n u e v v e l r = 5 Z ü l k a ' d e Salı g ü n ü artık o r a d a n d a kaçıp hatt-ı-ric'ati büsbütün k e s i l m e d e n Mısır'a dönmek i s t i y e n i b r a h i m P a ş a b i n müşkilâtla çöllerden geçip aç ve perişan b i r halde m e m l e k e t i n e c a n a t m ı ş t ı r . — A k k â ' n m s u k u t u üzerine İ n g i l i z a m i r a l l e r i n d e n N a ¬ p i e r altı g e m i l i k b i r f i l o i l e İ s k e n d e r i y y e ' y e g e l i p M e h m e d A l i ' y e M ı s ı r ' l a i k t i f â t e k l i f i n d e b u l u n m u ş v e b u t e k l i f k a b u l e d i l m e d i ğ i t a k d i r d e şehri t o p a t u t a c a ğ ı n ı b i l d i r m i ş t i r : Y u k a r d a b u s e n e n i n «15 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z L o n d r a mukavelesine mugayir o l a r a k v e pâdişâhın h a b e r i b i l e o l m ı y a r a k yapılan bu t e k l i f i a m i r a l N a p i e r ' i n şahsî b i r t e ş e b b ü s ü şeklinde g ö s t e r e n r i v a y e t l e r de v a r ­ dır. H e r h a l d e a r t ı k S u r i y e ' y i k a y b e t m i ş o l a n M e h m e d A l i için b ö y l e b i r f ı r s a t s o n ç â r e d e m e k t i r : İşte b u n d a n d o l a y ı 27 T e ş r i n i s â n i ı = 2 Ş e v v â l C u m a g ü n ü İ n ­ g i l i z a m i r a l i y l e Mısır v a l i s i arasında imzâlanan İskenderiyye m u k a v e l e s i muci­ bince M e h m e d A l i p a ş a yalnız Mısır eyâletiyle iktifâ edip diğer iddialarından v a z g e ç m i ş v e O s m a n l ı d o n a n m a s ı n ı n iâdesini de k a b u l e m e c b u r o l m u ş t u r : D o ­ n a n m a için y u k a r ı k i s e n e n i n «3 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1841 =

1257

24 Mayıs = 2 Rebî'üî-ahir, Pazartesi: Mısır valiliğinin verâset imtiyâziyle Mehmed Ali Paşa'ya tevcihi. (Yukarıki senenin « 3 / 4 Teşrinisâni» fıkrasında b a h s i geçen İskenderiyye anlaş­ ması L o n d r a m u k a v e l e s i n e m u g a y i r d i r : Çünkü o m u k a v e l e m u c i b i n c e v e r i l e n i k i

de

hal'i

F. : 9

130

KRONOLOJİ

1841

=

1257

ü l t i m a t o m u M e h m e d A l i ' n i n k a b u l e t m e m e s i üzerine h a r b h a r e k â t ı b a ş l a m ı ş , S u ­ r i y e istirdâd edilmiş v e O s m a n l ı p â d i ş â h ı a r t ı k M ı s ı r v a l i l i ğ i n e b i r b a ş k a s ı n ı tâ­ y i n e t m e k h a k v e s a l â h i y y e t i n i i h r â z e t m i ş t i r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı Bâb'-ı-Âlî h a r b h a r e k â t ı n ı n d e v a m ı m i s t e m i ş s e de, A v r u p a s i y a s e t i b a k ı m ı n d a n b i r t a k ı m mü­ lâhazalara kapılan i n g i l t e r e ' n i n ısrâriyle n i h a y e t i s k e n d e r i y y e m u k a v e l e s i n i ka­ b u l e m e c b u r o l m u ş v e işte b u n d a n d o l a y ı b u g ü n k ü t a r i h l e b i r v a l i l i k fermam yazılmıştır B u fermandaki «2 Rebî'ül-âhir» t a r i h i n i N o r a d u n g i y a n «23 Mayıs „ a m ü s â d i f g ö s t e r i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r . - Pâdişâhın fermanında Mısır valisine bahşedilen v e r â s e t h a k k ı b i r t a k ı m ş a r t l a r a b a ğ l a n m ı ş t ı r ; b u ş a r t l a r s ö y l e s ı r a l a ­ nabilir : ' :

1 — Mısır eyâletinin h u d u d u , Sadr-ı-a'zam h a r i t a d a k i «Hudûd-ı kadîme» d i r ;

tarafından

mühürlenerek

gönderilen

2 — V a l i l i k inhilâl e t t i k ç e M e h m e d A l i ' n i n « E v l â d - u - a h f â d - ı z ü k û r u n u n büyüğüne intikal» edecek v e tâyinleri pâdişâh tarafından yapılacaktır; 3 — E r k e k n e s l i münkariz olduğu zükûrun» hiç b i r hakkı olmıyacaktır;

takdirde

«Evlâd-ı

inâsdan

elkab

ve teşrifât

4 — Vezâret pâyesini hâiz o l a n Mısır v a l i l e r i n i n Osmanlı vüzerâsmdan hiç b i r farkı olmıyacaktır; 5 — Gülhâne edilecektir;

hattiyle

ilân

edilen

Tanzimat

esasları

Mısır'da

6 _

Yapılmış ve yapılacak bütün muâhedeler Mısır'a da şâmil

7 _

Bütün Osmanlı kanunları Mısır'da d a mer'î

8 — Pâdişâh nâmına toplanacak

olan

büyükden

mütevellid

olan

itibariyle

diğer

da

aynen

tatbik

olacaktır;

tutulacaktır;

vergilerin tahsili

a y n i usule

tâbi

olacaktır;

9 — H e r sene hazineye gönderilecek o l a n v e r g i t a m zamanında t e s v i y e edilecek­ t i r : A y n i t a r i h t e yazılan i k i n c i b i r f e r m a n d a b u senevî v e r g i n i n mıkdârı m a k t û o l a r a k seksen b i n kese gösterilmiştir; 10 — M ı s ı r ' d a olmıyacaktır.

basılacak

paralar

11 — « H i d m e t - i D e v l e t - i - A I i y y e d a 18 b i n d e n i b a r e t o l a c a k t ı r ;

pâdişâhın

içün

müretteb»

12 - H a r p hâlinde b u m ı k d â r m n e d e r e c e lecektir; 13 — A s k e r l i k m ü d d e t i n i caktır;

tahdid

H e r s e n e i s t a n b u l ' a 400 a s k e r

15 _

üniforma, nişan v e b a y r a k farkı

olan

tezyid

eden «istibdâl»

14 _

16 _ M i r a l a y a k a d a r o l a n d a h a büyük rütbeler a n c a k

nâmma

olacak Mısır

ve

arada

ordusu

edilebileceği

usulü M ı s ı r ' d a

ayar

sulh

ayrıca

farkı

tâyin

oluna­

olmıyacaktır;

gemileri

131

TARİHİ

13 Temmuz = 23 Cumâda-I-ûîâ, Salı: Boğazlar mukavelesi. { O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n âsi b i r v a l i s i n i b i l e t e ' d i b edemiyecek kadar zayıf d ü ş m e s i n d e n d o l a y ı M ı s ı r b u h r â n ı e s n â s m d a e n nıüdhiş d ü ş m a n ı o l a n R u s y a ' n ı n h i m â y e s i n e m u h t â c o l a c a k hâle g e l m e s i v e 1 8 3 2 = 1 2 4 8 v u k u â t ı n ı n « 2 1 K â n u n u e v ­ vel» fıkrasında b a h s i geçen Hünkâr-iskelesi» muâhedesini 1833=1249 senesi 8 T e m m u z = 1 9 S a f e r P a z a r t e s i günü imzâlıyarak B o ğ a z l a r üzerinde R u s y a ' y a s i ­ yasî b i r nüfuz tanıması, başta i n g i l t e r e o l m a k üzere b ü y ü k d e v l e t l e r i n h e p s i n i m ü t e m â d i b i r endişe i ç i n d e b ı r a k m ı ş t ı r : R u s y a ' n ı n g e n i ş l e m e s i , B o ğ a z l a r a hâkim o l m a s ı ve. o sâyed'e Ş a r k î - A k d e n i z ' e ç ı k m a s ı i n g i l t e r e k a d a r F r a n s a , A v u s t u r y a v e P r u s y a ' n ı n d a m e n f a a t i n e m u g a y i r d i r ; b u n a m u k a b i l R u s h ü k ü m e t i de H ü n ­ kâr-iskelesi s i y a s e t i n i n bütün A v r u p a ' y a r a ğ m e n d e v a m edemiyeceğini artık iyi­ ce anlamıştır; İşte b u n d a n dolayı yukarıki senenin «15 T e m m u z » fıkrasında M ı ­ sır buhrânma karşı L o n d r a m u k a v e l e s i n i a k d e t t i k l e r i n d e n bahsettiğimiz İngiltere, A v u s t u r y a , P r u s y a ' ve R u s y a devletleri b u sefer Fransa'yı d a a r a l a r m a a l a r a k L o n d r a ' d a Türkiye ile b i r Boğazlar m u k a v e l e s i akdetmişlerdir. B u dört m a d d e l i k m u k a v e l e n i n m u k a d d i m e s i n d e o beş devlet Osmanlı pâdişâhının dâvetine icâbet e d e r e k m e s e l e y i müzâkere etmiş g i b i gösterilmektedir. Mukavele ahkâmına göre Türkiye s u l h zamanlarında Boğazların bütün ecnebi h a r b gemile­ r i n e kapalı bulundurulması hakkındaki e s k i s i y a s e t düsturunun y e n i d e n tatbi­ k i n i t a a h h ü d e t m e k t e , b e ş d e v l e t de b u k a r a r a r i â y e t t a a h h ü d ü n d e bulunmakta, yalnız sefâretlerin m a i y y e t l e r i n d e k i h a f i f h a r b g e m i l e r i b u memnûiyyetten istisnâ edilmekte ve b u m u k a v e l e y e başka d e v l e t l e r i n de i l t i h a k e d e b i l m e l e r i için a ç ı k k a p u bırakılmaktadır: N i t e k i m e r t e s i sene T o s k a n a , D a n i m a r k a , Belçika, î s v e ç v e N o r v e ç h ü k ü m e t l e r i a y r ı ayrı i l t i h a k e t m i ş l e r d i r . B o ğ a z l a n R u s nüfuzundan k u r t a n p A v r u p a d e v l e t l e r i n i n müteselsil v e müşterek t e ' m i n â t ı altına a l a n b u m u â h e d e O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u k a d a r R u s v e G a r p d e v l e t l e r i n i de t a t m i n e t m i ş sayılır. _ N o r a d u n g i y a n E f e n d i «13 T e m m u z , , tari­ h i n i «19 R e e e b » e m ü s â d i f g ö s t e r i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r ) .

edilebilecek

4 Kânunuevvel =

edi­

gönderilecektir;

17 — i s t a n b u l ' d a n m ü s a a d e a l ı n m a d ı k ç a h a r b

OSMANLI

1258

zamanın­

da tatbik

zâbitler Mısır v a l i s i tarafından tâyin pâdişâh tarafından t e v c i h edilecektir;

1842 =

ve

19 Şevvâî, Cumartesi: Mehmet Emin Rauf Pa-

şa'nın azliyle Dârendeli Topal-îzzet Mehmet Pasa'nm ikinci sadâreti. ( S a d â r e t t e b e d d ü l ü n e âit H a t t - ı - H ü m â y u n d a R a u f p a ş a ' n m a z l i n e sebeb o l a r a k i h t i y a r l ı ğ ı n d a n v e « E v â n - ı ş e y h û h a t i n d e b i r m ü d d e t dahî h â n e v e s â h i l h â n e s i n d e ârâm-u-istirâhat eylemesi» lüzumundan b a h s e d i l m e k t e d i r : Paşa'nm bu üçüncü sadâreti 1840 = 1256 s e n e s i 8 H a z i r a r t = 7 R e b î ' ü l - â h i r P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 5 a y , 26 g ü n s ü r m ü ş t ü r ) .

yapüamıyaeaktır;

18 _ B u ş a r t l a r d a n h e r h a n g i b i r i n e r i â y e t e d i l m e m e s i f e s h - ü - n e z » i n e sebeb o l a c a k t ı r ;

verâset imtiyâzınm

«derhal

B u f e r m a n üzerine M e h m e d A l i a r t ı k r a h a t d u r m u ş , i t â a t t e n a y r ı l m a m ı ş v e h a t t â e r t e s i sene pâdişâh « B e y a z üzerine» b i r Hatt-ı-Hümâyûnla kendisine Sadâret p a y e s i bile t e v c i h etmiştir; « B e y a z üzerine» tâbiri, pâdişâhların kendiliklerinden ı s d a r e t t i k l e r i H a t t - ı - H ü m â y u n l a r için k u l l a n ı l ı r : A ş a ğ ı d a 1 8 4 6 = 1 2 6 2 v u k u â t ı n ı n «19 T e m m u z » fıkrasına d a bakınız. M e h m e d A l i ı s y â n ı 1 8 3 1 = 1 2 4 7 s e n e s i 20 T e ş r i n i e v v e l 1 3 C u m â d a - l - û l â P e r s e n b e g u n u M ı s ı r o r d u s u n u n S u r i y e üzerine h a r e k e t i n d e n b u t a r i h e k a d a r t a m 9 s e n e , 7 ay, 5 gün sürmüş ve netice i t i b a r i y l e M e h m e d A l i P a s a ' n m büyük hulyâlarî s u y a d ü ş m ü ş s e de M ı s ı r v i l â y e t i a r t ı k e l d e n g i t m i ş d e m e k t i r : Y u k a r d a 1832 = 1248 v u k u â t m m « 2 1 K â n u n u e v v e l » , 1 8 3 9 = 1 2 5 5 v u k u â t ı n ı n « 2 4 H a z i r a n » v e «3T e m m u z » f ı k r a l a r ı y l a y u k a r ı k i s e n e n i n «15 T e m m u z , v e «3/4 T e ş r i n i s a n i » f ı k r a ­ larına d a b a k ı n ı z ) .

1842 = 30 Ağustos =

1258

23 Receb, Sah: Dârendeli-îzzet Mehmet Paşa'nm az­

liyle Mehmet Emin Rauf Paşa'nm dördüncü sadâreti.

=

(Hatt-ı-Hürnâyûna

göre

bu

yukarıki

ikinci

Gene dan ancak

sadâreti

yukarıki dolayı

fıkrada

üçüncü

«Hâne

ve

muvaffakıyetsizliğinden fıkra

gördüğümüz

sadâretinden sâhilhânesinde

sıyla i z a h e d i l e b i l i r ' ) .

tarihinden gibi,

azledilen

dolayı

itibaren

azledilen

8

ay,

ihtiyarlığından

ve

Rauf

ârâm-u-isth'âhat»

Paşa'nm

bu

müddetini

27

Dârendeli'nin

gün

sürmüştür.

istirâhate

ihtiyacın­

dördüncü ikmâl

etmiş

sadâreti olma­

K R O N O L O J İ

132

1845

=

1261 1845 =

21 Eylül = 15 Şa'ban, Çarşanba: İkinci Abdülhamid'in doğumu. (Vilâdet

Hatt-ı-Hümâyûniyle

Salnâmeîerdeki

«16

Şa'ban»

tarihi

burada

gün

m i n e i s t i n a d e n h a k i k î t a k v i m e g ö r e t a s h i h edilmiştir : S u l t a n H â m i d ezâni 11 e= zevâlî s a a t 5 de d ü n y a y a g e l m i ş t i r . A n a s ı n ı n adı « T i r - i - m ü j g â n » d ı r :

is­ saat Sul­

t a n M e c i d ' i n i k i n c i karısı o l a n b u V â l i d e - S u i t a n 1289 = 1853 s e n e s i 17 R e c e h = 2 8 N i s a n Salı günü, o ğ l u n u n cülusundan 23 sene e v v e l H a m i d E f e n d i henüz 11 y a ­ ş ı n d a y k e n v e f â t e d i p Y e n i c â m i ' d e k i türbesine defnedilmiştir. — S u l t a n H a m i d ' l e d â i m a i s t i r k a b e t m i ş o l d u ğ u s e l e f i ve a ğ a b e y i s i S u l t a n M u r a d ' m d o ğ u m t a r i h l e r i « 2 1 E y l ü l » e tesadüf e t m e k t e o l d u ğ u n a g ö r e , a r a l a r ı n d a k i y a ş f a r k ı t a m i k i sene demektir Y u k a r d a 1 8 4 0 = 1 2 5 6 v u k u â t ı n ı n «21 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . İ k i n c i A b d ü l h a m i d ' i n cülûs y ı l - d ö n ü m l e r i R u m î t a k v i m e g ö r e t e s ' i d edildiği h a l d e , v i l â d e t y ı l - d ö n ü m l e r i n i n H i c r î t a k v i m e g ö r e h i s a b e d i l m e s i b e l k i de işte b u «21 E y l ü l » meselesinden dolayıdır!). :

1843 =

1259

6 Eylül = 11 Şa'ban, Çarşanba: Yeni Ahz-i-asker usulünün ilânı. ( İ k i n c i M a h m u d d e v r i n d e k i « V a k ' a - î H a y r i y y e » üzerine y e n i o r d u teşkil e d i l i r ­ k e n m ü d d e t s i z t a t b i k e d i l e n a h z - i - a s k e r usulü için y u k a r d a 1839 = 1255 v u k u â t ı ­ nın «3 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . T a n z i m â t m ilânı üzerine a s k e r l i k h i z m e t i 4-5 sene m ü d d e t l e t a h d i d e d i l i p « i s t i b d â l » usulü k o n u l m u ş t u r : B u s u r e t l e d â i m î a s k e r l i k i l g a edilmiş, g e l i ş i - g ü z e l a s k e r toplanmasına nihayet verilerek k u r ' a usulü k o n u l m u ş v e a s k e r î teşkilât i t i b a r i y l e O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u b e ş ordu dâiresine t a k s i m edilmiştir)..

1844 = 25 Haziran = yâhati.

1260

8 Cumâda-l-âh!?e, Salı: Sultan Mecid'in teftiş se-

( B u gün «Eser-i-çedîd» i s m i n d e k i v a p u r l a seyâhate çıkan pâdişâh i z m i t , M u d a n ­ y a , B u r s a ve s o n r a G e l i b o l u , Çanakkale, M i d i l l i ve diğer bâzı a d a l a r a uğrıyarak k a l e l e r i n t a h k i m â t ı n ı , m ü h i m m a t ı n ı ve a s k e r l e ahâlinin v a z i y e t i n i t e d k i k e d i p şikâyetlerini d i n l e d i k t e n s o n r a , s e y a h a t i n i n 17 n c i g ü n ü i s t a n b u l ' a a v d e t e t m i ş t i r : B i l h a s s a İ'zmit'de ç u h a v e s a i r e f a b r i k a l a r ı y l a ç o k a l â k a d â r o l d u ğ u n d a n b a h s e d i ­ l i r . — A ş a ğ ı d a 1846 = 1262 v u k u â t ı n ı n « 2 9 N i s a n » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

1/2 Teşrinisâni — 19/20 Mehmed Beşad'm doğumu.

Şevvâl, Cuma/Cumartesi gecesi: Beşinci

( S u l t a n M e c i d ' i n kardeşi S u l t a n A z i z ' d e n s o n r a sırayla t a h t a ç ı k a n dört o ğ l u n u n ü ç ü n c ü s ü o l a n Beşinci M e h m e t R e ş a d ' m d o ğ u m g ü n ü n ü v a k ' a n ü v i s Lûtfi Şevv â l i n «21 i n c i C u m a r t e s i g e c e s i » n e m ü s â d i f g ö s t e r i r s e de, g ü n i s m i n e g ö r e b u f a r k ı n « R ü y e t - i - h i l â l „ d e n mütevellid o l m a s ı l â z ı m g e l i r . — S u l t a n R e ş a d ' ı n anası, S u l t a n M e c i d ' i n d ö r d ü n c ü karısı « G ü l c e m a l K a d ı n - E f e n d i » d i r ) .

1845 =

1261

14 Eylül = 12 Ramazan, Pazar : Lübnan ıslâhâtına me'mur Hâriciyye nâzın Mehmet Şekib Efendi'nin Beyrut'a muvâsalatı ve «Mes'ele-i Cebcliyye» nin muhtelif safhalarıyla neticesi. (Cebel-Lübnan

ötedenberi

türlü

türlü

dinlere,

mezheplere,

ırklara

ve

milletlere

1261

OSM

ANLI

TARİHÎ

133

m e n s u b insanların m ü ş t e r e k m e s k e n i o l a n rahatsız v e d a ğ l ı k b i r y e r d i r ; ahâlisi i k i k ı s m a a y r ı l ı r : Sünnîleri p e k a z olmasına m u k a b i l müslümanhktan türemiş D ü r z ü / D ü r z î , M ü t v â l î , N u s a y r i ve İsmailî g i b i k ü ç ü k m e z h e p l e r i s l â m c â m i a s m a nisbet e d i l d i k l e r i halde Mârûnî, R u m - M e l k i t ve R u m - K a t o l i k cemâatleri hıristivandır. Bunların içinde m ü s l ü m a n sayılanların e n m ü h i m m i D ü r z i l e r v e h ı r i s t i y a n l a r m e n m ü h i m m i de M â r û n î l e r d h . B ü t ü n b u kütleler H a ç l ı devletlerinden v e h a t t â d a h a e v v e l k i z a m a n ' a r d a n b e r i b i r n e v i d e r e b e y l i k s i s t e m i n e alışmıştır : Osmanlı i d a r e s i n i n b u sisteme u y g u n gelen Tımar teşkilâtında sâhipsiz kalan arâzi « M u k a a t a a » i s m i n i alır v e b u n l a r « M u k a a t a a c ı » i s m i y l e b i r t a k ı m m ü l t e ­ z i m l e r e ihâle e d i l i r . L ü b n a n M u k a a t a a c ı l a n h e p y e r l i h a n e d a n l a r d a n o l d u ğ u için, b u n l a r a s ı r l a r d a n b e r i h a l k ı e s i r g i b i i d a r e y e v e h a l k kütleleri de e s â r e t e a l ı ş ­ m ı ş t ı r : i ş t e b u n d a n d o l a y ı Tanzimat'ın « M u h a s s ı l » i s m i n d e k i d e v l e t tahsildarlarım L ü b n a n l ı l a r k a b u l e t m e d i k l e r i için 1 2 5 7 = 1 8 4 1 de m u k a a t a a c ı l ı k o r a y a m a h s u s o l a ­ r a k i b k a edilmiştir. M u k a a t a a c ı , tahsilatının s e k i z d e b i r i n i âidât o l a r a k a l d ı k t a n s o n r a mütebakisini L ü b n a n h â k i m i n e t e s l i m e t m e k l e m ü k e l l e f t i r . H i c r e t i n 11 i n c i v e M i l â d ı n 17 n c i asrının b a ş l a r ı n d a n i t i b a r e n L ü b n a n e m â r e t i n de i k i âile teselsül e t m i ş t i r : B u n l a r ı n b i r i n c i s i o l a n M a ' n - o ğ u l l a r ı için 1585 — 993 v u k u â t ı n ı n «23 E y l ü l » , 1606 = 1015 v u k u a t ı n ı n «19 E y l ü l » , 1 6 0 7 = 1 0 1 6 v u k u â t ı n ı n «23 T e ş r i n i e v v e l » 1 6 1 4 = 1 0 2 3 v u k u a t ı n ı n «17 T e ş r i n i e v v e l » , 1 6 2 2 = 1 0 3 1 v u k u â t ı n ı n « 1 8 . M a y ı s » , 1 6 3 5 = 1 0 4 4 vukuâtının «13 N i s a n » v e 1 6 3 6 = 1 0 4 6 v u k u â t ı n ı n d a «1 Teşrinievvel» fıkralarına bakınız. Ma'n-oğulîarmdan sonra Lübnan emirliğinde g ö r ü l e n « Ş i h â b î » sülâlesinin h e m a n a , h e m b a b a t a r a f ı n d a n K u r e ş î l e r e m e n s u b olduğu r i v a y e t e d i l i r ve hattâ nesepleri b i r sahâbiye müntehi gösterilir: B u n u n l a beraber, ilkönce H a v r a n ' a ve o n d a n s o n r a da L ü b n a n ' a y e r l e ş e n b u âilenin b i r k ı s m ı s o n r a d a n s i y a s e t ve m e n f a a t y ü z ü n d e n t a n a s s u r e t m i ş t i r . M a ' n - o ğ u l l a r m m i n k ı r â z m d a n s o n r a L ü b n a n t a r i h i n d e p a r l a m ı y a b a ş l ı y a n Şihâbîlerin en meşhur şahsiyyeti, b i r aralık S u r i y e ' y e h â k i m o l a n C e z z â r - A h m e d P a ş a d e v r i n d e t ü r e y i p 1 7 8 9 = 1 2 0 3 de henüz 22 y a ş l a r ı n d a y k e n P a ş a ' n ı n e m r i y l e e m â r e t m e v k i i n e g e ­ ç e n « M î r B e ş i r ö m e r - ü ş - Ş i h â b î » d i r . A y n i âileden d a h a e v v e l v e d a h a s o n r a d a birer «Beşir» çıkmış olduğuna göre «ikinci Beşir» sayılması lâzımgelen b u e n m ü h i m B e ş i r ' i n e m a r e t i 1 8 4 0 = 1 2 5 6 t a r i h i n e k a d a r t a m e l l i b i r sene s ü r m ü ş v e n i h a y e t o t a r i h t e y e t m i ş ü ç y a ş l a r ı n d a y k e n azledilmiştir. B u b ü y ü k B e ş i r k a t o l i k t i r v e hattâ k e n d i s i n d e n e v v e l b a b a s ı t a n a s s u r e t m i ş t i r : A z l i n i n s e b e b i , M e h ­ m e d A H ısyânı e s n â s m d a Mısırlılarla elbirliği e t m i ş o l m a s ı d ı r . İ l k ö n c e M a l t a ' y a ve oradan da Türkiye'ye sevkedilerek A n a d o l u ve i s t a n b u l ' d a mütemâdi b i r m e n f â h a y a t ı y a ş a d ı k t a n s o n r a 1 8 5 1 = 1 2 6 7 de s e k s e n d ö r t y a ş l a r ı n d a ö l d ü ğ ü z a ­ m a n G a l a t a ' d a k i E r m e n i k a t o l i k k i l i s e s i n e g ö m ü l m ü ş t ü r . Mısırlı İ b r a h i m P a ş a ' n ı n S u r i y e ve Lübnan'da en mühim zulüm âleti işte b u i h t i y a r «Mîr Beşir-üşŞilıâbî» d i r . 1 8 4 0 = 1 2 5 6 v u k u â t ı n ı n «3/4 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z h a r e k â t üzerine S u r i y e , L ü b n a n v e F i l i s t i n h a v â l i s i Mısırlılardan istirdâd e d i l i r k e n , i b r a h i m P a ­ şa'nın m e z â l i m i n d e n bîzâr o l a n Lübnanlılar O s m a n l ı l a r l a m ü t t e f i k l e r i n e yardım e t m i ş l e r v e b i r z u l ü m âleti saydıkları M î r - B e ş i r ' e k a r ş ı c e p h e almışlardır : i ş t e bundan dolayı istirdâd e s n â s m d a B e r i y y e t - ü ş - Ş â m s e r - a s k e r i o l a n e s k i S a d r - ı a ' z a m i z z e t M e h m e t p a ş a Mîr-Beşir'i azledip yerine yeğeni ü ç ü n c ü Beşir-ibniKasım-ı tâyin e t m i ş ve b u d e ğ i ş i k l i k Lübnanlıları O s m a n l ı h â k i m i y y e t i n e büs­ bütün ısmdirmıştır. T a n z i m a t t a n s o n r a b u v a z i y e t i n d e ğ i ş m e s i n e i k i s e b e p gösterilir • 1 — Mısırlılardan e v v e l C e b e l ' i n s e n e v i v e r g i s i 2650 k e s e d e n i b a r e t o l d u ğ u h a l ­ de M ı s ı r l ı - i b r a h i m P a ş a b u n u 6500 k e s e y e ç ı k a r m ı ş v e i s t i r d a d d a n s o n r a S a y d a v a l i s i M e h m e t S e l i m Paşa. 3500 k e s e y e i n d i r m i ş t i r : İ ş g a l e s n â s m d a ç o k ezilmiş o l a n ahâli b u m ı k d â r m d a e s k i h a d d i n e i n d i r i l m e s i n i i s t e m i ş s e de, h a z i n e mü­ z a y a k a s ı n d a n dolayı b u t a l e b i n k a b u l e d i l m e m e s i halkı s o ğ u t m u ş , iktisadî va­ z i y e t y ü z ü n d e n D ü r z ü l e r ç e t e teşkilâtı y a p ı p M â r û n î v e s a i r h ı r i s t i y a n köylerini b a s m ı y a b a ş l a m ı ş , 1841 = 1257 de M î r - B e ş i r D e y r - ü l - K a m e r ' d e k i k o n a ğ ı n d a n a l ı ­ n ı p s o k a k l a r d a s ü r ü k l e n e r e k teşhir v e t a h k i r edilmiş v e y ı l l a r c a s ü r e c e k o l a n L ü b ­ n a n b u h r a n ı işte b ö y l e p a t l a k v e r m i ş t i r .

134

KRONOLOJİ

1845

=

1261

2 — V a l i M e h m e t S e l i m Paşa emîrin m a i y y e t i n d e bütün cemaatların mümessille­ rinden mürekkep bir muhtelit d î v a n teşkil e d e r e k T a n z i m a t m i l k t e m e l i n i a t m ı y a başlamış ve mukaataacılarm y e r i n e bütün vilâyetlerde olduğu g i b i muhassıll a r tâyini de m u k a a t a a l a r ı i n h i s a r altında t u t a n nüfuzlu âilelerin menfaatlerine dokunmuştur. B u g i b i t e d b i r l e r Lübnan'ın asırlardanberi d e v a m eden muhtâriyyet i n e n i h a y e t v e r e c e ğ i için h a l k a r a s ı n d a v e b i l h a s s a h ı r i s t i y a n l a r c a h o ş g ö r ü l m e ­ miştir. Iş b u şekli a l ı n c a k o n s o l o s l a r m ü d â h a l e y e b a ş l a m ı ş , i s t a n b u l ' d a k i s e f i r l e r i n t a ­ l e b i y l e S e r - a s k e r S ı r - k â t i b i M u s t a f a ISTuri P a ş a m e ' m û r i y y e t - i - m a h s û s a i l e B e y ­ r u t ' a gönderilmiş ve b u suretle mesele beynelmilel b i r mâhiyet almıştır. N u r i P a ş a ' n m b a ş l ı c a icrââtı, M î r - B e ş i r ' i a z l e d i p e m â r e t v e m u h t â r i y y e t e n i h a y e t ve­ rerek Lübnan'ın idaresine sonradan «Serdâr-ı-Ekrem» o l a n Mîr-livâ Ömer P a ş a ' y ı t â y i n e t m e k v e b u t e d b i r e F r a n s a i l e R u s y a i t i r â z e d i p Şihâbîlerden hıristi¬ y a n b i r e m î r tâyinini i s t e y i n c e hıristiyan h â k i m i y y e t i n i i s t e m i y e n Dürzüleri de t a t m i n etmiş o l m a k için 1 8 4 2 = 1 2 5 8 de Ö m e r P a ş a ' n m v a z i f e s i n e nihayet verip C e b e l - L ü b n a n ' ı b i r D ü r z ü v e b i r de M â r û n î k a y m a k a m l ı ğ ı n a t â k s i m edivermek g i b i hiçbir tarafı m e m n u n edememiş b i r takım t e d b i r l e r d e n i b a r e t t i r Genişçe salâhiyetlerle teşkil e d i l e n b u i k i k a y m a k a m l ı k S a y d a v a l i s i n i n e m r i n e v e r i l m i ş ­ t i r . F a k a t Lübnan'ın b i r çok yerlerinde m u h t e l i f u n s u r l a r karmakarışık yaşa­ dıkları için, d i n v e m e z h e p e s a s ı n a istinâd eden kaymakamlıkların hududunu t a m a m i y l e t a h d i d e t m e k i m k â n ı o l m a m ı ş v e işte b u y ü z d e n b i r ç o k ihtilâflar d a h a ç ı k ı p d e v l e t i n başına m ü t e m â d i b i r g a i l e teşkil e t m i ş t i r . :

L ü b n a n meselesinde g ü y a müştereken h a r e k e t eden beş devlet vardır: B u n l a r d a n e n f a z l a alâkadar ve a y n i z a m a n d a b i r b i r i n e l a k î b o l a n l a r i n g i l t e r e ile Fransa'dır; A v u s t u r y a , P r u s y a ve hattâ R u s y a i k i n c i plânda kalmışlardır. F r a n s a katolikliğin h â m i s i g e ç i n d i ğ i için k a t o l i k Mârûnîler Fransızlara ve b i l m u k a b e l e müslüman s a y ı l a n D ü r z ü l e r de İngilizlere istinâd e t m i ş t i r . T ı p k ı M ı s ı r m e s e l e s i g i b i , o n u n b i r n e t i c e s i d e m e k o l a n L ü b n a n m e s e l e s i de işte b u s u r e t l e O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n z a ' f m d a n d o l a y ı haricî b i r m e s e l e m â h i y y e t i n i a l m ı ş v e d e v l e t l e r a r a s ı n d a k i r e k a b e t v e ihtilâflardan d o l a y ı hiç b i r t e d b i r h e r tarafı b i r d e n m e m n u n e d e m e m i ş t i r . İşte b u n d a n dolayı S e r - a s k e r M u s t a f a Nuri Paşa'dan s o n r a 1843 = 1259 sonlarında Kapdan-ı-deryâ Dâmad-Haliî R i f ' a t Paşa gönderilmiş, o d a Dürzü ve Mârûnî kaymakamlıklarının t a h d i d i m e ­ s e l e s i y l e m e ş g u l o l m u ş v e ahâlisi m u h t e l i f y e r l e r için y e g â n e ç â r e o l a r a k v e k i l ­ l i k l e r ihdâs e t m i ş t i r : M u h t e l i t y e r d e v e k i l d e m e k , a k a l l i y e t u n s u r u n a âit m t u t a a t a a y ı ekseriyet mukaataacısmdan ayrı o l a r a k idare edecek a d a m d e m e k t i r ; bu s u r e t l e h e r u n s u r u n k e n d i işlerini k e n d i s i g ö r m e k i m k â n ı t e ' m i n edilmiştir. F a ­ k a t b i r t a r a f t a n anâsır m ü c â d e l e l e r i v e b i r t a r a f t a n d a m ü d a h a l e c i d e v l e t l e r i n e n t r i k a l a r ı y ü z ü n d e n b u t e d b i r i n de b i r t e ' s i r i o l m a m ı ş , 1 8 4 3 = 1 2 5 9 v e 1 8 4 4 = 1 2 6 0 s e n e l e r i kanlı hâdiselerle g e ç m i ş , i k i F r a n s ı z m a n a s t ı r ı y a ğ m a e d i l i p b i r F r a n s ı z p a p a z ı ö l d ü r ü l d ü ğ ü için F r a n s a f ı r s a t t a n bil'istifâde müdâhalesini b ü s b ü t ü n a r t ­ t ı r m ı ş v e işte b u n d a n d o l a y ı S ı r - K â t i b i M u s t a f a N u r i P a ş a g i b i Dâmad-Halil Paşa d a buhranı t e s k i n edemeden dönmüştür. Beş devletin mütemâdi müdâha­ l e l e r i b u v a z i y e t t e de m ü ş t e r e k t e b l i g a t şeklinde t e k e r r ü r ettiği için, nihâyet H â r i c i y y e n â z ı n M e h m e t Ş e k i b E f e n d i t a m i m şeklinde b i r n o t a i l e b i z z a t h a r e ­ k e t e d e c e ğ i n i v e e g e r i c a b e d e r s e f e s a t ç ı l a r a d e v l e t i n k u v v e t i n i de g ö s t e r e c e ğ i n i b i l d i r m i ş v e b ü y ü k saîâhiyyetlerle y o l a ç ı k a r a k b u g ü n B e y r u t ' a vâsıl olmuştur. Ç o k z e k i v e m u k t e d i r b i r d e v l e t - a d a m ı o l a n Ş e k i b E f e n d i B e y r u t ' d a b i r k a ç gün v a z i y e t i t e d k i k e t t i k t e n s o n r a konsolosları toplayıp Lübnan'da yapılacak askerî harekât esnâsmda tebaalarının görebilecekleri zararlardan mes'ûliyyet kabul e d e m i y e c e ğ i için bunların Cebel'den B e y r u t ' a n a k l i n i tavsiye etmiş, b u haklı nasihate Fransa'nın şımarık konsolosu itirâz\ederek h e m işlerinden ayrılacak F r a n s ı z l a r , h e m y a ğ m a y a u ğ r a d ı ğ ı n d a n b a h s e t t i ğ i m i z m a n a s t ı r l a r için t a z m i n â t istedikten b a ş k a öldürülen p a p a z ı n k a a t i l i zannedilen Şeyh-Hammud Ebu-Nek e d ' i n de t e c z i y e s i n i i s t e m i ş t i r ! O g ü n d e n i t i b a r e n F r a n s ı z l a r ı n Ş e k i b E f e n d i ' y e mütemâdiyen müşkilât çıkardıklarından bahsedilir. A r a b i s t a n ordusu

kumandanı Müşir N â m ı k Paşa

ile v a z i y e t i müzâkere

eden M e h -

1845 =

1281

OSMANLI

TARİHİ

135

m e t Şekib E f e n d i ' n i n i l k t e d b i r i , a n â s m n b i r b i r i n i kırmasına ve m e m l e k e t t e şek a v e t i n d e v a m ı n a m â n i o l m a k üzere silâh t o p l a t m a k a r a r ı n d a g ö s t e r i l i r : B u n u n için L ü b n a n ' d a k i a s k e r m ı k d â r ı y i r m i d ö r t t a b u r a ç ı k a r ı l ı p b i r b a ş ı - b o z u k s u vâri m ü f r e z e s i i l â v e e d i l m i ş t i r . B i l h a s s a Fransızların e l a l t m d a n yaptıkları teşviklerden dolayı b i r ç o k kimseler silâhlarını s a k l a m ı ş , bâzıları v e r m e m e k için k a f a t u t m u ş v e b u y ü z d e n b i r t a ­ k ı m hâdiseler çıkmıştır: B u meselede t a k s i r l e r i görülen Dürzü ve Mârûnî k a y m a kamlarıyla r ü e s â v e m e ş â y i h t e n bâzılarının t e v k i f e d i l m e s i ve bâzı yerlerde a s k e r i n k a f a t u t a n l a r a d a y a k atması g i b i ehemmiyetsiz v a k ' a l a r A v r u p a ' y a b i n türlü m ü b a l a ğ a l a r l a aksettirilmiş, N a p o l e o n ' u n neticesiz k a l a n Mısır seferinden s o n r a Lübnan ve hattâ S u r i y e ' y e göz dikmiş o l a n F r a n s a ' d a « T ü r k vahşetleri» i l e « L ü b n a n k a t l - i - â m ı » g i b i asılsız y a y g a r a l a r k o p a r ı l m ı ş , Beyrut'taki Fransız konsoloshanesi y e r l i t e r c ü m a n ı n ı n k a r d e ş i h a l k ı silâh s a k l a m ı y a teşvik suçun­ d a n dolayı t e v k i f edilince A v r u p a ' y a konsolosun t e v k i f edildiği şeklinde y a l a n ­ l a r l a iftirâlar y a y ı l m ı ş v e h a t t â b u y a l a n l a r a m e ş h u r A v u s t u r y a b a ş - v e k i l i M e t ¬ t e r n i c h bile inanmıştır! Fransız konsolosu b u k a d a r l a d a kalmış değildir : E m ­ rinde b u l u n a n b i r h a r p g e m i s i n i derhal Cünye limanına gönderip m e v k u f u n tah­ l i y e ve t e s l i m i n i istemiş ve a k s i t a k d i r d e kasabanın t o p a tutulacağını v e hattâ a s k e r ç ı k a r ı l a c a ğ ı m bildirmiştir. B u v a z i y e t A v r u p a ' d a g a l e y â n a .sebeb o l d u ğ u için, h i ç b i r t a k s i r i o l m ı y a n z a ­ vallı Ş e k i b E f e n d i H â r i c i y y e n a z ı r l ı ğ ı n d a n a z l e d i l i p Londra sefirliğine tâyin o l u n m u ş v e k e n d i s i n e L ü b n a n işinin artık b i r a n e v v e l intâcı e m r e d i l m i ş t i r . İşte b u n d a n d o l a y ı n i h a y e t F r a n s ı z l a r ı n iddiâ e t t i k l e r i z a r a r l a r t a z m i n o l u n m u ş , i s ­ t e d i k l e r i m e v k u f serbest bırakılmış ve papazın k a t l i y l e i t h a m edilen H a m m û d b e r â e t e t t i ğ i h a l d e i k i b i n k u r u ş aylıkla İ z m i t ' e n e f y e d i l m i ş t i r . V a z i f e s i n i b ü t ü n b u m ü ş k i l â t içinde i f â y a çalışan Ş e k i b E f e n d i ' n i n L ü b n a n b u h r â n m ı 14 s e n e k a ­ d a r t e s k i n e d e n t e d b i r l e r i n e âit i k i b e y a n n â m e s i v a r d ı r : K e n d i s i n i n « T a n z i m a t » i s m i n i v e r d i ğ i b u b e y a n n a m e l e r i n b i r i n c i s i 13 Ş e v v â l t = 15 T e ş r i n i e v v e l Ç a r ş a n b a t a r i h l i d i r ; b u i l k b e y a n n â m e A v r u p a ' d a sûitefsir edildiği için, B â b - ı - Â l î silâh t o p l a m a işinin olduğu g i b i bırakılmasını emretmiş ve m e v k u f kaymakamlarla şeyhler t a h l i y e e d i l m i ş t i r . B u n a r a ğ m e n b e ş d e v l e t 16 K â n u n u e v v e l t a r i h l i not a l a r ı y l a h ü k ü m e t i t e h d i d e d i p ıslâhat i s t e d i k l e r i için, Ş e k i b E f e n d i 1 2 6 2 = 1 8 4 6 başlarında i k i n c i beyannâmesini neşretmiştir; bu i k i beyannâmeye göre Lübnan i d a r e s i şu s e k i z e s a s a b a ğ l a n m a k t a d ı r : 1 — Cebel-Lübnan b i r Dürzü ve b i r Mârûnî kaymakamlığına ayrılmıştır; 2 — B u k a y m a k a m l ı k l a r S a y d a vilâyetine tâbi'dir; 3 — Ahâlisi m u h t e l i t yerlerde a k a l l i y e t mukaataaları k e n d i v e k i l l e r i tarafından idare edilecektir; 4 — H e r k a y m a k a m ı n m a i y y e t i n d e o n ikişer âzâdan mürekkep birer muhtelit meclis bulunacaktır; 5— B u m e c l i s l e r i n adlî, idarî v e m a l î s a i â h i y y e t l e r i o l a c a k t ı r ; 6 — H e r m e c l i s t e k i 12 â z â d a n b i r i r e i s v e k i l i s ı f a t i y l e k a y m a k a m v e k i l i d i r : M ü s ­ l ü m a n , D ü r z ü , M â r û n î , R u m - M e l k i t v e R u m - K a t o l i k unsurlarının i k i ş e r v e M ü t vâlî u n s u r u n u n d a b i r m ü m e s s i l i b u l u n a c a k t ı r ; 7 — L ü b n a n ' ı n d e v l e t h a z i n e s i n e m a k t û e n v e r e c e ğ i v e r g i 3500 k e s e d i r : 8 — V e r g i l e r mükelleflerin malî k u d r e t l e r i y l e mütenâsib olacaktır. Ş e k i b E f e n d i ' n i n b u t a n z i m a t esaslarından ç ı k a n e n m ü h i m n e t i c e l e r i n b i r i , L ü b ­ n a n emâretiyle muhtâriyyetinin ilgası v e b i r i de ö t e d e n b e r i halkı e z e n ibtidaî derebeylik s i s t e m i n e n i h a y e t vermiş olmasıdır. — A ş a ğ ı d a 1860=1276 vukuatının «27 M a y ı s » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

İdadilerin te'sisi. ( E s k i d e n «Rüşdiyye» denilen orta-mektepler i k i n c i M a h m u d devrinde kurulmuş­ t u r ; 1 8 3 9 = 1 2 5 5 v u k u â t ı m n «30 H a z i r a n / l T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . L i s e y e m u ­ â d i l o l a n idâdîlerin t e ' s i s i de b u s e n e y e m ü s â d i f t i r : « S ı b y a n mekâtibi» denilen

136

KRONOLOJİ

1846 =

1262

i l k - m e k t e p l e r i n ıslâhiyle i d a d i l e r i n t e ' s i s i için B â b - ı - A l î ' d e , İlmiyye, Kalemiyye v e S e y f i y y e z ü m r e l e r i n e m e n s u p m ü t e h a s s ı s l a r d a n m ü r e k k e p b i r k o m i s y o n teşkil edilmiş v e i l k ö n c e H a r b i y e ' y e m e n ş e ' o l a r a k a s k e r î l i s e hâlinde m e m l e k e t i n h e r tarafında kurulmasına k a r a r v e r i l e n bu y e n i m e k t e p l e r i n programlarıyla te'sis işleri işte b u m u v a k k a t k o m i s y o n a h a v â l e e d i l m i ş t i r ) .

1846 = 29 Nisan = yahati.

1362

3 Cumâda-l-ûlâ, Çarşanba: Sultan Mecid'in Varna se­

( T a n z i m a t v e ıslâhat işlerini teftiş e d i p h a l k ı n şikâyetlerini dinlemek istiyen p a d i ş a h b u g ü n k a r a y o l u y l a V a r n a ' y a h a r e k e t etmiş v | d ö n e r k e n d e n i z y o l u n ­ dan gelmiştir A v d e t i n d e ısdâr ettiği Hatt-ı-Hümâyun meşhûdât i t i b a r i y l e çok mühimdir. B u seyâhat-i-Hümâyun h a k k ı n d a b i r de r i s a l e neşredilmiştir. Y u ­ k a r d a 1 8 4 4 = 1 2 6 0 v u k u a t ı n ı n „25 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) . :

19 Temmuz = 25 Receb, Pazar: Mısır valisi Mehmed AK Paşa'nınistanbul'a gelişi. ( B u r a d a esas ittihâz e t t i ğ i m i z g ü n t a r i h i C o r c i Z e y d â n ' m M ı s ı r t a r i h i n e göredir: V a k ' a n ü v i s L û t f i y a l n ı z « S e n e - i hâliye Ş a ' b a ' n m d a » d e m e k l e i k t i f â e t m e k t e d i r . T a n z i m a t m c i d d i y e t i n e i ' t i m â d ettiği için M e h m e d A l i P a ş a ' n ı n b ö y l e b i r d a v e t e i c â b e t t e t e r e d d ü d e t m e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r : Şerefine b i r ç o k ziyafetler verilmiş, p â d i ş â h l a sık sık g ö r ü ş m ü ş v e h a t t â b i r r i v â y e t e g ö r e S a d â r e t m a k a m ı n a b i l e tâlib o l m u ş s a d a , o t e v c i h i n M ı s ı r ' a a v d e t i n d e n s o n r a y a p ı l a c a ğ ı n d a n b a h s e d i l e ­ r e k a t l a t ı l m ı ş t ı r ! _ G e n ç l e r e h e p « E v l â t ! » d i y e hitâb e t m e k i ' t i y â d m d a bulunan i h t i y a r M e h m e d A l i ' n i n b i r g ü n h u z u r d a y k e n g e n ç p â d i ş â h a d a dalgınlıkla öyle hitâb e d e r e t m e z hatâsını a n l a y ı p d e r h a l a y a k l a r ı n a k a p a n a r a k a f f i n i istirhâm ettiğinden b a h s e d i l i r ; ç o k z e k i v e z a r i f b i r z â t o l a n S u l t a n M e c i d : — S i z D e v l e t - i - A I i y y e ' n i n p e d e r i m a k a m ı n d a sayılırsınız! c e v â b i y l e e s k i âsinin g ö n l ü n ü almıştır. — i s t a n b u l ' d a 29 g ü n k a l m ı ş o l a n Meh­ m e d A l i P a ş a 30 u n c u g ü n e t e s a d ü f i d e n 17 A ğ u s t o 3 = 2 4 Ş a ' b a n p a z a r t e s i g ü n ü m e m l e k e t i o l a n K a v a l a üzerinden Mısır'a avdet e t m e k üzere h a r e k e t etmiştir: Lûtfi t a r i h i n d e «Ramazân-ı-Şerîfe üç beş gün kalarak» avdet ettiğinden bahse­ dilir).

28 Eylül = 7 Şevval, Pazartesi: Mehmet Emin Rauf Paşa'nın az­ liyle Hâriciyye nâzın Koca-Mustafa Reşid Paşa'nın ilk sadâreti. ( A z l i n s e b e b i , R a u f P a ş a ' n ı n T a n z i m a t ı b i r türlü h a z m e d e m e m e s i n e m u k a b i l K o c a - R e ş i d P a ş a ' n ı n g ü n d e n g ü n e n ü f u z v e i ' t i b â r m ı n a r t m a s ı v e iş b a ş ı n a g e l m e ­ s i n i n a r t ı k b i r z a r u r e t hâlini a l m a s ı d ı r : R a u f Paşa'nın b u dördüncü sadâreti 1842 [ = 1258 s e n e s i 30 A ğ u s t o s = 23 R e c e b Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 4 sene, 29 g ü n sürmüştür. — Reşid Paşa'nın sadâretiyle b e r a b e r k e n d i yetiştirmesi o l a n Hâri­ c i y y e m ü s t e ş a r ı Â l î E f e n d i de b â l â r ü t b e s i y l e H â r i c i y y e n â z ı n o l m u ş t u r . — Koc a - R e ş i d P a ş a b u i l k sadâretine t â y i n edildiği s ı r a d a 47 y a ş ı n d a d ı r ) .

30 Teşrinisâni = 11 Züihicce, Pazartesi: Decle-Efendi'nin ölümü. ( M u s i k i t a r i h i m i z i n en büyük şahsiyyetlerinden o l a n H a m m â m î - z â d e İsmail D e d e - E f e n d i 1 1 9 1 = 1 7 7 8 s e n e s i 10 Z ü l h i c c e = 9 K â n u n u s â n i C u m a günü istanbul'un Ş e h z â d e b a ş ı s e m t i n d e d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 68 sene, 10 a y , 22 g ü n y a ­ ş a y ı p 69 y a ş ı n ı n sonlarında ö l m ü ş d e m e k t i r . « H a m m â m î - z â d e » lâkabı, b a b a s ı S ü -

1848 - =

1264

OSMANLI

137

TARİHİ

l e y m a n A ğ a ' n m bâzı m e ' m u r i y y e t l e r d e b u l u n d u k t a n sonra hâlâ mevcud olan Ş e h z â d e b a ş ı h a m a m ı n ı satın alıp işletmiş o l m a s ı n d a n d ı r ; anasının adı R u k ı y e = R u k a y y e Hanım'dır. D e d e - E f e n d i i l k t a h s i l i n d e n s o n r a Yenikapı Mevlevîhânesine d e v a m ederek Ede­ biyat, M u s i k i ve Farsî t a h s i l etmiş ve Mevlevî çilesini bitirdikten sonra da 1213 = 1799 s e n e s i 20 Ş e v v a l — 2 7 M a r t Ç a r ş a n b a g ü n ü « D e d e » ünvânını almıştır. M e v l e v î h â n e ' d e m u s i k i t e d r i s e d e r e k b i r ç o k t a l e b e yetiştiren b u b ü y ü k adam Üçüncü S e l i m ve İkinci M a h m u d d e v i r l e r i n d e «Fasl-ı-Hümâyun hânendesi» ve «Müsâhib-i-Şehriyârî» olmuş ve nihayet hacc için gittiği Mekke'de koleradan vefat edip H a z r e t - i H a d i c e ' n i n m e r k a d i civârma merâsimle defnolunmuştur. Üslûbunun en z a r i f h u s u s i y y e t i h a z i n ve müessir ihtişâmmda gösterilebilir : Bâzı parçaları bütün klâsik m u s i k i m i z i n e n güzel eserlerindendir. Sultânî-Yegâh, N e v - E s e r , Sabâ-Pûselik, Hicaz-Pûselik ve Araban-Kürdî mürek­ kep makamları d a D e d e - E f e n d i ' n i n t e r k i p l e r i d i r . E n büyük eserleri y e d i Mevlevî « A y î n - i - Ş e r î f » i d i r . B u g ü n elde 210 p a r ç a e s e r i v a r d ı r . Klâsik Türk m u s i k i s i n i n tekâmülünde çok büyük b i r r o l oynamış olan DedeE f e n d i ' n i n dehâsını t a m a m i y l e takdir eden Üçüncü Selim'le i k i n c i Malımud'un b ü t ü n b u e s e r l e r i b ü y ü k b i r i'tinâ i l e t e d k i k e t m i ş o l d u k l a r ı n d a n b a h s e d i l i r : H e r i k i pâdişâhın d a h i m â y e s i n e m a z h a r o l m a s ı işte b u n d a n d ı r ) .

1847 =

1263

Maârif-i-IJmumiyye nezâretinin ihdâsı. (1845=1261 vukuâtmm son fıkrasında gördüğümüz idâdî teşkilâtiyle Sultan M a h m u d d e v r i n d e kurulmuş o l a n Rüşdiyye teşkilâtından ve i l k - m e k t e p l e r i n ye­ ni i h t i y a ç l a r a g ö r e ıslâhından d o l a y ı g ö r ü l e n l ü z u m üzenine bunların hepsini i d a r e e d e c e k b i r M a â r i f - i - U m u m i y y e N e z â r e t i n i n teşkili z a r u r e t hâlini a l m ı ş , N e ­ z â r e t b u sene t e ' s i s e d i l m i ş v e i l k nâzır o l a r a k d a R u m e l i K a d ı - a s k e r / K a z a s k e r i vak'anüvis E s ' a d E f e n d i tâyin edilmiştir).

1848 =

1264

28 Nisan — 24 Cumâda-l-ûlâ, Cuma: Koca-Reşid Paşa'nın azli ve ertesi gün Meclis-i-Vâlâ reisi İbrahim Sârim Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n s e b e b i , r a k i p l e r i n i n v e b i l h a s s a D â m a d - S a i d P a ş a ' n ı n k e n d i s i n i dinî mübâlâtsızlık v e m ü f r i t a l a f r a n g a l ı k l a i t h â m e d e r e k pâdişâhı ü r k ü t m ü ş o l m a s ı d ı r : R e ş i d P a ş a ' n ı n b u i l k s a d â r e t i 1 8 4 6 = 1 2 6 2 s e n e s i 28 E y l ü l 7 Ş e v v â l P a z a r t e s i g ü ­ n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 7 a y s ü r m ü ş t ü r . H e r h a l d e T a n z i m a t ç ı p â d i ş â h ı n R e ş i d Paşa'yı fedâ etmesi, muhafazakârlığın o sıralarda ne k a d a r k u v v e t l i olduğunu gösterir).

11/12 Ağustos = 11/12 Ramazan, Cuma/Cumartesi gecesi: İbra­ him Sârim Paşa'nın azli ve ertesi gün Koca-Reşid Paşa'nın ikinci sadâ­ reti. ( A z l i n sebebi, İbrahim Sârim Paşa'nın dirâyet ve iktidârma rağmen yukarıki f ı k ­ r a d a bahsi geçen muhâfazakâr ve hattâ müteassıp Dâmad-Said paşa'nın mahmîsi olmasından dolayı sadâretinin T a n z i m a t z i h n i y e t i y l e te'lif e d i l e m e m e s i d i r Sârim Paşa'nın sadâret müddeti yukarıki fıkra t a r i h i n d e n i t i b a r e n 3 a y , 13 g ü n d e n i b a r e t t i r . — A z i l t a r i h i n d e k i ihtilâf için « S a d r - ı - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 213 n u m a ­ r a y a bakınız). :

138

K R O N O L O J İ 1849 =

1849

=

1265

1265

1 Mayıs = 8 Cumâda-l-âhire, Salı: Memleketeyn meselesi hakkında Balta-limanı muahedesi ve sebebleri, ( F r a n s a ' d a k r a l l ı ğ ı n d e v r i l m e s i , c u m h u r i y e t i n ilânı v e i ş ç i h u k u k u n a â i t n a z a r i y y e l e r i n y e n i b i r f i k i r cereyanı hâlinde o r t a y a atılması Avrupa'nın her t a r a ­ f ı n d a a k i s l e r y a p m ı ş v e b u s u r e t l e 1848 i n k ı l â b ı b e y n e l m i l e l b i r h â d i s e hâlim almıştır B u inkılâbın o r t a y a a t t ı ğ ı d e m o k r a s i v e m i l l i y e t f i k i r l e r i y a l n ı z OrtaAvrupa'da kalmıyarak Şarkî-Avrupa'ya ve bilhassa Balkanlara kadar sirâyet etmiş ve netice o l a r a k mutlakıyyetçi Rusya'nın bütün hudutlarmı sarmıştır. A l ­ m a n y a ' d a A v u s t u r y a ' d a , M a c a r i s t a n ' d a çıkan i s y a n l a r A v u s t u r y a hâkimiyyetini a t ­ m a k i s t i y e n Macarların meşhur K o s s u t h ' u başlarına geçirerek müstakil b i r c u m ­ h u r i y e t k u r m a l a n y l a neticelenmiş, i m p a r a t o r F e r d i n a n d V i y a n a ' d a n k o ğ u l a r a k y e ­ r i n e F r a n ç o i s - J o s e p h g e ç m i ş , L e h l i l e r y e n i d e n a y a k l a n m ı ş , R u m e n birliği f i k r i y l e kaynaşan Memleketenyn'de E f l a k v o y v o d a s ı B i b e s k o 23 H a z i r a n 1 6 4 8 = 2 1 R e c e b 1264 C u m a g ü n ü k e r h e n b i r K a n u n - ı - e s a s î k a b u l ü n e m e c b u r o l d u k t a n d ö r t g ü n s o n ­ r a 27 H a z i r a n = 2 5 R e c e b Salı g ü n ü c a n ı m k u r t a r m a k için k a ç ı n c a m u v a k k a t b i r h ü k ü m e t k u r u l m u ş , b u h a r e k e t B o ğ d a n ' a d a s i r â y e t ettiği için o r a n ı n v o y v o d a s ı M i h a i l S t u r d z a m u k a v e m e t e t m e k i s t e m i ş s e de m u v a f f a k o l a m a d ı ğ ı i ç i n o d a ç e ­ k i l m i ş v e işte b u s u r e t l e b i r a r a l ı k v a z i y e t e h â k i m o l a b i l e n m i l l i y e t ç i l e r R u s n ü ­ f u z u n a karşı Türkiye'ye temayül göstermeye başlamışlardır.

1851 =

1267

OSMANLI

139

TARİHÎ

v a k ' a l a r ı için 1 8 3 9 = 1 2 5 5 v u k u â t ı n m «24 H a z i r a n » v e «3 T e m m u z » , M ı s ı r m e s e ­ l e s i n i n t e s v i y e s i i ç i n 1840 = 1256 v u k u â t ı n m « 1 5 T e m m u z » v e „ 3 / 4 T e ş r i n i s â n i » , 1 8 4 1 = 1 2 5 7 v u k u â t ı n m «24 M a y ı s » v e 1 8 4 6 = 1 2 6 2 v u k u â t ı n m d a « 1 9 T e m m u z » fıkralarına bakınız).

1849 =

1266

25 Kânunuevvel == 9 Saf er, Salı: Mülteciler meselesinin halli.

:

B u v a z i y e t , B â b - ı - â l î için f e v k a l â d e m ü h i m i k i m e s e l e z u h u r u n a sebeb olmuş­ t u r : B i r i m ü l t e c i l e r m e s e l e s i , b i r i de M e m l e k e t e y n buhrâmdır. Mülteciler me­ s e l e s i için a ş a ğ ı k i s e n e v u k u â t ı n m ,,25 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . R u s çarı B i r i n c i N i c o l a s , A v r u p a ' y ı baştanbaşa sarsıp k e n d i hudutlarına d a y a n a n y e n i f i k i r l e r e karşı muhafazakârlıkla mutlakıyyetin e n k a a h i r ve en amansız t i m s â l i v e m ü d â f i i sayılır : O n u n için d a h a 28 H a z i r a n 1 8 4 8 i = 2 6 R e c e b 1264 Ç a r ş a n b a g ü n ü B o ğ d a n ' a 12 b i n a s k e r s e v k e t m i ş v e b u v a z i y e t k a r ş ı s ı n d a B a b - ı - â l î protestoda bulunduktan sonra bilmukabele harekete g e ç i p 2 A ğ u s t o s 1848 , = 2 R a m a z a n 1264 Ç a r ş a n b a g ü n ü i b r a i l ' i i ş g a l e t t i r m i ş t i r . B u k o v i n a , T r a n s y l v a n i a ı = E r d e l ve Besarabya'yı d a ; ihtivâ edecek b i r R u m e n imparatorluğu hulyâlarma kapılan m u v a k k a t hükümet erkânı k a ç m ı ş , R u s işgal k u v v e t l e r i altmış bine k a ­ d a r ç ı k m ı ş v e işte b u m ü h l i k v a z i y e t i ç i n d e girişilen m ü z â k e r e l e r n i h a y e t B a l ta-limanı m u k a v e l e s i y l e neticelenmiştir B u yedi maddelik ve yedi senelik m u ­ ahede mucibince M e m l e k e t e y n b e y l e r i e s k i s i g i b i pâdişâh tarafından yedişer sene m ü d d e t l e t â y i n e d i l e c e k , v a z i y e t d ü z e l i n c e y e k a d a r h e r i k i t a r a f t a n 25 - 35 b i n e r a s k e r l e M e m l e k e t e y n m ü ş t e r e k e n i ş g a l altında t u t u l a c a k , â s â y i ş t a k a r r ü r ettik­ t e n s o n r a b u m ı k d a r l a r o n a r b i n e i n d i r i l e c e k , y e r l i m i l i s t e ş k i l â t ı ıslâh olunacak v e b ü t ü n b u işler için h e r i k i t a r a f t a n b i r e r k o m i s e r b u l u n d u r u l a c a k t ı r . î ş t e b u suretle m u h a k k a k b i r T ü r k - R u s h a r b i n i n ö n ü alınmış d e m e k t i r ) . :

1 Ağustos =

12 Ramazan, Çarşanba : Mehmed Ali Paşa'nın ölümü.

(isyanlarıyla meşhur Mısır v a l i s i M e h m e d A l i Paşa son zamanlarında bunadığı için y e r i n e büyük oğlu i b r a h i m P a ş a tâyin edilmiş ve o n u n da 10 T e ş ­ r i n i s a n i 1 8 4 8 = 1 3 Z ü l h i c c e 1264 C u m a g ü n ü b a b a s ı n d a " .evvel v e f a t ı üzerine k a r ­ deşi T o s u n P a ş a ' n ı n , o ğ l u A b b a s P a ş a v a l i o l m u ş t u r : B ü t ü n b u değişikliklerin f a r k ı n d a b i l e o l m ı y a n M e h m e d A l i ' n i n ö l ü n c e y e k a d a r k e n d i s i n i iş b a ş ı n d a z a n ­ nettiğinden ve hattâ b u v e h m i n e hürmet edilerek ona göre davramldığmdan bahsedilir! - C o r c i Zeydan, M e h m e t A l i Paşa'nın ölümünü b i r gün sonra g ö s ­ termektedir. — Ş a h s i y y e t i v e M ı s ı r valiliği için 1 8 0 5 = 1 2 2 0 v u k u â t ı n m « 8 T e m m u z » ısyânı v e s e ­ b e b l e r i için 1 8 3 2 = 1 2 4 8 v u k u a t ı n ı n «21 K â n u n u e v v e l » , i s y a n h a r e k e t i n i n m ü h i m

( B u v a h i m m e s e l e n i n z u h u r u n a sebeb o l a n v a z i y e t için y u k a r ı k i s e n e v u k u â t ı n m «1 M a y ı s » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . — 1830 v e 1848 F r a n s ı z ihtilâllerinin y a y d ı ğ ı f i ­ k i r l e r l e A v u s t u r y a h â k i m i y y e t i n e karşı a y a k l a n ı p m ü s t a k i l b i r c u m h u r i y e t ilân -etmiş v e R e i s i c u m h u r l u ğ u n a d a m e ş h u r milliyetçi L a y o ş K o s s u t h ' u intihâb ey­ lemiş o l a n M a c a r l a r , Rusların b i r ç o k d e f a t e n k i l etmiş oldukları L e h i s t a n i h tilâlcileriyle t e ş r i k - i - m e s â î e t m i ş l e r v e h a t t â B e r n v e D e m b i n s k i g i b i m e ş h u r L e h milliyetçileriyle b e r a b e r M a c a r i s t a n ' d a b i r L e h - M a c a r o r d u s u k u r m u ş l a r d ı r . Avusturyalılara karşı m u v a f f a k i y e t l e mücâdele eden b u i s y a n ordusuna karşı i m ­ parator François-Joseph çar B i r i n c i Nicolas'dan i s t i m d â d ettiği için, Lehis­ tan'ın t e n k i l i n d e t e c r i b e sâhibi o l m a k l a m e ş h u r Rus generali Paskieivitch i k i y ü z b i n kişilik b i r o r d u y l a M a c a r i s t a n ' a g i r i p s a y ı ü s t ü n l ü ğ ü s â y e s i n d e m i l l i y e t ­ çileri üstüste b o z g u n l a r a u ğ r a t t ı k t a n s o n r a 12 A ğ u s t o s 1 8 4 9 1 = 23 R a m a z a n 1265 P a z a r günü t e s l i m o l m a k mecburiyetinde bırakmıştır, işte b u n u n üzerine za­ vallı M a c a r i s t a n t e k r a r A v u s t u r y a b o y u n d u r u ğ u a l t ı n a g i r m i ş v e B i r i n c i N i c o l a s L e h i s t a n ' ı nasıl e z d i y s e , F r a n ç o i s - J o s e p h de M a c a r l a r a a y n i m u â m e l e y i y a p m ı ş t ı r . B i r ç o k M a c a r v e L e h milliyetçilerinin T ü r k t o p r a k l a r ı n a c a n a t m a l a r ı işte b u n ­ dandır. T ü r k i y e ' n i n b u z a v a l l ı m ü l t e c i l e r i insanî b i r ş e f k a t l e k a b u l e t m e s i G a r p memle­ ketlerinde ve bilhassa F r a n s a ile ingiltere'de çok müsâit te'sirler uyandırırken, A v u s t u r y a ve R u s y a hükümetleri b u mültecilerin hükümdarlarına karşı gelmiş • âsiler o l m a k i t i b a r i y l e iâdelerini istemişlerdir: B i l h a s s a A v u s t u r y a hükümeti 1739=1152 vukuâtınm «18 E y l ü l » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z B e l g r a d muahedesinin h a y d u t l a r a âid o l a n 18 i n c i m a d d e s i n e istinâd e t m e k g i b i b i r g a r a b e t b i l e g ö s t e r ­ m i ş t i r ! B â b - ı - A l î ' n i n 17 E y l ü l 1 8 4 9 = 2 9 Ş e v v â l 1265 p a z a r t e s i g ü n ü b u y ü z k ı z a r ­ tıcı t a l e p l e r i r e d d e t m e s i A v u s t u r y a i l e R u s y a ' d a n b a ş k a h e r t a r a f t a b ü y ü k tak­ d i r l e r l e k a r ş ı l a n m ı ş , T a n z i m â t m h â r i ç t e y a p t ı ğ ı t e ' s i r g i b i b u m e r d â n e h a r e k e t de Kırım muharebesinde G a r p d e v l e t l e r i n i n T ü r k i y e i l e elbirliğini t e ' m i n e d e n m ü ­ h i m b i r âmil olmuştur. H â r i c i y y e n â z ı n  l î P a ş a ' n ı n b u sene 22 T e ş r i n i s â n i = 6 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü verdiği n o t a d a mülteciler meselesi hakkındaki T ü r k telâkkisi ç o k k u v v e t l i esas­ l a r a istinaden i z a h edildikten s o n r a cereyan eden müzâkereler nihayet bu gün Sadır-ı-a'zam K o c a - R e ş i d Paşa'nın konağında R u s s e f i r i T i t o f f ' u n iştirâkiyle a k ­ d e d i l e n k o n f e r a n s T ü r k t e z i n i n k a b u l i y l e n e t i c e l e n m i ş v e o şekilde b i r z a b ı t t a n ­ z i m edilmiştir: V e r i l e n k a r a r a g ö r e mültecilerin R u s h u d u d u n d a n uzak olmak üzere H a l e b ' e s e v k e d i l m e l e r i k a b u l e d i l m i ş s e de b i r a z s o n r a o m e c b u r i y e t bile kaldırılmıştır. B i r ç o k l a r ı i h t i d a e d i p O s m a n l ı t â b i i y y e t i n e g e ç m i ş o l a n b u m ü l t e c i l e r i n bâzıları o r d u y a g i r m i ş v e h a t t â y ü k s e k rütbelere k a d a r ç ı k m ı ş l a r d ı r ) .

1851 = 18 Temmuz — 19 Ramazan, merasimi. (Tanzimat

d e v r i n i n en hayırlı

1267

Cuma:

eserlerinden

-

biri

«Enc.ümeıı-i-Dâniş»in

de,

bütün

medenî

açılış

memleketlerde

140

KRONOLOJİ

1852 =

1268-

e m s a l i n e tesadüf edilen b i r U l û m - A k a d e m i s i mâhiyetinde o l m a k üzere «Encüm e n - i - D â n i ş » i n t e ' s i s i d i r : B u g ü n k ü m e r a s i m için B e z m - i - A l e m V â l i d e - S u l t a n ' m S u l t a n m a h m u t türbesi c i v â r m d a yaptırmış olduğu «Dâr-ül-Maârif» mektebinde a y r ı l a n hususî b i r dâirede b i r s a l o n h a z ı r l a n m ı ş v e b a ş t a S u l t a n M e c i d o l m a k ü z e r e S a d r - ı - a ' z a m l a v ü k e l â v e y e n i E n c ü m e n i n k ı r k k a d a r âzâsı hâzır b u l u n m u ş t u r . Fransız a k a d e m i s i tarzında kurulmuş o l a n Encümen-i-Dâniş kırk «Dâhili» yâni aslî v e o t u z d a « H â r i c i » y â n i f a h r î â z â d a n m ü r e k k e p t i r : i ç t i m â g ü n l e r i h e r a y ı n i l k C u m a r t e s i g ü n ü d ü r . B i r i n c i reisliğine m e ş h u r u l e m â d a n K a z a s k e r E b u - l s h a k z â d e Şerif M e h m e d E f e n d i v e i k i n c i reisliğine de A b d ü l h a k H â m i d ' i n b a b a s ı m ü v e r r i f H a y r u l l â h E f e n d i t â y i n edilmiştir. Aslî â z â içinde S a d r - ı - a ' z a m K o c a - R e ş i d P a ş a , H â r i c i y y e n â z ı n  l î P a ş a v e s a i r e g i b i b â z ı v ü k e l â n ı n b u l u n m a s ı işe v e r i l e n e h e m m i y e t i g ö s t e r m e k l e b e r a b e r b i r zaaf sebebi sayüır; f a k a t b u n a m u k a b i l Hayrullâh E f e n d i , A h m e d V e f i k Paşa, C e v d e t P a ş a g i b i o d e v r i n e n m ü h i m i l i m a d a m l a r ı d a aslî â z â d a n d ı r . F a h r î âzâ, içinde de m e ş h u r m ü v e r r i h H a m m e r , İngiliz müsteşriki R e d h o u s e ve Fransız: lûgatçisi B i a n c h i g i b i m ü h i m ş a h s i y y e t l e r l e bâzı R u m v e E r m e n i âlimleri de vardır. Encümen-i-Dâniş Koca-Reşid paşa'nın kısa b i r n u t k i y l e açılmış ve ondan sonra­ da i k i n c i reis Hayrullâh E f e n d i Encümen nâmına b i r hitâbede bulunmuştur: F a ­ k a t b u h i t â b e y i de K o c a - R e ş i d P a ş a ' n ı n y a z m ı ş o l d u ğ u r i v a y e t e d i l i r . O n b i r s e n e k a d a r f a a l i y e t t e b u l u n a n b u i l k T ü r k a k a d e m i s i n i n inkişâf e d e m e m i ş , o l m a s ı m e m l e k e t kültürü için ç o k b ü y ü k b i r m a h r u m i y e t t i r ; b u a c ı n e t i c e b e l k i d e d e v l e t - a d a m l a r ı m n işe s i y a s e t k a r ı ş t ı r m ı ş o l m a l a r ı n d a n m ü t e v e l l i t t i r . B u m e s e l e için a ş a ğ ı k i sene v u k u â t m ı n « 5 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z .

1852 =

1268

26 Kânunusâni = 3 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Koca-Reşid Paşa'nın azliyle Mehmet Emin Rauf Paşa'nın beşinci ve sonuncu sadâreti. ( M u s t a f a R e ş i d P a ş a ' n ı n b u i k i n c i s a d â r e t i 1848(=1264 s e n e s i 12 A ğ u s t o s = 1 2 R a ­ m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 sene, 5 a y , 15 g ü n s ü r m ü ş t ü r ; A l t ı d e f a , S a d r - ı - a ' z a m o l a n R e ş i d P a ş a ' n ı n e n u z u n s a d â r e t i işte b u i k i n c i s i d i r ) .

5 Mart = 13 Cumâda-l-ûlâ, Cuma: Mehmet Emin Rauf Paşa'nın azliyle Koca-Reşid Paşa'nın üçüncü sadâreti. ( R a u f Paşa'nın b u s o n sadâreti yukarıki fıkra t a r i h i n d e n i t i b a r e n yalnız 1 a y , 9 g ü n s ü r e b i l m i ş t i r : Ç o k i h t i y a r o l a n P a ş a s e k i z sene d a h a y a ş a d ı k t a n s o n r a s e k ­ senini geçkin o l a r a k v e f a t etmiştir; beş sadâretinin i l k i k i s i İkinci M a h m u d ve s o n ü ç ü de A b d ü l m e c i d d e v r i n d e d i r ) .

5 Ağustos = 18 Şevval, Perşenbe : Koca-Reşid Paşa'nın azli ve er­ tesi gün Hâriciyye nâzın Mehmet Emin Âlî Paşa'nın ilk sadâreti. ( R e ş i d P a ş a ' n ı n y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 5 a y , 1 g ü n süren b u ü ç ü n c ü , s a d â r e t i n d e n a z l i n e s e b e b , p â d i ş â h ı n eniştesi v e e n zînüfuz m ü ş â v i r i o l a n T o p h a n e müşiri D â m a d - F e t h i A h m e d P a ş a ile geçimsizliğidir B u ihtilâfın s e b e b i de y u ­ karıki senenin «18 T e m m u z , , f ı k r a s ı n d a açılış m e r â s i m i n i g ö r d ü ğ ü m ü z «Encü­ m e n - i - D â n i ş » e v ü k e l â d a n bâzıları â z â seçildikleri h a l d e F e t h } p a ş a g i b i ç o k m ü ­ n e v v e r v e m u h t e l i f ecnebi d i l l e r i n e vâkıf b i r zâtin h e r nedense ihmâl edilmiş o l m a s ı d ı r ; r i v a y e t e n a z a r a n b u şiddetli ihtilâf n i h a y e t d e v l e t işlerini ihlâl e d e ­ c e k b i r hâle g e l d i ğ i için S u l t a n M e c i d h e m k ı y m e t l i S a d r - ı - a ' z a m ı n ı , h e m Türk m ü z e c i l i ğ i n i n bânisi o l a n m ü n e v v e r T o p h â n e m ü ş i r i n i a y n i g ü n d e a z l e t m e k mec­ b u r i y e t i n d e kalmıştır. :

185S =

1289

OSMANLI

TARİHÎ

141

Y e n i S a d r - ı - a ' z a m Âlî P a ş a ' n ı n asıl i s m i « M e h m e t E m i n » v e o d e v r i n âdetinee Bâb-ı-Âlî mahlası d a «Âlî» d i r : Koca-Reşid Paşa'nın yetiştirmiş olduğu bu bü­ y ü k v e m ü m t a z d e v l e t - a d a m ı 1 2 3 0 = 1 8 1 5 s e n e s i 23 R e b î ' ü l - e v v e l = 5 M a r t P a z a r g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e , b u i l k s a d â r e t i n e t â y i n edildiği g ü n yaşının 37 sene, 5 a y , 3 g ü n t u t t u ğ u , yâni 38 y a ş ı n ı n içinde b u l u n d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Â l i P a ş a ' n ı n beş s a d â r e t i v a r d ı r . Reşid Paşa'nın yerine Sadr-ı-a'zam o l m a k istemediği halde pâdişâhın k a b u l e m e c b u r olduğundan ve Sadâret alayından s o n r a büyük selefinin g i d i p o d e v r i n t e r b i y e s i n c e eteğini ö p t ü ğ ü n d e n b a h s e d i l i r ) .

ısrâriyle yalısına

3 Teşrinievvel = 18 Zülhicce, Pazar : Âlî Paşa'nın azliyle Kapdan-ıderyâ Dâmad-Mehmed Ali Paşa'nın sadâreti. ( Â l i P a ş a ' n ı n y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n y a l n ı z 1 a y , 28 g ü n süren b u i l k s a d â r e t i n d e n a z l i n e sebeb o l a r a k a ş a ğ ı k i s e n e v u k u a t ı n ı n « 2 8 Ş u b a t » f ı k r a s ı n ­ d a g ö r e c e ğ i m i z « M a k a a m â t - ı - M u b â r e k e » m e s e l e s i n i n siyasî b i r b u h r a n şeklini a l ­ m ı ş o l m a s ı n d a n b a h s e d i l i r . A z l i üzerine İ z m i r v a l i l i ğ i n e t â y i n edilmiştir. H a l e f i D â m a d - M e h m e d A l i P a ş a İ k i n c i M a h m u d ' u n şâir kızı Â d i l e - S u l t a n ' m k o c a s ı d ı r : 1 2 2 8 = 1 8 1 3 t a r i h i n d e d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 39 y a ş ı n d a S a d r - ı - a ' z a m o l ­ muş demektir).

1853 =

1269

28 Şubat = 19 Cumâda-l-ûlâ, Pazartesi: Rus Bahriye nâzın Prens Mentsehikoff Meııeikof'un fevkalâde şetaret vazifesiyle İstanbul'a gel­ mesi ve Kırım muharebesine sebeb olan «Makaamât-ı-Mubâreke» me­ selesi. (Kudüs'de İslâm, Hıristiyan ve Y a h u d i dinlerince m u k a d d e s makamlar vardır v e h a t t â bunların bâzıları h e m M ü s l ü m a n l a r c a , h e m H ı r i s t i y a n l a r c a mukaddes­ tir: B u n u n l a beraber «Makaamât-ı-Mubâreke» meselesi Müslümanlarla Hıristi­ y a n l a r arasında değil, m u h t e l i f Hıristiyan m e z h e p l e r i a r a s ı n d a b i r ihtilâf mev­ z u u d u r v e M ü s l ü m a n - T ü r k l e r de m ü l k ü n sâhibi s ı f a t i y l e a s ı r l a r d a n b e r i b u vâhî ihtilâflarla m ü t e m â d i b i r g a i l e şeklinde m e ş g u l o l m u ş l a r d ı r . A s ı l ihtilâf K a t o l i k v e O r t o d o k s mezhepleriyle bu mezheplerin hâmileri geçinen F r a n s a v e R u s y a d e v l e t l e r i arasında o l m a k l a b e r a b e r , m e s e l e n i n Avrupa siya-: seti bakımından hâiz olduğu ehemmiyet dolayısıyla s o n z a m a n l a r d a ingiltere v e p r u s y a g i b i P r o t e s t a n d e v l e t l e r de a l â k a d a r o l m a k l ü z u m u n u h i s s e t m i ş v e i ş ­ t e b u n d a n d o l a y ı i s t a n b u l ' d a k i İngiltere s e f â r e t i 12611=1845 s e n e s i 6 R a m a z a n £ = 8 Eylül P a z a r t e s i günü Kudüs'de b i r P r o t e s t a n k i l i s e s i t e ' s i s i hakkında pâdişâhtan b i r f e r m a n istihsâline m u v a f f a k o l m u ş t u r . Kudüs'teki »Makaamât-ı-Mubâreke» H a z r e t i - i isâ'nın doğduğu Beyt-Lâhim m a ğ a rasıyla k i l i s e s i , K a m â m e k i l i s e s i , «Merkad-i İ s â » ve k i l i s e s i , «Merkad-i M e r y e m , , ve k i l i s e s i g i b i y e r l e r d i r : M u h t e l i f Hıristiyan m e z h e p l e r i n i n b u r a l a r d a âyin ve i b â d e t h a k l a r ı o l m a k l a b e r a b e r , anahtarlarının muhafazası ve muhtelif hizmet­ l e r i n i n ifâsı K a n u n î d e v r i n d e n b e r i K a t o l i k l e r e b ı r a k ı l m ı ş t ı r . Rum-Ortodoks k i l i s e s i n i n b u hakları Türkiye ile F r a n s a arasındaki bâzı ihti­ l â f l a r d a n istifâde e d e r e k v e i l k d e f a o l a r a k K a t o l i k l e r d e n a l m a s ı 1 6 3 4 = 1 0 4 3 - 1 0 4 4 t a r i h i n e m ü s â d i f g ö s t e r i l i r : i ş t e o t a r i h t e n b u 1 8 5 3 = 1 2 6 9 t a r i h i n e k a d a r t a m 219 senedir i k i m e z h e p arasında mütemâdi b i r mücâdele cereyân etmiş, h e r i k i s i de b i r t a k ı m f e r m a n l a r a istinâd e t m i ş v e işte b u m ü z m i n d â v â s i y a s î t a r i h t e « M a k a a m â t - ı - M u b â r e k e m e s e l e s i » i s m i n i almıştır. Son zamanlarda meselenin büyük bir buhran şeklinde alevlenmesine i k i tuhaf sebeb g ö s t e r i l i r : B u n l a r ı n b i r i K a t o l i k l e r i n B e y t - L â h m m a ğ a r a s ı n d a y e n i b i r d o -

142

K R O N O L O J İ

1853

=

1269

l a p inşâsına m ü s â a d e a l m ı ş o l m a l a r ı v e i k i n c i s i de sonradan «Serdâr-ı-Ekrem» o l a n Ömer Paşa'nm Karadağlılara karşı sevkedildiği b i r te'dib h a r e k e t i n d e n K a ­ tolik A v u s t u r y a s e f i r i n i n şefaatiyle döndürülmüş olmasıdır! O r t o d o k s k i l i s e s i n i n , yâni Şark Hıristiyanlığının e n büyük müdâfii geçinen çar B i r i n c i N i c o l a s K a t o ­ likliğin işte b u i k i m u v a f f a k ı y y e t i n e t a h a m m ü l e d e m e d i ğ i i ç i n K a y n a r c a , B ü k r e ş ve E d i r n e m u a h e d e l e r i n i n k e n d i s i n e t e ' m i n ettiğim iddiâya kalkıştığı h u k u k a i s ­ tinaden «Makaamât-ı-Mubâreke» meselesinin b i r a n evvel hallini istemek üzere B a h r i y e nâzın, Baltık d o n a n m a kumandanı ve F i n l a n d i y a vali-i-umumîsi a m i r a l Prens Mençikof'u fevkalâde sefâretle i s t a n b u l ' a göndermiş ve küstahlıkta efen­ disinden aşağı kalmıyan b u meşhur Mençikof d a büyük b i r t a n t a n a ve debdebe ile b u g ü n Osmanlı pâyıtahtma a y a k basmıştır. Mençikof, zamanının muâşeret kaidelerine k a s d e n riâyet e t m e m e k l e mâruftur: Meselâ Sadr-ı-a'zamı aklınca i s t i h f a f etmiş o l m a k için alelâde gündelik elbisesiyle ziyâret etmiş ve R u s düşmanlığıyla mâruf Hâriciyye nâzın Keçeci-zâde F u a d E f e n d i nezâret makamında üniformasıyla ziyâretini beklediği h a l d e hiç s e m t i n e uğramadığı için N â z ı r E f e n d i , yâni müstakbel Sadr-ı-a'zam B ü y ü k - F u a d Paşa d e r h a l isti'fâ etmiş v e y e r i n e R i f ' a t P a ş a getirilmiştir. R u s y a i m p a r a t o r u g i b i , F r a n s a i m p a r a t o r u n u n d a b i r t a k ı m iddiâları v a r d ı r : 1789 ihtilâlindenberi F r a n s a ' n ı n d i n s i y a s e t i n e n i h a y e t v e r m e s i «Makaamât-ı-Mubâreke„ n i n Ortodoks idaresine geçmesiyle neticelendiğim gören ve nihayet ikinci i m p a r a t o r l u k d e v r i n d e aklı b a ş ı n a g e l e n F r a n s a h ü k ü m e t i b u m a k a m l a r ı n K a t o l i k l e r e iâde e d i l m e s i n i i s t e m i ş v e p e k t a b i î o l a r a k R u s l a r d a alelûsul i ' t i r â z e t m i ş l e r d i r ! i ş t e b u n u n ü z e r i n e B â b - ı - A l î ' n i n teşkil e t t i ğ i k o m i s y o n m e s e l e y i t e d k i k ederek muhtelif tarihlerdeki f e r m a n l a r ahkâmına m u g a y i r b i r vaziyet mevcud olmadığına ve netice i t i b a r i y l e «Makaamât-ı-Mubâreke» Müslümanlar için de mukaddes olduğuna göre K a t o l i k l e r l e Ortodoksların paylaşamadıkları hiz­ m e t l e r i n M ü s l ü m a n l a r t a r a f ı n d a n i f â s ı n a k a r a r v e r m i ş v e tabiî b u k a r a r a l â k a d a r d e v l e t l e r e d e r h a l t e b l i ğ edilmiştir. M e s e l e n i n en m ü h i m noktası, çar B i r i n c i Nicolas'nın b u sırada P e t e r s b u r g ' d a k i i n g i l t e r e s e f i r i S i r H a m i l t o n S e y m o u r ' a «Hasta a d a m » diye bahsettiği Türkiyenin R u s y a ile i n g i l t e r e arasında t a k s i m i m t e k l i f e t m e k suretiyle iç-yüzünü belli e d e r e k d i n i s i y a s e t e âlet i t t i h â z e t m i ş o l d u ğ u n u n ifşâsında h i ç b i r m a h z u r g ö r m e ­ m i ş o l m a s ı n d a g ö s t e r i l i r : B u m e s e l e y e âit v e s i k a l a r b i r a z s o n r a İ n g i l i z l e r t a r a f ı n ­ d a n neşredilmiştir. T e r b i y e s i z l i k derecesindeki küstahlığıyla mütecâvizliği yalnız Bâb-ı-Âlî ricâlinin d e ğ i l , i s t a n b u l ' d a b u l u n a n b ü t ü n elçilerin n a z a r - ı - d i k k a t i n i c e l b e d e n p r e n s M e n ­ ç i k o f m u v â s a l a t m d a n o n g ü n s o n r a 10 M a r t = 2 9 C u m â d a - l - û l â p e r ş e n b e g ü n ü h u z û r a k a b u l e d i l m i ş v e 16 M a r t ı = 5 C u m â d a - l - â h i r e Ç a r ş a n b a g ü n ü de B â b - ı - Â l î ' y e ilk şifâhî notasını vermiştir 22 M a r t — 1 1 C u m â d a - l - â h i r e Salı günü «Ma­ kaamât-ı-Mubâreke» meselesinin R u s siyasetine göre tesviyesi hakkında b i r m u ­ kavele projesi veren azametli sefir 19 N i s a n = 1 0 R e c e b Salı g ü n ü i k i n c i v e n i h a ­ y e t 5 M a y ı s i = 2 6 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü de ü ç ü n c ü ş i f â h î n o t a s m ı t e v d i e t m i ş t i r . B u son n o t a b i r ültimatom mâhiyetindedir v e beş gün rMiddetlldir. B ü t ü n b u n o t a l a r d a i l e r i s ü r ü l e n M o s k o f t e z i şu ü ç e s a s a i r e â e d i l e b i l i r : :

1 — Makaamât-ı-Mubâreke meselesi b i r a n evvel halledilmelidir; 2 — Türkiye, O r t o d o k s k i l i s e s i n i n imtiyazları hakkında R u s y a ' y a sağlam ve hiç bir z a m a n değişmiyecek te'minat vermelidir; 3 — M a k a a m â t - ı - M u b â r e k e ' y i ziyâret için Kudüs'e g i d e n R u s tebaasının m â r û z olduğu f e n a muâmelelere n i h a y e t v e r i l m e l i d i r . B â b - ı - Â l î ' n i n b e ş g ü n l ü k m ü h l e t s o n u n a t e s a d ü f e d e n 10 M a y ı s i = l Ş a ' b a n Salı günü verdiği cevabî n o t a d a Kudüs'e g i d e n R u s tebaasının şimdiye k a d a r hiç b i r fena muâmeleye mârûz olmadığı g i b i b u n d a n sonra d a olmıyacağı t e ' m i n e d i l ­ miş, O r t o d o k s k i l i s e s i n i n F â t i h d e v r i n d e n b e r i h â i z o l d u ğ u h u k u k a b u n d a n s o n r a d a r i â y e t e d i l e c e ğ i h a k k ı n d a bütün dünyaya t e ' m i n a t verilebileceği bildirilmiş ve yalnız O r t o d o k s Osmanlı tebaası üzerinde R u s himâyesinin kabulü demek o l a n i k i n c i t a l e b T ü r k istiklâlini ihlâl e d e c e ğ i için p e k d o ğ r u v e h a k l ı olarak reddedilmiştir : B u r e d k a r a r ı , B â b - ı - Â l î ' d e t o p l a n a n k ı r k ü ç kişilik b i r m e c l i s i n

1853 =

1269

OSMANLI

145

TARİHİ

b i r m u h â l i f r e ' y e k a r ş ı i t t i f â k ı y l e verilmiştir. ü s t ü s t e d a y a d ı ğ ı n o t a l a r d a T ü r k v ü k e l â s ı a l e y h i n e siyasî t e r b i y e v e t e â m ü l e m u ­ g a y i r tarizlerde bulunması v e b i l h a s s a küstahça h a r e k e t l e r i y l e sert ve k a b a m u ­ amelesi A v r u p a diplomatlarım bile hayrette bırakan prens Mençikof'un fevkalâde s e f â r e t v a z i f e s i işte b u m u v a f f a k ı y e t s i z l i k l e n e t i c e l e n d i ğ i i ç i n , T a n z i m a t o r d u s u ­ nu mütefessih Yeniçeri-ocağı zannederek zafer hulyâlarma kapılan bu kof a d a m n i h a y e t 18 M a y ı s = 9 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü v a z i f e s i n i n n i h a y e t b u l d u ğ u n u söyliyerek, Türkiye i l e R u s y a arasındaki siyasî münâsebetlere n i h a y e t vermiş, ertesi gün gemisine binmiş ve 21 Mayısc=12 Şa'ban C u m a r t e s i günü i s t a n b u l R u s s e f â r e t h e y ' e t i n i de b e r a b e r a l a r a k çekilip g i t m i ş t i r . M e n ç i k o f ' u n a v d e t i n i 22 v e 23 M a y ı s = 1 3 v e 14 Ş a ' b a n P a z a r v e P a z a r t e s i g ü n l e r i n e m ü s â d i f g ö s t e r e n r i v a ­ y e t l e r de v a r d ı r . B i r i n c i N i c o l a s , Mençikof'un muvaffakıyetsizliğini pâdişâhın k e n d i s i n e vurduğu b i r ş a m a r şeklinde t a v s i f e t m i ş t i r ! ) .

13 Mayıs == 4 Şa'ban, Cuma: Dâmad-Mehmed Ali Paşa'nm azli ve ertesi gün Meclis-i-Vâlâ reisi Giritli-Mustafa Nailî Paşa'nın ilk sadâreti.. ( A z l i n sebebi, yukarıki fıkrada b a h s i geçen prens Mençikof'un t e h d i d i n d e n ve­ y a h u t i n g i l t e r e s e f i r i n i n t e ' s i r i n d e n mütevellit gösterildiği g i b i , hükümet değişik­ l i ğ i n d e n d o l a y ı m ü z â k e r â t ı u z a t ı p a s k e r î h a z ı r l ı k l a r için v a k i t k a z a n m a k maks a d i y l e de i z a h e d i l i r : M e h m e d A l i P a ş a ' n m s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e v u k u â t ı n m 3 T e ş r i n i e v v e l = 1 8 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 7 a y , 11 g ü n s ü r m ü ş t ü r . Ü m mî olduğundan b a h s e d i l e n h a l e f i M u s t a f a Nâilî P a ş a a r n a v u t olduğu h a l d e , o t u a s e n e G i r i t v a l i l i ğ i n d e b u l u n m u ş o l d u ğ u için « G i r i t l i » l â k a b i y l e a n ı l ı r ) .

21 Mayıs == 12 Şa'ban, Cumartesi: Nesselrode'un notası. ( P r e n s ; M e n ç i k o f ' u n y u k a r d a b u sene v u k u â t m m « 2 8 Şubat,, f ı k r a s ı n d a b a h s i g e ­ çen 5 M a y ı s = 2 6 R e c e b perşenbe t a r i h l i ve beş gün müddetli ültimatomunu B â b - ı Alî reddetmiş olduğu halde, R u s y a Hâriciyye n â z ı n k o n t D e Nesseirode b u gün b i r n o t a ile o ültimatomun kabulüne k a d a r M e m l e k e t e y n ' i n işgal edileceğini bil­ d i r m i ş t i r : B u i ş g a l h a r e k e t i için a ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t m m 3 T e m m u z » f ı k r a ­ sına b a k ı n ı z ) . H

11 Haziran = 4 Ramazan, Cumartesi: Nesselrode'un Rus sefaretle­ rine tamimi. (Yukarıki fıkrada b a h s i g e ç e n n o t a muhteviyatını t e ' k i d eden b u tâmimde M e m ­ l e k e t e y n ' i n i ş g a l i T ü r k i y e ' y e k a r ş ı b i r h a r b ilânı demek olmayıp Bâb-ı-Alî'nin Ortodoks mezhebi hakkında v e r m e k istemediği mânevî te'minat yerine maddî t e ' m i n a t mâhiyetinde olacağmdan bahsedilerek t u h a f b i r m u g a l a t a yapılmıştır).

25 Haziran = 18 Ramazan, Cumartesi: İngiliz ve Fransız donanma­ larının Reşike körfezine muvâsalatı. ( B e ş i k e == B ı s i k a k ö r f e z i , Ç a n a k k a l e - b o ğ a z ı h â r i c i n d e Anadolu sâhilinin Bozca­ a d a = T e n e d o s h i z â s m d a d ı r . — D o n a n m a l a r ı n b u r a y a m u v â s a l a t ı m 14 v e 15 H a ­ z i r a n = 7 v e . 8 R a m a z a n t a r i h l e r i n e m ü s â d i f g ö s t e r e n r i v a y e t l e r de v a r d ı r : A ş a ğ ı k i sene v u k u â t ı n m « 2 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . Rusya'nın

Ortodoks

mezhebini

benimsemesine

mukabil,

Fransa

devleti

de

öte-

144

K R O N O L O J İ

1853

=

1269

denberı K a t o l i k l i ğ i n , m ü d a f i i r o l ü n d e b u l u n d u ğ u için, y u k a r d a b u s e n e v u k u â t ı n m «28 Ş u b a t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z M e n ç i k o f m e s e l e s i y l e a ' z a m î s u r e t t e a l â ­ k a d a r olması p e k tabiîdir: F a z l a o l a r a k o sırada Üçüncü Napoléon A v r u p a s i y a ­ setinde p a r l a k b i r r o l oynamayı şahsının v e h â n e d â n m m istikbâli bakımından zarurî g ö r m e k t e d i r . İ n g i l t e r e ' n i n a l â k a s ı i s e P r o t e s t a n l ı k t a n z i y â d e R u s genişle­ m e s i n i n ve b i l h a s s a Boğazlar m e s e l e s i n i n H i n d y o l u bakımından hâiz o i d u & u f e v ­ kalâde ehemmiyetle i z a h edilir. P r e n s Mençikof i s t a n b u l müzâkerâtınm bu i k i devletten gizli tutulmasını iste­ m i ş s e de, B â b - ı - Â l î i n g i l i z v e F r a n s ı z m a s l a h a t g ü z a r l a r ı n ı m u n t a z a m a n h a b e r d â r e t m i ş ve d o n a n m a l a r ı n i h t i y â t e n Ç a n a k k a l e c i v â r ı n a g e l m e l e r i n i i l k ö n c e i s t e b u m a s l a h a t g ü z a r l a r istemiştir. Me'zûnen memleketlerinde bulunan ingiltere sefiri S t r a t f o r d of Redcliffe ile F r a n s a s e f i r i D e l a C o u r i s t a n b u l ' a gelince Bâb-ı-Alî'yi m e t i n d a v r a n m ı y a t e ş v i k e t t i k l e r i g i b i , h ü k ü m e t l e r i n e de a z i m l i h a r e k e t t a v s i y e ­ lerinde bulunmuşlardır. B

1 8 4 1 ; = 1257 v u k u â t ı n m «13 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z B o ğ a z l a r mukave­ lesi m u c i b i n c e Çanakkale-boğazı bütün ecnebi harb gemilerine sulh zamanların­ d a k a p a l ı b u l u n d u r u l m a k t a o l d u ğ u için, i n g i l i z v e F r a n s ı z donanmaları boğaz h a n e m d e ihtiyâten e m r e â m â d e b u l u n d u r u l m u ş l a r d e m e k t i r ; İngiltere ve F r a n s a s e f i r l e r i de B â b - ı - A l î ' n i n g ö s t e r e c e ğ i l ü z u m üzerine i n d e l h â c e b u d o n a n m a l a r ı i s ­ t a n b u l ' a d â v e t salâhiyetini a l m ı ş l a r d ı r : A ş a ğ ı k i s e n e v u k u â t ı n m «2 Tesrinisâni,, fıkrasına bakınız).

3 Temmuz = 26 Ramazan, Pazar: Pruth nehrini gecen Rus ordusu­ nun Memleketeyn'e girmesi. ( B u m e s e l e için y u k a r d a b u s e n e v u k u â t ı n m «21 M a y ı s » v e « 1 1 H a z i r a n » f ı k r a ­ l a r ı n a b a k ı n ı z . _ 35 b i n a s k e r v e 72 t o p l a y a p ı l a n b u h a r e k e t i b i r g ü n e v v e l k i t a r i h e m ü s â d i f g ö s t e r e n b i r r i v a y e t de v a r d ı r . R u s b a ş - k u m a n d a n ı g e n e r a l P r e n s Gortchakoff/Gorçakof b u h a r e k e t i n b i r istilâ m â h i y e t i n d e olmadığı hakkında b i r beyannâme neşrettiği g i b i , Hâriciyye n â z ı n Nesselrode da yeniden b i r tâmim g ö n d e r e r e k M e m l e k e t e y n i ş g a l i n i n T ü r k i y e ' y e h a r b ilânı d e m e k o l m a y ı p B â b - ı - Â l î ' n i n R u s m e t â l i b i n i k a b u l e t m e s i için R u s y a ' n ı n b i r r e h i n e elde e t m e k i s t e d i ğ i n d e n d e m v u r m u ş ve b u işgalin « m u v a k k a t » olduğunu t e ' m i n e kalkışmıştır! H a k i k a t t e ise b u çirkin h a r e k e t , N e s s e l r o d e ' u n safsatalarına rağmen Rusya'nın f i ' l e n harbe başlaması d e m e k t i r : işte b u n d a n dolayı Bâb-ı-Âlî R u s tecâvüzünü d e r h a l protesto etmiştir. A ş a ğ ı k i sene vukuâtınm «4 Teşrinievvel» fıkrasına d a b a k ı n ı z ) .

8 Temmuz = 1 Şevval, Cuma : Sadr-ı-a'zam Giritli-Mustafa Nâilî Paşa'nm azli. ( B u s e n e n i n 14 M a y ı s = 5 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü D â m a d - M e h m e d A l i P a ş a ' n m y e r i n e Sadr-ı-a'zam olduğunu «13 Mayıs,, fıkrasında gördüğümüz M u s t a f a Nâilî P a ş a ' n m t â y i n i n d e n 1 a y , 25 g ü n s o n r a a z l i n e sebeb, H â r i c i y y e n â z ı n K o c a - R e şıd P a ş a i l e g e ç i m s i z l i ğ i d i r v e h a t t â i k i s i b e r a b e r a z l e d i l m i ş t i r : F a k a t m a ' z û l i y y e t l e r i bayramın b i r i n c i gününden üçüncü gününe k a d a r i k i gün sürdükten s o n r a uçuncü günü t e k r a r tâyin edilmişlerdir; yalnız bayramın hangi bayram ol­ d u ğ u n d a ihtilâf v a r d ı r : B i r r i v a y e t e g ö r e , « l y d - i - s a î d - i F ı t r » y â n i S e k e r - b a y r a m ı v e i k i n c i b i r r i v a y e t e g ö r e de „ î y d - i A d h â » y â n i K u r b a n - b a y r a m ı d ı r ! B u r a d a b i ­ r i n c i r i v a y e t i n esas ittihâz e d i l m e s i , m u â s ı r b i r müellif o l a n R i f ' a t E f e n d i ' n i n ifâdesi d a h a k u v v e t l i görünmesindendir. Bâzı menbâlarda b u i k i günlük m a ' z û h y y e t b i r s a d â r e t tebeddülü s a y ı l m a d ı ğ ı için, M u s t a f a N â i l î P a ş a ' n m b u i l k s a d a r e t ı y l e a ş a ğ ı k i f ı k r a d a g ö r e c e ğ i m i z i k i n c i sadâreti fâsılasız ' b i r s a d â r e t i g i b i gösterilir). °

1353 t = 1270

OSMANLI

145

TARİHİ

10 Temmuz = 3 Şevval, Pazar: îld gün ma'zul kalan Giritü-Mustafa Nâilî Paşa'nm ikinci sadâreti. (Yukarıki

fıkrada

i z a h edildiği

veçhile, M u s t a f a R e ş i d

paşa

ile beraber

Nâilî P a ş a b u g ü n g e n e o n u n l a b e r a b e r t e k r a r t â y i n edilmiştir. B u i k i n c i t i n d e n a z l i için a ş a ğ ı d a 1 8 5 4 = 1 2 7 0 de 1857 =

vukuâtınm

azledilen sadâre­

«29 M a y ı s » v e ü ç ü n c ü s a d â r e t i

1273 v u k u â t ı n m «6 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r ı n a

için

bakınız).

26 Eylül = 22 Zülhicce, Pazartesi: Rusya'ya harb ilânı hakkında fevkalâde meclis kararı. ( B â z ı G a r p m e n b â l a r ı n d a b u k a r a r ı n «25 E y l ü l = 2 1 Z ü l h i c c e P a z a r „ g ü n ü v e r i l ­ m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r s e de, b u r i v a y e t t e b i r zühul o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r - . Ç ü n k ü O s m a n l ı m e n b â l a r m a g ö r e k a r a r ı v e r e n 163 k i ş i l i k f e v k a l â d e m e c l i s « 2 2 v e 23 Z ü l h i c c e » günleri t o p l a n m ı ş t ı r v e o g ü n l e r de 26 v e 27 E y l ü l ' e m ü s a d i f t i r ; «Rüyet-i-hilâl» sebebiyle a r a d a b i r günlük b i r f a r k olduğu da kararın P a z a r t e s i n e m ü s â d i f g ö s t e r i l m e s i n d e n anlaşıldığına g ö r e , «25 E y l ü l » r i v a y e t i h e r h a l d e i l k i ç ­ t i m â gününün t a r i h i o l m a k lâzımgelir; k a r a r e r t e s i g ü n verilmiş olduğu için, b u ­ r a d a «26 E y l ü i = 2 2 Z ü l h i c c e P a z a r t e s i t a r i h i e s a s ittihâz edilmiştir. Y u k a r d a b u sene v u k u â t ı n m «28 Ş u b a t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z aşırı R u s t a l e p ­ l e r i n i n B â b - ı - Â l î c e r e d d i n d e n v e R u s o r d u s u n u n y u k a r d a b u s e n e n i n «3 T e m m u z , , f ı k r a s ı n d a b a h s i g e ç e n i ş g a l h a r e k e t i n d e n h â s ı l o l a n siyasî b u h r a n y a l n ı z i n g i l t e r e ile Fransa'yı değil, A v u s t u r y a i l e Prusya'yı d a telâşa düşürmüştür: Avusturya'nın telâşı, S a r k î - A v r u p a m u v â z e n e s i n i n R u s y a l e h i n e v e k e n d i a l e y h i n e b o z u l m a k i h t i ­ m a l i y l e ' v e P r u s y a ' n ı n endişesi de b u b ü y ü k b u h r a n d a n ç ı k a b i l e c e k u m u m î k a r g a ­ şalık içinde F r a n s a ' n ı n R h i ' n b o y l a r ı n a s a l d ı r m a k i m k â n i y l e i z a h e d i l i r , i ş t e b u n ­ d a n dolayı R u s y a ' n ı n M e m l e k e t e y n ' e t a a r r u z u n u h e r i k i d e v l e t de p r o t e s t o e t m i ş ­ t i r A v u s t u r y a ve P r u s y a hükümetleri İngiltere ve F r a n s a i l e b e r a b e r V i y a n a ' d a b i r konferans akdedip Türkiye ile Rusya'yı uzlaştırmak ve b u suretle meseleyi sulhen h a î l e t m e k için b i r p r o j e t e r t i b e d e r e k i s t a n b u l v e P e t e r s b u r g ' a göndermışlerse de R u s y a k a b u l ettiği halde Bâb-ı-Âlî i k i sebebten dolayı k a b u l etmemiştir: B i ­ r i n c i sebeb, p r o j e m e t n i n d e R u s y a ' n ı n O r t o d o k s m e z h e b i n i h i m â y e i ç i n o t a r i h e k a d a r yaptığı müdâhaleleri Türkiye'nin dâimâ k a b u l etmiş olduğu hakkında y a n ­ lış v e t e h l i k e l i b i r f ı k r a b u l u n m a s ı v e i k i n c i sebeb de İ n g i l t e r e s e f i r i S t r a t f o r d •of R e d c l i f f e ' i n r e s m e n k a b u l e d i l m e s i n i istediği p r o j e n i n kat'iyyen kabul edil­ m e y i p b i l - a k i s r e d d e d i l m e s i n i g i z l i c e t a v s i y e e t m i ş o l m a s ı d ı r ! İşte bütün b u n l a r ­ d a n d o l a y ı . h ü k ü m e t r e d d e k a r a r v e r m i ş v e b u v a z i y e t üzerine ittihâz edilecek h a r b kararının e h e m m i y e t i n d e n dolayı fevkalâde b i r m e c l i s toplamıştır, i k i gün süren u z u n müzâkerelerden s o n r a Rusya'nın M e m l e k e t e y n ' e t a s a l l u t u n u ç o k haklı o l a r a k fi'lî b i r t e c â v ü z v e s e b e b s i z b i r h u s û m e t e s e r i s a y a n m e c l i s n i ­ h a y e t b u gün h a r b k a r a n vermiş y e Meşihat makamının b i r fetvâ i l e t a s v i b ettiği b ü tarihî k a r a r d e r h a l b i r m a z b a t a i l e p â d i ş â h a a r z e d i l m i ş t i r : S u l t a n M e c i d m e c l i ­ s i n kararını ü ç g ü n s o n r a t a s d i k e t m i ş t i r ) .

1853 = 1270 4 Teşrinievvel = 1 Muharrem, Salı: Rusya'ya harb ilânı. (Yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z meclis kararının irâdeye iktirâm üzerine b u g ü n R u s y a ' y a r e s m e n h a r b ilân e d i l m i ş t i r : B u h a k l ı h a r e k e t y u k a n k i s e n e v u k u â t m ı n «28 Şubat» f ı k r a s ı n d a 18 M a y ı s <= 9 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü kesildiğini g ö r d ü ğ ü ­ m ü z siyasî m ü n â s e b â t m i n k ı t â ı n d a n 4 a y , 17 g ü n v e M e m l e k e t e y n ' i n 3 T e m m u z = 2 6 R a m a z a n P a z a r g ü n ü işgaliyle b a ş h y a n R u s h a k s ı z l ı ğ ı n d a n 3 a y , 2 g ü n sonradır. F . : 10

146

K R O N O L O J İ

1853

=

1270»

1853

=

I27ö

OSMANLI

TARİHİ

147

B u m ü d d e t b o ş g e ç i r i l m e m i ş , b ü y ü k b i r f a a l i y e t l e h a r b hazırlıkları y a p ı l m ı ş , O s ­ manlı imparatorluğunun h e r tarafından g e t i r i l e n a s k e r l e r V a r n a ' d a n T u n a ' b o y -

harekâtını

Bükreş'e

Tïll* ^ l ^ t a h k i m edilmiştir).

O'teniça've

çekip

ve" V i d i n t a h k i m a t ı i k m â l e d i l m i ş v e b u h a y a t î n o k t a l a r

s

e

o

l

m

m

^

A n a

Rumeli'nin

™

I u

hudud

kuleleriyle

Karadeniz-boğazı &

müteveccih

Türk

zannederek

mevzi'lerine

taarruz

Vidin

istikametindeki

etmişlerdir!

İşte

kuvvetlerini

b u sayede

düşman

eline

Kalafat

geçmiyecek

b i r hâle getirilmiştir.

14 Teşrinievvel = 11 Muharrem, Cuma: Memleketeyn'in tahliyesi hakkında Türk ordusunun Rus ordusuna ültimatom vermesi. ( Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z h a r b hâli ü z e r i n e h ü k ü m e t i n v e r d i ğ i e m i r l e R u ­ m e l i kumandanı müşir Ömer P a ş a b u g ü n R u s baş-kumandanı g e n e r a l Gorcakof'a b i r ü l t i m a t o m g ö n d e r e r e k E f l a k ' l a B o ğ d a n ' m 15 g ü n iğinde t a h l i y e s i n i i s t e m i ş v e R u s kumandanı d a b u haklı t a l e b i 17 T e ş r i n i e v v e l = 1 4 M u h a r r e m P a z a r t e s i günü

lift âW' f sefer artık b i r emr-ı-vâkı' İ k İ n C İ

a

f

h

a

s

m

d

a

ûol

n

W

hâlim almıştır.

«

K

«m

l

muharebesi»

i s m i y l e anılan

uzun

^ L hakkında m u h t e l i f r a k a m l a r z i k r e d i l i r : Fransız askerî m ü ­ e l l i f l e r i n d e n A . d u C a s s e ' m «Précis h i s t o r i q u e des opérations m i l i t a i r e s en Orient» i s m i n d e k i eserinde h a r b başladığı z a m a n T u n a boylarındaki R u s k u v v e t l e r i n i n m e c m u u 149-152 b i n gösterilir v e b u n a m u k a b i l Ö m e r P a ş a ' n ı n kumandasındaki T ü r k o r d u s u i l k ö n c e 60 b i n k i ş i d e n i b a r e t o l d u ğ u h a l d e s o n r a L n i T s £ ka­ d a r çıkmış olduğundan bahsedilir. Bâzı T ü r k askerî eserlerinde i s e h a r b başla­ d ı ğ ı z a m a n T u n a b o y l a r m d a k i O s m a n l ı o r d u s u n u n 178 b i n i b u l d u ğ u n d a n , muh­ t e l i f t a r a f l a r a t e v z i edilmiş o l a n b u y e k û n d a n Ş u m n u ' d a k i Ö m e r P a s a k u m a n d a ­ sında y a l n ı z 4 0 b i n kişi i l e i k i b a t a r y a A r m s t r o n g t o p u b u l u n d u ğ u n d a n v e A n a ­ dolu cephesinde ise Müşir Abdi/Abdülkerim Paşa kumandasında ve E r z u r u m K a r s h a v a l i s i n d e b u l u n a n 150 b i n kişilik o r d u n u n e l l i b i n i b a ş ı b o z u k olduğundan b a h s e d i l m e k t e d i r . B u n a m u k a b i l M e m l e k e t e y n ' d e k i R u s o r d u s u 128 b i n v e T n CeP eSm eM fŞman gösterilir, « e r h a l d e h e r i k i c e p ­ h e d e k i R u s k u v v e t l e r i n i n sayıca T ü r k ordularından f a z l a oldukları muhakkakt

M

a

f

m

k

u

v

v

e

t

l

e

r

i

t^ » ?

R u s l a r ı n b u n d a n s o n r a k i h a r b plânları için a ş a ğ ı d a 1854t=1270 v u k u a t ı n ı n « 2 3 M a r t » fıkrasına bakınız).

27 28 Teşrinievvel = 24/25 Muharrem,

Perşenbe Cuma

gecesi:

Batıım civarındaki Saint-Nicolas kalesinin fethi. ( A n a d o l u cephesi B a s - k u m a n d a m müşir Çırpanlı-Abdülkerim Nâdir Paşa/Abdi P a s a b i r t a r a f t a n Sey'h-Sâmil'le irtibâta ç a l ı ş m a k l a b e r a b e r , b i r t a r a f t a n d a Ç e r ­ k e z l e r i a y a k l a n d ı r a c a k t e d b i r l e r ittihâzına t e ş e b b ü s etmiş v e B a t u m kumandam S e l i m P a s a ' y ı d a Ç ü r ü k s u k u v v e t l e r i y l e s e v k e d e r e k b u gece B a t u m ' u n d ö r t k i ­ lometre şimalinde b u l u n a n N i k o l a j a / S a m t - N i c o l a s ı = Şekvetil/Şefketil ismindeki R u s k a l e s i n i ânî b i r b a s k ı n l a i ş g a l ettirmiştir. _ B i r i k i g ü n s o n r a R u s l a r b u k a l e y i i s t i r d a d teşebbüsünde bulunmuşlarsa d a büyük telefatla püskürtülmüşlerdır; o
2 Teşrinisani = 30 Muharrem, Çarşaııba: İngiliz ve Fransız donan­ malarının istanbul önlerine gelişi.

a

k

U

W

e

t

İ

d

e

1

6

0

b

i

n

( Y u k a r ı k i sene v u k u a t ı n ı n «23 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a B e ş i k e k ö r f e z i n e g e l d i k l e r i n i g ö r d ü ğ ü m ü z İngiliz v e Fransız donanmaları R u s h a r b i n d e n dolayı Bâb-ı-Alı'nm g ö s t e r d i ğ i l ü z u m üzerine Ç a n a k k a l e - b o ğ a z m d a n g e ç i p b u g ü n i s t a n b u l önlerine vâsıl o i m u ş v e B e y k o z ' d a d e m i r l e m i ş t i r R u s h ü k ü m e t i b u h a r e k e t i 1841 i — 1 2 5 7 vukuatının ' « 1 3 T e m m u z » fıkrasında gördüğümüz Boğazlar mukavelesine muga­ y i r g i b i g ö s t e r e r e k p r o t e s t o e t m i ş s e de, o m u k a v e l e a h k â m ı y a l n ı z sulh zaman­ larına m ü n h a s ı r o l m a k i t i b a r i y l e h i ç b i r t e ' s i r i o l m a m ı ş t ı r ) . :

m Muharrem, Pazar:

23 Teşrinievvel açılması. (B

*.g? .

Galatz=Kalas'a

n

doğru

giden

Ruslara

karşı ilk ateşin

i k i R u s vapurunun

asker

yüklü

olarak

fan S i r k ^ ^ 7 ^ i r i n d e k i L a d a bulu­ n a n T u r k bataryasından ateş açılmak suretiyle h a r b f i ' l e n b a ş l a m ı ş t ı r : B u v a k ' a d a ıkı d u b a batmış, diğer d u b a l a r l a v a p u r l a r h a s a r a uğrayıp karaya oturmuş ve R u s l a r üç y ü z k a d a r telefat vermiştir). oturmuş Î

S

a

k

e

l

P

7

27 Teşrinievvel = 24 Muharrem, Perşenbe: Kalafat'm işgali. S u r l \ - - , E f l a k d a tahaşşud e t m e k t e d i r : S o f y a - I s t a n b u l şosesine h â k i m S

C

l ï ' kümetiyle m

R

U

8

0

r

d

U

(

S

U

J

b

i

l

h

a

s

s

« - - ^ ğ î n = P e t i t e - V a l a c h i e » denilen KüçükB u n d a n maksat, V i d i n ' i zabtetmek suretiyle kso l m a k , Balkanları çevirmek, Sırplarla Makedonya

a

E f l f t k

« Î ? ettikten sonra T

eîbırhgı

Ö

r

k

t

0

1

^ i s t a n b u l üzerine p

r

a

k

I

a

n

n

a

t

e

,

e

Aldırmakta yürümektir

r

olan

Yunan hü­

Ç o k kıymetli ve büyük b i r a s k e r o l a n R u m e l i müşiri Ömer Lûtfi Pasa'nın b u R u s planım t a m z a m a n m d a keşfederek o n a göre davranmış olduğunda i t t i f a k bulunin°Kn Lrt . \ - f - n d a ve Tuna üzerinde b u l u n a n K a l a f a t ' a b u g u n a s k e r geçirip işgal etmiş ve d e r h a l t a b y a l a r ve i s t i h ­ k a m l a r inşa e t t i r e r e k h e m V i d i n ' i , h e m K a l a f a t ' ! b ü y ü k b i r sür'atfe t a h k i m . mak istivl ^ ' ? u ^ M m â t ı n i k m â l i n e v a k i t k a z a n m a k için d ü ş m a n ı a l d a t T ^ r t k S l - T * T M ^ S ' Yerköyü'ne ve bilhassa Tortokaî/ Turtukaıa-Tutrakan'dan O l t e n i z z a / O l t e n i t z a ^ O l t e n i c a ' y a a s k e r geçirmiştir- B ü k .reşm cenubuşarkîsine tesadüf e d e n O l t e n i ç a ' n ı n işgali üzerine R u s l a r O s r n a n b e

i y

a

m

9

?

t

e

b

t

U

ı

a

f

t

a

n

d

a

R

u

s

u

k

d

a

n

a

m

k

5 Teşrinisâni = 3 Saf er, Cumartesi: Oltcnizza = Olteniça zaferi. (Tuna'nın s o l s a h i l i n d e v e T u t r a k a n ' m karşısında b u l u n a n b u noktanın işgali m e ­ s e l e s i için y u k a r d a b u s e n e v u k u a t ı n ı n «27 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — E n k u v v e t l i r i v a y e t e g ö r e O l t e n i ç a ' y a a s k e r g e ç i r i l m e s i 3 Teşrinisâni t = 1 S a f e r perşenbe gününe müsâdiftir : B i r g ü n evvel T u t r a k a n önündeki T u n a adası işgal v e t a h k i m edilmiş, i l k i k i g ü n m u h t e l i f m ü s a d e m e l e r l e , g e ç m i ş v e n i h a y e t b u g ü n , g e n e r a l D a n n e n b e ' r g k u m a n d a s ı n d a 22 t a b u r p i y â d e . v e 3 a l a y s u v â r i i l e s a l d ı ­ r a n R u s l a r beş s a a t h a r b e t t i k t e n s o n r a müdhiş b i r b o z g u n a uğrıyarak b i n i k i y ü z m a k t u l bırakıp kaçmışlardır; Baş-kumandan Ömer p a ş a b u h a r b i T u t r a k a n ' d a n i d a r e etmiştir. Olteniça m u v a f f a k i y e t i T u n a boyunda, i l k Türk z a f e r i sayılır : A s a ğ ı k i sene v u k u â t m m « 5 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

11 Teşrinisâni — 9 Safer, Cuma : Olteniça kuvvetlerinin geri alın­ ması. ( B u sene v u k u a t ı n ı n « 2 7 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n d a V i d i n v e K a l a f a t t a h k i m â t ı m n i k m â l i n e v a k i t b u l m a k v e d ü ş m a n ı ş a ş ı r t m a k için k a r ş ı y a k a y a g e ç i r i l m i ş o l ­ duğunu gördüğümüz k u v v e t l e r , yukarıki fıkrada bahsi geçen i l k zafer kazanıl­ d ı k t a n v e t a h k i m a t d a sür'atle i k m a l e d i l d i k t e n s o n r a g e r i a l ı n m ı ş l a r d ı r : B i r g ü n s o n r a k i t a r i h de r i v a y e t e d i l i r ) .

K R O N O L O J İ

148

1853

= 1270

26 Teşrinisani = 24 Safer, Cumartesi: Ahıska bozgunu. ( A n a d o l u kumandanı Abdülkerim/Abdi Paşa G ü m r ü = A l e x a n d r o p o l ve Ahıska= A k h a l t z i k h e h a v a l i s i n e k a d a r ilerlemişse de g e n e r a l M o u r a v i e f f k u m a n d a s ı n d a k i üstün R u s k u v v e t l e r i n e mukavemet edemiyerek geri çekilmiştir Aşağıda bu sene v u k u a t ı n ı n «1 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . :

R u m e l i cephesindeki muvaffakıyyetlere m u k a b i l , A n a d o l u cephesindeki- m u v a f f a k ı y e t s i z l i k l e r işte b u v a k ' a i l e hattâ b u n d a n o n i k i g ü n e v v e l 14 T e ş r i n i s â n i = 12 S a f e r P a z a r t e s i g ü n ü G ü m r ü c i v â r m d a u ğ r a n ı l a n b i r m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k l e b a ş ­ lamış ve Osmanlı k u v v e t l e r i A r p a ç a y ' ı n berisine atılmıştır. B u v a z i y e t i n başlıca sebebleri R u s ordusunun sayı üstünlüğü, Osmanlı ordusunda gayr-i-munta'zam b a ş ı b o z u k l a r l a gönüllülerin m ü h i m b i r y e k û n teşkil e t m e s i , A b d ü l k e r i m P a ş a i l e E r k â n ı h a r b i y y e r e i s i A h m e d P a ş a a r a s ı n d a ihtilâf ç ı k m a s ı v e h a t t â A h m e d P a ş a ' n m A b d i P a ş a ' y a « b e t â e t » isnâd e d e r e k a z l i n e sebeb o l d u k t a n s o n r a y e r i n e k e n ­ d i s i n i t â y i n e t t i r m i ş o l m a s ı d ı r . B u n u n l a b e r a b e r , h a r b i n sıklet m e r k e z i T u n a c e p ­ h e s i n d e o l d u ğ u için, o r a d a k i p a r l a k m u v a f f a k i y e t l e r bâzı G a r p menbâlarmda A n a d o l u c e p h e s i n d e k i m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k l e r i m ü h i m b i r n i s b e t t e telâfi e t m i ş s a ­ yılır. H e r h a l d e h ü k ü m e t i n A n a d o l u ' y a R u m e l i ' d e k i Ö m e r p a ş a d e ğ e r i n d e m u k t e ­ dir ve z a b t - u - r a b t a k a a d i r b i r k u m a n d a n bulamamış olması çok acı b i r v a z i y e t t i r ) .

30 Teşrinisâni = 28 Safer, Çarşanba: Sinop baskını. ( A n a d o l u o r d u s u n a B a t u m üzerinden gönderilen sevkıyâtı himâye için P a t r o n a O s m a n P a ş a k u m a n d a s ı n d a 12 g e m i l i k b i r f i l o teşkil e d i l m i ş v e b u f i l o y a t n c e b u r u n ' l a A m a s r a arasında k a r a k o l v a z i f e s i v e r i l e r e k h a v a l a r müsâit olmadığı z a ­ man S i n o p limanına ilticâ e t m e s i e m r e d i l m i ş t i r . Şiddetli b i r fırtınadan dolayı O s m a n Paşa f i l o s u n u n S i n o p ' d a d e m i r l i bulunduğunu haber a l a n K a r a d e n i z R u s donanması a m i r a l i N a k h i m o f f / N a c h i m o f i k i defa yaptığı keşif h a r e k e t l e r i n d e T ü r k g e m i l e r i n i n sâhil b o y u n c a hilâli b i r v a z i y e t t e b u l u n d u k l a r ı n ı t e s b i t e t t i k t e n s o n r a idaresindeki f i l o y u b i r kaç g e m i y l e t a k v i y e ettirerek bu gün öğle v a k t i birdenbire şiddetli b i r b a s k ı n h a r e k e t i y a p m ı ş t ı r . B u h a r e k e t i k o l a y l a ş t ı r a n i k i s e b e t e n b a h s e d i l i r : B i r i h a v a n ı n karlı y a h u t s i s l i olmasından dolayı Türklerin Rusları u z a k mesâfeden g ö r e m e m i ş olmaları v e b i r i de O s m a n P a ş a ' n m e m n i y e t t e r t i b â t ı ittihâzında k u s u r e t m i ş o l m a s ı d ı r . S i n o p ' d a k i T ü r k f i l o s u .şu o n i k i , g e m i d e n i b a r e t t i r : 1) A v n u l l a h ; 2) N i z â m i y y e ; 3) N e s î m - i - z a f e r ; 4 ) tfazlullah; g) N â v e k - i - b a h r î ; 6) D i m y â t ; 7) K a a i d - i - z a f e r ; 8 ) N e c m - e f ş a n ; 9 ) F e y z - i - M a ' b û d ; 10) G ü l - i - s e f î d ; 11) E r e ğ l i v a p u r u ; 1 2 ) P e r vâz-ı-bahrî. B u n l a r d a n «Dimyât» ile ,,Pervâz-ı-bahrî„, R u s seferi üzerine getir­ t i l e n M ı s ı r g e m i l e r i n d e n d i r . B u 12 g e m i d e c e m ' a n 282 t o p b u l u n d u ğ u n d a n b a h s e ­ d i l i r : G e m i l e r h a f i f ve zayıf teknelerden ibaret olduğu g i b i , t o p l a r d a s o m gülle a t a n e s k i silâhlardandır v e ç a p l a r ı d a y e n i R u s t o p l a r ı n a n i s b e t l e ç o k z a y ı f t ı r . B u n a m u k a b i l , a m i r a l N a k h i m o f f ' u n kumandasındaki R u s f i l o s u altı gemiden i b a r e t o l m a k l a beraber, T ü r k f i l o s u n d a n ç o k k u v v e t l i d i r H e r şeyden e v v e l g e ­ m i l e r b ü y ü k v e k u v v e t l i o l d u k t a n b a ş k a , s o n s i s t e m 318 t o p l a m ü c e h h e z d i r . M a ­ n e v r a i t i b a r i y l e R u s l a r bütün b u toplarını k u l l a n a b i l d i k l e r i halde Türkler 282 t o ­ p u n a n c a k yarısını k u l l a n a b i l m i ş l e r d i r .

1854 =

1270

İ ş t e b u f e c î ş a r t l a r altında ö ğ l e y e d o ğ r u b a ş l a y ı p s a a t ü ç e d o ğ r u n i h a y e t b u l a n S i n o p baskınında bütün T ü r k f i l o s u k a h r a m a n c a b i r müdâfaadan s o n r a t a m a m i y l e m a h v o l d u k t a n b a ş k a , d ö r t b i n kişiyi b u l a n m ü r e t t e b â t m m y a r ı s ı n d a n f a z ­ lası şehid o l m u ş , P a t r o n a - O s m a n p a ş a a y a ğ ı n d a n y a r a l ı o l a r a k e s i r d ü ş m ü ş , R i ­ y a l e B o z c a a d a h - H ü s e y n P a ş a şehid o l m u ş , ü ç z â b i t i m i z l e 125 n e f e r i m i z d ü ş m a n e l i n e g e ç m i ş v e S i n o p şehrinin y a r ı s ı y a n m ı ş t ı r . B u v a k ' a d a y a l m z B a t u m ' d a n gelip Sinob'a uğramış olan «Tâif» v a p u r u rahneli o l a r a k k a ç ı p k u r t u l a b i l d i ğ i için, f e l â k e t h a b e r i n i i s t a n b u l ' a işte o y e g â n e gemi götürmüştür Bâzı G a r p menbâlarmda Türk f i l o s u n u n on ü ç ' gemiden mürekkep g ö s t e r i l m e s i işte b u n d a n dolayıdır. :

TARİHİ

149

R u s z a y i a t ı 34 m a k t u l v e 230 y a r a l ı d a n i b a r e t g ö s t e r i l i r : B u n u n l a b e r a b e r b i r ç o k gülle y i y e n M o s k o f g e m i l e r i i k i g ü n S i n o p l i m a n ı n d a k a l d ı k t a n s o n r a y e d e k t e götürülecek k a d a r hasâra uğramışlardır. B u v a k ' a esnâsında l i m a n d a b u l u n a n b i r İngiliz v e altı T ü r k t i c a r e t g e m i s i b a t m ı ş v e i k i İ n g i l i z m a k t u l d ü ş m ü ş t ü r . B â z ı G a r p m e n b â l a r m d a S i n o p şehrinde h a r â b o l a n e v l e r i n sayısı 2500 g ö s t e r i l i r ; B u n l a r umumiyetle Müslüman mahallelerindedir. B u v a z i y e t üzerine b i r İngiliz v e b i r Fransız h a r b g e m i s i zâyiâtın keşfine me'm u r e d i l e r e k S i n o b ' a g e l m i ş , âhâliden şehid olanların c e s e t l e r i sâhillerle s o k a k l a r ­ d a g ö r ü l m ü ş , ı z t ı r â b i ç i n d e k ı v r a n a n y a r a l ı l a r d a n 280 kişi işte b u e c n e b i g e m i ­ l e r i y l e i s t a n b u l ' a nakledilmiş ve b u v a k ' a bütün dünyada R u s y a a l e y h i n e u m u m î b i r g a l e y a n v e h e y e c â n a sebeb o l m u ş t u r . B i l h a s s a İ n g i l t e r e v e F r a n s a ' d a b ü t ü n m a t b u a t d e r h a l R u s l a r a l e y h i n e dönmüş ve Rusya'nın b u h a r b d e m ü d â f a a v a z i ­ yetini muhafaza edeceği hakkında o z a m a n a k a d a r verdiği mükerrer t e ' m i n a t l a S i n o p b a s k ı n ı a r a s ı n d a k i kanlı t e z a d e f k â r - ı - u m u m i y y e y i s o n d e r e c e müteessir etmiştir. A v r u p a ' d a ç o k b ü y ü k b i r teessür u y a n d ı r a n n o k t a l a r d a n b i r i de a m i r a l N a k h i ­ m o f f ' u n şehir ' b o m b a r d m a n ı h a k k ı n d a mahallî h ü k ü m e t l e k o n s o l o s l a r a h a b e r v e r ­ m e d e n şehre a t e ş a ç m ı ş o l m a s ı d ı r : N e t i c e i t i b a r i y l e T ü r k d o n a n m a s ı n ı y a l n ı z o n i k i g e m i s i n d e n m a h r u m e d e n S i n o p b a s k ı n ı R u s d e v l e t i n i n insanlık n a z a r m d a k i şeref v e h a y s i y y e t i n e m a l o l m u ş d e m e k t i r . B i l h a s s a M ü s l ü m a n m a h a l l e l e r i n i n ateşe t u t u l u p R u m m a h a l l e l e r i n e d o k u n u l m a m ı ş olması, R u s a m i r a l i n i n v a k ' a d a n s o n r a hiç sıkılmadan b e y a n etmiş olduğu tees­ sürlerin ne k a d a r s a h t e o l d u ğ u n u g ö s t e r e n f e c î b i r d e l i l d e m e k t i r ) .

1 Kânunuevvel = 29 Safer, Perşenbe: Baş-gedikler bozgunu. (Bas-gedikler m e v k i i Arpaçay = Z a ı o ş a t ' m cenubuşarkîsinde ve K a r s şehrinin şark'mdadır. — B u g ü n T ü r k o r d u s u n u n b u r a d a u ğ r a d ı ğ ı m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k E r ­ z u r u m ve K a r s ' a çekilmesiyle neticelenmiş ve n i h a y e t K a r s şehri muhâsaraya u ğ r a m ı ş t ı r : Y u k a r d a b u sene vukuâtının «26 T e ş r i n i s â n i » v e a ş a ğ ı d a 1 8 5 5 = 1 2 7 2 v u k u â t ı n m «28 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z ) .

1854 =

i:

:

OSMANLI

1270

3 Kânunusâni = 3 Rebî'ül-âhir, Sah: ingiliz ve Fransız donanma­ larının Boğaziçiııden Karadeniz'e hareketleri. (Bu d o n a n m a l a r ı n B e ş i k e k ö r f e z i n e m u v â s a l a t l a r ı için y u k a r d a 1853 = 1269 v u ­ kuâtının «25 H a z i r a n » v e i s t a n b u l önlerine g e l m e l e r i için d e y u k a r ı k i s e n e v u k u ­ atının « 2 T e ş r i n i s â n i » fıkralarına bakınız. — Gene yukarıki sene vukuatının „30 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z S i n o p b a s k ı n ı n d a n d o l a y ı B â b - ı - Â l î ' n i n g ö s t e r d i ğ i l ü z u m üzerine İ n g i l i z v e F r a n s ı z donanmaları b u gün Karadeniz'e açılmak suretiyle Rusların b u denizdeki hâkimiyyetlerine n i h a y e t vermişlerdir).

5 Kânunusâni =

5 Rebî'iil-âhîr, Perşenbe: Çatana zaferi.

f G a r p m e n b â l a r m d a L i t a t e , T r u t a t e ve T s c h e t a t e g i b i d e ğ i ş i k şekillerle bahsedi­ l e n Ç a t a n a k ö y ü , y u k a r ı k i s e n e v u k u a t ı n ı n «27 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n d a işgaliyle t a h k i m i n i g ö r d ü ğ ü m ü z K a l a f a t ' d a n yukarı doğru g i d e n y o l u n üstünde ve b i r tepe c i v a r ı n d a d ı r . K a l a f a t ' a t a a r r u z e t m e k i s t i y e n R u s l a r ı n işte b u r a y a asker yığıp t e p e y i t a h k i m e t t i k l e r i k e ş i f h a r e k e t l e r i y l e a n l a ş ı l m ı ş o l d u ğ u için, o sırada K a lafat'da b u l u n a n R u m e l i ordusu Erkânıharbiyye reisi ferik Nâzır-Ahmed Paşa o n b i n a s k e r d e n m ü r e k k e p üç k o l t e r t i b ederek f e r i k M e n e m e n l i - M u s t a f a T e v f i k ,

150

K R O N O L O J İ

133 i — 1270

f e r i k Ç e r k e z - i s m a i l v e S u v â r i livası O s m a n P a ş a l a r ı n i d a r e s i n d e Ç a t a n a üzerine sevketmiştir: Tabiî b u n d a n m a k s a t , R u s t a a r r u z u n u önlemektir. Rusların g ö n d e ­ r e b i l e c e k l e r i i m d a d k u v v e t l e r i n i karşılamak üzere b i r k o l ihtiyâta bırakıldıktan s o n r a İsmail P a ş a k ö y ü n g e r i s i n d e k i müstahkem tepeye doğru t a a r r u z etmiş, düş­ manın cenahlarım tehdid ederek R u s s i p e r l e r i n i zabtedip köye girmiş v e köyün içinde m u k a v e m e t e k a l k ı ş a n d ü ş m a n artıklarını d a s ü n g ü hücumiyi'e imlıâ " v e tardetmiştir. O s ı r a d a İ s m a i l P a ş a y a r a l a n m ı ş o l d u ğ u için y e r i n e M e n e m e n l i - M u s t a f a Tevfik P a ş a geçmiş, Rusların gönderdikleri, i m d a d k u v v e t i y l e Türk i h t i y a t kıt'ası arasın­ d a m ü s â d e m e b a ş l a m ı ş , t e p e d e k i R u s t a h k i m â t ı şiddetli b i r t o p ateşine t u t u l m u ş ve n i h a y e t b o z g u n a uğrıyan düşman artıkları perişan b i r halde tepeye doğru kaçışmışlardır. Yukarıki sene vukuatının «5 Teşrinisâni» fıkrasında gördüğümüz Olteniça z a f e r i n d e n s o n r a b u Çatana m u z a f f e r i y y e t i T u n a b o y u n d a ikinci Türk z a f e r i sayılır. Ruslar bundan evvelki seferlerde olduğu gibi Yeniçeri-ocağımn tefessühünden a r t ı k istifâde edemiyeceklerini ve «Vak'a-i-Hayriyye» ile «Tanzimat» d a n sonra m u n t a z a m b i r T ü r k o r d u s u y e t i ş m i y e b a ş l a m ı ş o l d u ğ u n u işte b u i l k z a f e r l e r ü z e ­ r i n e anlamıya başlamış, b i r a z s o n r a 10 M a r t t = 1 0 Cumâda'-l-âhire p e r ş e n b e günü B a ş - k u m a n d a n G o r ç a k o f a z l e d i l i p y e r i n e i h t i y a r m a r e ş a l P a s k i é w i t c h ' t â y i n "edil¬ miş ve çar B i r i n c i N i c o l a s b u h a l d e n h e m müteessir, h e m m a h c u b olmuştur. S u l ­ t a n M e c i d ' i n Ö m e r P a ş a ' y a « S e r d â r - ı - E k r e m » ü n v â n m ı t e v c i h e t m e s i işte b u z a ­ f e r üzerinedir. R u s l a r K a l a f a t civarına o t u z i k i b i n piyâde, dört a l a y suvâri ve elli s e v k e d e r e k beş gün d a h a uğraşıp b i r k a ç defa t a a r r u z a kalkısmıslarsa sinde püskürtülmüşlerdir).

i k i top da hep­

27 Şubat = 29 Cumâda-I-ûIâ, Cumartesi : Rusya'nın Memleketeyn'i tahliyesi hakkında Îngiliz-Fransız ültimatomu.

1854

=

1270

OSMANLI

151

TARİHİ

k e t e y n ' i n t a h l i y e s i istenmiş ve b u t a l e b i n reddedilmesi v e y a h u t cevapsız ması «Casus b e l l i ı = H a r b sebebi» sayılacağından bahsedilmiştir).

bırakıl­

1 Mart = 1 Cumâda-l-âhire, Çarşanba: Keçeci-zâde Fuad Efendi'nin Epir ve Tesalya isyanlarını tenkile me'mur edilmesi. (Arâzisini genişletmek i s t i y e n küçük Y u n a n krallığı T ü r k - R u s h a r b i n i k e n d i s i için büyük b i r 'fırsat sanmış, R u s l a r d a n teşvik g ö r m ü ş ve E p i r ' l e T e s a l y a ram­ l a r ı m T ü r k l e r e k a r ş ı a y a k l a n d ı r m a k için ç e t e t e ş k i l â t ı k u r a r a k k a n l ı b i r f a a l i y e t e b a ş l a m ı ş , âsilere p â r a v e m ü h i m m a t y a r d ı m l a r ı n d a n b a ş k a h a r e k â t ı i d a r e e d e c e k zâbitlerle g ö n ü l l ü l e r b i l e g ö n d e r m i y e k a l k ı ş m ı ş t ı r : B u zâbitlerin en mühimleri «Etenlerin b a ş - k u m a n d a n ı » ilân e d i l e n . T z a v e l l a s i l e G r i v a z i s m i n d e i k i kişidir. Bunlar Tesalya'nm merkezi olan L a r i s s a = Yenişehir'den başka Preveze'nin şimalişarkîsindeki A r t a / L a r t a •= N a r d a ' y ı b i l e ellerine geçirip faaliyet mer­ k e z l e r i hâline g e t i r m i ş l e r , Y a n y a v e T ı r h a l a t a r a f l a r ı n ı k a n v e a t e ş i ç i n d e b ı r a k ­ mışlar ve bütün b u n l a r d a A t i n a hükümetinden mütemâdiyen yardım görmüşler­ dir'; h a t t â Y u n a n i s t a n ' ı n h a r b hazırlıklarından b i l e b a h s e d i l i r : H a l b u k i R u s h ü ­ kümeti İslâv m i l l e t l e r i n i dâimâ Yunanlılara t e r c i h etmiş ve Y u n a n i s t a n R u s l a r ­ d a n ziyâde i n g i l t e r e v e F r a n s a ' n ı n h i m â y e s i y l e istiklâlini k a z a n a b i l m i ş t i r Yu­ k a r d a 1 8 2 7 = 1 2 4 3 v u k u â t ı n m «20 T e ş r i n i e v v e l » v e 1 8 2 9 = 1 2 4 5 v u k u â t ı m n «15 A ğ u s ­ tos» fıkralarına bakınız. i s b u şekli a l ı n c a B â b - ı - Â l î A t i n a h ü k ü m e t i n d e n i z â h â t i s t e m i ş v e ihtilâlin millî v e dinî h i s s i y y â t a d a y a n d ı ğ ı v e h a t t â b ü t ü n h ü k ü m e t l e r i n b u h i s s i y â t a r i â y e t l e m ü k e l l e f o l d u k l a r ı ş e k l i n d e t u h a f b i r c e v a p a l m ı ş t ı r ! i ş t e b u n d a n d o l a y ı 16 Ş u b a t = 1 8 Cumâda-1-ûîâ Salı g ü n ü İ n g i l t e r e v e F r a n s a d e v l e t l e r i Y u n a n h ü k ü m e t i n e t e b l i g a t t a b u l u n a r a k âsileri t e ş v i k v e h i m â y e d e d e v a m e t t i ğ i t a k d i r d e Yunanis­ t a n ' ı a b l u k a .. a l t ı n a a l a c a k l a r ı n ı bildirmişlerdir. B â b - ı - A l î ' n i n a y r ı c a yaptığı te­ şebbüs de ı s y â n a i l t i h a k e d e n Y u n a n z a b i t l e r i n i n t e c z i y e s i n e , T ü r k t o p r a k l a r ı n a yapılan tecâvuzlara kat'î surette n i h a y e t v e r i l i p h u d u d a riâyet edilmesine v e Y u ­ n a n hükümetinin ısyânı t a k b i h etmesine aittir Âtina'daki ingiltere ve F r a n s a elçileri de b u T ü r k t a l e p l e r i n i m ü t t e f i k a n d e s t e k l e m i ş l e r d i r ; f a k a t Y u n a n h ü k ü ­ m e t i bütün b u n l a r a r a ğ m e n R u s y a ' d a n ü m i d i n i k e s m e m i ş o l d u ğ u i ç i n m ü s â i t b i r cevap vermemiştir. S â b ı k H â r i c i y y e n â z ı n K e ç e c i - z â d e F u a d E f e n d i / P a ş a ' m n idarî, s i y a s î v e a s k e r î salâhiyetlerle ı s y â n m t e n k i l i n e m e ' m u r e d i l m e s i işte b u v a z i y e t ü z e r i n e d i r : O h a ­ v a l i y e v a p u r l a r l a t e n k i l k u v v e t l e r i de s e v k e d i l m i ş t i r . — M ü v e r r i h C e v d e t P a ş a ' y a y a z d ı ğ ı b i r m e k t u p t a k i i m z â s ı n m üstünde F u a d E f e n d i « C e n e r â l - i O r d û y - i Y a n y a v e Tırhala» ünvânmı k u l l a n ı r ! A ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u â t ı n m «1 N i s a n » f ı k r a s ı y l a «22 N i s a n » f ı k r a l a r ı n ı n i k i n c i s i n e de b a k ı n ı z ) . :

:

( Y u k a r ı k i sene v u k u a t ı n ı n «30 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Sinop bas­ k ı m İngiliz v e F r a n s ı z m a t b u a t ı n d a ç o k h e y e c a n l ı n e ş r i y â t a sebeb o l m u ş , t e d â füî v a z i y e t t e kalacağı hakkında b u i k i devlete t e ' m i n a t vermiş olan Rusya'nın b i n l e r c e m â s u m ahâliyi i m h â e t m e k l e neticelenen fecî hareketi Boğaziiçindeki İ n g i l i z v e F r a n s ı z d o n a n m a l a r ı n a k a r ş ı b i r n e v i m e y d a n - o k u m a sayılmış,, g a z e t e ­ l e r hükümetlerinden donanmaların Istanbul-boğazı'na k a d a r g e l d i k t e n s o n r a ne­ d e n d o l a y ı K a r a d e n i z ' e g i r i p b u g i b i h a r e k â t a m â n i o l m a d ı k l a r ı n ı acı b i r l i s a n l a s o r m a y a başlamış, bu yüzden h e r i k i m e m l e k e t t e efkâr-ı-umumiyye heyecanlanmış v e b i r t a r a f t a n d a B â b - ı - A l î y a r d ı m i s t e m i ş o l d u ğ u için, 29 K â n u n u e v v e l 1853(=28 R e b î ' ü l - e v v e l 1270 P e r ş e n b e günü Petersburg'daki Fransa sefiri ingiliz ve Fransız donanmalarının K a r a d e n i z ' d e tesadüf edecekleri R u s g e m i l e r i n i e n y a ­ kın limanlarına k a p a n m a k m e c b u r i y e t i n d e bırakacaklarım ve T ü r k donanmasının d a R u s sâhillerine t a a r r u z e t t i r i l m i y e c e ğ i n i t e b l i ğ e d e r e k m e s e l e n i n s u l h e n t e s v i ­ y e s i için i k i d e v l e t i n t a v a s s u t a hazır olduklarını bildirmiş ve gene a y n i g ü n F r a n ­ s a i m p a r a t o r u ü ç ü n c ü Napoléon çar B i r i n c i N i c o l a s ' y a b i r m e k t u p y a z a r a k R u s y a M e m l e k e t e y n ' i v e İ n g i l t e r e i l e F r a n s a d a K a r a d e n i z ' i t a h l i y e e t m e k şartiyle T ü r k R u s s u l h m ü z â k e r e l e r i n i n h e m e n b a ş l a m a s ı n ı t e k l i f e t m i ş t i r . İste b u t e b l i ğ d e t e k ­ l i f i n h e m R u s hükümeti, h e m M o s k o f çarı tarafından reddedilmesi ve f a z l a o l a r a k ç a r ı n 21 Ş u b a t ı = 23 C u m â d a - l - û l â P a z a r g ü n ü n e ş r e t t i ğ i b i r b e y â n n a m e d e i n g i l i z v e F r a n s ı z m i l l e t l e r i n i M ü s l ü m a n - T ü r k l e r l e H ı r i s t i y a n l ı ğ a k a r ş ı elbirliği e t m i ş g ö s ­ t e r m e s i İngiltere ile Fransa'nın Türkiye i l e ittifâkma v e K ı r ı m seferinin açılmasına sebeb o l m u ş t u r . İ n g i l t e r e i l e F r a n s a ' d a k i R u s elçilerinin L o n d r a i l e P a r i s ' d e n a y ­ rılmaları b u senenin 6 Şubat ; = 6 Cumâda-l-ûlâ C u m a r t e s i gününe müsâdif g ö s t e ­ r i l i r P e t e r s b u r g ' d a k i İ n g i l i z v e F r a n s ı z s e f i r l e r i de p a s a p o r t l a r ı n ı o g ü n a l m ı ş :

İngiltere

ile Fransa'nın

bu

gün

Rusya'ya

vermiş

oldukları

ültimatomda

Memle-

9 Mart = 9 Cumâda-l-âhire, Perşenbe : Osmanlı-Yunan siyasî mü­ nâsebetlerinin kesilmesi. ( Y u n a n i s t a n , Bâb-ı-Alî'nin yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z haklı taleplerini kabul e t m e m i ş olduğu i ç i n  t i n a ' d a k i O s m a n l ı m a s l a h a t g ü z a r ı sefâret hey'etiyle bera­ b e r b u g ü n p a s a p o r t l a n n ı alıp siyasî m ü n â s e b e t l e r e n i h a y e t vermiş, i s t a n b u l ' d a k i Y u n a n s e f i r i n e de p a s a p o r t u v e r i l m i ş v e İ n g i l t e r e i l e F r a n s a ' n ı n t a v s i y e s i y l e b ü ­ tün Y u n a n konsoloslarıyla tüccar ve tebaası Türkiye'den koğulmuştur: A ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u â t ı n m « 1 N i s a n » f ı k r a s ı y l a «22 N i s a n » » f ı k r a l a n n m i k i n c i s i n e de bakınız).

12 Mart = 12 Cumâda-l-âhire, Pazar: Rusya'ya İngiliz - Fransız ittifakı. (Yukarda

b u sene

vukuâtımn

«27

Şubat»

fıkrasında

gözden

karşı Osmanlı geçirdiğimiz

siyasî

152

OSMANLI

TARİHİ

1554

=

127»

v a z i y e t i n neticesi ve Hâriciyye nâzın Koca-Reşid Paşa'mn büyük bir muvaffakıyyet eseri o l a n b u meşhur i s t a n b u l muâhedesi beş m a d d e d e n i b a r e t t i r : T ü r k i ­ y e ' y i Reşid Paşa, İngiltere'yi i s t a n b u l sefiri v i k o n t S t r a t f o r d of Redcliffe ve Fransa'yı d a gene i s t a n b u l s e f i r i general K o n t B a r a g u e y d ' H i l l i e r s t e m s i l et­ miştir. M u a h e d e n i n m u k a d d i m e s i n d e i n g i l t e r e kraliçesi = (Victoria) ile F r a n s a imparatorunun = (Üçüncü N a p o i e o n ) böyle b i r i t t i f a k a Osmanlı pâdişâhı t a r a f m d a n d â v e t edilmiş v e o n l a r d a O s m a n l ı imparatorluğunun mevcudiyyetini Av­ r u p a m u v â z e n e s i için z a r u r î g ö r d ü k l e r i n d e n d o l a y ı R u s y a ' y a k a r ş ı T ü r k i y e i l e i t t i f a k esasları ş ö y l e s ı r a l a n m a k t a d ı r : 1 — B u n d a n e v v e l g ö n d e r i l m i ş o l d u k l a r ı m 1853 = 1269 v u k u â t m m «25 H a z i r a n » v e y u k a r ı k i sene v u k u â t m m « 2 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a l a r ı n d a ve K a r a d e n i z ' e hare­ k e t l e r i n i de b u sene v u k u â t m m «3 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n d a görmüş olduğumuz d o n a n m a l a r d a n b a ş k a i c a b e d e n n o k t a l a r a l ü z u m u k a d a r k u v v e t l e r i de g ö n d e r i l e ­ cektir; 2 — Müttefikler b i r b i r i n d e n ayrı o l a r a k R u s l a r l a mütâreke ve s u l h akdedemiyecekleri g i b i o y o l d a b i r müzâkereye bile girişemiyecekler ve R u s y a tarafından vâki' olabilecek t e k l i f l e r i d e r h a l yekdiğerine b i l d i r m e k l e mükellef olacaklardır; 3 _ Ittifâkın g a y e s i t a h a k k u k edip Osmanlı taniâmiyyet-i-mülkiyyesi t e ' m i n e d i l ­ d i k t e n s o n r a Türkiye'deki i n g i l i z ve Fransız k a r a ve deniz k u v v e t l e r i s u l h m u â ­ hedesi t a r i h i n d e n i t i b a r e n a'zamî kırk gün içinde O s m a n l ı arazisinden çekile­ ceklerdir; 4 _ H a r b h a r e k â t ı n a iştirak tarzı i t i b a r i y l e İngiliz v e F r a n s ı z k u v v e t l e r i O s m a n l ı makamlarına tâbi' olmayıp müstakil o l a c a k l a r , h e r h u s u s t a müzâharet ve t e s h i lât g ö r e c e k l e r , m ü t t e f i k k u m a n d a n l a r k e n d i a s k e r î inzibatlarını t e ' m i n etmekle b e r a b e r Türk kanunlarıyla teamüllerine riâyet etmekle mükellef bulunacaklar, h a r b harekâtı üç baş-kumandan tarafından müştereken müzâkere ve t a n z i m e d i ­ lecek ve müttefik baş-kumandanlarınm askerî ihtiyaçları hakkındaki müracaat­ ları is'âf e d i l e c e k t i r ; 5 — B u m u â h e d e a ' z â m î altı h a f t a bul'da mübâdele edilecektir.

içinde t a s d i k

edilip

musaddak

suretler

istan­

Bâzı G a r p menbâlarında müttefiklerin askerî yardımlarına m u k a b i l Türkiye'nin de m u â h e d e m u c i b i n c e H ı r i s t i y a n t e b a a s ı n a b i r t a k ı m h a k l a r b a h ş e t m e k taah­ h ü d ü n d e b u l u n d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r s e de, m u â h e d e m e t n i n d e ö y l e b i r ş e y y o k t u r . Sardenya=Sardaigne kıratlığının d a b u i t t i f â k a iltihâkı i ç i n a ş a ğ ı d a 1 8 5 5 1 = 1 2 7 1 v ü k u â t m ı n «15 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

23 Mart ±r 23 CumSaa-l-âhire, Perşeıibe: Kuşların Bobruca istilâsı. ( B u g ü n s a b a h a karşı T u n a n e h r i n i G a l a t z = K a l a s , B r a i l a = i b r a i l v e İ s m a i l ö n ­ l e r i n d e n g e ç m i y e başlıyarak ve p e k a z m u k a v e m e t görerek Şimalî-Dobruca'yı i s ­ tilâya kalkışan düşman ordusu Tulça, Maçin, tsakçı Hırsöva v e Köstence'yi ko­ l a y c a i ş g a l e d i v e r m i ş t i r : S e r d â r - ı - E k r e m Ö m e r P a ş a ' m n h a r e k â t plânı mucibince b u n l a r d a n bâzıları hiç m u k a v e m e t göstermeden t a h l i y e edilmiştir; yalnız Turtukaî = T u t r a k a n m u k a v e m e t etmiş ve b u r a d a R u s telefâtı i k i b i n beş yüzü g e ç ­ miştir. Düşman kumandanlığının b u h a r e k e t i S i l i s t r e , Şumnu ve Varna'yı a l a r a k Küçük-Balkan üzerinde E d i r n e ' y e i n m e k için Dobruca'yı üssülhareke ittihâz etmek m a k s a d i y l e i z a h e d i l i r ; o n u n için D o b r u c a ' d a t u t u n a b i l m e k ü z e r e c i v a r d a k i m ü ­ h i m n o k t a l a r ı n işgalini R u s l a r i l k h e d e f i t t i h â z e t m i ş l e r d i r : A ş a ğ ı d a b u s e n e v u ­ k u â t m m «15 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö r e c e ğ i m i z S i l i s t r e m u h a s a r a s ı işte b u plânla alakadardır).

1854 =

1270

OSMANLI

TARİHİ

153

27 Mart = 27 Cumâda-l-âhire, Pazartesi: Rusya'ya harb ilânı. (Müttefiklerin «27

Şubat»

Rusya'ya

fıkrasma

v e r d i k l e r i ültimatom

bakınız. H a r b

kararı

için

her

İngiltere ile Fransa'nın

yukarda

i k i devletin

bu

sene

vukuâtmm

parlâmentolarına

da

tebliğ edilmiştir).

31 Mart = 2 Receb, Cuma: İlk müttefik kuvvetlerinin Gelibolu'ya muvasalatı. ( F r a n s a H a r b i y e n â z ı n m a r e ş a l L e r o y de S a i n t - A r n a u d ' n u n k u m a n d a s ı n a v e r i l e n Ş a r k o r d u s u 19 M a r t = 1 9 C u m â d a - l - â h i r e p a z a r g ü n ü M a r s i l y a ' d a n h a r e k e t edip b u g ü n G e l i b o l u ' y a vâsıl olmuş ve ertesi gün k a r a y a çıkarılmıştır: O n u tâkiben i n g i l i z l e r de L o r d R a g l a n k u m a n d a s ı n d a g e l m i ş l e r d i r ; b u k u m a n d a n , W a t e r l o o m u ­ h a r e b e s i n d e m e ş h u r D u e de W e l l i n g t o n ' u n y â v e r l i ğ i n i y a p a r k e n s a ğ k o l u n u k a y ­ betmiş tecribeli ve m u k t e d i r b i r a s k e r o l m a k l a mâruftur. i c â b ı n d a t e z y i d e d i l m e k ü z e r e i h g i î t e r e ' n i n 25 b i n v e F r a n s a ' n ı n d a 50 b i n a s ­ k e r göndermiye k a r a r v e r d i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r : İlk gelen kıt'alar N i s a n s o n l a ­ r ı n d a 6 b i n İngilizle 22 b i n F r a n s ı z d a n m ü r e k k e p 28 b i n kişilik b i r k u v v e t t e ş ­ k i l e t m i ş t i r : B u n l a r ı n G e l i b o l u ' d a n V a r n a ' y a n a k l i için a ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u a t ı ­ nın «24 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1 Nisan =

3 Receb, Cumartesi: Yunan âsilerine karşı Narda za­

feri. ( O s m a n l ı - R u s seferinden i s t i f â d e e d e r e k arâzisini g e n i ş l e t m e k istiyen Yuna­ nistan'ın E p i r v e T e s a l y a ' d a ç ı k a r d ı ğ ı i s y a n l a r için y u k a r d a b u sene v u k u a t ı n ı n «1 v e 9 M a r t » f ı k r a l a n n a b a k ı n ı z . — T e n k i l h a r e k e t l e r i n i ç o k i y i i d a r e e d e n e s k i Hâriciyye nâzın Keçeci-zâde F u a d E f e n d i «Elenler baş-kumandam» denilen T z a vellas'ı A r t a / L a r t a 1= N a r d a ' n ı n ş i m a l i n d e k i P i t a c i v â r ı n d a b u g ü n t e n k i l e t t i r ­ d i ğ i g i b i , b i r k a ç g ü n s o n r a T e s a l y a âsilerinin r e i s i G r i v a z ' ı d a Y a n y a ' n ı n 38 k i ­ lometre şimalişarkîsindeki M e z z o v o l = M e ç o v a kazâsmda a y n i âkıbete uğratmış­ t ı r : A ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u â t ı içindeki «22 N i s a n » f ı k r a l a r ı n ı n i k i n c i s i n e de b a ­ kınız).

17 Nisan = 19 Receb, Pazartesi: Kalafat zaferi. ( V i d i n ' i n karşısmda v e T u n a üzerinde b u l u n a n K a l a f a t ' m Serdâr-ı-Ekrem Ömer P a ş a t a r a f ı n d a n i ş g a l v e t a h k i m i için y u k a r d a 1 8 5 3 = 1 2 7 0 v u k u â t ı n ı n « 2 7 T e ş r i n i ­ evvel» ve « 1 1 Teşrinisâni» f ı k r a l a s ı n a b a k ı n ı z . — S i l i s t r e ü z e r i n d e n Ş u m n u ve V a r n a ' y a s a r k a r a k E d i r n e ' y e d o ğ r u y o l a ç m a k i s t i y e n d ü ş m a n ı n b u y e n i plânı i ç i n y u k a r d a b u s e n e v u k u â t ı m n «23 M a r t » f ı k r a s ı n a v e S e r d â r - v E k r e m Ö m e r P a ş a ' m n a k a m e t e u ğ r a t t ı ğ ı e s k i R u s plânı i ç i n de 1853 1= 1270 v u k u â t m m « 2 7 T e ş r i n i e v v e l » fıkrasına b a k i n i z . Y e n i plânı t a t b i k için « E f l â k - ı - s a f î r ı = K ü ç ü k E f l a k »daki kuvvetlerini Dobruca cephesMie ç e k m e k i s t i y e n d ü ş m a n b u h a r e k e t i n i s e t r e t m e k için b u g ü n K a l a f a t ü z e r i n e b i r t a a r r u z d a b u l u n m u ş s a d a b ü y ü k z â y i a t l a b o z g u n a u ğ r a m ı ş v e işte b u v a k ' a ü z e r i n e 21 N i s a n = 2 3 R e c e b C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n K ü ç ü k - E f l a k ' ı n t a h ­ liyesine başlamıştır: T ü r k ordusu b u h a r e k e t i adım adım tâkib etmiş, iz'aç h a r e ­ k e t l e r i y a p m ı ş v e n i h a y e t 10 M a y ı s = 1 2 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü Küçük-Eflak'm m e r k e z i o l a n Craîova : = Krayova'yı zabtetmiştir).

154

K R O N O L O J İ

22 Nisan = manı.

1270

1854 =

bombard-

Luders

1854

24 Receb, Cumartesi: Müttefiklerin Odesa

~

( i n g i l t e r e ile Fransa'nın R u s y a ' y a karşı y u k a r d a b u sene vukuatının «27 Mart» f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z h a r b ilânı ü z e r i n e K a r a d e n i z ' d e k i müttefik donanmala­ rın a m i r a l l e r i O d e s a ' y a i n g i l i z l e r i n « F u r i o u s » i s m i n d e k i buharlı h a r b gemisini mükâleme bayrağı ile gönderip Fransız ve i n g i l i z konsoloslarıyla tebaalarından a r z u e d e n l e r i a l d ı r m a k i s t e m i ş l e r s e de, d e v l e t l e r hukukuna mugayir olarak bu m ü k â l e m e g e m i s i n e , i s t i h k â m l a r d a n , a t e ş açılmıştır.- A m i r a l l e r i n b u g ü n Odesa'yı t o p a t u t m a l a r ı işte b u v a h ş i y â n e h a r e k e t e k a r ş ı d ı r . B u s a b a h b e ş i n g i l i z v e ü ç F r a n s ı z buharlı h a r b g e m i s i n d e n mürekkep b i r filo O d e s a l i m a n ı n a g e l i p s a a t b e ş e k a d a r d e v a m e d e n şiddetli b i r a t e s a ç m ı ş t ı r • B â z ı istihkâmlar yıkılmış, b a r u t deposu infilâk etmiş, o n beş R u s g e m i s i batırılmış v e y a k ı l m ı ş , B a h r i y e m ü e s s e s e l e r i t a h r i b edilmiş v e m ü h i m m a t y ü k l ü o n ü ç g e l r m z a b t e d i l m i ş t i r . Y a l n ı z şehirle m u h t e l i f m i l l e t l e r i n t i c a r e t gemileri bulunan u m a n a dokunulmamıştır. B u v a k ' a d a müttefiklerin zâyiâtı i k i m a k t u l l e o n s e k i z y a r a l ı d a n i b a r e t t i r . _ B i r g ü n e v v e l k i t a r i h de r i v a y e t e d i l i r ) .

22 Nisan = 24 Receb, Fransız tebligatı.

Cumartesi:

Yunan

hükümetine İngiliz -

( O s m a n h - R u s s e f e r i n d e n i s t i f â d e y e k a l k ı ş a n Yunanlıların E p i r v e T e s a l y a ' d a çı­ k a r d ı k l a r ı i s y a n l a r i ç i n y u k a r d a b u s e n e v u k u a t ı n ı n «1 v e 9 M a r t » v e „ 1 N i s a n » fıkralarına bakınız. Müttefiklerin b u günkü tebligatında Osmanlı, « T a m â •mıyyet-i-mülkiyye» s i n i n m u h â f a z a s ı h a k k ı n d a vermiş oldukları kararın infâzı İ ç i n h i ç b i r t e d b i r i n ittihâzında t e r e d d ü d e t m i y e c e k l e r i v e e ğ e r o u ğ u r d a Y u n a n t a h t ı m y ı k m a k icâb edecek o l u r s a bütün mes'ûliyyetin i n g i l i z ve Fransız dostluğu­ n u unutmuş olan Yunanlılara râci' olacağı bildirilmiştir).

y = 7 Şa'ban, Cuma: Yunanistan'ı itaat altına almak için Atina ve Pire'yi işgal etmek üzere Fransa hükümetinin bir kol-ordu göndermesi. 5

M a

ı s

( B u t e d b i r i n sebebi, Yunanlıların E p i r v e T e s a l y a ' d a Türkiye'ye karşı çıkardık­ ları i s y a n l a r d ı r : Y u k a r ı k i f ı k r a y a d a b a k ı n ı z . M ü t t e f i k l e r Yunanistan'ı abluka ••altına aldıkları için k r a l O t h o n K ı r ı m m u h a r e b e s i e s n â s ı n d a bitaraflığını ilâna v e O s m a n l ı a r â z i s i n e g ö n d e r d i ğ i çeteleri n i h a y e t g e r i ç e k m i y e m e c b u r o l m u ş , A t i n a ' d a hükümet değişmiş v e , Yunanlıların . müttefiklere o l a n borçlarının ıtfâsı c e b r e n k a b u l ettirilmiştir. _ Y u n a n i s t a n ' d a k i F r a n s ı z i ş g a l i 1 8 5 7 1 = 1273 t a r i h i n e k a d a r devam etmiştir).

15 Mayıs = 17 Şa'ban, Pazartesi: ması.

Silistre muhâsarasınm başla­

( R u s baş-kumandanhğmın y e m plânına g ö r e S i l i s t r e işgalinin hâiz olduğu e h e m ­ m i y e t i ç i n y u k a r d a b u s e n e v u k u a t ı n ı n «23 M a r t » v e « 1 7 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a b a ­ k ı n ı z . _ B a z ı m e n b â l a r d a S i l i s t r e m u h a s a r a s ı 14 N i a f l = 1 6 R e c e b C u m a g ü n ü y a ­ h u t e r t e s i g ü n b a ş l a m ı ş g i b i g ö s t e r i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r : D ü ş m a n ı n N i s a n = R e c e b sonlarından i t i b a r e n muhâsara hazırlıklarında bulunduğu v e meselâ şehrin k a r ş ı s ı n d a k i T u n a adasını i ş g a l e t t i ğ i m u h a k k a k t ı r ; b u 15-20 g ü n içinde R u s l a r T u n a köprülerini k u r a r k e n m u h t e l i f müsâdemeler o l m u ş t u r : N i h a y e t b u gün general S c h i l d e r T u n a ' m n sol s a h i l i n d e n şehri çevirmiş, o n d a n sonra d a general S

OSMANLI

1270 sağ

sâhilden

çevirmiye

muvaffak

155

TARİHİ olmuş

ve b u suretle

18 M a y ı s = 2 0

Şa'­

b a n Persenbe günü S i l i s t r e h e r t a r a f t a n kuşatılmıştır. D ü ş m a n ı n b u f a a l i y e t i esnâsında T ü r k l e r b i r h u r u ç h a r e k e t i y a p t ı k l a r ı i ç i n , R u s ­ l a r ' a n c a k 22 M a y ı s = 24 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü a t e ş a ç a b i l m i ş l e r d i r . B a ş - k u m a n d a n m a r e ş a l P a s k i y e v i ç ' i n i d a r e ettiği m u h â s a r a o r d u s u 80 b i n k i ş i l i k t i r : T o p m e v c u d u 130 g ö s t e r i l i r ; b u n a m u k a b i l T o p ç u f e r i k i M u s a p a ş a ' n m k u m a n d a s ı n ­ d a n ! muhâfız kıt'anm o n b i n kişiden i b a r e t olduğu b i r çok Garp menbâlarmda b i l e i t i r a f e d i l i r . — A ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u a t ı n ı n « 9 , 13, 15 v e 25 H a z i r a n » f ı k r a ­ larına d a b a k ı n ı z ) .

24 Mayıs =

26 Şa'ban, Çarşanba: Müttefik kuvvetlerinin Gelibolu'­

dan Varna'ya sevkı. ( i n g i l i z v e F r a n s ı z k u v v e t l e r i n i n G e l i b o l u ' y a m u v a s a l a t l a r ı için y u k a r d a b u sene v u k u â t m m «31 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — B u g ü n i l k s e v k ı y y â t d e n i z y o l u y l a y a p ı l m ı ş v e b u n d a n s o n r a d a 28 M a y ı s = l R a m a z a n P a z a r g ü n ü k a r a d a n g i d e c e k kıt'alar y o l a çıkarılmıştır).

29 Mayıs = 2 Ramazan, Pazartesi: Giritli-Mustafa Nailî Paşa'nm azliyle Kapdan-ı-deryâ Kıbrıslı Mehmet Emin Paşa'nm ilk sadâreti. ( M u s t a f a N â i l î P a ş a ' n m b u i k i n c i a z l i de t ı p k ı b i r i n c i s i g i b i H â r i c i y y e nâzın K o c a - R e s i d P a s a ile geçimsizliğinden ve Meclis-i-Vükelâ'da «Tefevvühât-ı gayr-ı lâyıkada» bulunmuş olmasındandır: Y u k a r d a 1853=1269 v u k u â t m m «8 v e 10 T e m m u z » fıkralarına bakınız. B i r i n c i s i n d e n i k i günlük b i r fâsılayla ayrılan bu i k i n c i s a d â r e t i işte o t a r i h t e n i t i b a r e n 10 a y , 20 g ü n s ü r m ü ş t ü r . Kırım h a r b i g i b i bütün dünyayı alâkadâr eden büyük b i r b u h r a n esnâsında böyle okuyup y a z m a bilmiyen ümmî b i r adamın nasıl o l u p d a iş b a ş ı n a getirildiğine h a y r e t e t m e m e k k a b i l d e ğ i l d i r ! — 41 y a ş ı n d a S a d r - ı - a ' z a m o l a n Kıbrıslı M e h m e t E m i n Paşa P a r i s ' d e t a h s i l etmiş münevver ve m ü m t a z b i r devlet-adamıdır).

9 Haziran = 13 Ramazan, Cuma : Rus baş-kumandanı Paskiyeviç'in Silistre muhâsarasında yaralanması.

mareşal

(Yukarda b u sene v u k u â t m m «5 Kânunusâni» fıkrasında Gorçakof'un yerine baş-kumandan olduğunu gördüğümüz i h t i y a r Paskiyeviç çar B i r i n c i N i c o l a s ' y a S i l i s t r e m u h â s a r a s ı h a k k ı n d a r a p o r g ö n d e r m e k i s t e d i ğ i i ç i n , b u g ü n 24 t a b u r l a Abdülmecid tabyasını keşfe çıktığı sırada kalçasına isâbet eden b i r T ü r k güllesiyle ağır surette yaralanmış, i k i gün sonra geriye nakledilmiş v e b i r k a ç gün sonra d a h e k i m l e r i n gösterdikleri lüzum üzerine R u s y a ' y a götürülmüş olduğu için baş-kumandanlık vazifesine ilkönce vekâleten ve 4 T e m m u z = 8 Şevval Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n de a s â l e t e n s e l e f i G o r ç a k o f t â y i n edilmiştir. Ç a r ı n b u v a k ' a d a n t e ş e ' ü m ettiği h a k k ı n d a b i r r i v a y e t v a r d ı r ! — Y e n i b a ş - k u m a n d a n G o r ç a k o f ' u n i k i n c i muvaffakıyetsizliği için aşağıki fıkraya bakınız).

13 Haziran = 17 Ramazan, Salı: Silistre müdâfilerinin huruç hare­ ketinde yeni Rus baş-kumandanı prens Gorçakof'un yaralanması ve düş­ manın kat'î mağlûbiyyeti. ( B u gün düşman S i l i s t r e ' n i n Abdülmecid/Mecidiyye, Y a n y a v e A r a p tabyalarına k a r ş ı hazırladığı lâğımları ateşlediği sırada şiddetli b i r huruç hareketi yapan

156

K R O N O L O J İ

1854 ı =

1270

şanlı m ü d â f i l e r d ö r t m u h t e l i f i s t i k a m e t t e n h ü c u m a g e ç e r e k v e m u h a s a r a terti­ batını t a h r i b e d e r e k R u s l a r ı e n g e r i h a t l a r ı n a k a d a r p ü s k ü r t m ü ş l e r d i r . B u muhteşem h a r e k e t esnasında R u s baş-kumandanı g e n e r a l Gorçakof y u k a r ı k i fıkrada gördüğümüz selefi Paskiyeviç g i b i yaralanmış, istihkâm k u m a n d a m ge­ n e r a l S c h i î d e r m a k t u l d ü ş m ü ş , g e n e r a l L u d e r s de y a r a l a n d ı ğ ı için h a r b hârici kalmış ve netice o l a r a k M o s k o f l a r b i n m a k t u l ve i k i b i n yaralı vermişlerdir : T ü r k şehidleriyle y a r a l ı l a r ı n ı n m e c m u u 900 d e n i b a r e t g ö s t e r i l i r . B u v a k ' a d a R u s l a r d a n b i r ç o k b a y r a k v e top zabtedilmiş ve b i r avuç müdafiin k a r ş ı s ı n d a â c i z k a l a n s e k s e n b i n kişilik R u s o r d u s u n u n m â n e v i y y â t ı bozulduğu için, d ü ş m a n artık n e t i c e d e n ü m i d i n i k e s m i ş t i r . İşte b u v a z i y e t üzerine R u s l a r ı n Silistre muhâsarasmı kaldırmıya k a r a r v e r d i k l e r i n d e n ve hattâ çarm harekâta d e v a m e m r i n i b i l e d i n l e m i y e c e k hâle g e l d i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r ) .

14 Haziran = 18 Ramazan, Çarşanba: Memleketeyn vusturya ile akdedilen Boyacıköy mukavelesi.

hakkında A¬

(İslâv ı r k ı n d a n b i r ç o k t e b a a s ı b u l u n a n A v u s t u r y a i m p a r a t o r l u ğ u R u s y a ' n ı n p a n slâvizm propagandasından en çok müteessir o l a n devletlerden b i r i d i r ; b u b a k ı m ­ dan Moskofların Memleketeyn'e yerleşmek suretiyle Balkanlarda tutunmaları V i y a n a h ü k ü m e t i için e n b ü y ü k t e h l i k e d e m e k t i r : İşte b u n d a n d o l a y ı istatükonun. muhâfazasmda i n g i l t e r e ve F r a n s a k a d a r A v u s t u r y a d a alâkadardır. Avusturya d e v l e t i 3 H a z i r a n = 7 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü M e m l e k e t e y n ' i n t a h l i y e s i için s i ­ yasî b i r teşebbüste bulunmuşsa d a b i r netice çıkmamış ve n i h a y e t Boğaziçindeki Boyacıköyünde Türkiye ile yedi maddelik b i r mukavele akdetmiştir; bu muka­ vele m u c i b i n c e M e m l e k e t e y n ' i t a h l i y e e t t i r m e k için siyasî v e a s k e r î h e r türlü vesâite m ü r â c a a t t a a h h ü d ü n d e b u l u n d u k t a n b a ş k a , işgal e d e c e ğ i y e r l e r i sulbün a k d i n e k a d a r m u h â f a z a v e o n d a n s o n r a t a h l i y e v a z i f e s i n i de y ü k l e n m i ş v e b u suretle Türk o r d u s u n u n yükünü mühim b i r nisbette hafifletmiştir Aşağıda bu s e n e v u k u â t ı i ç i n d e k i «20 E y l ü l » f ı k r a l a r ı n ı n i k i n c i s i n e d e b a k ı n ı z ) . :

15 Haziran = 19 Ramazan, Perşenbe: Silistre kahramanlarının ikinci huruç hareketi ve düşmanın muhasarayı kaldırma kararı. ( Y u k a r d a b u senenin 1 3 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z v a k ' a üzerine m u h a ­ sarayı kaldırmaktan başka çâre kalmadığına k a a n i ' o l a n R u s Erkânıharbiyyesi T ü r k l e r i n b u g ü n y a p t ı k l a r ı şiddetli b i r h u r u ç h a r e k e t i k a r ş ı s ı n d a a r t ı k k a t ' î " " k a ­ rarını v e r m i ş v e ç e k i l m e h a r e k e t i n i s e t r e t m e k i ç i n m u h â s a r a hattında on b i n kişi b ı r a k a r a k k u v â y - ı - k ü l l i y y e s i n i D o b r u c a ' d a , S i l i s t r e ' n i n 90 k i l o m e t r e şimali-.ş a r k î s i n d e , T u n a ' n ı n s a ğ sâhilinde v e K a r a d e n i z ' e k a d a r u z a y a n m e ş h u r Trajan şeddinin b a ş l a d ı ğ ı n o k t a civarında b u l u n a n R a s s o v a kasabasına doğru sevka başlamıştır; düşmanın T u n a f i l o s u d a S i l i s t r e ' d e n K a l a s ' a çekilmiştir). K

25 Haziran = 29 Ramazan, Pazar: Silistre'nin Rus muhasarasından kurtulması. (Çarm muhâsaraya devam emrine rağmen R u s ordusunu Silistre'den çekilmiyem e c b u r e d e n T ü r k z a f e r i için y u k a r d a b u s e n e n i n «13 H a z i r a n , , f ı k r a s ı n a v e d ü ş ­ m a n kuvây-ı-külliyyesinin r i c ' a t i için de yukarıki f ı k r a y a bakınız. _ Muhâsara t o p l a r ı y l a a ğ ı r l ı k l a r ı n ı b u g ü n k a l d ı r a n R u s o r d u s u n u n m u a z z a m b i r yaralı k ü t ­ l e s i y l e y o l a ç ı k t ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r . T u n a f i l o s u n u n s o n g e m i l e r i de b u g ü n h a ­ r e k e t etmiştir. «Kırım muharebesi» i s m i y l e meşhur seferin T u n a boylarında geçen b i r i n c i saf­ hasının e n m ü h i m v a k ' a s ı o l a n v e ç a r l ı ğ ı n a s k e r î h a y s i y y e t i n i ihlâl e t m e k l e ne­ ticelenen b u S i l i s t r e mâcerâsı R u s ordusuna o n beş b i n ölü i l e y i r m i binden»

1854

=

1270

OSMANLI

TARİHİ

157

f a z ' a yaralıyla ve d o k u z g e n e r a l i n ölümüyle üç g e n e r a l i n h a r b hârici kalacak şekilde v a r a l a n m a s m a m a l o l m u ş t u r ! T ü r k z â y i â t ı n m m e c m û u G a r p m e n b â l a r m d a üç b i n k a d a r şehitle ü ç b i n y a r a l ı d a n i b a r e t g ö s t e r i l i r . A s l e n Selânikli o l m a ­ dığı h a l d e âilesi s o n r a d a n o r a d a y e r l e ş m i ş o l d u ğ u için « S e l â n i k l i » d e n i l e n S i l i s ­ t r e m ü d a f i i m ü ş i r M u s a Hulûsî p a ş a m e r h u m m u h â s a r a n m s o n l a r ı n a d o ğ r u b i r gün n a m a z k ı l m a k için a b d e s t alırken b i r gülle isâbetiyle m a a t t e e s s ü f şehid o l ­ m u ş t u r . Şerefli a k ı b e t i n d e n ü ç g ü n e v v e l k e n d i s i n e M ü ş i r rütbesi t e v c i h edildiği zaman :

— R ü t b e - i şehâdeti t e r c i h e d e r d i m ! d e m i ş v e p â d i ş â h ı n rütbesinden s o n r a A l l a n ı n rütbesine de nâil o l m u ş t u r . ŞiUst're m u h â s k r a s ı b u s e n e n i n 15 M a y ı s = 1 7 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n il aün s ü r m ü ş t ü r : 22 M a y ı s = 2 4 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü i l k ateşin açılmasından i t i b a r e n g e c e n ' m ü d d e t de 34 g ü n d ü r . — S i l i s t r e ' n i n m u h a s a r a d a n kurtulmasını 17 H a z i r a n — 2 1 R a m a z a n C u m a r t e s i , 26 H a z i r a n = 3 0 - R a m a z a n P a z a r t e s i v e 28 H a z i r a n = 2 S e v v â l Salı günlerine m ü s â d i f g ö s t e r e n r i v a y e t l e r y a n l ı ş t ı r . B u b ü y ü k m u v a f f a k ı y y e t R u s l a r ı n 26 H a z i r a n = 30 R a m a z a n P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n E f l a k topraklarını t a h l i y e e t m e l e r i y l e neticelenmiş ve Türkler asırlard a n b e r i hâkim oldukları b u beyliği d e r h a l işgale başlamışlardır. R u s l a r ı n b u h a r p t e i s t a n b u l üzerine y ü r ü m e k için t e r t i b e t t i k l e r i b u plânın i k i n c i s i de işte b u s u r e t l e a k a m e t e u ğ r a m ı ş t ı r : B u plânlar için y u k a r d a 1 8 5 3 = 1 2 7 0 v u k u ­ atının «27 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı y l a b u sene v u k u a t ı n ı n «23 M a r t » v e «17 N i s a n » fıkralarına bakınız).

8 Temmuz =

12 Şevval, Cumartesi: Yerköyü = Giurgievvo zaferi.

( S i l i s t r e muhâsarasmı kaldıran düşmanın yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i E f ­ l a k topraklarını d a t a h l i y e y e m e c b u r olmasından çok müteessir o l a n çar B i r i n c i N i c o l a s P e t e r s b u r g ' d a n baş-kumandan general Gorçakof'a bir emir göndererek E f l a k ' ı n t e k r a r işgalini istediği için o t u z b i n kişilik b i r R u s k u v v e t i B ü k r e ş , O l t e n i ç a v e s a i r e y i y e n i d e n i ş g a l e t m i ş t i r . Y e r k ö y ü m u h a r e b e s i işte b u n u n n e t i c e s i d i r . B u s a b a h saat d o k u z d a Türk o r d u s u R u s ç u k civârındaki K a m a adasıyla Y e r k ö y ü üzerine i k i fırka s e v k e t m i ş t i r R u s l a r h e r i k i n o k t a d a d a bütün k u v v e t l e r i n i i l e r i sürmüşlerse de artık mâneviyyatları t a m a m i y l e b o z u l m u ş o l d u ğ u için m a ğ l û b o l m u ş l a r d ı r ; i k i g e n e r a l l e r i ö l m ü ş , altı b i n a s k e r l e r i m a k t u ! d ü ş m ü ş t ü r , i ş t e b u n u n ü z e r i n e d ü ş m a n o r d u s u T u n a ' d a k i g e m i l e r i y l e Y e r k ö y ü depolarını y a ­ k a r a k ve köprülerini yıkarak Boğdan'a çekilmiye m e c b u r olmuş v e T ü r k o r d u s u da Eflak'ı t e k r a r işgale başlamıştır: Aşağıda b u sene vukuâtının «6 A ğ u s t o s » fıkrasına d a bakınız). :

21 Temmuz = 25 Şevvâl, Cuma: Varna harb meclisinin Kırım sefe­ rine karar vermesi. ( B u Osmanlı-Rus h a r b i i k i - s a f h a y a ayrılır : 1 8 5 3 = 1 2 7 0 senesi 4 T e ş r i n i e v v e l d i M u h a r r e m Salı g ü n ü R u s y a ' y a h a r b ilân e d i l m e s i n d e n b u g ü n e k a d a r g e ç e n 9 a y , 19 g ü n l ü k b i r i n c i s a f h a T u n a b o y u n a g e ç m i ş v e T ü r k o r d u s u R u s l a r l a y a l n ı z başma mücâdele edip üstüste z a f e r l e r k a z a n a r a k i s t a n b u l ' u hedef ittihâz eden d ü ş m a n ı n i k i b ü y ü k istilâ plânını a k a m e t e u ğ r a t m ı ş t ı r : B u p l â n l a r için y u k a r d a 1 8 5 3 = 1 2 7 0 vukuâtının «27 Teşrinievvel» fıkrasıyla b u sene vukuâtının «23 M a r t » , „17 N i s a n » v e «25 H a z i r a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . B u i l k s a f h a n ı n sonlarında, yâni T e m m u z = Ş e v v â ! i p t i d a l a r ı n d a F r a n s ı z v e İngiliz a s k e r l e r i V a r n a ' y a g e l m i ş l e r s e de b u n l a r T ü r k ordusunun şimdiye kadar gör­ d ü ğ ü m ü z h a r e k e t l e r i n e t a b i î iştirâk e t m e m i ş l e r d i r . O s ı r a d a V a r n a v e h a v â l i s i n ­ de b i r i k e n m ü t t e f i k a s k e r l e r i n i n m e c m û u 40 b i n F r a n s ı z l a 15 b i n İ n g i l i z d e n i b a ­ r e t t i r . M ü t t e f i k l e r i n V a r n a h a r b m e c l i s i işte b u v a z i y e t t e t o p l a n m ı ş v e T u n a b o ­ y u n d a Türk o r d u s u n a mağlûb olan düşmanın Boğdan'a çekilmiş olduğunu ve

158

K R O N O L O Jİ

1854

=

1270

M e m l e k e t e y n ' i n y u k a r d a b u s e n e v u k u a t ı n ı n «14 H a z i r a n » fıkrasında gördüğün m z B a y a c ı k ö y m u k a v e l e s i m u c i b i n c e Avusturyalılar tarafından muhâfaza edi­ leceğim nazar-ı-i'tibâra a l a r a k h a r b i R u s toprağına n a k l e t m e k üzere Kırım sefe­ r i n e k a r a r v e r m i ş t i r : İkinci s a f h a d a işte b u k a r a r l a b a ş l a m ı ş d e m e k t i r Gene b u sırada Fransızlar D o b r u c a ' y a b i r k u v v e - i - s e f e r i y y e göndermislerse de M a r s i l y a d a n b e r i k o l e r a d a n m u z t a r i p o l d u k l a r ı için b i r c o k a s k e r z a y i e d e r e k - e r i dönmüşlerdir). * * e

6 Ağustos = mesi.

u

e

l

e

K

e l 1

12 Zülka'de, Pazar : Türk ordusunun Bükreş'e gir­

( Y u k a r d a b u sene vukuatının «8 T e m m u z » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z Y e r k ö v ü z a ­ f e r i üzerine Eflak'ı t a h l i y e edip B o ğ d a n ' a çekilen düşman o r d u s u t a k i p h a r e k e t ­ l e r i y l e ı z ' a c edildiği s ı r a d a T ü r k o r d u s u E f l a k ' ı t e k r a r işgale b a ş l a m ı ş 30 T e m m u z = 5 Zülka'de P a z a r gününden 5 A ğ u s t o s = 11 Z ü l k a ' d e C u m a r t e s i gününe k a d a r b i r h a f t a içinde Bükreş e t r â f m a m ü h i m k u v v e t l e r yığılmış v e n i h a y e t b u g ü n ş e h i r i ş g a l e d i l m i ş t i r : R u s z u l m ü n d e n c a n l a r ı y a n m ı ş o l a n B ü k r e s l i l e r i n 14 A g u s t o s r = 2 0 Zülka'de P a z a r t e s i günü şehrin büyük k i l i s e s i n d e s a l i b i n y e r i n e h i a l m a v d e t i n d e n dolayı âyin y a p a r a k A l î â h a şükretmiş olduklarından h a y r e t v e ibretle bahsedilir! ^ B u sırada R u s l a r Boğdan'dan d a çekilmiye ve Avusturyalılar d a y u k a r d a b u se­ ne v u k u a t ı n ı n «14 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z B o y a c ı k ö y m u k a v e l e s i m u ­ cibince M e m l e k e t e y n ' i harb sonuna k a d a r muhâfaza etmek üzere muvakkaten işgale hazırlanmaktadır).

13 Eylül = 20 Zülhicce, Çarşanba: Denizden nakledilen Türk ve müt­ tefik ordularının Kırım sahillerine muvasalatı. ( V a r n a ile Balçık'dan gemilere b i n d i r i l e n Türk, i n g i l i z ve Fransız kıt'alan 7 E y ­ lül = 14 Z u l h i c c e p e r ş e n b e g ü n ü h a r e k e t e t m i ş v e b u g ü n K ı r ı m ' ı n g a r p s â h i l i n de v e Sivastopol'ün şimalinde b u l u n a n A l m a = E l m a l u n e h r i n i n ağzıyla onun şımaimdeki E u p a t o r i a = G ö z l e v e k a s a b a s ı a r a s ı n d a a s k e r İhracına m ü s a i t g ö r ü l e n s a h i l b o y u n a v a r m ı ş t ı r : O r d u m e v c u d u için a ş a ğ ı k i f ı k r a y a b a k ı n ı z ) .

14 Eylül = 21 Zülhicce, Perşenbe.- Müttefiklerin çıkarması.

Kırım'a asker

( A s k e r , y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z sâhil k o y u n d a k i E s k i - h i s a r = 0 1 d - F o r t c i v a ­ rına çıkarılmıştır. O r d u m e v c u d u h a k k m d a muhtelif rakamlar zikredilir • E n k u v v e t l i r i v a y e t e g ö r e 24,250 kişilik d ö r t F r a n s ı z , 22 b i n k i ş i l i k d ö r t İ n g i l i z ve F e n k R ü s t e m P a ş a k u m a n d a s ı n d a 7 b i n kişilik b i r T ü r k f ı r k a s ı n d a n mürekkeb o l a n m ü t t e f i k l e r o r d u s u n u n m e e m û u 53,250 y i b u l m a k t a d ı r ; b u n u n l a b e r a b e r 57 b m v e 59 b m r i v a y e t l e r i n e de t e s a d ü f e d i l i r . / T ü r k a s k e r i mıkdar i t i b a r i y l e diğerlerinden a z o l m a k l a b e r a b e r en muntazam, tecrıbelı v e s e ç m e e f r a t t a n m ü r e k k e b o l d u ğ u G a r p m e n b â l a r m d a b i l e i t i r a f edil­ m e k t e d i r : Kırım'a hidâyette a z a s k e r gönderilmesi, Türk o r d u s u n u n henüz T u n a boylarıyla K a r a d e n i z s a h i l l e r i m muhâfaza ve müdâfaa isleriyle meşgul olmasın­ dandır; b u n u n l a beraber, s o n r a d a n t a k v i y e kıt'alan gönderildikten' başka Tuna °lnnX - aşa bile g e l m i ş t i r : A ş a ğ ı k i sene vukuatının « " w f r ı n ı e v v e l » v e «5 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a l a r ı y l a 1 8 5 5 = 1 2 7 1 v u k u â t m m „17 Şubat» fıkrasına bakınız. S

a

e

r

d

â

r

1

E

k

r

e

m

ö

m

e

r

p

1854 =

OSMANLI

1270

159

TARİHÎ

mürekkep b i r filo gösterilir; Türk g e m i l e r i K a y s e r i l i - A h m e d Paşa k u m a n d a s m d a d ı r B u f i l o y u 50 b u h a r l ı h a r b g e m i s i y l e 300 n a k l i y e d e n m ü r e k k e p b ü y ü k b i r k a f i l e t â k i b etmiştir. B u v a z i y e t e g ö r e K ı r ı m k u v v e - i - s e f e r i y y e s i c e m ' a n 384 g e ­ m i y l e nakledilmiş d e m e k t i r : B u n u n l a beraber m e c m û u m m 500 k a d a r t u t t u ğ u n ­ d a n d a bahsedenler vardır. B u g e m i l e r i n çoğu y e l k e n l i ve b i r mıkdarı d a buhar¬ lıdır. i h r â c a m e l i y y e s i , b u g ü n s a b a h a k a r ş ı b a ş l a m ı ş v e a n c a k 1 8 E y l ü l = 25 Z ü l h i c c e P a z a r t e s i günü ikmâl edilebilmiştir: B u ' sırada meşhur prens Mençıkof u n k u ­ m a n d a s ı n d a k i 35-40 b i n k i ş i l i k b i r R u s o r d u s u i h r a ç n o k t a s m a b i r k a ç f e r s a h m e sâfede b u l u n m a k l a beraber, k e n d i s i n d e n e m i n o l a n prens müttefiklerin t a a r r u z u ­ n u b e k l e d i ğ i için i h r â c a m â n i o l m a k i s t e m e m i ş v e altı g ü n s o n r a b u g a f l e t i n i n i l k cezâsmı çekmiştir: A ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t m m «20 Eylül» fıkrasına b a k ı n ı z ) .

19 Eylül =

26 Zülhicce, Salı: Müttefikler ordusunun

EsM-hisar

civarından Sivastopol'a hareketi. (Yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z ihrâc a m e l i y y e s i dört g ü n sürüp b u n d a n b i r g ü n e v v e l tamamlanabilmiş olduğu için, o r d u b u s a b a h s a a t yedide Kırım'ın e n m ü s ­ t a h k e m şehri o l a n S i v a s t o p o l ' a d o ğ r u sâhile m ü v â z i b i r i s t i k a m e t t a k ı b e d e r e k i l e r l e m i y e başlamış v e b u suretle sağ yanını b i r l i k t e h a r e k e t eden donanmaya, dayamıştır: Aşağıki fıkraya da bakınız).

20 Eylül = 27 Zülhicce, Çarşanba: Alma zaferi. (Yukarıki fıkrada Sivastopol üzerine h a r e k e t ettiğini g ö r d ü ğ ü m ü z müttefikler ordusu bir kaç saatlik bir yürüyüşten s o n r a A l m a = E l m a l u n e h r i n i n şimal s a h i ­ line yaklaşmış ve b u s u y u n cenubundaki tepelerde m e v z i almış o l a n R u s o r d u s u a r t ı k görü'lmiye b a ş l a m ı ş t ı r : M e v c u d u 40 b i n k a d a r g ö s t e r i l e n v e etrafını iyice t a h k i m e t m i ş o l a n b u o r d u 1853 = 1269 v u k u â t m m «28 Ş u b a t » f ı k r a s ı n d a f e v k a l â d e sefaretle i s t a n b u l ' a gelip «Makaamât-ı-Mubâreke» meselesinden dolayı Bab-ıÂ l î ' y i t e h d i d e t t i k t e n s o n r a O s m a n l ı - R u s siyasî m â n a s e b e t î e r i m k e s i p g e n d ö n ­ müş olan müteazzım ve haşin prens Mençikof'un kumandasmdadırr v e T u n a b o ­ y u n d a s o n harekâtı idâre etmiş o l a n meşhur g e n e r a l - Gorçakof d a maıyyetınded i r . M e n ç i k o f ' u n b i l h a s s a m ü s t a h k e m m e v z i l e r i y l e K a z a k suvârilerine çok gü­ vendiğinden bahsedilir. 19 E y l ü l S a h g ü n ü y l e 19/20 E y l ü l S a h / Ç a r ş a n b a g e c e s i n i h e r i k i t a r a f d a k a r sılıklı b i r s ü k û n i ç i n d e g e ç i r d i k t e n s o n r a , b u g ü n ö ğ l e d e n e v v e l s a a t o n b i r b u ­ çukta müttefikler h a r e k e t e başlamış, A l m a n e h r i geçilmiş ve öğleden sonra t a ­ a r r u z e m r i a l a n o r d u saat dörde k a d a r çok çetin b i r mücâdeleyle Rusları m a ğ lûb e d i p m e v z i l e r i n d e n a t m ı ş , a z a m e t l i p r e n s M e n ç i k o f b i r ç o k a ğ ı r l ı k l a r ı y l a s i ­ lâhlarını b ı r a k ı p r i c ' a t e m e c b u r o l m u ş v e y a l n ı z m ü t t e f i k l e r i n s u v â r i k u v v e t l e n k â f i g e l m e d i ğ i için t â k i b e d i l m e m i ş t i r . B u p a r l a k z a f e r d e R u s z â y i â t ı 6-7 b i n i b u l d u ğ u v e a y r ı c a 600 e s i r a l ı n d ı ğ ı h a l ­ de, m ü t t e f i k l e r i n m a k t u l v e m e c r u h z â y i â t m m m e c m u u 3314 k i ş i d e n i b a r e t t i r . ^ M ü t t e f i k l e r o r d u s u n u n A l m a n e h r i c e n u b u n d a tutunabilmeği işte b u z a f e r saye­ s i n d e d i r : A ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t m m «23 E y l ü l » f ı k r a s ı n a d a b a k m ı z ) .

20 Eylül = 27 Zülhicce, Çarşanba: Avusturya'nın

Memleketeyn'i

işgale başlaması.

T e

Kırım k u v v e - i - s e f e r i y y e s i n i V a r n a ile Belçık'dan n a k l e d e n h a r b ve n a k l i y e ge­ m i l e r i n i n a d e d i de ihtilâflıdır: D â i m i o l a r a k o r d u i l e elbirliği e d e c e k h a r b g e m i ­ l e r i n i n 15 ı. F r a n s ı z , 10 u i n g i l i z v e 9 u T ü r k o l m a k üzere m e e m û u 34 gemiden

( B u i ş g a l e âit Bo3?acıköy m u k a v e l e s i için y u k a r d a b u sene v u k u â t m m « 1 4 H a ­ ziran»' ve Rusların M e m l e k e t e y n ' i tahliyeye başlamaları için de «25 H a z i r a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . — Sulhün a k d i n e k a d a r A v u s t u r y a ' n ı n M e m l e k e t e y n ' i m u h â ­ f a z a v e müdâfaa v a z i f e s i y l e meşgul olması T ü r k o r d u s u n u n yükünü m ü h i m b i r

160

K R O N O L O J İ

1854

c= 1271

:

23 Eylül -- - 30 pilhicce, Cumartesi : Sivastopol liman ağzının Rus­ lar tarafından tıkanması. ( S i v a s t o p o l ' ü n u z u n b i r k o y şeklinde b ü y ü k v e tabiî b i r limanı v a r d ı r : R u s l a r b u g ü n K a r a d e n i z d o n a n m a g e m i l e r i n i n b i r k ı s m ı n ı işte b u b ü y ü k l i m a n ı n m e d h a l i n d e batırmak s u r e t i y l e müttefiklere karşı b i r tıkama t e d b i r i ittihâz e t m i ş ­ lerdir).

23 Eylül = 30 Zülhicce, Cumartesi: Müttefiklerin Katcha = çayından geçmesi.

O O :.l A N L I

1854 = 1271

nisbette hafifletmiş d e m e k t i r Serdâr-ı-Ekrem Ömer Paşa'nın 'Kırım seferine i s tirâki işte b u s a y e d e m ü m k i n o l a b i l m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1 8 5 5 = 1 2 7 1 v u k u a t ı n ı n « 1 7 Ş u ­ bat.; fıkrasına bakınız).

Kaça

( 2 1 v e 22 E y l ü l = 2 8 v e 29 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e v e C u m a g ü n l e r i n i y a r a l ı l a r ı n g e ­ m i l e r e n a k l i l e g e ç i r e n m ü t t e f i k l e r o r d u s u o işini b i t i r d i k t e n s o n r a bu sabah erkenden Sivastopol'a doğru y o l u n a d e v a m ederek A l m a v e Kaça arasındaki 15 k i l o m e t r e l i k m e s a f e y i h i ç b i r m u k a v e m e t g ö r m e k s i z i n b i r h a m l e d e k a t ' e d i p v e M a m a ç a y k ö y ü c i v a r ı n d a K a ç a n e h r i n i g e ç i p b u n e h r i n c e n u p sâhiline y e r l e ş m i ş t i r . H a r b ve n a k l i y e gemilerine b i n d i r i l e n yaralılar V a r n a , i s t a n b u l , G e l i b o l u ' v e s a i r şehirlerde hazırlanmış o l a n askerî h a s t a h a n e l e r e nakledilmişlerdir).

etmişler

v e işte

v a ' y a İngilizler

b u sâyede

donanmayla

162L

T A R i H İ

yeniden

temasa

gelmişlerdir.

—

BâiaMa-

yerleşmişlerdir).

9/10 Teşrinievvel = 16/17 Muharrem, Pazartesi/Salı gecesi: Müttefiklerin Sivastopol etrafında meteris açınıya başlamaları. ( Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z B a l a k l a v a işgaline tesadüf e d e n 26 E y l ü î = S M u h a r r e m Salı g ü n ü n d e n 9 T e ş r i n i e v v e l = 16 M u h a r r e m P a z a r t e s i t a r i h i n e k a d a r g e ç e n 13 g ü n m ü t t e f i k l e r i n m u h â s a r a h a t t m d a k a t ' î m e v z i l e r i n i a l m a l a r ı , t a k v i y e k ı t ' a l a r m m ihrâcı v e k e ş i f h a r e k e t l e r i y l e g e ç m i ş t i r . B u m ü d d e t z a r f ı n d a F r a n s ı z b a s - k u m a n d a n ı m a r e ş a l L e r o y d e S a i n t - A r n a u d 29 E y l ü l ¡ = 6 M u h a r r e m C a m a g ü n ü k o l e r a d a n ö l d ü ğ ü için, y e r i n e Ü ç ü n c ü N a p o l e o n ' u n e v v e l c e i h t i y a t e n n a m zed göstermiş olduğu g e n e r a l C e r t a i n C a n r o b e r t geçmiştir: A ş a ğ ı k i sene v u k u a ­ tının «24 M a y ı s » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . K ı r ı m ' a ç ı k a r ı l a n m ü t t e f i k l e r ordusuasasm e v c u d u h a k k ı n d a y u k a r ı k i sene v u k u â t m m «14 Eylül» fıkrasında i l k izahat v e r i l m i ş t i r • B u s e f e r 2 6 E y l ü l = 9 T e ş r i n i e v v e l a r a s ı n d a g e ç e n 13 g ü n i ç i n d e V a r ­ n a ' d a n 13 b i n F r a n s ı z a s k e r i y l e altı t a b u r T ü r k a s k e r i d a h a g ö n d e r i l m i ş v e fomtl a r Sivastopol'ün cenubugarbîsindeki küçük körfezlerden K a m i e s c h = Kamış/Ka­ mışlı b o y u n a ç ı k a r ı l m ı ş t ı r : M ü t t e f i k l e r i n t o p m e v c u d u d a 126 d ı r ; b i r müötm. s o n r a i s t a n b u l ' d a n b i r mıkdar t o p d a h a gelmiştir. B u s ı r a d a i n g i l i z f i l o s u B a l a k l a v a l i m a n ı n d a v e T ü r k - F r a n s ı z filoları d a K a r a s e s c f e . =

kamışlıdadır.

R u s k u v v e t l e r i i k i h a t t a ayrılmış 1 _

Vis-amiral

vaziyettedir:

K o r n i l o f f ' u n kumandasındaki

şehir

tahkimatında

dört

tabur

piya­

de i l e 20 b i n b a h r i y e l i v a r d ı r ;

1854 == 1271

2 — Baş-kumandan dır v e b u d a B e l b e k

24 Eylül = 1 Muharrem, Pazar: Müttefiklerin Belbek çayından geçmesi. {Belbeck/Belbek çayı Sivastopol'ün b i r a z şimalinde ve Kaça'nın cenubunda K a ­ r a d e n i z ' e dökülen s u d u r : Müttefikler b u çayın cenup s a h i l i n d e k i R u s b a t a r y a l a ­ rından dolayı büyük b i r i h t i y a t l a geçmişlerse de hiç b i r m u k a v e m e t görmemiş­ lerdir).

25 Eylül = 2 Muharrem, Pazartesi: Müttefiklerin Sivastopol'ü çevirmiye başlaması. ( O r d u n u n hedefi, B e l b e k v a d i s i n d e n S i v a t o p o l k o y u n a dökülen Tchernaîa i = Ç e r n a y y a v â d i s i n e g e ç m e k s u r e t i y l e şehrin ş i m a l t a h k i m a t ı n ı çevirerek B a l a k l a v a i s k e l e s i n e i n m e k v e b u s â y e d e Sivastopisıl'a c e n u p t a n t a a r r u z i m k â n ı n ı t e ' m i n e t ­ m e k t i r : K a t ' e d i l e c e k mesâfe 18-20 k i l o m e t r e d i r ; e n müşkil h a r e k e t b u d u r : Çünkü s â h i l b o y u n d a n dâhile s a r k a n o r d u n u n d o n a n m a y l a i t t i s a l i k a l m a m ı ş t ı r , i n g i l i z l e r i n a ğ ı r d a v r a n m a s ı n d a n d o l a y ı b u g ü n b u h a r e k e t i k m a l e d i l e m e d i ğ i için o r d u Ç e r n a y y a s a h i l l e r i n e v a r a m a m ı ş v e g e c e y i şehrin ş i m a l i ş a r k î i s t i k a m e t i n d e k i M a c k e n s i e çiftliğinde g e ç i r m i y e m e c b u r o l m u ş t u r ) .

26 Eylül = 3 Muharrem, Salı: Balaklava limanının işgali. ( P e k h a f i f b i r m u k a v e m e t t e n s o n r a işgal e d i l e n b u k ü ç ü k l i m a n S i v a s t o p o l ' ü n 6 k i l o m e t r e c e n u b u n d a d ı r : M ü t t e f i k l e r B e l b e k vâdisinden b u r a y a s a r k m a k sure­ t i y l e S i v a s t o p o l ' ü k a r a t a r a f ı n d a n ç e v i r m e k ü z e r e b a ş l a m ı ş olduklarını yukarıki fıkrada gördüğümüz tehlikeli hareketi hiç b i r m u k a v e m e t görmeden ikmal

prens

Mençikof'un

boylarında

mevzi

emrinde almıştır

de otuz :

b i n kişilik

P r e n s i n karargâhı

bir ord«

var­

Bahçesaray*-

dadır. B u s u r e t l e S i v a s t o p o l ' ü n içinde v e dışındaki R u s m ü d â f a a k u v v e t l e r i n i n m^amm 54 b i n i b u l u y o r d e m e k t i r , i k i t a r a f m k u v v e t l e r i a r a s ı n d a s a y ı bakımından i l k . g ü n l e r d e teâdül o l m a k l a b e r a b e r m ü h i m m a t , t o p ç u v e s u v â r i b a k ı m ı n d a n üstü»-* lük Ruslardadır. F a z l a o l a r a k düşman P e r e k o p ; = U r / U r - k a p u y o l u y l a O d e s a ' d a » m ü h i m t a k v i y e l e r g e l m e s i m ü t t e f i k l e r için t e h l i k e l i b i r v a z i y e t t i r , işte b u v a z i y e t t e a y ı ş ı ğ ı n a r a ğ m e n b u g e c e m e t e r i s l e r a ç ı l m ı y a b a ş l a m ı ş s a â a k e n d i tahkimatlarıyla 'meşgul o l a n R u s l a r hiç b i r iz'aç h a r e k e t i n d e bulunmamış­ l a r d ı r : İ l k m e t e r i s h a f r i y y â t ı t a m b i r h a f t a s ü r d ü k t e n s o n r a a n c a k 16 " T e ş r i n i e v ­ v e l = 23 M u h a r r e m P a z a r t e s i g ü n ü i k m a l e d i l e b i l m i ş t i r ) . s

17 Teşrinievvel = 24 Muharrem, Salı: Sivastopol tında müttefiklerin ateş açması.

muhasara

Hat­

( Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z hazırlıklar t a m a m l a n m ı ş o l d u ğ u için, b u saîsafe s a a t altı b u ç u k t a m u h â s a r a hattının h e r t a r a f ı n d a n 126 t o p l a a t e ş a ç ü m ı ş v e bıı şiddetli a t e ş e d o n a n m a d a 26 g e m i y l e i ş t i r â k e t m i ş t i r . M a h s u r l a r ı n b u n a 25© t o p , ateşiyle m u k a b e l e e t t i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r . B u günkü b o m b a r d m a n d a R u s l a r ç o k zâyiâta uğramışlardır. Hattâ müdâfaa k u ­ mandanlığında bulunduğunu yukarıki fıkrada gördüğümüz A m i r a l Kornifef'tıa u y l u ğ u n a b i r gülle isâbet e t t i ğ i için b i r a z s o n r a ö l m ü ş v e y u k a r d a 1 8 5 3 = 1 2 7 0 vas~ kuâtımn «30 Teşrinisâni» fıkrasında bahsi geçen S i n o p fâciasınm fecî k a h r a m a n ı o l m a k l a meşhur halefi a m i r a l N a k h i m o f f d a b i r b o m b a parçasıyla kafasında» yaralanmıştır).

25 Teşrinievvel = (Yukarıki

fıkra

2 Safer, Çarşanba: Balaklava muvaffakıyyetL

tarihinden itibaren

geçen

sekiz

gün

içinde

karşılıklı

ateş

de~

162

K

T? O N O

L O J İ

1854

=

1271

v a m e t m i ş , şehirde y a n g ı n l a r ç ı k a r ı l m ı ş s a d a ç a b u k söndürülmüş, mahsurların bâzı e h e m m i y e t s i z huruç h a r e k e t l e r i püskürtülmüş ve gene b u müddet zarfında m ü t t e f i k l e r y e n i b i r F r a n s ı z alayı i l e t a k v i y e edildiği gibi, R u s l a r a gelen üç t a k v i y e f ı r k a s ı n d a n b i r i şehre g i r m i y e muvaffak olmuştur. Baş-kumandan prens M e n ç i k o f işte b u t a k v i y e l e r i aldıktan s o n r a i n g i l i z l e r i n ' üss ittihâz e t m i ş olduk­ l a r ı B a l a k l a v a üzerine b u Isabah e r k e n d e n b ü y ü k b i r b a s k ı n h a r e k e t i n e k a l k ı ş ­ mış, o t a r a f t a k i sahrâ siperlerinde b u l u n a n Türk a s k e r l e r i n i g a f i l avlıyarak sayı üstünlüğü sâyesinde b i r i k i s i p e r i işgale m u v a f f a k olmuş ve o n d a n s o n r a d a B a l a k l a v a ' m n etrafındaki b a h ç e l e r e k a d a r suvâri k u v v e t l e r i n i s e v k e t m i s s e de, o r a ­ d a i n g i l i z süvarisinin şiddetli m u k a v e m e t i y l e k a r ş ı l a ş a n d ü ş m a n b ü y ü k zayiatla T i c ' a t e m e c b u r o l m u ş , s i p e r l e r istirdâd e d i l m i ş v e o s ı r a d a F r a n s ı z k ı f a l a r ı d a y a r d ı m a geldiğinden Mençikof'un b u teşebbüsü b i r çok R u s zâyiâtma m a l o l ­ m a k l a neticelenmiştir : B u v a k ' a d a f a z l a atılganlık edip düşman m e v z i l e r i n i n a r ­ k a s ı n a k a d a r i l e r l i y e n i n g i l i z suvârisinin de ç o k t e l e f â t v e r d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r ) .

5 Teşrinisani = 13 Safer, Pazar : İnkerman zaferi. ( Y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n g e ç e n o n b i r g ü n içinde karşılıklı t o p ç u a t e ş i b ü t ü n şiddetiyle d e v a m e t m i ş , şehir t a h k i m a t ı n ı n u ğ r a d ı ğ ı t a h r i b a t R u s l a r gece gündüz çalışarak fevkalâde gayretlerle tâmire m u v a f f a k o l m u ş ve m ü t t e f i k l e r i n a t t ı k l a r ı y a n g ı n v e infilâk b o m b a l a r ı n d a n d a b ü y ü k b i r f a y d a g ö r ü l m e m i ş t i r . P r e n s Mençikof Odesa ile Oenubî-Rusya'nm m u h t e l i f yerlerinden t a k v i y e l e r a l ­ m ı ş o l m a s ı n a r a ğ m e n , s o n z a m a n l a r d a m ü t t e f i k l e r i n de T ü r k i y e , F r a n s a v e İ n ­ g i l t e r e ' d e n g ö n d e r i l m i ş o l a n y i r m i b i n a s k e r l e t a k v i j ' e edilmiş olduklarını, m e t e r i s l e r i n gittikçe i l e r i sürüldüğünü ve b u vaziyette Sivastopol'a karsı yapılacak u m u m î b i r h ü c u m u n t e h l i k e l i olabileceğini d ü ş ü n e r e k k a t ' î b i r h a r e k e t e geçmek l ü z u m u n u hissetmiş v e işte b u m ü l â h a z a y l a m ü t t e f i k l e r i d e n i z e d ö k m e k için en m ü s a i t n o k t a s a y d ı ğ ı i n k e r m a n y o l u n d a n İngilizlerin s a ğ c e n â h m a t a a r r u z k a r a r ı vermiştir, i n k e r m a n h a r a b e l e r i Sivastopol'ün şarkmdadır. i n g i l i z b a ş - k u m a n d a n ı L o r d R a g l a n ' m b ö y l e b i r ihtimâli h e s a b e t m e d i ğ i için e m ­ n i y e t tertibatının t a m o l m a d ı ğ ı n d a n v e t ı p k ı y u k a r ı k i f ı k r a d a b a h s i g e ç e n T ü r k sıperlerindekiler g i b i g a f i l avlandığından b a h s e d i l i r . M e n ç i k o f ' u n b u plânı m u c i b i n c e g e n e r a l D a n n e n b e r g k u m a n d a s ı n d a k i R u s kıfa­ ları m ü t t e f i k l e r i n s a ğ c e n â h m a t a a r r u z e t t i k l e r i s ı r a d a şehir m ü d â f i l e r i de ş i d ­ d e t l i bîr h u r u ç h a r e k e t i y l e s o l c e n â h a saldırmışlardır. Hiç b e k l e m e d i k l e r i ânî b i r t a a r r u z k a r ş ı s ı n d a k a l a n İngilizler ç o k k u v v e t l i b i r mukavemet göstermiş o l m a l a r ı n a r a ğ m e n d ü ş m a n s e l l e r i altında e z i l e c e k l e r i sırada T ü r k l e r l e F r a n s ı z ^ îarın. î m d â d a y e t i ş m e s i d e r h a l v a z i y e t i n d e ğ i ş m e s i n e sebeb o l m u ş . Dannenberg k o l u p ü s k ü r t ü l d ü ğ ü g i b i h u r u ç h a r e k e t i n e k a l k ı ş a n şehir müdâfilerinin taarruzu d a şiddetli b i r m u k a b i l h a r e k e t l e d e f ' e d i l m i ş t i r . M ü t t e f i k l e r i n b u kanlı b i n d i r ; 850 k a d a r d a 4680 gösterilir: p r e n s s o n r a olmuş ve y e r i n e «16 A ğ u s t o s » fıkrasına

z a f e r i n d e R u s z â y i â t ı d ü ş m a n ı n k e n d i i ' t i r â f m a g ö r e 10-11 e s i r alınmıştır, ö l ü v e y a r a l ı o l a r a k m ü t t e f i k z â y i â t ı d a Mençikof b u mağlûbiyetin acısına dayanamıyarak b i r a z g e n e r a l G o r ç a k o f t â y i n edilmiştir. A ş a ğ ı k i sene v u k u â t m ı n bakınız). \

23 Teşrinisani = 2 Rebî'ül-evvel, Perşenbe: Kıbr>slı-Mehınet Emm Paşa'nın azliyle Koca-Reşid Paşa'nın dördüncü sadâreti. ( S e l e f i G i r i t l i - M u s t a f a Nâilî Paşa g i b i Kıbrıslı-Mehmet E m i n Paşa'nın d a a z l i n e sebeb, o sırada d e v l e t i n e n mühim şahsiyyeti olan ve kendisinden evvel üç «defa S a d â r e t m a k a m ı n d a b u l u n a n H â r i c i y y e n â z ı n M u s t a f a R e s i d P a ş a i l e g e ­ çimsizliğidir D o ğ r u l u ğ u ve iktidâriyle mâruf olan Kıbrıslı'm b u ük sadâreti 1854 1270 s e n e s i 29 M a y ı s = 2 R a m a z a n P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 5 a y 25 g u n sürmüştür. A z i l ve tâyin t a r i h l e r i n d e k i g ü n ihtilâfları için besinci cildin « Y e z ı r - ı - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 221 v e 222 n u m a r a l a r a b a k ı n ı z ) . :

1855

=

1271

OSMANLI

163

TARİHÎ

2 Kânunuevvel = 11 Rebî'ül-evvel, Cumartesi: Memleketeyn hak­ kında Avusturya-İngiltere-Fransa muâhedesi. l ü ç d e v l e t i n b u g ü n R u s y a aleyhine a k d e t t i k l e r i i t t i f a k muâhedesi, yukarıki sene v u k u â t m ı n «14 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z B o y a c ı k ö y mukavelesini te'yid e t m e k t e d i r : B u muâhede m u c i b i n c e L o n d r a , P a r i s ve V i y a n a hükümetleri Rusya i l e m ü n f e r i d s u l h a k d e t m i y e c e k l e r i n i , A v u s t u r y a d e v l e t i de B o y a c ı k ö y m u k a v e l e s i m u c i b i n c e i ş g a l e t m i ş o l d u ğ u M e m l e k e t e y n arâzisini R u s l a r ı n y e n i b i r istilâ t e ş e b ­ büsüne karşı müdâfaa edeceğini ve Eflak-Boğdan topraklarında müttefik o r d u l a ­ r ı n h a r e k â t ı n a m â n i o l m ı y a c a ğ ı m taahhüd e t m i ş t i r ) .

1855 =

1271

15 Kânunusâni = 25 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Azak ve Karadeniz Rus limanlarının müttefik donanmalar tarafından abluka altına alınması. ( B u t e d b i r i n sebebi, Rusların her i k i deniz iskelelerinden Kırım'a t a k v i y e kıt'alarıyla levâzım ve mühimmat sevkedilip durmalarıdır; fakat ablukaya rağmen düşman deniz yollarından istifâde e t m e k t e d e v a m etmiştir: D a h a kat'î t e d b i r l e r için a ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t m ı n «24 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

2S Kânunusâni = 7 Cumâda-l-ûlâ, Cuma: _ Müttefiklerin muâhedesi ve Sardenya krallığının d?, ittifaka iltihâkı.

Torino

( i t a l y a n birliğini h a z ı r l a m a k t a olan Sardenya=Sardaigne kralı i k i n c i Victor¬ E m m a n u e l büyük devletler manzumesinde y e r a l a b i l m e k için b u g ü n F r a n s ı z l a ­ rın «Türin,, d e d i k l e r i T o r i n o şehrinde R u s y a ' y a k a r ş ı i n g i l t e r e ve F r a n s a ile t e d â f ü î v e t e c â v u z î b i r i t t i f a k a k d e d i p K ı r ı m s e f e r i n e iştirâk t a a h h ü d ü n d e b u ­ l u n m u ş t u r : O s m a n l ı - S a r d e n y a ittifâkı i ç i n a ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t m ı n «15 M a r t » fıkrasına bakınız).

3 Şubat = 15 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: Türk - İngiliz askeri mu­ kavelesi. ( M ü t t e f i k l e r i n 1 8 5 4 = 1 2 7 0 s e n e s i 14 E y l ü l = 2 1 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü K m m ' a a s ­ k e r ç ı k a r m a l a r ı n d a n b u t a r i h e k a d a r g e ç e n 4 a y , 20 g ü n içinde üstüste k a z a n ı l a n zaferlerle m u v a f f a k i y e t l e r ve muhâsara harekâtmdaki kanlı fedâkârlıklarla sarı hastalıklar p e k tabiî o l a r a k b i r ç o k t e l e f â t a m a l o l m u ş v e a r a s ı r a g ö n d e r i l e n t a k ­ v i y e l e r b u z â y i â t ı m ü t e m â d i y e n telâfi e t m i ş s e de, k e n d i m e m l e k e t i n d e harbeden düşmanın d a h a f a z l a t a k v i y e a l m a s ı n d a n d o l a y ı v a z i y e t gittikçe müşkilleşmiştir. B i l h a s s a i n g i l i z k ı f a l a r m ı n m e v c u d u 11 b i n e k a d a r d ü ş t ü ğ ü n d e n b a h s e d i l i r : İşte b u n d a n dolayı b u gün i s t a n b u l ' d a imzâlanan b i r m u k a v e l e ile İngiltere hükü­ m e t i Türkiye'nin y i r m i b i n kişilik b i r k u v v e t i s t i k r â z m a m e c b u r o l m u ş t u r ! B u tuhaf mukavele dokuz maddeliktir: B i r i n c i madde mucibince harbin sonuna k a a a r i n g i l t e r e ' y e v e r i l e c e k y i r m i b i n a s k e r i n 15 b i n i m u v a z z a f , b e ş b i n i r e d i f ola­ c a k t ı r ; d i ğ e r m a d d e l e r e g ö r e de b u T ü r k k u v v e t i n i n k u m a n d a n l a n n ı ingiltere tâyin edecek v e b u k u m a n d a n l a r l a zâbitler T ü r k ordusundaki muâdil rütbeler h u k u k u n u hâiz olacaklardır. T ü r k a s k e r l e r i , i n g i l i z o r d u n i z a m l a r ı n a tâbi o l a c a k , ü n i f o r m a l a r ı n ı n r e n g i n i g i l i z k u m a n d a n l ı ğ ı t â y i n e t m e k l e b e r a b e r şekil T ü r k ü n i f o r m a s ı t a r z ı n d a cak, elbiseleriyle aylıkları ve silâhlan i n g i l t e r e tarafından v e r i l e c e k , dinî

in­ ola­ teâ-

164

K R O N O L O J İ

1855 1855

=

m ü l l e r i n e m ü d â h a l e e d i l m i y e c e k v e sulhün a k d i n d e h e p s i b i r d e n i a d e e d i l e c e k t i r , i n g i l t e r e ' n i n b ö y l e b i r m u k a v e l e a k d e t m e s i tabiî i n g i l i z k a n ı m k o r u m a k içindir; her halde Bâb-ı-Âlî bakımından K ı r ı m h a r b i n i n e n buhranlı devrinde böyle bir t e k l i f i k a b u l e t m e m e k i m k â m olamıyacağı d a unutulmamalıdır: Zâten ingi­ l i z l e r e âdetâ i k r a z e d i l e n b u y i r m i b i n a s k e r h a k i k a t t e i n g i l t e r e ' y i değil, T ü r k i ­ y e ' y i müdâfaa edecek v e b u vesileyle Türk askerî masrafları h a r b i n sonuna k a d a r kısmen hafiflemiş olacaktır).

17 Şubat = 29 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: Paşa'nm Eupatoria = Gözleve zaferi.

Serdâr-ı-Ekrem

Ömer

(Yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z müşkil v a z i y e t t e n dolayı Serdâr-ı-Ekrem Ömer Paşa .Tuna boylarındaki a s k e r l e r i y l e b i r kaç gün evvel Kırım'a g e c m i s ve Gözlev e ' y i t a h k i m e başlamıştır. Türklerin b u r a d a tutunmasına mâni ' o l m a k istiyen R u s l a r b u s a b a h e r k e n d e n 80 s a h r â t o p u y l a g e l e n 25,400 kişilik b i r k u v v e t l e t a ­ a r r u z a _ g e ç m i ş l e r v e b i r k a ç d e f a t a k v i y e edilmişlerse de, T ü r k a s k e r i n i n d ö r t s a ­ a t l i k b i r süngü hücumuna dayanamıyarak perişan b i r halde k a ç m ı y a m e c b u r o l ­ m u ş l a r v e y ı ğ ı n l a r l a ölü v e y a r a l ı b ı r a k m ı ş l a r d ı r : B u G ö z l e v e z a f e r i K ı r ı m m u ­ h a r e b e s i n i n e n m ü h i m m u v a f f a k i y e t l e r i n d e n sayılır. B u s ı r a d a K ı r ı m ' d a k i T ü r k askerinin m e v c u d u 55 b i n i v e m ü t t e f i k l e r i n bütün k u v v e t l e r i de 202 b i n i b u l ­ muştur) .

2 Mart — 12 Cumâda-l-âhire, Cuma: Rus mağlûbiyyetierinden rok müteessir olan çar Birinci Nicolas'nın intiharı. ( O n d o k u z u n c u asırda i n s a n haklarının en zâlim düşmanı, mutlakıyyetin en k o r ­ k u n ç timsâli v e T ü r k l e r l e M ü s l ü m a n l ı ğ ı n e n a m a n s ı z cellâdı o l a n B i r i n c i Nico­ l a s y ı l l a r d a n b e r i « H a s t a a d a m » d i y e ö l ü m ü n ü istediği T ü r k i y e ' y i ingiltere ile p a y l a ş m a k v e b u n u t e ' m i n e d e b i l m e k için de i s t a n b u l ' u « S e r b e s t ş e h i r » h â l i n e g e t i r m e k üzere b i r h a y l i uğraşıp d u r d u k t a n s o n r a k e n d i n e güvenerek açtığı se­ ferde b o z g u n d a n b o z g u n a uğrıyarak artık hayata tahammül edemiyecek hâle gelmiş, «Hasta a d a m » m d a r b e l e r i y l e s i n i r l e r i bozulmuş, b u hacâlet içindeyken tahtessıfır 1 5 - 2 0 d e r e c e - i h a r a r e t t e h u s u s î t a b i b i D o k t o r W y l ' e ' n i n i h t â r m a rağ­ m e n a s k e r l e r i n i teftiş e d e r k e n s o ğ u k alıp h a s t a l a n m ı ş v e n i h a y e t k e n d i e m r i y l e a y n i d o k t o r u n verdiği z e h r i içerek b i r R u s menbâımn k a y d i n e göre «namusunu k u r t a r m a k i ç i n » intihâr e t m i ş t i r ! B i r i n c i N i c o l a s ' n ı n y ü z ü n ü k ı z a r t a r a k ö l ü m ü n e sebeb o l a n h â d i s e l e r için y u k a r d a 1853 = 1269 v u k u â t ı n m «28 Ş u b a t » , 1853 = 1270 v u k u â t ı m n «27/28 T e ş r i n i e v v e l » « 5 T e ş r i n i s â n i » , 1 8 5 4 = 1 2 7 0 v u k u â t ı n m « 5 K â n u n u s â n i » , «12 v e 27 M a r t » , « 1 7 v e 22 N i s a n » , « 2 5 H a z i r a n , , , « 8 T e m m u z » , «6 A ğ u s t o s » , «14, 20 v e 26 E y l ü l » , «25 T e ş ­ r i n i e v v e l » , «5 T e ş r i n i s a n i » v e b u s e n e v u k u â t ı n m d a « 1 7 Ş u b a t » f ı k r a l a r ı n a ba­ kınız. — B i r i n c i Nicolas'nın kanlı mirasına vâris o l a n büyük oğlu i k i n c i A l e x a n d r e y ü k s e k t e n atıp t u t a r a k v e K o c a - p e t r o ' n u n i z i n i t â k i b e d e c e ğ i n d e n d e m v u r a r a k t a h t a çıkmışsa da, pek az sonra mağlûbiyyetini kabuJ e t m e k t e n başka çâre b u ­ lamamıştır).

15 Mart = 25 Cumâda-l-âhire, Perşenbe: Osmanlı - Sardenya itti­ fak muahedesi. ( B u muâhede, y u k a r d a bu sene vukuâtınm «26 Kânunusâni» fıkrasında g ö r d ü ğ ü ­ m ü z T o r i n o m u â h e d e s i n i n tabiî b i r n e t i c e s i d i r D ö r t m a d d e d e n i b a r e t o l a n Mı i s ­ tanbul muahedesinin mukaddimesinde S a r d e n y a kralının Türkiye i l e müttefikler a r a s ı n d a k i 12 M a r t 1854 i t t i f a k m u a h e d e s i n e i l t i h a k k a r a r ı v e r m i s o l d u ğ u n d a n v e i n g i l t e r e k r a l i ç e s i y l e F r a n s a i m p a r a t o r u g i b i k e n d i s i n i n de O s m a n l ı tamamiyyet :

=

C S M A f

1271

LI

165

TARİHİ

1271 ve istiklâlim onlarla beraber müdâfaa edeceğinden bahsedilmektedir. Türkive nâmına Sadr-ı-a'zam M u s t a f a Reşid ve Hâriciyye nâzın Alî Paşalar ve S a r d e n y a n â m ı n a d a i s t a n b u l elçisi b a r o n T e c c o t a r a f ı n d a n i m z â edilmiş olan i t t i f a k n â m e n i n b a ş l ı c a esasları ş ö y l e s ı r a l a n a b i l i r : 1 —

Torino

niuâhedesi

mucibince

Sardenya

kralı

harb

sâhasma

asker

göndermek

taahhüdünde bulunmaktadır; 2 _ B u iltihâkı m e m n u n i y e t l e k a b u l e d e n O s m a n l ı p â d i ş â h ı S a r d e n y a k ı t a l a r ı n a îneiliz ve Fransız a s k e r l e r i y l e her hususta müsâvi muâmele yapacaktır; S 1 - Osmanlı hükümeti bütün devlet teşkilâtına e m i r v e r e r e k Sardenyahların İn­ g i l i z ve Fransızlardan farksız muâmele görmelerini t e ' m i n edecektir; 4 ^ B u m u â h e d e , i m z â s m d a n i t i b a r e n a ' z a m î altı h a f t a içinde h e r i k i t a r a f ç a t a s ­ d i k edilmiş o l a c a k v e m u s a d d a k n ü s h a l a r i s t a n b u l ' d a t e a t i e d i l e c e k t i r . İşte b u i t t i f a k ü z e r i n e S a r d e n y a kralı i k i n c i V i c t o r - E m m a n u e l K ı r ı m c e p h e s i n e H a r b i y e n â z ı n G e n e r a l de l a M a r m o r a k u m a n d a s ı n d a 15 - 1 6 b i n kişilik b i r k u v ­ v e t g ö n d e r m i ş t i r : A ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u â t ı n m «25 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

2 Mayıs = 14 Şa'ban, Çarsanba: Koca-Reşid Paşa'nm istif âsiyle Hâriciyye nâzın Mehmet Emin Alî Paşa'nm ikinci sadâreti. (istifânın sebebi, Mısır v a l i s i S a i d P a ş a ' n m Süveyş kanalı hafriyyât imtiyâzmı Fransız diplomatlarından F e r d i n a n d de L e s s e p s ' e vereceği sırada ingilizlerin şikâyetinden d o l a y ı R e ş i d P a ş a ' n m M e c l i s - i - V â l â r e i s i v e S a i d P a ş a ' n m eniştesi olan Y u s u f Kâmil Paşa'ya gizli bir m e k t u p y a z d m p mâni o l m a k istemesi ve b u m e k t u p muhteviyyâtııiın F r a n s a sefâretine a k s e t m e s i üzerine i n g i l i z l e r g i b i F r a n sızlarm d a şikâyetleri karşısında P a ş a ' n m m a k a m ı n d a n çekilerek işi kapatmak istemesidir. M u s t a f a R e ş i d P a ş a ' n m b u d ö r d ü n c ü s a d â r e t i 1854 — 1271 s e n e s i 23 T e ş r i n i s â n i = 2 Rebî'ül-evvel perşenbe gününden i t i b a r e n 5 ay, 9 gün sürmüştür. Y e n i Sadr-ı-a'zam Alî P a ş a o sırada m u r a h h a s o l a r a k V i y a n a ' d a bulunduğu için, i s t a n b u l ' a avdetine k a d a r ' Mâliye nâzın Şefik Paşa S a d â r e t - K a y m a k a m l ı ğ m a t â ­ y i n edilmiş v e  l î P a ş a d a 17 H a z i r a n = 1 0 Ş e v v â l Salı g ü n ü i s t a n b u l ' a g e l i p işine b a ş l a m ı ş t ı r . — G ü n t a r i h l e r i n d e k i ihtilâflar için b e ş i n c i c i l d i n « V e z i r - i - a ' z a m l a r » . c e d v e l i n d e 222 v e 223 n u m a r a l a r a b a k ı n ı z ) .

24 Mayıs = 7 Ramazan, rılması.

Perşenbe : Kere boğazına asker

çıka­

(19 M a y ı s = 2 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü F r a n s ı z b a ş - k u m a n d a n l ı ğ m d a i k i n c i b i r değişiklik o l m u ş v e İ n g i l i z l e r l e ihtilâfından dolayı k e n d i a r z u s i y l e çekildiğinden bahsedilen general Canrobert'in yerine general Pelissier geçmiştir: B u n d a n ev­ v e l k i d e ğ i ş i k l i k için y u k a r ı k i s e n e v u k u â t ı n m « 9 / / 1 0 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a ­ k ı n ı z . Y e n i F r a n s ı z b a ş - k u m a n d a n ı n m i l k işi, b u sene v u k u â t ı n m «15 K â n u n u ­ sâni:, f ı k r a s ı n d a ilân edildiğini g ö r d ü ğ ü m ü z p l â t o n i k a b l u k a y a r a ğ m e n Kerç-boğazı t a r i k i y l e A s y a ' d a n K ı r ı m ' a mütemâdiyen sevkıyyât y a p m a k t a o l a n düşma­ nın b u d e n i z y o l u n u k e s i p S i v a s t o p o l m ü d â f a a s ı n ı o m e n b â d a n m a h r u m etmek üzere b o ğ a z ı n i ş g a l i y l e A z a k d e n i z i n e buharlı h a r b g e m i l e r i n d e n b i r f i l o s o k u l ­ masını İngiliz v e T ü r k b a ş - k u m a n d a n î a r m a kabul ettirmek olmuştur: İşte bu k a r a r üzerine F r a n s ı z k u m a n d a n l a r ı n d a n G e n e r a l d ' A u t e m a r r e 20 M a y ı s = 3 R a ­ m a z a n P a z a r günü b u v a z i f e y e m e ' m u r edilmiş v e e r t e s i g ü n K a m i e s h = K a m ı ş / K a m ş l ı ' d a b i r i k e n T ü r k , F r a n s ı z v e İ n g i l i z a s k e r l e r i n i 22 M a y ı s = 5 Ramazan Salı g ü n ü y i r m i i k i buharlı g e m i y l e y o l a ç ı k a r m ı ş t ı r . B u gün öğleden s o n r a saat birde Kerç kasabasının i k i buçuk f e r s a h cenubundaki «Kamiesch-Bouroum=Kamış-burun,,a v a r a n kuvve-i-seferiyye derhal k a r a y a çıkarılmıya başlamış, Kerç'ie A r a b a t arasında m e v z i a l a n R u s l a r hiç b i r m u k a v e m e t g ö s t e r m e m i ş v e y a l n ı z t a h l i y e e t t i k l e r i K e r ç limanının c e n u p t a r a f ı n d a k i t a h k l m â tmı berhavâ e t m e k l e iktifâ etmişlerdir.

166

K R O N O L O J İ

1855

= 1271

G e c e y i açık o r d u g a h t a g e ç k e n müttefikler k u v v e t i ertesi gün Y e n i k a l e üzerine h a r e k e t e d i p o g l e y e d o ğ r u vâsıl o l m u ş s a d a , d ü ş m a n ı n t a h l i y e ettiği şehri a t e ş l e r içinde b u l m u ş v e b i r g ü n u ğ r a ş ı p s ö n d ü r d ü k t e n s o n r a 26 M a y ı s = ' 9 R a m a z a n C u m a r t e s i günü Y e n i k a l e ' y e girmiştir. B u muvaffakıyyet üzerine müttefikler K e r ç boğazını d e r h a l t a h k i m e başlamışlardır. uLs.eiiK.iei 10 H a z i r a n = 24 R a m a z a n P a z a r g ü n ü A n a p a ü z e r i n e h a r e k e t k a r a r ı verilmişse de R u s l a r ı n orasını d a t a h r i b e d i p ç e k i l d i k l e r i h a b e r alındığı için v a z g e ç i l m i ş t i r ) .

25 Mayıs hattının işgali.

8 Ramazan, Cuma: Tchernaina/ Çerııayya = Karasu J

^ l ^ r ^ l ' ° Ç ^ ^ Sivastopol koyuna dökülen b i r saydır. _ Sivastopol muhâsarası Nisanın sonuna kadar karşılıklı b o m b a r d m a n l a r v e m e v z i î t a a r r u z l a r l a , b i l h a s s a m ü t t e f i k l e r için m e t e r i s s ü r m e k v e R u s l a r ı ç m d e . t a h k i m a t işlerini i l e r l e t m e k l e g e ç m i ş t i r : O n u n i o i n m u h â s T r a safh / f İ ? İ° Ş muharebenin birinci sfddetl h u C l l î ^ taarruzların, A

b

m

d

9

a

i

m

a

N

l

l

n

m

g

W

n

a

y

U

Ş

n

a

m

d

d

e

k

a

a

ğ

d

a

l

İ

M«tefiklerin

a

bu gün

Ş I l l k İ 1

TT

y*P™^

Türk erle

Fransız

ve

n

e

n

&

l

m

l

s

a

a

n

bu

a

m

b

a

r

d

suyunun

ingilizlerin b

e

e

r

^e

m b a r e n T , t*, «v u ü mı n «26 26 TK aa nfu n u" s a n i ^ k u ant ı n » ve

k

g

b

â

a

a

İ

l

Çernayya

S S n p

U

r

t

S t İ T ^ 1 I y u k nısbetler aldığı d e v i r d i r . 5

T

ü

d

Ş

h

a

d

e

y

n

n

a

t

a

b

n

°

d

r

a

u

m

l

^

a

b u geniş M

a

İ

a

m

i

Ş

l

a

n

b

u

r

a

f

h

a

altı

muharebelerinin

işgal

hareketlerin

hamlesine

0

h

ver

U

m

ü

t

t

e

f

ederek en

i

şehre

1

(Yukarda

bu

b " r i n r başta A n a p a s

sene

kralının

k

b

0

ÎSdTeSiiSSS.

m

lar'ın z a b S ^ "

=

kalesîyîe

Mayıs«

fıkrasında

gördüğümüz

Kerç

seferi

\ terfih efen R u s l a f b u X ü z e r e sâhil k a l e l e r i n i t a h l i y e v e t a h r i b e d e r e k g e r i c e k ü m t o -

y

Ü

«24

gönder-

l

a m a z a n

vukuatının

f \ olmak

a

R

doğru

Şa'ban Perşenbe gününden b a-k ı n ı z ) . y u k a r d a ^ s e n e

„ ^ ^ t r . Î, . „ > Pazartesi: Düşmanın Anapa Karadeniz sahil tahkimatım tahliye ve tahribi. K

bü-

mühimlerdendir.

Sardenya

^ = 2 2

«15 M a r° t » f ı k r a l a r ı n a

9

S

c e n u p sâhilini büyük 1

a

e

İ k i n C İ

t

l

a

t

e

n

f

2 1

m

İ

k

t

l

e

a

r

İ

h

I

İ

y

e

S

İ

n

İ

m

ü

d

a

f

a

sunabilecekleri

R

'

R a D l a z a n

P < > r

^

a

a

bir nokta

bırakmamak

Yeşil-tümsek'Ie

n b e :

m a S Z ı

Ak-tabya-

( B u R u s tahkimatı Sivastopol'ün şarkmdadır: Fransızların «Ouvrages-Blancs dedikleri A k - t a b y a l a r , «Mamelon-Vert» dedikleri Yeşiltümsek'in şimaî terSndaKilen C r ' d • 5 « « « -nubugarbî'ye'doğru uzayan KilenSika/ K ü e n - B a k a d e r e s m ı v e i k i n c i s i de o c i h e t t e R u s t a h k i m a t ı n ı n e n m ü h i m n o k t a c ı o l a n M a l a k o f f i s t i h k â m ı n ı h i m a y e için y a p ı l m ı ş t ı r . 4 H a z i r a n , = R a m L S Pa zartesı g u n u Y e ş i l - t ü m s e k b a t a r y a l a r ı ç o k şiddetli b i r ateşle m ü t t e f i M ^ izîc e t m i ş o l d u ğ u için bunların z a b t ı n a k a r a r v e r i l m i ş v e b u g ü n y a p ı l a n şiddeti ve kanlı t a a r r u z l a r m u v a f f a k i y e t l e neticelenmiştir: B u r a l a r d a R u s l a r d a n İLlilen topların m e c m u u 73 g ö s t e r i l i r , ö l ü v e y a r a l ı o l a r a k m ü t t e f i k l e r i n ^ S ı a

U

M

a

1

S ?

¿

.

^

^

5 ü

= m

h a r S T

a

a

T

r

d

S

a

b

*

U

n

'

l

a

™ m

6

« * » ?

h

U

r

— M

a

— !

a

k

°

f

f

İ

S

t

İ

* » h

k

18 Haziran = 2 Şevval, Pazartesi: Malakoff (Malakoff

istihkâmı

Rusların

bu harb

içinde

yaptıkları

8

â

m

m

i

1

S ^

* * * *

muvaffakıyetsizliği. tahkimâtm

en

mühimmi

1855 . =

1271

OSMANLI

167"

TARİHİ

savılır- m u h â s a r a n m b a ş ı n d a ölen S i v a s t o p o l k u m a n d a n ı a m i r a l K o r n ı l o f f 01 a d . v u r u d û ğ u için R u s l a r b u t a b y a y a o n u n i s m i n i v e r m i ş l e r d i r : Y u k a r ı k ı sene v u ­ k u ât m m «17 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . S i v a s t o p o l ' ü n t a h k i m i n d e e n b u y u k Î o l H u t a r i h t e n ' 2 2 sene s o n r a G a z i - O s m a n Paşa. i l e P l e v n e ' d e 8 ^ karşılaşacak olan istihkâm kaymakamı Todtleben oynamıştır. Fransızlaun «Tom de M a i a k o f f / T o u r M a l a k o f » d e d i k l e r i i s t i h k â m S i v a s t o p o l ' ü n < ^ ^ ^ % ^ n i l e n s a r k varoşunun önündeki tepededir: H e m varoşa, h e m kuçuk ve buyuk n m T n l a r a h â k i m o l m a k i t i b a r i y l e buranın zabtı h e m l i m a n d a k i R u s d o n a n m a s ı . h e m şehrin ı s k a t ı n ı t e ' m i n e d e b i l i r . İşte b u n d a n d o l a y ı m ü t t e f i k i b i r g ü n e v v e l i n d e n i t i b a r e n şiddetli b i r t o p ateşi a ç t ı k t a n s o n r a b u g u n b u y u k k u v v S L l e h ü c u m a g e ç m i ş l e r s e de h a r e k â t i y i i d a r e e d i l e m e d i ğ i için olamamışlardır: B u g i b i muvaffakıyetsizliklerde en muhım a m i l , k u m a n d a b u liğinden m a h r u m i y e t t e g ö s t e r i l e b i l i r . B u v a k ' a d a dört b i n k a d a r zâyiât verildiğinden b a h s e d i l m e k t e d i r Malakor u n zabtı için a ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t ı m n «8 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

28 Haziran = 12 Şevval, Persenbe: İlk Osmanlı istikrazı. ( O s m a n l ı h ü k ü m e t i inhitât asırlarında mâlî müşkilât içinde bocaladıkça akça tağşişi ve ağır v e r g i l e r tarhı g i b i tedbirlere müracaat etmiş, b u yüzden b i r ç o k s a n l a r ç ı k m ı ş , f a k a t b u t a r i h e k a d a r hiç b i r z a m a n hârici b i r i s t i k r a z a k d e t memiştir Kırım m u h a r e b e s i n i n ağır masrafları Bâb-ı-Alî'yi i l k defa olarak, h a ­ riç e n p a r a b u l m ı y a m e c b u r e t t i ğ i için b u g ü n L o n d r a ' d a a k d e d i l e n b e ş m a d d e l i k lir m u k a v e l e y l e İ n g i l t e r e v e F r a n s a ' d a n b e ş m i l y o n İngiliz a tını i s t i k r a z e d i l m i ş v e b u b o r ç için y ü z d e d ö r t f â i z l e y ü z d e b i r a m o r t i s m a n k a b u l e d i l m i ş t i r : d e v l e t i n b ü t ü n v a r i d a t a v e b i l h a s s a M ı s ı r h â r â c i y l e i z m i r v e S u r i y e g ü m r ü k l e r i n i n hasılata k a r s ı h k g ö s t e r i l m e k t e d i r : H e r s e n e 25 H a z i r a n v e 25 K â n u n u e v v e l günleri f a i z v e a m o r t i s m a n hesaplarının t e s v i y e v a ' d e l e r ı d ı r ) .

28 Haziran = 12 Şevval, Perşenbe: Kırmı harbinde kumandanı feld-mareşal Lord Raglan'ın ölümü.

tngiliz baş­

( K o l e r a d a n y a h u t y o r g u n l u k t a n öldüğü hakkında m u h t e l i f rivayetlere tesadüf edilir • Y e r i n e kıdem itibariyle vekâleten general Simpson geçmiş ve kraliçe V i c t o r i a b i r a z s o n r a asâleten t â y i n i n i t a s d i k e t m i ş t i r : F r a n s ı z b a ş k u m a n d a n l ı g m d a k i d e ğ i ş i k l i k l e r için y u k a r ı k i sene v u k u â t ı m n « 9 / 1 0 T e ş r i n i e v v e l » v e b u s e n e v u k u â t ı m n «24 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z ) .

16 Ağustos = 2 Zülhicce, Perşenbe: Traktir zaferi. ( R u s - b a ş k u m a n d a m p r e n s G o r ç a k o f ' u n artık v a z i y e t t e n ümit kestiği ye hattâ Sivastopol'ün yakında s u k u t edeceğini Petersburg'a bildirdiği rivayet edilir : i ş t e b u k a n â a t i n d e n d o l a y ı s o n ç â r e o l m a k ü z e r e a ç ı k t a k i o r d u s u y l a şiddetli b ı ı t a a r r u z a k a l k ı p m ü t t e f i k l e r i d e n i z e d ö k m e k v e y a h u t h i ç o l m a z s a şehrin s u k u t u n u g e c i k t i r m e k istediği için, s o n g ü n l e r d e b ü y ü k h a z ı r l ı k l a r y a p m ı ş t ı r . B u n d a n e v v e l de g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , m ü t t e f i k l e r d ü ş m a n ı n i k i c e p h e s i a r a s ı n d a d ı r ; bunların b i r i S i v a s t o p o l t a h k i m a t hattı v e b i r i de a ç ı k t a b u l u n a n R u s o r d u s u d u r : Y u k a r d a 1 8 5 4 = 1 2 7 0 v u k u â t ı m n «20 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . G o r ç a k o f işte b u o r d u y l a m ü t t e f i k l e r e t a a r r u z e t m i y e k a r a r v e r m i ş t i r . M ü t t e f i k l e r de h e m t a h k ı mâta, h e m o r d u y a karşı i k i cephe v a z i y e t i n d e d i r . O sırada d ü ş m a n o r d u s u , S i v a s t o p o l k o y u n u n ş i m a l i ş a r k î s i n e t e s a d ü f e d e n M a c ¬ k e n s i e ç i f t l i ğ i n d e k i t e p e l e r d e d i r . B u g ü n için t a s a r l a d ı ğ ı b ü y ü k t a a r r u z a a l t m ı ş b i n kişilik b i r k u v v e t t a h s i s e d e n R u s b a ş - k u m a n d a n ı s a ğ c e n â h m ı g e n e r a l R e a d ' a v e s o l ' cenâhını d a g e n e r a l L i p r a n d i ' y e t e v d i e d i p h a r e k â t ı n u m u m î i d a r e s i n i b i z ­ z a t d e r ' u h d e e t t i k t e n s o n r a 15/16 A ğ u s t o s = l / 2 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a / P e r ş e n b e ge-

KRONOLOJİ

168

1855

=

1271

s e s i a s k e r i n i M a c k e n s i e tepelerinden i n d i r m i y e başlamıştır: İlk hedefi yukarda ma s e n e v u k u â t ı m n « 2 5 M a y » f ı k r a s ı n d a m ü t t e f i k l e r t a r a f ı n d a n işgalini g ö r d ü ­ ğ ü m ü z T c h e r n a i n a / Ç e r n a y y a hattını t u t m a k t ı r . B u g ü n k ü m u h a r e b e y e i s m i n i v e ­ r e n T r a k t ı r k o p r u s u işte b u Ç e r n a y y a s u y u n u n üstündedir v e B a l a k l a v a ' n ı n ş i ­ m a l i n e , Sivastopol'ün cenubuşarkîsine tesadüf e t m e k t e d i r . 1 S

Müttefikler düşmanın g e c e k i h a r e k e t i n i t a m zamanında f a r k e t r n i s oldukları için g a f i l a v l a n m a m ı ş l a r , d e r h a l m u k a b i l t e d b i r l e r ittihâz e t m i ş l e r v e ' i s t e b u s â y e d e • G o r ç a k o f u n t a a r r u z u n u şiddetli b i r m u k a v e m e t l e p ü s k ü r t e r e k T c h e r n a î n a b o y l a ­ rını d ü ş m a n c e s e t l e r i y l e d o l d u r m u ş l a r d a - B u v a k ' a d a R u s z â y i â t ı i k i b i n ö l ü b e s o m y a r a l ı v e d ö r t y ü z e s i r o l m a k ü z e r e 7400 - g ö s t e r i l i r . R u s l a r ı n s a ğ c e n a h k u l m a n d a n ı g e n e r a l R e a d ' m c e s e d i de m a k t u l l e r içinde b u l u n m u ş t u r ) .

4 Eylüi = 21 Zülhicce, Sah: Sivastopol'dü meclisinin umumî hücum kararı.

Bas-kumandanlar

Î T u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n b e r i g e ç e n 19 g ü n m ü t t e f i k l e r i n R u s ateşi altında S i ­ v a s t o p o l t a h k i m a t ı n a k a r ş ı m e t e r i s l e r i n i i l e r l e t m e l e r i v e bâzı mevziler işgaliyle g e ç m i ş v e 1 E y l ü l = 18 Z ü l h i c c e C u m a r t e s i g ü n ü b i r F r a n s ı z t a k v i y e l i v â s ı g e l * iniştir. ~ 6

M e t e r i s l e r i n v a z i y e t i artık t a h k i m a t a dayanmış g i b i d i r Meselâ s o l d a «Bastion C e n t r a l = M e r k e z b u r c u » n a 30-40 m e t r e v e s a ğ d a « T o u r de M a l a k o f f c = M a l a k o f istihkâmı» i l e «Petit R e d a n = K ü ç ü k O k - t a b y a „ y a 25 m e t r e yaklaşmıştır; bun­ l a r ı n b i r i n c i s i n d e m ü t t e f i k l e r i n 3 5 0 v e i k i n c i s i n d e d e 250 t o p l a r ı v a r d ı r ; « G r a n d R e d a n - B ü y ü k O k - t a b y a » y a k a r ş ı s ü r ü l e n I h g U i z m e t e r i s l e r i n i n de 2 0 0 m e t r e y e k a d a r yaklaştığından b a h s e d i l i r ; B u t a r a f t a d a 200 t o p vardır. :

" B u gün t o p l a n a n B a ş - k u m a n d a n l a r m e c l i s i n d e v a z i y e t i n bu kadar müsâit b i r ş e k l e girmiş olması nazar-ı-i'tibâra alınarak artık umumî hücumun yapılmasına tor verilmiştir: B u hücumda e n mühim hedef, y u k a r d a b u sene vukuatının «18 H a s r a n » f ı k r a s ı n d a b a h s i g e ç e n v e şehirle l i m a n a h â k i m o l a n M a l a k o f i s t i h k â m ı ­ d ı r ; M e r k e z b u r c u i l e Büyük v e Küçük O k - t a b y a l a r b u n a nisbetle i k i n c i derecede sayılır. B u g ü n k ü m e c l i s t e u m u m î h ü c u m a h a z ı r l ı k o l a r a k e r t e s i g ü n d e n i t i b a r e n şehirle t a h k i m a t ı n a k a r ş ı şiddetli b i r t o p ç u ateşi a ç ı l m a s ı n a d a k a r a r v e r i l m i ş s e d e h ü ­ c u m u n günüyle s a a t i henüz tâyin edilmemiştir: A ş a ğ ı d a b u sene vukuâtımn « 7 E y l ü l ^ ıfıkrasına d a b a k ı n ı z ) . «

1855

=

danlar 0

OSMANLI

1271 meclisinde

kararlaştıktan

169

T A R İ F İ sonra

b u g ü n yalnız

teferruat

tesbit

edilmiştir:

fıkraya d a bakınız).

8 Eylül = 25 Zülhicce, Cumartesi: Malakof istihkâmının zabtı v e Kus mukavemetinin kırılması. ( S i v a s t o p o l s e h r i y l e limanına hâkim b i r v a z i y e t t e bulunan Malakof istihkâmı So n İ e t r t ü l ü n d e v e 150 m e t r e arzında b i r t o p r a k k a l e d i r v e e t r a f ı n d a g e n i ş v e d e r i n b r h e n d e k v a r d ı r : M u h t e l i f çaplarda 62 t o p l a mücehhez o l a n v e b u h a r b i n S a n n d a n b e r i «Kornilof» i s m i n i a l a n b u meşhur istihkâm i ç m y u k a r d a b u sene vukuâtımn «18 Haziran» v e «4 Eylül» fıkralarına d a bakınız. Yukanki

fıkrada

m S i k l e r i n

gördüğümüz

umumî

hücumu

son karar

mucibince

başlamıştır. S i v a s t o p o l

b u gün saat

h a r e k e t i n d e s u ü ç n o k t a h e d e f ittihâz e d i l m i ş t i r : 1 Sağda M a l a k o f istihkâmiyle «Petit R e d a n , , denilen 2 Z

£lda

«Bastion

Central»

denilen

Merkez-burcu

t a m on

muharebesinin Küçük

i l e «Bastion

ikide

b u en buyuk

Ok-tabya; du Mat»

demlen

Direk-burcu; 3 _ ©rtada «Grand Redan» denilen Büyük O k - t a b y a . Y a n ü a c a k t a a r r u z u n ilkönce M a l a k o f l a K ü ç ü k O k - t a b y a ' y a , s o n r a B ü y ü k O k İ b S a v e nihayet M e r k e z v e D i r e k burçlarına tevcih edilmesi kararlaşmış v e b u p l â n a y n e n t a t b i k edilmiştir. 1873 d e F r a n s a R e i s i c u m h u r u o l a n m e ş h u r m a r e ş a l M a u r i c e d e M a c - M a h o n o s ı ­ r a d a g e n e r a l r ü t b e s i y l e K ı r ı m m u h a r e b e s i n d e d i r : E n m ü h i m hedrf olan M a l a k o f a k a r » iste b u m u k t e d i r a s k e r harekete geçmiş, Fransızlar b u b u y u k istihkamı b i r hamtede' zabtedip b a y r a k çekmiş, f a k a t y u k a r d a b u sene vukuatının rfüyM. fıkrasında G r a n d - R e d a n = B ü y ü k O k - t a b y a ' y a karşı meterıslermı a n c a k 200 met­ r e y e k a d a r yaklastırabildiklerini gördüğümüz i n g i l i z l e r bütün gayretlerine rağ­ m e n a r a d a k i m e s a f e n i n fazlalığından dolayı b ü y ü k zâyiatla muvaffakıyetsızlığe uğramış v e s o l t a r a f t a k i M e r k e z v e D i r e k burçlarına karşı d a Fransız t a a r r u z u n e t i c e s i z k a l m ı ş t ı r . B u n u n l a b e r a b e r , asıl m a k s a t M a l a k o f ' u n z a b t ı d ı r v e o d a t e ' m m edilmiştir. R u s l a r b u e n h a y a t î n o k t a y ı istirdâd için s a a t b e ş e k a d a r d a l ­ g a d a l g a sald'ırmışlarsa d a m u v a f f a k o l a m a m ı ş l a r d ı r . P r e n s Gorçakof iste b u n d a n dolayı artık müdâfaasına imkân kalmıyan S i v a s t o ­ pol'ün d e r h a l t a h l i v e s i n e k a r a r vermiş v e h e m e n b u kararını tatbıka başlamıştır. B u - ü n k ü t a a r r u z l a r d a müttefiklerin ölü v e yaralı zayiatının mecmuu hakkında 6 1 4 7 d e n 12340 a k a d a r m u h t e l i f r a k a m l a r z i k r e d i l i r : R u s z â y i â t ı 13500 k a d a r d ı r ) . B

22 Zülhicce, Çarşanba: Sivastopol

S Eylül -

bombardmam.

( Y u k a n k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z k a r a r üzerine b u g ü n bütün m ü t t e f i k b a t a r y a l a r ı h e p b i r d e n şehirle t a h k i m a t ı n a k a r ş ı f a s ı l a s ı z b i r a t e ş a ç m ı ş , b u şiddetli a t e ş e d o ­ n a n m a g e m i l e r i de iştirak e t m i ş , ş e h i r d e b i r ç o k y a n g ı n l a r ç ı k m ı ş ! c e p h â n e l e r p a t tamış, l i m a n d a g e m i l e r b a t m ı ş v e t a h k i m a t t a b i r ç o k h a s a r l a r o l m u ş t u r - R u s b a ş ­ k u m a n d a n ı p r e n s Gorçakof'un ü ç g ü n süren b u müdhiş b o m b a r d m a n a '«cehennem a t e ş i » cıedıgınden b a h s e d i l i r ) .

kararı

E y l 5 İ I

(Yukarda

=

'

Z Ü , h S c c e

U

b u sene

Müttefikler harb

C î , m a :

vukuatının

«4 E y l ü l » • f ı k r a s ı n d a

meeHsinin • son

kararlastığını

gördüğümüz

Sr"un^ t,m n , = 25 Zülhicce C u m a r ! mî , ° başlamasına k a r a r verilmiş v e harekât b i r ­ liğim temin ı ç m k u m a n d a n l a r s a a t a y a r l a r ı n ı birleştirmişlerdir. ' E n i n c e noktatenna k a d a r bütün teferruatın d a b u g ü n t e s b i t o l u n d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . _ B i r . ı v . y e t e g o r e de h ü c u m g ü n ü y l e s a a t i 4 E y l ü l Salı g ü n ü t o p l a n a n B a s - k u m a n - : C

S

m g

§ Ü n Ü y l e

l

e

2

a

m

a

n

S

l

a

a

t

S

a

a

İ

t

b

1

U

2

t

d

e

â

y

İ

n

6 d i l İ P

8

E

y

l

Ü

1

9 Eylül = 26 Zülhicce, Pazar: Rus ordusunun tahliye sttigi Si­ vastopol" şehrinin müttefikler tarafından işgaline başlanması. (Şehre v e l i m a n a h â k i m o l a n M a l a k o f istihkâmının s u k u t u üzerine R u s l a r daha a k s a m d a n şehri t a h l i y e y e b a ş l a m ı ş l a r d ı r : A s ı l şehir, S i v a s t o p o l k o y u n u n c e n u p s â h i l i n d e d i r ' v e ş i m a l sâhiline b i r k ö p r ü i l e b a ğ l ı d ı r ; ş i m a l d e i s e b i r t a k ı m tah­ k i m a t t a n başka b i r s e y y o k gibidir. Müttefikler düşmanın b u n d a n b i r akşam e v ­ v e l a s k e r l e r i v î e a s ı r l ı k l a r ı n ı g e ç i r i p ş i m a l e d o ğ r u ç e k i l e r e k şehri t a n U v e etmıve başladığım f a r k e t m i s l e r s e de, Rusların t e r k e t t i k l e r i tahkimatı mütemâdıyen b e r , havâ etmelerinden ve bilhassa şehri a t e ş l e m e l e r i n d e n d o l a y ı t a k i b e d e m e y i p s e ­ y i r c i kalmışlardır. T a h ü v e i s i ' b i t t i k t e n s o n r a b u g ü n ö ğ l e üzeri k ö p r ü n ü n a t ı l m ı ş v e i k i sâhil a r a ­ sındaki m u v a s a l a n ı n k e s i l m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . Ş e h i r y a n g ı n ı y l a ç o k ş i d ­ d e t l i v e m ü t e m â d i i n f i l â k l a r d a n dolayı m ü t t e f i k l e r b i r d e n b i r e içeri g i r e m e m i ş l e r , t e d r i c e n hulûî e t m e k s u r e t i y l e i l k i ş o l a r a k ateşi s ö n d ü r m e y e b a ş l a m ı ş l a r d ı r : B u m u a z z a m i t f â i y y e . işiyle s o k a k l a r ı n t e m i z l e n m e s i b i r k a ç g ü n s ü r m ü ş olduğun­ d a n b a h s e d i l i r ; o n u n için şehrin t a m a m i y l e işgali a n c a k 12 E y l ü l • _ 29 Z ü l h i c c e C a r s a n b a günü m ü m k i n o l a b i l m i ş t i r . — 1 8 7 0 F r a n s ı z - A l m a n h a r b i n d e M e t z k a -

170 leşini d ü ş m a n a t e s l i m rütbesiyle Kırımda'dır y i n edilmiştir.

K R O N O L O J İ :

1855

=

1272

etmiş o l m a k l a mâruf mareşal B a z a i n e o sırada general S i v a s t o p o l k u m a n d a n l ı ğ ı n a işte b u F r a n s ı z g e n e r a l i tâ­

1 8 5 4 = 1 2 7 1 s e n e s i 9/10 T e ş r i n i e v v e l = 1 6 / 1 7 M u h a r r e m p a z a r t e s i / S a l ı ' g e c e s i m u h â s a r a h a t t ı n d a m e t e r i s a ç m ı y a b a ş l a m ı ş o l a n m ü t t e f i k l e r 17 T e ş r i n i e v v e l = 2 4 M u ­ h a r r e m Salı g ü n ü a t e ş a ç m ı ş o l d u k l a r ı n a g ö r e , S i v a s t o p o l m u h a r e b e s i o t a r i h t e n b u g ü n şehir işgal e d i l m i y e b a ş l a y ı n c a y a / k a d a r t a m 10 a y , 23 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r . M ü t t e f i k l e r i n b u m ü d d e t z a r f ı n d a 800 t o p l a 1,600,000 d e n f a z l a m e r m i ' s a r f e t m i ş olduklarından bahsedilir. B u n a m u k a b i l Rusların cenup tahkimâtmdaki t o p ade^ d i 1100 d ü r v e h a r b g e m i l e r i y l e şimal tahkimatının topları bu yekâna dâhil değildir. Askerî mütehassıslarca Sivastopol'ün çabuk s u k u t etmeyip t a k r i b e n o n bîr a y k a d a r d a y a n m ı ş o l m a s ı m ü t t e f i k l e r l e h i n e b i r v a z i y e t s a y ı l ı r : B u telâkkinin se­ b e b i , i l k h a m l e d e şehir s u k u t ettiği t a k d i r d e R u s l a r ı n t e d r i c e n içerilere ç e k i l e r e k müttefikleri sonsuz b i r m â c e r â y a sürüklemelerinin m u h a k k a k olmasıdır; fakat muhâsaramn u z u n sürmesi düşmanın bütün askerî k u d r e t i n i Sıvastopol'da teksif etmesiyle n e t i c e l e n m i ş v e n i h a y e t şehrin f e t h i y l e b u k u d r e t artık k ı r ı l m ı ş de­ mektir).

9 Eylül = 26 Zülhicce, Pazar: Türkiye'de ilk telgraf hattının islemiye başlaması. ( M e m l e k e t i m i z d e i l k t e l g r a f hattı K ı r ı m m u h a r e b e s i e.snâsmda İngilizlerin yar­ d ı m ı y l a t e m d i d edilmiştir : B u i l k h a t I s t a n b u l - E d i r n e - V a r n a a r a s ı n d a k u r u l d u k ­ t a n s o n r a V a r n a ' d a n k a b l o şeklinde K ı r ı m ' d a k i B a l a k l a v a ' y a b a ğ l a n m ı ş olduğu için, b u g ü n K ı r ı m ' d a n i s t a n b u l ' a ç e k i l e n i l k t e l g r a f t a M a l a k o f z a f e r i ü z e r i n e S i ­ v a s t o p o l ' ü n i ş g a l edildiği bildirilmiş v e b u i l k t e l g r a f m ü j d e s i u ğ u r s a y ı l m ı ş t ı r ) .

1855 = 1272 29 Eylül = 17 Muharrem Cumartesi : Kars muhasarasında umumî hücuma kalkışan Rus ordusunun bozulması. ( B u O s m a n l ı - R u s s e f e r i n i n e n m ü h i m h u s u s i y y e t l e r i n d e n b i r i de S e r d â r - ı - E k r e m Ömer P a ş a kumandasındaki T u n a o r d u s u n u n o cephedeki mütemâdi zaferlerine - m u k a b i l A n a d o l u cephesindeki harekâtın çok cansız ve muvaffakıyetsiz geçmiş o l m a s ı n d a g ö s t e r i l i r : 1 8 5 3 = 1 2 7 0 v u k u a t ı n ı n «27/28 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n d a g ö r ­ d ü ğ ü m ü z g i b i s e f e r b a ş l a d ı ğ ı sıralarda B a t u m c i v â r m d a k i S a i n t - N i c o l a s = S e k v e t i l k a l e s i f e t h e d i l m i ş s e de, b u i l k m u v a f f a k ı y y e t i G ü m r ü v e A h ı s k a m u v a f f a k ı y y e t sızlikleriyle B a ş - g e d i k l e r b o z g u n u tâkib etmiş ve b u felâketler Türk o r d u s u n u A r p a çayının berisine ve n i h a y e t E r z u r u m ve K a r s taraflarına çekilmek m e c b u ­ r i y e t i n d e b ı r a k m ı ş t ı r : B u n l a r için y u k a r d a 1853 = 1270 v u k u â t ı m n « 2 6 T e s r i n i s â n ı » v e «1 K â n u n u e v v e l » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . B i r a z s o n r a D o ğ u - B â y e z i d b i l e s u k u t etmiştir. K a r s ' ı n m u h â s a r a y a u ğ r a m a s ı işte b u y ü z d e n d i r . R a h m e t l i N a z a n D a n i ş m e n d ' i n İ n g i l i z c e d e n t e r c e m e ettiği m u h â s a r a ruznâmesine g o r e 1855 — 1271 s e n e s i 16 H a z i r a n == 30 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n K a r s etrâfmda i l k müsâdemeler başlamış o l m a k l a beraber, şehrin t a m a m i y l e k u ­ ş a t ı l m a s ı g e n e o s e n e n i n 15 T e m m u z = 2 9 Ş e v v â l P a z a r g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . İ s t e o t a r i h t e n b u g ü n k ü b ü y ü k R u s t a a r r u z u n a k a d a r - K a r s şehriyle t a h k i m â t ı t a m 2 a y , 16 g ü n d e n b e r i m u h â s a r a altındadır. Müşir M e h m e t Vâsıf Paşa'nm kumandasındaki Türk müdâfaa k u v v e t i n i n mec­ m u u 15 b i n kişiden i b a r e t o l d u ğ u h a l d e , m u h â s a r a m n b a s ı n d a R u s y a ' n ı n K a f k a s ­ y a v a l ı - i - u m u m î s i g e n e r a l M o u r a v i y e f f / M u r a v y e f k u m a n d a s ı n d a g e l e n 40 b i n k i ­ şilik d ü ş m a n o r d u s u o z a m a n d a n b e r i m ü t e m a d i y e n t a k v i y e edilmiştir. B u nis-

1855 t =

1272

OSMANLI

TARİHİ

171

betsiz muhâsara esnasında İngiliz g e n e r a l l e r i n d e n W i l l i a m s ile b i r kaç İngiliz zâbiti de k a l e m ü d â f a a s ı n d a b ü y ü k b i r g a y r e t l e h i z m e t e t m i ş l e r d i r . S a v ı c a v e s i l â h ç a ü s t ü n l ü k v e iâşe b a k ı m ı n d a n b o l l u k içinde h a r b e d e n R u s o r ­ d u s u n u n b u g ü n o r t a l ı ğ ı k a n v e ateş içinde b ı r a k a r a k . y a p t ı ğ ı u m u m î h ü c u m u i k i b u ç u k a y d ı r h e r türlü m a h r u m i y y e t l e r içinde ç e k t i ğ i sefâletle u ğ r a d ı ğ ı zay i â t ı a n c a k m â n e v i y y â t i y l e telâfi e d e n b i r avuç Türk yedi saat pençeleserek Püskürtmüş, bu müdhis mâcerâda R u s ordusu yedi b i n m a k t u l bırakmış ve h a t t a d ü ş m a n ı n K a r s m u h a s a r a s ı n ı a r t ı k k a l d ı r m a k t a n b a ş k a çâresi k a l m a d ı ğ ı h a k k ı n ­ d a ' b i l e b i r takım şâyialar çıkmıştır. İngiliz müsâhidlerini hayrân eden b u efsânevî kahramanlık günü Türk a s k e r i n i n m â n e v i y y â t ' m d a n m ü t e v e l l i t b i r t a k ı m efsâneler z u h u r u n a sebeb o l m u ş v e m e s e . a yeşil k ı y â f e t l i o n b i n k a d a r rûhânî a s k e r i n y a r d ı m a g e l d i ğ i n i g ö z l e r i y l e g ö r e n l e r olmuştur! F a k a t bütün b u n l a r a rağmen R u s ordusu muhâsaradan çekilmiş değil­ dir A ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t ı m n «28 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n a bakınız),. :

17 Teşrinievvel =

5 Saf er, Çarşauba: Kirbourn =

Kuburun za­

feri. ( K U b u r u n / K i l b u r n u k a l e s i , Kırım yarımadasının şimaligarbisinde Türklerin ö z ü ve Ekşi-su d e d i k l e r i D n i e p r n e h r i n i n ağzındaki limanı K a r a d e n i z ' d e n ayıran u z u n ve dar b i r b u r n u n g a r p müntehâsmda müstahkem b i r m e v k i d i r : Şimdi b u e s k i k a ­ l e n i n yerinde küçük b i r k a s a b a vardır. Y u k a r ı k i s e n e v u k u a t ı n ı n «9 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a t a h l i y e edildiğini g ö r d ü ğ ü m ü z ce­ nubî Sıvastopol'dan şimale çekilen R u s o r d u s u müttefiklerin taarruzuna orada intizâr e t t i ğ i h a l d e , m ü t t e f i k k u m a n d a n l a r b ö y l e b i r h a r e k e t e , l ü z ü m görmeyip d ü ş m a n ı n d a h a ş i m a l d e n ç e v r i l m e s i n i t e r c i h e t m i ş l e r d i r . B u m a k s a t l a ıkı h a r e k e t y a p ı l m ı s f r - B i r i ' E u p a t o r i a = G ö z l e v e ' d e k i T ü r k k a r a r g â h ı n ı a b l u k a altında t u t a n R u s l a r a karsı 25 v e 2 9 E y l ü l = 1 3 v e 17 M u h a r r e m Salı v e C u m a r t e s i g ü n l e r i T ü r k ­ l e r l e F r a n s ı z l a r ı n m ü ş t e r e k h a r e k e t l e r l e t e m i n e t t i k l e r i m u v a f f a k i y e t l e r d e v e bırı de b u g ü n k ü K ı l b u r u n f e t h i n d e g ö s t e r i l i r . Kılburun k u v v e - i - s e f e r i y y e kumandanlığına Fransız generali B a z a i n e tâyin edil­ m i ş v e k e n d i s i n e 8560 kişilik b i r f ı r k a v e r i l m i ş t i r : B e ş h a r b v e b i r ç o k n a k l i y e g e m i l e r i y l e 7 TesrinievveÎ=25 M u h a r r e m P a z a r günü K a m i e s c h = K a m ı ş limanın­ d a n h a r e k e t e d e n f ı r k a 15 T e ş r i n i e v v e l i Safer P a z a r t e s i gününden i t i b a r e n K ı l b u r u n ' u n b e ş k i l o m e t r e m e s â f e s i n d e sâhile ç ı k a r ı l m ı y a b a ş l a m ı ş , h i ç b i r m u k a ­ vemet görülmemiş ve yalnız kasabanın yakıldığı görülmüştür. M ü t t e f i k l e r i h r â c m e r t e s i g ü n ü k a l e y e ateş a ç m ı ş l a r v e R u s l a r d a m u k a b e l e et­ m i ş l e r d i r " ' B u hâl o t u z s a a t k a d a r s ü r d ü k t e n s o n r a , b u g ü n ö ğ l e d e n s o n r a saat b i r ' b u ç u k t a d ü ş m a n ateşi k e s i l m i ş v e k ı s a b i r m ü k â l e m e d e n s o n r a m e v k i k u m a n ­ d a m g e n e r a l K o k h a n o w i t z 40 z â b i t v e 1380 a s k e r d e n m ü r e k k e p m u h â f ı z k ı t ' a i l e b e r a b e r t e s l i m o l u p e s i r ittihâz edilmiştir. B u v a z i y e t üzerine R u s l a r 18 T e ş r i n i e v v e l = 6 S a f e r P e r ş e n b e g ü n ü D n i e p r l i m a n ı ­ nın ş i m a l sâhilinde v e K ı l b u r u n ' u n t a m ş i m a l i n d e T ü r k l e r i n Özü d e d i k l e r i O c s a k o w k a l e s i n i de t a h l i y e e t m i ş l e r d i r ) .

6 Teşrinisani = 25 Safer, Ingur zaferi.

Salı: Serdâr-ı-Ekrem

Ömer Paşa'nm

( Y u k a r d a b u sene v u k u â t ı m n «29 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , K a r s k a ­ l e s i 1855 1= 1271 s e n e s i 15 T e m m u z = 29 Ş e v v â l P a z a r g ü n ü n d e n b e r i m u a z z a m b i r R u s o r d u s u n u n m u h â s a r a s ı altındadır v e 15 b i n kişilik b i r k u v v e t l e muhteşem b i r m ü d â f a a , y a p m a k t a d ı r . M u h â s a r a u z a d ı k ç a b i l h a s s a iâşe b u h r â n m d a n ç o k sı­ kıntı ç e k e n K a r s ' ı n i m d â d m a y e t i ş m e k artık e n m ü b r e m z a r u r e t hâlini a l m ı ş t ı r : T u n a boylarında Rusları mağlûb e t t i k t e n s o n r a büyük b i r k u v v e t l e Kırım'a geçip E u p a t o r i a = Gözleve'de p a r l a k b i r zafer kazanmış olduğunu yukarıki sene vu-

172

K R O N

O L

O J İ

1855

=

1272

iste

bun­

1 8

k u â t ı m n «17 Ş u b a t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z S e r d â r - ı - E k r e m d a n d o l a y ı b ö y l e b i r y a r d ı m h a r e k e t i n e m e ' m u r edilmiştir.

Ömer

pasa

56

=

man

SylüVün d o k u z u n d a Sivastopol'ün z a b t i y l e müttefiklerin Kırım'daki vaziyetlerini iyice t a h k i m etmiş olmaları Serdâr-ı-Ekremin K a f k a s seferine imkân v e r e n b i r v a z ı y e t hâsıl e t t i ğ i için, T ü r k o r d u s u n u n b ü y ü k b i r k ı s m ı g e m i l e r l e S o h u m - k a l e önlerine n a k l e d i l m i ş v e o r a d a a s k e r i n i h r a ç işlerini b u s e n e n i n 15 E y l ü l = 3 M u ­ h a r r e m C u m a r t e s i günü ikmâl eden Ömer Paşa K u t a i s ' e taarruz etmek üzere harekete geçmiştir K a r s m ü d â f i l e r i b u b ü y ü k m ü j d e y i 12 g ü n s o n r a 27 E y l ü l â= 15 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü a l m ı ş l a r d ı r .

1272

karargâhına

tesbit etmiştir; Î

O S M

. gidip

Rus

b u şartların

Kahramanca

Gtauïû

ve

L I

TARİHİ

baş-kumandanı en mühimleri

müdâfaalarıyla

T ü r k zâbitlerinin k ı l ı ç l a n 2

A X

173.

general

şöyle

düşmanın

Muravyef'le

teslim

şerâitini

sıralanabilir:

bile

hürmet

ve

takdirim

kazanan

alınmıyacaktır;

Başıbozuk

efrat

silâhlannı

bırakıp

yerlerine

dönmekte

serbest

:

S o h u m - k a l e ' d e n K u t a i s ' e g i d e n y o l b o y u n d a K a r a d e n i z ' e dökülen b i r takım s u l a r v a r d ı r : B u n l a r d a n b i r i de, P o t i ' n i n ş i m a l i n d e k i A n a k l i a i s k e l e s i n d e d e n i z e d ö k ü ­ len i n g u r n e h r i d i r . Serdâr-ı-Ekrem Ömer P a ş a i l k R u s tahkimatına iste burada cesaüuf e d i p t a a r r u z a g e ç e r e k b u g ü n düşman mevzilerini zabtetmek suretiyle Uk hedefi olan Kutaıs y o l u n u açmışsa da, b i r müddet sonra asağıki fıkrada g ö r e c e p m ı z K a r s f e l â k e t i n i h a b e r a l d ı ğ ı için d a h a i l e r i g i t m i y e a r t ı k l ü z u m g ö r m i y e rek g e r i çekilmiştir. Ömer Paşa'nın

bu seferi

şu i k i b a k ı m d a n

tenkid

edilir:

- ,7 * f b z o n ' a çıkarıp T ü r k arâzisinden k o l a y c a K a r s ' a yetiştirebileceği nalde, S o h u m - k a l e ' y e çıkıp düşman toprağından geçmiye ve b u suretle I n g u r muharebesinde olduğu g i b i b i r takım engeller d e v i r m i y e mecbur olması hatalı bir harekettir; 1

A

k

i

n

i

T r a

2 _ 15 E y l ü l = 3 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n i k i a y d ı r y o l l a r d a v a * kıt g e ç i r e n S e r d â r - ı - E k r e m i n ç o k a ğ ı r d a v r a n m a s ı k a h r a m a n K a r s ' ı n n i h a y e t a ç ­ lık yüzünden t e s l i m i n e sebeb olmuştur. T u n a boylarında R u s ordularım b o z g u n d a n bozguna uğratarak ve nihayet Kı­ r ı m d a k i E u p a t o r i a = G ö z l e v e z a f e r i n i de k a z a n a r a k a s k e r î i k t i d a r ı m b ü t ü n d ü n ­ y a y a t e s l i m ettirmiş o l a n Serdâr-ı-Ekrem Ömer Paşa'nın büyük bir kumandan olduğu muhakkaktır: B u kıymette b i r a s k e r i n bâzı münekkitler tarafından ileri sürülen y u k a r ı k ı b a s i t m e s e l e l e r i düşünememiş olması kabil olamıyacağma ve z a t e n _ b u h a r e k e t i n i m ü t t e f i k b a ş - k u m a n d a n l a r m ı n d a t a s v i b i y l e y a p m ı ş olduğu¬ * °™'. f teşebbüsü askerî bakımdan ayrıca t e d k i k ' edilebile­ cek muhım b i r m e v z u demektir). S

w ! ? a n

P

.~. 8

"

a

m

n

b

u

K

a

f

k

a

i

n

4 _ 5 6 _

&

a

y

r

. i .

m

u

C a m i l e r e , evlere ve ahâliye Şehir y a ğ m a e d i l m i y e c e k t i r ; B u s a r t l a n n takarrüründen

Rebî'ül-evvel

Çarşanba

günü

l

l

â

r

i

b

m e

'murlar

serbest

bırakılacaktır;

dokunulmıyacaktır; üç

askerler

gün

sonra,

silâhlarmı

yanı

işte

bu

çatıp t e s l i m

28

Tesrinisâni Teşrinisani _

olacaklar

ve

18. İS

kuman-

danlarıyla b e r a b e r e s i r ittihâz e d i l e c e k l e r d i r . P a z a r günü takarrür eden b u «vire ile teslim» fâciası P a z a r t e s i gününden i t i b a r e n a s k e r l e ahâli a r a s ı n d a ş â y i ' o l m ı y a b a ş l a m ı ş v e millî ı z t ı r â b m şiddeti zavallı Kars'ı çığlıklar içinde b i r m â t e m evine çevirmiştir. _ 7 8 5 3 = 1 2 7 0 s e n e s i 4 T e ş r i n i e v v e l t = 1 M u h a r r e m Salı g ü n ü R u s y a ' y a h a r b H a n i y l e başlayıp b i r i n c i safhası' T u n a boylarında ve i k i n c i safhası d a müttefiklerle be­ r b e r Kırım'da geçen bu u z u n seferde düşmanın yegâne muhım muvaffakıyyetı iste b u K a r s v i r e s i n d e n i b a r e t t i r ve o d a R u s o r d u s u n u n değil, açlık belasının z a f e r i d i r : B u n u n l a b e r a b e r , h a r b i n ilânından b u t a r i h e k a d a r t a m 2 s e n e , x a y , 26 g ü n d ü r m ü t e m â d i y e n b o z g u n d a n b o z g u n a u ğ r a y ı p d u r a n R u s l a r işte b u v a k a ü z e r m e a s k e r î şereflerinin nihayet kurtulmuş olduğuna kaanı' olmuşlardırHattâ asağıki fıkrada g ö r e c e ğ i m i z s u l h müzâkerelerine yanaşmaları bile ış.e b u t u h a f k a n â a t l a r m d a n m ü t e v e l l i t sayılır. K a r s ' ı n b u n d a n e v v e l bir defa olarak R u s l a r t a r a f ı n d a n i ş g a l i i ç i n 1828 = 1243 v u k u a t ı n ı n «26 N i s a n » f ı k r a s ı n d a k i ı z â h â t a b a k ı n ı z - O v a k i t E d i r n e m u â h e d e s i y l e k u r t u l a n K a r s b u s e f e r de P a r i s m u ­ a h e d e s i y l e k u r t u l m u ş t u r : B u m u a h e d e l e r i ç i n y u k a r d a 1829 « = 1245 v u k u a t ı n ı n « 1 4 E y l ü l » v e a ş a ğ ı d a 1856 = 1272 v u k u a t ı n ı n «30 M a r t » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z ) .

1856 = 1272

s

'" f ! = Kebî'iH-evvel, Çarşanba: Kahraman Kars'ın müdafaadan sonra açlık yüzünden düşmana teslimi.

T e Ş r

b I r

olacaklardır;

1-Şubat = 24 Curaâda-l-ûlâ, Cuma: Sulh esaslarma âit Viyana, protokolünün imzası.

1 8

(Kırım

harbinde

müttefiklerin

tahakkuk

ve

te'mini

uğrunda

k a n döktükleri

dört.

s u l h esası vardır : vnk„â^ !n,n 9 o / ^ "T" ° " § " A k a r d a b u sene k i v i r * - " ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , K a r s k a l e s i Rusya'nın K a l S ™ v i e f f / M u r a v y e f >in kumandasındaki düşman i b a r e n t m ^ TK "f ^ = P ^ z a r gününden ul nishetT l T« o k şiddetli v e i k i t a r a f k u v v e t l e r i b a t a n ı m d a n pek nısbetsız b i r muhasâra altındadır. e

e t İ

g

r

f^T^J^ y

U İ

f

l

k

a

s

S

t

r

m

d

a

7

1

0

n

V

a

y

e

t

d

o

ğ

r

u

d e

i l d i r

M o u r a

i

=

a

k

J Î bes beş ün

r

Ö

1

y

d

2

a

n

b

1

e

r

T

5

e

m

r

a

u

z

2

9

S

e

v

v

â

l

i

::' ^ % ™ m ü s a d e m e l e r l e m u h a r e b e l e r m u h a s a r a d a n b i r a y e v v e l 16 H a l^uî : " f ^ başlamış olduğuna göre, k a h r a m a n K a r s t a m b u ç u k a y a t e ş altında k a l m ı ş v e m ü t e m â d i y e n k a n d ö k m ü ş d e m e k t i r . B u n u n m e t u l T - t z a r f ı n d a R u s o r d u s u n u n telefâtı K a r s müdâfilerinin b ü â

d

a

a

k

m

_

Eflak

B o ğ d a n v e Sırbistan b e y l i k l e r i

rupa

düvel'-i-muazzaması

2 -

T u n a nehrinde seyr-i-sefâin

yerine

Av­

serbestisi ve b u n e h r i n R u s hâkimiyyetinden

ay-

müşterek

kefâlet

üzerindeki R u s himâyesinin ve

n l a e a k o l a n ağızlarında b e y n e l m i l e l b i r i d a r e 3

_

Karadeniz'in

bulundurmak

bîtaraflığı,

yâni

bütün

te'minâtmm

ikaamesı;

te'sisi;

devletler

için

bu

denizde

harb

gemileri

yasağı;

i

a

z

a

n

m

u

C

ı

d

m

a

e

s

i

ü

n

ü

d

h Sa l dİ ı r a c a ğ?ı h u a ?k kf ı n d a b i r t a k ı m h a sâa r a™ y. k n

•Sden^ne^rr

günden güne artık korkunç a s k e r çıkardığını yukarıki

n L f r İ k e r m a niş, a s k e r

1

TZr^Tî^ ve a h a l i ot

W

h

S

t

t

â

b

U

y

Ü

Z

d

e

şâyialar bile

i

1

b

i

r

a

r

a

I

çıkmıştır

l

k

d

ü

s

m

a

!

™

™ -

, ^ ^ müşkilâtm en mühimmi, b i r hâl a l a n iâşe b u h r a n ı n d a g ö s t e r i l i r - S o h u m - k a l ' e y e fıkrada gördüğümüz S e r d â r İ s k r e m Ömer P a s a ' m n l

m

k

â

n

S

1

Z

M

hİÇ

kökleriyle

eı T c Î2ylv?:Ş£ Z&aii F^'™ cen uç g u n e v v e l 25 T e ş r ı m s â n i = 1 5

t

te

geçinecek

t

a

r

a

f

hâle

t

a

n

b

i

r

gelmiş

™dâd T m i d f bmakve iste bu fecî v a z i -

^ e ingiliz generali w h h a m s bu t a r t R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r g ü n ü b i r k a ç zâbitle düş-; e

i

b

g

4 _ Osmanlı tâbiiyyetihde b u l u n a n hıristiyanlarm Müslümanlarla h u k u k vatı hakkında kendiliğinden vermiş olduğu te'minâtı gene kendiliğinden e d e c e k o l a n p â d i ş â h ı n istiklâli v e d e v l e t i n i n t a m â m i y y e t - ı - m u i k ı y y e s ı .

müsa­ te yıd

H e n ü z K ı r ı m ' a a s k e r ç ı k a r m a d a n e v v e l 1854^=1270 s e n e s i 22 T e m m u z = 2 6 Ş e v v â l C u m a r t e s i g ü n ü b u d ö r t esası R u s y a ' y a b i l d i r m i ş o l a n m ü t t e f i k l e r 26 A g u s t o s - 2 Zülhicce C u m a r t e s i günü kendine pek güvenen R u s hükümetinden red cevabı almışlardır- F a k a t m ü t t e f i k l e r R u s y a ' n ı n r e d d e t t i ğ i d ö r t şartı sulhün a n a - p r e n s i p l e r i s e k l i n d e t e s b i t e d e n « P r o t o c o l e des q u a t r e g a r a n t i e s = D ö r t k e f a l e t p r o t o k o ­ lü nü g e n e o s e n e n i n 8 A ğ u s t o s = 1 4 Z ü l k a ' d e Salı g ü n ü i m z a l a m ı ş o l d u k l a n ı ç m , Rusya'nın r e d cevâbı üzerine artık anlaşma ümidi kalmamıştır; b u n u n l a b e r a b e r A v u s t u r y a h ü k ü m e t i m ü t e m â d i y e n i k i t a r a f ı u z l a ş t ı r m ı y a ç a l ı ş m ı ş v e işte b u n ­ d a n « o l a y ı V i y a n a ' d a i l k i k i s i n e t i c e s i z k a l m a k ü z e r e ü ç k o n f e r a n s toplanmıştır-. B u n l a r d a n b i r i n c i s i 1 5 M a r t 1 8 5 5 = 2 5 C u m â d a - l - â h i r e 1271 p e r ş e n b e g ü n ü n d e n a y n i

174

K R O N O L O J I

neticesi k a S a r T sonra A v ^ t u r v " bulü üzerine b u 1856 - 1272 t ^ 7 ^ nü de ü ü „ c ü V i S a ^ o n İ S ^

1856 =

f

V

e

b

U

^

Ü

k

I

t

V

\

Ü

İ k İ

İ

m

k

a

t

o

n

1272

f

e

™

ö

OSMANLI

1856 = 1272

175

TARİHİ

— *a-

S

aI,<=',-,i t l h vv"/"

üzerine b u g ü n V i y a n a ' d a T ü r k i y e , İngiltere F r a n s a y a murahhasları tarafından i m z a l a n a n « a S t a a t ı

?

m

a

müzakereler , "

&

l

û

b

R

u

s

e d i l e c e k v e m u h a k e m e l e r a l e n i e . r e y . n e . ece

f

4

, a T 2 ; i S t

—

ı

» " ^ ^ srais^îs^

s^srsszs: aan e

mu*

„ „ „

«

M

M

,

hatt,m

.set rr—'

»

™

e

"

et

"

i 2

ftî™

° -

n d

S

M

-

-

d

î

Hatt-ı-Humayunun

h

m

S

^

l

S

^

J

S

S

a

r

*

*

C

6

m

â

a

t

l

a

r

^.. ^

y

a

r

z

e

d

l

l

I

1

cekTir; 8 _

0 6 1 1 1

"^

^

TO

C

İ

S

m

â

n

â

z

a

C e m a a t l a r a âit m e k t e p , h a s t a h â n e ,

S

î

^

^

h

ü a

^

U

* *

k

Cins

m S e

^

« k e p

mezarlık

9

e

V

e

&

V

â

meclislere

vesaire

h

e

P

b

t a b İ r l e r İ n

, ^

dİn d e

m

e

'

m

tİrmlve

ve mezhep farkı

u

'

r

l

a

" f ™

" I k

â

M

C

-

e

u

Ü

m

-

t

»

Ü

™

â

a

"

t

e

n

tarafından

n

d

^ «

z

İ

d

â

t

edilecek

»

havâ.e

^ihi „™„ -

t

a

m

*

e

b

i

r

e

- ^

' t

edecek

surette

lecektir; 22 Hukuk

müsavatı

vazife

... musavatıyle

ı™,,*™ kaaım

nimnk ^ k

itibariyle ^

m

ü

Müslümanlar .

k

e

l

l

e

f

o

l

a

'

iSm^lünün

ilgasiyle vergilerin doğrudan

doğruya

devlet

tarafından

T

^

^

vâridât v e masârifât defteri» d e m l e n büdce h a k k m d a T a ,

zLlttan

S

e

Î

ü

n

s o n r a y a p ü m ı ş o l a n k a n u n u n t a t b i k i n e i'tinâ

28

_

M a a ş l a r m

S

u

^

S

r

a

T

^

â

olan

c

e

kullanılması

m

a

,

I

S

^

-selelerde

b i r sene

müddetle

»Meclis-i-Vâlây-ı

tâyin

Ahkâm-ı

-

yerlerde

a

da

edilecektir;

m u n t ^ ^ 5 ^ d e ^ " r S d a n

edi.e-

« e n aşağı -harrerât-ı dîyâniyyî r

-

-

a

^ * n serbestisinden

b

-

r ,

kat'iyyet

«yta

- k â n

b

Îİn~edne cett il;

?ms l

«

»

h

^

^

^ k L n u i s L 2 !

b

a

= l V n

^ Z Î u k S ^ ' e a U e c *

tu^uTduiunu'göIteren ' S S ? ^ ^ den n e i e b e d î a ^ ü i u T î İ e î e İ S ' U

d

a

^

i

m \ s T e f f d

U ~ -4 _

î

b

suretiyle

0

miyle men'edilerek hepsi maaşa b a & l a n a T £ £

s

. v , , ı , , adalet i'e» te'lif ınsamyyeyı hukuk-ı adalet ı.e»

edİ,6Cek

t a s ı

U T S S S m e t r S o r ' m a r î S a ^ " y e » y e tâbi o i a r a k b — C e m a a t l a r ı n rûhânî r e i s l e r i n e v e r m e k t e oldukla™

«hukuk-ı

—

-

edecektir; ^

k i !

- - m i ;o l m a z l a r l a

a

mltllZ^^TtrtT"*?'^ P * k edilmek

ve b u m e c l i s l e r i n kararları kesbedecektir;

?

t e

^

~

şöyle

-ğlamlaştığı d l m

^

° -

6

başlıca esasları

^

2 . _ Gülhane hattı m u c i b i n c e d i n ve m e z h e c f a r k , „ £ T dümiş olan c a n , m a l ve nâmus a ^ £ ? £ £ °

t

~

>•«

ptertn

sıralanabilir:

r

neşredilecektir; 20 - H a p i s h a n e l e r

—

auıâ

,tS'^tri,r : rr'eri '" ~

B s

-

i L e ^

m

kanunen

*tidâya mecbur edilemiyecektir • o l m a k s ı z ı n bütün t e b a a d e v l e t m e ' m u r u o l a b i l e c e k t i r ;

ve devletin

«umür-i

mâliyyesine

itibar

verecek

T

^ ^ ^ ^ Î ^ ^ y o l l a r yapılıp k a n a l l a r açılacaktır;^ S G a r p k ü l t ü X e e h e m m i y e t verilerek «Maârif ve ulûm v e sermâye-ı A v r u ¬ p a ' d a n istifâdeye» bakılacaktır; t s i f i « i v l e nevder35 _ Hükümet b u Hatt-ı-Hümâyun ahkâmının «Bı-l-etraf mutalaasıyle p e y a e r m i i

n

n e y m e v k i * - i i c r a y a k o n u l m a s ı n a m e ' m u r edilmiştir. I s a " k i f ı k r a d a - ö r e c e ğ i m i z P a r i s k o n g r e s i n e iştirâk e d e c e k d e v l e t l e r e de tebliğ e d l u S o l a n b î f ^ m a l y u k a r d a 1839 t = 1255 v u k u â t ı n ı n « 3 T e ş r i n i s â n ı » fıkrasın¬ da g ö r d ü ğ ü m ü z Gülhâne Hatt-ı-Hümâyûnunu ayıran başlıca hususiyet, o hat­ tın n r b f r h â r i c i t e ' s i r o l m a k s ı z ı n sırf dâhili i h t i y a ç l a r b a k ı m ı n d a n h a z ı r l a n m ı ş olmasma mukabil b u fermanın yukarıkî fıkrada müttefikler tarafından H a n

;

176

K R O N O L O J İ

1856

=

1272

e d i l m i ş o l d u ğ u n u g ö r d ü ğ ü m ü z d ö r t s u l h esasının d ö r d ü n c ü maddesi mucibince A v r u p a d e v l e t l e r i n i t a t m i n için n e ş r e d i l m i ş o l m a s ı n d a g ö s t e r i l i r . B u s u r e t l e d e v ­ l e t i n dâhili ıslâhât işi b i r h â r i c i s i y a s e t m e s e l e s i hâline g e l m i ş d e m e k t i r : F a k a t h a r b m a s r a f l a r ı m k a r ş ı l ı y a c a k p a r a i l e o r d u s u n u n k u l l a n a c a ğ ı silâhları b i l e A v ­ r u p a ' d a n t e d â r i k e m e c b u r o l a c a k hâle g e l m i ş b i r d e v l e t i ç i n b a ş k a t ü r l ü b i r h a ­ r e k e t i m k â n ı y o k t u r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı S a d r - ı - a ' z a m  l î p a ş a millî i z z e t i n e f s i v i k a y e için y a l n ı z i k i ş e y y a p a b i l m i ş t i r : 1 — I s l â h a t f e r m a n ı P a r i s k o n f e r a n s ı n d a n e v v e l n e ş r e d i l m e k s u r e t i y l e b u işi kendiliğinden yapmış g i b i görünmüştür;

devlet

OSMANLI

1272

TARİHİ

i s l e r i n e m ü d â h a l e s i v e h a t t â bunların i l g a s ı n a k a l k ı ş m a s ı g i b i g ö s t e r m e k ıstıyenv O r t o d o k s k i l i s e s i n i n b i r a z s o n r a b i r A v r u p a müdâhalesine y o l a ç m a k üzere g a z e ­ t e l e r l e m e n f i b i r p r o p a g a n d a y a kalkışmasında «Cevâiz ve avâidât» m e s e l e s i n i n n e r halde çok büyük b i r te'siri olsa gerektir).

25 Şubat = 18 Cumada-î-âhire, Pazartesi: Paris sulh kongresini» açılması ve otuz beş günlük mütâreke kararı. (Yukarda

b u sene v u k u â t m m

«1 Ş u b a t »

fıkrasında

bahsi

geçen V i y a n a

protokolü

2 — P a r i s m u a h e d e s i n i n 9 u n c u maddesine Baş-murahhas Alî P a s a ' n m h i m m e t ve g a y r e t i y l e k o n u l a n b i r fıkrada b u fermanın devletlere tebliğ edilmiş olması, o n ­ ların O s m a n l ı « i d â r e - i d â h i l i y y e s i n e » m ü d â h a l e h a k k ı n ı i h r â z e t m e l e r i g i b i b i r m â n â y a gelemiyeceği kat'î b i r ifâdeyle t a s r i h edilmiştir; hattâ pâdişâhın bunu kendiliğinden neşretmiş olduğu hakkında bile b i r ibâre vardır.

mucibince

İşte b u s u r e t l e h e m z a v â h i r k u r t a r ı l m ı ş , h e m de m ü s t a k b e l b i r m ü d â h a l e n i n i t i b a r i y l e önü a l ı n m ı ş d e m e k t i r .

K o n g r e y e istirâk eden devletler Türkiye, F r a n s a , İngiltere, S a r d e n y a , A v u s t u r y a v e R u s y a ' d ı r : 1 8 4 1 = 1 2 5 7 s e n e s i 13 T e m m u z = 2 3 C u m â d a - l - û l â Salı g ü n ü a k d e d i l ­ m i ş o l a n B o ğ a z l a r m u k a v e l e s i n d e imzâsı b u l u n m a k i t i b a r i y l e P r u s y a d e v l e t i n i n d e d â v e t e d i l m e s i n e 10 M a r t = 3 R e c e b P a z a r t e s i c e l s e s i n d e k a r a r v e r i l m i ş v e b u s u ­ r e t l e k o n g r e d e t e m s i l e d i l e n d e v l e t l e r i n sayısı y e d i y i b u l m u ş t u r . K o n f e r a n s P a r i s ' d e t o p l a n m ı ş o l d u ğ u için, d i p l o m a s i t e â m ü l ü n e uyularak K i y a ­ set makamına F r a n s a Hâriciyye n â z ı n ve baş-murahhası kont Alexandre W a lewski seçilmiştir: B i r i n c i N a p o l e o n ' u n gayr-i-meşrû oğlu o l a n ve Lehistan'da, d ü n y a y a g e l e n ' b u k o n t , anası l e h l i k o n t e s M a r i e W a l e w s k a ' m n adını t a ş ı r ! F r a n ­ sa'nın ikinci murahhası d a V i y a n a büyük-elçisi baron François-Adolphe
M ü t t e f i k l e r i n M ü s l ü m a n - H ı r i s t i y a n m ü s â v â t ı n ı t e ' m i n e d e c e k şekilde t e m e l e r i b i r t a r a f t a n R u s y a ' n ı n O r t o d o k s l a r ı h i m â y e iddiâlarına sed bir t a r a f t a n da u m u m i y e t l e A v r u p a hıristiyanlığım t a t m i n e t m e k izah edilir. Islâhat fermanının labilir:

yukarıda

gözden

geçirdiğimiz

otuz

beş

esası

dört

hukuk

ıslâhat is­ çekmek ve maksadıyla kısma

ayrı­

1 — C a n , m a l v e n â m u s m a s u n i y y e t l e r i y l e O s m a n l ı anâsırının h u k u k î m ü s a v a t ı v e s a i r e g i b i e s a s l a r Gülhâne Hatt-ı-Hümâyûnundaki ahkâmın t e ' y i d i n d e n ibaret o l m a k i t i b a r i y l e y e n i b i r şey değildir; 3 _ H a p i s h a n e l e r i n ıslâhı, i ş k e n c e y a s a ğ ı , m a a ş l a r ı n m u n t a z a m tesviyesi mes­ k u k a t v e b ü d c e m e s e l e l e r i , y o l l a r l a k a n a l l a r a âit n â f i a i s l e r i v e m a â r i f s i y a s e t i n ­ de G a r p k ü l t ü r ü n e e h e m m i y e t v e r i l m e s i g i b i e s a s l a r e n z a r u r î v e h a k i k î i h t i y a ç l a ­ rın i f â d e s i n d e n i b a r e t o l m a k i t i b a r i y l e A v r u p a d e v l e t l e r i n i t a t m i n g i b i b i r m a k s a t ­ la alâkadar değildir; 3 — A v r u p a ' y ı m e m n u n e t m e k için g a y r - i - m ü s l i m l e r e v e r i l e n y e n i h a k l a r ı n en mühimleri' d e v l e t m e ' m u r i y e t l e r i y l e m ü l k î v e a s k e r î m e k t e p l e r e o n l a r ı n da gire­ b i l m e l e r i n e , k e n d i aralarındaki m i r a s dâvâlarınm p a t r i k h a n e l e r d e görülebilmesine, r e s m î d i l esasına m u g a y i r o l a r a k c i n a y e t v e t i c a r e t k a n u n l a r ı n ı n akalüyet d i l l e r i y l e de n e ş r e d i l m e s i n e , b ü t ü n c e m â a t l a r m ikişer m ü m e s s i l l e M e c l i s - i - V â l â ' d a t e m s i l i n e v e n i h a y e t m ü l k i y e t h a k k ı n ı n i l k d e f a o l a r a k e c n e b i l e r e de t e ş m i l i n e âid o l a n l a r d ı r : B u n l a r ı n içinde p a t r i k h a n e l e r e v e r i l e n k a z â h a k k ı p e k m a h d u d o l s a b i l e d e v l e t i n adlî istiklâlini ihlâl e d e n b i r v a z i y e t d e m e k t i r ; 4 Islâhât f e r m a n m d a gayr-i-müslim anâsırın lehine olduğu k a d a r a l e y h i n e de b i r çok hükümler vardır A s k e r l i k mükellefiyyeti, Fâtih devrindenberi verilen d i n i i m t i y a z l a r l a m u a f i y e t l e r i n y e n i şartlarla t e l i f e d i l m e k üzere y e n i d e n t e d k i k e d i l m e k m e c b u r i y e t i , papazların ötedenberi k e n d i cemâatlârmdan haraç seklinde a l a g e l d i k l e r i k e y f î aidatın i l g a s i y l e a y l ı ğ a b a ğ l a n m a l a r ı v e b ü t ü n r û h â n î r e i s l e r i n sadâkat y e m i n i y l e mükellef tutulmaları g i b i esaslar o n l a r a çok ağır gelmiş m ü kellefiyyetlerdir. . = > * > . . • :

işte b u n d a n d o l a y ı M ü s l ü m a n l a r k a d a r g a y r - i - m ü s l i m l e r de b u m e ş h u r ıslâhat fermanının aleyhinde bulunmuşlardır E n çok müteessir o l a n l a r d a Engelhatdt'ın tabiriyle asırlarca s o y g u n c u l u k e t t i k t e n s o n r a «Cevâiz ve avâidât»m birdenbire ilga edılıvermesi h i ç işlerine g e l m i y e n p a p a z l a r d ı r ; s o y u l m a k t a n kurtulan halk tabakaları d a a s k e r l i k m e c b u r i y e t i n d e n m e m n u n değildir-. Ç ü n k ü O s m a n l ı t a r i ­ h i n i n başlarmdanberi hep Müslümanlar ve bilhassa Türkler k a n dökmüş ve gayr-ı-muslim_ler k e n d i işleriyle meşgul olup r a h a t yaşamışlardır! İste bundan dolayı B a b - ı - A l ı d e f e r m a n o k u n u p b i t t i k t e n s o n r a a t l a s k e s e y e k o n u l u r k e n İ z m i t piskoposunun : :

-

1856 . =

A l l a h a d u â e d e l i m de şu f e r m a n b i r d a h a o k e s e d e n

dediğinden

bile bahsedilir, imtiyazların

yeniden

çıkmasın!

tedkikini

hükümetin

patrikhane

o

tarihten

Paris kongresinin

a'zamî

üç

hafta

e n g e ç 22 Ş u b a t =

=

21

gün

sonra

toplanması

lâzımgelen

15 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü t o p l a n m ı ş

m a s ı i c a b ettiği h a l d e , i l k i ç t i m â ü ç g ü n l ü k b i r t e a h h u r l a a n c a k

b u gün

ol­

akdedue-

bilmiştir.

K o n g r e F r a n s a Hâriciyye nezâreti binâsmda toplanmıştır: İlkönce reis seçilip fo­ s a b i r teşekkür n u t k u irâd etmiş, o n d a n s o n r a a l e l - u s u l salâhiytnâmeler tedkifce d i l i p m u y â f ı k g ö r ü l m ü ş v e işte b u n u n ü z e r i n e m ü z â k e r e a ç ı l ı n c a r e i s i n t e k l i f i y l e m ü z â k e r â t m m a h r e m t u t u l m a s ı k a r a r l a ş m ı ş v e y u k a r d a b u sene v u k u â t m m ' « 1 Ş « bat» fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z V i y a n a protokolündeki esaslar «Mukaddimât-ı-sülhiy-yes> o l a r a k k a b u l e d i l d i k t e n s o n r a d a 31 M a r t = 2 4 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü a k ş a m ı n a k a d a r denizde ve k a r a d a mütâreke akdine ve b u h u s u s u n muhârib devletler m u ­ rahhasları tarafından t e l g r a f l a d e r h a l • baş-kumandanlarâ tebliğ edilmesine k a r a r verilmiştir : E ğ e r i c a b e d e r s e b u o t u z b e ş g ü n l ü k m ü t â r e k e t e m d i d e d i l e b i l e c e k t i r . P a r i s k o n g r e s i n d e 24 c e l s e a k d e d i l m i ş t i r : A ş a ğ ı d a k i f ı k r a d a g ö r e c e ğ i m i z s u l h m u ­ a h e d e s i n i n 30 M a r t P a z a r g ü n ü n e t e s a d ü f e d e n i m z â t a r i h i n e k a d a r 19 c e l s e a k d e ­ d i l d i k t e n s o n r a , N i s a n i ç i n d e b e ş toplantı d a h a y a p ı l m ı ş t ı r . B u g ü n k ü açılış c e l s e ­ s i n d e n i t i b a r e n g ü n t a r i h l e r i n e g ö r e b u n l a r ş ö y l e sıralanır İ k i n c i eelse _ 28 Ş u b a t = 2 1 C u m â d a - î - â h i r e P e r ş e n b e ; tiçüncü celse — 1 M a r t = 2 3 Cumâda-l-âhire C u m a r t e s i ; D ö r d ü n c ü c e l s e — 4 M a r t = 2 6 C u m â d a - l - â h i r e Salı; Beşinci celse — 6 M a r t = 2 8 Cumâda-l-âhire Perşenbe; Altıncı celse — 8 M a r t = l R e c e b C u m a r t e s i ; :

178

K R O N O L O J İ

1856 = 1 2 7 2

Y e d i n c i celse —- 10 M a r t = 3 R e c e b P a z a r t e s i ; • S e k i z i n c i celse — 12 M a r t = 5 R e c e b Çarsanb'a; » o k u z u n c u celse — 1 4 M a r t = 7 R e c e b C u m a ; ' O n u n c u v e O n b i r i n c i c e l s e l e r — 18 M a r t = l l R e c e b S a l ¬ O n i k i n c i celse - 22 M a r t = 1 5 R e c e b C u m a r t e s i ; O n ü ç ü n c ü celse — 24 M a r t = 1 7 R e c e b P a z a r t e s i ; O n d ö r d ü n c ü celse — 2 5 M a r t = 1 8 R e c e b S a l ı ; O n beşinci celse — 26 M a r t = 1 9 R e c e b C a r s a n b a ; O n a l t m c ı celse — 27 M a r t = 2 0 R e c e b p e r ş e n b e ; ' O n y e d i n c i celse — 28 M a r t = 2 1 R e c e b C u m a ; ' O n s e k i z i n c i celse — 29 M a r t = 2 2 R e c e b C u m a r t e s i O n d o k u z u n c u celse — 30 M a r t = 2 3 R e c e b P a z a r ; S u l h m u â h e d e s i n i n işte o g ü n i m z a s ı n d a n s o n r a - ' Y i r m i n c i celse — 2 , N i s a n = 2 6 R e c e b C a r s a n b a ; ' Y i r m i b i r i n c i celse — 4 N i s a n = 2 8 R e c e b C u m a ; Y i r m i i k i n c i celse _ 8 N i s a n = 2 S a ' b a n S a i r Y i r m i ü ç ü n c ü celse - 14 N i s a n = 8 Ş a ' b a n P a z a r t e s i SmŞtir

Ö r d Ü n C Ü

V

e

°

S

n

U

n

C

°

U

~

e l S e

1

6

N

İ

S

a

n

=

°

1

* ' a

b a

Paris

Kırım, K a f k a s ve A n a d o l u «z

otuz

muahedesinin

beş günlük

nihayet

cephelerinde

"

günleri

akde-

b e s celsede i k i n c i de '

büyük

otuz

seferde

h a r b e t t i k i e r i halde

dördüncü Türkler

müttefik

ingiliz

v e S a r d e n y a / t t a l y a orduları yalnız K ı r ı m c e p h e s i n d e ç a r p ı ş m ı ş l a r d ı r -

^rJT^T " m ü t t e f i k l e r i n de eSİ

İ

S

yalnız

' orada k a n dökmüş

m

İ

y

l

e

a

m

l

m

a

S

1

n

e

t

İ

C

e

° olmalarındandır n

İ

n

r

a

d

a

a

l

l

n

m

!

?

güTuna *

r

a

n-

Bu'harbin

olmasından

ve

S e f e r m ü d d e t l e r i de f a r k l ı d ı r : 1 8 5 3 = 1 2 7 0 s e n e s i 4 T e ş r i n i e v v e l d i M u h a r r e m Salı g u n u R u s y a ' y a h a r b ilân e t m i ş o l a n T ü r k i y e o t a r i h t e n b u g ü n e k a d a r t a m T sene 5 a y , 27 g u n d e n b e r i h a r b hâlindedir; gene a y n i senenin 23 Teşrinievvel 2 0 Muİ S n e k XS l f r ™ ^ ^düğümüz~mütâreke t a r i h i n e k a d a r T ü r k l e r 2 sene, 4 a y , 4 g ü n c e p h e d e h a r b e t m i s l e r d i r . Buna m u k a b i l 1 8 5 4 = 1 2 7 0 s e n e s i 2 7 M a r t = 2 7 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r t e s i g ü n ü R u s y a y a h a r b ilân e t m i ş o l a n i n g i l t e r e i l e F r a n s a P a r i s mume^in l T ^ Z 1

Î

20 S

1

y

U

k

a

n

k

İ

f

l

k

r

a

d

a

âlİnde i ~2? ZülMcf ™ -raber i l k ateşe g e n e o senen" h İ „ T" Çarşanba günü Kırım'daki A l m a muharebesinde srirmis o l ­ d u k l a r ı için o t a r i h t e n y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z m ü t â r e k e g ü n ü n e f a d a r " a n ­ c a k 1 sene, 5 a y , 6 g ü n y a l n ı z b i r c e p h e d e k a n d ö k m ü ş l e r d i r y

2

7

Z

u

l

h

l

c

c

b

u

I

l

a

e

B u v a z ı y e t e g ö r e T ü r k l e r Î n g i l i z - F r a n s ı z m ü t t e f i k l e r i n e n i s b e t l e 10 a y 28 g ü n f a z l a «arbetmışler demektir. ' ıazıa y

s

İ ^rr - " ThQ g İ r m e S İ s e n e s i 26 K â n u n u s â n i = 7 C u m â •da-l-ula C u m a g u n u T o r i n o m u a h e d e s i n i n i m z â s i y l e b a ş l a m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e e n a z s ı k ı n ı ç e k e n b u İ t a l y a n krallığı o t a r i h t e n i t i b a r e n 1 s e n e , 2 ay, 5 g ü n h a * m¬ İmde b u u n m u ş v e a y n i s e n e n i n 10 M a y ı s = 2 2 Ş a ' b a n P e r ş e n b e g ü n ü K ı n m T a s k e r ^ k a r d ı k t a n s o n r a 2 5 M a y ı s = 8 R a m a z a n C u m a g ü n ü T c h e İ a î a m Û h S e b e s nde a

T

r

f

d

^

S L T

k

r

a

S V

l

l

l

ğ

^ a

z

İ

y

l

m

1

S e

t

5

e

L a

&

^

m

e

n

^ b

i

z

i

y

u

k

a

8

5

5

r

ı

k

=

i

müttefikler

m

1

2

m

7

ü

1

t

â

r

Kırım

e

k

e

—

k

a

muharebesinin

d

- ^ bütün

" şerefini

îüe S i v e - T n e T t ^ T ^ K ™ ™ ^ i h menbâEnnda t l L Z * ? - f y ™ s u r g i b i göstermişlerdir: H a l b u k i k e n d i ­ l e r i n i n Kırım'a gidebilmeleri Türklerin T u n a boylarında Rusya'yı tamamİyle S a ğ C İ d d î

P

e

h

e

m

m

l

e

t

s

l

z

b

i

r

imzâlanmıştır;

3 B i t a r a f ilân e d i l e n K a r a d e n i z ' d e sâhilleri b u l u n a n d e v l e t l e r i n leri hafif harb gemilerine âit m u k a v e l e ;

mütârekenin

verdiği

179

TARİHÎ

bun­

1 «Paris muâhedesi» i s m i y l e meşhur büyük s u l h muâhedesi; 2 — Boğazlar mukavelesi;

1

mızalanan

OSMANLI

B u g ü n p a r i s kongresinde b i r s u l h muâhedesiyle üç m u k a v e l e l a r e h e m m i y e t l e r i n e g ö r e ş ö y l e sıralanır :

30 Mart = 23 Receb, Pazar: Kırım harbine nihayet veren Paris sulh muahedesinin imzası. (Yukarıki fıkrada bahsettiğimiz

1272

lûb e t m i ş o l m a l a r ı s â y e s i n d e d i r v e K ı r ı m ' d a elde e d i l e n b ü y ü k v e p a r l a k n e t i c e d e de T ü r k o r d u s u e n m ü h i m âmillerdendir.

S u l h m u a h e d e s i n i n i m z a s ı n d a n s o n r a N i s a n içinde a k d e d i l e n n i c e d e k i m e s e l e l e r g ö r ü ş ü l ü p bâzı k a r a r l a r v e r i l m i ş t i r ) .

nu

1856 =

bulundurabilecek­

4 — A l a n d adalarına âit m u k a v e l e . B u tarihî v e s i k a l a r ı n b ü t ü n m u r a h h a s l a r t a r a f ı n d a n i m z a s ı üzerine k o n g r e r e i s i k o n t W a l e w s k i b i r g ü n s o n r a m ü d d e t i b i t e c e k o l a n m ü t â r e k e hâlinin P a r i s m u â ­ h e d e s i a l â k a d a r d e v l e t l e r t a r a f ı n d a n a ' z a m î d ö r t h a f t a içinde t a s d i k e d i l i p k a t ' i y y e t kesbedinceye k a d a r t e m d i d i n i t e k l i f etmiş v e i t t i f a k l a k a b u l edilen b u t e k l i f m u ­ r a h h a s l a r t a r a f ı n d a n t e l g r a f l a r l a d e r h a l d e v l e t l e r i n e bildirilmiştir. P a r i s m u â h e d e s i 34 m a d d e i l e b i r m ü z e y y e l m a d d e d e n i b a r e t t i r v e y u k a r ı k i fık¬ r a d a bahsi geçen yedi devletin birinci ve ikinci murahhasları tarafmdan imzft edilmiştir. Muahedenin rinde :

mukaddimesinde

sulhün

temeli

olarak

Fransızca

ve Türkçe

metinle­

« R é t a b l i s s e m e n t et c o n s o l i d a t i o n d e l a p a i x , e n a s s u r a n t , p a r des g a r a n t i e s e f f i c a c e s et r é c i p r o q u e s , l'indépendance e t l'intégrité de l ' E m p i r e O t t o m a n » Yâni : « S a l t a n a t - i - S e n i y y e n i n istiklâl-i âlîsiyle m e m â l i k i n i n t a m â m i y y e t i n i k e f â l e t - i m ü e s ­ sire v e mütekabile i l e te'min» h u s u s u n d a n b a ş l ı c a esas o l a r a k b a h s e d i l m e k t e d i r . 34 m a d d e n i n ihtivâ ettiği e s a s l a r ş ö y l e sıralanabilir : 1 — B i r i n c i m a d d e m u c i b i n c e muâhedenin t a s d i k i n d e n i t i b a r e n müttefiklerle R u s y a arasında t a k a r r ü r e d e c e k s u l h « e b e d î » d i r . 2 i k i n c i , ü ç ü n c ü v e d ö r d ü n c ü v e o t u z b i r i n c i m a d d e l e r h a r b e s n â s m d a işgal e d i ­ l e n y e r l e r i n m ü t e k a b i l e n t a h l i y e l e r i n e âittir. B u t a h l i y e işleri i k i k ı s m a a y r ı l m a k ­ tadır: B i r i n c i kısmı Rusların A n a d o l u cephesinde işgal e t t i k l e r i K a r s şehir v e k a leşiyle d i ğ e r y e r l e r i v e b i l m u k a b e l e m ü t t e f i k l e r i n de K ı r ı m ' d a işgal e t m i ş o l d u k l a r ı S i v a s t o p o l , B a l a k l a v a , K a m i e s c h = K a m ı ş , E u p a t o r i a = Gö'zleve, K e r ç , Y e n i k a l e , K i n b o u r n = K ı l b u r u n v e s a i r e g i b i şehirlerle limanları t a h l i y e v e iâde e t m e l e r i n e âittir. O t u z b i r i n c i m a d d e d e i s e m ü t t e f i k d e v l e t l e r t a r a f ı n d a n g ö n d e r i l m i ş a s k e r l e r i n Türk topraklarında dost o l a r a k b u l u n m a k t a oldukları y e r l e r i b i r a n e v v e l t e r k e d i p g i d e c e k l e r i n d e n b a h s e d i l m e k t e d i r ; A ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t m m « 1 3 M a y ı s » f ı k r a ­ sına d a b a k ı n ı z . 3 — Y i r m i n c i v e y i r m i b i r i n c i m a d d e l e r d e d e a r â z i y e â i t esasların e n m ü h i m l e r i n e temas edilmektedir B u i k i m a d d e mucibince müttefiklerin Kırım'da işgal e t m e k t e oldukları y e r l e r i n R u s l a r a iâdesine m u k a b i l , R u s l a r d a B e s a r a b y a ' n m C a h u l / K a h u l u , İsmail v e B o l g r a d k a z â l a r m d a n m ü r e k k e p k ı s m ı m O s m a n l ı h â k i m i y y e t i altında o l ­ m a k şartiyle B o ğ d a n b e y l i ğ i n e t e r k e d e e e k t i r . Mağlûb Rusya'nın yegâne arâzi z i y â m işte b u n d a n i b a r e t t i r . Y i r m i n c i m a d d e d e h u d u d hattı tesbit edilmekte o l a n b u t o p r a k p a r ç a s ı n ı n B o ğ d a n ' a ilhakından m a k s a t , R u s y a ' y ı T u n a a ğ ı z l a r ı n ­ dan uzaklaştırmaktır. T u n a ağızlarındaki adaların doğrudan d o ğ r u y a Türkiye'ye t e r k i için a ş a ğ ı d a 1 8 5 7 = 1 2 7 3 v u k u â t ı n m « 1 9 H a z i r a n » f ı k r a s m a b a k ı n ı z . 4 — H a r p t e n evvelki v a z i y e t i n i aynen muhâfaza edecek olan A n a d o l u hududu h a k k ı n d a k i o t u z u n c u m a d d e m u c i b i n c e h e r t ü r l ü ihtilâfın ö n ü a l ı n m a k ü z e r e h u ­ d u t hattının t a m a m i y l e t a v z i h i için i k i T ü r k , i k i R u s v e b i r e r İngiliz v e F r a n s ı z k o m i s e r i n d e n m ü r e k k e p b i r m u h t e l i t k o m i s y o n teşkil e d i l e c e k v e b u k o m i s y o n m u â h e d e n i n t a s d i k t a r i h i n d e n i t i b a r e n s e k i z a y içinde işini b i t i r m i ş o l a c a k t ı r . 5 — Y i r m i ikinci maddeden y i r m i yedinci maddeye kadar altı madde M e m l e keteyn'e âttir. B u m a d d e l e r mucibince E f l a k ve Boğdan voyvodalıkları O s ­ manlı hâkimiyyeti a l t m d a o l m a k şartiyle muâhedede imzâları b u l u n a n devletle­ r i n m ü ş t e r e k kefâletleri altında m e v c u d i m t i y a z l a r ı n d a n i s t i f â d e e t m e k t e devam, :

180

K R O N O L O J İ

1856

=

1272

edeceklerdir; b u suretle Rusya'nın b u i k i b e y l i k üzerinde iddiâ ettiği himaye hakkı t a m a m i y l e kaldırılmış d e m e k t i r : Hattâ k e f i l devletlerden hiç b i r i n i n m ü n ­ f e r i d e n h i m a y e iddiâ e d e m i y e c e ğ i v e M e m l e k e t e y n ' i n dâhili işlerine müdâhale h a k k ı o l m ı y a c a ğ ı d a t a s r i h edilmiştir. B u n d a n b a ş k a h e r i k i b e y l i ğ e âit n i z a m ­ l a r l a teşkilât kanunlarını y e n i d e n t e d k i k için kefil devletlerin mümessilleriyle Türkiye'nin bir komiserinden m ü r e k k e p b i r k o m i s y o n teşkil e d i l m e s i n e , pâdi­ şâhın b u i k i m e m l e k e t t e bütün h a l k sınıflarım hakkıyle t e m s i l edebilecek b i r e r «Dîvan» teşkil etmesine ve b u dîvânların o k o m i s y o n l a münasebâtımn ayrıca t e s b i t i n e , işte b u s u r e t l e e s a s l a r t e s b i t e d i l d i k t e n s o n r a M e m l e k e t e y n ' i n y e n i t e ş ­ kilâtı b i r H a t t - ı - H ü m â y û n ' l a ilânedilmesine, v o y v o d a l a r ı n â s â y i ş v e h u d u t e m ­ n i y e t l e r i için m ü s e l l â h k u v v e t l e r b u l u n d u r m a l a r ı n a v e b u n l a r ı n ' i n d e l h â c e B â b - ı Âlî i l e mütâbık k a l m a k şartiyle h e r h a n g i b i r t a a r r u z a karşı müdâfaa salâhiyyetI e r i n e v e n i h a y e t dâhili k a r g a ş a l ı k l a r ç ı k t ı ğ ı takdirde Bâb-ı-Âiî'nin devletlerle anlaşıldıktan s o n r a k u v v e t s e v k e d e b i l m e s i n e k a r a r verilmiştir. 6 — Y i r m i s e k i z i n c i ve y i r m i dokuzuncu maddeler Sırp beyliğine âittir Bu p r e n s l i k Osmanlı hâkimiyyeti ve d e v l e t l e r i n müşterek kefâleti altında imtiyaz f e r m a n l a r ı n d a n istifâde e t m e k t e d e v a m e d e c e k v e B â b - ı - Â l î ş i m d i y e k a d a r o l d u ğ u g i b i b u n d a n s o n r a d a Sırbistan k a l e l e r i n d e a s k e r b u l u n d u r m a k hakkını hâiz o l a ­ c a k t ı r . İ n d e l h â c e a s k e r ş e v k i için d e v l e t l e r l e a n l a ş m a k l â z ı m d ı r . 7 — O n b i r i n c i maddeden on dördüncü m a d d e y e k a d a r dört madde K a r a d e n i z ' e â i t t i r : B i t a r a f ilân e d i l e n b u i ç - d e n i z d e sâhilleri o l a n v e o l m ı y a n hiç b i r d e v l e t i n harb gemileri bulundurmak hakkı olmıyacak ve Türkiye ile R u s y a K a r a d e n i z tersânelerini k a l d ı r a c a k l a r ı g i b i y e n i l e r i n i de y a p a m ı y a c a k l a r d ı r ; y a l n ı z o n dör­ d ü n c ü m a d d e d e s u l h m u â h e d e s i n i n « A n n e x e 1= C ü z ' - i mütemmimdi olduğundan bahsedilen ve b u gün muahede ile beraber imzâlanan üç m a d d e l i k b i r Türk-Rus m u k a v e l e s i mucibince Türkiye ile R u s y a K a r a d e n i z sahillerinin muhafazasında k u l l a n m a k ü z e r e 50 m e t r e u z u n l u ğ u n d a v e a ' z a m î s e k i z y ü z t o n h a c m i n d e a l t ı ş a r buharlı g e m i i l e en f a z l a i k i yüz t o n l u k buharlı v e y a y e l k e n l i dörder h a f i f g e m i b u l u n d u r m a k hakkını hâiz olacaklardır. 8 — O n u n c u m a d d e d e B o ğ a z l a r m e s e l e s i n e â i t t i r : Y u k a r d a 18411=1257 v u k u a t ı n ı n «13 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z ' B o ğ a z l a r m u k a v e l e s i n i t e ' y i d e d e n b u m a d ­ dede g e n e b u g ü n i m z â l a n a n y e n i b i r m u k a v e l e n i n sulh muahedesine «rabt-utezyîl kılınmış„ olduğundan b a h s e d i l m e k t e d i r . Y e n i m u k a v e l e dört maddeliktir: M u k a d d i m e s i n d e e s k i m u k a v e l e n i n t e f e r r ü â t m a âit bazı tâdilât y a p ı l m ı ş olduğu k a y d e d i l d i k t e n s o n r a Türkiye'nin s u l h hâlinde Boğazları bütün h a r b gemilerine k a p a l ı b u l u n d u r a c a ğ ı n d a n , d e v l e t l e r i n de b u esasa riâyet edeceklerinden, yal­ nız i s t a n b u l ' d a k i sefâretlerin e m r i n d e b u l u n a c a k b i r e r h a f i f h a r b g e m i s i n e e s k i ­ den olduğu g i b i müsâade edileceğinden ve n i h a y e t T u n a seyr-i-sefâinine âit y e n i nizâmnâmelerin t a t b i k i m te'min için m u â h e d e d e i m z â l a r ı b u l u n a n d e v l e t l e ­ r i n b u n e h i r a ğ ı z l a r ı n d a ikişer h a f i f g e m i b u l u n d u r a b i l e c e k l e r i n d e n b a h s e d i l m e k t e d i r . :

9 — O n beşinci maddeden rejimine Tuna

âittir

nehriyle

kefaletleri ka

hiç

tâyin

ağızlarında

altına tatbik

seyr-i-sefâine

kabil

nehir

müsâit

boyunda ve

birer

inzibat

bulunan teşkil

bulunan

murahhasiyle

nizâmnâmelerini

yedi

birer

ortadan

kaldıracak,

bütün - n e h i r

ve

komisyonununun

mevâmi

len

maddî

işleri

yaptıracak

Karadeniz'in

edecektir.

o

Avrupa

civardaki

kısmının

mürekkep

birer ve

Bavyera

murahha­ ağız­

buna

mu­

ye

Wur­

beyliklerinin

esasını bir

ihlâl

lâzımgc-

sonra

müsâit

eden

komisyon

yapılması

feshinden

seyr-i-sefâine

baş­

esasları

içinde T u n a

dâimî

boyunca

müşterek

âit

Memleketeyn serbesti

edilecek

türlü

komiserinden

olan

feshedilecek

ve

edecek,

Tuna

icâbâtmdan

devletin

Avusturya,

Sırbistan

yeni

geçmekte

bunlara

i k i sene

sonra

Türkiye, tertib

karantene

edilip

getirdikten

madde

devletlerinin

verilmiştir;

tasvib

her

ağızlarıyla

b i r hâle

Avrupa

inzibat ve karar

beş

memleketlerden

serbestisi

imzâları

komisyonu

sâhilleri

devletlerinin

Bâb-ı-Alîce,

nezâret

muahedede

bir Avrupa

larım

seyr-i-sefâin

seyr-i-sefâin

muhtelif

tahdid edilememesine

için

sından m ü r e k k e p

temberg

maddeye kadar

mucibince

alınmış ve b u s e r b e s t i n i n

bir kayitle ve

on d o k u z u n c u

B u maddeler

:

nehrin

kalmasına

1856 =

OSMANLI

1272

181

TARİHİ

10— D o k u z u n c u m a d d e Bâb-ı-Âlî'nin birer s u r e t i n i devletlere tebliğ etmiş olduğu ıslâhât f e r m a n ı h a k k ı n d a d ı r : B u m e s e l e için y u k a r d a b u s e n e v u k u â t m m «18 Şubat» fıkrasına bakınız. _ 11 — Y e d i n c i maddede Türkiye'nin Avrupa hukuk-ı-umumiyyesınden istifade h a k k ı t a s d i k e d i l e r e k d e v l e t l e r m a n z u m e s i n e k a b u l e d i l m i ş o l d u ğ u ilân edilmek­ te, m u â h e d e d e i m z â l a r ı b u l u n a n devletler Osmanlı istiklâliyle tamâmiyyet-imüikiyyesine r i a y e t e d e c e k l e r i n i yegân yegân taahhüd e t t i k t e n başka b u t a a h ­ hüdün t a m a m i y l e t a t b i k i m m ü ş t e r e k k e f â l e t altına a l m a k t a v e b u esasların i h ­ lâline m a ' t u f h e r h a n g i b i r t e ş e b b ü s ü b i r m e n f a a t - i - u m u m i y y e meselesi telâkki edeceklerinden bahsedilmektedir. ' B u fevkalâde mühim maddenin A v r u p a hukuk-ı-umumiyyesinden istifâdemizle devletler manzûmesine kabulümüz h a k k m d a k i b i r i n c i fıkrası bâzı menbâlarda b i r t a k ı m y a n l ı ş t e l â k k i l e r e y o l a ç a r a k T ü r k i y e ' n i n b ü t ü n t a r i h i n d e i l k d e f a ola­ rak A v r u p a devletleriyle h u k u k müsâvâtma nâil olduğundan bahsedilirse de k a t ' i y y e n d o ğ r u değildir. D e v l e t l e r h u k u k u bakımından Türkiye'nin v a z i y e t i üç devre ayrılır: Birmcı de­ vir, A v r u p a h u k u k u n d a Türk üstünlüğü devridir; bu parlak devirde Osmanlı imparatoru resmen p â d i ş â h l a r pâdişâhı s a y ı l m ı ş , m e s e l â Avusturya hükümdarı a n c a k Osmanlı sadr-ı-a'zamiyle müsâvi addedilmiş, m u a h e d e l e r i n yalnız istan­ b u l ' d a k i T ü r k ç e m e t i n l e r i e s a s ittihâz o l u n m u ş v e A v r u p a d e v l e t l e r i h a r a c a b a ğ ­ l a n m ı ş t ı r : B i r ç o k m u â h e d e l e r d e k i sarâhatlerle s â b i t o l a n b u i l k d e v i r 1533 = 939 s e n e s i ' 22 H a z i r a n = 2 9 Z ü l k a ' d e P a z a r g ü n ü a k d e d i l e n i s t a n b u l m u a h e d e s i y l e b a ş ­ layıp 1 6 0 8 = 1 0 1 5 s e n e s i 11 T e ş r i n i s â n i 1= 10 R e c e b C u m a r t e s i g ü n ü i m z â l a n a n v e T ü r k ü s t ü n l ü ğ ü n ü n y e r i n e h u k u k î m ü s â v â t esasını i k a a m e e d e n Z s i t v a - T o r o k s u l ­ b ü n e k a d a r t a m 73 sene, 4 a y , 9 g ü n s ü r m ü ş t ü r . F a k a t b u m ü s â v â t b i l e t e ş r i f a t v e m u h â b e r â t s â h a l a r m a m ü n h a s ı r k a l d ı ğ ı için b i r a z n a z a r î d i r v e h a t t â b i r ç o k devletler b u i k i n c i devirde bile Türk hazinesine haraç ve pâdişâhlara mecburî hediyeler t a k d i m i n e d e v a m etmişlerdir. İnhitat d e v r i m i z d e k i f e c î m a ğ l û b i y y e t l e r y ü z ü n d e n b u m u h t e ş e m m ü s â v â t d e v r i ­ n i n n i h a y e t b u l m a s ı d a 1699 = 1110 s e n e s i 26 K â n u n u s â n i |= 24 R e c e b P a z a r t e s i günü a k d e d i l e n K a r l o f ç a m u a h e d e l e r i n i n imzâsı üzerinedir: B i r ç o k arâzi k a y b e ­ dip artık parçalanmıya başlıyan Osmanlı imparatorluğunun o t a r i h e k a d a r a l ­ m a k t a o l d u ğ u s o n h a r a ç l a r l a h e d i y e l e r e işte b u m u â h e d e i l e n i h a y e t verilmiş ve Türkiye eski heybet ve e h e m m i y e t i n i kaybetmiştir. B u vaziyete göre müsâvât e s a s ı n a istinâd e d e n i k i n c i d e v i r Z s i t v a - T o r o k sulhünden K a r l o f ç a muâhedesine k a d a r t a m 92 sene, 2 a y , 5 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r . İ l k ö n c e r e s m î T ü r k ü s t ü n l ü ğ ü ve o n d a n s o n r a d a hukukî müsâvât esaslarıyla geçen b u i l k i k i d e v r i n m e c m u u 165 sene, 6 a y , 14 g ü n t u t m a k t a d ı r . Karlofça muahedesiyle başlayıp P a r i s muahedesiyle nihayet b u l a n üçüncü de­ v i r d e b i i e m ü s â v â t esası T ü r k i y e a l e y h i n e o l a r a k r e s m e n ihlâl v e y a ibtâl e d i l m i ş d e ğ i l d i r : Sırf k e n d i k u v v e t i y l e m e v c u d i y y e t i n i m u h â f a z a i m k â n v e i k t i d a r ı n d a n artık m a h r u m o l a n O s m a n l ı d e v l e t i M e h m e d A l i ı s y â n ı g i b i dâhilî g a i l e l e r i n i bile a n c a k hârici yardımlarla tesviye e d e b i l e c e k h â l e g e l d i ğ i için, 157 sene, 2 a y , 5 g ü n süren b u ü ç ü n c ü d e v i r d e b i r t a r a f t a n hıristiyan u n s u r l a r ü z e r i n d e iddiâ e d i l e n h i m â y e h a k l a r ı g i b i dinî v e b i r t a r a f t a n d a k a p i t ü l â s y o n l a r d a n m ü t e v e l l i t siyasî, adlî v e iktisâdi v e s i l e l e r l e b ü y ü k d e v l e t l e r için d â i m î b i r m ü d â h a l e sâhası hâline g e l m i ş , işte b u n d a n d o l a y ı « A v r u p a h u k u k - ı - u m u m i y y e s i » n d e n i s t i f â d e e d e ­ m e m i ş v e m e s e l â 1815 V i y a n a k o n g r e s i g i b i b e y n e l m i l e l t o p l a n t ı l a r a d â v e t e d i l ­ memiştir. P a r i s muahedesinin yedinci maddesi b u bakımdan fevkalâde mühim o l m a k l a be­ raber,

Osmanlı

bulunması, ayrı ki ceb

bir

istiklâliyle

tamâmiyyet-i-mülkiyyesinin

gayr-i-müslimlere madde

hâkimiyyetini

ile

geçirilmiş

tahdid

S a h günü toplanan

beplerin

ıslâhâta

meşhur

maddedeki

verilen

eden

haklar gibi

olması

dâhilî

ve bilhassa

kapitülâsyonların

Avrupa

devletin

ilgası

bir takım

tumturaklı

ve

müphem

vaitlerle

yaldızlı, sözlere

kendi

hakkında

on dördüncü celsede Âlî p a ş a ' n m

muallâk

kefâleti

b i r meselenin

ileri

25

topraklarında­ Mart=18

sürdüğü

geçiştirilmiş

rağmen

Osmanlı

altında

muâhedeye Re­

haklı

se­

olması

bu

imparatorlu-

182 funun

K R O N O L O J İ «Avrupa

edemiyeceğini istiklâlinin ya

kadar

hukuk-ı-umumiyyesi»nden

gösteren

mütemâdiyen her hususta

mıştır : Misâl o l a r a k vukuâtımn

hukukî

ve

ihlâline

siyasî sebeb

devletlerin haksız

aşağıda 1856=1273

«6 A ğ u s t o s »

fıkralarına

hiç

bir

engellerdir! olmuş ve

ve

1856 zaman Bu

sadâret

münasebetsiz

vukuâtının

=

1272

tamamiyle

istifâde

kayitler

Osmanlı

tebeddüllerine

varınca­

gibi

müdâhalelerine

«1 T e ş r i n i s â n i »

ve

yol

aç­

1857=1273

bakınız.

12 — Beşinci m a d d e m u â h e d e d e i m z a l a r ı b u l u n a n d e v l e t l e r i n h a r b suçluları h a k ­ k ı n d a a f v - i - u m u m î ilân e t m e l e r i n e v e altıncı m a d d e de e s i r l e r i n d e r h a l ' m ü b a d e l e ­ s i n e âittir. 13 — S e k i z i n c i m a d d e d e T ü r k i y e i l e P a r i s m u a h e d e s i n i i m z â h y a n d i ğ e r d e v l e t l e r ­ d e n b i r i v e y a b i r k a ç ı a r a s ı n d a sulhü ihlâl e d e b i l e c e k m ü h i m b i r ihtilâf ç ı k t ı ğ ı t a k d i r d e , h e r i k i t a r a f ı n d a silâha s a r ı l m a d a n e v v e l m ü t e b a k i d e v l e t l e r i n ta­ v a s s u t u n a mürâcaat edeceğinden b a h s e d i l m e k t e d i r : Tabiî b u m a d d e ile b i l h a s s a R u s y a istihdâf edilmiştir. 14 _ Türkiye'yi alâkadâr e t m i y e n otuz üçüncü m a d d e Baltık d e n i z i n d e k i A l a n d a d a l a r ı n a âittir v e b u F i n a d a l a r ı için g e n e b u g ü n İ n g i l t e r e v e F r a n s a il» R u s y a a r a s ı n d a a y r ı b i r m u k a v e l e i m z â edilmiştir. Osmanlı tamâmiyyet-i-mülkiyyesi, Türkiye'deki müttefik kuvvetlerinin hareket t a r i h i , T u n a işleri, h u d u t m e s e l e l e r i v e M e m l e k e t e y n b e y l i k l e r i n i n y e n i v a z i y e t ­ leri hakkında P a r i s muahedesinin mütemmimleri ve z e y i l l e r i seklinde bundan s o n r a a k d e d i l e n ..tâlî m u k a v e l e l e r i n e n m ü h i m l e r i için a s a ğ ı k i f ı k r a i l e d a h a a ş a ­ ğ ı d a b u s e n e n i n «13 M a y ı s » , 1857 = 1273 v u k u â t ı n ı n «19 H a z i r a n » v e nihayet 1858 _ 1275 v u k u â t ı n ı n d a «19 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r m a b a k ı n ı z . P a r i s m u a h e d e s i n i n h o ş a g i t m i y e n b â z ı e s a s l a r ı n d a n d o l a y ı A l î P a s a siyasî lerinin ve bilhassa Koca-Reşid Paşamın b i r çok tenkitlerine uğramışsa da rın e k s e r i s i haksızdır). ' '

rakip­ bunla­

15 Nisan = 9 Şa'ban, Salı: Osmanlı «Tamâmiyyet-i-mülkiyye» si­ nin tekeffülü hakkında Inglltere-Fransa-Avusturya muahedesi.
13 Mayıs = 8 Ramazan, Sah: Müttefiklerin Türkiye'deki kuvvet­ lerini geri çekmeleri hakkında yeni mühlet mukavelesi. (1854 = 1270 v u k u â t ı n ı n «12 M a r t » fıkrasında gördüğümüz i t t i f a k muâhedesi mucibince müttefikler sulhün imzâsmdan itibaren kırk gün içinde Türki­ ye'deki askerlerini geri çekmek m e c b u r i y e t i n d e d i r l e r ; f a k a t u z u n süren harb vazıyeti b u n a imkân bırakmadığı için, b u g ü n i s t a n b u l ' d a imzâ edilen i k i m a d ­ d e l i k m u k a v e l e m u c i b i n c e m ü t t e f i k l e r e altı a y l ı k y e n i b i r m ü h l e t v e r i l m i ş t i r - B u mühlet, s u l h muâhedesi t a s d i k n a m e l e r i n i n p a r i s ' d e mübadelesine tesadüf eden 27 N i s a n _ 21 Ş a ' b a n P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n h e s a b e d i l e c e k t i r ) .

OSMANLI

= 1273

1857

183

TARİHÎ

1856 =

1273

1 Teşrinisani = 3 Rebî'ül-evvel, Cumartesi: Âlî Paşa'nın Koca-Reşid Paşa'nın beşinci sadâreti.

azliyle

( K e n d i yetiştirdiği Alî Paşa'nın k e n d i m a k a m ı n a kadar yükselmesi Koca-Reşid P a ş a ' n ı n n i h a y e t o n d a n y i i z ç e v i r m e s i n e sebeb o l m u ş v e b ü y ü k ü s t a d k ı y m e t t e t a l e b e s i n i n s i y a s e t i n i . artık h e r vesileyle t e n k i d e başlamıştır: B i l h a s s a P a r i s k o n ­ g r e s i n e B a s - m u r a h h a s o l a r a k g i t m e k istediği h a l d e , İ n g i l i z s i y a s e t i n e taraföarh ğ m d a n d o l a y ı F r a n s a ' n ı n m u h â l e f e t i ü z e r i n e g i d e m e d i ğ i için o b u y u k ışın de  l î P a s a ' y a h a v a l e edilmiş o l m a s ı n d a n ç o k m ü t e e s s i r o l d u ğ u r i v a y e t e d i l i r ! i ş t e b u n d a n ' d o l a y ı R e s i d P a s a i l e t a r a f darlarının P a r i s m u â h e d e s i h a k k ı n d a k i t e n k i t l e r i y l e p r o p a g a n d a l a r ı  l î p a ş a ' n ı n m e v k i i n i s a r s m ı ş v e t a m o sırada M e m l e k e t e y n ' m y e n i i d a r e s i h u s u s u n d a İ n g i l t e r e i l e F r a n s a a r a s ı n d a ç ı k a n b i r ıhtılar ü z e ­ r i n e i n g i l i z elçisi S t r a t f o r d of R e d c l i f f e ' i n p â d i ş â h a m ü r â c a a t l e K o c a - R e ş m P a ­ ş a ' n ı n sadâretini i s t e m e s i b u g ü n k ü d e ğ i ş i k l i ğ e sebeb o l m u ş t u r ! T ü r k i y e ' n i n d a ­ hilî i s l e r i n e m ü d â h a l e edilemiyeceği hakkında P a r i s muahedesinin dokuzuncu m a d d e s i n e d e r c e d i l e n h ü k m ü n n e k a d a r vâhi o l d u ğ u işte b u s u r e t l e y e d i a y s o n r a m e y d a n a çıkmış demektir.  l î P a ş a ' n ı n b u i k i n c i s a d â r e t i 1 8 5 5 = 1 2 7 1 s e n e s i 2 M a y ı s = 14 Ş a ' b a n Çarşantaa g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 6 a y s ü r m ü ş t ü r : B i r i n c i sadâreti için y u k a r d a 1852 r_.1268 v u k u â t ı n ı n «6 A ğ u s t o s » v e «3 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z ) .

1857 == 1273 19 Haziran = 26 Şevval, Cuma: Besarabya hududuna âit Paris muâhedesi ve Tuna ağızlarındaki adaların Türkiye'ye ilhakı. (1856 = 1272 v u k u â t ı n ı n «30 M a r t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z P a r i s s u l h m u a h e d e ­ s i n i n mütemmimlerinden olan b u beş m a d d e l i k y e n i muâhede Türkiye, F r a n s a , İ n ­ giltere, A v u s t u r y a , P r u s y a , S a r d e n y a ve R u s y a mümessilleri tarafından miza. e d i l m i ş t i r ; e n m ü h i m esasları ş u n l a r d ı r : 1

—

Besarabya'mn

yeni

hududunu

tesbit

eden

tahdld

komiserlerinin

1857 ı = 4 Ş a ' b a n 1273 P a z a r t e s i t a r i h l i h a r i t a s ı k a b u l e d i l i p m u â h e d e y e

30

Mart

rabtolum-

muştur; 2 — T u n a n e h r i n i n K a r a d e n i z ' e d ö k ü l ü r k e n teşkil ettiği d e l t a d a k i k o l l a r ı n d a b u ­ l u n a n a d a l a r , P a r i s s u l h m u a h e d e s i n i n 21 i n c i m a d d e s i m u c i b i n c e B o ğ d a n ' a d e ğ i l b u yeni muâhede mucibince eskiden olduğu g i b i doğrudan doğruya Türkiye'ye i l h a k edilmişlerdir; ... 3 des

—

paris

sulh

Serpents»

da

muahedesinde Tuna

meskût

ağızlarındaki

geçilmiş adalardan

olan

«Yılan

sayılabileceği

adâsı=Fıdomsı/île için

Türkiye'ye

t e r k olunmuştur; 4 — Türkiye b u adada b i r fener kulesi yapacaktır. « Y ı l a n a d a s ı » K a r a d e n i z ' d e v e T u n a deltasının t a m k a r ş ı s ı n d a k ü ç ü k v e k a y a l ı k b i r adadır: B u r a d a bâzı balıkçı kulübelerinden başka b i r şey y o k t u r , e h e m m ı y y e t i T u n a ağızlarının karşısındaki coğrafî vaziyetmdedîr).

6 Ağustos = 10 Zülhicce, Cumartesi: Koca-Reşid Paşa'nın azliyle Giritli-Mustafa Nailî Paşa'nın üçüncü ve sonuncu sadâreti. (Yukarıki senenin 1 T e ş r i n i s â n i = 3 Rebî'ül-evvel C u m a r t e s i günü İngiltere s e f i ­ r i n i n t a l e b i y l e beşinci d e f a o l a r a k S a d r - ı - a ' z a m o l d u ğ u n u g ö r d ü ğ ü m ü z Koca-Re­ şid P a ş a 7 a y , 7 g ü n iş b a ş ı n d a k a l d ı k t a n sonra. F r a n s a s e f i r i n i n t a l e b i y l e azle­ dilmiştir! S e b e b o l a r a k ' M e m l e k e t e y n i n t i h â b â t m d a n b a h s e d i l i r : P a r i s s u l h n ı u â -

184

KRONOLOJİ

1858

=

1271

hedesinin y i r m i dördüncü maddesi mucibince E f l a k ' l a Boğdan'da halk mümes­ s i l l e r i n d e n m ü r e k k e p b i r e r «Dîvan» seçilmesi takarrür etmiş ve F r a n s a s e f i r i M e m ieketeyn'in b i r i d a r e altında birleşmesine taradâr o l a n n a m z e t l e r i n intihabına Bab-ı-Alı'mn mânı' olduğundan bahsederek b u seçimler yapılırken Boğdan ini m â b ı n â f e s a t k a r ı ş t ı ğ ı n ı iddiâ e d i p s e ç i m i n ibtâlini i s t e m i ş s e de B â b - ı - Â l î b u i d d i a y ı k a b u l e t m e m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e s e f i r T h o u v e n e l ' s a r a y a g i d i p i s t a n ­ b u l ' u terkedeceğinden b a h s e d e r e k t e h d i t l e r s a v u r m u s ve hattâ R u s y a P r u s y a ve S a r d e n y a elçileri de p r o t e s t o l a r ı y l a k e n d i s i n i t a k v i y e e t m i ş oldukları için Sul­ t a n M e c i d Reşid Paşa'yı f e d a e t m i y e m e c b u r olmuştur: F a k a t isin hakikî sebebi R e ş i d P a ş a ' n m İngiliz s i y a s e t i n e istinâd e t m e s i v e P a r i s k o n g r e s i n d e n b e r i ingil­ t e r e i l e F r a n s a a r a s ı n d a k i tarihî r e k a b e t i n y e n i d e n a l e v l e n m i ş o l m a s ı d ı r ü m m î l i ğ i n d e n bahsedilen y e n i Sadr-ı-a'zam G i r i t l i - M u s t a f a Nâilî P a s a ' n m birin•cısıyle i k i n c i s i a r a s ı n d a i k i g ü n l ü k b i r fasıla, b u l u n a n i l k sadâretleri için y u k a r d a 1 8 a â — 1 2 6 9 v u k u â t ı m n «14 M a y ı s » v e « 8 v e 10 T e m m u z » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z ) .

1858 =

OSMANLI

1274

c e d v e ü n d e de 212, 214, 216, 222, 224 v e 226 n u m a r a l a r a b a k ı n ı z . Ö l ü m ü y l e n i h a y e t b u l a n b u s o n s a d â r e t i a n c a k 2 a y , 16 g ü n s ü r m ü ş t ü r . R e ş i d p a ş a ' n m h e p S u l t a n M e c i d d e v r i n e t e s a d ü f e d e n altı s a d â r e t m ü d d e t i n i n m e c m u u 6 sene, 8 a y , 19 g u n t u t m a k t a d ı r - « B i r T ü r k d i p l o m a t ı n ı n e v r â k - ı - s i y â s i y e s i » i s m i n d e k i e s e r i n i n 37 ncı s a h i f e s i n d e S a l â h ü d d i n B e y « Y e d i sene, b i r m â h , o n altı g ü n » g ö s t e r i r s e de d o ğ r u değildir.

,

Teceddüd hâle

ve

gelmiş

tekâmül olan

Devlete

veni

Hayriyye'nin

bir

1858 =

1274

7 Kânunusâni = 21 Cumâda-I-ûlâ, Perşenbe: Büyük Tanzimatçı ve teeeddüdcü Sadr-ı-a'zam Koca-Mustafa Reşid Paşa'nm ölümü. ( T a n z i m â t - ı - H a y r i y y e ' n i n b u b ü y ü k ve m ü m t a z r e h b e r i Emirgân'daki yalısında k a l b h a s t a l ı ğ ı n d a n ve d a h a z a y ı f b i r r i v a y e t e g ö r e de z â t ü r r i e d e n b i r h a f t a k a ­ d a r y a t t ı k t a n s o n r a , ö y l e b i r d e v l e t - a d a m ı için p e k e r k e n s a y ı l a b i l e c e k b i r y a s t a dünyadan elini çekmiştir. ' S u l t a n Bâyezid evkâfı ruznamçecisi E n d e r u n l u - M u s t a f a E f e n d i ' n i n oğlu o l a n B ü y u k - R e ş ı d P a ş a e n k u v v e t l i r i v a y e t e n a z a r a n 1 2 1 4 1 = 1 8 0 0 s e n e s i 16 Ş e v v a l = 13 M a r t Perşenbe günü i s t a n b u l ' d a dünyaya gelmiş olduğuna g ö r 57 s e n e 9 a v 2 6 g ü n y a ş a d ı k t a n s o n r a 58 y a ş ı n ı n içinde ö l m ü ş d e m e k t i r . e

A H F u a d B e y ' i n « R i c â l - i m ü h i m m e - i s i y â s i y y e » ' i s m i n d e k i e s e r i n i n 41 i n c i s a h i f e s m d e p a ş a n ı n v e f a t ı «24 C u m â d a - l - â h i r e = 9 Ş u b a t P a z a r , , g ü n ü n e m ü s â d i f g ö s ­ t e r i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r ; i b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l B e y ' i n « O s m a n l ı d e v r i n ­ d e s e n S a d r - ı - a z a m l a r » k ü l l i y y â t m ı n b i r i n c i c ü z ' ü n ü n 17 i n c i s a h i f e s i n d e görü­ l e n 2 5 Cumada-1-ûlâ = 11 K â n u n u s â n i P a z a r t e s i » t a r i h i de R e ş i d P a s a ' n m v e f a ­ t ı n a d e ğ i l , A l ı P a ş a nın d ö r t g ü n s o n r a k i ü ç ü n c ü s a d â r e t i n e m ü s â d i f o l m a k i t i b a ­ r i y l e b i r zühul e s e r i o l m a k l â z . m g e l i r B i z i m b u r a d a esas ittihâz e t t i ğ i m i z - ü n t a r i h i « C e r ı d e - ı - H a v â d i s » i n k a y d i y l e sâbittir. l(

:

Osmanlı t a r i h i n i n en büyük ve e n v a t a n p e r v e r v e z i r l e r i n d e n o l a n K o c a - R e s i d P a ­ ş a n ı n m u h t e h f elçiliklerinden b a ş k a d ö r t d e f a H â r i c i y y e nâzırlığı i l l t i s a d â f L l Z Z ' ™ 1 8 4 6 = 1 2 6 2 v u k u â t ı m n «28 E y l ü l » , i k i n c i s i için e

B

2Î,r

H

s

a

d

J

S - ı ^ T *

SLÎi îninT

â

r

e

t

1

îf ı m

a

i

< < 1 1 / 1 2

8

5

^

A

4

=

1

2

U

S

7

t

1

o

- ü ç ü n c ü s ü için 1 8 5 2 = 1 2 6 8 vukuâtımn «23 T e ş r i n i s â n i » ,

s

vukuatının « 5 beşincisi için

• ? » « s e f e r k i altıncı ve sonuncu « a d a ı e t ı ıç.n de y u k a r ı k i s e n e n i n «22 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a l a r ı n a v e « V e z i r - i - a ' z a m l a r „ 1

T

e

r

İ

n

i

s

â

n

i

v

e

n

i

h

a

v

e

t

her

b

hayâtiyyet

ilânıdır

bir unsur

Cumhuriyet

< 0 k a d a r m ü h i m b i r z a m a n d a ü m m î l i ğ i n e r a ğ m e n iş b a s ı n a g e t i r i l m i ş o l a n M u s ­ t a f a N â i l î p a ş a ' n m a z l i n e sebeb o l a r a k b i r g ü n p â d i ş â h ı n t e m â s ettiği s i y a s î b i r meseleyi kavrıyamamış olmasından b a h s e d i l i r : Sadâret müddeti yukarıki fıkra t a r i h i n d e n i t i b a r e n 2 a y , 17 g ü n d e n i b a r e t t i r ) .

için

yaşıyabilecek

olan Koca-Reşid

çok büyük h i z m e t l e r i ve m u v a f f a k i y e t l e r i

Hattın

22 Teşrinievvel = 3 Rebî'ül-evvel, Perşenbe: Giritli-Mustafa Nâilî Paşa nın azliyle Koca-Reşid Paşa'mn altıncı ve sonuncu sadâreti.

devletini

etmiş

uymadığı

artık

bir

Paşa'nm

ayakta

seviyyeye

duramıy.^ak çıkarmayı

en

dâhilde b i r ç o k h a y ı r l ı

ham­

l e l e r i v e lıâriçte v a t a n v e m i l l e t i e n m ü h l i k v a r t a l a r d a n k u r t a r m a k l a n e t i c e l e n m i ş

kim

1274

itibariyle zamana

Osmanlı

b ü y ü k " g a v e ittihâz

n i t ' b i r Osmanlı

1857 =

185

TARİHİ

:

câmiası esasını

sâhadaki fikirlerine

veren

Gülhâne ihmâl

etmiş

teceddüd

ve

bile

dâhilî

menbâ

olması ıslâhat

Devletin

kendi

t e n k i l edemediği

safhaya

girdiği

ingiltere,

en

anâsır

temel

büyük

muhakkaktır:

büyüğü

ve

Tanzimât-ı-

müsâvâtma

taşım

b i r hatâ

hamlelerimize

olduğu

fıkrasına

sırada

ile

imparatorluğun

vukuatının «3 T e ş r i n i s â n i » kuvvetiyle

hamlelerinin

Hatt-ı-Hürnâyûnu

kurarken

1

vardır.

teşkil

hâ­

beraber,

bu

Meşrutiyet

ve

olmakla hattâ

müste­

edecek

Yukarda

1 8 3 9 = 1255

i

bakınız.

Avusturya,

Mehmed prusya

A l i ısyânmın ve

Rusya

en

mühlik

devletleriyle

bir

Mısır

|

m e s e l e s i n i n m ü ş t e r e k e n t e s v i y e s i için a k d e d i l e n L o n d r a m u k a v e l e s i K o c a - R e ş i d Paşa'nm Hâriciyye nâzırlıklarmdaki hizmetleriyle muvaffakıyyetlerinin her halde e n b ü y ü ğ ü d ü r : 1840 = 1256 v u k u â t ı m n «15 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u t e m e l i n d e n s a r s a n M e h m e d A l i ısyânı a n c a k işte o s â y e d e t e n k i l e d i l i p devlet kurtarılmıştır: G e n e a y n i senenin «3/4 Teşrinisani» fıkrasına b a -

| 5

kınız. Henüz, h i ç b i r m ü t t e f i k t e ' m i n e d e m e m i ş v e a s k e r î ıslâhatiyle hazırlıklarını d a b ı tirememiş o l a n devletin başına yeni b i r R u s h a r b i y l e b i r A v u s t u r y a seferi çıkar a c a k b ü y ü k b i r b u h r a n hâlini a l a n Mülteciler m e s e l e s i n i n T ü r k n o k t a - i - n a z a r m a g ö r e h a l l i de R e ş i d P a ş a ' n m i k i n c i s a d â r e t i n d e k i u n u t u l m a z h i z m e t l e r i n d e n d i r 1848=1266 vukuâtımn «25 Kânunuevvel» fıkrasına bakınız). M e r h u m u n s o n b ü y ü k m u v a f f a k ı y y e t i de « M a k a a m â t - ı - m u b â r e k e » m e s e l e s i n i v e ­ s i l e ittihâz e d i p T ü r k i y e ' y e s a l d ı r m a k i s t i y e n R u s h e y û l â s m a karşı Hâriciyye nâzırlığı z a m a n ı n d a i n g i l i z - F r a n s ı z i t t i f â k ı m t e ' m i n e t m i ş o l m a s ı n d a g ö s t e r i l e b i ­ l i r ; b u ittifakın neticesi o l a n Kırım muharebesi, 1856=1272 P a r i s muahedesinden İ k i n c i A b d ü l h a m i d d e v r i n i n b a ş l a r ı n d a k i 1877t=1294 s e f e r i n e k a d a r R u s t e h l i k e s i ­ n i 21 sene s i n d i r m e k l e n e t i c e l e n m i ş t i r : « M a k a a m â t - ı - M u b â r e k e » meselesi için y u k a r d a 1853 1= 1269 v u k u â t ı m n «28 Ş u b a t » v e T ü r k - I n g i l i z - F r a n s ı z ittifâkı için de 1 8 5 4 = 1 2 7 0 v u k u â t ı m n «12 M a r t » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . i ş t e b ü t ü n b u n l a r d a n d o l a y ı K o c a - R e ş i d P a ş a T ü r k t a r i h i n i n ebedî m i n n e t ve hürmetini kazanmıştır. Bütün i n s a n l a r ve hattâ bütün büyük a d a m l a r g i b i M u s t a f a Reşid P a ş a ' n m d a hiç şüphesiz k i b i r takım hatalarıyla kusurları v a r d ı r : Meselâ m e v k i ihtirâsınm ç o k şiddetli o l d u ğ u n d a n v e h a t t â k e n d i y e t i ş t i r d i ğ i A l î P a ş a ' y ı işte b u n d a n dolayı istirk'ab ettiğinde i t t i f a k e d i l i r ; f a k a t b u n a m u k a b i l A l i ve F u a d Paşalarla daha bâzı emsâli g i b i k e n d i y o l u n d a y ü r ü m ü ş ç o k k ı y m e t l i h a l e f l e r bırakmış olmak m e z i y y e t i de u n u t u l m a m a l ı d ı r . H e r " halde İkinci M a h m u d ' u n «Vak-a-i-Hayriyye»siyle Yeniçeri-ocağı imhâ edildikten sonra b i r K o c a - R e ş i d y e t i ş m i ş o l m a s ı m e m l e k e t için e n b ü y ü k m a z h a ­ riyettir).

I |. 1. ^ y

:

' 11 Kânunusâni = 25 Cumâda-l-ûlâ, Âlî Paşa'nm üçüncü sadâreti.

Pazartesi:

Hâriciyye nâ/ırı

(Koca-Reşid p a ş a ' n m vefatı üzerine pâdişâhın sadâret makamını dört gün mün­ h a l bırakmış olması her halde m e r h u m u n .hâtırasına hürmet h i s s i n d e n mütevel-

j[

f

| >, f |

j f \

186

KRONOLOJİ

1858

= 1275

l i d o l m a l ı d ı r . Â l î P a ş a ' m n b u n d a n e v v e l k i sadâretleri için y u k a r d a 1852 - 1 2 6 8 vukuatının «6 A ğ u s t o s » ve 1855=1271 v u k u â t m m d a «2 M a y ı s » f ı k ı - a İ a n ^ b a k ı -

1858 y

0

n

leti

15 Temmuz = 3 Zülhiece, Perşenbe: Cidde vak'ası ve neticeleri. ( B i r t a r a f t a n 1839=1255 v u k u â t m m «3 Teşrinisâni» fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z G ü l h a n e H a t t - ı - H u m a y u n u i l e 1856 = 1272 v u k u â t m m « 1 8 Ş u b a t » f ı k r a s ı n l a g ö r d ü ğ ü ­ m ü z ıslahat f e r m a n ı n ı n M ü s l ü m a n l a r l a H ı r i s t i y a n l a r a r a s ı n d a ilân e t t i ğ i rnüfâ v a t esasının Xslâm e f k â r - ı - u m u m i y y e s i n d e hâsıl ettiği teessür v e b i r t a f l a n da" S Î â f ^ - « ^ ^ / ^ J ^ ^ - i n e kapılan müttefiklerin G a r p menbâlarmdİ Ue i t i r a f edildiği v e ç h i l e H ı r i s t i y a n u n s u r l a r l e h i n e k a b u l e t t i k l e r i m a d d e l e r yalnız T ü r k i y e ' y e degıl, b ü t ü n i s l â m â l e m i n d e g a y r - i - m ü s l i m l e r e k a r s ı u m u m î b m g a ! l e y a n u y a n d ı r d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r : H a t t â o sırada H i n d i s t a n ' d a ç ı k a n ı s y â n m me en muhım sebebini b u v a z i y e t t e görenler vardır. Bütün müslüman S a r k m a y n i h e y e c a n l a sarsıldığı r i v a y e t e d i l i r ; d e v l e t l e r i n h i m a y e s i n e g ü v e n e n v e e l b

aîtm

fr n UnSUrlar ^ - P . r y ^ r ^ TJI^ ^™*< ***** S e

hlrİ

k

?

d

a

t

a

9

k

l

n

h

k

İ e İ n d e d İ r

menbSarSa

G

—

B i r t a k ı m dervişlerin H a c m e v s i m i n d e n istifâde e d e r e k tahrik ettikleri iddiâ edilen ^ salĞırml şekli a l ı n c a F r a n s ı z k o n s o l o s u y l a İ n g i l t e r e v i s - k o n s ü l ü g û y â tebaalarını himâve e t m e k ü z e r e m ü d â h a l e e t t i k l e r i s ı r a d a öldürüldükleri için v a h î m b i r v a z i y e t hl s i l o l m u ş v e işte b u n u n ü z e r i n e C i d d e ' y e g e l e n b i r I n g i l i z - F r a n s ı z f ï l o l u İ n t i k a m h

a

c

ı

l

a

r

b

u

n

h

a

l

k

l

a

y

a

k

l

a

n

^f**»

d

l

r

a

r

a

k

m

r

i

s

t

i

y

a

n

l

a

r

^Z7.\s Z

a

t s T T S T T » » 4 Î ğ u " cTdde"esrâfmf ^ ü i n g i l i z v e Fransız kumandanlarının talebiyle C i d d e e ş r a f ı n d a n o n kışı müşevvik sayılarak idâm edilmiştir! Bütün b u cinâvet 1er i s l e n i r k e n O s m a n l ı d e v l e t i y l e i n g i l t e r e v e F r a n s a ' n ı n s u l h içinde v T h a t t â müttefik vazıyetinde bulundukları d a unutulmamalıdır! Garb m e n b L r m d a bu v a k a L ü b n a n b u h r â m n ı n m u k a d d i m e s i g i b i g ö s t e r i l i r : A ş a ğ ı d a I860S27Ï v u k u a t m ı n « 2 7 M a y ı s » v e 1860 = 1277 v u k u â t m m d a « 5 E y l ü l ! b b

b

a

r

d

n

6

t

m

İ

Ş

t

İ

r

İ

Ş

b

U

k

a

d

a

r

l

a

d

a

k

a

t

a

s

d

e

fJd!Ln! Z

1858 -- 1275 kilStİ?» i ! " ? ? . ? ' « e n b e : Memleketeyn'in kilatına ait Paris muahedesinin imzası. 0 8

=

M

1

n l f L " ; 7 ° Paris'İ LA . P a r i s de i m z a l a n a n b u y e n i Pru , 1

2

7

2

k

U

V

S y a

S

a

r

d

e

n

y

a

S k ' , V ^ , E f l a k l a Bogdan'ı f

y

l

r_

n

y

â

Ü

U n

l

r

l

K

v

e

n

m

C U

e

< < 3

m

R

u

a

g

d

d

y

e

C

İ

Z

a

d

rsStT^itibatr

J

M I

a e

a

birleştirip S

e

u h

e

r r e m

r r

d

t

>

>

i

n

d

p

f l k r e

t

e

muâhede . e

v

l

e

t

l

e

r

U

a

d

P

a

yeni teş­

a s m d a gördüğümüz P a r i s sulh muâhedesi* E d i l e n e s a s l a r a g ö r e hazırlanıp gene Türkiye, F r a n s a , İngiltere Avustufva ve Türkiy; „ a m f ' s

b

a

? müstakbel

F

Ş

a

r

a

g

ı

n

d

a

a

k

n a

^rafından imzâ.anmısür. * R u m a n y a ' n m istiklâl esaslarını k u r a n

" h„

T^ZSS^

P ^ tehid E f l a T t B , K , ° Valachie=Müttehıd E f l a k v e B o g d a n b e y l i k l e r i » i s m i n i a l a n M e m l e k e t e y n v o y v o d a l ı k l a r ı O s ­ m a n l ı padişahının y ü k s e k hâkimiyyeti altında b u l u n m a k t a " d e v a m edeceklerdi ; e

n

n

C

l

P

a

U

t

e

S

U

n

İ

6

S

d

e

M

l

d

a

V

İ

e

e

t

d

e

2 Damlı idarelerinde Bâb-ı-Âlî'nin hiç b i r müdahale hakkı o l m a m a k s a r t i y l c t a m a m e n serbest olan E f l a k ve Boğdan voyvodalıkları birer «Hospodar-Wo üe seçilecek b i r e r m e c l i s tarafından idare düecek v ^ I ü âIİ t a r a f ı n d a n h e r i k i b e y l i ğ i n m ü ş t e r e k işlerine b a k m a k ü z e r e b i r « C o m m i s s i o n c e n t r a l e ^ " kezı k o m i s y o n » kurulacaktır;

da»

ah

3 V o y v o d a l a r d a h e m i c r a , h e m teşri s a l â h i y y e t i m e c l i s l e r i n d e d e y a l n ı z teşri s a l â h i y y e t i o l a c a k t ı r 4 _

B o ğ d a n beyliği Türkiye hazinesine

ve merkezî

h e r sene m a k t u o l a r a k

komisyonla

miHet

bir

mil-

buçuk

ve

5 _

187

O S M A N L I T A R İ H İ

= 1275 Eflak

beyliği

de

iki

buçuk

milyon

kuruş

H e r h a n g i b i r haricî tecâvuza karşı metbû v a z i y e t i n d e beyliklerle mütâbık

6 -

Metbû devlet

leketeyn r _

kalmak

imtiyazlarını

ihlâl

imtiyazların h e r h a n g i

kapu-kâhyaları

suretiyle

gerek

etmemek

Voyvoda

Boğdanda

olabilmek

doğmuş

için

hiplerinden olduğunu

kefil

otuz

olmak,

muahedeler

ve Boğdan'a

da

istanbul

kayd-i-hayatla beş yaşında

üç b i n d u k a

verecekti eeeektır

ahkamı

voyvodaların

devletlerin

tarafından

e n aşağı

isbât e t m e k

Eflak

ihlâli k a r ş ı s ı n d a

gerek

b i r babanın oğlu

tedbirleri ittihaz

akdedilecek

şartiyle

b i r suretle

Bâb-ı-Âlî'ye,

r a c a a t h a k k ı n ı hâiz o l a c a k l a r d ı r ; 8 _ Voyvodalar millet meclisleri 9 _

müdâfaa

o l a n Türkiye tarafından

haraç

bulunan O s m a n 1 oev-

istanbul'daki elçilerine m ü ­

seçüeceklerdıı,

bulunmak,

Eflak

geliri bulunan

ve o n sene m e ' m u r i y e t

Mem­

samı. 0 1 a -

yahut

enüaK s a ­

hayatında veyahut

mec­

lis âzâlıklarmda bulunmuş o l m a k lâzımdır; hükümetini idare 10 _ H e r v o y v o d a k e n d i t â y i n e d e c e ğ i nâzırlar vasıtasıyla hükümetin, edecektir; 11 M i l l e t m e c l i s l e r i y e d i sene m ü d d e t l e s e ç i l e c e k t i r ; 12 " H e r i k T b e y l i ğ e a i t m ü ş t e r e k işleri g ö r e c e k v e m ü ş t e r e k k a n u n l a r ı tedvin e d ^ ^ S e T U n t a y o n , i k i beyliğin arasında b u l u n a n Fockshanı = F o k ş a n 1 m e r k e z İttihâz edecek 4 s e k i z e r d e n o n altı âzâsı o l a c a k t ı r : B u s e k i z e r azanın d ö r d e r i v o v v o d a l a r v e d ö r d e r i de m e c l i s l e r t a r a f ı n d a n s e ç i l e c e k t i r ; r T e n S e y n ' m yegâne v e müşterek T e m y i z m a h k e m e s i de F o c k s h a n ı de î a S m T b u ÎetÎmekte

hükümleri

SrkutÎakTadır: velki

Memleketeyn'i

birleştirmek

için

âdetâ

v e i d a r e s e k l i bakımından d a meşrutî b i r krallığın Tabiî

R u s himâyesine

Bâb-ı-Âlî

için b u

müreccahtır.

_

—

Aşağıda

g

^

1859,-1276

bir halita

en muhım ^

hâline temelle-

—

vukuâtmm

aym

fıkrasına d a bakınız).

8 Teşrinisâni = 1 Kebî'ül-âhir, Pazartesi; Osmanlı - Karadağ hu­ dut protokolünün imzâsı. ' (islâvlarm Tchernagora/Çernagora ve i t a l y a n l a r l a JlfrT J r T i l ^ Z d a Monténégro d e d i k l e r i Karadağ, A d r i y a t i k denizine h a k i m ve sarp b i r daglıktan i b a r e t t i r : i ş t e b u n d a n d o l a y ı O s m a n l ı i d a r e s i h i ç »? a ^ ^ ^ S ^ ™ fât a m a m i v l e h u l u l edememiş v e O r t o d o k s Sırp emsinden o l a n a h a l i s i lafzı b i r t a S y y e T a tında y a ş a m ı ş t ı r . ' K a b i l e h a y a t ı s ü r e n b u d a ğ l ı v e iptidaî c e m a a t , k a b i l e Ï e S f r i n d e n başka' «Vladika» denilen ve h e m piskopos, h e m b e y vazıyetinde b u l u ­ n a n u m u m î b i r ' r e i s n i d a r e s i n d e d i r B u millî v e dinî r e i s l e r h e p aynı a i l e d e n y e t ı sfr v e d T î s ı f a t l a r ı n d a n d o l a y ı e v l e n m e d i k l e r i için y e r l e r i n e h e p y e ğ e n l e r i g e ç ı r ı h " ¿ 6 bundan-dolayı o n d o k u z u n c u asrın ortalarına k a d a r r i y a s e t h e p a m c a d a n yeğene i n t i k a l etmisür. Türklere karşı i s y a n l a r çıkarmak v e Osmanlı arazisine T e S Z l T y t t ^ g i b i k a n l ı işlerde R u s ç a r l a r ı b u K a r a d a ğ vladıkalarmdan r

:

S * ^ £ S ^ 1 ^ İ d i n d e k i v l a d i k a , piskoposluktan vazgeçip cismânîl e s e r e k e v l e n m i ş v e b u s u r e t l e K a r a d a ğ ' d a b i r b e y l i k sülalesi ^ u l m u ş t dâr-ı-Ekrem Ömer P a s a o z a m a n b i r t e n k i l hareketine çıkmışsa d a , A v u s t u r y a ve R u s y a d e v l e t l e r i n i n şefaat ve tavassutlarıyla g e r i çekilmiştir. Kırım m u h a r e b e s i esnasında R u s y a ' d a n y ü z çevirip A v u s t u r y a y a yakaşaıakbi­ taraflığım muhâfaza etmiş o l a n prens D a n i l o , P a r i s k o n g r e s i n d e n adeta mükafat o l a r a k K a r a d a ğ istiklâlinin t a s d i k i y l e H e r s e k s a n c a ğ ı n ı n b i r k ı s m ı n ı « Antıvar i = B a r limanını i s t i y e c e k k a d a r i l e r i g i t m i ş t i r ! B â b - ı - Â l î b a z ı h a f i f f e d a k a r l ı k ­ l a r a râzı o l m u ş s a d a T ü r k h â k i m i y y e t i n i n k a b u l ü n ü ş a r t k o ş m u ş v e i ş t e b u y ü z d e n ç ı k a n ihtilâf ü z e r i n e n i h a y e t K a r a d a ğ ' a a s k e r sevkedılmışse de ilkönce b i r m u v a f f a k ı y y e t k a z a n ı l d ı k t a n s o n r a 1 8 5 8 = 1 2 7 4 s e n e s i 13 M a y ı s = 2 9 R a m a z a n Persenbe günü p r e n s D a n i l o ' n u n kardeşi M i r k o ' n u n kumandasındaki Karadağ

188

K R O N O L O J İ

1859

--1« ^ açıktan

a

Q

l

ğ

«Adriyatik

a

tesvik

v

e

U

h

l

î

™

muahedesine

R u s y a ' y a yaklaşma siyasetini S S i İ ' hovo b o z g u n u n u n intikamını a l m a d a n ev™,' » hududun t a h d i d i i i n ^ ^ 1 ^ ^ Is a n b u l ' d a T ü r k i y e , A v u s t u r y a , tarafından imzâ edilen p r o t o k o l m u c i b i n c e S T ü r k i y e ' y e k a l m a k ü z e r e y e n i bTr n u d u t v u k u a t ı n ı n «31 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a d a b a l ı z ) '

1859 = M

S

a

n

=

S

2 1

"'

R a m a Z a

rağmen

T , " ° d

ITrJ^^J^^

Q

I a ™ ,

=

l

d

a

y

ı

o

r

* « . ^-Alî

nİh

,

y

2-, e

d

l

l

m

i

?

? .

6

K

Ü

r

:

R

"

r

a

a

S

d

^

A

y

a

d

h

^

m ü

ğ "

a

deni2ine

Karadağlı-

t

B â b

1276

a

a

1

Grakolmuş

et

"iessilleri ^ Kulaşin = 1279' 8

6

2

1275 Süveyş kanalı hafriyyâtma bas-

P a z a r :

1859 , = 1276

OSMANLI

189

TARİHÎ

v u k u a t ı n ı n « 1 8 Ş u b a t » f ı k r a s ı n d a g ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z ıslâhât f e r m a m n d a k i anâsır müsâvâtınm İslâm efkâr-ı-umumiyyesinde uyandırdığı aks-ül-amelle i z a h edilebi­ lecek b i r s u i k a s d teşebbüsünden başka b i r şey değildir: Y u k a r d a 1858=1274 v u ­ k u a t ı n ı n «15 T e m m u z » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . İkinci b i r âmil d a h a gösterilebilir: S u l t a n M e c i d ' i n b i l h a s s a s o n zamanlarındaki s a r a y isrâfâtı G a r p m e n b â l a r m a b i l e a k s e d e c e k k a d a r f â h i ş n i s b e t l e r almıştır; m e s e l â p â d i ş â h ı n F a t m a - S u l t a n i s m i n d e k i k ı z ı 1854 ı = 1270 t a r i h i n d e K o c a - R e ş i d P a ş a ' m n oğullarından A l i G a l i b p a ş a ile e v l e n i r k e n o n beş gün süren düğün m a s ­ rafının i k i m i l y o n O s m a n l ı altını t u t t u ğ u n d a n b a h s e d i l i r ! B u g i b i s a r a y i s r a f l a r ı ­ nın v e b i l h a s s a K ı r m ı m u h â r e b e s i y l e b ü s b ü t ü n a r t a n d e v l e t masraflarının sebeb olduğu b o r ç l a r s e k s e n m i l y o n liradır. T a b i î b ü t ü n b u n l a r efkâr-ı-umumiyyede S u l t a n Mecid'Ie vükelâsına karşı gittikçe a r t a n b i r muhâlefet cereyânı uyandır­ m a k l a n e t i c e l e n m i ş v e dinî t e e s s ü r l e r e işte b u malî sıkıntıların d a k a r ı ş m a s ı m u ­ h a f a z a k â r l a r a r a s ı n d a b i r i s y a n v e ihtilâl isti'dâdı v ü c u d a g e t i r m i ş t i r . «Kuleli vak'ası,, denilen teşebbüsün başında M u s u l ' d a k i Süleymâniyye sancağı ahâlisinden 46 y a ş l a r ı n d a v e Ş e y h - A h m e d i s m i n d e b i r s a r ı k l ı v a r d ı r : 5-6 a y d a n b e r i g i z l i b i r c e m i y e t teşkiline çalışan b u m ü t e h e y y i c s o f t a i l k ö n c e R u m e l i o r d u s u f e r i k l e r i n d e n Çerkeş Hüseyn D â i m Paşa'yı elde etmiştir. B u Hüseyn Paşa, 1 8 3 9 = 1255 v u k u â t ı n ı n «24 H a z i r a n » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z N e z i b b o z g u n u n u n f e c î k a h ­ r a m a n ı Ç e r k e z H â f ı z P a ş a ' m n k a r d e ş i d i r ; b i r de A r n a v u t C â f e r - d e m P a ş a i s m i n ­ de o k u m a - y a z m a b i l m e z b i r câhil v a r d ı r . D i ğ e r elebaşıları d a 1'mâlât m e c l i s i â z a ­ sından binbaşı R â s i m v e T o p h â n e kâtiplerinden A r i f b e y l e r d i r . B u n l a r d a n b a ş k a H e z a r g r a d h Ş e y h - F e y z u l l a h 1000 ve K ü t a h y a l ı Ş e y h - i s m a i l 6000 m ü r i d i y î e y a r d ı m v a ' d e t m i ş t i r •. C â f e r - d e m P a ş a ' m n d a a r n a v u t a s k e r l e r i a y a k l a n d ı r a c a ğ ı n d a n b a h ­ s e d i l i r . C e m i y e t e g i r e n l e r f e d â î o l d u k l a r ı n a âit b i r e r t a a h h ü t n â m e i m z â s i y l e m ü ­ kelleftir. 1

^ " 1 ^ ^ y a t a b a ş l a n m ı ş ve ç o k

u z u n süren

0

evvel üçüncü ^ ^ I L n ^ V ^ , ' * m a l y ü z ü n d e n t ı k a n m ı ş , f a k a f bÎr m M d e t s o n r " ' n n m başlarına k a d a r işlemiştir *

z a m

^

8

™

ı

İ

™

6

n

e

a

6

M

Ü

l

p

R

°

M

i

m

a

l

â

d

l

l

Ü

a

r

d

İ

e

I

â

v

r

altıncı

n

«

n ^ asa

i

n

sonra H a z r e t - i Ömer avT*r

a y i l a b l l l r

9

S

-vrme kadar itibaren hafriy-

^

^

a ç t ı r m ı ş t ı r : B u İslâm eseri S n c f k f n a l s kapanıp tıkanması, Fırat-Basra k ö r f S f , * T a r i h k a d a r eski olan bu büyük k a S S " şerefini F r a n s ı z d i p l o m a t l a r ı n d a n F e r d L n d 1270 d e n i t i b a r e n M ı s ı r v a l i s i S a M r ™ Z

TT

~ anlardan

t n g i I Î Z I e r

m â n i

" ^ d^'r % ^

^ "

B

i

rar bunun da ^vrindedıÎ ° ^ « k kazanmıştır: Daha 1 8 6 4 = m

r

e

C

y

e

t

t

G

â

Ü

zaman A

m

r

S

n

Z

6

r

İ

n

d

e

n

tek

sonra

b

b

â

S

d

6

f

a

Î

l

e

r

0

l

a

r

a

k

a

t^ttsjzzssr-

0 1 m a k

S

S

^

S

M W ^ İ k a ^ y ~ i m t i y a z verilmiş ve nihayet b u gün d e T a f r h r S l , hazırlamış, E s k i l e r i g i b i N i l m e c r â s ı m tsirih
-.

y ertesi

ve sene

h a f r ı

i

z

e

M

.Ue Ş a r k î - A f r i k a ,

Asya

ve O k v a n u i v f „

T

eden b u b ü y ü k işin i k m â l ve d ı g e r t a f s i " t T i Î Teşrinisani» fıkrasına bakınız) &

1

Ç

m

6

" a Ş & g l d a

t

r

6

h

e

S

a

b

*" ^=^86 k

e

e

S

t

t

İ

s

k

â

k

İ

<J»nıiştir. A v r u p a İ

r

^ ^ m i n vukuatının «19

m

e

1859 = 1276 14 Eylül =

16 Safer, Çarsanba: Kuleli vak'afc.

( K u î e l i ' d e b i r v a k ' a o l m u ş değildir v e I-,IH-~ tor a„,, m

ş

o

l

a

n

e

l

6

M

ş

ı

l

a

„

i

t

o

, ; ; f ;

a

, k T i ;

u-

îltt?'

b

Başlıca gaye Saltanat-ı-Seniyye aleyhinde îkaa'-ı fitne ve f e s â d » , yâni S u l t a n M e c i d ' I e h ü k ü m e t e r k â n ı n ı ö l d ü r m e k v e « N â m - ı âlîsini o r t a y a k o y d u k l a r ı Ş e r î a t - i garrâ» yı i s t e m e k t e d i r Hükümetin beyannâmesinde «Esbâb-ı icrâiyyesini d a ­ hî t e h y i e » e t t i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r . B â z ı m ü e l l i f l e r b u işde v e l i a h d Abdül-Aziz E f e n d i ' n i n de p a r m a ğ ı o l d u ğ u n d a n b a b s e t m i ş l e r s e de, b u n o k t a k a t ' î b i r v e s i k a i l e i s b a t e d i l e m e m i ş t i r . T e v k i f e d i l e n l e r i n sayısı 41 d e n i b a r e t t i r : K a ç a b i l e n l e r i n k a ç kişi o l d u ğ u b e l l i d e ğ i l d i r . E b u z z i y â - T e v f i k B e y şâir Şinasî'nin de b u işle a l â ­ kasından bahsetmişse de t e v s i k edememiştir. Matbuâta v e r i l e n resmî beyannâmeye n a z a r a n hükümet n i h a y e t b u gün mesele* den h a b e r d a r olmuştur: İhbârı y a p a n , Mirlivâ T a t a r - H a s a n Paşa'dır; mükâfâten rütbesi f e r i k l i ğ e ç ı k a r ı l a n b u H a s a n p a ş a m e s e l e y i K o l a ğ a s ı H a s a n A ğ a i s m i n d e b i r z a b i t t e n v e o d a b i r a z e v v e l c e m i y e t e g i r d i k t e n s o n r a k e n d i s i n e işin m â h i y y e t i n i açmış olan Tophâne muzıka baş-çavuşu E r z u r u m l u - M e h m e t ' d e n haber a l ­ m ı ş t ı r . H a s a n P a ş a ' m n c e m i y e t e i l t i h a k e t m e s i için k e n d i s i n e a y r ı c a t e k l i f y a ­ p ı l d ı ğ ı n d a n d a b a h s e d i l i r : i ş t e b u s u r e t l e i k i k o l d a n işi ö ğ r e n e n T a t a r - H a s a n P a ş a derhal ser-asker Rızâ Paşa'ya haber vermiş ve bunun üzerine hükümet derhal faaliyete geçmiştir. Bâb-ı-Alî'nin beyannâmesinde c e m i y e t mensuplarının «bulundukları mahallerden b i r e r ikişer c e l b v e K u l e l i k ı ş l a - i Hümâyûnuna nakl-ü-tevkif» olunduklarından b a h s e d i l d i ğ i n e g ö r e , t e v k i f âtın d e r h a l b a ş l a m ı ş o l m a s ı l â z ı m g e l i r F a k a t ekserisi ertesi gün Kılıc-Ali-Paşa câmiinde içtimâ hâlindeyken âdetâ suç-üstü y a k a l a n ­ mıştır. A h m e d M i d h a t E f e n d i « Ü s s - i - i n k ı l â b » m d a t e v k i f â t ı n s u i k a s d olacağı sı­ r a d a yapıldığından b a h s e t m e k t e d i r : « B i r a k ş a m Z â t - i - Ş â h â n e n i n T o p h â n e - i - A m i r e ' y e v u k u ' - i teşrifi ü z e r i n e emelle­ r i n i m e v k ı ' - i f i ' l e ç ı k a r m a k içün p e y d â e d e b i l d i k l e r i b e ş o n e r b â b - ı g a f l e t ile o r a l a r d a t o p l a n m ı ş l a r i s e de k e y f i y y e t a s d ı k a a y - ı b e n d e g â n t a r a f ı n d a n i h b â r e d i l m e ğ l e o r a d a b u l u n a n l a r d e r h a l a h z - ü - g i r i f t o l u n d u k l a r ı g i b i bunların h a b e r v e r ­ d i k l e r i şâir e r b â b - ı f e s â d dahî hânelerinde t u t u l m u ş l a r i d i » . Bunlardan ümmî a r n a v u t Câfer-dem Paşa K u l e l i ' y e götürülürken k o r k u s u n d a n «kendüyü kayıkdan bağteten denize atmasıyla k e n d i s u n ' - u - i h t i y a r i y l e mücâzâtmı g ö r m ü ş » v e diğerleri o r a d a m u h â k e m e e d i l m i ş t i r . ((

:

:

w

-

W r

=-

190

KRONOLOJİ

1859 =

1276

işin e h e m m i y e t i n d e n dolayı S a d r - ı - a ' z a m m riyâsetinde Şeyh-ül-îslâm ve Ser­ askerle T a n z i m a t ve Ahkâm-ı-Adliyye meclisleri ve Dâr-ı-Şurây-ı Askerî reisle­ rinden mürekkep fevkalâde b i r «Dîvân-ı mahsûs» kurulmuş ve i s t i n t a k işlerini de o s ı r a d a M e c l i s - i - V â l â i k i n c i k â t i p l i ğ i n d e b u l u n a n M i d h a t E f e n d i , y â n i ' m ü s ­ t a k b e l M i d h a t P a ş a i d a r e etmiştir. M u h a k e m e n e t i c e s i n d e m ü c r i m l e r suçlarının d e r e c e s i n e g ö r e dört sınıfa ayrıl­ mış ve en mühimleri o l a n Şeyh-Ahmed E f e n d i , Hüseyn D â i m Paşa, A r i f B e y ve R â s i m B e y i d â m a v e diğerleri de k ü r e k , k a l e b e n t , h a p i s v e n e f i y g i b i m u h t e l i f c e z â l a r a m a h k û m edilmişlerse de S u l t a n M e c i d i d a m m a h k û m l a r ı n ı n cezâlarmı müebbed küreğe t a h v i l etmiştir. B u c e z â l a r a âit M e c l i s - i - V ü k e l â m a z b a t a s ı I I R e b î ' ü l - e v v e l 1 2 7 6 = 8 Teşrinievvel 1859 C u m a r t e s i g ü n ü y a z ı l m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e , t e v k i f â t ı n b a ş l a d ı ğ ı 14 E y l ü i = 1 6 S a f e r Ç a r ş a n b a g ü n ü de dâhil o l m a k ü z e r e i s t i n t a k v e m u h a k e m e n i n 25 g ü n d e ikmâl edilmiş olduğu anlaşılmaktadır).

1860 = reti

OSMANLI

1276

1858=1274

senesi

11

191

TARİHİ

Kânunusâni=25

Cumâda-l-ûlâ

Pazartesi

gününden

iti­

b a r e n 1 sene, 9 a y , 8 g ü n s ü r m ü ş t ü r ) .

23 Kânunuevvel = 28 Cumâda-l-ûlâ, Emin Paşa'nm sadâretten azli. (Kıbrıslımın yukarıki

fıkra

t a r i h i n d e n i t i b a r e n 2 ay, 6 gün

m e s i n e sebep, b u n d a n b i r g ü n

evvel

tavatsızlık e d e r e k p â d i ş â h a : _- M e r h u m e Vâlide-Sultan b u n d a n demekten gittikten

çekinmemesidir;

Cuma:

bu

huzurda

gümrük

dahî i r t i k â b

sözden

çok

Kıbrıslı-Mehmet

geçer

işlerinden

geçmez

azledil­

bahsedilirken

pa­

etmiş!

müteessir

olan

Sultan

Mecid'in

paşa

diye

irtikâb

ile ithâm

edi­

Paşa,

gün

sonra:

— B u herif

benim

ölmüş

vâlidemden

ne i s t i y o r ?

Ne

yor?

25 Eylül = 27 Safer, Pazar: Memleketeyn'ln bir voyvoda elinde birleşmesi. ( Y u k a r ı d a 1 8 5 8 = 1 2 7 5 v u k u â t ı n m «19 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z y e n i t e ş ­ k i l â t m u a h e d e s i n d e E f l â k ' l a B o ğ d a n ' m i l e r d e ' b i r d e v l e t şeklinde b i r l e ş m e s i n i k o ­ l a y l a ş t ı r a c a k h e r türlü e s a s l a r hazırlanmıjş o l m a k l a b e r a b e r , i k i b e y l i ğ i n b i r b e y i d a r e s i n d e t e v h i d i meselesine temâs edilmemiştir. Y e n i seçilen m e c l i s l e r işte b u v a z i y e t e r a ğ m e n m ü ş t e r e k b i r b e y s e ç m i ş l e r d i r : İ l k ö n c e B o ğ d a n m e c l i s i 17 K â n u n u s â n i 1859 ; = 12 C u m â d a - l - â h i r e 1275 p a z a r t e s i g ü n ü m i r a l a y A l e x a n d r e J e a n C o u z a / K u z a ' y ı p r e n s intihâb e t m i ş v e o n d a n 19 g ü n s o n r a 5 Ş u b a f c = 2 R e c e b C u m a r t e s i g ü n ü E f l a k m e c l i s i de e f k â r - ı - u m u m i y y e n i n t a z y i k i n e u y a r a k a y n i p r e n s i seçmek m e c b u r i y e t i n d e kalmıştır. Bâb-ı-Âlî teşkilât muâhedesine uymıyan b u tek ve müşterek ' v o y v o d a esasına i'tirâz e t m i ş s e de, m u â h e d e d e i m z â l a r ı b u l u n a n devletler içinde A v u s t u r y a ' d a n b a ş k a s ı n a m e r â m a n l a t m a k i m k â n ı o l m a d ı ğ ı için, n i h a y e t b u g ü n i k i a y r ı f e r ­ m a n l a K u z a ' n m h e m Eflâk, h e m B o ğ d a n b e y l i k l e r i n i t a s d i k a m e c b u r olmuş ve işte b u s u r e t l e b i r p r e n s i d a r e s i n d e b i r l e ş e n M e m l e k e t e y n istiklâle doğru' b i r a d ı m d a h a a t m ı ş t ı r : A ş a ğ ı d a 1 8 6 4 = 1 2 8 1 v u k u â t ı n m «28 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a da bakınız). ~

18 Teşrinievvel = 21 Eebî'üî-evveî, Salı: Âlî Paşa'nm azliyle Kıb­ rıslı-Mehmet Emin Paşa'nm ikinci sadâreti. (Âlî P a ş a ' n m b u ü ç ü n c ü s a d â r e t i n d e n a z l i n i n s e b e b i p e k g a r i p t i r v hattâ k e n ­ d i s i b u n u meşhur f i l hikâyesine benzetmiştir: Y u k a r d a b u sene vukuâtınm «14 Eylül„ fıkrasında d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , G a l a t a s a r r a f l a r m d a n bile p a r a a l a n ve b i r t a r a f t a n d a « E n v â ' - ı e v r a k » ç ı k a r ı p b o r ç y e k û n u s e k s e n m i l y o n altın l i r a y ı b u l a n d e v l e t b u s ı r a d a ç o k şiddetli b i r m a l î b u h r a n i ç i n d e d i r ; b u b u h r â m n s e b e b i Kırım m u h a r e b e s i n i n ağır masraflarıyla sûr-ı-hümâyunlar vesâir s a r a y israfları­ dır. B i r g ü n M e c l i s - i - V ü k e l â d a v a z i y e t i n p â d i ş â h a o l d u ğ u g i b i arzedilmesftıe v e bütün vükelânın h a k i k a t i t a m a m i y l e ifâde edecek sözler söylemesine k a r a r v e ­ rilmiş v e n i h a y e t b u n d a n b i r gün e v v e l malî v a z i y e t görüşülmek üzere s a r a y a dâvet edilip « m ü c t e m i a n huzûr-ı Şâhâneye» g i r d i k l e r i z a m a n iste b u k a r a r d a n dolayı : ^ ' e

— Hâlimiz E f e n d i m i z i n

merhamet-i

Şâhânelerine

kaldı!

d i y e s ö z e b a ş l ı y a n S a d r - ı - a ' z a m  l î P a ş a ç o k a c ı sözler s ö y l e d i ğ i h a l d e a r k a d a ş ­ l a r ı n d a n h i ç b i r i a ğ z ı n ı a ç ı p k e n d i s i n i t e ' y i d e t m e d i ğ i için ç o k m ü s k i l v a z i y e t t e k a l m ı ş v e işte b u y ü z d e n p a ş a ' y a k ı z a n p â d i ş â h d a b u g ü n k e n d i s i n i a z l e t m i ş t i r . B u n u n l a b e r a b e r , b i r r i v a y e t e g ö r e de a z l i n s e b e b i s a r a y b o r ç l a r ı n ı n M a l i y e ' y e d e v r e d i l m e s i n i paşa'nm k a b u l etmemiş olmasıdır. Alî Paşa'nm b u s e f e r k i sadâ-

dediğinden b a h s e d i l i r . Ç o k h i d d e t l i b i r zât o l a n Kıbrıslı-Mehmet kendisinden Mühr-i-Hümâyûnu almıya gelen mâbeynciye: — E f e n d i m i z b e n i m e l ' a b e - i sıbyan mı z a n n e d i y o r ? demekten bile çekinmemiştir).

bu

24 Kânunuevvel = 29 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: Meelis-i-Tanzimât reisi Mütercim-Mehmet Eüşdü Pâşa'nın ilk sadâreti. (Sinob'un A y a n d o n köyünden f a k i r bir kayıkçının oğlu olan Rüşdü Paşa'ya «Mü­ tercim» denilmesi, mülâzımlık devrinde Bâb-ı-Ser'askerî Terceme-odasmda iken Fransızeadan askerî b i r takım nizâmnâmeler t e r c e m e etmiş olmasındandır. — Mütercim-Rüştü Paşa'nm Abdülmecid, Abd-ül-Aziz, Beşinci M u r a d ve i k i n c i A b dülhamid d e v i r l e r i n d e beş sadâreti vardır ve b i h a s s a h a l i ' l e r l e iclâslardaki mü­ h i m rolleriyle meşhurdur).

1860 = 1276 27 Mayıs = 7 Zülka'de, Pazar: Lübnan vak'ası, neticeleri ve Hâriciyye nâzın Fuad Paşa'nm fevkalâde me'muriyyeti. (Lübnan m e s e l e s i y l e b u n d a n e v v e l k i t e s v i y e şekli için y u k a r d a 1 8 4 5 1 = 1 2 6 1 v u ­ kuâtınm «14 Eylül» fıkrasına bakınız. — O t a r i h t e n b u güne k a d a r geçen 14 sene, 8 a y , 13 g ü n l ü k b i r s ü k û n d e v r i n d e n s o n r a M ü s l ü m a n l a r v e M ü s l ü m a n s a ­ y ı l a n B ü r z î / D ü r z ü l e r l e M â r û n î l e r v e s a i r H ı r i s t i y a n l a r a r a s ı n d a şiddetli m ü s a d e ­ m e l e r l e b a ş l ı y a n b u m e ş h u r v a k ' a n m e n m ü h i m s e b e b i , 1858 |= 1274 v u k u â t ı n m «15 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z C i d d e v a k ' a s ı y l a n e t i c e l e n e n v e T a n z i m a t ve Islâhât fermanlarındaki anâsır müsâvâtına karşı tslâm efkâr-ı-umumiyyesinde h â s ı l ©tos g a l e y a n d a g ö s t e r i l i r . B u n u n l a b e r a b e r Lübnan, ecnebi nüfuzlarıyla entrikalarının en çok r o l oynadığı sahalardandır : . B i l h a s s a i n g i l i z l e r i n Dürzüleri ve b i l m u k a b e l e Fransızların da M â r û m î e r l e d i ğ e r H ı r i s t i y a n u n s u r l a r ı t a h r i k e d i p d u r d u k l a r ı n d a n v e h a t t â silâh bile verdiklerinden bahsedilir. Ş a m v a l i s i ve A r a b i s t a n o r d u s u müşiri N â z ı r - A h m e d p a ş a Lübnan'la S u r i y e ' d e v a z i y e t i n gittikçe gerginleştiğini i s t a n b u l ' a b i l d i ­ r i p h e r h a n g i b i r v a k ' a ç ı k m a k ihtimâline k a r ş ı t a k v i y e k ı t ' a l a r ı i s t e m i ş s e de Bâb-ı-ÂK e h e m m i y e t vermemiş ve bil-akis b i r mıkdar asker çekmek suretiyle S u r i y e o r d u s u n u zayıflatmşıtır. İşte b u v a z i y e t t e p a t l a k v e r e n L ü b n a n v a k ' a s ı b u g ü n B a a b d e ' d e b e ş y ü z M â r û nînin a y a k l a n m a s ı y l a b a ş l a m ı ş , b u n l a r b i r D ü r z ü k ö y ü n e saldırıp p ü s k ü r t ü l m ü ş v e iş b u ş e k l i a l ı n c a D ü r z ü l e r b i r t a r a f t a n m e ş h u r C a n b u l â t a i l e s i n e mensup

192

K R O N O L O J İ

1860 =

1276

Saıd B e y ve b i r t a r a f t a n d a î s m â î l - ü l - A t r a ş idâresinde t a a r r u z a g e ç m i ş k o a s o l o s l a r m m ü r â c a a t i üzerine B e y r u t v a l i s i H u r ş i d P a ş a L ü b n a n ' a 300 k a d a r ' a s k e r <*önd e r m ı ş s e de g e r e k b u n l a r , g e r e k L ü b n a n k a s a b a l a r m d a k i a s k e r l e r h â d i s â t a * s e ­ y i r c i k a l m a k t a n b a ş k a b i r ş e y y a p m a m ı ş ve h a t t â F r a n s ı z m e n b â l a r ı m n ç o k m ü ­ b a l â ğ a l ı ifâdelerine n a z a r a n D ü r z ü l e r i n y a ğ m a v e k a t l - i - â m h a r e k e t l e r i n e a s k e r ­ l e r de i l t i h a k e t m i ş ve b u s u r e t l e R â ş e y y â , H a s b e y y â , Gizzın, Z a h l e Deyr-ülK a m e r ve S a y d a ' d a b i r ç o k k a n d ö k ü l ü p H ı r i s t i y a n e v l e r i y a ğ m a l a n m ı ş , ' y a n g ı n l a r yüzünden b u k a s a b a l a r çok harâb olmuş ve hattâ Fransız v e s a i r ecnebi r i v a y e t l e ­ r i n e n a z a r a n 360 k ö y , 560 k i l i s e , 42 y a h u t 43 m a n a s t ı r , 2 8 m e k t e p , 9 dinî b i n â v ı ™ ^ Î ! , 12000 kışı ö l d ü r ü l m ü ş t ü r : C a n b u l â t «19 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . a

k

l

l

m

V

e

n

6

t

İ

C

e

i

t

i

b

a

r

i

y

l

e

7

7

* h a m ü b â l â g a l ı b i r r i v a y e t e g ö r e de âilesi için ü ç ü n c ü c i l t t e 1 6 0 9 = 1 0 1 5 v u k u a t ı n ı n 7

0

v

e

d

Lübnan vukuatının e n m ü h i m neticesi Ş a m v a k ' a s m d a gösterilir- S u r i y e ' n i n b u b u y u k ve e s k i m e r k e z i n d e m u h t e l i f m e z h e p l e r d e n 20-25 b i n H ı r i s t i y a n v a r d ı r L ü b n a n misâlinden c ü r ' e t a l a n M ü s l ü m a n l a r l a D ü r z ü l e r Ş a m ' d a d a i s t e bunlara k a r ş ı y a ğ m a ve k a t l - i - â m a k a l k ı ş m ı ş l a r d ı r : Ş a m v a k ' a s m ' m o y u n o y n i y a n ç o c u k ­ l a r arasında çıkmış b i r s o k a k kavgasından alevlenmiş olduğu r i v a y e t e d i l i r B i l ­ h a s s a ölenler a r a s ı n d a A m e r i k a v e F e l e m e n k / H o l â n d a k o n s o l o s l a r ı n ı n d a b u l u n ­ m a s ı v a k ' a m n siyasî v e h â m e t i n i b ü s b ü t ü n a r t ı r m ı ş t ı r . V a l i v e m ü ş i r A h n ı c a P a şa-nm e n m ü h i m t a k s i r i , m e v c u d a s k e r i y l e işe m ü d â h a l e e t m e y i p m a i y v e t ' n i n t e l ­ k i n i n e kapılarak hükümet konağına kapanmış olmasında gösterilir. Şam vak'asmın yatıştırılmasında en büyük gayreti meşhur Cezâyir kahramanı emir Abdulkaadir-ibni-Muhyiddin-il-Hasenî göstermiştirTürkiye'ye im-î -dip bir müddet B u r s a ' d a o t u r d u k t a n s o n r a Şam'da yerleşmiş o l a n b u büyük a d a m maıyyetmdeki Cezayirlilerden başka Ş a m ' d a k i C e z â y i r m u h a c i r l e r i n i de derhal etrafına toplayıp Hıristiyan m a h a l l e l e r i n i h i m a y e etmiş, b a s t a Fransız konsolosu o l m a k üzere 1500 H ı r i s t i y a n k u r t a r m ı ş , bunların b i r ç o ğ u n u k e n d i k o n a ğ ı n a alıp barındırmış, muhtaç o l a n l a r a yardımlarda bulunmuş ve iste b u n d a n dolayı e s k i d ü ş m a n ı o l a n F r a n s a ' n ı n en b ü y ü k n i ş a n ı y l a t a l t i f edilmiştir. B u hâlin b i r ç o k m ü b â l â g a l a r y ü z ü n d e n A v r u p a ' d a hâsıl ettiği a k s - ü l - a m e l için aşagıkı fıkraya bakınız. _ B â b - ı - A l î ' n i n ittihâz ettiği t e d b i r , H â r i c i y y e n â z i r ı Keçecı-zade F u a d Paşamın nezâret uhdesinde k a l m a k üzere « F e v k a l â d e me'm u r ve m u r a h h a s » sıfatiyle v e h e r türlü askerî, idârî, siyasî v e malî salâhiyetlerle ı g t ı ş a ş m t e s k i n i n e ve i c â b e d e n ıslâhatın i c r a s ı n a m e ' m u r e d i l m e s i d i r . B « s e n e ­ n i n 20 Z u l h ı c c e = 9 T e m m u z P a z a r t e s i g ü n ü M e c l i s - i - V ü k e l â n ı n arzıyla b u f e v ­ kalade vazifeye t â y i n edilmiş o l a n F u a d P a ş a ü ç b i n a s k e r l e alelâcele hareket e t m i ş v e Ş a m vak'asmı B e y r u t ' a v a r d ı ğ ı z a m a n h a b e r a l a r a k d e r h a l o r a y a g i d i p f a a l i y e t e g e ç m i ş t i r : P a ş a ' m n b u ç o k ç e t i n v e nâzik f a a l i y y e t i a s a ğ ı k i f ı k r a d a g ö ­ r e c e ğ i m i z A v r u p a müdâhalesini ö n l e m e k v e y a h u t hiç o l m a z s a e h e m m i y e t v e veh a m e t m i tâdil e t m e k g i b i m a k s a t l a r l a i z a h e d i l i r . İ ş t e b u n d a n d o l a y ı b i r t a r a f ­ t a n m u s e b b i b l e r l e m e s ' u l l e r e k a r ş ı tedhiş d e r e c e s i n d e b i r şiddet g ö s t e r e r e k Av­ r u p a ' y ı t e s k i n e ç a l ı ş m ı ş v e b i r t a r a f t a n d a z a r a r g ö r e n H ı r i s t i y a n l a r a 75 m i l y o n k u r u ş t a z m i n a t v e r d i r m i ş t i r . Şam'a g i d e r g i t m e z beş kişi, o n d a n sonra k a t i l t ö h m e t ı y l e e l l i altı kişi v e n i h a y e t v a z i f e l e r i n i s u i i s t i m a l e t m i ş « A s â k i r - i muvaszafe v e a v n ı y y e ve z a b t i y y e » d e n 111 k i ş i d a h a i d â m e t t i r d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . Bu i d a m cezalarıyla müebbed kürek ve sürgün cezâları F u a d P â s a ' n m d e r h a l t e s k l e t ­ t i ğ i ıkı d i v â n - ı - h a r b i n h ü k ü m l e r i y l e verilmiştir. D e v l e t için h a y a t î b i r ' z a r u r e t h a l m e g e l e n b u siyasî a d a l e t i n en m ü h i m k u r b a n ı Ş a m v a l i s i v e A r a b i s t a n o r ­ dusu müşiri Nâzır-Ahmed Paşa'dır : i l k erkâmharb zabitlerinden olan ve b i r aralık Mekteb-ı-Harbiyye nâzırhğmda bulunmuş o l d u ğ u için « N â z ı r » lâkabiyle anılan b u m ü n e v v e r v e m u k t e d i r k u m a n d a n s o n Rus s e f e r i n d e f e r i k r ü t b e s i y l e R u m e n ordusu Erkan-ı-Harbiyye reisi i k e n kazandığı Çatana zaferiyle meşhur­ d u r : Y u k a r d a 1 8 5 4 = 1 2 7 0 v u k u a t ı n ı n «5 K â n u n u s â n i » f , k r a s ı n a b a k ı n ı z F u a d P a ş a Ş a m ' a v a r ı r v a r m a z A h m e d P a ş a ' y ı a z l e d i p i s t a n b u l ' a g ö n d e r m i ş vak>ayı v u k u u n d a n e v v e l h a b e r v e r e r e k v a k t i y l e i k a z a ç a l ı ş m ı ş ' o l d u ğ u istanbul'da b ı a m u h â k e m e rütbesi r e f e d i l i p a s k e r l i k t e n t a r d e d i l e n zavillı mîsir S y İ d e muhakeme edUmek üzere g e r i gönderilmiş ve nihayet Divân-ı-harb yukarda

OSMANLİ

1860 . = 1277

TARİHİ

• .

193

b a h s e t t i ğ i m i z t a k s i r i n d e n d o l a y ı i d a m ı n a h ü k m e t m i ş t i r ! Z a r u r î b i r tedhiş s i y a ­ setine k u r b a n g i d e n b u t e m i z , mütevekkil ve d i n d a r a s k e r i n hükmü dinleyince-. _ ESğer d e v l e t i n g a i l e s i b e n i m l e b e r - t a r a f o l a c a k s a k a n ı m h e l a l o l s u n ! dediğinden bahsedilir. E s k i dostu o l a n F u a d Paşa d a :

_

B e n ömrümde

bir tavuk

kesmemiş

ve

b i r kuş

vurmamış

iken

Cenab-ı

Hakr

b a k ı n ı z b e n i n e l e r e âlet e t t i ! d e m i ş t i r Zavallı A h m e d Paşa'mn kurşuna dizilirken gözlerim baglatmayıp „ A t e ş < » k u m a n d a s ı n ı b i z z a t v e r d i ğ i h a k k ı n d a mahallî b i r a n ' a n e v a r d ı r . M e r h u ­ m u n b u f e c î a k ı b e t i n d e n s o n d e r e c e müteessir o l a n « E h l - i D i m i ş k b u kurbanı m e r t e b e - i r e f î a - i m a ' n e v i y y e y e i'lâ e d e g e l m i ş t i r » . N â z ı r - A h m e d P a s a i l e b e r a b e r m u h t e l i f r ü t b e l e r d e n b i r t a k ı m zâbitler de k u r ş u n a d ' z i l m i s t i r - Bunların en mühimleri M i r a l a y A l i B e y , Kaymakam Osman Bey, K a y m a k a m A b d ü s s e l â m B e y , B i n b a ş ı A h m e d A l i A ğ a ve B i n b a ş ı A l i A g a ' d ı r ; i d â m e d i l e n l e r i n m e c m û u 185 gösterilir. _ _ F u a d P a s a ' n m a s a ğ ı k i sene v u k u a t ı n ı n «5 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r e c e ğ i m i z A v r u p a müdâhalesini zararsız b i r hâle g e t i r i p S u r i y e ' y i k u r t a r m a k l a neticelenen b u fev­ k a l â d e m e ' m u r i y y e t i S u l t a n A z i z d e v r i n d e sadâretle i s t a n b u l ' a g e l i n c e y e k a d a r 1 sene 5 a y k a d a r s ü r m ü ş t ü r : i l k sadâreti için a ş a ğ ı d a 1 8 6 1 = 1 2 7 8 v u k u â t m m oo T e s r i n i s â n i » f ı k r a s ı n a b a k m ı z . P a ş a ' m n S u r i y e v e L ü b n a n ' ı t e s k i n etmekle n e t i c e l e n e n i c r â â t ı n d a n d o l a y ı İngilizler B â b - ı - Â l î ' y e F i l i s t i n , S u r i y e v e L ü b n a n ' ­ d a n m ü r e k k e p b i r H ı d i v l i k teşkiliyle K e ç e c i - z â d e F u a d P a ş a ' m n H ı d i v o l m a s ı n ı ' t e k l i f e t m i ş l e r s e de. P a ş a b u t e k l i f i : «Mukaaseme-i

memleket

demek

olduğundan

dolayı

kaale

getirilmiş

olması

om

âzîm teessüfe şâyân» d i y e şiddetle r e d d e t m e k b ü y ü k l ü ğ ü n ü g ö s t e r m i ş t i r . C e b e l - L ü b n a n ' m n i m t i y a z l ı b i r s a n c a k hâline g e t i r i l m e s i işte b u kanlı v a k a l a r a ! n e t i c e s i d i r : A ş a ğ ı d a 1 8 6 1 = 1 2 7 7 v u k u â t m m «9 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

27 Mayıs = ten azli.

7 "Zülka'de, Pazar: Mütercim-Rüşda Paşa'mn sadâret­

(Kıbrıslı-Mehmet E m i n p a s a ' n m azliyle Mütercim'in tâyini üzerine ingiltere k r a l i ç e s i V i c t o r i a ' n ı n S u l t a n M e c i d ' e g i z l i ve hususî b i r m e k t u p gönderip K ı b rıslı'yı m e d h e d e r e k a z l i n d e n m ü t e e s s i r o l d u ğ u n u bildirdiğinden bahsedilir Bir t a r a f t a n d a s a r a y erkânı Mütercim-Rüşdü Paşa aleyhine mütemâdi b i r p r o p a g a n ­ d a y a girişmişlerdir. İste b u n d a n dolayı a z l e d i l e n R ü ş d ü P a ş a ' m n b u i l k s a d â r e t i yukarıki senenin „24 k â n u n u e v v e l » t a r i h i n d e n i t i b a r e n 5 ay, 4 gün s ü r m ü ş t ü r ) . :

28 Mayıs = 8 Zülka'de, Pazartesi: Kıbrıslı-Mehmet Emin Paşa'nıu üçüncü ve sonuncu sadâreti. ( Y u k a r ı k i sene v u k u â t m m « 2 3 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a pâdişâhı g ü c e n d i r d i ğ i n ¬ d e n dolavı i k i n c i s a d â r e t i n d e n azledildiğini g ö r d ü ğ ü m ü z K ı b r ı s l ı ' m n a r a d a n b e ş a y , b e ş g ü n g e ç e r g e ç m e z t e k r a r iş b a ş m a g e t i r i l m e s i , h e r h a l d e i n g i l t e r e k r a l i ­ çesinin' y u k a r ı k i f ı k r a d a b a h s i g e ç e n m e k t u b u y l a a l â k â d a r o l m a k l â z ı m g e l i r . — K ı b r ı s l ı - M e h m e t P a s a ' n m b u s o n sadâreti S u l t a n M e c i d d e v r i n i n s o n l a r ı y l a S u l t a m A z i z d e v r i n i n başlarına tesadüf e t m e k t e d i r . _ G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 230 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) .

1860 =

1277

5 Eylül = 18 Safer, Çarşaııba: Avrupa'dan Suriye'ye asker şev­ kine âit Paris mukavelesi. ( Y u k a r ı k i s e n e n i n «27 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z L ü b n a n v e S u r i y e vak'aîars. A v r u p a ' y a ç o k b ü y ü k m ü b â l â g a l a r v e m ü h e y y i ç ş â y i a l a r şeklinde aksetmiş» Ş a r k W. : Î S '

;

194

K R O N O L O J İ

1860 . =

1277

hıristiyanlığı tehlikede gösterilmiş, b i l h a s s a Fransız matbuâtı çok heyecanlı neşsriyyat yapmış, efkâr-ı-umumiyyenin t a z y i k i büyük devletleri harekete getirmiş, S u r i y e ' d e Fransız nüfuzunu i s t i r k a b eden i n g i l i z r i c a l i bile Avam-kamarasmda O s m a n l ı i d a r e s i n i t e n k i d e t m i ş v e b i l h a s s a b ü y ü k m a c e r a l a r a atılıp p a r l a k m u vaffakıyyetler t e ' m i n ederek m e v k i i n i tahkim etmek i s t i y e n "Üçüncü N a p o l e o n Fransa'nın S u r i y e ' y e karşı ötedenberi beslemekte olduğu e s k i e m e l l e r i n t a h a k k u k zamanı geldiğine hükmederek askerî müdâhale siyasetinde ön-ayak olmuştur. L ü b n a n v e S u r i y e ' n i n t e s k i n v e ıslâhını A v r u p a e f k â r - ı - u m u m i y y e s i n i n t a t m i n i b a k ı m ı n d a n zarurî g ö r e n d i ğ e r d e v l e t l e r F r a n s ı z l a r ı n b u m e ş h u r e m e l l e r i n i t â d i l için i l k ö n c e 3 A ğ u s t o s = 15 M u h a r r e m C u m a g ü n ü P a r i s ' d e b i r p r o t o k o l i m z a l a ­ m ı ş l a r d ı r : T ü r k i y e nâmına P a r i s b ü y ü k - e l ç i s i A h m e d V e f i k P a ş a ' n m i m z a l a m ı ş o l d u ğ u b u kısa p r o t o k o l F r a n s a , İ n g i l t e r e , A v u s t u r y a , P r u s y a v e R u s y a m ü m e s ­ s i l l e r i t a r a f ı n d a n i m z â edilmiştir. E n m ü h i m e s a s o l a r a k T ü r k i y e ' y e «yardım» i s m i altında y a p ı l a c a k o l a n a s k e r î m ü d â h a l e d e h i ç b i r d e v l e t i n a r â z i y e âit h i ç b i r hususî g a y e t â k i b e t m i y e c e ğ i n d e n v e m ü n f e r i d n ü f u z v e t i c a r î m e n f a a t mak­ s a t l a r ı d a g ü d ü l m i y e c e ğ i n d e n b a h s e d i l e r e k 1856 = 1272 vukuatının «30 M a r t » fıkrasında gördüğümüz p a r i s s u l h m u a h e d e s i n i n 9 u n c u maddesinde b a h s i geçen ıslâhâtm t a t b i k i t e m e n n i e d i l m e k t e d i r . Tabiî böyle b i r p r o t o k o l , a s k e r şevkinden e v v e l b i r k e r e F r a n s a ' n ı n m e ş h u r i h t i r â s â t m a s e d ç e k m e k d e m e k t i r : İşte b u su¬ r e t l e P a r i s muâhedesi, i m z â t a r i h i n d e n 4 sene, 5 a y , 7 g ü n sonra Türkiye'nin d a h i l î işlerine a s k e r î v e s i y a s î b i r m ü d â h a l e y a p ı l a r a k i m z â sâhipleri t a r a f ı n d a n r e s m e n ihlâl edilmiştir. B u gün gene P a r i s ' d e ve gene a y n i devletler arasında a k d e d i l e n y e d i m a d d e d e n i b a r e t t i r ; en m ü h i m esasları ş ö y l e sıralanabilir : 1 — D e v l e t l e r i n t e k l i f i ve Türkiye'nin kabulü a s k e r i y l e el-birliği e t m e k ü z e r e S u r i y e ' y e a ' z a m î k u v v e t i gönderilecektir;

askerî

mukavele

üzerine â s â y i ş i n iâdesinde T ü r k on i k i b i n kişilik b i r A v r u p a

2 — B u m ı k d â r m y a r ı s ı o l a n altı b i n kişilik b i r m ü f r e z e y i F r a n s a h ü k ü m e t i d e r ­ h a l yola çıkaracaktır; 3 Altı b i n kişi k i f a y e t e t m e d i ğ i t a k d i r d e , o n i k i b i n e i b l â ğ için a s k e r v e r e c e k devletler Bâb-ı-Âlî ile ayrıca anlaşacaklardır; 4 — B u A v r u p a kuvve-i-seferiyyesinin kumandanı Suriye'deki Türk fevkalâde k o m i s e r i y l e temâs ederek harekâtını t a n z i m edecektir; 5 — D e v l e t l e r a y n i m a k s a t l a S u r i y e s a h i l l e r i n e h a r b g e m i l e r i de gönderecekler­ dir ; € — K u v v e - i - s e f e r i y y e S u r i y e ' d e altı a y k a l a c a k t ı r ; 7 — O s m a n l ı h ü k ü m e t i A v r u p a a s k e r i n i n iâşe v e s a i r i h t i y a ç l a r ı n ı n t e ' m i n i n d e k o ­ laylık gösterecektir. î ş t e b u m u k a v e l e n i n imzası üzerine F r a n s a hükümeti v a k t i y l e M e h m e d A l i P a ­ ş a ' n m S u r i y e istilâsı e s n â s m d a M ı s ı r h i z m e t i n d e b u l u n m u ş o l a n g e n e r a l Beaufort, d ' H a u t p o u l k u m a n d a s ı n d a altı b i n k i ş i l i k b i r k u v v e t g ö n d e r m i ş , d i ğ e r d e v l e t l e r i n hiç b i r i a s k e r yöllamamış ve yalnız B e y r u t limanına 5 Fransız, 5 i n g i l i z , 2 R u s v e b i r de A v u s t u r y a h a r b g e m i s i g e l m i ş t i r : B u 13 g e m i d e n başka muâhedede i m z a l a r ı b u l u n m a d ı ğ ı v e d â v e t de e d i l m e m i ş o l d u k l a r ı h a l d e b i r i k i İ s p a n y o l v e Y u n a n g e m i s i n i n de g e l m i ş o l m a s ı h a y r e t l e k a r ş ı l a n m ı ş t ı r ! B u n l a r e r z a k y a r d ı m ı b a h a n e s i y l e gelmişlerdir. Fevkalâde m e ' m u r i y y e t l e S u r i y e ' y e Fransızlardan evvel gelmiş olduğunu yukarıki fıkrada gördüğümüz Hâriciyye F u a d Paşa'nm bütün h a r e k e t l e r i y l e t e d b i r ­ l e r i n i b ü y ü k b i r sür'atle b a ş a r m a s ı F r a n s ı z l a r a â d e t â n ü m â y i ş t e n b a ş k a iş b ı ­ r a k m a m ı ş , i o r g a ' m n dediği g i b i F r a n s ı z a s k e r l e r i h e r g i t t i k l e r i y e r d e h e r şeyin, k e n d i l e r i n d e n evvel yapılmış olduğunu görmüş, b u n u n l a b e r a b e r âsâyişin teunam i y l e lâdesine k a d a r F u a d P a ş a g i b i g e n e r a l B e a u f o r t d ' H a u t p o u l d e ' S u r i y e ' d e K a l m ı ş v e işte b u n d a n dolayı i l k altı a y l ı k m ü d d e t s o n r a d a n i k i d e f a t e m d i d . e d i l ­ ire i ş t i r ; 1 8 6 1 = 1 2 7 7 s e n e s i 19 M a r t = 7 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü P a r i s ' d e i m z a l a ­ man b i r m u k a v e l e mucibince Fransızlara i k i n c i d e f a o l a r a k o senenin 5 H a z i r a n a 26 -Züika'de Ç a r ş a n b a g ü n ü n e k a d a r s o n b i r m ü h l e t d a h a v e r i l m i ş t i r . — A ş a ğ ı d a : 1 8 6 1 = İ 2 7 7 v u k u a t ı n ı n «9 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) . n

a

z

l

r

l

1861

=

OSMANLİ

1277

195

TARİHİ

1861 =

1277

2 Şubat = 21 Receb, Cumartesi: Mehmet Vahîdüddin'in doğumu.

Son Osmanlı padişahı Altıncı

( S u l t a n M e c i d ' i n o t u z k a d a r e v l â d ı n ı n y i r m i ü ç ü n c ü s ü ve k a r d e ş i S u l t a n A z i z ' d e n s o n r a sırayla s a l t a n a t süren dört oğlunun en k ü ç ü ğ ü ve s o n u n c u s u o l a n S u l t a n M e h m e t V a h î d ü d d i n O s m a n l ı h â n e d â n m m o t u z altıncı v e s o n u n c u p â d i ş â h ı v e b u sülâleden yetişen i s l â m halîfelerinin y i r m i s e k i z i n c i s i ve sondan evvelkisidir: 1918 = 1336 t a r i h i n d e b ü y ü k k a r d e ş i B e ş i n c i M e h m e t R e ş a d ' ı n ölümü üzerine t a h t a ç ı k m ı ş v e n i h a y e t O s m a n l ı saltanatı b u n u n d e v r i n d e i l g a edilmiştir. — A n a ­ sının adı « G ü l i s t û » d u r ) .

9 Haziran = 30 Züika'de, Pazar: İmtiyazlı bir müstakil sancak hâline getirilen Cebel-Lübnan'ın yeni teşkilâtına âit Beyoğlu protoko­ lünün imzası. ( Y u k a r d a 1 8 6 0 = 1 2 6 7 v u k u â t ı n m «27 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z L ü b ­ n a n v e Ş a m v a k ' a l a r ı ü z e r i n e 1 8 6 0 = 1 2 7 7 v u k u â t ı n m «5 E y l ü l » : f ı k r a s ı n d a g ö r ­ düğümüz P a r i s m u k a v e l e s i mucibince Suriye'ye b i r Fransız kuvve-i-seferiyyesiyle b i r " takım ecnebi h a r b g e m i l e r i n d e n başka mahallî t e d k i k l e r d e bulunmak üzere b i r de A v r u p a k o m i s y o n u g ö n d e r i l m i ş t i r : İ m t i y a z l ı b i r s a n c a k hâline g e t i r i l m e s i t a k a r r ü r e d e n L ü b n a n ' ı n idarî, adlî v e . m a l î m u h t â r i y y e t i n e âit n i z â m n â m e e s a s ­ larını işte b u m u h t e l i t k o m i s y o n t a n z i m e t t i k t e n s o n r a i s t a n b u l ' d a t e d k i k v e tâdil edilerek hazırlanan p r o t o k o l b u gün Türkiye, ingiltere, Fransa, Avusturya, p r u s y a v e R u s y a m ü m e s s i l l e r i t a r a f ı n d a n i m z â edilmiştir. B u p r o t o k o l 17 m a d d e ­ d e n m ü r e k k e p t i r . E n m ü h i m esasları ş ö y l e sıralanabilir : 1 — Lübnan sancağı fından i d a r e e d i l e c e k

Bâb-ı-Âlî'nîn tâyin ve bu mutasarrıf

edeceği b i r Hıristiyan mutasarrıfı doğrudan doğruya Bâb-ı-Âlî'ye

tara­ tâbi

olacaktır; 2 — T â y i n i g i b i a z l i de B â b - ı - Â l î ' y e âid o l a n L ü b n a n m u t a s a r r ı f ı n a h e r türlü idârî v e m a l î s a l â h i y y e t l e r v e r i l e c e k v e b ü t ü n i d a r e m e ' m u r l a r m ı tâyin, m a h k e ­ m e kararlarını i n f a z ve âsâyişi t e ' m i n v a z i f e l e r i y l e mükellef olacaktır; 3 Mutasarrıfın riyâsetinde bütün Lübnan'ı t e m s i l eden b i r idare m e c l i s i l u n a c a k v e b u o n i k i kişilik m e c l i s i n i k i Müslüman, i k i Mârûnî, i k i Dürzü, R u m - K a t o l i k , i k i R u m - O r t o d o k s v e i k i de M ü t v â l î âzâsı o l a c a k t ı r ; 4

_

Lübnan

sancağı

altı k a z a d a n

mürekkep

olacak

ve

her kazâda

bu­ iki

bir Meclis-i-

idâre b u l u n a c a k t ı r ; 5

—

Kazâlar

hâsiyle

nâhiyelere

mutasarrıf

taksim

tarafından

olunacak,

tâyin

sarrıfın t â y i n e d e c e ğ i b i r e r ş e y h

nâhiye

edilecek

ve

müdirleri

köylerin

da

gene

in-

muta­

bulunacaktır;

6 —

M u h t e l i f cemâatlerle meskûn yerlerde

her camâatin

7 —

K a n u n nazarında m ü s â v â t esası ilân

edilecektir;

8

ttş

dereceli

kaymakamların

başında

b i r a d l i y e teşkilâtı

a y r ı bir

şeyhi

olacaktır;

kurulacaktır;

9 — Â s â y i ş i t e ' m i n için m u t a s a r r ı f ı n e m r i n d e b i r i n z i b a t k u v v e t i b u l u n a c a k ve nüfusun b i n d e y e d i s i n i s b e t i n d e gönüllü e f r a t t a n teşkil e d i l e c e k o l a n bu kuv­ v e t i n hususî b i r ü n i f o r m a s ı o l a c a k t ı r ; 10 — L ü b n a n m u t a s a r r ı f ı f e v k a l â d e v a z i y e t l e r d e l ü z u m g ö r ü r s e S u r i y e o r d u s u n d a n y a r d ı m i s t e m e k salâhiyyetini de h â i z d i r ; 11 —- B â b - ı - Â l î 3500 k e s e t u t a n L ü b n a n v e r g i s i n i i n d e l h â c e 7000 k e s e y e kadar çıkarabilecek ve b u p a r a mahallî ihtiyaçlara s a r f e d i l d i k t e n s o n r a a r t a n mıkdârı d e v l e t h a z i n e s i n e âid o l a c a k t ı r ; 12 — M a s r a f v â r i d â t ı t e c â v ü z e t t i ğ i t a k d i r d e a r a d a k i f a r k ı B â b - ı - Â l î ö d e y e c e k t i r .

K R O N O L O J İ

196

1861

=

127?

A y n i gün i m z a l a n a n i k i n c i ve mütemmim b i r p r o t o k o l mucibince Lübnan muta­ sarrıfı v e z i r pâyesini hâiz o l a c a k ve D e y r - ü l - K a m e r kasabasını m e r k e z ittihâz edecek, m e ' m u r i y y e t müddeti üç sene sürecek, muhâkemesiz a z l e d i l m i y e c e k , müd­ deti bitmeden üç a y evvel Bâb-ı-Âlî düvel-i-muazzama mümessilleriyle aalaştıkt a n s o n r a h a l e f i n i tâyin edecek ve bütün b u esaslar hakkında b i r f e r m a n neşre­ dilecektir. 6 E y l ü l 1864e=4 R e b î ' ü l - â h i r 1281 Salı g ü n ü T ü r k i y e ' n i n t a l e b i v e d e v l e t l e r i n m ı ı vâfakatlarıyla Bâb-ı-Alî'de i m z a l a n a n y e n i b i r Lübnan nizâmnâmesinde t e f e r r u ­ a t a âit p e k e h e m m i y e t s i z b i r t a k ı m t â d i l â t y a p ı l m ı ş v e a n a - h a t l a r o l d u ğ u gibi i b k a e d i l m i ş t i r : L ü b n a n s a n c a ğ ı n ı n b u h u k u k î v a z i y e t i 1914 d e k i b i r i n c i cihan harbine k a d a r devam etmiştir).

25 Haziran =

16 Zülhicee, Sah: Sultan Mecid'in ölümü.

(Bâzı m e n b â l a r d a 15 v e 17 Z ü l h i c c e t a r i h l e r i n d e n b a h s e d i l i r s e de, M i l â d î gün t a r i h i n d e i t t i f a k e d i l m e s i v e g ü n i s m i n i n de m â l û m o l m a s ı , h a k i k î t a k v i m e n a ­ z a r a n «16 Z ü l h i c c e » n i n doğru olduğunu göstermektedir. — Babası İkinci M a h ¬ m u d g i b i S u l t a n A b d ü l m e c i d de v e r e m d e n Ölmüştür: 1839 ı = 1255 v u k u â t m m «30 H a z i r a n / l T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k m ı z . B u n u n l a b e r a b e r , i ç k i ibtilâsiyle saray s e f â h a t i n i n de b u e r k e n â k ı b e t t e b ü y ü k t e ' s i r l e r i v a r d ı r . S u l t a n M e c i d 1 8 2 3 = 1 2 3 8 s e n e s i 25 N ı s a n = 1 3 Ş a ' b a n C u m a g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 38 sene, 2 a y y a ş a y ı p 3 9 y a ş ı n ı n i ç i n d e ö l m ü ş d e m e k t i r : K ı r k y a ­ şında ö l m ü ş g ö s t e r i l m e s i H i c r î v e k a m e r î h e s a b a g ö r e b i l e yanlıştır. 1839=1255 senesi 1 T e m m u z = 1 8 Rebî'ül-âhir P a z a r t e s i günü t a h t a çıkmış olan S u l t a n A b d ü l m e c i d ' i n s a l t a n a t m ü d d e t i de t a m 21 sene, 6 a y t u t m a k t a d ı r . O t u s k a d a r ç o c u ğ u olmuşsa d a ç o ğ u yaşamamıştır. T a h s i l ve terbiyesine babasının f e v k a l â d e e h e m m i y e t v e r d i ğ i n d e n b a h s e d i l e n S u l t a n M e c i d z e k â s ı , z a r â f e t ve n e ­ zâketi, i k i n c i M a h m u d ' d a n vâris olduğu samimî teceddüdcülüğü ve bütün b u n ­ l a r a m u k a b i l irâdesinin g e v ş e k l i ğ i i l e m e ş h u r d u r : B a b a s ı n ı n k u v v e t l i irâdesin­ den mahrûmiyyeti, onun en büyük Osmanlı pâdişâhlarında b i r i olmasına mâni o l m u ş t u r ; b u n u n l a b e r a b e r G a r p m e n b â l a r m d a b i l e i'tidâlinden, a d â l e t v e mer­ h a m e t i n d e n , ıslahatçılığından ve b i l h a s s a tebaasına karşı sonsuz şefkatinden d o ­ l a y ı b ü t ü n A v r u p a ' n ı n h ü r m e t i n i k a z a n m ı ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . B e ş sene k a ­ d a r hususî h e k i m l i ğ i n d e b u l u n m u ş o l a n A v u s t u r y a l ı d o k t o r Şipitser, A h m e d R e ­ f i k m e r h u m u n «T. O. E . M.» n d a neşrettiği hâtırâtmda o n u şöyle t a s v i r e t m e k ­ tedir : «Sultan Abdülmecid pederinden sıkı b i r t e r b i y e g ö r m ü ş ; ezcümle mükemmel b i r müslümana lüzumu o l a n şeyleri h e r şeyden e v v e l t a h s i l etmiş. G a y e t z a r i f â ne s ö z s ö y l e r v e y a z a r . K i m s e n i n g ö r m e d i ğ i n i b i l i r s e , m ü k e m m e l s u r e t t e a t a d a b i n e r . A h â l i n i n k a r ş ı s ı n a ç ı k t ı ğ ı z a m a n t a b i î beşâşetini, c i s m â n î m e t â n e t m i ne sebebe m e b n i s a k l a d ı ğ ı n a b i r t ü r l ü a k l ı m e r m e d i : B u g i b i h a l l e r d e nazarlarının b î t a b l ı ğ ı v e fersizliği, v a z i y e t i n i n i h m a l k â r â n e oluşu p e k ç o k d e f a l a r n a z a r - ı - h a y r e t i m i c e l b e t t i . . . S u l t a n A b d ü l m e c i d u m û r - ı b e y t i y y e d e g a y e t idâreli v e h a y ı r h a h ­ tır; zulüm elinden gelmez. Oğullarının t a h s i l ve terbiyesine son derece dikkat eder,,. S u l t a n M e c i d ' i n e n b ü y ü k m a z h a r i y y e t v e m e z i y y e t l e r i n d e n b i r i de K o c a - R e ş i d , Â l î , v e P u a d P a ş a l a r g i b i z a m a n ı n m e n b ü y ü k v e e n m ü m t a z d e v l e t adamlarını, b i h a k k ı n t a k d i r e d i p iş b a ş ı n d a n ayırmamış olmasında gösterilebilir. B u n u n l a b e r a b e r s a l t a n a t d e v r i i k i k ı s m a ayrılır: İlkönce d e v l e t i n malî v a z i y e t i y l e alâkadâr olduğu halde sonraları s a r a y s e f a h a t l e r i n e dalması h a l k m k e n d i s i n d e n yüz ç e v i r i p k a h r a m a n tavırlı v e l i a h d A b d - ü l - A z i z E f e n d i ' y e b e l b a ğ l a m a s ı y l a netice­ lenmiş ve b i l h a s s a muhafazakârlar S u l t a n M e c i d ' i n teceddüdçülüğünden hiç bir zaman h o ş l a n m a m ı ş t ı r : Y u k a r d a 1859 = 6276 v u k u â t m m «14 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — S u l t a n M e c i d ' i n türbesi S u l t a n s e l i m d e ' d i r ) .

S U L T A N

ABD-ÜL-AZİZ

— M. 1861 = H. 1277

—

1861 =

M. 1876 = H. 1293 — 1277

25 Haziran = 16 Zülhicce, Salı: Sultan Aziz'in cülusu. (İkinci M a h m u d ' u n i k i n c i oğlu, S u l t a n M e c i d ' i n küçük kardeşi ve Osmanlı p a ­ dişahlarının o t u z i k i n c i s i o l a n S u l t a n A b d - ü l - A z i z 1830 . = 1245 s e n e s i 7/8 Ş u b a t = 13/14 Ş a ' b a n P a z a r / P a z a r t e s i g e c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e y a ş ı n ı n 31 sene, 4 a y , 16 g ü n t u t t u ğ u sırada, yâni 32 y a ş ı n ı n i ç i n d e t a h t a ç ı k m ı ş d e m e k t i r : A n a s ı n ı n adı P e r t e v n i y â l V â l i d e - S u l t a n » dır. î ' t i n â h b i r t a h s i l g ö r m ü ş o l a n S u l t a n A z i z ' i n b i l h a s s a edebî k ü l t ü r ü k u v v e t l i d i r : M u s i k i t a h s i l i d e g ö r d ü ğ ü için, güftelerini y a z d ı k t a n s o n r a b i z z a t b e s t e l e d i ğ i z a ­ r i f şarkıları v a r d ı r . M e s e l â şu « M u h a y y e r D e v r - i - H i n d î » şarkının güftesi gibi b e s t e s i de k e n d i s i n i n d i r . ((

B î - h u z û r u m n â l e - î m ü r g - i dil-î d î v â n e d e n F a r k o l u n m a z c i s m - i bîmârım bozulmuş lâneden B u n c a derd û mihnete katlandığım âyâ neden T e r k - i c â n e t s e m de k u r t u l s a m şu m i l m e t - h â n e d e n B â z ı m e k t u p l a r ı n d a n n e s r i n i n de ç o k k u v v e t l i o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . D e n i z c i l i k merakından dolayı d o n a n m a y a d a ç o k e h e m m i y e t vermiş ve hattâ dünyanın en kuvvetli donanmalarmdan b i r i derecesine çıkarmış olmakla mâruftur. Büyük kardeşi Abdülmecid'e hiç b e n z e m i y e n Abd-ül-Aziz güçlü k u v v e t l i , pehlivanlığa, cirid'e, a v a ve a t a meraklı, k a h r a m a n yapılı, gösterişli ve h e y b e t l i b i r şahsiyyet o l d u ğ u için, a ğ a b e y i s i n i n t e c e d d ü d ç ü l ü ğ ü n d e n b î z â r olan muhafazakârlar onu m ü s t a k b e l b i r Y a v u z g i b i g ö r e r e k y ı l l a r c a saltanatını b e k l e m i ş l e r ^ v e S u l t a n M e ­ cid'in son zamanlarındaki i s r a f l a r l a sefahatlerden müteessir olan teceddüdcüler bile S u l t a n A z i z ' i n cülûsundan m e m n u n olmuşlardır işte b u n d a n dolayı Abd-ülA z i z d e v r i bütün h a l k tabakaları tarafından büyük ümitlerle karşüanmıştır. S u l t a n A z i z ' i n saltanatı i k i d e v r e a y r ı l ı r : B i r i n c i d e v i r ,  l î v e F u a d P a ş a l a r ı n iş başında bulundukları p a r l a k d e v i r d i r ; Abd-ül-Aziz'in cülûsundan Âlî Paşa'nın 1 8 7 1 = 1 2 8 8 s e n e s i 7 E y l ü l = 21 C u m â d a - l - â h i r e p e r ş e n b e g ü n ü n e t e s a d ü f e d e n v e ­ f a t ı n a k a d a r 10 sene, 2 a y , 12 g ü n süren b u b i r i n c i d e v i r T a n z i m a t v e ı s l â h â t m devâmı, y e n i müesseseler kurulması ve mâhirâne b i r hâricî siyaset takibiyle g e ç m i ş t i r . Âlî P a ş a ' n ı n v e f â t m d a n S u l t a n A z i z ' i n 1 8 7 6 = 1 2 9 3 s e n e s i 29/30 M a y ı s = 5 / 6 C u m â d a - l - û l â P a z a r t e s i / S a l ı g e c e s i s a b a h a k a r ş ı h a l ' i n e k a d a r 4 sene, 8 a y , 23 g ü n süren i k i n c i d e v i r d e i s e u m u m i y e t l e i k i n c i d e r e c e d e b i r t a k ı m ş a h s i y y e t îer iş b a ş ı n a g e l m i ş v e h a t t â « N e d i m o f » d e n i l e n M a h m u d N e d i m P a ş a g i b i d e ğ e r ­ siz b i r a d a m bile i k i d e f a Sadâret m a k a m ı n a çıkıp m e v k i i n i muhâfaza için s a r a y isrâfâtına p a r a y e t i ş t i r m e k t e n b a ş k a b i r ş e y d ü ş ü n m e m i ş v e d e v l e t i d a r e s i n i R u s nüfuzu a l t m d a b ı r a k m ı ş t ı r . B i r i n c i d e v i r d e  l î ve F u a d P a ş a l a r ı iş b a ş ı n d a n a y ı r m a m a k s u r e t i y l e h a m i y y e t ve hüsnüniyyetini isbât etmiş o l a n S u l t a n A z i z ' i i k i n c i devirde baştan çıkaran e n m ü h i m â m i l işte b u G ü r c ü Mahmud Nedim Paşa'dır). :

198

K R O N O L O J İ 1861 =

1862 = 1278

1862 =

1278

OSMANLI

TARİHİ

198

!

mucibince Sırbistan'da Müslümanların şehirlerde oturmaları men'Ğdilip yalnıst T ü r k işgalindeki k a l e l e r d e i k a m e t l e r i n e müsâade edilmiş o l m a k l a beraber, Bel­ g r a d şehri b u m e m n û i y y e t t e n istisnâ edildiği için o r a d a bu tarihe kadar b i r Müslüman m a h a l l e s i vardır.

6 Ağustos = 29 Muharrem, Sah: Kıbrıslı-Mehmet Emin Paşa'nm azliyle Âlî Paşa'nm dördüncü sadâreti.

Sırpların o s ı r a d a b a ş l ı c a h e d e f l e r i , işte b u v a z i y e t e n i h a y e t v e r e r e k e v v e l â şe­ h i r d e k i Müslümanları uzaklaştırmak, ondan sonra da B e l g r a d kalesiyle hâlâ. T ü r k işgalinde b u l u n a n S m e d e r e v o = Semendire, Sokod, Oujitza/Ujiça = Eskice,, G l a d o v a = F e t h - ü l - İ s l â m ve Schabatzi=Böğürdelen k a l e l e r i n i Türklerden almaktır-. B i l h a s s a Rusların teşvikiyle Sırpların i k i d e b i r mesele çıkarıp A v r u p a ' y a karşı m a z l u m g ö r ü n e r e k b ü y ü k d e v l e t l e r i n m ü d â h a l e l e r i n i celbe çalışmaları işte b u m a k s a t l a i z a h e d i l i r . Şehirdeki Müslümanlarla Hıristiyanlar arasında v a z i y e t ç o k gerginleşmiş, hemen h e r gün v a k ' a çıkmıya başlamıştır. B u v a k ' a l a r m en mühimmi, b i r çeşme başında çıkmıştır: R i v a y e t e nazaran bir T ü r k a s k e r i k e n d i s i n d e n e v v e l s u a l m a k i s t i y e n b i r sırbı ö l d ü r m ü ş , b u n u n ü z e ­ r i n e Sırplar ayaklanıp şehirdeki Türk karakollarını z a b t e t t i k t e n başka Müslü­ m a n mahallesiyle kaleye bile hücuma kalkışmış, baş-vekil G a r a c h a n i n e = G a r a ş a n i n g û y â işi t e s k i n b a h â n e s i y l e M ü s l ü m a n a h â l i y i k a l e y e g ö n d e r m i ş v e bunun ü z e r i n e Sırplar k a l e y e k a r ş ı m e t e r i s l e r b i l e h a z ı r l a m ı y a b a ş l a d ı k l a r ı için m u h a ­ f ı z  ş i r P a ş a d e r h a l şehri t o p a t u t m u ş t u r .

( A z l i n sebebi, o r d u y l a donanmanın b i r a n evvel t a k v i y e s i n i i s t i y e n S u l t a n A z i z ' i n Tersâne tahsisatına z a m yapılmasını e m r e t m e s i n e m u k a b i l , Kıbrıslı'nm malî v a ­ z i y e t t e n d o l a y ı pâdişâha.: — E f e n d i m i z , bugün d e v l e t i m i z k a b u k s u z b i r y u m u r t a hâlindedir; bir taraftan b i r d i k e n d o k u n a c a k o l u r s a m a â z a l l â h a k ı p g i d e c e k t i r ! E v v e l â ahvâl-i m â l i y y e m i z i ıslâh e d e l i m ; b e ' d e h u a s k e r t a n z i m i n e , d o n a n m a t e h y i e s i n e ç a l ı ş a l ı m , diye muhâlefet etmiş olmasıdır : Baş-mâbeynci Hâfız-Mehmet B e y ' i n « H a k a a y ı k u l - b e y â n fî h a k k ı c e n n e t m e k â n S u l t a n A b d - ü l - A z i z H â n » i s m i n d e k i e s e r i n i n 10 u n c u s a h i f e s i n d e k i i z a h ı n a g ö r e p â d i ş â h ı n n o k t a - i - n a z a r ı a s k e r î v e m a l î ıslâhatın a y n i z a m a n d a icrâsıdır. B u n d a n b a ş k a K ı b r ı s l ı ' y ı çekemiyenlerin te'sirlerinden de b a h s e d i l i r . M e h m e t E m i n P a ş a ' n m b u ü ç ü n c ü v e s o n u n c u s a d â r e t i 1 8 6 0 = 1 2 7 6 s e n e s i 28 M a y ı s = 8 Z ü l k a ' d e P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 2 a y , 9 g ü n s ü r m ü ş t ü r : S a l ­ t a n a t tebeddülü üzerine y a l n ı z 1 a y , 11 g ü n iş b a ş ı n d a k a l a b i l m i ş d e m e k t i r . K ı b ­ r ı s l ı ' n m e n u z u n s a d â r e t i işte b u s o n u n c u s u d u r ) .

P a ş a ' n m b u h a r e k e t i n d e haklı olduğu İngiltere ve A v u s t u r y a konsoloslarıyla se­ f i r l e r i t a r a f ı n d a n d a t a s d i k v e t e s l i m edilmiş o l m a k l a b e r a b e r , o s ı r a d a e s k i m ü t ­ t e f i k l e r i n d e n uzaklaşıp R u s y a ' y a yaklaşmış o l a n F r a n s a b u meselenin Sırbistan l e h i n e h a l l e d i l m e s i n d e ö n - a y a k o l m u ş t u r : A ş a ğ ı k i s e n e v u k u â t m m «8 E y l ü l » f ı k ­ rasına bakınız).

22 Teşrinisâni = 19 Cumâda-l-ûlâ, Cuma: Âlî Paşa'nm azliyle Hâriciyye nâzın Keçeci-zâde Mehmet Fuad Paşa'nm ilk sadâreti. ( A l î p a ş a ' n ı n y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n a n c a k 3 a y , 17 g ü n s ü r e n b u d ö r d ü n c ü s a d â r e t i n d e n a z l i n e sebeb o l a r a k S u l t a n A z i z ' i n « N e ş v e - i s a l t a n a t ve unfüvân-ı şebâbetle müteharrik ve cevvâl» mizâciyle Paşa'nm «Müteennî ve m u ­ h a f a z a k â r » tabiatı a r a s ı n d a « T e v â f u k hâsıl o l a m a d ı ğ ı n d a n » v e M â b e y n k â t i p l e r i n ­ den olup o sırada «Pâdişâh-ı cedide pek z i y â d e hulûl e d e n şâir-i şehîr Ziyâ Bey'in [ P a ş a ' n m ] ilkaâtı d a i n z ı m â m e t t i ğ i n d e n » b a h s e d i l i r . S a d â r e t t e b e d d ü l ü n ­ d e n bil-istifâde Z i y â B e y ' i n y e n i k a b i n e d e b i r k o l t u k hülyasına, k a p ı l m ı ş olduğu b i l e m e r v î d i r : H e r h a l d e harîs şâire i l e r d e b i r « Z a f e r - n â m e » y a z d ı r a c a k s â i k l e r d a h a o z a m a n d a n b e l i r m i y e başlamış d e m e k t i r ! B u n u n l a b e r a b e r pâdişâhın Z i y â B e y ' e kapılmış olmayıp saltanatının i l k zamanlarında resmî isrâfâtm aleyhinde b u l u n d u ğ u için Alî P a ş a ' n m a k r a b â s m d a n b i r i n e h a r c i r a h o l a r a k altı y ü z . k e s e i h s a n e d i l m e s i hakkındaki mâruzâtına kızarak sadâret tebeddülüne k a r a r verdiği h a k k ı n d a d a b i r r i v a y e t v a r d ı r ; d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de e n m ü h i m s e b e p İ n ­ g i l i z t e ' s i r i d i r . M e ş h u r şâir İ z z e t - M o l l a ' n m o ğ l u o l a n K e ç e c i - z â d e F u a d p a ş a o s ı ­ r a d a h e n ü z S u r i y e ıslâhâtiyle m e ş g u l d ü r : P a ş a ' n m b u f e v k a l â d e m e ' m u r i y y e t i için y u k a r d a 1 8 6 0 = 1 2 7 6 v u k u â t m m «27 M a y ı s » f ı k r a s m a b a k ı n ı z . F u a d P a ş a , s a d â r e t t e k l i f i n i Hâriciyye nezâretine Alî P a ş a tâyin e d i l m e k şartiyle k a b u l etmiş ve b u ­ n u n üzerine Âlî P a ş a d a h a l e f i n i n y e r i n e H â r i c i y y e n â z ı n o l m u ş t u r .

1862 =

1279

1 Temmuz = 3 Muharrem, Sah: «Darülfünun kaidesi» yie kaaime» leriıı ilgasına başlanması. ( O s m a n l ı t a r i h i n d e i l k k â ğ ı t p a r a l a r İkinci M a h m u d d e v r i n d e k i h a r b l e r l e i s y a n ­ l a r a k a r ş ı i h t i y â r e d i l e n a s k e r î m a s r a f l a r ı k a r ş ı l a m a k ü z e r e i l k ö n c e fâizli e s h a m şeklinde çıkarılmış v e b i r i k i e m i s y o n d a n s o n r a fâiz kaldirılmıştır; S u l t a n M e c i d d e v r i n d e k i ıslâhât esnâsmda b u kâğıt paraların tedâvülden büsbü­ t ü n k a l d ı r ı l m a s ı t a s a v v u r e d i l m i ş s e de, b i r t a r a f t a n K ı r ı m s e f e r i n i n v e b i r t a r a f ­ t a n d a s a r a y m a s r a f l a r ı n ı n g i t t i k ç e artıp t a ş m a s ı 1 8 5 5 = 1 2 7 1 v u k u â t m m « 2 8 H a ­ z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z b e ş m i l y o n altınlık b i r O s m a n l ı i s t i k r â z m d a n b u h u s u s t a istifâdeye imkân bırakmamıştır. H a z i n e n i n müzâyakası arttıkça y e n i e m i s y o n l a r a bile ihtiyaç hâsıl olmuş ve m e s e l â 1861 = 1277 s e n e s i 14 N i s a n t = 3 Ş e v v a l P a z a r g ü n ü b i r m i l y a r i k i y i t e m i l y o n kuruşluk k a a i m e çıkarılmıya teşebbüs edilmiştir: Tedâvülü mecburî olan b u k a a i m e l e r i n o n s e k i z s e n e d e t e d r i c e n p i y a s a d a n ç e k i l e c e ğ i ilân e d i l m i ş s e de, karşılıksız olması gittikçe kıymetten düşmesine ve b u suretle hem hazinenin, h e m t i c a r e t â l e m i n i n g ü n d e n g ü n e z a r a r e t m e s i n e sebeb o l m u ş t u r , S a d r - ı - a ' z a m F u a d p a ş a ' n m S u l t a n A z i z ' e t a k d i m ettiği b i r l â y i h a d a m e s e l e b ü t ü n t e f e r r ü â t i y î e teşrih e d i l m e k t e d i r .

Y e n i Sadr-ı-a'zam S u r i y e ' d e n i s t a n b u l ' a gelinceye k a d a r Meclis-i-Vâlâ r e i s i Y u ­ suf Kâmil Paşa s a d â r e t - k a y m a k a m l ı ğ m a tâyin edilmiş ve F u a d P a ş a d a sadâret t e b e d d ü l ü n d e n 28 g ü n s o n r a b u s e n e n i n 20 K â n u n u e v v e l = 1 7 C u m â d a - l - â h i r e C u ­ m a günü i s t a n b u l ' a gelmiştir. _ Keçeci-zâde F u a d P a ş a ' n m i k i sadâreti vardır A k i n c i s i için a ş a ğ ı d a 1863 ı = 1279 v u k u â t m m « 1 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) . :

1862 =

1279

F u a d P a ş a ' n m S a d â r e t m a k a m ı n a g e ç e r g e ç m e z i l k iş o l a r a k işte b u malî b u h ­ r a n l a m e ş g u l o l d u ğ u n d a n v e h a t t â s a r a y l a r d a b u l u n a n altın v e g ü m ü ş kaplarım bile darphâneye d e v r i n i istediğinden b a h s e d i l i r ; S u l t a n A z i z , P a ş a ' n m b u tekli­ fine h a y r e t edip

1278

:

— N a s ı l o l u r ? Sultanların s e y i r y e r l e r i n d e s u içtikleri g ü m ü ş tasları d a m ı e l l e ­ rinden alacağız? deyince Büyük-Fuad Paşa'nm pervasızca verdiği cevap meşhurdur — H a y h a y E f e n d i m , a n l a r ı d a alırız! A l l a h g ö s t e r m e s i n , D e v l e t - i - A l i y y e n i z e ter f e n a l ı k g e l ü p de E f e n d i m i z b a ş ı m ı z d a o l a r a k v e kullarınız d a r i k â b - ı H ü m â y û n u -

15 Haziran = 17 Zülhicce, Pazar: Belgrad vak'ası ve kalenin şehri topa tutması.

:

¡(1830=1246

vukuâtmm

«29 A ğ u s t o s »

fıkrasında

gördüğümüz

muhtâriyyet

fermanı

I

200

K R O N O L O J İ

1862 =

1279

1862 =

1279

OSMANLI

2-01

TARİHÎ

s u z a sarılarak K o n y a - o v a s m a doğru g i d e r k e n S u l t a n - E f e n d i l e r b u t a s l a r l a ayrılık ç e ş m e s i n d e m i s u i ç e c e k l e r ? E f e n d i m i z v â r i s - i saltanatsınız, lâkin b i r medyun T ü r k i y e ' y e vâris o l d u n u z ! M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' m n « M i r ' a t - ı h a k i k a t » i n d e k i i z â h m a göre «Kaaimeniıı -altuna nisbetle kıymeti yüzde kırktan aşağı düşmüş»tür. F u a d Paşa'mn i l g a ve i m h â k a r a r ı , işte b u v a z i y e t i n m a l î i'tibârı ihlâl e t m e s i n d e n d i r . B u s ı r a d a L o n ­ d r a ' d a n i s t i k r â z e d i l e n s e k i z m i l y o n İ n g i l i z altını, 1 8 6 2 = 1 2 7 8 s e n e s i 17 H a z i r a n = 19 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü ç ı k a n b i r k a r a r n â m e m u c i b i n c e şu ü ç esasın t e ' m i n i n e h a s ­ redilmiştir :

b e ş b i n b e ş y ü z ü g e ç m i ş , h e r b i r i n d e o n i k i ç e ş i t y e m e k o l m a k üzere g ü n d e b e ş y ü z t a b l a çıkmıya başlamış, y e n i s a r a y l a r a m i l y o n l a r sarfedilmiş, ihsân-ı-şâhâne y e k û n l a r ı m u a z z a m r a k a m l a r a d a y a n m ı ş v e işte b u s u r e t l e h â n e d a n v e s a r a y m a s ­ raflarının y e k û n u n i h a y e t v â r i d a t b ü d c e s i n i n b e ş t e b i r i n i a ş m ı ş t ı r ) .

1 — K a a i m e l e r i n i l g a ve imhası; 2 — D ü y û n - ı - g a y r - i - m u n t a z a m a n m itfası; 3 — M a s r a f büdcesinde t a s a r r u f t e ' m i n i . K a a i m e l e r i n i m h a s ı n d a esas ittihâz e d i l e n m e ş h u r « D a r ü l f ü n u n kaidesi»ne göre i ş t e b u 1 T e m m u z = 3 M u h a r r e m Salı g ü n ü n d e n 13 E y l ü l = 1 8 R e b î ' ü l - e v v e l C u ­ m a r t e s i g ü n ü n e k a d a r h ü k ü m e t y ü z d e kırkını m â d e n i p a r a v e y ü z d e altmışını d a s e n e v î y ü z d e beş f a i z l i « K o n s o l i t / K o n s o l i d e » d e n i l e n Eshâm-ı cedîde» ile ö d e m e k şartiyle k a a i m e l e r i tedâvülden çekmiye k a r a r vermiştir: Ziyâ Karamür­ s e l ' i n «Osmanlı malî t a r i h i hakkında tetkikler» i s m i n d e k i eserinde b u m u â m e l e n i n 13 T e m m u z i = 1 5 M u h a r r e m P a z a r g ü n ü b a ş l a y ı p 12 E y l ü l = 17 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a günü nihayet bulduğundan b a h s e d i l m e k t e d i r ; yüzde kırk madenî p a r a ve a l t m ı ş e s h a m k a i d e s i n e « D a r ü l f ü n u n » i s m i n i n izâfesi, b u m u â m e l e n i n A y a s o f y a k a r ş ı s ı n d a A d l i y e binâsı o l d u k t a n s o n r a y a n m ı ş o l a n e s k i D â r ü l f ü n u n b i n a s ı n d a yapılmış olmasındandır.

( K a r a d a ğ m e s e l e s i için y u k a r d a 1 8 5 8 = 1 2 7 5 v u k u â t m m «8 T e ş r i n i s a n i » fıkrasına bakınız. _ B u seferki Karadağ h a r b i Hersek ısyâmndan doğmuştur: Kırım m u ­ h a r e b e s i n d e k i m a ğ l û b i y y e t i n i n a c ı s m ı ç ı k a r m a k için O s m a n l ı arâzisindeki İslâv v e s a i r Hıristiyan unsurlarım kışkırtıp ısyân ettirerek Türkiye'den ayrılmalarım t e ' m i n e çalışan v e h a t t â b u h u s u s t a F r a n s a ' d a n b i l e m ü z â h e r e t g ö r m i y e b a ş l ı y a n R u s l a n n t e ş v i k i y l e a y a k l a n a n v e b i l h a s s a K a r a d a ğ l ı l a r ı n 13 M a y ı s 1 8 5 8 = 2 9 R a ­ m a z a n 1274 P e r ş e n b e g ü n ü O s m a n l ı k u v v e t l e r i n e k a r ş ı k a z a n m ı ş o l d u k l a r ı G r a k hovo m u v a f f a k i y e t i n d e n cür'et a l a n H e r s e k l i l e r b u meşhur i s y a n h a r e k e t l e r i n d e Karadağ'dan gayr-i-resmî olarak çok yardım görmüşler ve meselâ b i r çok K a r a ­ d a ğ çeteleri « g ö n ü l l ü » m a s k e s i altında H e r s e ğ ' e g e ç i p â s i l e r e i l t i h a k e t m i ş l e r d i r . Bâb-ı-Alî b u v a z i y e t karşısında Karadağ h u d u t boylarında b i r t a r a s s u t kordonu k u r d u k t a n b a ş k a b i r f i l o g ö n d e r i p A d r i y a t i k l i m a n l a r ı n ı a b l u k a altına aldırmış ve Karadağ prensi N i c o l a s Petroviti/Petroviç u t a n m a d a n protesto bile etmişse de hiç b i r f a y d a s ı o l m a m ı ş t ı r : î ş t e b u v a z i y e t t e H e r s e k isyanını t e n k i l e m e ' m u r o l a n S e r d â r - ı - E k r e m Ö m e r P a ş a 1 8 6 1 = 1 2 7 8 s e n e s i 21 T e ş r i n i s â n i = 1 8 C u m â d a - 1 ûlâ P e r ş e n b e g ü n ü k a z a n d ı ğ ı P i v a z a f e r i y l e âsilere k a t î î b i r d a r b e i n d i r i p m e s e ­ l e y i halletmiş v e o n d a n s o n r a artık ötede beride b i r t a k ı m çete h a r e k e t l e r i n d e n başka b i r şey kalmamıştır.

( (

J o n q u i e r e işte b u s u r e t l e t e d â v ü l d e n b i r m i l y a r d o k u z y ü z y e d i b i n y e d i y ü z y i r a n i kuruşluk k a a i m e çekilmiş olduğundan bahsettiği halde, Ziyâ Karamürsel'in M a l î y e t a r i h i n d e y a l n ı z 998,800 k u r u ş l u k k a a i m e ç e k i l d i ğ i n d e n b a h s e d i l m e k t e d i r ! M u h a k k a k o l a n n o k t a , tedâvüldeki k a a i m e l e r i n «Darülfünun kaidesi» ile çekilip i ş t e o t a r i h t e i m h â e d i l m i ş o l m a s ı d ı r . M a h m u d Celâlüddin P a ş a b o r c u n b o r ç l a ödenmesinden başka, b i r şey olmıyan bu t u h a f k a i d e y i şöyle t e n k i d e t m e k t e d i r : « B i r y ü z l ü k k â ğ ı d a b e d e l e l l i k u r u ş l u k altın v e r e r e k h e r k e s i hoşnut etmek m ü m k i n bulunmuş i k e n A v r u p a ' d a konsolide denilen esham Devlet-i-Aliyye'de d a h î i c â d o l u n a r a k b u n a senevî y ü z d e b e ş f â i z v e r i l m e k v e r e ' s - ü l - m â l i n e m a h ­ s u b e n t a h s i s o l u n a n a k ç a k u r * a ile edâ e d i l m e k tarikine gidilip yüz kuruşluk k a a i m e n i n kırk kuruşu n a k d ve altmış kuruşu eshâm-ı-umumiyye senediyle te'd i y e o l u n d u v e k a a i m e b o r ç l a r d a h î b u usulün içinde m u h t e l i f - ü l - m ı k d â r esham v e n a k d i l e t e s v i y e e d i l d i ise de H a z i n e - i d e v l e t h a k i k a t t e e s k i s i n d e n z i y â d e m ü ş kiiâta uğradı „. K a a i m e v e düyûn-i g a y r - i - m u n t a z a m a m e s e l e l e r i işte b u pürüzlü şekillerle hal­ l e d i l i r k e n , y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z ü ç esasın ü ç ü n c ü s ü o l a n t a s a r r u f ' k a r a r ı daha m ü s b e t n e t i c e l e r v e r e c e k b i r şekilde t a t b i k e d i l m i ş t i r : B u h u s u s t a i l k f e d â k â r l ı ğ ı S u l t a n A z i z y a p a r a k H a z i n e - i - H a s s a ' n m a y d a beş b i n = s e n e d e altmış b i n k e s e l i k m u n z a m tahsisatını d e v l e t h a z i n e s i n e t e r k e t t i k t e n b a ş k a , h â n e d a n t a h s i s a t l a r ı y l a dig-er s a r a y m a s r a f l a r ı n d a d a t e n k i h a t y a p m ı ş v e işte b u m i s a l ö r n e k i t t i h â z e d i ­ l e r e k bütün nezâretlerin b ü d c e l e r i n d e d e r e c e d e r e c e t e n k i h â t i c r â edilmiştir. S a l t a n a t d e v r i n i n b i l h a s s a son yıllarındaki israflarıyla şöhret b u l a n S u l t a n A z i z ' i n bu i l k zamanlarındaki tasarrufkârlığı k e n d i s i n i n çok i y i niyetlerle t a h t a çıktığı halde sonraları M a h m u d N e d i m vesaire g i b i b i r t a k ı m h a r i s vüzerâ elinde n a z i l b o z u l m u ş o l d u ğ u n u bütün v u z u h i y l e g ö s t e r e n b i r d e l i l d e m e k t i r . İşte b u u m u m î t a s a r r u f t e d b i r l e r i n i n n e t i c e s i o l a r a k M â l i y e n â z ı n M ı s ı r l ı - M u s t a f a Fâzıl p a ş a b i r müddet sonra padişaha devlet büdcesinde m a s r a f yekûnuna n i s ­ b e t l e 43 b i n k e s e f a z l a v a r i d a t t e ' m i n e d i l m i ş o l d u ğ u n u a r z e t m i ş t i r . S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i n hâlet-i r û h i y y e s i n d e b u v a z i y e t i n t a s a r r u f e n d i ş e s i n d e n i s r â f endişesizliğine d o ğ r u b i r istihâleye m u k a d d i m e teşkil ettiğinden' b a h s e d i l i r : Cülusunda karşılaştığı malî buhrânı t a s a r r u f l a önledikten s o n r a , vâridat f a z ­ l a l ı ğ ı k a r ş ı s ı n d a a r t ı k o endişeden k u r t u l m a s ı r u h u n d a b i r n e v i m ü s r i f l i k i s t i ' d â dı v ü c u d a g e t i r m i ş d e m e k t i r ! İşte b u n d a n d o l a y ı g i t t i k ç e s a r a y halkının y e k û n u

23 Ağustos = 26 Safer, Cumartesi: Karadağ eden Serdâr-ı-Ekrem Ömer Paşa'mn Rieka zaferi.

ordusunu

mağlûb

H e r s e k ı s y â n ı e s n â s ı n d a g û y â bîtaraflığını ilân e t m i ş o l a n K a r a d a ğ p r e n s i b i r t a r a f t a n d a s e f e r b e r l i k ilân e d i p t a h ş i d â t a k a l k ı ş t ı ğ ı için, B â b - ı - Â l î t o p l a n a n a s ­ k e r i n d e r h a l t e r h i s i m i s t e m i ş t i r : O s m a n l ı - K a r a d a ğ h a r b i n i n s e b e b i , işte b u haklı talebin reddedilmesidir. B u r e d c e v a b ı üzerine b ü t ü n K a r a d a ğ h u d u d u abluka altına alındıktan s o n r a Serdâr-ı-Ekrem Ömer Paşa G a r p menbâlarmda altmış bin kişiden mürekkep gösterilen o r d u s u y l a hududu geçip dört k o l d a n i l e r l e m i y e başlamış ve Derviş, A b d i v e H ü s e y n A v n i p a ş a l a r ı n k u m a n d a l a r m d a k i k o l l a r ı n h e r b i r i n e istilâ p l â ­ nının t a t b i k i m t e ' m i n e d e c e k v a z i f e l e r vermiştir; b u n l a r d a n Hüseyn A v n i Paşa L i m n e h r i n i geçerken muvaffakıyetsizliğe uğramışsa da, Derviş Paşa'mn çok u s ­ talıklı b i r m a n e v r a i l e D u g a geçidini ç e v i r m i y e m u v a f f a k o l m a s ı Karadağlıların a r t ı k h i ç b i r y e r d e t u t u n a b i l m e l e r i n e i m k â n b ı r a k m a m ı ş t ı r . İşte bunun üzerine R i e k a ' d a Karadağlılar nevmidâne b i r gayretle son b i r hücuma kalkışmışlarsa da, şiddetli b i r t o p ç u ateşi a ç a n Ö m e r P a ş a m u k a b i l b i r t a a r r u z l a d ü ş m a n o r d u s u n u i m h a y a m u v a f f a k olmuştur. Serdâr-ı-Ekrem bu p a r l a k zafer üzerine K a r a d a ğ ' ı n pâyıtahtı olan Tsettinje/ T s e t i n i e = Ç e t i n e ' y e d o ğ r u ilerlediği s ı r a d a , h e r T ü r k z a f e r i n i H ı r i s t i y a n l ı k h i s l e ­ riyle karşılamak i'tiyâdmda b u l u n a n A v r u p a diplomasisi derhal araya girerek T ü r k o r d u s u Çetine'ye g i r m e d e n e v v e l a ş a ğ ı k i f ı k r a d a g ö r e c e ğ i m i z İ ş k o d r a suîh ü n e delâlet e t m i ş t i r . — H e r s e k isyanının t a m a m i y l e y a t ı ş m a s ı işte b u K a r a d a ğ muvaffakıyyeti üzerinedir).

31 Ağustos = 5 Rebî'ül-evvel, Pazar: Osmanlı-Karadağ harbine nihayet veren İşkodra sulh muahedesinin imzası. (Serdâr-ı-Ekrem Ömer Paşa yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z R i e k a z a f e r i y l e K a ­ r a d a ğ o r d u s u n u y e r e s e r d i k t e n s o n r a Ç e t i n e ' y e d o ğ r u ilerlediği s ı r a d a Avrupa d e v l e t l e r i n i n t a v a s s u t ş e k l i n d e k i müdâhaleleri üzerine a k d e d i l m i ş o l a n b u İ ş k o d r a m u a h e d e s i 14 m a d d e d e n mürekkeptir ve bizzat Serdâr-ı-Ekrem tarafından i m z a edilmiştir.

202

K R O N O L O J İ

1862 =

1279

B ü y ü k s e r d â r ı n m a ğ l û p v e k ü s t a h d ü ş m a n a z o r l a k a b u l ettirdiği a ğ ı r şartların e n m ü h i m l e r i ş ö y l e sıralanabilir : 1 — K a r a d a ğ ' ı n dâhili i d a r e s i e s k i ş e k l i n d e k a l a c a k t ı r ; 2 — H u d u t e s k i şeklini m u h â f a z a e d e c e k t i r ; 3 — Karadağ prensi N i c o l a s Petroviç'in son harblerde baş-kumandanlık etmiş o l a n ve « K a r a d a ğ ' ı n kılıcı» sayılan babası M i r k o K a r a d a ğ ' d a n çıkacak ve b i r daha dönmiyecektir; 4 — K a r a d a ğ l ı l a r ı n idhâlât v e i h r â c â t i t i b a r i y l e A n t i v a r i = B a r l i m a n ı n d a n i s t i ­ fâde etmelerine müsâade e d i l e c e k s e de, K a r a d a ğ ' a silâh v e m ü h i m m a t ' idhâli yasaktır; 5 — H e r s k - İşkodra yolunun Karadağ'dan geçen kısmında b i r . çok noktalar T ü r k a s k e r i tarafından işgal edilecek ve b u r a l a r d a b l o c k h a u s / B l o k h a v z l a r kuru­ lacaktır: B u n o k t a l a r sonradan ayrıca tâyin edilecektir; 6 — Karadağlıların b i r d a h a Türk topraklarına tasallut e t m i y e c e k l e r i ve Türk a r a z i s i n d e i s y a n ç ı k a r s a m a d d î v e m â n e v î hiç b i r y a r d ı m d a bulunmıyacakları hakkında bütün K a r a d a ğ i l e r i gelenleri Serdâr-ı-Ekreme senet vereceklerdir; 7 — K a r a d a ğ ' d a h e m h u d u t devletler arasında çıkabilecek ihtilâflar k e n d i a r a l a ­ rında halledllemediği t a k d i r d e Bâb-ı-Âlî y e g â n e m e r c i olacaktır; 8 — K a r a d a ğ hükümeti A r n a v u t l u k ve B o s n a - H e r s e k hudutlarında hiç b i r n e v i t a h k i m a t vücuda getiremiyecektir; 9 — T ü r k p a s a p o r t u o l m a d a n K a r a d a ğ ' a h i ç b i r âile g i r e m i y e c e k v e e ğ e r g i r e r s e d e r h a l çıkarılacaktır. Bâb-ı-Alî b i r müddet s o n r a b u şartların i k i s i n d e n v a z g e ç m i ş t i r : Bunların biri p r e n s M i r k o ' n u n b i r d a h a d ö n m e m e k ü z e r e v a t a n ı n d a n i h r â c ı v e b i r i de blokh a v z l a r inşâsı h a k k ı n d a k i h ü k ü m l e r d i r : « K a r a d a ğ ' ı n k ı l ı c ı » d e n i l e n i h t i y a r M i r ko'ya merhamet buyurulup memleketinde k a l m a s ı n a m ü s â a d e edilmiştir. B l o k h a v z l a r m e s e l e s i n d e R u s l a r , g ü r ü l t ü ç ı k a r m a k istemişlerse de Bâb-ı-AIî kulak a s m a m ı ş v e h a t t â d e r h a l b i r b l o k h a v z y a p t ı r m ı ş t ı r : F a k a t işin içine F r a n s a i l e A v u s t u r y a ' n ı n d a k a r ı ş ı p y ı k ı l m a s ı n ı i s t e m e l e r i üzerine işin r e n g i d e ğ i ş i p m e ­ sele siyasî b i r v e h â m e t a r z e t m i y e b a ş l a d ı ğ ı için, 1863 = 1279 s e n e s i 3 M a r t t = 12 R a m a z a n Salı g ü n ü S a d r - ı - a ' z a m Y u s u f K â m i l P a ş a K a r a d a ğ p r e n s i N i c o l a s ' y a İşkodra muâhedesinin b l o k h a v z l a r hakkındaki altıncı m a d d e s i n i n ibtâline Z â t - i Şâhânenin müsâade buyurduğunu ve yalnız b u tahkimatın himâye edeceği y o l u n dâima açık kalması ve yolcuların m â r u z o l a b i l e c e k l e r i zararların d a K a r a d a ğ h ü ­ kümeti tarafından t a z m i n e d i l m e s i şart olduğunu tebliğ etmiştir. P r e n s N i c o l a s b u şartı d e r h a l k a b u l e t m i ş v e n i h a y e t K a r a d a ğ ' d a k i b l o k h a v z a n ­ c a k 18641=1281 s e n e s i H a z i r a n = M u h a r r e m a y ı n d a y ı k t ı r ı l m ı ş t ı r : F a k a t b u n a m u ­ k a b i l bütün K a r a d a ğ h u d u t b o y u n c a Osmanlı arâzisindc b i r ç o k b l o k h a v z l a r y a p ­ t ı r ı l a r a k b u iptidaî m e m l e k e t sıkı b i r t a h k i m a t ç e n b e r i içine a l ı n m ı ş t ı r ) .

8 Eylül=13 Rebî'ül-evvel, Pazartesi: Sırbistan'daki Türk kaleleri hakkındaki istanbul protokolünün imzası. ( Y u k a r ı k i sene v u k u â t m m «15 , H a z i r a n , , f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z B e l g r a d v a k ' a smı R u s y a ile b e r a b e r Türkiye a l e y h i n e v e Sırbistan lehine istismâr e t m e k i s t i y e n F r a n s a ön-ayak o l a r a k i s t a n b u l ' d a b i r süferâ konferansı toplanmasına sebeb olmuş ve b u k o n f e r a n s t a İtalya'nın d a müzâheretini t e ' m i n etmiştir: Böyle b i r « M e c l i s - i . m ü k â l e m e » n i n i ç t i m â i l ü z u m u n u i s b â t için i l e r i sürülen sebep, 1 8 5 6 = 1272 v u k u â t m m «30 M a r t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z P a r i s muâhedesinin 28 i n c i m a d d e s i m u c i b i n c e O s m a n l ı h â k i m i y y e t i n d e b u l u n a n Sırp p r e n s l i ğ i n i n R u s h i m â ­ y e s i y e r m e o muâhedede imzâları b u l u n a n d e v l e t l e r i n müşterek kefâletleri a l ­ tına a l ı n m ı ş o l m a s ı d ı r : H a l b u k i o t a r i h t e n b e r i a y n i muâhed'e a y n i d e v l e t l e r ta­ r a f ı n d a n T ü r k i y e a l e y h i n e m ü t e m â d i y e n ihlâl e d i l m i ş t i r : M i s a l o l a r a k yakarda 18601=1277 v u k u â t m m « 5 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . İşte b u n d a n d o l a y ı Avrupa ' devletleri nazarında P a r i s muâhedesi Türkiye aleyhine m e r ' i y y e t i n i dâimâ mu-

1863

=

OSMANLI

1279

hâfaza eden ve Türkiye lehine gelmiş

203

TARİHİ

artık hiç h ü k m ü

kalmıyan

tuhaf

bir vesika

hâline

demektir.

İngiltere, F r a n s a , İtalya, P r u s y a , R u s y a ve Türkiye arasında a k d e d i l e n i s t a n b u l konferansında F r a n s a s e f i r i M a r q u i s de M o u s t i e r B e l g r a d k a l e s i n i n Sırplara t e r k i için çok çalışmışsa d a i n g i l t e r e i l e Avusturya'nın m u h a l e f e t i n d e n dolayı muvaf­ f a k o l a m a m ı ş v e n i h a y e t b u g ü n i m z â l a n a n p r o t o k o l d e y a l n ı z şu esaslar kabul edilmiştir : 1

—

Türk

Eskice 2

—

hâkimiyyetinde

Sırbistan'a Belgrad,

bulunan

Sırp

kalelerinden

Sokod

Sabacz=Böğürdelen,

islâm Türk hâkimiyyetinde

Smenderevo=Semendire ve

ilga

mukabil

lüzum

Bâb-ı-Âlî

üzerine

Gladova=Feth-üI-

edilmiştir;

5 — B e l g r a d şehri g i b i v a r o ş i s t i h k â m l a r ı d a S ı r p l a r a

tereceği

=

oturabileceklerdir;

4 — B e l g r a d şehrindeki T ü r k karakolları

Buna

Oujitza/Ujitza

kalacaktır;

3 — Müslümanlar yalnız kalelerde

6 —

ve

terkedilmiştir;

Belgrad

muhtelit

bırakılmıştır;

bir komisyonun

kalesini tevsi

kümetiyle anlaşarak icab eden arâziyi istimlâk

askerlik

edebilecek ve

bakımından

bu hususta

Sırp

gös­ hü­

edecektir.

Sırbistan'a i k i ' k a l e t e r k i v e B e l g r a d şehrinden T ü r k karakollarıyla Müslüman ahâlinin ç e k i l m e s i g i b i T ü r k i y e a l e y h i n d e k i a ğ ı r v e haksız esaslarına rağmen Sırplar b u p r o t o k o l ahkâmından gene m e m n u n olmamışlardır! Sırbistan'daki

son dört

kalenin

t m m «10 N i s a n » f ı k r a s ı n a

!

de

Sırplara

terki

için

aşağıda

1867=1283

vukuâ­

bakınız).

1883 =

1279

2 Kânunusâni = 11 Receb, Cuma: Sadr-ı-a'zam Keçeci-zâde Meh­ met! Fuad Paşa'nın isti'fâsı. ( F u a d P a ş a ' n ı n i s t i ' f â s m a sebeb, S u l t a n A z i z ' i n a s k e r î m a s r a f l a r için f a z l a t a h ­ sisat ayrılmasını istemesine m u k a b i l Paşa'nın büdce muvâzenesini i l e r i sürerek m u h â l e f e t g ö s t e r m e s i , b i r t a k ı m m u k a r r e b l e r i n ilkaâtı y ü z ü n d e n b â z ı m â r u z â t ı ­ nın n e t i c e s i z k a l m a s ı , b u suretle sarayın hükümet salâhiyyetlerine tecâvüz et­ m e s i v e işte b u n d a n d o l a y ı F u a d p a ş a ' n ı n a r t ı k « i ' t i m â d - ı t â m „ d a n mahrum o l d u ğ u n a k a n â a t g e t i r m e s i d i r : S a d â r e t m ü d d e t i 1 8 6 1 = 1 2 7 8 s e n e s i 22 T e ş r i n i s â n i 1= 19 C u m â d a - l - û l â C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 1 a y , 10 g ü n d ü r . H â r i e i y y e n â z ı n  l î P a ş a d a k e n d i s i y l e b e r a b e r isti'fâ e t m i ş s e de k a b u l e d i l m e ­ d i k t e n b a ş k a , F u a d P a ş a b i l e h a l e f i Y u s u f K â m i l p a ş a ' d a n inhilâl e d e n M e c l i s - i V â l â reisliğine t â y i n e d i l m i ş t i r : B u n u n l a b e r a b e r Keçeci-zâde'nin bir müddet g ö z d e n d ü ş m ü ş o l d u ğ u r i v a y e t e d i l i r . — G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf için b e ş i n c i c i l t t e « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 232 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) .

5 Kânunusâni = 14 Receb, Pazartesi: Meclis-i-Vâlâ reisi Yusuf Kâmil Paşa'nın sadâreti. ( F u a d P a ş a ' n ı n y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z isti'fâsı üzerine S a d â r e t m a k a m ı ü ç gün münhal kaldıktan s o n r a A r a b g i r l i Y u s u f Kâmil Paşa sadr-ı-a'zam olmuş­ t u r -. M ı s ı r v a l i s i M e h m e t A l i P a ş a ' n ı n d â m â d ı v e Z e y n e b H a n ı m ' m k o c a s ı olan Kâmil Paşa Üsküdar'daki Zeyneb-Kâmil hastahânesinin müessişi v e «Telemak» mütercimi' o l m a k l a mâruftur. M e n s u b olduğu Gök-beyi sülâlesinin Akkoyunlu h â n e d â n ı n d a n o l d u ğ u r i v a y e t e d i l i r . — G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf i ç i n b e ş i n c i c i l t t e « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 233 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) .

204

1863 =

K R O N O L O J İ

1279

3 Nisan = reketi.

13 Şevval, Cuma: Sultan Aziz'in Mısır seyahatine ha­

(Umumiyetle

Şevvâl

Cuma Ali

günü

«14 o ayın

Cuma»

tarihinden

13 ü n e . m ü s a d i f t i r .

—

ve

hâlini

Sultan Aziz'in almıya

başlıyan

merbutiyyetlerini sırada

a'zam Fuad

hünü yeniden

bu

Osmanlı

bu

Yusuf

Kâmil

reisliğinden Sadâretten

maksadı,

vilâyetine

teşvikidir;

seyâhatte

pâdişâhın

gitmekle

gözden

maiyyetinde

bir

istanbul'a

bir

olan

sâbık

vukuatının

düştüğünü bulunup

ettiğin­ hükümet

üçüncü

nakledilmiş

âmil

de

Sadr-ı«2

Kâ­

gördüğümüz eski

O S M A N L i

1282

TARİH

1864 =

205

İ

1281

Mehmed

teşvik

ayrı

=

takvimde

meşhur

Mısırlıların

Y u k a r d a b u sene

üzerine

hakikî

paşa'nın âdetâ

bahsedilir;

Ser-askerliğe

isti'fâsı

de,

seyâhate

A l i isyânındanberi istediğinden

P u a d Paşa'nın

fıkrasında

Paşâ'nın

Mehmed

kuvvetlendirmek

Meclis-i-Vâlâ

Keçeci-zâde

nunusâni»

de

bahsedilirse

Pâdişâhı

Paşa'nın dâmâdı olan y e n i Sadr-ı-a'zam

den

o

1866

teveccü­

kazanmaktır.

B u g ü n selâmlık r e s m i n d e n sonra Dolmabahçe sarayında toplanan vükelâ ve devlet erkânına i l t i f a t t a b u l u n a n S u l t a n A z i z «Peyz-i-Cihâd „ v a p u r u y l a Mısır'a h a r e k e t e d e r k e n d e v l e t - a d a m l a n y l a p â y ı t a h t ahâlisi t a r a f ı n d a n v a p u r l a r v e k a ­ k a l a r l a M a r m a r a açıklarına k a d a r teşyi edilmiştir Şehzadelerden" v e l i a h d M u ¬ r a d , Abdülhamid ve M e h m e t Reşat E f e n d i l e r l e r devlet erkânından S e r - a s k e r P u a d ve Kapdan-ı-deryâ Ateş-Mehmet Paşalardan başka saray erkânmdan bâzüanyla sonraları i k i defa Şeyh-ül-islâm olan Muallim-i-Sultânî Akşehirli H a s a n F e h m i E f e n d i de b u s e y â h â t t e S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i n m a i y y e t i n d e ' bulunmuşlardır. P â ­ dişâhların s e f e r l e r i y l e s e y a h a t l e r i n d e i s t a n b u l ' a b i r K a y m a k a m bırakılması e s k i d e n b e r i â d e t t i r : B u v a z i f e y e de S a d r - ı - a ' z a m Y u s u f K â m i l P a ş a t â y i n e d i l m i ş t i r . Mısır'da m i s l i görülmemiş tezâhürlerle karşılanan S u l t a n A z i z ' i n istikbâl raerâsi* m i n e tenıâs eden A l i F u a d B e y «Ricâl-i mühimme-i siyâsiyye»sinde F u a d P a ­ şa'nın ustalıklı b i r h a r e k e t i n i anlatır: :

«pâdişâhın Mısır'a vusulünde rükûbuna mahsûs o l a r a k g a a y e t mükellef b i r a t ç e k i l ü p v a l i İ s m a i l v e F u a d P a ş a l a r i ç ü n de b a ş k a c a a t l a r i h z â r edilmiş o l d u ğ u h a l d e . F u a d P a ş a k e n d i s i içün h a z ı r l a n a n a t a b i n m e k t e n i c t i n â b i l e p â d i ş â h ı n atının r i k â b m a y a p ı ş a r a k y a y a n g i t m e ğ e a z m e t m i ş v e b u n u g ö r ü n c e İ s m a i l P a ­ ş a ' n ı n c a m s ı k ı l m a k l a b e r a b e r o d a m ü ş a r ü n i l e y h i n h a r e k e t i n e imtisâl m e c b u r i y yetinde kalmışdır». B u seyâhat esnâsmda Mısır v a l i s i i s m a i l Paşa'nın pâdişâhı eğlendirip gözüne g i r m e k için t e r t i b e t t i ğ i f e v k a l â d e m u h t e ş e m e ğ l e n c e â l e m l e r i n i n S u l t a n A z i z ' i s e f a h a t v e i s r â f a m e y l e t t i r e n âmillerin en mühimlerinden olduğu hakkında bir rivayet vardır).

1 Haziran - 13 Züihicce, Pazartesi: Yusuf Kâmil Paşa'nın azliyle Keeeei-zâde Fuad Paşa'nın Ser-askerlik uhdesinde kalmak üzere ikinei sadâreti. ( B u değişikliğin sebebi, yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z Mısır seyâhati esnâsmda F u a d P a ş a ' n ı n z a r â f e t v e d i r â y e t i y l e p â d i ş â h a y e n i d e n hulûl e d i p e s k i t e v e c c ü ­ hünü e s k i s i n d e n f a z l a o l a r a k t e k r a r k a z a n m ı ş o l m a s ı d ı r : S a d â r e t e t â y i n i n d e n 22 g ü n e v v e l 10 M a y ı s = 2 1 Z ü l k a ' d e P a z a r g ü n ü « Y â v e r - i - E k r e m » l i k t e v c i h i y l e t a l ­ t i f edilmiş v e n i h a y e t b u g ü n de S e r - a s k e r l i ğ e ilâveten i k i n c i d e f a o l a r a k S a d r - ı a'zam olmuştur; b u suretle F u a d Paşa h e m Sadr-ı-a'zam, h e m Ser-asker, h e m Y â v e r - i - E k r e m o l m a k i t i b a r i y l e devletin en mühim pâyelerini cem'etmis demek­ t i r : Bâb-ı-Alî'ye Yâver-i-Ekremlik kordonlarıyla g i t m e s i n i Alî paşa'nın h a f i f l i k sayıp t e n k i d ettiğinden b a h s e d i l i r . . r

A z l i n d e n 12 g ü n s o n r a t e k r a r M e c l i s - i - V â l â reisliğine t â y i n e d i l e n Y u s u f Kâmil Paşa'nın sadâreti b u senenin 5 K â n u n u s â n i = 1 4 R e c e b P a z a r t e s i gününden i t i b a ­ r e n 4 a y , 27 gün sürmüştür. _ G ü n t a r i h l e r i n d e k i ihtilâflar için « V e z i r - i - a ' z a m î a r » c e d v e l i n d e 233 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) .

28 Haziran = 23 Muharrem, Salı: Memleketeyn hyan istanbul protokolünün imzâsı. (Millî

meclisleri

ayrı

tihâb etmek

suretiyle

Bâb-ı-Âlî'yi

hem

ve

Boğdan'm

olduğu

Avrupa

son

halde

her

ikisi

de

K u m a n y a birliğine doğru devletlerini

hukukî

A ğ u s t o s „ ve 1 8 5 9 = 1 2 7 6

emr-i-vftkı*

vaziyetleri

vukuâtmm

miralay çok

için

«25 E y l ü l »

Couza/Kuza'yı

mühim

b i r adım

karşısında

yukarda

birliğini tamam-

bırakmış

1858=1275

fıkralarına

prens

atarak

inhem

olan

Eflak

vukuatının

«19

bakınız.

B u sırada M e m l e k e t e y n efkâr-ı-umumiyyesi mütemadi b i r h e y e c a n ve galeyan içindedir • B u millî h e y e c a n ı n e n b ü y ü k h e d e f i R u m a n y a birliğinin b i r a n e v v e l t a h a k k u k u d u r i s t e b u n d a n dolayı tek prens emr-i-vâkımı k a b u l e t t i r d i k t e n s o n r a h ü k ü m e t l e r i y l e millî m e c l i s l e r i n i d e b i r l e ş t i r e r e k i k i n c i e m r - i - v â k ı a d a b i r a n evvel, girişmekte tereddüd etmemişlerdir. B u sırada A v r u p a d e v l e t l e r i içinde e n a t ı l g a n d e v l e t rolünü o y n ı y a n F r a n s a h e r t a r a f t a n ü f u z u n u y ü r ü t m e k için y e r i n e g ö r e m u h t e l i f prensipler tâkib etmekte ve meselâ F i l i s t i n , S u r i y e v e Lübnan'da K a t o l i k l i k , Sırbistan meselesinde milli­ y e t v e H ı r i s t i y a n l ı k , G i r i t m e s e l e s i n d e e s k i kültür v e insanlık p r e n s i p l e r i n i t â k i b e t t i ğ i g i b i M e m l e k e t e y n i s i n d e de L â t i n l i k d â v â s ı p e ş i n d e d i r ! K ı r ı m m u h a r e b e s i n d e R u s y a ' y a k a r ş ı birleşen m ü t t e f i k l e r t e s â n ü d ü n d e n de a r t ı k esef k a l m a m ı ş t ı r : İ n g i l t e r e A v r u p a işlerinden e l ç e k i p « M u h t e ş e m - i n z i v â » y o l u n u tutmuş, A v u s t u r y a gittikçe büyüyen P r u s y a tehlikesiyle karşılaşmış ve Kırım m u h a r e b e s i n i n y o r g u n l u ğ u n u h e n ü z ç ı k a r m a m ı ş o l a n B â b - ı - A l î de A v r u p a dev­ letler manzumesinde h e r türlü i s t i n a d g â h t a n mahrum kalmıştır. Memleketeyn i d a r e s i n d e k i i k i n c i e m r - i - v â k ı m d a k a b u l ü işte b u y ü z d e n d i r : Y a l n ı z B â b - ı - A l î ' ­ n i n 2 K â n u n u e v v e l 1 8 6 1 = 2 9 C u m â d a - l - û l â 1278 P a z a r t e s i g ü n ü k a b u l e t t i ğ i E f l a k - B o ğ d a n birliği, O s m a n l ı m e n b â l a r m d a « K u z a B e y » d e n i l e n B i r i n c i A l e x a n d r e J e a n devrine münhasırdır. M e m l e k e t e y n efkâr-ı-umumiyyesi Bâb-ı-Âlî'nin b u muslihâne siyasetiyle yatış­ mış değildir: Bütün mesele, b u hukukî v a z i y e t i K u z a ' m n p r e n s l i k devrine mün­ h a s ı r o l m a k t a n k u r t a r ı p millî v e d â i m î b i r h a k şekline getirmektir. E s k i mütte­ fiklerin yukarda g ö r d ü ğ ü m ü z v a z i y e t l e r i n d e n dolayı Bâb-ı-Âlî n i h a y e t işte bu ş a r t ı d a k a b u l e m e c b u r o l d u ğ u için i s t a n b u l ' d a A v u s t u r y a , F r a n s a , İ n g i l t e r e , i t a l ­ y a , P r u s y a ve R u s y a d e v l e t l e r i n i n iştirâkiyle b i r k o n f e r a n s toplanmış ve b u gün im'zâ e d i l e n y i r m i m a d d e l i k p r o t o k o l d e n i h a y e t şu e s a s l a r t e s b i t e d i l m i ş t i r : 1 _ Müttahid E f l a k ve B o ğ d a n beyliği şimdiye k a d a r olduğu g i b i b u n d a n s o n r a da Türk hâkimiyyetinde kalacaktır; 2

—

Türkiye'nin

akdetmiş

olduğu

muahedeler

Memleketeyn

prensliğine

de

şâ­

mildir; 3 _

Eflâk ve Boğdan b i r prens

rafından 4

_

lerde

idare

B u meclislerin

vazife

bütün tafsilâtiyle

Memleketeyn

idaresinde

b i r millî m e c l i s l e

meselesinin

«22/23 Şubat» ve

ve

izah

salâhiyyetleriyle

intihap

bundan

sonraki

«19 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a

Boğdan

meclisleri

usulleri muhtelif

madde­

safhaları

için

tarafından

aşağıki

sene

vukuâtmm

bakınız).

1282

22/23 Şubat=6/7 Şevvâl, Perşenbe/Cüma beyi Birinci Alexandre Couza/Kuza'mn ıskaatı. ve

ta­

edilmiştir.

1866 =

(Eflak

b i r âyan meclisi

edilecektir;

«Birinci

geeesi:

Alexandre-Jean»

Memleketeyn ismiyle

Mem-

1866

K R O N O L O J İ

206

=

1283

l e k e t e y n ' i n m ü ş t e r e k b e y l i ğ i n e s e ç i l m i ş o l a n m i r a l a y C o u z a / K u z a için yukarda 1 8 5 9 = 1 2 7 6 v u k u a t ı n ı n «25 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Osmanlı menbâlarmda «Kuza B e y » denilen b u y e r l i voyvodanın h e r i k i m e m l e k e t tarafından müştere­ k e n intihâbını B â b - ı -  i i b i r h a y l i t e r e d d ü t t e n s o n r a t a s d i k a m e c b u r o l d u ğ u h a l d e , şâir Z i y â P a ş a m e ş h u r « Z a f e r - n â m e » s i n d b u i n t i h â b m m e s ' û l i y y e t i n i de  l î P a şa'ya y ü k l e m e k i ç i n e

:

Etti

b i r yüzbaşı'yı

Memleketeyn

üzre

kral!

d e m i ş s e de, b i r ç o k i t h a m l a r ı g i b i b u n u n d a aslı y o k t u r . M e m l e k e t i n e b i r çok hizmetlerde bulunmuş o l a n K u z a B e y dâhüî siyasetinde b i l h a s s a ç i f t ç i v e k ö y l ü t a b a k a l a r ı n a istinâd e t m i ş s e de m i l l e t m e c l i s i y l e g e ç i n e m e d i ğ i için 14 M a y ı s 1864 . = 7 Z ü l h i c c e 1280 C u m a r t e s i g ü n ü m e c l i s i f e s h e d i p diktatörlüğe başlamış, f a k a t v e r g i l e r i n gittikçe^ a ğ ı r l a ş m a s ı v e m a i y y e t a d a m l a ­ rının m a l î rezâletleri y ü z ü n d e n a r t ı k e s k i itibarını k a y b e t m i ş o l d u ğ u için a s k e r î b i r darbe ile k e n d i s i n i d e v i r m e k üzere R o m â n u l gazetesi müdürü m e b ' u s R o s e t t i ' n i n idaresinde g i z l i b i r teşebbüs hazırlanmış ve n i h a y e t b u gece sarayında basılan M e m l e k e t e y n prensi B i r i n c i A l e x a n d r e - J e a n = K u z a B e y b i r ferâgat beyannâmesi İ m z â l ı y a r a k canını k u r t a r m ı ş t ı r . B u h a r e k e t i yapanların maksadı M e m l e k e t e y n ' i n başına b i r ecnebi prens getir­ m e k t i r : İlkönce B o u r b o n hânedânından b i r Fransız p r e n s i g e t i r m e k istemişlerse de, y e r l i p r e n s e s a s ı n a m u g a y i r o l a n b u t a l e p 10 M a r t i = 2 2 Ş e v v â l C u m a r t e s i g ü n ü p a r i s ' d e t o p l a n a n süferâ konferansı tarafından k a b u l edilmemiştir: A ş a ğ ı k i fık­ r a y a da bakınız).

19 Nisan = 3 Zülhicce, Perşenbe: Prusya hânedânından Charles de HohenzoIIern'in Memleketeyn beyliğine intihabı.

prens

( M ü t t a h i d E f l a k v e B o ğ d a n b e y l i ğ i n i n b a ş ı n a e c n e b i b i r p r e n s , intihâbını yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z sebepten dolayı P a r i s konferansı k a b u l etmemiş o l ­ d u ğ u h a l d e , y u k a r d a 1 8 6 4 = 1 2 8 1 v u k u a t ı n ı n «28 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö z d e n g e ­ ç i r d i ğ i m i z e m r - i - v â k ı ' l a r a a r t ı k alışmış o l a n R u m e n milliyetçileri b u m e s e l e y i de e l - ç a b u k l u ğ u i l e o y o l d a h a l l e k a l k ı ş m ı ş v e işte b u n d a n d o l a y ı P a r i s k a r a r ı n d a n t a m kırk gün sonra M e m l e k e t e y n m i l l e t meclisi P r u s y a hânedânından prens C h a r l e s ' i «Birinci Karol» i s m i y l e M e m l e k e t e y n ' e bey seçerek h e m metbû devlet olan Türkiye'yi, h e m k e f i l vaziyetinde b u l u n a n Avrupa devletlerini yeni bir e m r - i - v â k ı ' l a k a r ş ı l a ş t ı r m ı ş t ı r ! B u t u h a f intihabın d e v l e t l e r c e k a b u l ü n d e e n m ü ­ h i m rolü Ü ç ü n c ü N a p o l e o n ' u n o y n a m ı ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . Muhtelif muahedelerle teşkilât nizâmnâmelerinin ihlâlinden dolayı Bâb-ı-Â!î p e k haklı o l a r a k i'tirâz e t m i ş v e h a t t â T u n a b o y l a r ı n d a t a h ş i d â t a b a ş l a m ı ş s a d a , aşağıki sene v u k u â t m m «2 Eylül» fıkrasında g ö r e c e ğ i m i z G i r i t buhranından dolayı n i h a y e t b u e m r - i - v â k ı m d a k a b u l ü n e m e c b u r o l m u ş t u r : A ş a ğ ı k i s e n e n i n «26 T e ş ­ rinievvel» fıkrasma bakınız).

1866 = 28 Mayıs = değişmesi.

13 Muharrem,

1283

Pazartesi:

Mısır

veraset

usulünün

( A z a m e t v e istilâ d e v i r l e r i n d e e t r â f m d a k i irili-ufaklı d e v l e t l e r i y u t a r a k ü ç k ı t ' a y a yayılan Osmanlı imparatorluğunun i n h i t a t d e v r i n d e k i inhilâl t a r z ı d a b â z ı vilâyetlerinin t e d r i c e n b ü n y e s i n d e n a y r ı l ı p irili-ufaklı d e v l e t l e r şeklini a l m a s ı n d a g ö s t e r i l e b i l i r : B a l k a n l a r d a k i h ı r i s t i y a n d e v l e t l e r i h e p işte b ö y l e t e ş e k k ü l e t t i k l e r i g i b i , A f r i k a ' d a k i M ı s ı r m ü s l ü m a n h ü k ü m e t i de a y n i s e y r i t â k i b e d e r e k t e ş e k k ü l etmiştir.

1866 Bu

=

1283

sırada

likleri

OSMANLİ

bir taraftan Memleketeyö=Bumanya,

Avrupa

devletlerinin

mütemâdi

b i r taraftan da M e h m e d

lilerinin

ismail

beşincisi

olan

ricen

istihâlesini

te'min

Paşa

istanbul'a

sâyesinde

Sırbistan

himâyeleri

tiklâle d o ğ r u g i d e r k e n ,

teşem ve giranbahâ hediyeler

207

TARİHİ

irsi

ve

hattâ

sâyesinde

A l i sülâlesinden yağdırdığı

altın

Karadağ

muhtâriyyetten gelen

külçeleriyle

valiliklerden hükümdarlığa

edebilecek i m t i y a z l a r k o p a r m a k l a

Mısır doğru

bey­ is­ va­ muh­ ted­

meşguldür!

İ s m a i l P a ş a m ü n â s e b â t m d a g i r g i n , i n s a n a v l a m a k t a pişkin, s o n d e r e c e k u r n a z , d o l a p ç e v i r m e k t e n y o r u l m a z , velhâsıl e m s â l i p e k a z b i r « i d a r e c i » d i r : İşte b ü t ü n b u m e n f i m e z i y y e t l e r i y l e t ü k e n m e z altınları s â y e s i n d e s a r a y d a n B â b - ı - Â l i ' y e k a ­ dar i s t a n b u l ' d a b i r çok t a r a f d a r l a r avlamış, S u l t a n A z i z ' i n gözüne girmiş, k e n d i s i de p â d i ş â h ı n b e n d e g â n m d a n o l m a k i t i b a r i y l e e n b ü y ü ğ ü n d e n e n k ü ç ü ğ ü n e k a d a r bütün Mâbeyn ve Bâb-ı-Âlî erkânına güler yüz gösterip: — K a p u yoldaşım! d i y e a r k a d a ş ç a tatlı d i l l e r d ö k m ü ş ve h a t t â r i v a y e t e n a z a r a n s a r a y ı n h a r e m - a ğ a larmı bile b u g i b i h i t a p l a r d a n m a h r u m etmemiştir! B u sırada üstüste i m t i y a z l a r k o p a r m a s ı işte b u s â y e d e d i r . i s m a i l P a ş a ' n m istihsâline m u v a f f a k o l d u ğ u i l k m ü h i m i m t i y a z , M e h m e d A l i P a ş a d e v r i n d e n b e r i câri o l a n Mısır veraset usulünün k e n d i n e s l i lehine t e b d i l i d i r : S u l ­ t a n A z i z ' i n b u g ü n verdiği b i r f e r m a n m u c i b i n c e Mısır verâsetinde âilenin e n b ü y ü ğ ü n ü e s a s ittihâz e d e n « E k b e r i y y e t » k a i d e s i kaldırılıp m e ş h u r İ b r a h i m p a ­ şa'nm oğiu olan i s m a i l Paşa'dan i t i b a r e n A v r u p a hânedanlarmda olduğu g i b i b a ­ b a d a n o ğ u l a i n t i k a l esası k a b u l edilmiş v e tabiî b u s u r e t l e İ s m a i l P a ş a ' n m a m c a ­ z a d e l e r i n d e n b a ş k a k e n d i k a r d e ş i o l u p o s ı r a d a i s t a n b u l ' d a M e c l i s - i - Âlî-i H a z â i n reisliğinde b u l u n a n M u s t a f a F â z ı l P a ş a ' n ı n b i l e v e r â s e t h a k l a r ı ibtâl e d i l m i ş d e ­ m e k t i r : F â z ı l P a ş a i l e k a r d e ş i n i n arası işte b u n d a n d o l a y ı a ç ı l m ı ş vo m e ş h u r M e h ­ m e d A l i Paşa'nm oğlu H a l i m Paşa ile i k i n c i meşrutiyet devrinde b i r i Sadr-ı-a'zam v e b i r i d e N â f i a n â z ı n o l a n o ğ u l l a r ı S a i t H a l i m v e A b b a s H i l m i P a ş a l a r işte b u y ü z d e n hıdiv o l a m a m ı ş l a r d ı r . G e n e a y n i v e r â s e t f e m i ânı m u c i b i n c e S e v â k i n v e M u s a v v a ' k a z â l a r ı M ı s ı r v i l â ­ y e t i n e i l h a k e d i l m e k s u r e t i y l e senevî 80 b i n k e s e l i k M ı s ı r v e r g i s i 150 b i n k e s e ­ y e — 7 5 0 b i n O s m a n l ı altınına ç ı k a r ı l m ı ş v e 1841 = 1257 v u k u â t m m «24 M a y ı s „ fıkrasında M e h m e d A l i p a ş a ' y a verilmiş olduğunu g ö r d ü ğ ü m ü z f e r m a n mucibince a ' z a m î 18 b i n kişiden i b a r e t o l m a s ı l â z ı m g e l e n M ı s ı r o r d u k a d r o s u n u n 30 b i n k i ­ şiye çıkarılmasına d a müsâade edilmiştir! B u suretle i s m a i l P a ş a b i r f e r m a n l a b i r k a ç i m t i y a z b i r d e n k o p a r m ı ş d e m e k t i r ! P a ş a ' n m b u n d a n s o n r a elde ettiği d i ğ e r i m t i y a z l a r için a ş a ğ ı k i f ı k r a i l e d a h a a ş a ğ ı d a 1 8 7 2 = 1 2 8 9 v u k u â t m m « 2 8 E y l ü l » fıkrasına bakınız).

2 Haziran = ünvânmm tevcihi.

18 Muharrem, Cumartesi: Mîsır valilerine «Hıdiv»

( M ı s ı r ' ı » g ü l e r y ü z ü , tatlı d i l i v e m u h t e ş e m p i ş k e ş l e r i y l e m e ş h u r v a l i s i İsmail P a ş a ' n m yukarıki fıkrada gördüğümüz verâset fermanından beş gün sonra ko­ pardığı b u p a r l a k ü n v â n m t e v c i h i n i J o n q u i e r e 1867=1284 senesine ve i o r g a d a 1 8 7 3 = 1 2 8 0 s e n e s i H a z i r a n = R e b î ' ü l - â h i r a y m a m ü s â d i f g ö s t e r i r s e de d o ğ r u " d e ğ i l ­ d i r : T f e k ç e m e n b â l a r d a d a b â z ı yanlış t a r i h l e r e t e s a d ü f e d i l i r . M ı s ı r valiliğinin b i r t a r a f t a n irsî o l m a s ı v e b i r t a r a f t a n d a y u k a r ı k i fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i Sevâkin ve M u s a v v a ' k a z â l a r m m ilhâkıyla d a h a f a z l a genişle­ m i ş o b u a s ı n d a n b a ş k a 18 b i n kişilik o r d u s u n u n 30 b i n e ç ı k a r ı l m a s ı , alelâde b i r «vali» finvânım ötedenberi sönük b u l a n i s m a i l P a ş a ' n m Y u s u f - P e y g a m b e r ' i t a k l i d e n « A z i z - i - M ı s r » ü n y â n m a tâlip ç ı k m a s ı y l a n e t i c e l e n m i ş , f a k a t S u l t a n A z i z ' i n i s m i y l e i l t i b â s m d a n d o l a y ı b u şekil m ü n â s i p g ö r ü l m ' e m i ş ' v e n i h a y e t A c e m c e d e hem hükümdar, h e m v e z i r mânâlarına gelen ve Bâb-ı-Âlî resmî dilinde de Sadr-ı-a'zamlarla bâzı m ü h i m vüzerâ hakkında hürmeten kullanılan «Hıdiv» k e l i ­ m e s i l a s t i k l i m â h i y y e t i n d e n d o l a y ı t e r c i h e d i l m i ş t i r ! i s m a i l P a ş a ' y ı alelâde b i r

1866 =

208

KRONOLOJİ

1863

= 1283

v a l i v a z i y e t i n d e n k u r t a r d ı ğ ı için s e v i n d i r e n b u t u m t u r a k l ı ünvâna âit ferman b u g ü n ç ı k m ı ş v e işte b u t a r i h t e n i t i b a r e n k e l i m e « t a ' r î b » e d i l m i ş , y â n i A r a p ç a y a d a g e ç m i ş o l d u ğ u için Mısır v i l â y e t i n e artık « H ı d i v i y y e t - i Mısriyye» deniimiye başlamıştır. D a h a M e h m e d A l i P a ş a d e v r i n d e n i t i b a r e n Mısır v a l i l e r i n e v e z â r e t i n fevkinde b i r rütbe o l a n « S a d â r e t p â y e s i » t e v c i h edilmiş v e b u s u r e t l e b u n l a r Avrupa'da p r e n s l e r h a k k ı n d a kullanılan « A l t e s s e = F e h â m e t m e â b » ü n v â n m ı i h r â z e t m i ş l e r ­ d i r : Y u k a r d a 1 8 4 1 = 1 2 5 7 v u k u a t ı n ı n «24 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . B u s e f e r t e v c i h e d i l e n « H ı d i v » ü n v â n ı üzerine M ı s ı r eyâleti a r t ı k b i r E m â r e t = p r e n s l i k vaziyetine gelmiş d e m e k t i r ; bununla beraber Osmanlı pâdişâhı Mısır hıdivini a l e l a d e b i r v a l i g i b i istediği z a m a n a z l e t m e k salâhiyyetini hâiz o l d u ğ u d a u n u t u l m a m a l ı d ı r : N i t e k i m İ s m a i l P a ş a 1 8 7 9 = 1 2 9 6 s e n e s i 25 H a z i r a n i = 5 R e c e b Çarşanba günü S u l t a n H a m i d tarafından azledilmiş v e y e r i n e oğlu M e h m e t T e v f i k P a ş a hıdiv o l m u ş t u r . — A ş a ğ ı d a 1872 = 1289 v u k u â t m m «28 E y l ü l » f ı k r a s ı n a da bakınız).

iptiiâsma

1283

OSMANLI

tutulmuştur : B u küçük

2GS*

TARİHİ milletin en büyük

hatâsı

küçüklüğünü

anlıya-

mamasıdır. B a v y e r a kralı B i r i n c i L o u i s ' n i n 1832 de Y u n a n k r a l l ı ğ ı n a s e ç i l m i ş o l a n o ğ l u B i ­ r i n c i O t h o n 1862 ihtilâli üzerine d e v r i l i n c e « B i r i n c i Y o r g i » i s m i y l e k r a l seçilen, ve b i r R u s prensesiyle evlenen Danimarkalı prens G u i l l a u m e ' u n Y u n a n tahtına cülûsu münâsebetiyle i n g i l t e r e h i m a y e s i n d e k i «République des S e p t - î l e s c= Cezâir-i-Seb'a cumhuriyeti» halkının i z h â r ettiği a r z u y u k a b u l e d e n İ n g i l i z h ü k ü ­ m e t i b u y e d i a d a n ı n Y u n a n i s t a n ' a ilhâkmı 29 M a r t 1864 t a r i h l i b i r m u â h e d e y i e k a b u l e t m i ş v e o n d a n s o n r a d a B â b - ı - Â l î i s t a n b u l ' d a 8 N i s a n 1865 = 12 Z ü î k a ' d e 1281 C u m a r t e s i g ü n ü a k d e d i l e n i k i n c i b i r m u â h e d e i l e b u ilhâkı t a s d i k e t m i ş t i r : T e ş e k k ü l i y l e istiklâlini b i l e A v r u p a d e v l e t l e r i n e m e d y u n o l a n Yunanistan'ın g e n e o d e v l e t l e r sâyesinde işte b ö y l e k o l a y c a g e n i ş l e y i v e r m e s i Y u n a n milliyetçiliğinin b i l h a s s a o t a r i h t e n i t i b a r e n artık kabına s ı ğ a m ı y a c a k k a d a r kabarıp herşeyi azım­ s a m a s ı n a sebeb o l m u ş s a y ı l ı r ! Y u n a n h ü k ü m e t i n i n G i r i d ' e g ö z d i k m e s i , işte b u t u ­ h a f hâlet-i-ruhiyye neticesidir. N ü f u s u n u n a n c a k ü ç t e b i r i M ü s l ü m a n gösterilen G i r i t o sırada b u Y u n a n iştihâ. v e i h t i r â s m m e n k o l a y alevlendirebileceği sâha vaziyetindedir; Y u n a n istiklâl i y l e n e t i c e l e n e n b ü y ü k ı s y â n a G i r i t v e S i s a m adaları d a i ş t i r â k e t m i ş t i r 1821 — 1236 v u k u â t m m «12 Ş u b a t » f ı k r a s m a b a k ı n ı z ; f a k a t n e t i c e o l a r a k Sisam adasE muhtâriyyete kavuştuğu halde G i r i d ' i n v a z i y e t i n d e hiç b i r değişiklik olmamıştır : Y u k a r d a 1 8 3 2 = 1 2 4 8 v u k u â t m m «10 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . İ k i m ü h i m sebeb d a h a vardır. Â l î P a ş a ' m n S u l t a n A z i z ' e v e r d i ğ i b i r l â y i h a d a bunların b i r t . şöyle i z a h edilir : :

4/5 Haziran = 20/21 Muharrem, Pazartesi/Sah gecesi: a-'zam ve Ser-asker Keçeci-zâde Fuad Paşa'mn azli.

Sadr-ı-

( A z l i n s e b e b i , H ı d i v i s m a i l P a ş a ' m n a r z - ı - t a ' z i m â t a g e l e n kızı T e v h i d e Hamm'ı beğenip kendisiyle evlenmek istiyen S u l t a n A z i z ' i n Baş-mâbeynci A l i B e y v a ­ sıtasıyla F u a d P a ş a ' d a n f i k i r s o r d u r m a s ı üzerine h a r i s hıdivin b ö y l e bîr i z d i ­ vaçtan sonra yukarıki fıkralarda gördüğümüz f e r m a n l a r l a kanâat etmiyerek d a ­ h a b i r ç o k i m t i y a z l a r k o p a r a c a ğ ı n ı düşünen s a d r - ı - a ' z a m m m e s e l e y i tasvib et­ m e m i ş ve B a ş - m â b e y n c i y e h i t â b e n k ü ç ü k b i r k â ğ ı d a mülâhazalarını yazıp pâ­ dişâha a y n e n a r z e d i l m e s i n i t a v s i y e e t m i ş o l m a s ı d ı r : B u m ü l â h a z a l a r ı n «küçük k â ğ ı d a y a z ı l m a s ı i h t i r â m a a d e m - i d i k k a t » sayıldığı için zavallı F u a d P a ş a bu g e c e a z l e d i l m i ş t i r ! H a l b u k i S a d â r e t tebeddülüne sebeb o l a n k ü ç ü k k â ğ ı t b i r arîza d e ğ i l , B a ş - m â b e y n c i n i n e l i n e v e r i l m i ş b i r n o t t a n i b a r e t o l d u ğ u için S u l t a n A z i z ' i n a l ı n m a s ı n a sebeb y o k t u r . B ü y ü k - F u a d P a ş a ' m n b u i k i n c i v e s o n u n c u s a d â r e t i 1863 ı = 1279 s e n e s i 1 Ha­ z i r a n = 13 Z ü l h i c c e P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 s e n e , 4 g ü n s ü r m ü ş t ü r : B u n ­ d a n s o n r a Hâriciyye nazırlığında b u l u n a n F u a d p a ş a , en samimî d o s t u Alî P a ş a ' ­ m n aşağıda 1867=1284 v u k u â t m m «2 Teşrinievvel» fıkrasında göreceğimiz G i r i t s e f e r i esnasında S a d â r e t - k a y m a k a m l ı ğ m d a d a b u l u n m u ş t u r . S u l t a n A z i z ' i n büyük b i r m e z i y y e t i vardır: Alî ve F u a d Paşaların kıymet ve e h e m m i y e t l e r i n i t a m a m i y l e t a k d i r e t t i ğ i için, k e n d i l e r i n i s a d â r e t t e n a z l e t s e bile devleti hizmetlerinden m a h r u m etmemiştir).

5 Haziran = sadâreti.

21 Muharrem, Sah: Mütereim-Küşdi Paşa'mn ikinci

(Meclis-i-Vftlâ r i y a s e t i n d e n S a d r - ı - a ' z a m o l a n M ü t e r c i m - M e h m e t R ü ş d i S u l t a n M e c i d d e v r i n d e k i i l k sadâreti için y u k a r d a 1 8 5 9 = 1 2 7 6 v u k u â t m m nunuevvel» fıkrasına bakınız).

Paşa'mn «24 K â ­

2 Eylül = 21 Rebî'ül-âhir, Pazar: Girit ısyânı ve âsilerin Yuna­ nistan'a iltihak kararı. ( 1 8 3 0 = 1 2 4 5 v u k u â t m m «24 N i s a n » f ı k r a s ı n d a t a s d i k i n i g ö r d ü ğ ü m ü z Y u n a n i s t i k ­ lâli Y u n a n l ı l ı k b u h r â m n a n i h a y e t v e r m i ş d e ğ i l d i r : O t a r i h e k a d a r istiklâl h e d e ­ f i n i t â k i b e d e n Y u n a n milliyetçiliği o n d a n s o n r a « M e ğ a l i - i d e a » d e n i l e n v e b ü t ü n R u m l u ğ u n Y u n a n i s t a n ' a b a ğ l a n m a s ı n d a n hâsıl o l a c a k v e g û y â i s t a n b u l ' u merkez ittihâz e d e c e k m u a z z a m b i r i m p a r a t o r l u k h u l y â s i y l e i z a h e d i l e n t u h a f b i r a z a m e t

«İhtilâlden e v v e l G i r i d ' d e e f r â d b e y n i n d e d ü y u n ve m ü s t a k r a z â t m yekûnu vue e l l i m i l y o n k u r u ş a b â l i ğ v e b u n u n t a k r i b e n s ü l ü s â m ahâli-i müslimenin matlûb â t ı o l u p v e b i r ' t a k ı m â d e m l e r dahî a'şâr iltizâmından d o l a y ı H a z i n e - i - C e l ü e ' y e m e d y u n ve rüesânm ekseri b u m a k u l e d e n bulunup o m a k u l e l e r başka b i r idareyeg e ç m e y i b o r ç l a r ı n d a n k u r t u l m a ğ a b i r y o l z a n n m a ve b u t a r i k i l e dâyinlerînî ı z r â r ve kendülerini m a z h a r - ı y e s â r e t m e k t a m ' a - u - ü m i d i n e düşüp...» Â l î p a ş a ' m n ç o k g ü z e l t e b â r ü z e t t i r d i ğ i b u m a h a l l î v e iktisâdi s e b e b i n yanınösı> ç o k m ü h i m b i r hârici v e siyasî â m i l de v a r d ı r : O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u Kırım., m u h a r e b e s i y l e 1856 — 1272 v u k u â t m m «30 M a r t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z P a r i s m u â h e d e s i n i n t e ' m i n e t t i ğ i f a y d a l a r d a n m a h r u m e t m e k i s t i y e n R u s y a , b u sırada» A v r u p a d e v l e t l e r i n i n b i r b i r i y l e ve k e n d i d e r t l e r i y l e m e ş g u l olmasından istifâde e d e r e k Sırplarla R u m l a r ı T ü r k l e r e karşı a y a k l a n d ı r m ı y a v e b u n u n için de S ı r ­ b i s t a n ' l a Y u n a n i s t a n ' ı n s i y a s î ihtiraslarını k ö r ü k l e m i y e çalışmaktadır Sırp is­ t e k l e r i için a ş a ğ ı k i sene v u k u a t ı n ı n «10 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k i n i z . Yunanistan'ın' G i r i t meselesinde takındığı mütecâviz ve cür'etkâr tavır d a işteb u R u s t e l k i n i y l e i z a h e d i l i r .- H a t t â Y u n a n kralı Y o r g i ' n i n a l d ı ğ ı R u s p r e n s i n e ç e h i z o l a r a k G i r i t adasının v a ' d e d i l m i ş o l d u ğ u h a k k ı n d a b i l e t u h a f b i r rivayet v a r d ı r ! M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' m n « M i r ' â t - ı H a k i k a t » i n d e H a n y a ' d a k i R u s k o n ­ s o l o s u n u n t a m b i r s e n e d e n b e r i G i r i t hıristiyanlarmı a y a k l a n d ı r m ı y a çalıştığından? bahsedilmektedir. B i l h a s s a A t i n a hükümeti büyük b i r g a y r e t ve f a a l i y e t sarfına başlamış, R u s ve* Y u n a n propagandaları G i r i t meselesini bütün Osmanlı hıristiyanlığmm umumî ıztırâbma m i s a l g i b i göstermiş ve gittikçe k u v v e t l e n e n P r u s y a ' y a karşı R u s y a ' y a istinâd e t m e k i s t i y e n F r a n s a d a b u R u s - Y u n a n tezine i l t i h a k e t t i ğ i için, G i r i t b u h r â m b ü y ü k b i r A v r u p a m e s e l e s i hâline g e l e r e k O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u çok ciddî b i r t e h l i k e k a r ş ı s ı n d a b ı r a k m ı ş t ı r . G i r i t ısyânı b i r d e n b i r e p a t l a k v e r m i ş d e ğ i l d i r : Â s i l e r A v r u p a ' y a k a r ş ı k e n d i l e r i n i m a ğ d u r v e m a z l u m g i b i g ö s t e r m e k için, i l k ö n c e 14 M a y ı s 1 8 6 6 = 2 8 Z ü l h i c c e 1282 p a z a r t e s i t a r i h l i b i r m a h z a r l a pâdişâha müracaat edip gümrük rüsumunun y ü k ­ s e k l i ğ i n d e n , v e r g i l e r i n a ğ ı r l ı ğ ı n d a n , tahsilât işlerinin bozukluğundan, mahkeme­ l e r i n adaletsizliğinden ve . v a l i H e k i m - i s m a i l P a ş a ' m n fena idaresinden şikâyet, e d e r e k ıslâhât i s t e m i ş l e r d i r ! F a k a t b u m a h z a r ı n b i r e r s u r e t i n i de G i r i t ' d e k i k o n ­ s o l o s l a r a tebliğ e t m e k s u r e t i y l e işe b e y n e l m i l e l b i r m â h i y e t de v e r m i ş o l d u k l a r a için, Bâb-ı-Alî'nin 1 A ğ u s t o s = 1 9 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a g ü n ü g e l e n cevabında, :

F . : M=-

210

K R O N O L O J İ

1866

=

1283 1867 =

şikâyetlerinin t e d k i k edileceği v a ' d e d i l m e k l e b e r a b e r , d e v l e t i n hâkimiyyet hak­ l a r ı n a k a r ş ı g e l e c e k olanların şiddetle t e c z i y e e d i l e c e k l e r i de t e b l i ğ edilmiştir. G i r i t isyanı, âsilerin işte b u haklı t e b l i g a t a k a r ş ı a y a k l a n m a l a r ı y l a b a ş l a m ı ş t ı r : Ç o k s a r p v e y ü k s e k b i r s i l s i l e teşkil e d e n S p h a k i a = i s f a k y a d a ğ l a r ı i s y a n ı n en m ü h i m k a y n a ğ ı d ı r , i s t a n b u l ' u n c e v a b ı n d a n m e m n u n o l m ı y a n âsiler b u g ü n i l k iş o l a r a k işte o s a h a d a u m u m î b i r i ç t i m â a k d e d i p a d a n ı n b i r d a h a ayrılmamak ü z e r e e b e d i y y e n Y u n a n i s t a n ' a iltihâkını ilân e t m i ş l e r d i r . G i r i t isyanının en m ü h i m elebaşısı « H a c ı - M i h a l » i s m i n d e b i r sergerdedir. Y u ­ n a n h ü k ü m e t i r e s m e n işe k a r ı ş m ı ş o l m a m a k l a b e r a b e r , âsilere m u n t a z a m a n s i ¬ l â h , m ü h i m m a t , e r z a k , p a r a v e « g ö n ü l l ü , , i s m i a l t m d a a s k e r , zâbit v e h a t t â m i ­ r a l a y Koroneos isminde b i r k u m a n d a n göndermiştir! B u nakliyyâta tahsis edilen « A r k a d i » , « E n o s i s » ve «Krîti» vapurları Y u n a n h a r b g e m i l e r i n i n h i m a y e s i n d e h a ­ r e k e t etmişlerdir! Tabiî bütün b u n l a r A v r u p a ' n ı n g ö z l e r i ö n ü n d e c e r e y â n e t m e k ­ te, i s y a n e s n â s m d a s e r b e s t k a l m a k i s t i y e n âsilerin âileleri A v r u p a g e m i l e r i v e Y u n a n k a y ı k l a r ı y l a Y u n a n i s t a n ' a t a ş ı n m a k t a v e h a t t â b u k a d ı n ve ç o c u k m u h â eeretî A v r u p a efkâr-ı-umumiyyesine g û y â Türklerin tasarladıkları b i r katl-i-âm k o r k u s u n d a n mütevellit gösterilmektedir. A t i n a ' d a G i r i t isyanına y a r d ı m için c e m i y e t l e r k u r u l m u ş , Y u n a n m a t b u â t ı dün­ y a y ı v e l v e l e y e v e r m e k için ç ı ğ ı r t g a n l ı ğ a b a ş l a m ı ş , T ü r k s e f â r e t h â n e s i n i n önünde t a ş k ı n l ı k l a r y a p ı l m ı ş , G i r i t âsileri M ü s l ü m a n l a r l a ı s y â n a i ş t i r â k e t m i y e n H ı r i s t i y a n l a r a saldırıp o r t a l ı ğ ı k a n v e a t e ş içinde b ı r a k m ı ş , b i r ç o k k ö y l e r y a k ı l ı p y ı ­ k ı l m ı ş , v a l i İ s m a i l P a ş a ' m n t e n k i l teşebbüsleri m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k l e n e t i c e l e n m i ş v e işte b u n d a n d o l a y ı B â b - ı - A l i de b i r t a k ı m siyasî v e a s k e r î t e d b i r l e r ittihâzına başlamıştır. İ l k siyasî t e d b i r , bütün bunların m u f a s s a l n o t a l a r l a A v r u p a d e v l e t l e r i n e t e b l i ğ i n ­ de g ö s t e r i l i r : A s k e r î t e d b i r de ü s t ü s t e s e v k e d i l e n t a b u r l a r l a G i r i d ' e a z zamanda k ı r k b i n kişilik b i r k u v v e t y ı ğ ı l m ı ş o l m a s ı d ı r . B i r t a r a f t a n d a Y u n a n k a ç a k ç ı l ı ğ ı n ı Sıvüyeeek b i r a b l u k a k u r m a k ü z e r e G i r i t sularına b i r O s m a n l ı f i l o s u gönderil­ miştir : Yunanlıların « A r k a d i » i s m i n d e k i meşhur k a ç a k ç ı g e m i s i n i b i r müddet s o n r a işte b u T ü r k f i l o s u n d a k i «İzzüddin,, v a p u r u n u n k a h r a m a n suvârisi G a m s ı z H a s a n B e y b ü t ü n l e v a z ı m v e m ü h i m m â t i y l e b e r a b e r z a b t e t m i ş v e şâir Z i y a P a ş a •da sırf k i n v e g a r a z ı n a k a p ı l a r a k  l î P a ş a ' y ı t e h z i l için y a z d ı ğ ı « Z a f e r - n â m e » i s ­ m i n d e k i güzel ve güzelliği nisbetinde haksız v e insafsız ' e s e r i n d e : Y i r m i b e ş kıt'a s e f i n e i d i h ü k m ü n d e f i d e l : T u t t u b i r R u m v a p u r u n u b i r sene i k d â m a bedel! iseytiyle b u muvaffakıyyeti bile tezyife kalkışmıştır! Müslümanlar köylerle k a s a b a l a r d a n k a l e l e r e çekilmiş yalnız K a n d i y a kalesine elli b i n mülteci kapanmıştır.

— ve

Girit hattâ

ısyânı e s n â s m d a ' bir rivayete göre

G i r i t g i b i Y a n y a v e T e s a t y a h a v a l i s i n e de g ö z d i k m i ş . o l a n Y u n a n i s t a n o s ı r a d a bîr t a r a f t a n d a Tesalya'yı karıştırmış ve o r a d a d a « K i r y a k o » isminde b i r sergerde b a ş kaldırmıştır. — A ş a ğ ı k i fıkra ile d a h a aşağıda 1867=1284 v u k u â t m m «2 T e ş ­ rinievvel» fıkrasına d a bakınız).

8 Eylül = 27 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Girit ıslâhatına me'mur «lan eski Sadr-ı-a'zam Giritli-Mustafa Nâiîî Paşa'nm istanbul'dan hareketi. { F r a n s a i l e İngiltere'nin t e ş e b b ü s l e r i ü z e r i n e b ü y ü k s a l â h i y y e t l e r l e f e v k a l â d e b i r k o m i s e r g ö n d e r i l m e s i n e k a r a r v e r i l m i ş v e b u çetin v a z i f e y e vaktiyle otuz sene G i r i t valiliğinde b u l u n d u ğ u için «Giritli» d e n i l e n M u s t a f a N â i l î P a ş a « M e c i d i y y e » v a p u r u y l a ve b i r mıkdar a s k e r l e gönderilip 10/11 E y l ü l = 2 9 Rebî'ül-âhir/l C u m â d a - l - û l â P a z a r t e s i / S a l ı g e c e s i S u d a l i m a n ı n a vâsıl o l m u ş s a d a , e s a s e n G i r i t ' d e i y i t û r h â t ı r a b ı r a k m a m ı ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l e n b u ü m m î v e i h t i y a r v e z i r 1288 =s

1867

O S M ANLİ

1283

senesi

Zülka'de=Mart

me'muriyyeti ketlerinde rine

esnâsmda

muvaffakıyyet

ısyânm

tenkili

A ş a ğ ı d a 1867 =

sonlarına

ne

âsilerle

kadar

altı b u ç u k

giriştiği

gösteremediği

meşhur

ay

devam

müzâkerelerde

için

geri

Serdâr-ı-Ekrem

1284 v u k u a t ı n ı n

211

TARİHİ

ve

çağırılmış

Ömer

«2 Teşrinievvel»

ne

ve

Paşa'ya

eden de

işte

havâle

fıkrasına

fevkalâde

tenkil

hare­

bunun

üze­

edilmiştir.

—

da bakınız).

28 Teşrinievvel = 16 Cumâda-l-âhire, Cuma: Memleketeyn bey­ liğine seçilen Prusya prenslerinden Charles de Hohenzollern = Birinci KaroPun evvelce i'tirâza uğrıyan intihabının tasdiki. ( M e m l e k e t e y n b e y l i f i n d e k i s o n d e ğ i ş i k l i k l e r için y u k a r ı k i sene v u k u â t m m «22/23 Ş u b a t » v e «19 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . — B u s e n e v u k u â t m m « 2 Eylül,, f ı k ­ r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z G i r i t ısyânının en a l e v l i v e t e h l i k e l i d e v r i n d e d e v l e t i n ba­ şına T u n a b o y l a r ı n d a d a g a i l e l e r ç ı k m a s ı n a m e y d a n v e r m e m e k i s t i y e n B â b - ı - Â l î , m a a t t e e s s ü f b a ş k a ç â r e o l m a d ı ğ ı için M e m l e k e t e y n v e Sırbistan m e t â l i b i n i k a b u l e m e c b u r olmuştur : Sırplara t e r k e d i l e n «Kılâ-ı Hâkaaniyye» için aşağıki sene v u k u a t ı n ı n «10 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Rumanya'mn

son krallık

tasdik fermanmdaki 1 — Müttahid lunmakta 2 _

hânedânmı

m ü h i m şartlar

Memleketeyn

devam

kurmuş şöyle

beyliği

olan

Birinci

Karol'a bu

gün

verilen

sıralanabilir:

Türkiye'nin

yüksek

hâkimiyyeti

altında

bu­

edecektir

Memleketeyn

3 — Türkiye'nin

ordusu

30 b i n k i ş i d e n f a z l a

akdetmiş

olduğu

olmıyacaktır;

muâhedeler

ahkâmı

Memleketeyn'e

de

şâmil

olacaktır; 4

—

Memleketeyn

5 — Meskukât

beyliği

üzerinde

6 — Memleketeyn

kendi

Türk

nâmına

ayrıca

hâkimiyyetini

muâhedeler

gösterecek

b e y i nişan ihdâs e t m e k salâhiyyetini hâiz

7 — Haraç mıkdârı

akdedemiyecektir;

b i r alâmet

bulunacaktır;

değildir;

artırılacaktır.

H â r î c i y y e n â z ı n  l î p a ş a b u şartları i l k ö n c e b i r m e k t u p l a p r e n s K a r o l ' a b i l d i r ­ m i ş v e o d a d e r h a l k a b u l c e v a b ı v e r m i ş o l d u ğ u için, k e n d i s i n e M e m l e k e t e y n b e y ­ liğinin irsî o l a r a k t e v c i h o l u n d u ğ u n i h a y e t işte b u f e r m a n l a t e b l i ğ e d i l m i ş t i r ) .

1867 =

1283

11 Şubat = 6 Şevvâl, Pazartesi: Mütereim-Riişdi Paşa'nm isti'fâsiyle Hâriciyye nâzın Mehmet E m i n Âlî Paşa'nın beşinci ve sonuncu sadâreti. ( i s t i ' f â n i n s e b e b i , b i r t a r a f t a n y u k a r ı k i sene v u k u â t m m « 2 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r ­ d ü ğ ü m ü z G i r i t isyanının b i r Y u n a n h a r b i y l e n e t i c e l e n e c e k k a d a r alevlenmesi ve d i ğ e r c i h e t t e n de R u s l a r t a r a f ı n d a n t e ş v i k e d i l e n Sırpların b a ş t a B e l g r a d o l m a k üzere Sırbistan'daki son «Kılâ'-ı Hâkaaniyye»yi i s t i y e r e k b u t a l e p l e r i k a b u l e d i l ­ m e d i ğ i t a k d i r d e Y u n a n l ı l a r l a elbirliği e t m e k i h t i m â l i d i r ; D i ğ e r i s l â v u n s u r l a r m ı d a a y a k l a n d ı r a r a k B a l k a n l a r l a A d a l a r - d e n i z i n i k a n v e ateş i ç i n d e b ı r a k m a k i s t i dâdı g ö s t e r e n b ö y l e b i r b u h r a n içinde R u s t e h l i k e s i d e m e v c u d o l d u ğ u için, h e r n e y a p s a t e n k i t v e t a ' r i z e u ğ r ı y a c a ğ ı n ı düşünen M ü t e r c i m - R ü ş d i P a ş a ' n m sırf başını g a i l e d e n k u r t a r m a k üzere isti'fâ ettiğinden b a h s e d i l i r ! B u n u n l a beraber, h ü k ü m e ­ t i n başına ö y l e b i r v a z i y e t i n e r i o l a n  l î P a ş a g e ç m i ş o l d u ğ u için, m ü v e s v i s M ü ­ t e r c i m i n isti'fâsı n e t i c e i t i b a r i y l e m e m l e k e t için hayırlı o l m u ş t u r . R ü ş d i P a ş a n ı n b u i k i n c i s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 5 H a z i r a n = 21 Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 8 a y , 6 g ü n s ü r m ü ş v e isti'fâsı üzerine k e n d i s i Keçeci-zâde F u a d Paşa da Hâriciyye nâzın-olmuştur).

Muharrem Ser-asker,

1867 =

KRONOLOJİ

212

24 Mari = 18 ZüJka'de, Pazar: Paris'de propagandaya başlaması.

«Yeni-Ôsmanhlar

1867

=

1283

Cemiyeti» nin

( B i z d e meşrutiyet ve hattâ c u m h u r i y e t f i k i r l e r i T a n z i m a t devrinde o r t a y a çık­ mıştır C u m h u r i y e t t e n y a l n ı z b i r i k i kişinin b a h s e t m i ş o l m a s ı n a m u k a b i l , m e ş r u t i y e t ç i l i k o l d u k ç a k u v v e t l i b i r c e r e y a n hâlindedir v e h a t t â b u n d a n dolayı eski muhafazakârlara nisbetle teceddüdcü sayılan Tanzimatçılar işte b u i l k meşrutiyet­ ç i l e r e n i s betle m u h â f a z a k â r v a z i y e t i n d e k a l m ı ş l a r d ı r . :

O sırada meşrutiyet f i k r i n i n e n mühim mümessili «Yeni-Osmanlılar Cemiyeti» d i r U m u m i y e t l e b u c e m i y e t P a r i s ' d e teşekkül etmiş g i b i gösterilir ve i s m i bile F r a n s ı z c a « J e u n e s - T u r c s » tâbirinin t e r c e m e s i s a y ı l ı r ; m e s e l â İhsan S u n g u mer­ h u m u n « T a n z i m a t v e Y e n i - O s m a n h l a r » h a k k ı n d a k i k ı y m e t l i etüdünde ö y l e gös­ t e r i l m e k t e d i r ; f a k a t A b d u r r a h m a n Şerefin «Yeni-Osmanlılar v e Hürriyet» i s m i n ­ d e k i m a k a l e s i n d e b i l - a k i s « J e u n e s - T u r c s » tâbiri « Y e n i - O s m a n l ı l a r » i s m i n i n F r a n sızcaya tercemesi sayılır: H a l b u k i N â m ı k K e m a l b u Fransızca i s m i «Türkisân'm e r b â b - ı ş e b â b ı » d i y e t e r c e m e e t m i ş t i r ; işte b u n d a n d o l a y ı « Y e n i - O s m a n l ı l a r » tes­ m i y e s i n i « J e u n e s - T u r c s „ karşılığı g i b i göstermek p e k doğru olmasa gerektir; zâten Yeni-Osmanlılar P a r i s ' d e n evvel i s t a n b u l ' d a faaliyete başlamışlardır. Bu c e m i y e t i n i l k âzâsı içinde şâir Z i y a P a ş a , N â m ı k K e m a l , A l i Suâvi, N e c i b P a ş a t o r u n u ve Âlî P a ş a ' n m ölümünden s o n r a Sadr-ı-a'zam o l a n M a h m u d N e d i m P a şa'nııı b ü y ü k k a r d e ş i S a ğ ı r - A h m e d Ş ü k r ü B e y ' i n k ü ç ü k o ğ l u M e h m e t B e y , R e j i k o ­ m i s e r i N u r i B e y , şâir A l i F e r r u h ' u n s o n r a d a n K u d ü s m u t a s a r r ı f ı o l a n b a b a s ı R e ­ ş a d B e y / P a ş a , A n a d o l u m ü f e t t i ş i m ü ş i r Ş â k i r P a ş a ran a ğ a b e y i s i v e « T e r c ü m â n - ı E f k â r » g a z e t e s i sâhibi o l u p P o s t a n e z â r e t i n d e b u l u n d u ğ u i ç i n « P o s t a c ı » d e n i l e n A g â h E f e n d i g i b i o d e v r i n en münevver şahsiyyetleri görülmektedir. Ziyâ p a ş a i l e N â m ı k K e m a l ' i n d a h a s o n r a intisâb e t t i k l e r i h a k k ı n d a d a z a y ı f b i r r i v a y e t v a r d ı r . A b d u r r a h m a n Ş e r e f e g ö r e b u teşekkülün «ruhu ve re'si» N e c i b P a ş a h a f i d i M e h ­ m e t B e y ' d i r . Yeni-Osmanlılarm i s t a n b u l ' d a yaptıkları son toplantı V e l i - E f e n d i ç a ­ yırında v e daha zayıf b i r rivayete göre Ayasofya câmiindedir : Sadr-ı-a'zam Âlî Paşa'nm icâb ederse k a t l e d i l m e k suretiyle ıskaatmı istiyen b u heyecanlı meşrutiyetçilerin o toplantıda müzâkere e t t i k l e r i mesele, g û y â hükümet ellerine geçmiş g i b i Sadâret makamına k i m i n getirileceği ve y e n i k a b i n e y e k i m l e r i n g i ­ r e c e ğ i ş e k l i n d e ç o c u k ç a b i r m e s e l e d i r : N e c i b Paşa t o r u n u M e h m e t B e y ' i n a m c a s ı M a h m u d N e d i m Paşa'dan bahsetmesine m u k a b i l , diğerleri A h m e d V e f i k P a ş a yı i s t e d i k l e r i için o g ü n a n l a ş a m a m ı ş o l d u k l a r ı n d a n b a h s e d i l i r ! F a k a t g e n e a y n i g ü n mesele hükümete aksetmiş, zabıta tâkibâta başlamış, Sağır-Ahmed B e y ' i n i s t i n y e ' d e k i yalısı b a s ı l a r a k M e h m e t B e y a r a n m ı ş s a d a b u l u n a m a m ı ş v e işte bunun üzerine M e h m e t Bey'Ie N u r i v e R e ş a d B e y l e r A v r u p a ' y a kaçmışlardır. B i r a z s q n r a Z i y â P a ş a v e N â m ı k K e m a l B e y ' l e A l i S u â v i v e A g â h E f e n d i l e r de k a ç m ı ş o l d u k ­ ları için, « Y e n i - O s m a n l ı l a r » c e m i y e t i i s t a n b u l ' d a n s o n r a P a r i s ' i m e r k e z ittihâz etmiş d e m e k t i r . :

O sırada p a r i s ' d e çok mühim b i r şahsiyyet vardır: i s t a n b u l ' d a Meclis-i-Hazâin reisliği v e M â l i y e nâzırlığı g i b i m ü h i m m e v k i l e r d e b u l u n m a k t a n ve b u suretle Âli ve F u a d Paşalar g i b i en büyük Tanzimatçılarla b e r a b e r çalıştıktan sonra onlara küsüp muhâlefete başlamış ve d a h a i s t a n b u l ' d a i k e n Yeni-Osmanlılarla elbirliği e t m i ş o l a n Mısırlı M u s t a f a F â z ı l P a ş a b i r müddettenberi P a r i s ' d e d i r ve hattâ Ziyâ Paşa, N â m ı k K e m a l ve A l i Suâvi g i b i muhâlefetin en k u v v e t l i k a ­ l e m s a h i p l e r i n i P a r i s ' e o d â v e t etmiştir P a r i s ' d e M u s t a f a Fâzıl Paşa'nm etrâfmda t o p l a n a n Yeni-Osmanlılarm en mühimleri b u ü ç dâvetliden başka Necib p a ş a t o r u n u M e h m e t , R e j i k o m i s e r i N u r i ve Kâni-Paşa-zâde A h m e d R i f ' a t B e y ­ l e r l e P o s t a c ı - Â g â h . v e Mısırlı A b d u l l a h E f e n d i l e r d i r ; P a r i s ' d e k i M ü s l ü m a n v e H ı ­ r i s t i y a n Osmanlı talebesinden b i r çoklarıyla ü ç ü n c ü Napoléon idaresine muhâlif bâzı Fransız gençlerinin c e m i y e t e intisâb e t t i k l e r i n d e n ve «Introduction â l ' h i s t o i r e de l ' A s i e » i s m i n d e k i k ı y m e t l i T ü r k t a r i h i n i n müellifi m ü s t e ş r i k L é o n C a h u n ' ü n d e b u m i y a n d a bulunduğundan bahsedilir. :

Meşhur M e h m e t

A l i Paşa'nm torunu

ve i b r a h i m Paşa'nm oğlu olan

Mısırlı M u s -

1283

OSMANLI

TARİHİ

213

t a f a F â z ı l P a ş a b a b a s ı n d a n i k i b u ç u k m i l y o n altın t u t a r ı n d a m u a z z a m b i r m i r â s a k o n m u ş olduğu için i s t a n b u l ' d a n gelen Yeni-Osmanlılarm hepsine bol keseden a y l ı k l a r b a ğ l a m ı ş t ı r : B u n l a r d a n b a ş k a i s t a n b u l ' d a v e M ı s ı r ' d a d a b i r ç o k aylıklı taraftarları bulunduğundan bahsedilir. E n büyük aylığı a l a n Ziyâ Paşa Paris'de ç o k m ü r e f f e h y a ş a m ı ş t ı r . A l i Suâvi'nin « U l û m g a z e t e s i » n d e k i ifşaâtına göre M u s t a f a F â z ı l p a ş a o z a m a n k i altın f r a n k h e s a b i y l e K â n i - P a ş a - z â d e A h m e d R i f ' a t B e y ' l e P o s t a c ı -  g â h E f e n d i ' y e ' b i n beşer y ü z , N â m ı k K e m a l ' l e N e c i b P a ş a h a f i d i M e h m e t B e y ' e b i n e r , R e ş a d B e y ' l e N u r i B e y ' e y e d i y ü z ellişer v e Mısırlı A b d u l ­ l a h E f e n d i ' y e de ü ç y ü z f r a n k a y l ı k t a h s i s e t m i ş t i r . B ü t ü n siyasî t e ş e k k ü l l e r l e t e ş e b b ü s l e r d e o l d u ğ u gibi Yeni-Osmanlılar içinde de k a n â a t l e r i n d e s a m i m î b i r k a ç i d e a l i s t e n i s b e t l e şahsî m e n f a a t g ü d e n l e r e k s e r i y e t hâlindedir: Hattâ c e m i y e t i n u m u m î r e i s i v a z i y e t i n d e b u l u n a n M u s t a f a Fâzıl Paşa bile b i r kanâat adamı değildir! B u m i l y o n e r politikacının İstanbul hükümetine b i r d e n b i r e m u h â l i f k e s i l i v e r m e s i , 1866 = 1283 v u k u a t ı n ı n «28 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z M ı s ı r v e r â s e t usulünün d e ğ i ş m e s i n d e n şahsen m u t a z a r r ı r olmasın­ dandır: B ü y ü k kardeşi hıdiv İsmail P a ş a ' n m S u l t a n A z i z ' d e n kopardığı verâset fermam e s k i « E k b e r i y y e t » k a i d e s i y e r i n e b a b a d a n o ğ u l a i n t i k a l esasını k o y m u ş o l d u ğ u için, F â z ı l P a ş a hıdivlik h a k k ı m k a y b e t m i ş t i r ; F u a d v e  l î P a ş a l a r a işte b u n d a n dolayı k i n bağlamış v e k i n i n d e n dolayı d a Tanziinatçılığa karşı Meşrutiyetçiliğe kalkışmıştır! Âlî Paşa'yı t e h z i l için yazdığı « Z a f e r - n â m e » y i p a r i s ' d e k a ­ leme a l a n Ziyâ Paşa d a a y n i v a z i y e t t e d i r : E v v e l c e Mâbeyn kâtipliğinde b u l u n ­ d u ğ u s ı r a d a k e n d i s i n e u m d u ğ u m e v k i l e r i v e r m e d i ğ i için Âlî P a ş a ' n m a l e y h i n d e Sultan A z i z ' e b i r takım t e l k i n a t t a bulunan Ziyâ B e y / P a ş a Sadr-ı-a'zamm te'sir i y i e n i h a y e t M â b e y n ' d e n atılınca ateş g i b i b i r m u h â l i f k e s i l m i ş v e b u m u h â l e f e t i b i l h a s s a Âlî P a ş a ' n m ş a h s ı m istihdâf e t m i ş t i r ; b u n u b i z z a t k e n d i s i i'tirâf e t m e k ­ t e d i r ; Âlî P a ş a ' n m vefatı üzerine i s t a n b u l ' a gelince S u l t a n A z i z ' e t a k d i m ettiği k a s i d e l e r i n b i r i n d e A v r u p a ' y a gidişinin s e b e b i n i ş ö y l e a n l a t ı r : Enzâr-ı lûtfun etmiş i d i m celb E f e n d i m i n Abd-î kemînenin b u i d i hep kabâhati Yalvardım i'tizâr-u-tazarru'lar e y l e d i m A s l â tagayyür etmedi kin-û-husûmeti Encâm-ı kâr Kıbrıs'a n e f y e t m e k istedi Gördüm k i câna k a s d idi ma'nâda n i y y e t i B i r b a ş k a ç â r e k a l m a d ı tahlîs-i c â n i ç ü n T e r k - î d i y â r a e y l e d i m âhir a z i m e t i Bâis b u oldu t e r k i m e m i n n e t d i cânıma Y o k s a v e l i y y - i - n i ' m e t i m i n emr-ü-hidmeti

\ ;

Z i y a Paşa'nm b u fecî i'tirâfmda Âlî p a ş a ' n m k e n d i s i n i Kıbrıs'a nefyedeceği için A v r u p a ' y a kaçmış olduğundan bahsetmesi p e k t u h a f b i r t e ' v i l d e n b a ş k a b i r şey değildir: Çünkü Âlî P a ş a k e n d i s i n i Kıbrıs mutasarrıflığına tâyin etmiş v e Ziyâ Paşa d a v a k t i y l e k e n d i s i n i Kıbrıs mutasarrıflığına tâyin etmiş ve Z i y â Paşa d a v a k t i y l e müstakil b i r krallık o l a n b u büyük ve güzel adanın mutasarrıflığını a z m s a d ı ğ ı için F â z ı l P a ş a ' n m d â v e t i n i k a b u l e d i p A v r u p a ' y a gitmiştir. Avdeıinden s o n r a p â d i ş â h a işte b u s a d â k a t v e u b u d i y y e t k a s i d e l e r i n i t a k d i m e d e n Z i y â P a ­ şa'nm A v r u p a ' d a «idâre-i eumhuriyye»yi medheden m a k a l e l e r yazmış olduğu da düşünülürse, b u k u v v e t l i şâirin a c a b â h a n g i k a n â a t i n d e s a m i m î o l d u ğ u nasıl t â y i n ve t a h m i n e d i l e b i l i r ? Yeni-Osmanlılarm i s t e d i k l e r i n e d i r y a h u t n e l e r d i r ? A v r u p a ' d a neşrettikleri « M u h ­ bir», «Hürriyet» ve «Ulûm gazetesi »ndeki yazılarına göre «Nizâm-ı serbestâne = Demokrasi», «Nizâm-ı esâsiyye=Kanun-u esasî» ve «Şûrây-ı ümmet = Meclis-i M e b ' u s a n / M i l l e t meclisi» g i b i esaslarda u m u m i y e t l e i t t i f a k e t t i k l e r i anlaşılmak­ tadır. F a k a t b u n a m u k a b i l « L â i k l i k = D i n l e d e v l e t i n t e f r i k i » g i b i bâzı m ü h i m m e ­ selelerde hiç anlaşamamış oldukları d a muhakkaktır; meselâ Ziyâ P a ş a i l e N â ­ m ı k K e m a l d i n c i d i r ; « H ü r r i y e t » g a z e t e s i n i n 11 i n c i n ü s h a s ı n d a ç ı k a n b i r m a k a ­ lesinde K e m a l B e y b u nokta-i-nazarmı şöyle anlatır: « B i z usûl-i m e ş v e r e t i s t i y o r u z . M e c l i s - i şûrây-ı ümmet talebindeyiz. Onda her

214

K R O N O L O J İ

1867

=

1283

mezhebden âdem bulunacak, hükümete nezâret edecek. U m u m halk hürriyet-i siyâsiyesine mâlik o l a c a k : B u müddeâmızı d i n üzerine te'sis e d i y o r u z » . H a l b u k i A l i S u â v i « U l û m g a z e t e s i n i n 17 n c i n ü s h a s ı n d a d i n l e d e v l e t i n m u t l a k a t e f r i k i tarafdârıdır: ( I

»İbâdâtı muâmelât-ı dünyeviyyeden ayırup dünyâya müteallik umuru başkaca ve müstakillen t e d v i n etmeli,, demiştir. M u s t a f a Fâzıl p a ş a ' n m S u l t a n A z i z ' e yazdığı meşhur m e k t u p t a da lâik­ l i k esasını m ü d â f a a e d e n ş ö y l e b i r c ü m l e y e t e s a d ü f e d i l i r : «Din hakaayık-ı ezeliyye makamında durup k a l m a z s a , y a ' n i umûr-i dünyeviyyeye dahî m ü d â h a l e e d e r s e c ü m l e y i itlâf e d e r , k e n d ü s ü dahî t e l e f o l u r » . B u v a z i y e t e g ö r e Z i y â P a ş a i l e N â m ı k K e m a l ' i n dinciliğine m u k a b i l A l i S u â v i ile M u s t a f a Fâzıl Paşa lâisizm tarafdârı d e m e k t i r . D i ğ e r b i r takım meseleler ü z e ­ r i n d e de b u g i b i ihtilâflara t e s a d ü f e d i l e b i l i r . A b d u r r a h m a n Şeref m e r h u m Yeni-Osmanlılardan bahsederken parlak gayeler içinde h i ç d ü ş ü n m e d i k l e r i b i r n o k t a y a t e m â s e t m e k t e d i r : «istedikleri şey ne i d i ve m e m l e k e t t e k a a b i l - i icrâ mı i d i ? işte buralarını t a m a m i y l e tâyin ve t a h m i n edemiyorlar idi... Hasb-eş-şebâb düşünülemiyen şeyler b u n l a r idi». Âlî ve F u a d Paşalar g i b i büyük Tanzimatçılarla «Yeni-Osmanlılar» denilen m u ­ k a l l i t m e ş r u t i y e t ç i l e r a r a s ı n d a e n b ü y ü k t e l â k k i f a r k ı işte b u n o k t a d a gösterile-: b i l i r : Aşağıda 1868=1284 vukuâtımn „1 Nisan» fıkrasında göreceğimiz gibi, R e şid P a ş a m e k t e b i n i n b u i k i b ü y ü k m ü m e s s i l i u m u m i y y e t l e z a n n e d i l d i ğ i v e ç h i l e d e ­ m o k r a s i v e m e ş r u t i y e t d ü ş m a n ı d e ğ i l d i r : Onların k a n â a t i n c e b i r ç o k d i l l e r d e n , dinlerden, m e z h e p l e r d e n ve rengârenk ırklarla m i l l i y e t l e r d e n mürekkeb o l a n ve dünyanın üç m u h t e l i f kıt'asma yayılan Osmanlı imparatorluğunda parlâmento d e m e k , o türlü anâsır için b i r millî v e dinî m ü c â d e l e m e y d a n ı d e m e k t i r ; i n t i h â b â t e s n â s m d a b u anâsırla a l â k a d â r e c n e b i d e v l e t l e r i n i n b i r ç o k e n t r i k a l a r ç e v i r e ­ c e k l e r i de m u h a k k a k t ı r . İşte b u n d a n d o l a y ı  l î v e F u a d P a ş a l a r a g ö r e G a r p t a r ­ z ı n d a b i r m e ş r u t i y e t ilânı, i m p a r a t o r l u ğ u n inhilâline y o l a ç a b i l i r . O n u n için o n l a r sırf m a h a l l i ş e r â i t e g ö r e ve tedricî surette bir lıâkimiyyet-i-milliyye sistemi k u r u l m a s ı n ı i s t e m i ş l e r d i r : « T e ş k i l - i vilâyât,, k a n u n u i l e h e r v i l â y e t t e b i r M e c l i s - i u m u m î k u r u l m a s ı v e i s t a n b u l ' d a d a o taşra m e c l i s l e r i n i n m ü m e s s i l l e r i y l e b e r a b e r ' ç a l ı ş a r a k millî b i r m e c l i s m â h i y y e t i n i a l a c a k b ü y ü k b i r «Şûrây-ı-Devlet» te'sisi işte b u m a k s a t l a d ı r . O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n anâsır v a z i y e t i v e A v r u p a d e v ­ letlerinin münferid ve müşterek siyaseti bakımından Âlî ve F u a d Paşaların o t e ­ l â k k i l e r i n d e n e k a d a r haklı oldukları, k e n d i l e r i n d e n s o n r a k i m e ş r u t i y e t t a r i h i y l e m a a t t e e s s ü f sâbit o l m u ş ç o k a c ı b i r h a k i k a t t i r . Y e n i O s m a n l ı l a r ı n e n b ü y ü k hâtası, m e ş r u t i y e t i d ü n y a n ı n ü ç k ı t ' a s m a y a y ı l m ı ş r e n g â r e n k O s m a n l ı anâsırını b i r b i r i n e h e m e n p e r ç i n l i y e c e k s i h i r l i ' b i r l e h i m farzetmiş olmalarında gösterilebilir: B i l h a s s a O n - d o k u z u n c u asrın başlarmdanberi m i l l i y e t ş u û r u n u n O s m a n l ı c â m i a s m a i ç i n - i ç i n nasıl hulûl e t m i ş o l d u ğ u n u n far­ k ı n d a b i l e d e ğ i l l e r d i r ! B ü t ü n y a z ı l a r ı n d a işte b u t a r i h î g a f l e t s e z i l m e k t e d i r . B u y a z ı l a r ı n b i r i n c i s i , Mısırlı M u s t a f a F â z ı l P a ş a ' n m h e n ü z i s t a n b u l ' d a k i a r k a ­ daşları P a r i s ' e g e l m e d e n e v v e i « L i b e r t é » g a z e t e s i y l e S u l t a n A z i z ' e hitâben neş­ r e t t i ğ i n d e n b a h s e t t i ğ i m i z m e ş h u r m e k t u p t u r . B u tarihî m e k t u b u h e m A v r u p a ' n ı n , h e m Türkiye'nin m u h t e l i f dillerine terceme ettirip binlerce nüsha bastırarak Şark'a, G a r b ' a y a y m ı ş o l a n Fâzıl P a ş a ' n m en f e n a h a r e k e t i , o sırada Türkiye'nin dâhili işlerine m ü t e m â d i y e n m ü d â h a l e e d i p d u r a n G a r p d e v l e t l e r i n i n h ü k ü m d a r i a rıyla siyaset adamlarına bile göndermekte tereddüd etmemiş olmasıdır! Bir ç o k tenâkuzlarla d o l u o l a n b u t u h a f m e k t u p t a m i l y o n e r paşa pâdişâhtan «Tebdü-i usûl-i i d â r e » i l e « N i z â m - ı s e r b e s t â n e = Demokrasi» istemekte ve etrafındaki « m ü s t e ş a r l a r , , ! , yâni b a ş t a  l î v e F u a d P a ş a l a r o l d u ğ u h a l d e bütün d e v l e t e r k â ­ n ı m « H â i n l e r v e câhiller» d i y e t a h k i r e t m e k t e d i r ! B u n a karşı  h P a ş a Paris'de «Réponse à S o n Altesse M o u s t a p h a F a z i l P a c h a a u sujet d e ' s a lettre a u Sultan» i s m i y l e risâle şeklinde F r a n s ı z c a b i r c e v a p n e ş r e t t i r m i ş v e b u n d a F â z ı l P a ş a ' n m M a l i y e nâzırlığı z a m a n ı n d a S a d r - ı - a ' z a m F u a d p a ş a ' y a v e r d i ğ i l â y i h a l a r d a n i k ­ tibaslar y a p a r a k b i r müddet evvel siyasetleriyle idarelerini göklere çıkaracak

1867 kadar

=

1283 medhettiği

O S M ANLİ adamları

biraz

sonra

215

TARİHİ nasıl

ihanet

ve

cehaletle

ithâm

ettiğine

c o k alaylı b i r l i s a n l a i f ş â e t m i ş t i r . M u s t a f a Fâzıl P a ş a ' n m en iğrenç h a r e k e t i , b i r müddet s o n r a i s t a n b u l h ü k ü m e ­ t i y l e anlaşıp Yeni-Osmanlıları yüz-üstü bırakarak memlekete dönmesinde ve hattâ k a b i n e y e bile g i r m e s i n d e gösterilebilir! B u n u n l a beraber i k i yüzlü b i r s i ­ y a s e t t â k i b e d e r e k P a r i s y â r ânının a y l ı k l a r ı n ı v e r m e k t e d e v a m e t m i ş t i r ! O t a ­ r i h t e n i t i b a r e n y a l n ı z i k i kişi M ı s ı r l ı p a ş a n ı n v e r m e k istediği a y l ı ğ ı r e d d e t m i ş t i r i l k r e d d e d e n A l i S u â v i v e i k i n c i s i de N e c i p P a ş a t o r u n u M e h m e t B e y d i r . Y e n i O s m a n l ı l a r ı n a r a s ı n a d i ğ e r b i r t a k ı m şahsî ihtilâflar d a k a r ı ş m ı ş ; nihayet b i r e r b i r e r hükümetle anlaşarak v e y a h u t afv-i-umumîden istifâde ederek hepsi* dönmüş ve en s o n o l a r a k d a A l i S u a v i gelmiştir. B i z d e i l k m e ş r u t i y e t t e ş e b b ü s ü işte böyle b i r dağılma ile nihayet bulmuş, A v r u ­ p a ' d a v e b i l h a s s a F r a n s a , İ n g i l t e r e v e i s v i ç r e ' d e b i r ç o k âteşîn n e ş r i y a t y a p a n ­ l a r m e m l e k e t e dönünce mutlakıyyet idaresinden birer m e ' m u r i y y e t almış, içle­ r i n d e k a s î d e v e h a t t â j u r n a l y a z a n l a r b i l e o l m u ş , velhâsıl « Y e n i - O s m a n l ı l a r C e m i ­ y e t i » n i h a y e t tefessüh edip gitmiştir: Yalnız G a r p t a k l i d i b i r meşrutiyet ve d e ­ m o k r a s i f i k i r l e r i n i n yayılmasında b u teşebbüsün büyük b i r t e ' s i r i bulunduğu ö a muhakkaktır). :

10 Nisan = 5 Ziilhicce, Çarşanba: kaaniyye» nin Sırbistan'a terki.

Beigrad ve diğer «Kılâ'-i Hâ~-

( Y u k a r d a b u senenin «11 Ş u b a t » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z mühlik v a z i y e t içinde T u n a b o y l a r ı n ı n d a ateş içinde k a l m a s ı n a m e y d a n v e r m e k i s t e m i y e n v e b u h u ­ s u s t a F r a n s a i l e A v u s t u r y a ' n ı n ihtarlarını d a n a z a r - ı - i t i b a r a a l a n M e c l i s - ı - V u k e l â ' n m 8 Ş e v v â l = 1 3 Ş u b a t Ç a r ş a n b a g ü n ü t a k d i m e t t i ğ i m a z b a t a üzerine 10 Ş e v ­ v a l = 15 Şubat C u m a g ü n ü Sırbistan'ın h e n ü z T ü r k İşgalinde b u l u n a n v e « K ı l a ' - ı Hâkaaniyye',, d e n i l e n s o n d ö r t k a l e s i n i n t a h l i y e s i y l e Sırp b e y i n i n muhafazasına vâl = 15 Ş u b a t C u m a g ü n ü Sırbistan'ın h e n ü z T ü r k i ş g a l i n d e b u l u n a n v e « K ı l a ' - ı Hâkaaniyye» denilen son dört k a l e s i n i n tahliyesiyle Sırp beyinin muhafazasına, t e r k i v e b u n u n l a b e r a b e r b u k a l e l e r e Sırp b a y r a ğ ı i l e b e r a b e r T ü r k b a y r a ğ ı n ı n tía ç e k i l m e k t e d e v a m e d i l m e s i h a k k ı n d a irâde ç ı k m ı ş t ı r : T ü r k h â k i m i y y e t i a l t ı n d a b u l u n a n Sırbistan p r e n s i M i h a i l o Obrânovitch/Obrenoviç'e h i t a b e n b u g ü n k ü t a ­ r i h l e sâdır o l a n f e r m a n ı n e n m ü h i m esasları işte b u n l a r d ı r . « K ı l â ' - ı H â k a a n i y y e / K ı l â - ' ı e r b e a » d e n i l e n d ö r t k a l e de B e i g r a d , S a b a c z = B ö ğ ü r d e l e n , S m e d e r e v o — S e m e n d i r e v e G l a d o v a 1= F e t h - ü - t s l â m k a l e l e r i d i r : B u n d a n e v v e l t e r k e d i l e n d ı g e r i k i k a l e için y u k a r d a 1 8 6 2 = 1 2 7 9 v u k u â t ı m n « 8 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Tahliye ve terkedilen kalelerde Sırp b a y r a ğ ı y l a b e r a b e r . T ü r k b a y r a ğ ı n ı n da b u l u n d u r u l m a s ı , millî i z z e t i n e f s i t a t m i n içindir Bunun mânâsı «Kal'alar kem â k â n kılâ'-ı H â k a a n i y y e d e n o l a r a k » k a l ı y o r v e y a l n ı z m u h a f a z a v a z i f e s i Türk a s k e r i n d e n alınıp T ü r k hâkimiyyetindeki Sırp a s k e r i n e v e r i l i y o r d e m e k t i r ! F a ­ k a t tabiî bütün b u n l a r zâvâhiri k u r t a r m a k için d ü ş ü n ü l m ü ş ş e y l e r d i r . N e t i c e i t i b a r i y l e K a n u n î S u l t a n S ü l e y m a n ' ı n 1 5 2 1 = 9 2 7 s e n e s i 29 A ğ u s t o s 1 = 2 5 Ramazan Perşenbe günü fethettiği B e i g r a d k a l e s i n i h a y e t b u gün son defa o l a r a k elden ç ı k m ı ş d e m e k t i r : O t a r i h t e n b u h a z i n f e r m a n t a r i h i n e k a d a r X V I ncı asırdaki t a k v i m ı s l â h â t m d a n m ü t e v e l l i t o n g ü n l ü k f a r k d a h e s a b e d i l m e k şartiyle tam 345 sene, 7 a y , 3 g ü n g e ç m i ş t i r ; f a k a t b u ü ç b u ç u k a s r a y a k ı n T ü r k h â k i m i y y e t i esnâsmdâki A v u s t u r y a seferlerinde B e i g r a d k a l e s i üç defa düşman eline g e ç m i ş ­ t i r : i l k s u k u t u için ü ç ü n c ü c i l t t e 1 6 8 8 = 1 0 9 9 v u k u â t ı m n «8 E y l ü l » v e i l k i s t i r d a d ı i ç i n de 1690 = 1102 v u k u â t ı m n « 8 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a l a r ı n a , i k i n c i s u k u t u için b u c i l t t e 1717 = 1129 v u k u â t ı m n « 1 8 A ğ u s t o s » , v e i k i n c i istirdâdı için 1739 = 1 1 5 2 ' v u k u â t ı m n « 1 E y l ü l » v e n i h a y e t ü ç ü n c ü sukutııyla istirdâdı için dé 1 7 8 9 = 1 2 0 4 v u k u â t ı m n «8 T e ş r i n i e v v e l » v e 1791=1.205 v u k u a t ı n ı n « 4 A ğ u s t o s , , f ı k r a l a r ı n a b a ­ k ı n ı z . B e i g r a d k a l e s i b u n l a r ı n b i r i n c i s i n d e 2 sene, 1 a y , i k i n c i s i n d e 22 s e n e , İ T g ü n v e ü ç ü n c ü s ü n d e de 1 sene, 9 a y , 27 g ü n d ü ş m a n istilâsında k a l m ı ş t ı r : B u ö ç f â s ı l a n m m e c m û u 25 sene, 11 a y , 14 g ü n t u t m a k t a d ı r , i ş t e b u s o n r a k a m . , K a n u nî'nin f e t h i n d e n S u l t a n A z i z ' i n f e r m a n ı n a k a d a r g e ç e n 345 sene, 7 a y , 3 g ü n d e n t a r h e d i l d i ğ i t a k d i r d e B e i g r a d k a l e s i n i n t a m 319 s e n e , 7 a y , 19 g ü n T ü r k h â k i m i y :

KRONOLOJİ

"216

1867 —

1284

y e t i n d e k a l m ı ş o l d u ğ u anlaşılır: S o n i s y a n l a r d a âsilerin h â k i m i y y e t i y l e g e ç e n c ü z ' î s a m a n l a r tabiî b u h e s a b a dâhil değildir. « K ı i â - ' ı H â k a a n i y y e » h a k k ı n d a k i f e r m a n b u s e n e n i n 13 Z ü l h i c c e = 1 8 N i s a n P e r •şenbe g ü n ü B e l g r a d ' m k a l e - m e y d a n m d a s o n O s m a n l ı m u h â f ı z ı C e z â y i r l i A l i R ı z â P a ş a i l e Sırp b e y i M i h a i l ' i n m ü v â c e h e s i n d e m e r â s i m l e o k u n u p h ü k m ü y e r i n e g e t i ­ rilmiş, yâni • « K a r a l a r k e m â k â n kılâ'-ı H â k a a n i y y e d e n o l a r a k k a l u p ve burçlarına Saltanat-ı• S e n i y y e v e Sırp b a y r a ğ ı ç e k i l ü p h ı f z - u - i d â r e l e r i n i n Sırp b e y i n i n zâtine ihâlesi i l e müsrahfız a s k e r l e r i n i n kaldırılması» h a k k ı n d a k i h a z i n e m i r d e r h a l y e r i n e g e t i r i l m i ş t i r . — B i r a z s o n r a Sırp b e y i M i ' h a i l B e y s o n r a d a n müşir olan son k a l e muhâfızı f e r i k Cezâyirli A l i R ı z â p a ş a i l e b e r a b e r i s t a n b u l ' a g e l i p m e t b û u n a t e ş e k k ü r l e r i n i a r z e t m i ş v e işte b u suretle .Yunanlılar y a l n ı z bırakılıp G i r i t m e s e l e s i b i r m ü d d e t s o n r a t e s v i y e e d i l e r e k b ü t ü n H ı r i s t i y a n unsurlarını h e p b i r d e n a y a k l a n d ı r m a k i s t i y e n R u s plânı s u y a d ü ş ü r ü l ­ müştür. B u n d a n d o l a y ı zavallı Â l î P a ş a ' y ı A l i S u â v i g i b i şiddetle t e n k i d v e Z i y â P a ş a g i b i t e h z i l edenler çoktur; meselâ « Z a f e r - n â m e » n i n : :

Ş a r t edüp r e k z - i a l e m e t m e y i k a h h â r â n e , B e l g r a d k a l ' a s m î h s â n i l e Sırbistân'e, D e v l e t i n kıldı t a m â m i y y e t i n i i s t i k m â l ! K i n e z ' i nuSh-i belâğat-eseri k o y d u y o l a : Salamaz g a y r i m u k a d d e m k i g i b i sâğa sola! •gibi- m ı s r â l a r m ı n sari'atkârâne z a r â f e t i n d e n h o ş l a n m ı y a c a k k i m s e yoktur: Fakat e s a s e n e l d e n ç ı k m ı ş o l a n S ı r b i s t a n ' d a b i r e r a d a v e y a h u t b i r e r t a r i h âbidesi gibi k a l a n o d ö r t k a l e y e m u k a b i l Âlî P a ş a ' n m d e v l e t i ç o k b ü y ü k b i r v a r t a d a n k u r t a r ­ m ı ş olduğu d a muhakkaktır).

1867 =

1284

21 Haziran — 18 Safer, Cuma: Sultan Aziz'in Avrupa seyahatine hareketi ve Âlî Paşa'nm Saltanat-nâipliği. (Fransa imparatoru üçüncü Napoleon beynelmilel Paris sergisi münâsebetiyle S u l t a n A z i z ' i F r a n s a ' y a d â v e t e t m i ş v e b u s u r e t l e u m u m î sulhü t a k v i y e edecek fikirler teâtisine de vesile bulunmuş olacağını i s t a n b u l ' d a k i sefiri vasıtasıyla bildirmiştir. Y u k a r ı k i f ı k r a l a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z v e ç h i l e o s ı r a d a M e m l e k e t e y n , Sırbistan v e K a ­ r a d a ğ g i b i T ü r k h â k i m i y y e t i n d e k i B a l k a n b e y l i k l e r i h e p istiklâle d o ğ r u hamleler y a p m a k t a ve b u h a r e k e t l e r i n d e b i l h a s s a R u s y a ile F r a n s a ' d a n müzâheret gör­ m e k t e d i r : S o n z a m a n l a r d a b u g a i l e l e r e b i r de G i r i t buhrânmm inzmıâmı Os­ m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u ç o k çetin b i r v a z i y e t e s o k m u ş v e b u kanlı o y u n d a da Fransa hükümeti milliyet prensipi nâmına Y u n a n tezini desteklemiye kalkış­ m ı ş t ı r ! Böyle b i r v a z i y e t t e öyle b i r dâvet e n büyük fırsat d e m e k t i r : B i l h a s s a i m p a r a t o r u n u m u m î sülhü t a k v i y e m e s e l e s i n d e n de b a h s e t m i ş o l m a s ı Ş a r k . m e s e ­ l e s i n d e m u h t e ş e m müsâfiririi h e r h a l d e r e n c î d e e t m i y e c e k f i k i r l e r s e r d e t m e k i h ­ t i m â l i n e delâlet e d e b i l i r . S u l t a n A z i z ' i n Ü ç ü n c ü N a p o l e o n ' a k a r ş ı T ü r k t e z i n i P a ­ r i s ' e k a d a r g i t m i ş en b ü y ü k m ü s â f i r sıfatiyle b i z z a t m ü d â f a a etmesi, bilhassa G i r i t meselesi bakımından fevkalâde bir ehemmiyeti hâizdir: Çünkü b u kanlı m e s e l e k ü ç ü k b i r Y u n a n dâv'âsı o l m a k t a n z i y â d e b ü y ü k b i r d e v l e t l e r m e s e l e s i h â ­ l i n e gelmiştir. Ü ç ü n c ü N a p o l e o n ' u n dâvetini B â b - ı - A l i bâzı menbâlarda rivayet edildiği gibi sırf S u l t a n A z i z ' i n A v r u p a terakkiyâtını bizzat görüp m e m l e k e t i n d e tatbik et­ m e s i n e y o l a ç m a k için değil, b i l h a s s a işte b u siyasî g a i l e l e r i n T ü r k i y e lehine •tesviyesini kolaylaştırabilecek '.bir z e m i n hazırlamak için müsâit karşılamış,

1867

=

1284

Sadr-ı-a'zam

OSMANLI Âlî

ve

Hâriciyye

sırada

İngiltere

mekte

olduğunu arzedince

Osmanlı lerinde rak de

tarihinde seyâhate

gitmiş misli

rinde

sefiri

çıkmış

Fuad

Paşalar

Victoria'nın

yegâne

seferleri pâdişâh

ve

hâte s o n d e r e c e e h e m m i y e t

hıristiyan

Sultan Abd-ül-Aziz'dir tebaaları

bulunan

vermeleri

:

teşvik

etmiş

Londra'ya

şartiyle

ecnebi

memleketlerine

B u bakımdan

İngiltere büyük

Aziz'i

ve

dâvet

o et­

edilmiştir.

sayılmamak

b i r hâdise d e m e k t i r .

Müslüman

pâdişâhı

Sultan

h e r i k i d â v e t de k a b u l istilâ

halîfe

görülmemiş

nâzın

kraliçe

büyük

yegâne

bir çok

de

217

TARİHÎ

ve

Fransa

devletlerin

Avrupa gibi

bu

memleket­ dost

ola­

tarihinde

müstemlekele­

fevkalâde

seyâ-

işte b u n d a n d ı r .

S u l t a n A z i z b u gün Ortaköy câmiinde yapılan C u m a selâmlığından sonra D o l m a bahçe sarayına gelmiş ve öğleden s o n r a saat dörde doğru «Sultâniyye» i s m i n d e k i hususî v a p u r u y l a i s t a n b u l ' d a n h a r e k e t e t m i ş t i r : M u h t e l i f n o k t a l a r d a n t o p l a r a t ı ­ l a r a k v e sâhillere dizilmiş a s k e r l e r l e ahâli t a r a f ı n d a n « P â d i ş â h ı m ç o k y a ş a » d i y e alkışlanarak y o l a çıkan pâdişâhın vükelâ v e s a i r devlet erkâniyle ecnebi s e f i r l e r i t a r a f ı n d a n M a r m a r a a ç ı k l a n n a k a d a r t e ş y î edildiğinden b a h s e d i l i r . « V a p u r - ı - H ü m â y û n » a d o n a n m a d a n b i r k a ç zırhlı d a r e f â k a t e t m i ş t i r . Sultan A z i z ' i n maiyyetinde A v r u p a seyahatine iştirâk edenlerin en mühimleri veîiahd M u r a d E f e n d i i l e ş e h z â d e A b d ü l h a m i d v e p â d i ş â h ı n b ü y ü k o ğ l u Yusuf İzzüddin E f e n d i l e r d e n b a ş k a H â r i c i y y e n â z ı n K e ç e c i - z â d e F u a d p a ş a Muallim-iSultanî A k ş e h i r l i - H a s a n F e h m i E f e n d i , B a ş - M â b e y n c i H ü s e y n C e m i l B e y , Baş¬ K â t i p B u r s a l ı M e h m e t E m i n B e y , « M a h ş e r Midillisi» d e n i l e n H a r i c l y y e - T e ş r i f a t ­ çısı M e h m e t K â m i l B e y , M â b e y n c i H â f ı z - M e h m e t B e y , s o n r a l a r ı B a ş - v e k i l o l a n Dîvân-ı-Hümâyun tercümanı Arifî B e y ve o n u n l a beraber tercümanlık vazifesini ifâ edenlerden M â b e y n Kâtibi H a l i m i E f e n d i ' d i r : Münevver b i r zât o l a n b u Halîmî E f e n d i «Sultan Abd-ül-Aziz H a n H a z r e t l e r i n i n A v r u p a seyâhâtnâmesi» i s m i y l e b i r ratznâme de yazmıştır. B u n l a r d a n Hâfız-Mehmet B e y ' l e Halîmî E f e n d i sonraları Baş-Mâbeynci v e Baş-Kâtip olmuşlardır; v e l i a h d M u r a d ve şehzâde Abdülhamid EfencElerle F u a d P a ş a ve Akşehirli-Hasan E f e n d i b u n d a n e v v e l k i Mısır seyâhatine de i ş t i r â k e t m i ş l e r d i r : Y u k a r d a 1 8 6 3 = 1 2 7 9 v u k u a t ı n ı n ' «3 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı ­ nız. F r a n s a b ü y ü k - e l ç i s i m ö s y ö B o u r e e i l e İ n g i l t e r e s e f â r e t i b a ş - t e r c ü m a n ı d a d â ­ v e t sâhiplerini t e m s i l e n p â d i ş â h ı n m a i y y e t i n d e b u l u n m u ş l a r d ı r . S u l t a n A z i z ' i n m e m l e k e t hâricine çıkmasından dolayı Türkiye'de devlet reis­ liği v a z i f e s i n i v e k â l e t e n i f â e t m e k ü z e r e b i r « N â i b - i - S a l t a n a t » tâyini l â z ı m g e l m i ş ve b u f e v k a l â d e v a z i f e y e de S a d r - ı - a ' z a m  l î P a ş a t â y i n edilmiştir. O s m a n l ı t a ­ r i h i n d e pâdişâhlar sefere çıktıkça pâyıtahtta «istanbul Kaymakamı» ünvâniyle b i r v e k i l b ı r a k ı l m a s ı e s k i d e n b e r i â d e t t i r : F a k a t o g i b i v a z i y e t l e r d e p â d i ş â h istilâ ettiği y e r l e r d e b i l e k e n d i m ü l k ü n d e v e işinin b a ş ı n d a s a y ı l d ı ğ ı için I s t a n b u l - K a y makamı. t a m a m i y l e b i r s a l t a n a t - n â i b i v a z i y e t i n d e değildir; h a l b u k i b u sefer p â ­ dişâh ö l k e s i n d e n v e işinin b a ş ı n d a n ayrılıp h â r i c e g i t m i ş o l d u ğ u için,  l î P a ş a h e r türlü h u k u k î şerâitiyle « N â i b - i - S a l t a n a t » , y â n i p â d i ş â h v e k i l i o l m u ş d e m e k ­ t i r ; b u bakımdan bütün Osmanlı t a r i h i n d e Sadâretten d a h a mühim b i r mevkide b u l u n m u ş y e g â n e d e v l e t - a d a m ı A l î P a ş a ' d ı r : b ü y ü k v e z i r i n b u f e v k a l â d e sıfatı pâdişâhın b u g ü n k ü h a r e k e t t a r i h i n d e n i t i b a r e n T u n a t a r i k i y l e a v d e t i n d e 3 A ğ u s t o S = 2 Rebî'ül-âhir C u m a r t e s i günü akşamı V i d i n ' d e Türk toprağına a y a k basın­ c a y a k a d a r t a m kırk dört gün sürmüştür. 22 H a z i r a n = 1 9 S a f e r C u m a r t e s i günü i s t a n b u l ' d a n Çanakkale'ye varan Sultan A z i z sâhillerden s e l â m l a n a r a k y o l u n a d e v a m e t m i ş , b o ğ a z j n ö n ü n e k a d a r i s t i k ­ bâle gelmiş o l a n Fransız donanması tarafından t o p l a r ve alkışlarla selâmlanmış, 23 H a z i r a n = 2 0 S a f e r P a z a r g ü n ü M i d i l l i v e S a k ı z h i z â l a r m d a n v e 24 H a z i r a n = 2 1 S a f e r P a z a r t e s i g ü n ü de G i r i t m e s e l e s i n e r a ğ m e n Y u n a n i s t a n a ç ı k l a r ı n d a n g e ç i l e ­ r e k S i c i l y a i s t i k a m e t i t â k i b edilmiştir. B u sırada G i r i t ı s y â m e n a l e v l i d e v r i n d e d i r v e S e r d â r - ı - E k r e m Ö m e r P a ş a d a t e n k i l h a r e k e t l e r i y l e m e ş g u l d ü r : Y u k a r d a 1 8 6 6 = 1 2 8 3 v u k u â t m m «8 E y l ü l » f ı k r a ­ sıyla a ş a ğ ı d a b u s e n e n i n « 2 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

218 25 Haziran = salatı.

KRONOLOJİ

1867 =

22 Saf er, Sah: Sultan Aziz'in Messina'ya

( B u s a b a h S i c i l y a ' d a k i E t n a y a n a r - d a ğ m m açıklarından geçen seyahat l e d e n b i r a z s o n r a M e s s i n a l i m a n ı n a g e l m i ş v e k a l e d e n atılan t o p l a r l a mıştır: S u l t a n A z i z b u r a d a „ Sultâniyye» v a p u r u n d a n «pertev-i-piyâle„ g e ç m i ş ve g e c e y i o r a d a geçirdikten s o n r a e r t e s i s a b a h y o l u n a d e v a m l a b o ğ a z ı ' n d a n ç ı k ı p „ M e r T y r r h e n i e n n e = T i r e n y a / T i r e n denizi» n e g i r e r e k doğru ilerlemiştir).

28 Haziran = salatı.

25 Saf er, Cuma: Sultan

1284

.nuvâalayı ö ğ ­ selâmlanvapuruna MessinaNapoli'ye

Aziz'in Napoli'ye

muva­

( M e s s i n a ' d a n h a r e k e t e d i l d i k t e n s o n r a 27 H a z i r a n ' = 2 4 S a f e r P e r ş e n b e g ü n ü O s ­ manlı pâdişâhım karşılamıya gelen b i r i t a l y a n f i l o s u a l a y a i l t i h a k ederek N a ­ poli'ye k a d a r beraber gelmiş, b u sabah varılan N a p o l i ' d e Türk sefiri Rüstem B e y ' l e i t a l y a n a m i r a l i ve mahallî hükümet erkânı «Vapur-ı-Hümâyûn» a gelip h u z u r a k a b u l e d i l e r e k iltifâta m a z h a r o l m u ş l a r d ı r : A s l e n b i r i t a l y a n âilesine mensub o l a n b u k a t o l i k R ü s t e m B e y sonraları Vezâret pâyesiyle Cebel-Lübnan mutasarrıflığında ve L o n d r a büyük-elçiliğinde bulunmuştur; sadâkat ve dirâyet i y l e m â r û f o l d u ğ u için, b u g ü n S u l t a n A z i z ' i n h u z u r u n a k a b u l edildiği zaman i k i n c i r ü t b e d e n O s m â n î n i ş a n i y l e t a l t i f edildiğinden b a h s e d i l i r . _ Pâdişâh N a ­ poli'de b i r kaç saat kaldıktan s o n r a y o l u n a d e v a m etmiş ve b i r gün evvel i s t i k ­ b â l e g e l e n i t a l y a n f i l o s u b u g ü n de teşyi için r e f â k a t ettiği h a l d e K o r s i k a a ç ı k l a ­ rından T o u l o n ' a d o ğ r u i l e r l e m i ş t i r ) .

29 Haziran = 26 Safer, raya çıkışı.

Cumartesi: Sultan Aziz'in Toulon'da ka­

(Fransa'nın T o u l o n / T u l o n ve M a r s e i l l e / M a r s i l y a g i b i limanlarında A k d e n i z ' i T ü r k g ö l ü hâline g e t i r e n a z a m e t v e istilâ d e v i r l e r i m i z i n a n ' a n e l e ş m i ş h â t ı r a l a r ı , h â l â yaşamaktadır; meselâ Kanunî devrinde Fransa'yı himâye etmiye giden B a r ­ b a r o s ' a B i r i n c i F r a n ç o i s t a r a f ı n d a n T o u l o n şehriyle limanlarının hâkimiyyet ve idaresi m u v a k k a t e n devredilmiş olduğu hakkında mahallî v e s i k a l a r bile vardır İ k i n c i c i l t t e 1 5 4 3 = 9 5 0 v u k u â t m m « 2 0 T e m m u z » v e « 5 v e 20 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . — i s t a n b u l ' d a n h a r e k e t i n i n d o k u z u n c u g ü n ü S u l t a n A z i z işte o p a r l a k hâtıraların henüz silinmemiş olduğu T o u l o n limanında Fransız toprağına ayak basararken: :

«Berren ve bahren fevkalâde ve me'mûl-ü-tasavvurdan ziyâde nât ve güzergâh-ı Şâhâneye asâkir i k a a m e s i y l e b i r t a r a f t a n dahî cânibinden ibrâz-ı ta'zîmât-u-tevkîrat olunarak»

envâ'-ı ahâli-i

tezyîbelde

v e b ü t ü n d o n a n m a g e m i l e r i y l e a s k e r î m e v k i l e r d e n « t o p l a r v e tüferdiler» atılarak k a r ş ı l a n m ı ş , « m i s l i n â - b e s b u k şenlikler i c â d - u - i c r â k ı l ı n m ı ş » , ö ğ l e y e m e ğ i n i i s t i râhatine t a h s i s edilen k o n a k t a y e d i k t e n s o n r a mahallî hükümet erkânım huzu­ r u n a k a b u l edip i l t i f a t etmiş ve b i r a z s o n r a trenle M a r s i l y a ' y a h a r e k e t edip a k ­ ş a m y e m e ğ i n i de o r a d a y e d i k t e n s o n r a g e n e o g e c e P a r i s ' e d o ğ r u 3'oluna devam etmiştir).

30 Haziran = 27 Safer, Pazar : Sultan Aziz'in Paris'e muvasalatı. (öğleden e v v e l saat on bire doğru P a r i s ' e v a r a n Osmanlı pâdişâhı «Mefrûşât-ı n e f i s e ferş,, e d i l m e k s u r e t i y l e « P ü r - z î b - ü - z î n e t » o l a n i s t a s y o n d a F r a n s a i m p a r a ­ t o r u ü ç ü n c ü Napoléon tarafından karşılanmış, askerî merâsimden s o n r a a r a b a y l a «Tuileries» sarayına g i d e r k e n halkın fevkalâde tezâhürleriye alkışlanmış Te o r a -

1867 =

1284

OSMANLI

T AR

t H

219

İ

da güzelliği ile meşhur imparatoriçe Eugénie i l e görüştükten s o n r a d a i k a m e t i n e tahsis edilen Elysée sarayına gitmiştir : imparatoriçenin kocasıyla beraber i s t a s y o ­ n a gelmemesi, Halîfe-i-islâmm yanında kadın bulunmamasmdandır. B u m u v â s a l a t g ü n ü n ü istirâhatle g e ç i r e n S u l t a n A z i z e r t e s i g ü n i m p a r a t o r l a b e ­ r a b e r b e y n e l m i l e l P a r i s s e r g i s i n i n açılış m e r â s i m i n d e b u l u n m a k ü z e r e E l y s é e s a ­ rayından On-dördüncü L o u i s ' n i n muhteşem arabasıyla h a r e k e t edip m i s l i g ö r ü l m e ­ m i ş alkışlar içinde s e r g i y e g e l m i ş v e F r a n s ı z l a r a c e m î l e o l m a k ü z e r e S è v r e s m â mû'lâtmdan b i r ç o k e s e r l e r l e d a h a b i r t a k ı m ş e y l e r satın a l m ı ş v e b u n l a r s e r g i n i n s o n u n a k a d a r a y r ı c a teşhir e d i l d i k t e n s o n r a i s t a n b u l ' a g ö n d e r i l m i ş t i r . H a r e k e t günü s a y ı l m a m a k şartiyle S u l t a n A z i z P a r i s ' d e o n gün kalmış ve b u m ü d d e t z a r f ı n d a F r a n s ı z o r d u s u n u n şerefine y a p t ı ğ ı g e ç i t r e s i m l e r i n d e , r e s m î v e hususî z i y â f e t l e r d e , t i y a t r o t e m s i l l e r i n d e b u l u n m u ş v e P a r i s ' i n görülecek yerle­ r i n i gezmiştir. G e n e o sırada A v u s t u r y a ve Prusya'nın P a r i s s e f i r l e r i tarafından h ü k ü m d a r l a r ı n â m ı n a V i y a n a v e B e r l i n ' e d â v e t edilmiştir. P â d i ş â h P a r i s ' d e i k e n G i r i t m e s e l e s i n d e n b a h s e d i l d i ğ i m u h a k k a k t ı r ; y a l n ı z b a h s i nasıl geçtiğinde i h ­ tilâf v a r d ı r : B i r r i v a y e t e g ö r e b i r g ü n i m p a r a t o r S u l t a n A z i z ' e G i r i t m e s e l e s i n i n e n m ü n â s i p t e s v i y e şekli a d a n ı n Y u n a n i s t a n ' a t e r k i n d e n i b a r e t o l d u ğ u n u s ö y l e ­ yince pâdişâh hiç b i r cevap v e r m e y i p hiddetinden yüzünü başka t a r a f a çevirivermiş ve i m p a r a t o r b u haklı muâmeleden ç o k sıkılmıştır. F a k a t d a h a k u v v e t l i b i r r i v a y e t de v a r d ı r : B u s e y â h a t t e pâdişâhın m a i y y e t i n d e b u l u n a n l a r d a n b a ş mâbeynci Hâfız-Mehmet B e y , S u l t a n A z i z ' i n sükût etmiş olmasnp b i l - a k i s « k ü k ­ r e m i ş a r s l a n g i b i » m u k a b e l e e d e r e k şu sözleri s ö y l e d i ğ i n d e n b a h s e t m e k t e d i r : — G i r i d için D e v l e t - i - A l i y y e y i r m i y e d i sene k a n d ö k e r e k cezîre-i mezkûreyi Memâlik-i-Osmâniyye'ye i l h a k eylemiş ve G i r i d ' i n toprağı Osmanlı kanıyla y u ğ u r u l m u ş t u r . S û r e t a b i r ihtâr-ı h a y ı r h â h â n e v e m a ' n e n d e v l e t i m i n bâis-i berbâdîsi o l a n su t e k l i f beni me'yûs etmiş ve düvel-i-muazzama i t t i f a k ederek G i r i d ' i n Y u ­ n a n i s t a n ' a t e r k i n i n o t a l a r l a t e k l i f etseler bile teklifât-ı m e v h û m e y i r e d ve a s k e ­ r i m i n son neferine varıncaya k a d a r cezireye sevkeder ve donanmamdan bir s a n d a l kalıncaya k a d a r sebât eder ve çâresiz k a l m u r ise G i r i d ' i öyle t e r k e d e r i m ! Gene Hâfız M e h m e t B e y ' e göre b u v a z i y e t karşısında i m p a r a t o r t e k l i f i n d e n a r ­ tık v a z g e ç m i ş : _

Mâdemki

efkâr-ı

Şâhâneleri

bu

merkezde

dâirdir,

Girit

meselesi

ber-taraf

ol­

muştur; müsterih o l u n u z ! demiştir. B u n u n l a beraber S u l t a n A z i z ' e izâfe edilen sözler F u a d Paşa'ya d a i s nâd edilir. B i l h a s s a Üçüncü Napoléon'un b i r sohbet esnâsmda Paşa'ya G i r i d ' i n Y u n a n i s t a n ' a satılmasını t e k l i f e d i p T ü r k i y e ' n i n b u a d a y a m u k a b i l n e k a d a r p a r a istiyebileceğini sorduğu z a m a n , hazır-cevaplığı ile meşhur olan F u a d P a ş a ' m n Aldığımız fiâta veririz, Haşmetmeâb! tarzındaki cevabı p e k meşhurdur: H e r halde m u h a k k a k o l a n n o k t a , G i r i t m e s e ­ l e s i n d e T ü r k i y e ' n i n h i ç b i r f e d â k â r l ı ğ a y a k l a ş r m y a c a ğ ı m F r a n s a ' n ı n işte b u s e y a ­ h a t esnâsmda kat'î surette anlamış olmasıdır).

10 Temmuz = 8 Rebî'ül-evvel, Çarşanba: Sultan Aziz'in Paris'den Londra'ya hareketi. ( İ s t i k b â l i n d e k i d e b d e b e v e i h t i ş a m l a teşyi e d i l m e k suretiyle bu gün öğleden s o n r a s a a t d ö r d e d o ğ r u p a r i s ' d e n hususî « K a r a - v a p u r u i = T r e n » l e h a r e k e t e d e n Osmanlı pâdişâhı Manş d e n i z i y l e Şimal-denizi arasındaki « P a s de C a l a i s ı = K a l e b o ğ a z ı » n m F r a n s ı z sâhilinde b u l u n a n « B o u l o g n e - s u r - M e r i = B o l o n y a » limanına g e l i p g e c e y i o r a d a g e ç i r d i k t e n s o n r a e r t e s i g ü n « y i n e i c r â y - ı ş e h r â y î n ile» i n g i l ­ t e r e sâhilindeki D o v e r = D o u v r e s limanına g e ç m i ş , F r a n s ı z d o n a n m a s ı t a r a f ı n d a n teşyi e d i l i r k e n İngiliz donanması tarafından karşılanmış, her tarafı donatılan D o v e r limanında d a kraliçe V i c t o r i a nâmına v e l i a h d prens E d o u a r d [ ı = m ü s t a k ­ b e l Y e d i n c i E d o u a r d ] k a r ş ı l a m ı ş v e «Sâhil-i b a h r e k a r i b t e r t i b o l u n a n k a s ı r d a » b i r ziyafet * v e r i l d i k t e n s o n r a «Hâzır ve müheyyâ b u l u n a n Kara-vapurları = h u ­ susî t r e n l e r » l e L o n d r a ' y a h a r e k e t edilmiştir.

220

K R O N O L O J İ

1867

=

1284

A b d u r r a h m a n Şeref Fransa'nın C a l a i s limanından h a r e k e t edimiş olduğunu s ö y ­ l e r s e de, b u s e y a h a t e b i z z a t i ş t i r â k e t m i ş o l a n M â b e y n B a ş - k â t i b i H a l i m i E f e n d i ' n i n r u z n â m e s i n d e B o u l o g n e c= B u l o n y a l i m a n ı n d a n F r a n s ı z g e m i l e r i y l e hareket edildiğinden b a h s e d i l m e k t e d i r ) .

12 Temmuz = 10 Kebî'ül-evvel, Cuma: muvasalatı.

Sultan Azizin Londra'ya

( B u gün akşam-üstü zevâlî saat altıya doğru L o n d r a ' y a gelen S u l t a n A z i z çok p a r l a k m e r a s i m l e karşılandıktan sonra muhteşem bir alayla ikametine tahsis edilen B u c k i n g h a m sarayına gitmiş ve geceyi o r a d a geçirdikten s o n r a : «Ferdası C u m a r t e s i günü yine sarây-ı mezkûrdan a l a y arabalarına ve ba'dehu k a r a - v a p u r l a r m a [ = t r e n e ] râkiben kraliçe-i müşârünileyhânm bulundukları şe­ hirde b u l u n a n saraylarına azimet ve kendisiyle mülâkat-ı Seniyye vuku'bularak o r a d a dahî Z â t - i - Ş â h â n e y e v e m a i y y e t l e r i n d e bulunan bendegâna ziyâfet veril­ d i k t e n s o n r a yine L o n d r a ' d a k i s a r a y a a v d e t - i Şâhâne vuku'bulmuş» o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . — M u v â s a l a t g ü n ü de s a y ı l m a k şartiyle L o n d r a ' d a o n b i r g ü n kalıp o n i k i n c i günü h a r e k e t etmiş o a n S u l t a n A z i z ' i n şerefine muhteşem ziyafetler, balolar, konserler ve büyük t i y a t r o l a r d a temsiller verilmiş, orduyla d o n a n m a y a geçit r e s i m l e r i yaptırılmış, Belediye dairesinde k a b u l m e r a s i m i ya­ pılmış, pâdişâh A v a m - k a m a r a s ı m ziyâretle müzâkerâtı tâkib etmiş «Sefâin-i t i c â r i y y e i l e b a n k a m e v k ı ' l e r i v e p o s t a a k l â m ı v e m a h â l - i şâire,, y i g ö z d e n g e ç i r ­ miş, b i r k a ç m ü h i m t e r s a n e y e g i d i p t e t k i k a t t a bulunmuş, b i l h a s s a P o r t s m o u t h t e r ­ s a n e s i n i g e z d i k t e n s o n r a i n g i l i z d o n a n m a s ı n ı n şerefine y a p t ı ğ ı d e n i z m a n e v r a s ı n ı kraliçenin yatından tâkib etmiş ve o gün kraliçe V i c t o r i a i n g i l t e r e ' n i n meşhur D i z - b a ğ ı nişanını « K e n d ü y e d i y l e Z â t - i A l î - i P â d i ş â h î y e t a ' l î k e y l e m i ş » d i r . S u l t a n A z i z ' i n b u t a r i h t e n i k i sene e v v e l ölmüş ve R u s siyasetine karşı Türk i t t i f â k ı m p r e n s i p ittihâz e t m e k l e ş ö h r e t b u l m u ş o l a n e s k i B a ş - v e k i l P a l m e r s t o n ' u n e v i n e g i d i p âilesini z i y â r e t e t m e k l ü t u f k â r l ı ğ ı n d a b u l u n m a s ı İ n g i l i z e f k â r - ı u m u m i y y e s i n d e çok i y i b i r te'sir bırakmıştır. H e r h a d e b u o n b i r g ü n içinde y a l n ı z m e r â s i m l e v a k i t g e ç i r i l i p siyasî m e s e l e l e r ­ d e n hiç bahsedilmemiş olması k a b i l değildir: F a k a t P a r i s ' d e olduğu g i b i L o n ^ d r a ' d a d a n e l e r k o n u ş u l u p n e g i b i n e t i c e l e r e l d e edildiği p e k b e l l i d e ğ i l d i r ; h e r halde G i r i t meselesinden bahsedilmiş olduğu m u h a k k a k t ı r ) .

23 Temmuz = hareketi.

21 Kebî'ül-evvel, Salı :

Sultan Aziz'in Londra'dan

(İstikbâlinde olduğu g i b i muhteşem merâsimle teşyi edilerek L o n d r a ' d a n trenle D o v e r ' e ve o r a d a n d a İngiliz donanması t a r a f ı n d a n u ğ u r l a n a r a k hususî v a p u r ­ l a r l a C a l a i s limanına g e l e n pâdişâh F r a n s a hükümetinin hazır bulundurduğu h u ­ susî t r e n l e B e l ç i k a v e P r u s y a B a v y e r a ü z e r i n d e n V i y a n a ' y a d o ğ r u h a r e k e t et­ miştir: A v u s t u r y a i m p a r a t o r u y l a P r u s y a kralının p a r i s ' d e arzedilen dâvetleri i ç i n y u k a r d a b u s e n e v u k u â t ı m n «30 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) . r

24 Temmuz = sel'den geçişi.

22 Kebî'ül-evvel, Çarşanba: Sultan Aziz'in Brük­

1867 Î =

1284

OSMANLI

25 Temmuz = 23 Kebî'ül-evvel, Perşenbe: Padişahın Coblentz'de Prusya kralıyla kraliçesi tarafından karşılanması. ( S u l t a n A z i z b u r a d a b i r gece kalmış, gündüz h u z u r u n d a b i r geçit r e s m i yapıl­ mış, gece ziyâfetten s o n r a R h e i n n e h r i n d e g e z d i r i l i p ş e r e f i n e y a p ı l a n şenlikler seyrettirilmiştir; P r u s y a kralı B i r i n c i W i l h e l m ' i n geçit r e s m i n d e n s o n r a pâdişâh kendisini tebrik edince : — B e n bu orduyu F r a n s a ' y a karşı hazırladım! d e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r : B u n d a n ü ç sene s o n r a 1870 h a r b i n d e e d i p A l m a n y a i m p a r a t o r u o l a n P r u s y a kralı işte b u d u r ) .

Fransa'yı

mağlûb

28 Temmuz = 26 Rebî'ül-evvel, Pazar: Sultan Aziz'in Viyana'ya muvasalatı. (Viyana dükten turya şamış

istasyonunda

Sultan Aziz'i

ve b i r i n c i c i h a n imparatoru olan

Abd-ül-Aziz,

bu

ve

Macaristan

uzun

Beşinci

h a r b i n i bile ömürlü

karşılayan gördükten

kralı

Birinci

hükümdar,

Murad, ikinci

imparator, sonra

68 da

sene

ve

pâdişâhlarından Beşinci

saltanat

ölmüş

François-Joseph'dir:

Osmanlı

Abdülhamid

1916

Mehmet

olan 86

sür­ Avus­

sene

ya­

Abdülmecid, Reşat'la

mu­

asırdır! P r u s y a ' d a n sonra B a v y e r a ' d a n geçerek A v u s t u r y a ' y a gelen S u l t a n A z i z V i y a n a ' d a m e ş h u r S c h o e n b r u n n s a r a y ı n a m ü s â f i r e d i l i p ü ç g ü n k a l m ı ş , şerefine z i y a ­ f e t l e r , b a l o l a r v e g e z i n t i l e r t e r t i b edilmiş, g e ç i r r e s i m l e r i y a p ı l m ı ş v e b i r m a n e v r a esnâsmda François-Joseph: «Cennet-mekân Kanunî S u l t a n Süleyman-Han Hazretlerinin Viyana muhasara­ sında o t a k k u r d u ğ u m e v k i i p a r m a ğ ı y l a g ö s t e r e r e k O s m a n l ı l a r ı n cihânı l e r z e - n â k e y l e d i k l e r i zamân-ı besâlet-ünvânı y â d » e t m i ş t i r . —- M â b e y n B a ş - k â t i b i H a l i m i E f e n d i g e n e b u ü ç g ü n içinde Sultan A z i z ' i n «Mülk-ü-milletce h a y ı r l u v e m e n f e a t l u o l a n y e r l e r i g e z ü p m ü â y e n e » et-ı f i ğ i n d e n de b a h s e t m e k t e d i r . H e r halde P a r i s ve L o n d r a ' d a olduğu g i b i b u r a d a d a merâsimle iktifâ e d i l m e y i p Şark meselesinden ve bilhassa Girit buhrânmdan mutlaka bahsedilmiş olması lâzımgelir. S u l t a n A z i z 3 1 T e m m u z = 29 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a g ü n ü V i y a n a ' d a n T u n a v a ­ purlarıyla Peşte'ye h a r e k e t etmiş v e Baş-Mâbeynci Hâfız-Mehmet B e y ' i n tâbiriyle i m p a r a t o r François-Joseph «Vapur gözden nihân o l u n c a y a k a d a r iskelede kaai m e n ibrâz-ı hürmet-ü-riâyetde,, bulunmuştur).

31 Temmuz = 29 Rebî'ül-evvel, Çarşanba: Sultan Aziz'in Buda­ peşte'ye muvasalatı. ( B u sabah V i y a n a ' d a n T u n a vapurlarıyla h a r e k e t eden Abd-üI-Aziz'le m a i y y e t i n i n b u a k ş a m g e l d i ğ i M a c a r p â y ı t a h t ı v a k t i y l e 159 sene, 11 a y , 24 g ü n T ü r k h â k i m i y y e t i n d e kaldıktan s o n r a Dördüncü M e h m e t devrinde elden çıkmış olan B u d i n b e y l e r b e y l i ğ i n i n e s k i m e r k e z i o l m a k i t i b a r i y l e O s m a n l ı pâdişâhının ş i m d i b u r a y a b i r g ü n l ü k b i r m ü s â f i r sıfatiyle gelişi h e r h a l d e A v r u p a s e y â h a t i n i n ye­ gâne h a z i n tarafı olsa g e r e k t i r B u d i n ' i n e l d e n çıkışı için ü ç ü n c ü c i l t t e 1686 t = 1097 v u k u â t ı m n « 2 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . S u l t a n A z i z o f â c i a d a n t a m 180 s e ­ n e , 11 a y s o n r a B u d a - P e ş t e ' y e g e l m i ş d e m e k t i r . G e c e y i v a p u r d a geçiren pâdişâh ertesi g ü n krallık sarayında t e r t i b edilen öğle z i y a f e t i n d e n sonra b i r k a b u l r e s m i yapıp « E r k â n ve mu'teberân-ı belde»ye i l t i ­ f a t t a bulunmuş, şehrin g ö r ü l e c e k y e r l e r i n i g e z m i ş ve a k ş a m a doğru gene v a ­ p u r l a yoluna devam etmiştir). :

( B e l ç i k a kralı İ k i n c i L e o p o l d O s m a n l ı pâdişâhının b u s a b a h a karşı u ğ r a d ı ğ ı i s ­ t a s y o n u t e z y i n ettirmiş, Belçika o r d u s u Türk h â k a m m selâmlamış, k r a l S u l t a n A z i z ' i n şerefine b i r öğle ziyâfeti vermiş ve öğleden s o n r a d a V i y a n a ' y a h a r e k e t edilmiştir).

221

TARİHİ

222

1867

K R O N O L O J İ

3 Ağustos = 2 Rebî'ül-âhir, Cumartesi : dönen Sultan Aziz'in Vidin'e muvasalatı.

=

1284

Avrupa seyahatinden

( B u s e n e n i n 21 H a z i r a n = 18 S a f e r C u m a g ü n ü i s t a n b u l ' d a n h a r e k e t e t m i ş o l a n pâdişâhın b u a k ş a m V i d i n ' d e Türk topraklarına a y a k basıncaya kadar Türkiye h â r i c i n d e g e ç i r d i ğ i m ü d d e t t a m 44 g ü n d ü r : A ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u a t ı n ı n « 7 A ğ u s ­ tos» fıkrasına d a bakınız. S u l t a n A z i z g e c e y i V i d i n ' d e hazırlanan k o n a k t a g e ç i r ­ m i ş , şehir k a n d i l l e r l e donatılıp f i ş e k , t ü f e k v e t o p şenlikleri y a p ı l m ı ş v e ertesi p a z a r günü öğleden b i r a z s o n r a Rusçuğ'a h a r e k e t edilmiştir).

4 Ağustos = çuğ'a muvasalatı.

3 Rebî'ül-âhir, Pazar:

Sultan

(Sadr-ı-a'zam Alî ve S e r - a s k e r Mütercim-Rüşdi Paşalar ü z e r e T u n a vilâyetinin m e r k e z i o l a n R u s ç u ğ ' a g e l m i ş l e r d i r : n a n M i d h a t Paşa da Peşte'den karşılamıştır.

Abd-ül-Aziz'in

Rus­

pâdişâhı karşılamak T u n a valiliğinde b u l u ­

S u l t a n A z i z R u s ç u ğ ' a a k ş a m gelip i k a m e t i n e t a h s i s edilen k o n a ğ a inmiş, p a z a r ­ tesi günü M e m l e k e t e y n b e y i prens C h a r l e s = K a r o l d a gelip metbûuna arz-ı-ta'z i m â t e t m i ş v e v i l â y e t e r k â n i y l e şehrin i l e r i g e l e n l e r i de huzura kabul edilip iltifâta m a z h a r o l m u ş l a r d ı r : P r e n s K a r o l için y u k a r d a 1 8 6 6 = 1 2 8 3 v u k u a t ı n ı n «26 Teşrinievvel» fıkrasına bakınız).

6 Ağustos = 5 Rebî'ül-âhir, Salı: Sultan Aziz'in Rusçuk'dan Var­ na'ya hareketi. (Rusçuk'dan trenle gelen pâdişâh V a r n a ' d a b i r k a ç saat istirâhat e t t i k t e n sonra akşanı-üstü «Sultâniyye,, yatıyla i s t a n b u l ' a h a r e k e t etmiştir: E s a s e n k a r a d a n g i t ­ m e k niyetinde olduğu halde, a n n e s i n i n çok g ö r e c e ğ i geldiğini a r z e t t i r m e s i üze­ r i n e deniz y o l u n u t e r c i h ettiğinden b a h s e d i l i r ) .

7 Ağustos = 6 Rebî'ül-âhir, Carşanba: Sultan Aziz'in Avrupa'dan istanbul'a avdeti, ( B u gün pâdişâhı g e t i r e n Sultâniyye v a p u r u K a r a d e n i z boğazına gelince tabya­ l a r d a n atılan t o p l a r l a s e l â m l a n m ı ş , bütün v ü k e l â v e d e v l e t e r k â n i y l e s e f i r l e r v e r u h â n î r e i s l e r d e n b a ş k a m e k t e p ç o c u k l a r ı y l a h a l k kütleleri b i l e v a p u r l a r v e k a ­ yıklarla, istikbâle ç ı k m ı ş , A n a d o l u v e R u m e l i sâhillerini d o l d u r a n a s k e r l e ahâlinin a l k ı ş s e s l e r i t o p v e t ü f e k şenliklerine k a r ı ş m ı ş v e S u l t a n A z i z işte b u c o ş k u n a l ­ k ı ş l a r içinde v a p u r d a n i n i p o z a m a n k i t â b i r i y l e « Y e d i ç i f t e k a y ı k - ı H ü m â y u n l a r ı ­ n a suvâr» o l a r a k D o l m a b a h ç e rıhtımına çıkmıştır. B u m ü n â s e b e t l e i s t a n b u l v e B o ğ a z i ç i ü ç g ü n ü ç g e c e donatılıp « B ü t ü n d a ğ l a r v e bağlar ve b a ğ ç e l e r » bile k a n d i l l e r ve fenerlerle süslenerek hava-fişekleriyle şen­ l i k l e r yapıldığından bahsedilir. P â d i ş â h ı n i s t a n b u l ' d a n g a y b û b e t i b u s e n e n i n 21 H a z i r a n = 1 8 S a f e r C u m a g ü n ü n ­ d e n i t i b a r e n t a m 47 g ü n s ü r m ü ş t ü r : B u m ü d d e t i n 44 g ü n ü T ü r k i y e h â r i c i n d e v e s o n ü ç g ü n ü de V i d i n ' d e n i s t a n b u l ' a g e l i n c e y e k a d a r T ü r k t o p r a k l a r ı n d a g e ç m i ş ­ t i r : Y u k a r d a b u sene v u k u â t ı m n «3 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . S u l t a n A z i z ' i n bu meşhur A v r u p a seyâhatinde müsâfir olup görüştüğü h ü k ü m ­ d a r l a r F r a n s a i m p a r a t o r u ü ç ü n c ü N a p o l e o n , İngiltere kraliçesi V i c t ' o r i a / V i k t o r y a , B e l ç i k a kralı İkinci L e o p o l d , P r u s y a k r a l ı B i r i n c i W i i h e l m , A v u s t u r y a i m p a r a t o ­ r u ve M a c a r i s t a n kralı B i r i n c i François-Joseph'dir. Uğramak, geçmek ve b i r müddet o t u r m a k suretiyle g ö r m ü ş o l d u ğ u m e m l e k e t l e r de i t a l y a , F r a n s a , i n ­ g i l t e r e , Belçika, P r u s y a , B a v y e r a , A v u s t u r y a ve Macaristan'dır B u suretle beş :

1867 =

1284

O S M A N L I

223

TARİHİ

hükümdara müsâfir olmuş ve sekiz "memleket g ö r m ü ş demektir. Debdebe ve t a n ­ t a n a içinde g e ç e n b u m u h t e ş e m s e y â h a t i n i k i m ü h i m n e t i c e s i v a r d ı r : B i r i A v r u ­ p a ' y a n i s b e t l e T ü r k i y e ' n i n ne k a d a r g e r i k a l m ı ş o l d u ğ u n u p â d i ş â h ı n k e n d i g ö z l e ­ r i y l e g ö r m ü ş o l m a s ı d ı r ; a v d e t i n d e n e ş r e t t i ğ i b e y a n n â m e n i n şu f ı k r a s ı o b a k ı m d a n çok mühimdir : « H e r t a r a f t a g ö r ü l d ü ğ ü v e ç h i l e m e d â r - ı k ı v â m - ı düvel o l a n e s b â b - ı z a h i r e k i b e y n - e l - a h â l i u l û m v e m a â r i f - i nâfıanın intişârı v e turuk-u-meâbirin tekessürü v e k u v v e - i b e r r i y y e ve b a h r i y y e n i n intizâmı ve umûr-ı mâliyyenin t e ' m i n - i i ' t i b â r ı hususlarından i b â r e t d i r . B u n l a r ı n b i r y a n d a n t e r a k k i v e t e v e s s ü ü n e tarafı­ mızdan kemâkân himmet-ü-ikdâm olunacağı g i b i kâffe-i vükelâ ve me'mûrin c â n i b l e r i n d e n dahî dâire-i v a z i f e l e r i dâhilinde o l a r a k b e z l - i m e s â i o l u n m a s ı k a t ' i y y e n m a t l û b u m idüğü... c ü m l e y e i'lân olunur». İ k i n c i m ü h i m n e t i c e de b u m e ş h u r s e y â h a t i n A v r u p a m e m l e k e t l e r i n d e h â s ı l ettiği müsâit te'sirlerde gösterilebilir: H e r halde Âlî P a ş a ' n m b i r müddet s o n r a G i r i t m e s e l e s i n i Y u n a n i s t a n a l e y h i n e h a l l e t m e k s u r e t i y l e e l d e ettiği b ü y ü k m u v a f f a k ı y yette h e m o te'sirlerin, h e m Hâriciyye nâzın Keçeci-zâde F u a d Paşa'nm A v r u p a devlet-adamlarıyla yapmış olduğu mülakatların mühim b i r dahli o l m a k lâzımgelir).

2 Teşrinievvel = 3 Cumâda-l-âhire, Çarşanba: Paşa'nm fevkalâde me'muriyyetle Girid'e hareketi.

Sa.dr-ı-a'zam Alî

( G i r i t m e s e l e s i için . y u k a r d a 1 8 6 6 = 1 2 8 3 v u k u â t ı m n « 2 v e 8 E y l ü l „ fıkralarına bakınız. — Âli Paşa'nm b u fevkalâde m e ' m u r i y y e t i n e sebep, G i r i d ' i n Y u n a n i s ' t a n ' a iltihâkını ilân e t m i ş o l a n âsileri t e n k i l e d i p S p h a k i a = İ s f a k y a d a ğ l a r ı n a ç e ­ k i l m e k m e c b u r i y e t i n d e b ı r a k t ı k t a n s o n r a o s a r p m m t a k a y ı ç e n b e r içine alıp k u ­ şatmakta olan Serdâr-ı-Ekrem Ömer Paşa'nm m u v a f f a k i y e t l i harekâtı devam ederken R u s y a , P r u s y a , İtalya, ve F r a n s a sefirlerinin 9 H a z i r a n = 6 Safer P a z a r günü Bâb-ı-Âlî'ye müşterek b i r nota verip G i r i d ' e beynelmilel b i r k o m i s y o n gön­ derilmesini ve «Plébiscite» y a p ı l a r a k y e n i i d a r e esaslarının işte a k o m i s y o n ta­ r a f ı n d a n h a z ı r l a n m a s ı n ı i s t e m i ş o l m a l a r ı d ı r ; tabiî b ö y l e b i r k o m i s y o n u n h a z ı r l a y a ­ c a ğ ı i d a r e şekli, tıpkı L ü b n a n m e s e l e s i n d e o l d u ğ u g i b i A v r u p a d e v l e t l e r i n i n m ü ş t e ­ r e k k e f â l e t l e r i altında b i r m u h t â r i y y e t o l a c a k t ı r : L ü b n a n m e s e l e s i için y u k a r d a 1861 = 1277 v u k u â t ı m n « 9 H a z i r a n » f ı k r a s m a b a k m ı z . i n g i l t e r e i l e A v u s t u r y a ' n ı n b u t a l e b e iştirâk e t m e m i ş o l m a l a r ı n d a n k u v v e t alan B â b - ı -  î î b e y n e l m i l e l k o m i s y o n t e k l i f i m şiddetle r e d d e t m i ş v e işin i ç i n e A v r u p a d e v l e t l e r i n i k a r ı ş t ı r m a m a k için o n l a r ı n y a p a c a ğ ı işi d o ğ r u d a n d o ğ r u y a k e n d i s i y a p m ı y a k a r a r v e r m i ş t i r :  l î p a ş a ' n m G i r i d ' e b i z z a t g i t m e s i işte b u n d a n d o l a y ı d ı r v e t a b i î ç o k isâbetli b i r h a r e k e t t i r ; G i r i t o z a m a n işte b u s â y e d e k u r t u l m u ş t u r . S u l t a n A z i z ' i n «Sultâniyye vapur-ı H ü m â y û n u » denilen yatıyla y o l a çıkan Âlî Paşa'nm maiyyetinde Nâfia nâzın Kabulî Paşa, pâdişâhın Yâver-i-Harbi f e r i k R a u f Paşa, s o n r a d a n vezâret pâyesiyle Hâriciyye nazırlığında bulunmuş o l a n K a r a t o d o r i E f e n d i , h e r i k i s i de s o n r a l a r ı G i r i t valiliğinde b u l u n m u ş olan Kostaki A d o s s i d i E f e n d i ve S a v a E f e n d i , Türkçe kâtibi M a h m u d B e y , Fransızca kâtibi C h a r l e s M i s m e r , ulemâdan A m a s y a l ı M e c i d E f e n d i ve b i r k a ç yâver vardır. B u n ­ l a r d a n M e c i d E f e n d i  l î P a ş a ' n m şahsî d o s t u v e o ğ u l l a r ı n d a n b i r i n i n h o c a s ı d ı r ; sonrada» Meclis-i-Maârif âzâlığmda bulunmuştur. Fransız gazetecilerinden ve «La Turquie» m u h a r r i r l e r i n d e n M i s m e r de «Soirées de C o n s t a n t i n o p l e , , ve «Souvenirs d u m o n d e m u s u l m a n » i s m i n d e k i eserleriyle mâruftur : B u i k i n c i ese­ r i n i n b i r faslı işte b u G i r i t s e y â h a t i n e âittir. — A ş a ğ ı k i f ı k r a i l e 1 8 6 8 = 1 2 8 4 v u k u â t m ı n « 4 K â n u n u s â n i » , „15 v e 29 Ş u b a t » f ı k r a l a n n a d a b a k ı n ı z ) .

4 Teşrinievvel = 5 Cumâda-l-âhire, Cuma: muvasalatı. (Bu

gün

«Sultâniyye

Vapur-ı-Hümâyûnu»

.Girid'in

Âlî Paşa'nm Girid'e

merkezi

olan

Hanya'ya

va-

K R O N O L O J İ

224

1868

•=

1284

r ı n c a b ü y ü k v e z i r i s t i h k â m l a r d a n atılan t o p l a r l a s e l â m l a n m ı ş , ı s y â n ı t e ş k i l için G i r i t ' d e b u l u n a n Serdâr-ı-Ekrem Ömer P a ş a vilâyet ve fırka erkâniyle vapura gelmiş ve b i r a z s o n r a k a r a y a çıkan Sadr-ı-a'zam i k i sıra d i z i l e n a s k e r l e r i n a r a ­ sından g e ç e r e k i k a m e t i n e t a h s i s e d i l e n h ü k ü m e t k o n a ğ ı n a g i r m i ş t i r ) .

1868 = silden

mürekkep

mumî

toplanacak

1284

olarak ve

her

TARİHİ

sene

bu meclis

vilâyeti beş s a n c a k l a y i r m i 5 — Köylerde —

ve

ve

Hıristis^an

Müslümanlarla

askerî,

idâri

ve

mal!

Derhal

tatbikine

2 — Askerî t e d b i r l e r i n e n mühimleri inkıyâd eden yerlerin muhafaza alınması, adanın a s k e r l i k bakımından «Devâir-i tahaffuziyye»ye ayrılması, k â m l a r l a a s k e r î y o l l a r inşâsı v e t e n k i l h a r e k e t l e r i n i n d e v â m ı d ı r . 3 — i l k idarî t e d b i r l e r i n e n m ü h i m i n i « B e h e r n â h i y e d e n i k i İ s l â m ve i k i t i y a n d ö r d e r m e b ' u s i n t i h â b i y l e » b i r M e c l i s - i - u m u m î teşkilinde g ö s t e r i l e b i l i r mecliste h a l k mümessilleri h e r türlü ihtiyaçlarını a r z a i m k â n buldukları Âlî P a ş a d a ıslâhat fermanlarını b u n l a r a o k u d u k t a n b a ş k a h a l k a dağıtılmak T ü r k ç e ve R u m c a m e t i n l e r i n i bastırtıp k e n d i l e r i n e t e v z i ettirmiştir.

altına istih­ Hıris­ : Bu gibi, üzere

4 _ M a l î t e d b i r l e r h a l k a a ğ ı r g e l e n b â z ı v e r g i l e r i n i l g a v e t a h f i f i n e âittir. Meclis-i-umumî'nin b u g ü n k ü i c t i m â m d a o k u n a n i l k ıslâhât f e r m a m n d a k i esaslar b i l h a s s a m a l î m e s e l e l e r e , y â n i « A ' ş â r ı n i k i sene m ü d d e t a f y i n e v e i k i s e n e d a h î nısfı a h n u p i ' m â r - ı c e z i r e y e s a r f o l u n m a s ı n a v e b e d e l â t - ı a s k e r i y y e n i n G i r i t m i sillü e h l - i I s l â m m d a n a s k e r a l ı n m a y a n y e r l e r d e c â r i o l a n u s u l e t a t b i k e d i l m e s i n e » â i t t i r : B u s u r e t l e G i r i t M ü s l ü m a n l a r m d a n a s k e r a l ı n m a m a k t a o l d u ğ u için, H r r i s t i y a n l a r m d a n d a « B e d e l - i n a k d î » a l ı n m a m a s ı t a k a r r ü r e t m i ş v e i k i sene s o n r a y a n nisbetinde alınacak o l a n a'şar hâsılâtınm d a H a z i n e ' y e m a l e d i l m e y i p Meclis-iu m u m î kararıyla mahallî ihtiyaçlara s a r f e d i l m e s i kararlaşmış d e m e k t i r ) .

15 Şubat = 21 Şevvâl, Cumartesi: Girid'in idarî ve adlî teşkilâtına âit yeni esasların ilânı. (Yukarıki fıkrada bahsi geçen Meclis-i-umumînm p a ş a ' n ı n okuduğu i k i n c i fermanın başlıca esasları 1 — Girit valisinin biri olacaktır;

b u günkü son celsesinde şöyle sıralanabilir:

Müslüman ve b i r i Hıristiyan

olmak

üzere

iki

Âlî

müşaviri.

2 — Mutasarrıflarla k a y m a k a m l a r yarı yarıya Müslüman ve Hıristiyan o l a c a k ve Müslümanların maiyyetinde Hıristiyan ve b i l m u k a b e l e Hıristiyanların maiyyetinde Müslüman muâvinler bulunacaktır; 3 _ Vilâyet m e r k e z i y l e s a n c a k l a r d a v e kazâlarda b i r e r i d a r e m e c l i s i teşkil edi­ l e c e k ve v a l i , mutasarrıf v e y a h u t K a y m a k a m ı n riyâset edeceği b u meclislerde v i ­ lâyet müşavirleri ve mutasarrıf y a h u t k a y m a k a m muâvinleriyle defterdar/muhâsebeci/Malmüdürü, m e k t u p ç u / t a h r i r a t müdürü y a h u t kâtibi, müfettiş-i-hukkâm, p i s k o p o s v e s a i r e g i b i tabiî âzâdan b a ş k a üçü Müslüman ve üçü Hıristiyan olmak ü z e r e ahâli t a r a f ı n d a n s e ç i l m i ş a l t ı ş a r â z â d a h a b u l u n a c a k v e y a l m z H ı r i s t t y a n i a r l a m e s k û n y e r l e r d e b u altı â z â k â m i l e n k e n d i l e r i n d e n s e ç i l e c e k t i r ; 4 — B u dâimî i d a r e

meclislerinden

edilmiş Pasa

1 — S i y a s î t e d b i r l e r i n e n m ü h i m l e r i âsiler h a k k m d a a f v - i - u m u m î ilânı v e e l e b a şılarıyla m ü z â k e r e y e b a ş l a n m a s ı d ı r : B u n u n b ü y ü k f a y d a s ı o l m u ş , b i l h a s s a teh­ ditle ve z o r l a ısyâna iştirâk ettirilmiş o l a n kütleler «muâmele-i intikamiyyeden m u h a f a z a v e h i m a y e o l u n m a k ş a r t i y l e arz-ı i n k ı y â d » e t t i k l e r i için a d a n ı n b ü y ü k b i r k ı s m ı n d a â s â y i ş iâde e d i l m i ş t i r ; y a l n ı z i s y a n r e i s l e r i y l e y a p ı l a n m ü z â k e r e l e r ­ den mühim b i r netice i s t i h s a l edilememiştir.

başka her kazâdan

seçilecek

dörder

müraes-

bir

meşgul

Mecııs-i-ıs-

olacaktır;

Girit:

Meclıs-ı-umurm

mürekkep

muhtelit

mahkemeler

arasındaki

dâvâlara

bu

teşkü

muhtelit

edi­

mahkeme-

1

idare

meclislerinde

Türkçe

gibi

Rumca

da

kullamiabi-

İ6C6İCtİF.

Yenişehir siyâsî,

Hanya'da

demektir.

âzâdan

,

(Alî Paşa'nın G i r i d ' e varır v a r m a z giriştiği ıslâhât m e s e l e l e r e âid o l m a k ü z e r e d ö r t s a f h a y a a y r ı l a b i l i r :

olan

âid işlerle

kurulacaktır;

Hıristiyanlar

I s r l^^,lî.ElC2llîtlî * 7 _ Resmî mûharreratla

merkezi

vilâyete

b i r k a z â y a t a k s i m e d i l m i ş o l d u ğ u için,

ihtiyar meclisleri

Müslüman

lecek

4 Kânunusâni = 9 Ramazan, Cumartesi: Girit'de ilk ıslâhat esas­ larının ilâm.

vilâyet

bütün

84 m ü n t a h a p â z â d a n m ü r e k k e b o l a c a k 6

1868 =

OSMANLI

1284

olan

Müşir

Avni

olan

Hüseyn

Sultan

gösterdiği

bu

kararların

büyük

Avni

Aziz'in

Paşa'dır.

Âlî Paşa'nın

bu

kumandanlığından

'sonradan

Hüseyn zât

başlanan

fırka

—

tamamiyle

naklen

Girit

Paşa'ya

hal'inde

havâle

en

askerin

üzerine

Ömer

nihayet

b i r kadın

getirilmesi, Y a n y a

ve

kumandanlığına

edilmiştir :

mühim

Serdar-ı-Ekrem

lüzum

yerine

vali

rolü

Paşa'nın

verilmiştir:

meselesinden

Bu

oynamış

Hüseyn olan

dolayı

Avm

meflrenr

Girit'deki

Sebebi

ve

tâyin,

vazifesine

de

çapkınca

dillere

düşmüş

bir o l ­

masıdır! B i r t a r a f t a n e ş k ı y a n ı n t e n k i l i n e d e v a m e d i l m e s i v e b i r t a r a f t a n d a y u k a r ı l ı îıfc r a d a v e b u r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z siyasî, askerî, m a l î , adlî v e idarî ı s l â h a t ı n ilâniyiet a t b i k i n e başlanması G i r i t Rumlarının e k s e r i s i n i t a t m i n ettiği için dehaletlerle i t â a t l e r g ü n d e n gürle artıp âsiler I s f â k y a d a ğ l a r ı n d a b i r a k a l l i y e t hâline g e l m i ş , f a k a t b u vaziyete ve donanmanın kurduğu ablukaya rağmen Yunanlıların bil­ hassa k a y ı k l a r l a k a ç a k ç ı l ı k e d e r e k y a p t ı k l a r ı y a r d ı m l a r d e v a m e t t i ğ i için i s y a n ateşi b ü s b ü t ü n s ö n d ü r ü l e m e m i ş t i r . B u n u n l a b e r a b e r , Â l î P a ş a ' n ı n b u t e d b î r l e r i n ­ d e n s o n r a âsilerle Y u n a n l ı l a r için a r t ı k h i ç b i r m u v a f f a k ı y y e t ü m i d i kalmaâıgHK> d a h â d i s â t isbât e t m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1 8 6 9 = 1 2 8 5 v u k u a t ı n ı n . « 1 8 . Şubat,, fıkrasıas bakınız).

29 Şubat = 6 Zülka'de, Cumartesi: Alî Paşa'mn Girit'den Istan bui'a avdeti ve bu fevkalâde me'mııriyyetinin neticeleri. (Yukarıki

sene

gördüğümüz

Âlî

de dâhil o l m a k

vukuatının

«2

Paşa'nın

bu

Teşrinievvel» fevkalâde

ş a r t i y l e 4 a y , 28 g ü n

fıkrasında

me'muriyyeti

istanbul'dan gidip

gelme

hareketim müddetleri;

sürmüştür.

B ü y ü k v e z i r i n bâzı insafsız düşmanları tarafından b i r çok t e n k i t l e r l e i s t i h z a l a r a . u ğ r a m ı ş o l a n G i r i t icrââtının e n mühim n e t i c e l e r i şunlardır: 1 —.paşa'nın b u s e f e r i , G i r i d ' e b e y n e l m i l e l b i r k o m i s y o n gönderip «Plebiscîte>. y a p t ı r a r a k a d a n ı n y e n i i d a r e şeklini t â y i n e t t i r m e k i s t i y e n A v r u p a d e v l e t l e r i n t e müdâhalesini önlemiştir Y u k a r ı k i sene vukuatının «2 Teşrinievvel» fıkrasına S a bakmız. 2 — Â l î P a ş a ' n ı n t e s b i t v e ilân e t t i ğ i y e n i r e j i m G i r i t H ı r i s t i y a n l a r ı n ı n buyuıc :

bir

kısmım

bilhassa 3

_

etmiş

t a t m i n etmiş

Isfakya

Y e n i idare olduğu

ve

nın nesriyâtiyle 4 _

Yukarıki

olduğu

dağlarında

için umumî

galeyan

yatışmış

ve

isyan

hareketi

mevziîleşmiştir;

esaslarının

Garp

bu suretle

Y u n a n propagandasının

efkâr-ı-umumiyyesini

geniş

b i r nisbette

tavsatıldığı

Avrupa

tatmîK -

matbuatı­

sâbittir; fıkrada

da gördüğümüz

g i b i , mevziîleşen

isyan hareketi

için

artak:

muvaffakıyyet ümidi kalmamıştır. İnhilâl a l â m e t l e r i g ö s t e r m i y e b a ş l a m ı ş v e işte o y ü z d e n b ü y ü k devletlerin daimî b i r müdâhale sâhası hâline gelmiş çürük b i r imparatorluğun günden güne f e n a ­ l a ş a n m u k a d d e r a t ı içinde b u n d a n f a z l a n e y a p ı l a b i l i r ? Â l î P a ş a ' y ı t e n k i d v e t e h ­ z i l edenler, demagojiden b a ş k a b i r şey y a p m ı ş değillerdir: Meselâ kendisinâ», yüz bulamadığı v e b i l h a s s a u m d u ğ u m e v k i l e r i k o p a r a m a d ı ğ ı i ç i n c a n düşmanı, k e s i l e n harîs şâir Z i y â Paşa'nın edebiyat t a r i h i m i z d e m ü h i m b i r y e r t u t a n « Z a fer-nâme»si k u v v e t l i b i r k a l e m i n hırsa, haksızlığa v e mânevi z u l m e âlet o i m a - F . : İS-

226

K R O N O L O J İ

1868

=

1284

s m d a n d o ğ m u ş çok fecî b i r şâh-eserdir. B u z a r i f eserdeki manzum iftirâlarla m e v z u u n v e m u k a f f a a l a y l a r ı n bâzıları â d e t â « I n t â k - ı h a k » k a b î l i n d e n d i r : G i r i d ' i aldı g e r i s a v l e t - i s e y f - û - k a l e m i , H a l k ı n a g e l m i ş i k e n d â i y e - i istiklâl! B u b i r h a k i k a t değildir de n e d i r ? G i r i d ' i b e y n e l m i l e l b i r r e j i m d e n k u r t a r a n y e ­ g â n e âmil, A v r u p a d e v l e t l e r i n d e n e v v e l d a v r a n a n A l î P a ş a ' m n ö n l e y i c i t e d b i r l e r i ­ d i r . O s ı r a d a G i r i t m e s e l e s i n i vesîle ittihâz e d e r e k bütün H ı r i s t i y a n unsurların T ü r k i y e ' d e n a y r ı l m a s ı n ı i l e r i s ü r e n R u s t e z i b i l e a n c a k işte o s â y e d e s u y a d ü ş ü ­ rülmüştür) .

1 Nisan = 8 Ziilhicce, Çarsanba: «Vahdet-i kuvâ» esasının ilgasiyle demokrasiye doğru büyük bir adım atılarak «Tefrik-ı kuvâ» esa­ sının kabulü, Adüyye'nin istiklâli ve (Millet meclisi) vaziyetinde bü­ yük bir Şûrây-ı-Devlet ihdâsı. (Alî ve P u a d Paşaların bâzı menbâlarda d e m o k r a s i düşmanı g i b i gösterilmeleri haksızdır : Fevkalâde i k t i d a r ve dirâyetleriyle bütün dünyaya ün s a l a n b u i k i b ü y ü k v e z i r i n kanâatince o z a m a n k i Osmanlı câmiası b i r ç o k m i l l e t l e r d e n mü­ r e k k e p b i r m o z a i k hâlinde b u l u n d u ğ u için A v r u p a t a r z ı n d a b i r p a r l m a n t a r i z m i n b i r d e n b i r e t a t b i k i n e m ü s a i t d e ğ i l d i r ; onların n a z a r ı n d a Osmanlı parlâmentosu d e m e k , m u h t e l i f anâsırın ç a r p ı ş a c a ğ ı b i r m ü c â d e l e m e y d a n ı demektir; bilhassa i n t i h a b a t esnâsmda Hıristiyan u n s u r l a r l a alâkadâr A v r u p a devletlerinin b i r ç o k e n t r i k a l a r çevirmeleri ve hattâ müdâhaleye kalkışmaları m u h a k k a k t ı r : î ş t e bun­ d a n dolayı Türkiye'de d e m o k r a s i mahallî şerâite uydurularak devlet bünyesini s a r s m a y a c a k surette tedricen tatbik edilmelidir. B u y o l d a i l k a d ı m 7 C u m â d a - l - â h i r e 1 2 8 1 = 7 Teşrinisâni 1864 Salı g ü n ü n e ş r e d i ­ l e n • « T e ş k i l - i v i l â y â t » n i z a m n â m e s i y l e a t ı l m ı ş s a y ı l ı r : E s k i eyâletlerin y e r i n e s a n ­ c a k , k a z â v e n a h i y e teşkilâtına m ü s t e n i t y e n i v i l â y e t l e r k u r a n b u k a n u n i l k ö n c e S i l i s t r e , V i d i n , N i ş v e S o f y a havâlisinin t e v h i d i n d e n hâsıl o l a n T u n a vilâyetinde t e c r i b e edilmiş v e ç o k m u k t e d i r b i r v a l i o l a n M i d h a t P a ş a m ı n b u t e c r i b e d e g ö s ­ t e r d i ğ i m u v a f f a k ı y y e t üzerine y e n i teşkilâtın b ü t ü n m e m l e k e t e teşmili k a r a r l a ş mışhr. D e m o k r a s i tarihîmizde fevkalâde b i r e h e m m i y e t i hâiz o l a n b u meşhur n i z â m n â ­ me mucibince vilâyetlerde v a l i l e r i n , s a n c a k l a r d a mutasarrıfların ve kazâlarda k a y m a k a m l a r ı n riyâsetinde b i r e r «Meclis-i i d a r e » b u l u n a c a k ve bu meclislerin m a h a l l î h ü k ü m e t e r k â n ı n d a n m ü r e k k e p tabiî â z a s ı n d a n m â a d â b ü t ü n M ü s l i m v e G a y r - i - M ü s l i m âzâsı k a n u n u n t â y i n ettiği intihâb u s u l i y l e i k i s e n e d e b i r s e ç i l e ­ c e k t i r : Y e n i k u r u l a n m u h t e l i t m a h k e m e l e r i n âzâsı d a a y n i usule tâbi'dir. G e n e a y n i k a n u n a g ö r e h e r v i l â y e t i n senede b i r t o p l a n a n b i r « M e c l i s - i - u m u m î » s i v a r d ı r : B u m e c l i s bütün k a z â l a r d a n g e l e c e k m ü m e s s i l l e r d e n m ü r e k k e b o l a c a k ve v i l â y e t i n t i c a r e t , zirâat, sanâyi, m a a r i f v e n â f i a s â h a l a r m a âit u m u m î işlerini müzakere edecektir. î ş t e b u s u r e t l e halkı h e m i d a r e işlerine, h e m i n t i h â b â t a a l ı ş t ı r m a k için i l k a d ı m a t ı l m ı ş v e a y n i z a m a n d a i d a r e işleriyle A d l i y e işleri b i r b i r i n d e n a y r ı l m a k s u r e t i y l e «Tefrik-ı k u v â » m n d a i l k t e m e l i i s t a n b u l ' d a n e v v e l taşrada atılmıştır. O s ı r a d a i s t a n b u l ' d a k i v a z i y e t b ü s b ü t ü n b a ş k a d ı r : 1 8 3 9 = 1 2 5 5 v u k u â t m ı n «3 T e ş ­ r i n i s â n i » f ı k r a s ı n d a T a n z i m â t - ı - H a y r i y y e ' n i n ilânı ü z e r i n e teşkil edildiğini gör­ düğümüz «Meclis-i Vâlây-ı- A h k â m - ı A d l i y y e » sonraları b i r takım değişikliklere u ğ r a m ı ş o l m a k l a beraber hâlâ m e v c u d d u r ve m u h t e l i f sâhalara âit büyük salâh i y e t l e r i y l e , lerâ, Teşri ve K a z â k u v v e t l e r i n i c e m ' e t m i ş b i r «Vahdet-i k u v â » mü­ e s s e s e s i v e timsâli h â l i n d e d i r M e s e l â M e ' m u r i n m u h â k e m e s i v e h ü k ü m e t l e e f r â d a r a s ı n d a k i d â v a l a r ı n r ü ' y e t i g i b i k a z â î , b i r ç o k i d a r e işleri g i b i i c r â î v e n i h a y e t k a n u n l a r t a n z i m i g i b i teşriî s a l â h i y y e t l e r i v a r d ı r ! H a l b u k i d e m o k r a s i n i n e n mü­ h i m t e m e l i işte b u ü ç k u v v e t i b i r b i r i n d e n a y ı r ı p istiklâl v e m ü v â z e n e l e r i n i te'min eden «Tefrik-ı kuvâ» esasmdadır. :

1868 =

1284

O S M ANLI

TARİHİ

227

Âlî Paşa yukarıki fıkralarda g ö r d ü ğ ü m ü z G i r i t seferinden döndüğü z a m a n , S u l ­ t a n A z i z h e n ü z A v r u p a s e y â h a t i n d e n aldığı i b r e t v e intibâh i ç i n d e d i r : H e r h a l ­ de L o n d r a ' d a z i y â r e t e t t i ğ i A v a m - k a m a r a s ı m ü z â k e r e l e r i n d e n p e k ü r k m ü ş o l ­ m a m a s ı l â z ı m g e l i r . B â z ı G a r p m e n b â l a r m d a  l î p a ş a ' m n işte b u m ü s â i t h â l e t - i r-uhiyyeden istifâde etmiş olduğundan bile b a h s e d i l m e k t e d i r . B i r «Vahdet-i kuvâ» timsâli o l a n «Meclis-i Vâlây-ı Ahkâm-ı Adliyye»nin ilgasiyle i l k «Şûrây-ı-Devlet» ve «Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye»nin te'sisi hakkında bu g ü n neşredilen v e p â d i ş â h ı n b i l e s a l â h i y y e t l e r i n i d a r a l t a n n i z â m n â m e işte b u v a ­ z i y e t i n mahsulüdür. B u i k i m ü e s s e s e n i n i h d â s m d a n m a k s a t i d a r e v e a d l i y e işlerinin, y â n i İ c r a v e K a z â küvetlerinin b i r b i r i n d e n a y r ı l m a s ı n ı t e ' m i n o l d u ğ u için « V a h d e t - i k u v â » yerine « S e p a r a t i o n des p o u v o i r s = T e f r i k - ı k u v â » esasının i k a m e s i m a h i y e t i n d e d i r . B u s u ­ retle Âlî Paşa Türkiye'de d e m o k r a s i n i n en mühim temel-taşmı atmış d e m e k t i r . Beş daireden mürekkeb olan bu i l k «Şûrây-ı-Devlet» b i r n e v i M i l l e t - M e c l i s i sa­ yılır Meselâ E n g e l h a r d t «ibtidaî b i r Meclis-i-Meb'ûsan» ve «Meşrutiyete doğru k ü ç ü k b i r t e c r i b e » s a y m a k t a d ı r . T e ş r i î salâhiyetlerinden b a ş k a büdcenin t a n z i m i b i l e b u m ü e s s e s e y e âittir. M e m l e k e t i n h e r t a r a f ı n ı v e b ü t ü n anâsırını t e m s i l et-: meşine b i l h a s s a e h e m m i y e t v e r e n S u l t a n A z i z ' i n : — K i m o l u r s a o l s u n , h a n g i m i l l e t e m e n s u b b u l u n u r s a b u l u n s u n , bütün e r b â b - ı iktidârm Ş û r â y - ı - D e v l e t ' e dâhil olmasını isterim! Şûrây-ı-Devlet Suriyelilerin, B u l g a r l a r ı n , B o ş n a k l a r ı n , velhasıl t e k m i l anâsırın e r b â b - ı - i k t i d â r ı içün m ü ş t e r e k b i r m e r k e z olmalı v e b u e r b â b - ı - i k t i d a r v ü k e l â y a y a r d ı m e t m e l i d i r . dediğinden bahsedilir. — Şûrây-ı-Devlet'in vilâyet Meclis-i-umumîleriyle el-birliği de t e ' m i n edilmiş v e b u m e c l i s l e r i n h e r s e n e i s t i y e c e k l e r i ı s l â h â t a âit mazba­ talarının Ş û r â ' d a m ü ş t e r e k e n m ü z â k e r e s i için h e r b i r i n d e n 3-4 m ü m e s s i l g e l m e ­ s i n e k a r a r verilmiştir. :

M u h t e l i f vilâyetlerden gelen âzâlar y o l a çıkarken halkın çok heyecanlı tezâhür a t yaptığından ve bütün anâsırın fevkalâde m e m n u n olduğundan b a h s e d i l i r : N i ­ h a y e t 10 M a y ı s 1 8 6 8 = 1 7 M u h a r r e m 1285 P a z a r g ü n ü açılış m e r â s i m i y a p ı l m ı ş v e b u münâsebetle Bâb-ı-Âlî'ye gelen pâdişâh s o n r a d a n yanmış o l a n «Hünkâr d â ­ i r e s i » n i n a n f i t e a t r şeklinde h a z ı r l a n a n b ü y ü k s a l o n u n d a i r â d ettiği n u t u k t a s o n derece mühim b i r n o k t a y a t e m a s ederek : — Teşkiîât-ı-cedîde k u v v e - i icrâiyyenin k u v v e - i a d l i y y e , d i n i y y e ve teşrîiyyeden t e f r i k i esasına m ü s t e n i d d i r ! d e m e k s u r e t i y l e y a l n ı z « T e f r i k - ı k u v â » esasına değil, D e v l e t işlerinde d i n l e d ü n ­ y a n ı n a y r ı l d ı ğ ı n a b i l e t e m â s e d e r e k y e n i teşkilâtı L â i k l i ğ e d o ğ r u b ü y ü k b i r a d ı m şeklinde târif etmiştir. İşte b u n d a n d o l a y ı b ü t ü n r û h â n î r e i s l e r p â d i ş â h a t e ş e k k ü r l e r i n i a r z e t t i k t e n baş­ k a , Avrupa'nın en mühim d e v l e t - a d a m l a r m d a n Bâb-ı-Âlî'ye t e b r i k telgrafları da gelmiştir. B ö y l e b i r ş û r â y - ı - D e v l e t i n h u k u k î m â h i y y e t i nasıl târif edilebilir? H e r halde b u n u n klâsik mânâsiyle b i r M i l l e t - M e c l i s i olmadığı m u h a k k a k t ı r : F a k a t gene o mânâsiyle b i r Şûrây-ı-Devlet olmadığı d a meydandadır. E n g e l h a r d t en münâsip târif i y a p m ı ş sayılabilir-. B u b i r « î b t i d a î M e c l i s - i - M e b ' u s a n » d e m e k t i r . T a n z i m â t m meşrutiyyete doğru yaptığı b u büyük h a m l e bizde maatteessüf lâyıkıyle tedkik edilememiştir. S o n r a d a n Mülkiyye, M a l i y y e ve Tanzimât i s i m l e r i y l e üç d a i r e y e ayrılan Şûrây-ıDevlet b u i l k mâhiyyetini tamamiyle kaybetmiştir. «Meclis-i-Vâlây-ı A h k â m - ı A d l i y y e » d e n d o ğ a n i k i n c i m ü e s s e s e de « D î v â n - ı A h k â m - ı A d l i y y e » d i r : B i r m ü d ­ det s o n r a A d l i y e nezâretine inkılâb e d e n b u m ü e s s e s e b i r n a z ı r i d a r e s i n d e i k i b ü y ü k m a h k e m e şeklindedir : B u n l a r d a n T e m y i z m a h k e m e s i H u k u k v e C e z â ş û b e l e r i n e v e i s t i n a f m a h k e m e s i de H u k u k , C e z â v e T i c a r e t d a i r e l e r i n e a y r ı l m ı ş v e A d l i y y e ' n i n istiklâlini t e ' m i n için â z â m n « L â - y e n ' a z i l » o l m a s ı esas ittihâz e d i l ­ miştir. Diğer «Mahâkim-i n i z â m i y y e » g i b i b u n l a r d a m u h t e l i t t i r . Meşîhat'e tâbi' o l a n « Ş e r ' i y y e M a h k e m e l e r i » y a l n ı z şer'î d â v â l a r için i b k a edilmiştir. Şûrây~ı-Devlet'in i l k r e i s i M i d h a t P a ş a v e D î v â n - ı A h k â m - ı A d l i y y e ' n i n i l k n â ­ z ı n d a meşhur Cevdet Paşa'dır).

228

K R O N O L O J İ 29 Mayis =

(Sultan züddin devrinde

ikinci

sonraki

üzere Hilâfet

meşrutiyet

oğlu

veliahd olduğu halde

şâh o l m a m a k

=

. 1285

6 Safer, Cuma: Son halîfe Abdülmeeid'in doğumu.

Abd-ül-Aziz'in Efendi'den

1868

olan

saltanatın

makamına

devrinde

Mecid

Efendi,

intihâr

ilgası ü z e r i n e

intihâb

etmiş

Altıncı

olan

Mehmet

b u sıfatını

Yusuf

1869 i = iz-

Vahîdüddin

kaybedip

pâdi­

edilmiştir).

25 Şa'ban, Cuma: Bâb-ı-Âlî'nin Yunanistan'a

(Bu

yukarıki

de

( T a n z i m a t devrine k a d a r ecnebiler Türkiye'de mülkiyet h a k k ı m hâiz olmadıkları ı ç m , 1 8 5 6 = 1 2 7 2 v u k u â t m m « 1 8 Ş u b a t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z ıslâhat f e r m a n ı n d a O s m a n l ı t e b a a s ı n ı n tâbi o l d u ğ u a h k â m dâhilinde b u h a k k ı n , e c n e b i t e b a a s ı n a da teşmil edileceğinden ve b u h u s u s t a devletlerle «Suver-i tanzîmiyye» yapılacağın, d a n , y â n i hususî m u â h e d e l e r a k d o l u n a c a ğ m d a n b a h s e d i l m i ş t i r . O s m a n l ı tebaasmm t â b i ' o l d u ğ u a h k â m ı n k a b u l ü n ü B â b - ı - Â l î ' n i n ş a r t ittihâz e t m e s i n e sebep, e c n e b i l e ­ r i n kapitülâsyonlardan i m t i y a z l a r d a n o h u s u s t a d a istifâdeye kalkışmak ihtimâ­ lidir. 4

B u t a r i h t e n b i r sene e v v e l 1 2 8 4 = 1 8 6 7 s e n e s i 7 S a f e r = 1 0 H a z i r a n P a z a r t e s i - ü n ü m ü l k i y e t h a k k ı n ı n e c n e b i l e r e teşmili h a k k ı n d a b e ş m a d d e l i k b i r k a n u n n e ş r e d i l ­ miştir : B u k a n u n a göre H i c a z müstesnâ o l m a k şartiyle bütün Osmanlı i m p a r a t o r ­ luğunda ecnebiler mülkiyet h a k k ı m hâiz olabilecek, b u h u s u s t a o n l a r d a tamamıyle T ü r k kanunlarına tâbi'olacak ve yalnız tebaalarının b u h a k t a n istifâde et­ m e l e r i n i i s t i y e n e c n e b i d e v l e t l e r i i l k ö n c e Bâb-|ı-Âlî'nin şartlarını k a b u l e t m e k m e c ­ b u r i y e t i n d e bulunacaktır. İ l k p r o t o k o l b u g ü n F r a n s a i l e i m z â edilmiş v e b u n a k a p i t ü l â s y o n l a r ahkâmını T ü r k i y e l e h i n e tâdil e d e n b â z ı e s a s l a r d a ilâve edilmiştir Meselâ konsolosluk merkezlerinden en az dokuz saat u z a k t a bulunan yerlerde b i r Fransızm i k a m e t ­ gâhı a r a n m a k lâzım geldiği t a k d i r d e konsolosluk mümessili bulunmasına hâcet' o l m a d a n t a h a r r i y a t yapüabileceği gibi, mahkemelerde mümessil o l m a d a n muhâkem e c e r e y a n e d e b i l e c e k t i r . K a p i t ü l â s y o n l a r ı n b u d e r e c e tâdili b i l e o z a m a n için b i r muvaffakıyyettir. :

F r a n s a ' d a n s o n r a sırayla İsveç ve Norveç, Belçika, İngiltere, A v u s t u r y a , D a n i m a r ­ k a , P r u s y a v e A l m a n y a , İ s p a n y a , Y u n a n i s t a n , R u s y a , İ t a l y a v e s a i r e i l e de- a y n i şekilde p r o t o k o l l e r imzâlanmıştır).

, Kânunuevvel = 16 Şa'ban, Çarşanba: Türk-Yunan siyasî mü­ nasebetlerinin kesilmesi. 2

( Y u k a r ı k i sene v u k u â t m m « 4 K â n u n u s â n i » v e «15 Ş u b a t » fıkralarında Sadr-ıa z a m A l ı P a ş a t a r a f ı n d a n ilân edildiğini g ö r d ü ğ ü m ü z ısîâhât esasları G i r i t l i l e r i n ç o ğ u n u t a t m i n e t m i ş o l d u ğ u h a l d e i s y a n d a ısrar edenlerle Yunanlılar memnun o l m a m ı ş l a r d ı r : Bunların i s t e d i k l e r i adanın d o ğ r u d a n d o ğ r u y a Y u n a n i s t a n ' a i l h a ­ kından i b a r e t t i r v e b u h u s u s t a R u s t e ' s i r ve teşvikinin b ü y ü k b i r âmil olduğu m u h a k k a k t ı r . İşte b u n d a n d o l a y ı Â l î p a ş a ' n m G i r i t seferindenberi Y u n a n i s t a n h a r p hazırlıklarına k a l k ı ş m ı ş , k a ç a k ç ı l ı k l a y a p t ı ğ ı y a r d ı m l a r ı a r t ı r m ı ş v e n i h a ­ y e t b a ş - v e k i l m e c l i s t e m e s e l e n i n t e s v i y e s i için G i r i d ' i n b i r a n e v v e l Y u n a n i s t a n ' a ilhakından başka çâre olmadığını söylemiştir. B u sırada A t i n a ' d a k i G i r i t l i l e bay­ r a k l a r a ç a r a k T ü r k s e f a r e t i n i n ö n ü n d e b i r t a k ı m h u s u m e t tezâhürlerinde de b u ­ lunmuşlardır. A t i n a ' d a k i Osmanlı s e f i r i F o t y a d i B e y ' i n g e r i çağırılması iste bundandır- B u vazıyet üzerine T ü r k limanları Y u n a n t i c a r e t i n e kapatıldıktan başka Türkiye'deki Y u n a n tebaası d a h u d u t hâricine çıkarılmıştır).

229

TARİHİ

11 Kânunuevvel = ültimatom vermesi. şiddetli

Yunan

9 Haziran = 17 Safer. Sah: Ecnebilere mülkiyet hakkı verilmesi.

OSMANLI

1285

rek

t e d b i r i n sebebi,

fıkrada

h a r b i çıktığı t a k d i r d e , başta R u s y a

istirâk

ihtimâli

meseleyi

sulhen

düvel-i-muazzamayı tesviye' etmek

çok

üzere

k a r a r vermişlerdir. Âlî P a ş a b u mühlik miş ve m e s e l e n i n

Y u n a n i s t a n aleyhine

gördüğümüz

olmak

vaziyettir:

üzere bâzı

ürküttüğü Paris'de

için,

bir

devletler

konferans

vaziyeti fevkalâde

hallinde en büyük

Avrupa

B i r Türkdevletlerinin araya

gire­

toplanmasına

b i r dirâyetle

rolü o y n a m ı ş t ı r :

idare

et­

Aşagıkı

s e n e n i n «18 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1869 =

1285

12 Şubat = 29 Şevvâl, Cuma: Hâriciyye nâzın Keçeci-zâde Meh­ met Fuad Paşa'nm ölümü. ( B ü y ü k zekâsı, f e v k a l â d e d i r â y e t v e iktidârı, z a r â f e t v e n ü k t e d a n l ı ğ ı ye b i l h a s s a h a z ı r - c e v a p l ı ğ ı y l a m â r u f o l a n B ü y ü k - F u a d P a ş a m e ş h u r d î v a n şairi K e ç e c i - z â d e M e h m e t İzzet-Molla'nm oğludur. 1230=1815 t a r i h i n d e i s t a n b u l ' d a dünyaya gelmiş o l d u ğ u n a g ö r e 54 y a ş ı n d a ö l m ü ş d e m e k t i r . i l k ö n c e İ l m i y y e m e s l e ğ i n e i n t i s â b e t m i ş s e de b i r a z s o n r a G a l a t a s a r a y ' d a k i T ı b hâne've g i r i p d o k t o r olmuş ve o z a m a n Tıbbiye tedrisâtı Fransızca olduğu ı ç m , ç o k m ü k e m m e l bildiği b u G a r p d i l i n i o r a d a ö ğ r e n m i y e b a ş l a m ı ş t ı r . B i r m ü d d e t T r a b i a s g a r p ' d a ve i s t a n b u l ' d a askerî h e k i m l i k vazifelerinde istihdâm edilen bu m ü s t a î d g e n c i n B â b - ı - Â l î ' y e intisâbı, z e k â v e kabiliyyetini t a k d i r eden KocaR e s i d P a ş a ' n m h i m â y e v e t e ş v i k ı y l e d i r : 1837 , = 1253 s e n e s i 1 K â n u n u e v v e l = 3 R a ­ m a z a n C u m a günü Bâb-ı-Alî Terceme-odası'na m e ' m u r edilmiş olduğuna gore, s i y a s î h a y a t ı o t a r i h t e n v e f a t m a k a d a r 31 sene, 2 a y , 11 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r , ö l ü m sebebi k a l b hastalığıdır: B i l h a s s a devletin başındaki m u a z z a m gailelerden c o k y o r u l m u ş v e « n â b e h e n g â m z a ' f - ı pîrî» y e u ğ r a y a r a k s a ç ı s a k a l ı a ğ a r ı p yet­ m i ş l i k b i r i h t i y a r hâline g e l m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . H a y a t ı n ı n e n b u y u k sı­ kıntısını S u l t a n A z i z ' i n A v r u p a s e y â h a t i n d e ç e k m i ş , h ı r ç ı n v e h o d b i n padişahı b ü y ü k b i r ustalıkla i d a r e e t m i ş s e de esasen bozuk o l a n sıhhî v a z ı y e t i işte o yüzden büsbütün sarsılmıştır. S o n h a s t a l ı ğ ı n ı n altı a y k a d a r s ü r d ü ğ ü n d e n b a h s e d i l i r : İ l k ö n c e Y a k a c ı k d a i s t i ­ r a h a t e t m i ş s e de b i r a z s o n r a N i c e / N i s ' e g i t m i ş v e h e r türlü i h t i m â m a r a ğ m e n n i h a y e t b u gün A l l â h m r a h m e t i n e ve Türk t a r i h i n i n ebedî hürmetine k a v u ş m u ş ­ t u r - «Sicill-i O s m â n î » d e ö l ü m t a r i h i b i r g ü n s o n r a g ö s t e r i l i r . İ r t i h â l i n d e n 16 g u n s o n r a c e n â z e s i b i r F r a n s ı z b e y l i k g e m i s i y l e 28 Ş u b a t = 1 6 Z ü l k a ' d e P a z a r g u n u i s ­ t a n b u l ' a g e t i r i l m i ş , o g ü n millî m a t e m ilân e d i l e r e k b ü t ü n d e v l e t dâireleri tatil e d i l i r ^ ve cenâze' Fazlıpasa'daki türbesine defnolunmuştur. G a r p menbâlarında bile yalnız Türkiye'nin değil, bütün A v r u p a ' n ı n o sırada en büyük d e v l e t - a d a m l a r m d a n o l d u ğ u itirâf e d i l e n K e ç e c i - z â d e F u a d P a ş a n m mil­ let ve m e m l e k e t i n e t a r i h i n hiç b i r z a m a n unutamıyacağı b i r ç o k b u y u k h i z m e t ­ l e r i v a r d ı r : 1 8 4 9 = 1 2 6 6 v u k u â t m m «25 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z M ü l ­ teciler meselesinden dolayı R u s y a ile A v u s t u r y a d e v l e t l e r i el-birliği ile Türkiye'ye saldıracakları sırada fevkalâde sefâretle P e t e r s b u r g ' a g i d i p çar Birinci Nıc o l a s ' y a Türk t e z i n i büyük b i r mehâretle k a b u l e t t i r e r e k Reşid v e Alî paşaların i s t a n b u l ' d a k i müzâkerelerini muvaffakıyyetle neticelendiren F u a d Paşa'dır. Kı­ r ı m m u h a r e b e s i n i n m u k a d d i m e s i n i teşkil eden Osmanlı-Rus seferinden istifade i ç i n Y u n a n i s t a n ' ı n E p i r v e T e s a l y a ' d a ç ı k a r d ı ğ ı b ü y ü k i s y a n h a r e k e t i n i de o b a s ­ tırmıştır: 1854=1270 v u k u â t m m «1 ve 9 Mart» ve «1 Nisan» fıkralarma bakınız. B i l h a s s a Lübnan ve S u r i y e buhranlarının t e s k i n i n d e gösterdiği b ü y ü k muvaffakıyvet bütün S u r i y e ' n i n kurtulmasına sebeb. olmuş ve b u münâsebetle İngilizle-

230

KRONOLOJİ

1869

=

1285

r i n Bâb-ı-Âlî vasıtasıyla k e n d i s i n e t e k l i f e t t i r d i k l e r i Suriye-Lübnan-Filistin hıdivliğini şiddetle r e d d e t m e k s u r e t i y l e m i s l i g ö r ü l m e m i ş b i r b ü y ü k l ü k g ö s t e r m i ş ­ t i r : 1860=1276 vukuatı içindeki „27 Mayıs» fıkralarının b i r i n c i s i y l e 1 8 6 0 1 = 1 2 7 7 v u k u a t ı n ı n «5 E y l ü l » v e 1861 = 1277 v u k u â t m m «9 H a z i r a n „ f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . T a n z i m a t d e v r i n i n en p a r l a k cephesi Koca-Reşid, Alî ve F u a d Paşalar g i b i bü­ tün d ü n y a n ı n g ı b t a v e h ü r m e t ettiği b ü y ü k a d a m l a r ı n ı n ustalıklı v e k u d r e t l i s i ­ y a s e t i n d e gösterilebilir. K a r a r l a r ı y l a i c r â â t ı n d a ç o k ihtiyatlı d a v r a n a n  l î P a ş a ' y a n i s b e t l e F u a d P a ş a d a h a a m e l î v e d a h a c ü r ' e t k â r o l d u ğ u için, b u i k i b ü ­ yük adamın b i r b i r i n i ikmâl ettiklerinde u m u m i y e t l e i t t i f a k e d i l m e k t e d i r : Meselâ vak'anüvis Lûtfi'ye göre bunlar «Vücûd-i devletin i k i eli mesâbesinde» d i r ; « A s v â t - ı s u d û r » s a h i b i M e m d u h P a ş a ' y a g ö r e de «  l î v e F u a d P a ş a l a r i k i c i h e t t e n h â r i ç v e dâhile t e m d î d - i n a z a r i ç ü n kullanılan ş e f f â f b i r durb'ine benzediğinden devlet dâima elinde t u t t u Vefatlarına k a d a r kırılmamalarma d i k k a t edilmiştir». B i r m i s l i d a h a y e t i ş m i y e n b u b ü y ü k a d a m l a r ı n e r k e n ö l ü m l e r i Osmanlı" i m p a r a ­ t o r l u ğ u için b i r e r tarihî f e l â k e t d e m e k t i r : F u a d P a ş a ' d a n 2 sene, 6 a y , 23 g ü n s o n r a  l î p a ş a ' m n v e f a t ı için a ş a ğ ı d a 1 8 7 1 = 1 2 8 8 v u k u a t ı n ı n «7 E y l ü l „ f ı k r a s ı n a bakınız.

1870 =

1286

N a s ı l âh e t m i y e l i m m e m l e k e t i n hâline k i m N e zamandır çekiyor Sadr-u-Fuâd illetini! d i y e istihfâf e d i v e r m e k t e h i ç b i r b e i s g ö r m e m i ş , f a k a t m e m l e k e t i n onları kay­ b e t t i k t e n s o n r a çektiklerini b ü t ü n f e c â a t i y l e görmüştür! — Büyük-Fuad Paşa i k i d e f a - S a d â r e t t e ve beş d e f a d a Hâriciyye nazırlığında bulunmuştur: Sadâretleri i ç i n y u k a r d a 1861 ) = 1278 v u k u â t m m «22 T e ş r i n i s â n i » v e 1863 = ' l 2 7 9 v u k u â t ı n ı n « 1 H a z i r a n » f ı k r a l a r ı y l a « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 232 v 234 numaralara bakınız). e

18 Şubat = 6 Zülka'de, Perşenbe: Girit meselesi hakkındaki Paris konferansının kararlan. ( B u k o n f e r a n s ı n t o p l a n m a s ı n a s e b e p , y u k a r ı k i s e n e v u k u â t m m « 2 v e 11 K â n u n u ­ evvel» fıkralarında g ö r d ü ğ ü m ü z Osmanlı-Yunan buhrâmdır Türkiye, A v u s t u r y a , i n g i l t e r e , F r a n s a , İtalya, P r u s y a ve Rusya'nın iştirâkiyle akdedilen konferansa k ü ç ü k Y u n a n d e v l e t i de r e ' y e i ş t i r â k e t m e m e k ş a r t i y l e sırf istişârî ş e k i l d e ' d a ­ v e t e d i l m i ş s e de k a b u l e t m e m i ş v e tabiî e h e m m i y e t v e r i l m e m i ş , 9 K â n u n u s a n i t = 25 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 4 1 g ü n s ü r e n m ü z â k e r e e s n â s m d a O s ­ manlı h i z m e t i n d e k i i n g i l i z a m i r a l i H o b b a r t Paşa G i r i t adasından başka Y u n a ­ nistan'ın P i r e limanını d a a b l u k a a l t ı n d a t u t u p k a ç a k ç ı l ı ğ a m â n i ' o l m u ş , Â l î p a ­ ş a ' m n ustalıklı s i y a s e t i İ n g i l t e r e , A v u s t u r y a v e P r u s y a d e v l e t l e r i n i T ü r k tezine imâle edince F r a n s a bile artık m u h a l e f e t t e n vazgeçmek mecburiyetinde kalmış v e işte b u s â y e d e k o n f e r a n s n i h a y e t y u k a r ı k i s e n e n i n « 1 1 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n ­ d a g ö r d ü ğ ü m ü z Osmanlı ültimatomundaki haklı t a l e p l e r i n Y u n a n i s t a n tarafından kabulüne k a r a r vermiştir. :

B u Türk metâlibinin en mühimleri Yunanistan'ın G i r i t ısyânma müdâhaleden' e l ç e k m e s i , çetelerin d a ğ ı t ı l m a s ı v e k a ç a k ç ı l ı k t a k u l l a n ı l a n Y u n a n vapurlarının silâhtan t e c r i d i d i r : D e v l e t l e r i n m ü ş t e r e k t e b l i g a t ı ü z e r i n e Y u n a n i s t a n b u s a r t l a -

TARİHİ

231

r m k a b u l ü n e m e c b u r o l d u ğ u için G i r i t âsileri y a r d ı m s ı z k a l m ı ş , P e t r o p o l a k ı v e L i m b r a k a k i g i b i s e r g e r d e l e r k a n l ı o y u n l a r ı n a d e v a m e t m e k istemişlerse de a r t ı k ates k o l a y c a bastırılmış ve Âlî P a ş a ' m n 1867=1284 v u k u â t m m «2 Teşrinievvel» fıkrasıyla 1868=1284 v u k u â t m m « 4 K â n u n u s â n i » , «15 v e 29 Ş u b a t » f ı k r a l a r ı n d a - ö r d ü ğ ü m ü z G i r i t s e f e r i n d e k i ıslâhâtiyle işte b u s o n siyasî m u v a f f a k ı y y e t i n i h a y e t G i r i t b u h r â n m m yatışmasıyla neticelendiği için b i r a z s o n r a Osmanlı-Yunan m ü ­ nâsebetleri y e n i d e n t e ' s i s e d i l m i ş t i r ) .

1889 =

:

B u i k i b ü y ü k v e z i r i n m ü ş t e r e k b i r tâli'sizlikleri v a r d ı r : Y u k a r d a 1867=1283 v u ­ k u â t m m «24 M a r t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Yeni-Osmanlılardan siyasî kanâat­ l e r i n d e n z i y â d e k i n v e g a r a z l a r ı n a k a p ı l a n k a l e m sâhipleri edebî k u d r e t l e r i m ş a h ­ sî h u s û m e t l e r i n e âlet e d e r e k ç o k h a k s ı z v e h a t t â ç i r k i n t â r i z l e r d e b u l u n m u ş l a r ­ dır; meselâ Ziyâ Paşa «Hürriyet» gazetesindeki makalelerinden birinde K u r ' ân-ı-Kerîm elinde olduğu halde Allâhma kavuşan B ü y ü k - F u a d Paşa'mn imânına b i l e t a a r r u z v e t e c â v u z d a n ç e k i n m i y e r e k ö l ü m d ö ş e ğ i n d e K a t o l i k âyini y a p ı l m ı ş o l d u ğ u n u iddiâ e t m e k t e n h i ç s ı k ı l m a m ı ş v e . N â m ı k K e m a l de d e v l e t e y a p t ı k l a r ı büyük h i z m e t l e r l e bütün dünyanın hürmetini k a z a n a n Âlî ve F u a d Paşaları.:

OSMANLİ

19 Teşrinisâni = rasimi.

1286

14 Şa'ban, Cuma: Süveyş kanalının açılış me­

(Osmanlı imparatorluğu bakımından bilhassa A k d e n i z ' l e Kızıl-deniz'i birbirine bağlayıp h a c y o l u n u kısalttığı g i b i , dünya t i c a r e t i bakımından da Avrupa ile Şarkî-Afrika, A s y a ve O k y a n u s y a arasında en k e s t i r m e deniz y o l u n u te'mın et­ m i ş o l a n b u b ü y ü k k a n a l ı n k a z ı l m ı y a b a ş l a m a s ı için y u k a r d a 1 8 5 9 = 1 2 7 5 v u k u ­ atının «24 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — H ı d i v İ s m a i l P a ş a i l e 200 m i l y o n f r a n k s e r m â y e l i « C o m p a g n i e U n i v e r s e l l e d u C a n a l M a r i t i m e de S u e z » i s m i n d e k i h a f r i ­ y a t şirketi m ü m e s s i l i F e r d i n a n d de L e s s e p s a r a s ı n d a b i r t a k ı m ihtilâflâr ç ı k m ı ş s a d a b ü t ü n b u n l a r 22 Ş u b a t 1866e=6 Ş e v v â l 1282 P e r ş e n b e g ü n ü K a h i r e ' d e i m z â l a n a n 17 m a d d e l i k b i r m u k a v e l e i l e halledilmiş v e b u m u k a v e l e gene o senenin 2 Z ü l k a ' d e = 19 M a r t P a z a r t e s i g ü n ü S u l t a n A z i z ' i n b i r f e r m a n ı y l a t a s d i k o l u n ­ muştur. Hafriyâtm y u k a r d a gördüğümüz başlangıç tarihinden kanalın b u günkü açılış m e r â s i m i n e k a d a r t a m 10 s e n e , 6 a y , 25 g ü n g e ç m i ş v e b u m ü d d e t z a r f ı n d a e k s e ­ r i s i a n g a r y a y a t â b i o l m a k şartiyle v a s a t î 60 b i n f e l l â h çalıştırılmıştır. A k d e n i z ' d e k i " p o r t s a i d ' l e K ı z ı l - d e n i z ' d e k i S ü v e y ş l i m a n ı a r a s ı n d a 162,5 k i l o m e t r e ­ l i k b i r m e s â f e k a t ' e d e n S ü v e y ş kanalının g e n i ş l i ğ i s u sathında 68 - 1 0 0 v e d i b i n d e de 22 m e t r e d i r . D e r i n l i ğ i 8,5-10,36 m e t r e t u t m a k t a d ı r . K e n d i n e b i r h ü k ü m d a r süsü v e r m e k için y a p t ı ğ ı ç ı l g ı n c a m a s r a f l a r l a b u m ü d h i ş masrafları karşılamak üzere giriştiği akılsızca i s t i k r a z l a r yüzünden n i h a y e t S ü ­ v e y ş k a n a l ı h i s s e s e n e t l e r i n i n i n g i l i z l e r e i n t i k a l i y l e M ı s ı r ' ı n i ş g a l i n e sebeb o l a n hıdiv î s m a i l P a ş a b u g ü n k ü m u h t e ş e m r e s m - i - k ü ş â d a A v r u p a h ü k ü m d a r l a r ı n ı b i l e dâvet etmiş, A v u s t u r y a i m p a r a t o r u ve M a c a r i s t a n kralı Birinci François-Joseph'le F r a n s a imparatoriçesi Eugénie i s t a n b u l ' d a S u l t a n A z i z ' e iâde-i-ziyâret e t ­ t i k t e n s o n r a hıdivin dâvetine b i z z a t icâbet eylemiş, P r u s y a v e l i a h d i y l e b i r ç o k A v r u p a p r e n s l e r i de h ü k ü m d a r l a r ı n ı t e m s î l e n g e l m i ş l e r d i r . — Y u k a r d a e s a s i t t i ­ hâz ettiğimiz gün t a r i h i C o r c i Z e y d â n ' m Mısır t a r i h i n e göredir: R u m a n y a l ı i o r g a 17 Teşrinisâni i = 12 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a v e Ş e m s ü d d i n S a m i de « K a a m û s - ü l - a ' l â m » m d a 20' T e ş r i n i s â n i — 1 5 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü n d e n bahsetmektedir).

1870 =

1286

11 Mart = 8 Zülhicee, Cuma: Bulgar kilisesinin istiklâli. ( B a l k a n m i l l e t l e r i içinde T ü r k h â k i m i y y e t i n e k a r ş ı e n g e ç a y a k l a n a n B u l g a r u n ­ s u r u n d a b i l e m i l l i y e t v e m i l l i m e z h e p ş u û r u b u t a r i h t e n t a k r i b e n k ı r k yıl e v v e l u y a n m ı y a başlamıştır: B u h u s u s t a R u s propagandasının ve b i l h a s s a panslâvizmin,

'232

X R O N O L O

JÎ

1870 =

1287

ç o k büyük b i r rol oynadığı muhakkaktır. F a k a t B u l g a r milliyetçiliğinin i l k a k s •ül-ameli M ü s l ü m a n - T ü r k l e r e k a r ş ı değil, R u m p i s k o p o s l a r ı y l a papazlarının f e n a lıklarıyla zulümlerinden dolayı O r t o d o k s - R u m l a r a karşıdır; B u suretle B u l g a r m i l l i y e t i , her şeyden evvel b i r kere mezhep sâhasmda R u m vesayet ve hâkimiy. y e t i n d e n sıyrılıp k u r t u l m a g a y e s i n i t â k i b e d e n b i r h a m l e i l e o r t a y a ç ı k m ı ş d e ­ r n e k t i r . B u n d a n dolayı T u n a b o y l a r ı y l a M a k e d o n y a v e T r a k y a ' d a ne k a d a r z a ­ mandır i k i u n s u r arasında b i r takım v a k ' a l a r bile çıktığından bahsedilir. H e r halde artık B u l g a r l ı k şuûru u y a n m ı ş v e b i l h a s s a O s m a n l ı c â m i a s m d a n ayrılıp i s t i k l â l e d o ğ r u g i d e n d i ğ e r B a l k a n unsurlarının m ü t e m â d i rnuvaffakıyyetleriyle ' h e r gün a r t a n R u s telkinâtmdan b i r h a y l i cür'et almış d e m e k t i r . T ü r k h â k i m i y y e t i n e k a r ş ı i l k B u l g a r h a r e k e t i n i 1862 t = 1279 t a r i h i n d e R a k o v s k i i s m i n d e b i r B u l g a r milliyetçisi B e l g r a d ' d a h a z ı r l a m ı ş v e o r a d a n B u l g a r i s t a n ' a g e ­ l i p P a n a y o t H i t o v / H i t o f i s m i n d e diğer b i r sergerde ile beraber B a l k a n h a y d u t ­ l a r ı m e t r â f m a t o p l ı y a r a k m ü s e l l a h k o m i t a l a r = : çeteler teşkil e t m i ş t i r : T ü r k ç e ­ ' d e k i « K o m i t a c ı » k e l i m e s i n i n işte o z a m a n d a n k a l d ı ğ ı r i v a y e t e d i l i r . B u hareket bilhassa son R u s seferleri üzerine T a t a r ve Çerkez muhâcirierinin B u l g a r i s t a n ' a yerleştirilmesi v e "bunların B u l g a r l a r a k a r ş ı f e n a m u â m e l e l e r i ü z e ­ r i n e gittikçe umumileşmiş, 1868=1284 vukuâtınm «1 Nisan» fıkrasında b a h s i g e ­ çen. « T e ş k ü - i v i l â y â t » n i z â m n â m e s i n i n i l k t a t b i k sahası o l a r a k teşkil e d i l e n T u n a v i l â y e t i n i n b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' d a b i r i d a r e birliği v ü c u d a g e t i r m e s i B u l g a r e m e l ­ l e r i n i n b ü s b ü t ü n a l e v l e n m e s i n e sebeb o l m u ş v e R u m a n y a ' n ı n B ü k r e ş , İbrail v e B o l g r a d g i b i m e r k e z l e r i n d e k u r u l a n İslâv komitalarının tahrikâtı d a n i h a y e t R u s ­ ya'nın ekmeğine yağ sürerek o r t a y a b i r B u l g a r buhrânı çıkarmıştır. M i d h a t P a ş a ' n m hâtırâtma n a z a r a n valiliğinde bulunduğu T u n a vilâyetinde Uk ç e t e h a r e k e t l e r i R u m î t a k v i m i n 1283 M a y ı s evâilinde, y â n i 18671=1284 s e n e s i M a yısc=Mıiharrem ortalarında başlamıştır. Bâb-ı-Âlî'nin şimdiye k a d a r B u l g a r u n ­ s u r u n a millî b i r h u s u s i y e t v e r m e m e k için m u v a f a k a t e t m e d i ğ i k i l i s e istiklâlini n i h a y e t k a b u l e m e c b u r o l m a s ı işte b u n d a n d ı r . M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m t â b i r i y l e « H ü k m - i z a m â n m k u v v e t i o l b â b d a î k a a ' - ı mevânie imkân bırakmamağla» nihayet b u gün B u l g a r kilisesini i s t a n b u l R u m k i l i s e s i n d e n a y ı r a n tarihî f e r m a n a r t ı k v e r i l m i ş v e b i r E g z a r h = E x a r q u e i d â r e s i n d e k ı y e n i k i l i s e y e r û h â n î dâire o l a r a k h e m e n b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' l a M a k e d o n ­ y a ' n ı n b i r k ı s m ı t a h s i s edilmiştir. Y a l n ı z e g z a r k l ı k n a m z e d i n i n B â b - ı - A l î c e k a b u l ü v e B u l g a r s i n o d u t a r a f ı n d a n intihâbı ü z e r i n e de R u m p a t r i k i t a r a f ı n d a d i n e n t a s d i k i ş a r t t ı r : H a t t â duâlarda p a t r i k i n i s m i n i z i k r e t m e k de m e c b u r î d i r . D r i a t ı l t ' u n d e d i ğ i g i b i , işte b u s u r e t l e H a l i f e - i - f s l â m y e n i b i r Hıristiyan kilisesi k u r m u ş d e m e k t i r ! F a k a t b u netice, u m u m i y e t l e zannedildiği g i b i R u s s i y a s e t i n i n b i r z a f e r i d e m e k d e ğ i l d i r : Ç ü n k ü R u s ç a r l ı ğ ı n ı n İ s l â v ittihâdı k a d a r ehemmiyet v e r d i ğ i O r t o d o k s birliği b u s u r e t l e b i r a z z e d e l e n m i ş v e b i l h a s s a o z a m a n a kadar m e z h e p bakımından sayılan B u l g a r u n s u r u Balkan müvâzenesinde Yunanlığa k a r ş ı y e n i b i r â m i l hâlini a l m ı y a b a ş l a m ı ş t ı r ) .

1870 = 1287 5 Haziran = 5 Rebî'ül-evvel, Pazar: Beyoğlu yangını. ( F e r i d i y y e ' d e V â l i d e - ç e ş m e s i s o k a ğ ı n d a n ç ı k a n y a n g ı n p o y r a z ı n şiddetinden d o l a y ı d e r h a l g e n i ş l i y e r e k altı k o l a a y r ı l m ı ş , T a r l a b a ş ı , B e y o ğ l u . c a d d e s i , K a i y o n c u - k u l l u ğ u b o y d a n b o y a ateş içinde k a l m ı ş , G a l a t a s a r a y l i s e s i g ü ç l ü k l e k u r t a r ı l a b i l m i ş , b â z : m a ğ a z a l a r d a b u l u n a n l a r c a n l a r ı m k u r t a r m a k İçin k e p e n k l e r i i n d i r m i ş l e r s e de h e p s i d i r i - d i r i y a n m ı ş , b i r ç o k âileler m a h z e n l e r d e k a v r u l m u ş , ş i m d i k i sefâretin y e r i n d e b u l u n a n v e 1809 d a y a p ı l m ı ş o l a n İ n g i l t e r e s e f â r e t h â n e s i k ü l hâline g e l ­ m i ş v e B e y o ğ l u ' n u n üçte i k i s i n i y a k ı p e s k i şeklini d e ğ i ş t i r e n b u m ü d h i ş y a n g ı n d a 3 2 0 0 v e b i r r i v a y e t e g ö r e de 5000 k a d a r b i n â i l e 150 y a h u t d a h a f a z l a i n s a n yanmıştır).

1871 . =

1288

OSMANLI

TARİHİ

1871 =

233

1287

13 Mart = 20 Zülhicce, Pazartesi: Karadeniz'in bîtaraflığına niha­ yet veren Londra muahedesinin imzası. ( 1 8 5 6 = 1 2 7 2 v u k u â t ı n m „30 M a r t » f ı k r a s ı n d a K ı r ı m m u h a r e b e s i n e nihayet ver­ diğini g ö r d ü ğ ü m ü z P a r i s s u l h m u â h e d e s i n i n 1 1 , 13 v e 14 ü n c ü m a d d e l e r i muci­ b i n c e b i t a r a f ilân edilmiş o l a n K a r a d e n i z ' d e sâhilleri o l a n v e o l m ı y a n devletler d o n a n m a b u l u n d u r m a k hakkını hâiz olmadıkları g i b i , o z a m a n a k a d a r mevcud T ü r k v e R u s t e r s â n e l e r i n i n de y ı k ı l m a s ı t a k a r r ü r e t m i ş t i r . G e n e a y n i m u â h e d e n i n 10 u n c u m a d d e s i m u c i b i n c e de B o ğ a z l a r s u l h hâlinde b i l e h a r b gemilerine kapalı kalacaktır: A y n i fıkradaki 7 ve 8 numaralı bendlere bakınız. B u vaziyet b i r t a r a f t a n Rusya'nın K a r a d e n i z hâkimiyyetine n i h a y e t verdiği g i b i , b i r t a r a f t a n d a S u l t a n A z i z ' i n şahsî g a y r e t i y l e az zamanda «Yirmiden ziyâde zırhlı v e s e k s e n - y ü z k a d a r a h ş â b » g e m i d e n m ü r e k k e p b ü y ü k b i r k u v v e t hâline g e l e n T ü r k d o n a n m a s ı n ı n a z a m e t i sâyesinde T ü r k i y e ' n i n i n g i l t e r e ' d e n s o n r a « i k i n ­ c i d e r e c e d e b i r d e v l e t - i b a h r i y y e » hâline g e l m e s i M o s k o f ç a r l ı ğ ı n a k a r ş ı g ü n ­ d e n g ü n e b ü y ü y e n b i r t e h l i k e teşkil e t m i y e b a ş l a m ı ş t ı r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı K a ­ r a d e n i z b î t a r a f l ı ğ ı n a n i h a y e t v e r i l m e s i n i e n b ü y ü k g a y e ittihâz e d e n P e t e r s b u r g h ü k ü m e t i m ü s â i t b i r fırsat b e k l e m i y e b a ş l a m ı ş v e n i h a y e t 1870 h a r b i n d e F r a n s a i m p a r a t o r l u ğ u n u n yıktfıp A l m a n y a imparatorluğunun kurulması üzerine Avru­ pa'da hâsıl o l a n y e n i v a z i y e t t e n istifâde e d e r e k P a r i s m u a h e d e s i n d e imzâları b u l u n a n devletlere K a r a d e n i z bîtaraflığına âit hükümleri artık m ü l g a saymakta olduğunu bildirmiştir! Alman zaferinde Rus bîtaraflığı en mühim âmil o l d u ğ u için, P e t e r s b u r g ' u n böyle b i r teşebbüsüne B e r l i n ' i n müzâharet etmesi pek tabiîcBr. R u s l a r a karşı müttefiksiz o l a r a k b i r harb mâcerasma atılmak istemiyen Alî P a ş a İ n g i l i z s i y a s e t i n e istinâdı t e r c i h etmiş, n i h a y e t İ n g i l t e r e ' n i n d â v e t i y l e Lon­ d r a ' d a Türkiye, A l m a n y a , A v u s t u r y a , İngiltere, F r a n s a , İtalya v e Rusya'nın iştir â k i y l e b i r k o n f e r a n s t o p l a n m ı ş v e b u s e n e n i n 17 K â n u n u s â n i = 24 Ş e v v â l Salı g ü n ü n d e n 14 M a r t = 21 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü n e k a d a r 57 g ü n s ü r e n b u k o n f e r a n s ı n kapanmasından b i r gün evvel imzâ edilen dokuz maddelik muâhede mucibince K a r a d e n i z b î t a r a f l ı ğ ı i l g a e d i l m i ş s e de, T ü r k i y e ' y e B o ğ a z l a r ı s u l h hâlinde kapalı tatmak m e c b u r i y e t i n i y ü k l i y e n m a d d e n i n de i l g a e d i l m i ş o l m a s ı v e Bâb-ı-Âlî'nin l ü z u m g ö r d ü ğ ü z a m a n d o s t v e m ü t t e f i k d o n a n m a l a r ı n ı içeri a l m a k t a s e r b e s t b ı ­ r a k ı l m a s ı T ü r k i y e için ç o k m ü h i m b i r tâviz v e R u s y a için de y e n i b i r t e h d i d t e ş ­ k i l etmiştir).

1871 =

1288

7 Eylül = 21 Cumâda-l-âhire, Perşenbe : Sadr-î-a'za:n clyye nâzın Mehmet Emin Âlî Paşa'nm ölümü.

ve Mâri-

( Z a y ı f bünyeli, i n c e yapılı b i r z â t . o l a n A l î P a ş a ' n m «Bunca teab-u-meşakkatin n e t i c e - i te'sirâtı o l a r a k t e v e r r ü m » ettiğinden b a h s e d i l i r : ötedenberi sürüklemiş •olduğu anlaşılan h a s t a l ı ğ ı n ö l ü m l e n e t i c e l e n e n s o n d e v r e s i üç ay sürmüştür; devletin başındaki m u a z z a m g a i l e l e r i n verdiği y o r g u n l u k l a r d a n başka Y e n i - O s ınanlılarm ç i r k i n v e i ğ r e n ç n e ş r i y y â t ı n d a n v e b i r t a r a f t a n d a h a y a t ı n a k a s d e d i leceği hakkında Z a b t i y e nezâretinin b i l h a s s a s o n z a m a n l a r d a mütemâdiyen verip durduğu r a p o r l a r d a n çok müteessir olduğu r i v a y e t e d i l i r . S o n hastalığında ilkön­ ce E r e n k ö y ' d e v e o n d a n sonra da Bebek'deki yalısında tedâvi e d i l i r k e n bile d e v l e t işleriyle a l â k a d â r o l m a k t a n g e r i k a l m a m ı ş v e h a t t â b i r g ü n t a k a t s ı z l ı ğ m a rağmen pâdişâhla g ö r ü ş m e k ü z e r e D o l m a b a h ç e s a r a y ı n a g i t m i ş s e de, üst kata

234

K R O N O L O J İ

1871

=

1288

ç ı k a c a k hâli o l m a d ı ğ ı için S u l t a n A z i z o n u n b u l u n d u ğ u o d a y a i n m e k n e z â k e t i n i göstermiştir. N i h a y e t Erenköy'den B e b e k ' d e k i yalısına nakledilmiş ve Osmanlı imparatorluğunun karanlık y o l u n u yıllarca aydınlatan büyük zekâ b u gün işte o r a d a sönmüştür. T a n z i m a t devrinde yetişen b ü y ü k devlet-adamlarınm s o n u n c u s u o l a n Âlî Paşa'n m ölümü üzerine Osmanlı imparatorluğu d a artık c a n çekişme devrine gir­ m i ş t i r : K o c a - R e ş i d P a ş a ' n m ö l ü m ü i ç i n 1858 = 1274 v u k u â t ı n ı n « 7 K â n u n u s â n i » v e B ü y ü k - F u a d P a ş a ' n m v e f a t ı için de 1869 fc= 1285 v u k u â t ı n ı n «12 Ş u b a t » f ı k r a l a ­ rına bakınız. 1815 = 1230 s e n e s i 5 M a r b = 2 3 R e b î ' ü l - e v v e l p a z a r g ü n ü i s t a n b u l ' d a d ü n y a y a g e l ­ miş o l a n M e h m e t E m i n Âlî P a ş a milâdî t a k v i m hesabiyle 56 sene, 6 a y , 2 g ü n y a ş a d ı k t a n s o n r a 57 y a ş ı n ı n içinde ö l m ü ş d e m e k t i r . « E r k â n - ı s e l â s e » d e n i l e n b ü y ü k T a n z i m a t ç ı l a r içinde a l t m ı ş ı m bulan yoktur K o c a - R e ş i d P a ş a 58, Âlî P a ş a 57 v e F u a d P a ş a d a 54 y a ş ı n d a ö l m ü ş t ü r ; h e r h a l d e b u büyük adamların yirmişer sene f a z l a y a ş a m a m ı ş olmaları Osmanlı i m p a r a t o r ­ l u ğ u için tarihî mukadderâtınm en feciî d e m e k t i r : Çünkü b i r daha o ayarda a d a m y e t i ş t i r e m i y e n d e v l e t a r t ı k h e p o r t a a d a m l a r l a mâne\'î c ü c e l e r e l i n d e . k a l ­ mıştır. :

Âlî P a ş a b e ş d e f a s a d r - ı - a ' z a m v e s e k i z d e f a d a H â r i c i y y e n â z ı n o l m u ş t u r : B e ş s a d â r e t m ü d d e t i n i n m e c m u u 8 sene, 3 a y , 15 g ü n t u t m a k t a d ı r ; bunların i l k ü ç ü S u l t a n M e c i d v e s o n i k i s i de S u l t a n A z i z d e v i r l e r i n d e d i r : Y u k a r d a . 1852 = 1268 v u k u â t ı n ı n «6 A ğ u s t o s , , , 1855 t = 1271 v u k u â t ı n ı n «2 M a y ı s » , 1858 = 1274 v u k u â t ı ­ nın « 1 1 K â n u n u s â n i » , 1861 = 1278 v u k u â t ı n ı n «6 A ğ u s t o s » v e 1867 = 1283 v u k u ­ âtının « 1 1 Ş u b a t » f ı k r a l a r ı y l a b e ş i n c i c i l t t e Vezir-i-a'zamlar» cedvelinde 217, 223, 227, 231 v e 236 n u m a r a l a r a b a k ı n ı z . B u s e f e r k i beşinci v e s o n u n c u s a d â r e t i 1 8 6 7 = 1 2 8 3 s e n e s i 11 Ş u b a t = 6 Ş e v v â l P a ­ z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 4 sene, 6 a y , 24 g ü n s ü r m ü ş t ü r ; e n u z u n s a d â r e t i işte b u s o n u n c u s u d u r . G e n e b u s o n sadâretinde S u l t a n A z i z A v r u p a seyâhatindeyken k ı r k d ö r t g ü n S a l t a n a t - n â i b l i ğ i n d e de b u l u n m u ş t u r : Y u k a r d a 1 8 6 7 = 1 2 8 4 v u k u â t ı ­ nın 2 1 H a z i r a n , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . M ı s ı r - ç a r ş ı s ı a t l a r l a r ı n d a n A l i R ı z â E f e n d i ' n i n o ğ l u o l a n  l î P a ş a ' n m asıl i s m i «Mehmed Emin»dir «Âlî» mahlasım o devrin âdetince Bâb-ı-Âlî'ye intisâbmd a n i t i b a r e n almıştır; Bâb-ı-Âlî'de Dîvân-ı-Hümâyun k a l e m i n e intisâbı 1245 = 1830 s e n e s i 4 Z ü l k a ' d e |= 27 N i s a n Salı g ü n ü n e m ü s â d i f o l d u ğ u n a g ö r e , ö l ü m g ü ­ n ü n e k a d a r r e s m î v e siyasî h a y a t ı t a m 41 s e n e , 4 a y , 10 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r . Âlî p a ş a ç o k f a k i r b i r aileye m e n s u b olduğu ve b i l h a s s a babasını d a k ü ç ü k yaşta k a y b e t t i ğ i i ç i n m u n t a z a m b i r t a h s i l g ö r m e d e n h e n ü z y a ş ı n ı n 15 s e n e , 1 a y , 24 g ü n t u t t u ğ u , y â n i 16 y a ş m a y e n i b a s t ı ğ ı s ı r a d a d e v l e t h i z m e t i n e g i r m e k m e c b u ­ riyetinde kalmış olduğu için k e n d i k e n d i n i yetiştirmiye çalışmış ve sırf şahsî gayretiyle zamanının en büyük diplomatı sayılacak m e r t e b e y e erişmiştir. H u ­ susî h a y a t ı n ı n e n şerefli c e p h e l e r i işte b u b ü y ü k m e z i y y e t i y l e G a r p menbâlan n d a bile hürmetle bahsedilen lekesiz iffet ve i s t i k a m e t i d i r . Bütün hayatı mu­ a z z a m b i r imparatorluğun en büyük makamlarında geçmiş olan b u t e m i z ve doğ­ r u a d a m A l l a n m a k a v u ş t u ğ u z a m a n âilesine b o r ç t a n b a ş k a b i r ş e y b ı r a k m a m ı ş , « Z a m â n - ı medîd-i i k b â l i n d e i l t i z â m - ı i f f e t - ü - i s t i k a m e t e d i p âilesine s e r v e t y e r i n e külliyetlü d e y n bırakmış ve t e r e k e s i garîmen tesviye edilmiştir». B â b - ı -  ! î ' y e intisâbı üzerine d e r h a l F r a n s ı z c a öğrenmiye başlıyan ve bilhassa Terceme-odası'na n a k l e d i l d i k t e n sonra o k a l e m d e k i hulefâya Fransızca dersi ve­ r i l m e s i n d e n ç o k istifâde e d e n  l î E f e n d i b i l h a s s a s e f â r e t kâtipliklerinde dur­ m a d a n çalışarak b u b e y n e l m i l e l d i p l o m a s i d i l i n i fevkalâde mükemmel öğrenmiş­ t i r : Âli F u a d B e y „ R i c â l - i m ü h i m m e - i s i y â s i y y e » s i n d e «Lisân-ı d i p l o m a s i olan F r a n s ı z c a y ı e m s â l i nâdir d e r e c e d e t a h s i l , , e t t i ğ i n d e n b a h s e t t i ğ i g i b i , F r a n s ı z s i ­ yaset adamlarından Challemel-Lacour'un «Türkiye ricâl-i-devleti» i s m i y l e T ü r k ç e y e t e r c e m e edilmiş o l a n e s e r i n d e de « F r a n s ı z c a y a s o n d e r e c e v u k u f u o l u p ga­ yet mükemmel y a z a r s a d a esnây-ı mükâlemede ağır konuşur ve dâima doğru tâbirlerle i f â d e - i m e r â m etmeyi sevdiği için bâzan b i r k e l i m e y i lüzumundan (t

((

:

1871 =

1288

OSMANLİ

235

TARİHİ

f a z l a b i r müddet arar» d e n i l m e k t e d i r . K e n d i s i n i ç o k yakından tanıyan ve hattâ G i r i t seferinde Fransızca kâtipliğinde bulunmuş olan Fransız muharrirlerinden C h a r l e s M i s m e r «Souvenirs d u monde musulman» i s m i n d e k i eserinde kendi y a ­ zılarını P a ş a ' n m n e m ü k e m m e l t a s h i h ettiğini ş ö y l e a n l a t ı r : «Kendisine b i r müsvedde t a k d i m ettiğim z a m a n büyük b i r d i k k a t l e o k u y u p h o ş ­ l a n m a d ı ğ ı y e r l e r i ç i z e r y a h u t tâdil e d e r d i . F i k i r l e r i n i f â d e s i y l e k e l i m e l e r i n i n t i h a ­ b ı n d a ç o k y ü k s e k b i r k u d r e t v e k a b i i ı y y e t e m â l i k o l d u ğ u için, k e n d i k a l e m i y l e ş â y â n - ı - h a y r e t b i r s u r e t t e t a s h i h edilmiş b â z ı v e s i k a l a r ı h â l â s a k l a r ı m » . A l i F u a d B e y paşanın «Siyasî n o t a l a r t a r i h i n d e A v r u p a siyâsiyyûnunca d a m a saddak bulunan iktidârı„na ve M e m d u h Paşa da «Fransızca olarak kaleme a l ­ dığı n o t a l a r ı n A v r u p a d i p l o m a t l a r ı e n z â r m d a h a y r e t i c â l i b » o l d u ğ u n a i ş â r e t e t ­ m e k t e d i r ; Âlî P a ş a ' n m b i z z a t yazmış olduğu b i r çok notalar Fransa'da talebe için siyasî üslûp ö r n e ğ i o l a r a k k i t a p şeklinde b a s ı l m ı ş t ı r . H e r h a l d e b u b ü y ü k adamın kıymeti Türkiye'den ziyâde A v r u p a ' d a t a k d i r edilmiş d e n i l e b i l i r : 1856 Paris sulh kongresindeki Avusturya murahhaslarından B a r o n Alexandre de Hübner hâtırâtmda kongreden bahsederken orada Âlî P a ş a a y a r ı n d a diplomat olmadığını söylediği g i b i , F r a n s a i m p a r a t o r u Üçüncü N a p o l e o n ' u n d a : Âlî P a ş a g i b i b i r H â r i c i y y e n â z ı n b u l a b i l s e m ! temennisinden i t t i f a k l a bahsedilir. Gene Üçüncü Napoleon'un «Sırf G a r b ' a âit b i r m e s ' e l e - i d ü v e l i y y e d e v ü k e l â s ı n a b i r k e r r e de  l î P a ş a ' n m r e ' y i n i s o r m a l a r ı n ı ihtâr e y l e d i ğ b n d e n b a h s e d i l m e k t e d i r ; h a t t â F r a n s a ' n ı n 1870 f e l â k e t i n d e i m p a r a ­ t o r l u k devrilince Kuvve-i-lcrâiyye reisi ve ondan sonra da Reisicumhur olan m e ş h u r m ü v e r r i h T h i e r s s u l h t e ş e b b ü s ü n e g i r i ş m e d e n e v v e l Âlî p a ş a ' d a n d a f i k i r sormuş olduğunu m e c l i s t e k i n u t k u n d a söylemiştir. M e m d u h Paşa'nm «Asvât-ı-sudûr»unda söylediği g i b i A v u s t u r y a i m p a r a t o r u ve M a c a r i s t a n kralı François-Joseph «Abd-ül-Aziz Hân'a iâde-i-ziyaret içün Ders a â d e t e v ü r û d u n d a A l î P a ş a ' n m sâhilhânesine d e » g i t m e k s u r e t i y l e P a ş a ' n m b e y ­ n e l m i l e l itibarına f e v k a l â d e b i r r i â y e t e s e r i g ö s t e r m i ş t i r . C h a r l e s M i s m e r ' i n P a ş a öldüğü z a m a n o d e v r i n en büyük diplomatı olduğundan b a h s e t m e s i hem dirâyet v e i k t i d â r m m f e v k a l â d e l i ğ i n d e n , h e m de işte b u â l e m ş ü m u l ş ö h r e t v e i t i b a r ı n d a n dolayıdır. V e f a t ı n d a t e r e k e s i satılırken A l m a n y a i m p a r a t o r u n u n e m r i y l e B a ş - v e k i l B i s m a r c k p a ş a n ı n m e ş h u r notalarını y a z a r k e n k u l l a n d ı ğ ı y a z ı t a k ı m ı n ı « ü ç y ü z l i r a b e d e l m u k a b i l i n d e , , aldırıp m ü z e y e k o y d u r m u ş t u r . Âlî P a ş a ' n m b ü t ü n d e v l e t l e r n a z a r ı n d a k i b ü y ü k k ı y m e t v e itibarına S u l t a n A z i z ' i n fevkalâde e h e m m i y e t verdiği v e hattâ k e n d i s i n d e n p e k çok çekindiği m u h a k k a k ­ tır; meselâ b i r gün paşanın gıyâbında: — A l l a h şu a d a m ı b a ş ı m d a n k a l d ı r s ı n ! diyen pâdişâha Baş-mâbeyncisi azlinden tan Aziz'in —

kolay

b i r şey

kadar

bilmiyor

olmadığını

söyleyince

Sul­

:

Çık d ı ş a r ı !

Ben onu azletmeyi

senin

muyum?

Azledip

de

r u p a ' c a b u k a d a r tanınmış b i r adamın yerine k i m i getireceğim? d i y e a z a r l a d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r . M e m d u h P a ş a ' n m r i v a y e t i n e g ö r e de S u l t a n sonradan Şeyh-ül-lslâm olan İmâm-ı-Evvel H a s a n Hayrullâh E f e n d i ' y e :

Av­ Aziz

— O k o c a başlı a d a m ı i ş t e n ç ı k a r m ı ş o l s a m b a ş ı m ı z a işler ç ı k a r ! demiştir. P a ş a ö l d ü k t e n s o n r a p â d i ş â h ı n s a r a y e r k â n ı n d a n b i r i n e : — Şu k a n a p e y i g ö r ü y o r m u s u n ? Â l î b a n a p e k ç o k g e c e b u n u n ü z e r i n d e ettirmiştir! d e d i ğ i n d e n de b a h s e d i l i r . Â l î p a ş a ' n m v e k a r i y l e n ü f u z v e t e ' s i r i n d e n p e k o l a n S u l t a n A z i z ' i n ölüm h a b e r i n i alınca :

sabah yılgın

— İşte ş i m d i s e r b e s t o l d u m ! P â d i ş â h o l d u ğ u m u ş i m d i a n l a m ı y a b a ş l a d ı m ! dediği h a k k ı n d a d a m u h t e l i f r i v a y e t l e r v a r d ı r . S u l t a n A z i z ' i n b ö y l e söylemesine sebep, Âlî P a ş a d e v r i n d e s a r a y ı n d e v l e t işlerine m ü d â h a l e e d e m e m e s i d i r . ' Abdur­ r a h m a n Şeref « T a r i h m ü s â h a b e l e r i , , n d e b u n o k t a y ı b i l h a s s a t e b â r ü z e t t i r i r : B â b - ı -  l î ' n i n m e r c i ' - i k ü l l o l m a k a n ' a n e s i n i t e ' y i d etmiştir-. V ü k e l â d a n h i ç b i r i Sadr-ı-a'zama ma'lûmat v e r m e k s i z i n s a r a y a çağrılsa bile gidemez idi». S u l t a n A z i z ' i n u s u l ve k a n u n a m u g a y i r irâdelerini  l î p a ş a i n f â z e t m e m i ş t i r . e

1871 . =

236

K R O N O L O J İ

1871 =

Mahmud

B i l h a s s a T a n z i m â t ' m h a l k a verdiği h u k u k u pâdişâha karşı bile muhâfaza ve m ü ­ dâfaada g a y e t t i t i z d i r . Süleyman N a z i f m e r h u m Âlî Paşa'yı sevmediği halde böyle meselelerde ne k a d a r takayyüdkâr olduğunu «Nâmık Kemal» hakkındaki risâlesinde ş ö y l e anlatır.«Pek çok k i m s e n i n ma'lûmu o l m a y a n b i r h a k i k a t - i târihiyyeyi b u r a d a z i k r e d e ­ y i m . V a k ' a y a şâhid o l a n l a r d a n b i r i s i n d e n işitmiş o l a n b i r z â t b a n a h i k â y e e t m i ş t i : Âlî P a ş a ' n m son sadâretinde v e g e c e n i n b i r i n d e S u l t a n Abd-ül-Aziz'in b i r y â v e r i b i r irâde tebliğ eder; N â m ı k - P a ş a - z â d e Ser-kurenâ f e r i k Cemil paşa'nın hemen rütbesi r e f ' i l e bir kaleye nefyolunmasım pâdişâh emrediyor. Alî Paşa B e b e k ' d e k i yalısının d a ğ t a r a f ı n d a k i k ö ş k ü n d e b â z ı y â r â n i y l e d e m g ü z â r olmakta imiş. D e r h a l g i y i n m i ş v e s a r a y a g i t m i ş . M i s â f i r l e r i p a ş a n ı n a v d e t i n e k a d a r b e k ­ lemişler. S a d r - ı - a ' z a m s a r a y d a n b e ş û ş v e ş â d a v d e t e d e r . M e ğ e r b u e m r i i ' t â y a pâdişâhın salâhiyyeti v e icrâya sadr-ı-a'zamm m e c b u r i y y e t i o l a m ı y a c a ğ m a S u l t a n Abd-ül-Aziz'i iknâ' etmiş. Asıl güzellik v e Âlî Paşa'nın şâyân-ı-muâheze bâzı harekât-ı siyâsiyyesiyle beraber b u h u s u s t a k i büyüklüğü, vak'ayı o gece mah­ remlerine anlattıktan s o n r a : — B u k a p u b i r k e r r e açılırsa b u m e m l e k e t t e b ü y ü k k ü ç ü k h i ç k i m s e y e r â h a t v e emniyet k a l m a z ! demiş olmasındadır. „ H ü r r i y e t v e m e ş r u t i y y e t i s t i y e n Y e n i - O s m a n l ı l a r işte b u Âlî P a ş a a l e y h i n e man­ z u m ve m e n s u r küfürler s a v u r a r a k neşriyat y a p a r k e n , pâdişâha bile salâhiyet d e r s i v e r e c e k k a d a r m e t â n e t g ö s t e r e n b i r ş a h s i y y e t e saldırdıklarının f a r k ı n d a o l ­ mamaları k a b i l değüdir; f a k a t b u n a rağmen Z i y a Paşa: Na'ş-i murdârım seylâba a t m , Sürüdürler k ö p e ğ i öldürene! diye haykırmaktan

1288

OSMANLI

237

TARİHİ

1288

ç e k i n m e m i ş v e N â m ı k K e m a l de : B i l m e m nedir lüzûmu vücûd-î h a b i s i n i n , Dünyâyı boynuzun m u t u t a r hey öküz teres!

gibi m e v z u n ve m u k a f f â küfürler s a v u r u r k e n , o ölünce sağ kalanların elinde d e v l e t i n ne hâle geleceğini hiç hayâlinden geçirmemiştir. Âlî P a ş a ' n m ölümüne en çok sevinenler R u s s e f i r i g e n e r a l i g n a t i e v / i g n a t i y e f ile M ı s ı r hıdivi İ s m a i l P a ş a ' d ı r : İ b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l B e y ' i n kaydettiği- b i r r i v a y e t e g ö r e  l î p a ş a hıdivin istiklâl t c m â y ü l l e r i n e e n g e l o l d u ğ u için, İsmail P a ş a ö l ü m h a b e r i n i g e t i r e n t e l g r a f m e ' m u r u n a b i n altın i h s a n e t m i ş t i r ! Âlî ve F u a d P a ş a l a r ı n d e m o k r a s i v e m e ş r u t i y e t t e l â k k i l e r i için y u k a r d a 1867 = 1283 v u k u â t m m «24 M a r t » v e 1 8 6 8 = 1 2 8 4 v u k u â t m m d a «1 N i s a n » fıkralarına bakınız. — Âlî P a ş a ' n m mezarı Süleymaniyye câmiindedir).

8 Eylül = 22 Cumâda-l-âhire, Cuma: Bahriye nâzın Mahmud Ne­ dim Paşa'nm sadâreti. (Osmanlı t a r i h i n i n en fecî t i p l e r i n d e n o l a n b u gürcü M a h m u d N e d i m Paşa e s k i v ü z e r â d a n M e h m e t N e c i b P a ş a ' n m k ü ç ü k o ğ l u d u r : ö t e d e n b e r i s a r a y a hulûl etm i y e ç a l ı ş m ı ş v e b i l h a s s a  l î P a ş a ' n m h a s t a l ı ğ ı e s n â s m d a p â d i ş â h ı istibdâda s e v k e d e c e k telkinâtı s â y e s i n d e S u l t a n  z i z ' i n g ö z ü n e g i r m i ş . B a h r i y e t a h s i s a t ı n d a n saraya, p a r a l a r t a k d i m etmiş ve d a h a b i r ç o k e n t r i k a l a r çevirerek maatteessüf Sadâret makamına geçmiştir. D e v l e t işlerinin B â b - ı -  l î ' d e n saraya i n t i k a l i y l e keyfî i d a r e n i n teessüsü, T a n ­ z i m â t ' m t e ' m i n e t t i ğ i i n s a n h a k l a r ı n ı n ibtâli ve S u l t a n A z i z ' i n israfçılığı bu m e ş ' u m a d a m ı n b a ş l ı c a s e y y i â t m d a n d ı r . K o c a - R e ş i d , Âlî v e F u a d P a ş a l a r ı n d e v ­ l e t i d a r e s i n i tedricî b i r t e k â m ü l l e d e m o k r a s i y e d o ğ r u g ö t ü r e c e k s u r e t t e kurduk­ ları t e c e d d ü d n i z â m ı n ı b o z a n ve d e v l e t i R u s s e f i r i n i n tâlimâtiyle idare eden

'Nedim

muasırları

arasında

«Nedimof»

ismiyle

şöhret

bulmuştur :

Aşağıki fıkraya da bakınız).

13 Eylül = 27 Cumâda-l-âhire, Çarşanba: Şinâsi'nin ölümü. (Ebuzzıyâ'mn «Nümune-i-Edebiyyât„ m d a gösterdiği «5 R e c e b = 13 E ü y l ü l Ç a r ­ ş a n b a » t a r i h i n d e k i H i c r î g ü n v e a y d o ğ r u d e ğ i l d i r : Ç ü n k ü «5 R e c e b » M i l â d î t a k ş v i m d e E y l ü l ' ü n 20 n c i Ç a r ş a n b a g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . İbn-ül-Emin'in «Son asır T ü r k şâirleri » n d e k i «17 E y l ü l i = 27 C u m â d a - l - â h i r e » t a r i h i n d e de Milâdî g ü n r a ­ kamı hatâlıdır Ç ü n k ü « 1 7 Eylül,, H i c r î t a k v i m d e «27 Cumâda-l-âhire» ye de­ ğil, « 2 R e c e b P a z a r g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . E b u z z ı y â T e v f i k a y n i e s e r i n d e Şinâsi'nin  l î p a ş a ' d a n b i r h a f t a s o n r a b i r Ç a r ş a n b a g ü n ü ö l m ü ş o l d u ğ u n u t a s r i h ettiğine ve Âlî Paşa d a 7 E y l ü l = 2 1 Cumâda-l-âhire Perşenbe günü v e f a t etmiş olduğuna g ö r e , y u k a r d a esas ittihâz e t t i ğ i m i z t a r i h e n d o ğ r u s u d u r . T a n z i m a t e d e b i y y a t m m i l k b ü y ü k ş a h s i y y e t i o l a n İ b r a h i m Şinâsi E f e n d i b i r r i ­ v a y e t e g ö r e 1240 = 1824 — 1825 v e d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de 1242 = 1826—1827 t a r i h i n d e T o p h â n e ' d e d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a n a z a r a n 46 - 47 y a h u t 44 - 45 y a ş ­ larında ö l m ü ş d e m e k t i r : Ç o k ç a l ı ş m a d a n m ü t e v e l l i t b i r b e y i n r a h a t s ı z l ı ğ ı n d a n ö l ­ d ü ğ ü r i v a y e t e d i l m e k t e o l d u ğ u n a g ö r e , hastalığının «Meningite=iltihâb-ı-sehâyâ» o l m a k ihtimâli v a r d ı r . :

Şinâsi E f e n d i T a ş k ö p r ü l ü M e h m e d A ğ a i s m i n d e b i r T o p ç u y ü z b a ş ı s ı n ı n o ğ l u d u r : M e h r n e d A ğ a ' n m B o l u l u olduğu hakkındaki r i v a y e t doğru değildir; bu yiğit y ü z b a ş ı 1828 = 1243 v u k u â t m m «26 N i s a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z R u s s e f e r i n d e şehid o l d u ğ u için, z a v a l l ı Şinâsi b i r i k i y a ş ı n d a y e t i m k a l m ı ş v e k e n d i s i n i a k ­ rabalarından yardım gören .annesi E s m â Hanım yetiştirmiştir: B u fedâkâr a n a istanbulludur. « S i c i l l - i - O s m â n î » de Şinâsi'nin g ö b e k - a d ı « A l i » âile m e n ş e i «Bitlis,, g ö s t e r i l i r s e de d o ğ r u değildir. i b t i d â î t a h s i l i n i i k m â l e t t i k t e n s o n r a « T o p h â n e - i - A m i r e M e k t û b î K a l e m i » ne g i r ­ m i ş o l a n i b r a h i m Şinâsi o r a d a « K u d e m â y - ı h u l e f â d a n v e a ' l e m - i u l e m â d a n » i b ­ r a h i m E f e n d i ' d e n Arapça v e A c e m c e ve Osmanlı h i z m e t i n d e k i Fransız zabitle­ r i n d e n olup ihtidâsmdan s o n r a «Reşad B e y » i s m i n i almış olan Châteauneuf'den de F r a n s ı z c a ö ğ r e n m i ş v e işte bunların t e ş v i k i üzerine T ü r k m ü z e c i l i ğ i n i n m ü essisi o l m a k l a meşhur Tophâne müşiri Dâmâd-Fethi A h m e d P a ş a ' y a b i r istid'â ile mürâcaat edip devlet h e s a b m a t a h s i l için P a r i s ' e gönderilmesini ve k e n d i s i o r a d a bulundukça f a k i r ve i h t i y a r anasına münâsip b i r m a a ş t a h s i s i n i istemiş, F e t h i Paşa b u istid'ayı terviç edip Sadr-ı-a'zam K o c a - R e ş i d Paşa'ya göndermiş v e a d a m y e t i ş t i r m e y i millî b i r v a z i f e b i l e n o b ü y ü k a d a m d a d e r h a l k a b u l e d i p Şinâsi'yi e l l i altın h a r c ı r a h v e 750 f r a n k = 37 b u ç u k F r a n s ı z lirası a y l ı k l a P a r i s ' e g ö n d e r d i ğ i g i b i a n a s ı n a d a o ğ l u t a h s i l i n i i k m â l e d i n c e y e k a d a r ü ç altın maaş b a ğ l a m ı ş t ı r : B u g ü n k ü k â ğ ı t p a r a m ı z l a Şinâsi'nin t a l e b e a y l ı ğ ı 1400 l i r a y a v e a n ­ n e s i n i n m a a ş ı d a 120 l i r a y a m u â d i l d i r ! D e v l e t h e s a b ı n a F r a n s a ' y a gönderilmiş i l k T ü r k t a l e b e s i s a y ı l a n i b r a h i m Şinâsi E f e n d i p a r i s ' d e M a l i y e v e E d e b i y a t t a h ­ s i l etmiş, avdetinde Meclis-i-Maârif ve Encümen-i-Dâniş âzâlıklarma ve daha s o n r a Ulâ rütbesiyle Meclis-i-Vâlâ âzâlığma tâyin edilmiştir. Encümen-i-Dâniş için 1 8 5 1 = 1 2 6 7 v u k u â t m m «18 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . H e d e f olduğu e n t r i k a l a r l a i s t i r k a p l a r yüzünden me'ınuriyyet hayatını mizâcma u y g u n b u l m a y a n ve hattâ şimdiki beş vilâyetimize muâdil o l a n o z a m a n k i İ z ­ m i r v i l â y e t i valiliği g i b i m u h t e ş e m b i r m a k a m ı b i l e k a b u l e t m i y e n Şinâsi'nin en m ü h i m f a a l i y e t l e r i g a z e t e c i l i k s â h a s i y l e b ü y ü k b i r T ü r k lügati t e ' l i f i n d e göste­ r i l i r : İlkönce A g â h E f e n d i ile beraber «Tercümân-ı-Ahvâl» gazetesini te'sis et­ m i ş s e de altı a y s o n r a o n d a n a y r ı l m ı ş v e b i r m ü d d e t s o n r a 1 2 7 8 = 1 8 6 2 t a r i h i n d e « T a s v i r - i - E f k â r „ ı n e ş r e b a ş l a m ı ş t ı r . B u g a z e t e n i n i l k nüshasını ç o k b e ğ e n e n S u l ­ t a n A z i z Şinâsi E f e n d i ' y e b e ş y ü z altın i h s a n g ö n d e r m i ş s e de, E f e n d i ' n i n ö y l e b ü y ü k b i r p a r a y a ihtiyacı olmadığından bahsederek reddetmiş olduğu rivayet e d i l i r : B u i h s a n şimdiki kâğıt paramızla y i r m i b i n l i r a k a d a r b i r p a r a , yâni k ü -

238

KRONOLOJİ

1871

=

1288

ç ü k b i r s e r v e t t i r ! . Şinâsi'nin nasıl b i r s e c i y y e s a h i b i o l d u ğ u işte b u n u n l a o m u a s r a m İ z m i r valiliğini r e d d e t m i ş o l m a s ı n d a n anlaşılır. İkmâline m u v a f f a k olamadığı büyük lügatinin e s k i y a z ı d a k i «tı = T » harfine kadar b i n e r s a h i f e l i k 14 c i l d i n i y a z m ı ş t ı r Ebuzziyâ bunun b i r kısmı P a r i s « E n c ü m e n - i - Ş a r k î » s i n d e v e b i r k ı s m ı d a P e ş t e Üniversite k ü t ü b h â n e s i n d e oldu­ ğundan bahsetmektedir; «Encümen-i Şarkî»den m a k s a t «Société Asiatique» o l ­ duğu g e r e k t i r ) . :

25 Eylül = 10 Keceb, Pazartesi: T)e vlet-a d a mlar mm «bilâ-muhâkeme» nefyine ve keyfî icrââta başlanmak suretiyle Tanzimat devrine bilfiil nihayet verilmesi. ( Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , M a h m u d N e d i m P a ş a d a h a iş başına g e l ­ meden evvel S u l t a n A z i z ' i keyfî idareye sevkedip T a n z i m a t esaslarını y ı k t ı r a c a k telkinâta b a ş l a m ı ş v e m e s e l â : — E f e n d i m i z b i r pâdişâh-ı müstebidsiniz,

h e r emr-ü-fermânınızı

icrâya

mukte­

dirsiniz! g i b i sözlerle m u t l a k ı y y e t d e r s i v e r m i y e k a l k ı ş m ı ş t ı r . B u s ö z d e k i « M ü s t e b i d » k e ­ l i m e s i « M ü s t a k i l » m â n â s ı n a g e l i r ; tabiî b ö y l e b i r « İ s t i k l â l » d e n m a k s a t , p â d i ş â ­ hın h i ç b i r k a y d e tâbi o l m a m a s ı v e h e r s ö z ü n ü n k a n u n k u v v e t i n i h â i z o l m a s ı d ı r . Alî v e F u a d P a ş a l a r d e v r i n d e B â b - ı - A l î ' n i n b ü t ü n d e v l e t işlerinde m e r c i o l m a s ı n ­ d a n v e k e n d i s i n i n de « l c r â y - ı s a l t a n a t » e d i p « l c r â y - ı h ü k ü m e t » e d e m i y e c e k v a z i ­ y e t t e k a l m ı ş b u l u n m a s ı n d a n ç o k b u n a l d ı ğ ı için A l î P a ş a ' n ı n ö l ü m h a b e r i n i a l ı n c a : — işte şimdi pâdişâh olduğumu

anladım!

d i y e n S u l t a n A z i z ' e y e n i sadr-ı-a'zamm şeytânî iğvâları k a d a r k o l a y te'sir ede­ bilecek b i r t e l k i n t a s a v v u r edilemez. Âlî ve F u a d Paşaların yetiştirmelerinden o l d u k l a r ı için v a z i f e l e r i n e d e r h a l n i h a y e t v e r i l e n A d l i y e n â z ı n Ş i r v â n î - z â d e M e h ­ met Rüşdi ve S e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşaların Tanzimat esaslarma mugayir olarak «bilâ-muhâkeme» memleketlerine nef y i hakkında Mahmud Nedim'in he­ m e n b i r i r â d e istihsâline m u v a f f a k o l u v e r m e s i işte b u n d a n d ı r ; r ü t b e l e r i y l e n i ş a n ­ larından d a t e c r i d e d i l e n Ş i r v â n î - z â d e A m a s y a ' y a , H ü s e y n A v n i İ s p a r t a ' y a n e f y e dilmiş, f a k a t m e s e l e b u i k i p a ş a n ı n s ü r ü l m e s i n e münhasır kalmamıştır: Eski sadr-ı-a'zamlardan Şûrây-ı-Devlet r e i s i Y u s u f Kâmil p a ş a i l e A d l i y e nâzın M ü ­ t e r c i m Rüşdi P a ş a d a Tanzimâta m u g a y i r o l a n b u keyfî cezâlara i'tirâz e t t i k l e r i için 7 Ş a ' b a n = 2 2 T e ş r i n i e v v e l P a z a r g ü n ü a z l e d i l d i k t e n b a ş k a , Â l î P a ş a ' y a m e n subiyyetlerinden d o l a y ı rütbeleri ref'edilenlerden Zabtiye müşiri Hüsni Paşa ile Mâbeyn baş-kâtibi E m i n B e y Kıbrıs'a, îşkodra v a l i v e k u m a n d a m Divitçi-İsmail Paşa Trabzon'a ve veliahd M u r a d Efendi'ye mensubiyyetinden dolayı ş e h i r - e m i n i H a y d a r E f e n d i de M i d i l l i ' y e s ü r ü l m ü ş , b i r ç o k d e v l e t e r k â n ı b i l â - s e b e p azledilmiş v e y a h u t taşra m e ' m u r i y e t l e r i y l e i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmıştır! Tabiî bu v a z i y e t bütün b i r d e v r i n t a s f i y e s i v e hükümetin Tanzimâta b i l f i i l n i h a y e t v e ­ r e r e k i n h i t a t mutlakıyyetine doğru i r t i c a i d e m e k t i r : S u l t a n M e c i d ' i n cülûsundan 4 a y , 3 g ü n s o n r a 1839 p= 1255 s e n e s i 3 T e ş r i n i s â n i = 25 Ş a ' b a n P a z a r g ü n ü G ü l h â n e H a t t - ı - H ü m â y û n u i l e b a ş l ı y a n T a n z i m a t d e v r i t a m 31 sene, 10 a y , 22 g ü n s ü r d ü k t e n s o n r a G ü r c ü M a h m u d N e d i m ' i n i n s a n h a k l a r ı n ı işte b u g ü n r e s m e n ihlâle b a ş l a m a s ı y l a n i h a y e t b u l m u ş d e m e k t i r . İ k i n c i A b d ü l h a m i d d e v r i n d e ilân e d i l e n K a n u n - ı - e s a s î ' n i n p â d i ş â h a istediği a d a ­ mı h u d u t hâricine ç ı k a r m a salâhiyyetini v e r e n meşhur 113 ü n c ü m a d d e s i , i s t i b d a d c ı M a h m u d N e d i m ' i n işte b u k e y f î i c r a â t i y l e b a ş l ı y a n i r t i c â h a m l e s i n i n b ü t a r i h t e n 5 s e n e , 2 a y , 29 g ü n s o n r a k a n u n î l e ş m e s i n d e n b a ş k a b i r ş e y değildir : A ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t ı n m «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s m a b a k ı n ı z . B i l h a s s a b u bakımdan S u l t a n H a m i d ' i n kanun-ı-esasîsi, babası S u l t a n Mecid'in Gülhâne Hatt-ı-Hümâyûnuna nisbetle g e r i y e doğru atılmış b i r irticâ adımı d e m e k t i r . 1861 = 1 2 7 7 s e n e s i 25 H a z i r a n — 16 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü t a h t a ç ı k m ı ş o l a n S u l t a n (

1872 =

1289

OSMANLI

TARİHİ

239

A z i z ' i n saltanat d e v r i b u bakımdan i k i s a f h a y a ayrılabilir: Âlî Paşa'nın ölümü ü z e r i n e m a a t t e e s s ü f iş b a ş ı n a gelen mutlakıyyetçi M a h m u d N e d i m ' i n b u gün T a n z i m a t h u k u k u n u ihlâl e d e n k e y f î i c r a â t m a k a d a r 10 sene, 3 a y s ü r e n b i ­ r i n c i s a f h a Âlî ve F u a d p a ş a l a r sâyesinde T a n z i m a t e s a s l a r m a t a m b i r riâyetle geçmiş ve hattâ 1 8 6 8 = 1 2 8 4 vukuatının «1 Nisan» fıkrasında h a l k mümessilleri­ n i n iştirâki ş a r t i y l e k u r u l d u ğ u n u g ö r d ü ğ ü m ü z b ü y ü k Ş û r â y - ı - d e v l e t bir milletm e c l i s i mâhiyyetini almış v e n i h a y e t b u g ü n başlayıp S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n e k a ­ d a r 4 sene, 8 a y , 5 g ü n s ü r e n i k i n c i s a f h a a r t ı k k e y f î b i r i d a r e şeklinde g e ç m i ş t i r : A b d - ü l - A z i z ' i n h a l ' i için a ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t ı n m « 3 0 M a y ı s , , f ı k r a s ı n a b a ­ kınız, i ş t e b u n d a n dolayı S u l t a n A z i z i y i v e z i r l e r e l i n d e ç o k i y i b i r p â d i ş â h o l d u k ­ t a n s o n r a , şaşılığından d o l a y ı « K ö r - M a h m u d N e d i m » v e R u s t a r a f d a r l ı ğ ı n d a n d o ­ layı « N e d i m o f » i s i m l e r i y l e de anılan g ü r c ü M a h m u d N e d i m g i b i d e ğ e r s i z v e h a ­ ris a d a m l a r ı n e l i n d e f e n a b i r istihâleye u ğ r a y ı p m ü s t e b i d k e s i l m i ş t i r ) .

1872 = 1289 16 Nisan. = 7 Safer, Salı: Antakya zelzelesi. { A n t a k y a v e havâlisinde b u g ü n b a ş l ı y a n b ü y ü k v e k o r k u n ç z e l z e l e 27 N i s a n = 18 S a f e r C u m a r t e s i g ü n ü n e k a d a r o n i k i g ü n s ü r m ü ş t ü r : B u r a d a k i g ü n t a r i h l e r i « B a s i r e t » g a z e t e s i n i n 25 S a f e r 1 2 8 9 t a r i h l i n ü s h a s ı n d a R û m î t a k v i m i n 4-15 N i s a n günlerine m ü s â d i f g ö s t e r i l i r . O n i k i g ü n içinde a l t m ı ş sarsıntı o l m u ş , şehrin üçte biri t a m a m i y l e yıkılmış, d i ğ e r k ı s ı m l a r ı a r t ı k o t u r u l a m a y a c a k k a d a r h a r a b o l m u ş , c i v a r d a 38 k ö y v e k a s a b a v i r â n e y e d ö n m ü ş v e b i l h a s s a S ü v e y d i y y e l i m a n ı « k â m i l e n h a r â b e z â r , , hâline g e l ­ m i ş t i r : B u m ü d h i ş f e l â k e t t e b i n b e ş y ü z i n s a n t e l e f o l d u ğ u n d a n v e b i r m i s l i de yaralı t a h m i n olunduğundan b a h s e d i l i r ) .

30/31 Temmuz = 24/25 Cumâda-l-ûlâ, Salı/Çarşanba gecesi : Mahmud Nedim Paşa'nın azli ve ertesi gün Mithat Paşa'nın ilk sadâret! ve sahsiyyeti. (Rusçuklu Hacı-Ali-Efendi-zâde Hacı Hâfız-Mehmet Eşref E f e n d i isminde b i r kazâ kadısının oğlu o l a n Şûrây-ı-devlet r e i s i A h m e d Şefik M i d h a t P a ş a d a h a  l î P a ş a h a y a t t a i k e n i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmak üzere Bağdad valiliğine gönderilmiş v e « A l t ı n c ı o r d u n e z â r e t i » de ilâveten u h d e s i n e t e v c i h edilmiştir. Ç o k m u k t e d i r b i r v a l i o l a n M i d h a t Paşa'nın T u n a vilâyetinde olduğu g i b i B a ğ d a d vilâyetinde de b i r ç o k m u v a f f a k ı y y e t l i i c r â â t ı v a r d ı r ; f a k a t b u değerli v a l i , umumiyyetle zannedildiği g i b i büyük b i r devlet-adamı değildir: Çok sert, mütehakkim, m u h tarıs v e h a t t â m ü t e c â v i z m i z â c ı siyasî h a y a t ı n d a k i m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k l e r l e f e l â ­ k e t l e r i n b a ş l ı c a âmilidir. Z â t e n i y i b i r d e v l e t - a d a m ı o l m a d ı ğ ı n ı v e b i l h a s s a b ü y ü k işlerdeki tecribesizliğini b i z z a t k e n d i s i de b u i l k s a d â r e t i n d e n s o n r a b i r a r a l ı k b u l u n d u ğ u A d l i y e n e z â r e t i n ­ d e n ç e k i l i r k e n y a z d ı ğ ı i s t i f â n â m e n i n s o n u n d a i ş t e ş ö y l e i'tirâf e t m e k t e d i r : « E k s e r - i e v k a a t ı m t a ş r a m e ' m û r i y y e t l e r i n d e g e ç m e s i y l e b u k a d a r k a r ı ş ı k işlerin içine g i r m e m i ş v e e m s â l i n i g ö r m e m i ş o l d u ğ u m d a n e f k â r v e i k t i d â r - ı â c i z â n e m e muvâfık ve müvâzin diğer b i r hidmet i h s a n buyurulması ümidine mütevessilen i s t i d ' â y - ı m e r h a m e t v e ş e f k a t - ı V e l i y y - i - n i ' m e t e m e c b u r i y y e t hâlinde b u l u n d u m » . H e r h a l d ç P a ş a ' n ı n b u a c ı i'tirâfı, a ş a ğ ı d a g ö r e c e ğ i m i z m e g a l o m a n i buhranların­ d a n â z â d e b u l u n d u ğ u b i r â n a t e s a d ü f etmiş o l s a g e r e k t i r . B u n o k t a d a u m u m i y y e t l e i t t i f a k e d i l i r : Meselâ müverrih Cevdet Paşa «Evzâ-ı n â b e c â v e a t v â r ı h o d - f ü r û ş â n e s i n d e n » v e ' b i l h a s s a « M ü b â l â t s ı z v e b i r işin s o n u n u s a y ­ m a z b i r zât» olduğundan, Mâbeyn müşiri v e B a h r i y e n â z ı n Eğinli S a i d P a ş a hatıratında «Şerr-ü-mekrinden,,, A l i S u â v i « H a d d i n i b i l m e z l i ğ i n d e n » , sadâreti z a -

240

K R O N

O

L O J Î

1872 =

1289

manında mektubçuluğunda bulunmuş olan M e m d u h Paşa «Lâübâliyâne t a v r ı m ­ d a n ve «Sellemehü-s-selâm tasvîr-i m e r â m ve ifâde-i k e l â m » eden «Bî-fütur bir zât» olduğundan, A b d u r r a h m a n Şeref «Ihtiyât-u-teenniye mültefit» olmadığın­ d a n v e « p e k ç o k işe b a ş l a r v e e h e m m i m ü h i m m e t a k d i m e t m e ğ i v e h a n g i l e r i n i n kolaylıkla k a b i l - i ikmâl olduğunu düşünmez» bir yaradılışta bulunduğundan, M a h m u d Celâlüddin P a ş a « C ü r ' e t - i m u h a r r i b e i l e ş ö h r e t - ş i â r o l u p h e r f i ' l - ü - a m e l d e n m ü l â h a z a - i z â t i y y e s i n e p e r e ş t i ş l e m ü s t e b i d - b i - r - r e ' y v e isti'lâya m â i l » o l d u ğ u n ­ d a n v e n i h a y e t I b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l de « H o d - s e r â n e v e s e r b e s t â n e a h vâl-ü-akvâl» i n d e n ve b i l h a s s a M i d h a t P a ş a ' m n bütün âşinâlarından b i z z a t işit­ t i ğ i n e g ö r e « ö n ü n ü a r d ı m g ö z e t m e z , y a p t ı ğ ı işten de dürlü z a r a r t e v e l l ü d e d e c e ğ i ­ n i düşünmez b i r zât olduğundan» bahsetmektedir. Yalnız b i r kaçını z i k r e t m e k l e iktifâ ettiğimiz b u g i b i mütâlâaların ne kadar h a k l ı o l d u ğ u n u a n l a m a k için M i d h a t P a ş a ' m n « T a b s ı r a - i i b r e t » v e « M i r ' â t - ı hay­ r e t » i s i m l e r i y l e i k i c i l t hâlinde n e ş r e d i l e n h â t ı r â t ı n a ş ö y l e b i r g ö z g e z d i r i v e r m e k bile kâfidir: Paşa'mn k e n d i k e n d i n e ne derece h a y r a n ve hattâ hürmetkâr olduğu her şeyden e v v e l « B e n » ve «Biz» g i b i müfred y a h u t cem'-i-mütekellim z a m i r l e r i k u l l a n m ı y a k a t ' i y y e n tenezzül e t m e y i p b i r şahs-ı-sâlisten bahseder gibi hep «Midhat P a ş a » ve hattâ «Müşârünileyh Midhat Paşa» demesinden anlaşılır! «Midhat Paşa Hazretleri» dememiş olmasına şükretmelidir! İşte b u hâlet-i-ruhiyyeden dolayı d e v l e t i n k e n d i s i y l e k a a i m olduğuna ve k e n d i s i o l m a z s a mem­ l e k e t i n h e m e n yıkılıvereceğine k a a n i ' d i r ! Meseâ S u l t a n H a m i d k e n d i s i n i h u d u d hâricine çıkarırken «Müşârünileyh M i d h a t p a ş a » Mâbeyn müşiri Eğinli Said Paşa'ya : E ğ e r b e n i b u r a d a n tard-ü-teb'id ederseniz a l i m a l l a h m e m l e k e t m a h v o l u r ! d e m i ş v e v a p u r a g ö t ü r ü l m e k ü z e r e s a r a y d a n ç ı k a r ı l ı r k e n de T ü r k m i l l e t i n i n a r ­ tık ölmüş olduğuna k a r a r v e r e r e k : — A l l a h r a h m e t eylesün b u m i l l e t e ! d e m e k t e n b i l e ç e k i n m e m i ş t i r : Y a l n ı z T ü r k i y e ' d e değil, A v r u p a ' d a b i l e d i r â y e t v e iktidarı k a d a r doğruluğu ve c i d d i y e t i y l e de mârûf o l a n Eğinli S a i d P a ş a ' m n h â ­ t ı r â t ı n a M i d h a t P a ş a ' m n b u sözlerini k a y d e d e r k e n h i ç b i r m ü b â l a g a y a k a p ı l m a ­ d ı ğ ı « T a b s ı r a - i i b r e t » i n 197 n c i s a h i f e s i n d e M i d h a t P a ş a t a r a f m d a n bizzât t e ' y i d edilmiş olmasıyla sâbittir; «Müşârünileyh» k e n d i sözünü k e n d i hâtırâtına şöyle geçirmiştir : — Teessüf ederim k i Der-i-Saâdet'e avdetimde ne Şevketlü E f e n d i m i z i b u s a ­ r a y l a r d a v e n e de b u m ü l k ü y e r i n d e g ö r e m i y e c e ğ i m d e n v e e d i l e n h a t î â t m o l v a k t derecesi t a a y y ü n e d e r i s e de telâfi-i m â f â t m ü m k ü n o l m a y a c a ğ ı n d a n b u n l a r ı n a y n i y l e v e t a m a m i y l e H u z û r - ı - Ş â h â n e y e arzını r e c â e d e r i m ! H a l b u k i b i r müddet s o n r a A v r u p a ' d a n a v d e t i n d e pâdişâhı d a , sarayları d a , d e v ­ l e t i de h e p y e r l i - y e r i n d e b u l m u ş v e h a t t â ö y l e b u l d u ğ u için S u r i y e v e i z m i r v a l i ­ l i k l e r i n d e de b u l u n m u ş t u r ! H e r h a l d e b u ö l ç ü s ü z sözleri u l u - o r t a s ö y l i y e c e k k a d a r m e g a l o m a n i y e müptelâ o l a n b i r k i m s e için b a ş k a l a r ı n ı istihfâf e t m e k v e h a t t â k e n d i s i n i n b u g i b i p a t a v a t ­ sızlıklarına k a r ş ı ç o k sabırlı d a v r a n a n p â d i ş â h ı b i l e ş i f â h e n v e t a h r i r e n v e m i i k e r r e r e n t e c h i l , t e z y i f , t e h d i t v e h a t t â t a h k i r e d i v e r m e k işten b i l e değildir. M e ­ selâ « M ü ş â r ü n i l e y h » i n S u l t a n H a m i d ' e v e r d i ğ i t u h a f b i r « T a k r i r » i n «Tabsıra-i i b r e t » d e k i s u r e t i n d e b i r p â d i ş â h ı d e ğ i l , insanın e n y a k ı n v e e n s a m i m î dostunu b i l e çileden çıkaracak b i r takım hiddetli, şiddetli i h t a r l a r a tesadüf edilir ( S . 395) : . E v v e l â , Z â t - i - M ü î û k â n e l e r i n e âid o l a n v a z â i f - i h ü k ü m d â r â n e n i z i mutlaka bil­ m e l i s i n i z , zirâ bilcümle harekâtınızdan m i l l e t nazarında m e s ' u l olacaksınız! A d e t â b i r t e k d i r i andıran b u sert v e acı sözü i l k meşrutiyyetin i l k günlerinde s a r f d e d e n M i d h a t Paşa pâdişâhı t e c h i l e d e r k e n meşrutî r e j i m l e r d e hükümdarla­ rın değil, b i l - a k i s h ü k ü m e t l e r i n m e s ' û l i y y e t m e v k i i n d e bulunduklarının farkın­ d a bile olmadığını göstermiştir! B u v a z i y e t e göre S u l t a n H a m i d ' i n hatıratında paşanın Hukuk-ı-esâsiyye bilmediğinden bahsetmesine h a k vermemek kabil m i ­ d i r ? G e n e a y n i « T a k r i r » i n d e «Şevketlü efendi» sine ders v e r i p d u r m a k t a h e r n e ­ d e n s e d e v a m e d e n M i d h a t Paşa :

187*2 =

1289

OSMANLI

TARİHÎ

— Usûl-i meşveretle. idare o l u n a n b i r m i l l e t t e n i z a m nedir, b i l i r diye meydan o k u d u k t a n s o n r a : •

242 misiniz?

— Tâfsile hâcet y o k t u r ! d i y e birdenbire b a h s i k a p a t m a k t a ve ondan s o n r a d a henüz t a h t a çıkıp i s t e n i l e n , m e ş r u t i y y e t i i l k iş o l a r a k ilân e t m i ş o l a n p â d i ş â h ı işte ş ö y l e t a h k i r e t m e k t e d i r — H e n ü z dehşetli z e l z e l e l e r d e n m a h v - u - i n k ı r a z d e r e c e s i n i s a v u ş t u r a n b i n â y - ı d e s v l e t i t a ' m i r e çalıştığımız sırada s i z âdeta y ı k m a k i s t i y o r s u n u z d i y e b i l i r i m ! B ö y l e sözler y a l n ı z r e s m î â d â b a değil, â d â b - ı - m u â ş e r e t e b i l e m u g a y i r d i r : D ü n y a n m hiç b i r yerinde b i r hükümdarın tebaasından biri tarafından böyle azarlandığı görülmemiştir. :

S u l t a n H a m i d i n düşmanı ve Midhat Paşa'mn hayrânı olan Osman Nuıi Bey. « A b d ü l h â m î d - i Sânî v e d e v r - i s a l t a n a t ı » i s m i n d e k i e s e r i n i n b i r i n c i c i l d i n i n 185 i n c i s a h i f e s i n d e A v r u p a d e v l e t l e r i n e v e r i l e c e k b i r n o t a d a « G a y e t şiddetli b i r l i s a n k u l ­ l a n ı l m a s ı n ı » i s t i y e n M i d h a t p a ş a ' m n i'tidâl t a v s i y e e d e n p â d i ş â h l a H â r i c i y y e n â z m ı S a f v e t Paşa'ya ne k a d a r kızdığını anlatırken: « M i d h a t P a ş a ' m n lisânından A b d ü l h a m i d ' i n y ü z ü n e k a r ş ı m û c i b - i h a k a r e t b i r s ö z s â d ı r o l m u ş v e p â d i ş â h ı n u m û r - ı h ü k ü m e t t e t e c r i b e s i z o l d u ğ u n u i f â d e e t m i ş , ÖISN n u n üzerine A b d ü l h a m i d s a d r - ı - a ' z a m ı h e m e n h u z u r u n d a n çıkarıp Safvet Paşa'yz b i r müddet d a h a yanında alıkoymuş» dedikten s o m a , «Müşârünileyh» M i d h a t Paşanın-. « E v i n d e z i y â r e t i n e g e l e n u l e m â v e ricâl-i d e v l e t e k a r ş ı d a A b d ü l h a m i d hakkında. m u g a y i r - i hürmet ba'zı kelimât sarfetmiş» olduğundan b a h s e t m e k t e d i r ! işte bütün b u n l a r d a n anlaşılacağı g i b i M i d h a t P a ş a , m e r h u m Alî ve F u a d Paşalar tarzında t e m k i n l i , o l g u n , müdebbir ve muktedir b i r d e v l e t - a d a m ı değil, m a a t t e e s s ü f k e n d i n i p e k ç o k b e ğ e n i p v e d a i m a d e v a y ı n a s m d a görüp muasırlarına p e k yüksekten bakmış müteheyyiç bir şahsiyyettir. B u taşkın ve atılgan v e z i r i n devlet idaresi bakımından t e m s i l ettiği yegâne f i k i r , kendisinden çok evvel ortaya atılıp her türlü münakaşası yapılmış. olan, «Meşrutiyyet» f i k r i n d e n i b a r e t t i r : B u meselede büyük selefleri Alî ve F u a d P a ­ şalar g i b i o m u a z z a m Osmanlı imparatorluğunun bünyevî ve mahallî şeraitini millî h â k i m i y y e t esaslarıyla t e ' l i f e d e b i l e c e k t e h l i k e s i z b i r şekil b i l e düşünemeyip-A v r u p a p a r l m a n t a r i z m i n i o l d u ğ u g i b i t a k l i d e d i v e r m e k l e d e v l e t i n inhilâl v e i n ­ k ı r a z t e h l i k e s i n d e n d e r h a l k u r t u l u v e r e c e ğ i n i z a n n e t m i ş v e işte b u n d a n d o l a y ı m e ş ­ r u t i y e t i n ilânı ü z e r i n e h â r i c e n A v r u p a d e v l e t l e r i n i n artık müdâhâle siyasetindeki h e m e n e l ç e k i v e r e c e k l e r i n e , dâhilen m e m l e k e t i n b i r d e n b i r e k a l k ı n ı p k u v v e t l e n e c e ğ i ­ n e v e b i l h a s s a r e n g â r e n k ı r k l a r a türlü türlü d i l l e r e v e m u h t e l i f d i n l e r l e b i r sürft m e z h e p l e r e a y r ı l a n i m p a r a t o r l u k anâsırının O s m a n l ı l ı k esası e t r a f ı n d a b i r d e n b i r e kaynaşıp birleşivereceğine hükmetmiştir! Alî ve F u a d paşaların en k u v v e t l i c e p h e ­ l e r i n i teşkil e d e n s i y a s î t e c r i b e l e r i y l e m u h t e ş e m G a r p k ü l t ü r ü n d e n m a h r u m ola»;. M i d h a t P a ş a d ü n y a n ı n gidişini b i l e m a a t t e e s s ü f k a v r ı y a m a d ı ğ ı için «Osmanlılık» i s m i altında b i r n e v i m i l l i y e t l e r m i l l i y e t i k u r u l a b i l e c e ğ i n e k a a n i ' o l m u ş v e i ş t e hm k a n â a t i n d e n d o l a y ı T ü r k b a y r a ğ ı n ı n m i l l î s a f v e t v e k u d s i y y e t i n i b i l e ihlâle k a l k ı ş ­ m a k t a n çekinmemiştir! B u tüyler ürpertici fâciayı b i z z a t k e n d i s i öğüne öğüne anlatır! B o s n a - H e r s e k meselesi münâsebetiyle A v u s t u r y a Hâriciyye nâzın karat: A n d r a s s y ' n i n n e ş r e t t i ğ i b i r b e y a n n â m e d e hilâl i l e s a l i b i n b i r b a y r a k t a b i r l e ş e m i - • y e c e ğ i n d e n m e c â z î b i r şekilde b a h s e t m e s i n e k a r ş ı T ü r k b a y r a ğ ı n a h e m e n b i r i ı a g i l â v e e d i v e r e n M i d h a t P a ş a b u f e c î m â r i f e t i n i ' « T a b s ı r a - i i b r e t l i n i n 181 i n c i s a h i f e ­ s i n d e k e n d i s i n d e n a l e l - u s u l b i r şahs-ı-sâlis g i b i ' b a h s e d e r e k ş ö y l e n a k l e t m e k t e d i r : «Midhat Paşa mücerred b u da'vâyı mükezzib o l m a k v e e s e r - i fi'lîsini g ö s t e r m e k içün Hıristiyandan" b i r t a b u r gönüllü askeri teşkil ederek ve sancaklarında a y yıldızın y a n m a b i r de salîb ilâve e y l i y e r e k t â b û r - ı m e z k û r D e r - i - S a â d e t ' d e c ü m l e ­ n i n manzûr-u-meşhûdu o l d u k t a n sonra Niş fırka-i askeriyyesine göndermiştir»?! A ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u a t ı n ı n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a v e s i k a s ı y l â beraöer g ö r e c e ğ i m i z d i ğ e r b i r h a r e k e t i de f e c â a t d e r e c e s i i t i b a r i y l e b u b a y r a k f â c î a s m d a n a ş a ğ ı değildir : M i d h a t P a ş a T ü r k m e ş r u t i y y e t i n i A v r u p a d e v l e t l e r i n i n müşterek k e f a l e t i altına a l d ı r m a k t e ş e b b ü s ü n d e b i l e b u l u n m u ş s a d a h a m d o l s u n muvaffak

1872 =

K R O N O L O J İ

'242

olamamıştır. — Paşanın malî s e c i y y e s i r i n i e v v e l ,*, f ı k r a s i l e

1876=1293

için a ş a ğ ı d a 1 8 7 5 = 1 2 9 2

vukuatının

«30

mayıs»

ve

vukuatının «6

«4 h a z i r a n »

1289 Teş­

fıkralarına

'bakınız. A h m e d Şefik M i d h a t P a ş a ' m n parlaması, Niş eyâletiyle T u n a vilâyetindeki m u vaffakıyyeti üzerinedir: «Teşkil-i vilâyât» nizâmnâmesi yapılırken i s t a n b u l ' a ç a ğ ı rılıp B ü y ü k - F u a d P a ş a ' y a y a r d ı m e d e r e k g ö z ü n e g i r m i ş v e b i r k a ç sene sonra S u l t a n A z i z A v r u p a ' d a n d ö n e r k e n T u n a v i l â y e t i n d e k i i c r â a t ı n ı t a k d i r ettiği için, 1 8 6 8 = 1 2 8 4 v u k u â t m m «1 N i s a n » f ı k r a s ı n d a iptidaî b i r m i l l e t - m e c l i s i m â h i y y e t i n d e teşkil edildiğini g ö r d ü ğ ü m ü z b ü y ü k Ş û r â y - ı - d e v l e t k u r u l d u ğ u zaman riya­ s e t i n e ' t â y i n edilmiştir. F a k a t d e m o k r a s i y e d o ğ r u i l k a d ı m s a y ı l a n b u vazifedeki k e y f î i d a r e s i y l e lâübâlî h a r e k e t l e r i n e v e - b i l h a s s a s e r k e ş l i ğ i n e t a h a m m ü l edemiyen  l î P a ş a n i h a y e t k e n d i s i n i a z l e d i p B a ğ d a d valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n u z a k l a ş t ı r m ı ş t ı r . 1 8 6 9 = 1 2 8 5 d e n 1 8 7 2 = 1 2 8 9 t a r i h i n e k a d a r ü ç sene B a ğ d a d ' d a k a l a n M i d h a t P a ş a h e m e n  l î P a ş a ' m n ö l ü m ü üzerine k e n d i s i için a r t ı k p â y ı t a h t t a r o l o y n a m a k imkânı hâsıl o l m a s ı n d a n , h e m M a h m u d N e d i m ' i n millî b i r f â c i a şeklini a l a n s a d â r e t i n i n bütün m e m l e k e t t e uyandırdığı u m u m î i n f i a l d e n istifâde e t m e k üzere isti'fâ edip i s t a n b u l ' a g e l m i ş s e de M a h m u d N e d i m P a ş a k e n d i s i n d e n k u ş k u l a n d ı ğ ı için h e m e n E d i r n e valiliğine tâyin e t t i r i p t e k r a r uzaklaştırmak istemiş, f a k a t b u tâyin­ d e n i k i g ü n s o n r a t e ş e k k ü r i ç i n h u z u r a ç ı k a n M i d h a t P a ş a S u l t a n A z i z ' e h â i n sadr-ı-: a ' z a m ı n bütün f e n a l ı k l a r ı m a n l a t a r a k kendi sadâretine yol açmıştır: M a h m u d N e d i m P a ş a ' m n b u i l k sadâretindeki fenalıklarının e n mühimleri T a n z i m a t e s a s l a ­ rının y u k a r ı k i sene v u k u â t m m «25 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z k e y f î h ü k ü m l e r l e i h l â l i n d e n b a ş k a o n m i l y o n liralık b i r i s t i k r a z d a n « k o m i s y o n » i s m i y l e a y ı r d ı ğ ı y ü z b i n altını p i ş k e ş şeklinde g i z l i c e p â d i ş â h a t a k d i m e t m e s i v e b i l h a s s a R u s s e f i r i g e ­ n e r a l t g n a t i e v ' i n tâlimâtma u y a r a k R u m e l i demir-yollarınm inşaâtmı sekteye u ğ ratmasıdır: B u meselede yüz binlerce l i r a l a r döndüğünden bahsedilir. B i r t a r a f t a n y u k a r ı k i s e n e n i n «25 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a n e f y e d i l d i k l e r i n i g ö r d ü ğ ü m ü z d e v l e t - a d a m l a r m m husûmetlerinden ve b i r t a r a f t a n d a halkın artık «Dilgir v e m ü teneffir» olmıya başlamasmdan telâşa düşen S u l t a n A z i z b i l h a s s a M i d h a t Paşa'yı dinledikten sonra M a h m u d N e d i m ' i fedâ etmiye k a r a r - vermiş ve nihayet b u gün kararını t a t b i k ederek M i d h a t Paşa'yı E d i r n e ' y e g i t m e d e n e v v e l Sadâret m a k a m ı n a getirmiştir. M a h m u d N e d i m ' i n b u i l k s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 8 E y l ü l = 22 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 10 a y , 24 g ü n s ü r m ü ş t ü r : G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf için i . V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 237 n u m a r a y a b a k ı n ı z . Sbn-üI-Emin Mahmud Kemal'in hesabına göre M a h m u d N e d i m b u i l k sadâreti esnasında 5 S e r - a s k e r , 4 B a h r i y e , 4 A d l i y e ve 5 M a l i y e n â z ı n ile 6 Tophâne m ü ­ şiri, 5 S a d â r e t v e 6 S e r - a s k e r m ü s t e ş a r ı a z i l v e n a s b e t t i r m i ş t i r ! B i l h a s s a v a l i l e r i n d a m a taşma döndüklerinden b a h s e d i l i r : V a l i l i k l e r l e mutasarrıflıkların sık değiş­ m e s i , b u g i b i tebeddüllerin i r t i k â p v e i r t i ş â v e s i l e s i o l m a s ı n d a n d ı r ) .

7 Ağustos = 2 Cumâda-l-âhire, Çar?*aba: Kuzguncuk yangınıl ( B u gün K u z g u n c u k i s k e l e s i n i n yanında b i r yalıdan çıkan yangın Inâdiyye k a r a ­ k o l u n a k a d a r genişlİ3>erek altı y ü z d e n f a z l a e v v e y a l ı y ı « h a r â b e z â r » a ç e v i r m i ş t i r : B o ğ a z - i ç i ' n i n e s k i T ü r k ü s l û b u n d a k i z a r i f b i n â l a r m ı h e p işte b u b ü y ü k y a n g ı n l a r mahvetmiştir).

28 Eylül = 25 Keceb, Cumartesi : Mısır hıdivine hârici istikraz akdi salâhiyyetine âit ferman verilmesi. (istiklâl tmndaıı

h u l y â l a r ı u ğ r u n d a h a z i n e l e r s a r f e d i p d u r a n M ı s ı r hıdivi İ s m a i l p a ş a ' m n evvel verâset usulünü «Ekberiyyet» kaidesinden «Evlâdiyye» şekline

1873 =

1289

OSMANLI

TARİHİ

243

t a h v i l için i s t i h s a l ettiği f e r m a n l a v a l i l i k ü n v â n m m « H ı d i v » l i ğ e t a h v i l i hakkın­ d a aldığı d i ğ e r b i r f e r m a n için y u k a r d a 1866 = 1283 v u k u â t m m «28 M a y ı s » ve « 2 H a z i r a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . O t a r i h t e n s o n r a 5 S a f e r 1 2 8 4 ; = 8 H a z i r a n 1867 C u m a r t e s i g ü n ü e c n e b i d e v l e t l e r i y l e g ü m r ü k v e p o s t a işlerine âit « g a y r - i - s i y a s î » mukaveleler a k d i hakkında d a yeni bir i m t i y a z fermanı koparmış olan İsmail P a ş a ' m n a r t ı k e n m ü h i m h e d e f i hâricî i s t i k r a z s a l â h i y y e t i n i istihsâl e t m e k t i r B i r t a r a f t a n i ' m â r işleri v e b i r t a r a f t a n d a ç o k h e v e s l e n d i ğ i h ü k ü m d a r r o l ü n ü n f e v k a l â d e m a s r a f l a r ı harîs hıdivi ö t e d e n b e r i b ö y l e b i r i m t i y a z p e ş i n d e k o ş t u r m u ş sa da, b u n d a n evvel Âlî P a ş a ' m n şiddetli b i r ihtâriyle karşılaşmış ve hattâ « M i r ' â t - ı Hakikat»" e g ö r e : :

«Azli fiyîe

derecesine v a r a n tasavvurâta karşu L o n d r a ' d a İ n g i l t e r e v ü k e l â s ı n ı n sahâbetini k a z a n m ı ş »

hisâba

sığmaz

paralar

sar-

ve n i h a y e t Âlî P a ş a ö l d ü k t e n s o n r a « P â d i ş â h ı envâ'-ı t ü h a f - u - h e d â y â v e b î - h i s â b n ü k u d - u - e m v â l t a k d i m i y l e t a r a f ı n a c e l b » e t t i k t e n b a ş k a « V ü k e l â v e ricâl-i d e v l e t den l ü z u m l u l ü z u m s u z p e k ç o k zâti dahî ı t m â ' » e t m i ş t i r : H â r i c î i s t i k r a z s a l â h i y y e ­ t i n e âit f e r m a n ı işte b u s â y e d e k o p a r a n i s m a i l P a ş a ' m n : « B u alış verişler e s n â s m d a k u r e n â y - ı - p â d i ş â h î d e n z ü f e h â y a y ü z e r , y ü z ellişer b i n l i r a »

akl-u-fikri

bir

para

değmiyen

d a ğ ı t t ı ğ ı n d a n b i l e b a h s e d i l i r ! Y a l n ı z S a d r - ı - a ' z a m M i d h a t P a ş a i'tirâz e d i p i l k ö n c e m ü p h e m b i r f e r m a n v e r d i r m i ş s e de i s m a i l P a ş a k a b u l e t m e d i ğ i için p â d i ş â h n i ­ h a y e t hıdivin istediği g i b i b i r f e r m a n y a z d ı r m ı ş v e artık M i d h a t p a ş a d a ses ç ı ­ k a r m a m ı ş t ı r . B u n d a n s o n r a 13 R e b î ' ü l - â h i r 1 2 9 0 = 1 0 H a z i r a n 1873 Salı g ü n ü İ s m a i l P a ş a ' m n o t a r i h e k a d a r t e d r i c e n istihsâl e t t i ğ i i m t i y a z l a r ı n h e p s i n i birden te'yid eden b i r f e r m a n d a h a verilmiştir).

19 Teşrinievvel = 16 Şa'ban, Cumartesi: Midhat Paşa'mn Mütereim-Rüşd.ü Paşa'mn üçüncü sadâreti,,

azliyle

( B u d e ğ i ş i k l i ğ e b a ş l ı c a ü ç sebep g ö s t e r i l i r : 1) M i d h a t P a ş a ' m n huzura çıktıkça «Lâübâliyâne» h a r e k e t l e r d e bulunması, «Atvâr-u-güftârı h o ş a gitmemesi» ve b u yüzden s a r a y d a dedikoduya m e y d a n v e r m e s i , 2) Y u k a r ı k i f ı k r a d a M ı s ı r hıdivine verildiğim gördüğümüz i s t i k r a z fermanına bidayette muhâlefet etmiş o l m a s ı , 3) O sırada d e v l e t i n i k i m i l y o n altınından f a z l a b i r b ü d c e a ç ı ğ ı b u l u n d u ğ u h a l d e A v r u p a d a n istikrâz ettiği o n m i l y o n l i r a sayesinde sahte b i r büdce t e r t i b e t t i r i p p â ­ dişâhı a l d a t a r a k v â r i d â t ı m a s â r i f t e n b e ş y ü z k ü s u r b i n l i r a f a z l a g ö s t e r m i ş ve h a t t â i s t i k r a z k o m i s y o n u n â m i y l e a y ı r d ı ğ ı y ü z b i n altını d a e l altından saraya t a k d i m e t m i ş o l a n M a h m u d N e d i m ' i n s u k u t u üzerine M i d h a t P a ş a ' m n arzettiği hakikî büdce v a z i y e t i karşısında şaşalıyan pâdişâhın p a ş a y a inanmaması n i h a y e t a z l i y l e neticelenmiştir. M i d h a t P a ş a ' m n b u i l k s a d â r e t i b u s e n e n i n 31 T e m m u z = 25 C u m â d a - l - û l â Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 a y , 19 g ü n s ü r m ü ş t ü r : S u l t a n H a m i d d e v r i n d e k i i k i n c i sadâreti için a ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t m m «19 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

1873 = 1289 15 Şubat = 17 Zülhicce, Cumartesi: Mütercim-Rüşdü Paşa'mn azliyle Ser-asker Sakızlı Ahmed Es'ad Paşa'mn ilk sadâreti. ( A z l e sebeb o l a r a k d a l k a v u k v e h a f i f m e ş r e p M a h m u d N e d i m ' i n t e k â p û y a a l ı ş ­ tırdığı s a r a y m u h i t i n d e M ü t e r c i m ' i n a ğ ı r - b a ş l ı l ı ğ ı a r t ı k g i r a n g e l m i y e b a ş l a d ı ğ ı n ­ d a n b a h s e d i l i r ; İ b n - ü î - E m i n ' i n k a y d e t t i ğ i b â z ı r i v a y e t l e r e g ö r e de i n g i l t e r e ' y e ı s ­ m a r l a n a n zırhlıların t a k s i t l e r i ö d e n m e m i ş olması v e y a h u t M ı s ı r hıdivi İsmail P a ş a ' m n entrikaları d a b a ş l ı c a s e b e b l e r d e n d i r ; R ü ş d ü P a ş a m ı n b u ü ç ü n c ü sadâ­ r e t i yukarıki fıkra t a r i h i n d e n i t i b a r e n 3 ay, 27 gün sürmüştür.

244

K

R O N O L O J i

1874 =

1290

Sakızlı-Es'ad Paşa kolağası M e h m e d A ğ a isminde b i r i n i n oğludur: İlkönce B ü yük-Puad p a ş a ' m n teveccühünü k a z a n a r a k himâyesine m a z h a r olmuş, s o n r a a t a şemiliterlikle b u l u n d u ğ u P a r i s s e f a r e t i n d e S u l t a n A z i z ' e t a k d i m e d i l i p o t t u n d a g ö z ü n e g i r m i ş v e « S â y e - i Ş â h â n e d e » ç a b u k p a r l ı y a r a k 44 - 45 y a ş l a r ı n d a S a d r - ı a ' z a m o l m u ş t u r . İkinci s a d â r e t i için a ş a ğ ı d a 1875 = 1292 v u k u â t m m « 2 6 N i s a n » fıkrasına bakınız).

1873 = 1290 15 Nisan = 16 Saf er, Salı: Sakîziı-Es'ad Paşa'mn azliyle Mâliye nazırı Şirvânî-zâde Mehmet Rüşdü Paşa'mn sadâreti. ( Y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n a n c a k 1 a y , 28 g ü n s a d â r e t t e b u l u n a n E s ' a d P a ş a ' m n a z l i n e sebep, S u l t a n A z i z ' i n y e t i ş t i r m e s i v e a d a m ı o l m a s ı n a tahammül e d e m i y e n v e k ı d e m s i z l i ğ i n i de i s t i h f a f e d e n b â z ı v ü k e l â n ı n a l e y h i n e i t t i f a k e t m i ş olmalarıdır. M a h m u d N e d i m ' i n de d ü ş m a n l a r ı o l a n b u müttefikler Ser-asker Hüseyn A v n i , Mâliye n â z ı n Şirvânî-zâde Rüşdü ve A d l i y e n â z ı n M i d h a t Paşa'lardır. 1871 = 1288 v u k u a t ı n ı n « 2 5 E y l ü l » fıkrasında bunlardan Şirvâni-zâde'nin A m a s y a ' y a v e H ü s e y n A v n i ' n i n de İ s p a r t a ' y a n e f y e d i l d i k l e r i n i g ö r m ü ş t ü k : M a h ­ m u d N e d i m ' i n a z i m d e n dört g ü n evvel artık m e v k i i t a m a m i y l e sarsılmış olduğu s ı r a d a 1 8 7 2 = 1 2 8 9 s e n e s i 26 T e m m u z i = 2 0 C u m â d a - l - û i â C u m a g ü n ü h e r i k i s i b i r ­ den afvedilmiş, Hüseyn A v n i ilkönce İzmir valiliğine gönderildikten s o n r a B a h r i y e nâzırlığı i l e i s t a n b u l ' a getirilmiş v e b i r a z s o n r a d a E s ' a d Paşa Sadr-ı-a'zam o l u n c a Ser-askerliğe geçirilmiştir; Şirvânî-zâde ise evvelâ O r m a n v e Maâdin v e ondan s o n r a d a Mâliye nezâretine tâyin edilmiştir. B u n l a r m d a h a o z a m a n l a r d a n i t i b a r e n S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n i tasarlamıya başladıkl a n n d a n b a h s e d i l i r : Sadâret makamında E s ' a d Paşa g i b i pâdişâhın sâdık b i r « b e r k e ş î d e » s i n e t a h a m m ü l e d e m e m e l e r i n i n e n m ü h i m s e b e b i işte b u v a z i y e t t e g ö s t e r i l e ­ b i l i r . M a h m u d Celâlüddin Paşa'mn r i v a y e t i n e g ö r e H ü s e y n A v n i Paşa: «Sarây-ı pâdişâhîde meclûbesi o l a n Hazînedar-Kalfa'yı v e Ser-kurenâ Hâfız-Mehm e t B e y ' i ı t m â ' ile» E s ' a d Paşa'yı a z l e t t i r i p müttefiki o l a n Şirvânî'nin sadâretini t e ' m i n etmiştir. A z i l t a r i h i n d e k i ihtilâf için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 2 4 0 n u m a r a y a b a k ı n ı z . A m a s y a ' d a t a v a t t u n etmiş Şirvan Türklerinden büyük mutasavvıf İsmail Sirâcüdd i n ' i n oğlu o l a n M e h m e t Rüşdü Paşa i l m i v e i k t i d a r i y l e mâruftur:- Hayatının e n m ü h i m hatâsı, s ü r e t - i - h a k t a n g ö r ü n e n H ü s e y n A v n i ' n i n n e m â h i y e t t e b i r t i p o l ­ duğunu ç o k g e ç anlamış olmasında gösterilebilir: Aşağıki fıkraya bakınız. — Şirvâni-zâde Rüşdü Paşa'ya nisbetle adaşı Mütercim-Rüşdü Paşa'ya «Büyük-Rüşdü

Paşa» d e n i l i r ) .

1874 = 1290 13 Şubat = 25 Zülhicce, Cuma: Sadr-ı-a'zam Şirvâ-nf-zâde Rüşdü Paşa'mn azli. ( A z l i n sebebi, S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i meselesinde müttefikleri Hüseyn A v n i ve M i d ­ h a t P a ş a l a r ı n k e n d i s i n i b i r âlet o l a r a k k u l l a n m a k i s t e d i k l e r i n i n i h a y e t a n l a m ] y a b a ş l ı y a n Ş i r v â n î - z â d e ' n i n işi s a v s a k l a m a s ı n d a n v e M i d h a t P a ş a ' y ı d a Selânik v a ­ liliği i l e i s t a n b u l ' d a n u z a k l a ş t ı r m ı ş o l m a s ı n d a n ş ü p h e v e e n d i ş e y e düşen H ü s e y n A v n i p a ş a ' m n pâdişâha alel-usul sûret-i-haktan görünerek b i r takım t e z v i r a t t a bulunmuş olmasıdır : Meselâ Şirvâni-zâde'nin v e l i a h d M u r a d E f e n d i ' y e mütemâyiî olduğundan, Kanun-ı-esasî tarafdarlığından v e hattâ hal'e bile teşebbüs e t m e k i s t e ­ diğinden bahsetmiş olduğu r i v a y e t e d i l i r ; b u suretle Hüseyn A v n i k e n d i g a r a z ı m Şirvânî-zâde'ye isnâd etmiş d e m e k t i r !

1874

—

1290

OSMANLI

TARİHİ

245

M i d h a t Paşa'mn «Tabsıra-i ibret» i n e göre «Havâss-ı vükelâ beyninde» v a z i y e t i k u r t a r m a k için m e ş r u t i y y e t t e n b a ş k a ç â r e o l m a d ı ğ ı « M ü t t e f i k a n t e s l î m » e d i l m i ş s e de p â d i ş â h ı k u ş k u l a n d ı r m a m a k i ç i n ş i m d i l i k b â z ı « K a v â n i n v e n i z â m â t v a z ' ı n a dâir b i r l â y i h a » y a z ı l m a s ı n a v e b u n u d a k e n d i s i n i n y a z m a s ı n a k a r a r v e r i l m i ş , Ş i r ­ v â n î - z â d e b i r g ü n h u z u r d a b u l â y i h a m e s e l e s i n i a ğ z ı n d a n k a ç ı r m ı ş v e işte b u n u n üzerine M i d h a t P a ş a Selâniğ'e gönderildikten s o n r a Rüşdi P a ş a d a azledilmiştir. F a k a t h e r halde Hüseyn A v n i ' n i n tezvirâtı m u h t e l i f r i v a y e t l e r l e sâbit v e m u h a k ­ kaktır. Ş i r v â n - ı - z â d e ' n i n s a d â r e t i y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 9 a y , 29 g ü n s ü r m ü ş ­ t ü r ; G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâflar için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 2 4 0 v e 2 4 1 n u m a ­ r a l a r a v e Şirvânî'nin e n c â m ı için de a ş a ğ ı k i f ı k r a y a b a k ı n ı z ) .

15 Şubat = 27 Zülhicce, Pazar: Ser-asker Hüseyn Avni Paşa'mn sadâreti. ( S e r - a s k e r l i k de u h d e s i n d e k a l m a k ş a r t i y l e S a d r - ı - a ' z a m o l a n H ü s e y n A v n i P a ş a İ s p a r t a vilâyetinin Ş a r k î - K a r a a ğ a ç k a z â s m a tâbi' Avşâr nâhiyesinin Gelendos köyündendir : îbn-ül-Emir M a h m u d K e m a l ' e göre soy-adı «Odabaşı-zâde» d i r v e babası d a bâzı eşrâfın uşaklığında bulunmuş o l a n « E ş e k - A h m e d » i s m i n d e b i r i d i r . İnsan t a n ı m a k t a F u a d P a ş a ' d a n ç o k m â h i r o l a n  l î P a ş a b u i k i y ü z l ü v e h a t t â i k i y ü z yüzlü Hüseyn A v n i ' d e n hoşlanmadığı halde F u a d Paşa himâye ettiği için i l e r l e m e s i n e m â n i ' o l m a m ı ş v e işte o s â y e d e H ü s e y n A v n i d a h a  l î p a ş a z a m a ­ n ı n d a b i l e S e r - a s k e r l i ğ e k a d a r y ü k s e l m i ş t i r . S u l t a n A z i z ' i n de b u a d a m d a n ö t e denberi nefret ettiği muhakkaktır : B u n e f r e t i n sebebi, Hüseyn A v n i ' n i n a l a y günlerifide s a r a y k a d ı n l a r ı n a â i d b i r k ü l h a n b e y i g i b i s ö z atıp sarkıntılık e t m e k t e n çekinmemesinde, sarayın Hazinedar-kalfalarmdan biriyle gizli münâsebetlerde bulunmuş olmasında ve hattâ A b d u r r a h m a n Şerefin «T.T'E.M.» n d a «Sultan Abd-ül-Aziz'in vefâtı i n t i h a r mı, k a t i l m i ? » serlevhasıyla neşrettiği etüdlerdeki ifâdesine n a z a r a n „Kadm-Efendilerden b i r i y l e münâsebeti» n d e gösterilir. Âlî P a ­ ş a d e v r i n d e S u l t a n A z i z işte b u n d a n d o l a y ı H ü s e y n A v n i ' y i n e f y e t t i r m e k istemiş­ se de büjnik S a d r - ı - a ' z a m T a n z i m a t esaslarına g ö r e h i ç k i m s e y e «bilâ-muhâkeme» c e z â v e r i l e m i y e c e ğ i için m u v â f a k a t e t m e m i ş t i r . Y u k a r d a 1871 = 1288 v u k u â t m m «25 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z veçhile,  l î P a ş a ' d a n s o n r a iş b a ş ı n a gelen M a h m u d N e d i m ' i n Hüseyn A v n i ' y i derhal a s k e r l i k t e n tardettirip hemen İspar­ t a ' y a sürdürebilmesinde bu vaziyetin h e r halde büyük b i r te'siri o l m a k lâzımg e l i r . P a d i ş a h ı n b u haklı n e f r e t v e h u s û m e t i n e r a ğ m e n b u s e f e r S e r - a s k e r l i ğ e i l â ­ v e t e n s a d â r e t i de y a k a l a m ı y a muvaffak olması, yukarıki fıkrada gördüğümüz tezvirâtmdan ve b i l h a s s a Şirvâni-zâde vesaire g i b i r a k i p l e r i n i hal'e teşebbüsle i t hâm ederek S u l t a n A z i z ' i n gözüne, girmiş olmasındandır! Hattâ o r d u k e n d i elinde bulundukça pâdişâha hiç b i r z a r a r gelmiyeceği hakkında te'minat vermiş olduğun­ d a n b i l e b a h s e d i l i r ! B i r t a r a f t a n de tıpkı M a h m u d N e d i m gibi saraya Harbiye tahsisatından mühim p a r a l a r ayırıp e l altından t a k d i m e t m e k t e de k u s u r e t ­ memiştir. İ n s a n l ı ğ ı n b e l l i başlı f a z i l e t l e r i n d e n t a m a m i y l e m a h r u m o l a n v e s o n s u z k i n i y l e garazından ve bilhassa h u d u t s u z ihtirâsmdan başka hiç b i r hisse ve f i k r e tâbi' o l m ı y a n b u m u k a d d e s a t s ı z a d a m ı n S a d â r e t m a k a m ı n d a i l k işlerinden b i r i , « S ı r r - ı ser-beste-i hal'e» vâkıf o l a n selefi Şirvânî-zâde Rüşdü Paşa'yı H a l e b valiliğiyle i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırmak olmuştur: B i r a z s o n r a H i c a z valiliğiyle H a l e b ' d e n de t e b ' i d e d i l e n Ş i r v â n î - z â d e 1291 p= 1874 s e n e s i 11 Ş a ' b a n = 2 3 E y l ü l . Ç a r ş a n b a g ü n ü T â i f ' d e K a r a - h u m m â d a n y a h u t k a l b s e k t e s i n d e n ö l m ü ş t ü r . İşte b u s u r e t l e i s ­ t a n b u l ' d a k o r k u s u z c a hükümeti eline a l a n ve Sadâretle Ser-askerliği c e m ' e d e r e k «Mutlak-ul-inân» k a l a n Hüseyn A v n i , pâdişâhtan aldığı k u v v e t l e pâdişâha karşı h a r e k e t e kalkışıp ara-sıra A l e m d a ğ ı kasrına giden S u l t a n A z i z ' i suvâri kuvvet­ l e r i y l e s a r d ı r a r a k h a l ' e t m e k i s t e m i ş s e de p â d i ş â h ı n o r a d a b i r g e c e d e n f a z l a k a l -

246

K R O N O L O J İ

1875 •=: 1292

m a m a s ı b u t e ş e b b ü s e m â n i ' o l m u ş v e n i h a y e t M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m « M i r ' ât-ı H a k i k a t » i n d e a n l a t t ı ğ ı n a g ö r e : « B a ' z ı m a h r e m l e r d e n m e s m û ' o l d u ğ u üzre S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i t e s m i m k â s d m d a dahî b u l u n u p a n c a k b u c i n a y e t i n i c r â s m a p â d i ş â h ı n h a r e k â t - ı i h t i y a t k â r â n e s i m e y ­ d a n bırakmamıştır». M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m b u k a y d i p e k y a b a n a a t ı l a c a k b i r r i v a y e t d e ğ i l d i r Çünkü v a k t i y l e Âlî P a ş a ' n m kâtipliğinde bulunduğu z a m a n H ü s e y n A v n i ' n i n G i ­ r i t v a l i ve kumandanlığını te'mine çalışmış o l a n Fransız m u h a r r i r l e r i n d e n C h a r l e s M i s m e r ' i n «Souvenirs du monde musulman» i s m i n d e k i eserine geçirdiği şâyân-ıd i k k a t b i r hâtırası d a b u mühim rivaj^eti t e ' y i d e t m e k t e d i r : M a h m u d N e d i m ' i n sadâretinde İsparta'ya nefyedildceği z a m a n ziyâretine- gelen M i s m e r ' e b i r daha iş b a ş ı n a g e l i r s e g a f i l a v l a n m ı y a c a ğ ı m s ö y l i y e n H ü s e y n A v n i ' n i n p a d i ş a h t a n b a h ­ sederken sesini dolduran k i n ve g a r a z tonu Fransız m u h a r r i r i n i n d a i m a kulağında k a l m ı ş v e h a t t â M i s m e r s o n r a d a n S u l t a n A z i z ' i n b a ş ı n a g e l e n bütün felâketleri işte b u n u n l a i z a h e t m i ş t i r . — G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 242 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) . :

1875 =

1292

13 Nisan = 7 Rebî'ül-evvel, Salı: Hersek isyanı. (1870 F r a n s ı z - A l m a n h a r b i n d e n s o n r a F r a n s a ' n ı n e s k i şevket ve ehemmiyetini kaybetmesi v e İ n g i l t e r e ' n i n de k ı t ' a işleriyle e s k i s i k a d a r a l â k a d â r olmamıya başlaması Avrupa'yı ü ç i m p a r a t o r l u k n ü f u z u - altında b ı r a k m ı ş t ı r : F a k a t b u n l a r a r a s ı n d a b i r ç o k ihtilâf s e b e p l e r i v a r d ı r ; b u g i b i s e b e p l e r i n kanlı n e t i c e l e r ver­ m e s i n i önleyip müşterek menfaatler üzerinde el-birliği etmek istiyen Rusya i m p a r a t o r u i k i n c i Alexandre, A v u s t u r y a i m p a r a t o r u B i r i n c i François-Joseph ve A l m a n y a i m p a r a t o r u B i r i n c i W i l h e l m / G u i l l a u m e 1872 d e n i t i b a r e n h e r s e n e B e r ­ l i n , V i y a n a , P e t e r s b u r g v e s â i r e d e v e n i h a y e t b u s e n e de A v u s t u r y a ' n ı n R e i c h s t a d t şehrinde mülâkatlar yapmışlar ve b i l h a s s a b u son mülâkata R u s baş-vekili prens Gortchakov/Gorçakof, A v u s t u r y a baş-vekili k o n t A n d r a s s y / A n d r a ş i ve Almanya baş-vekili p r e n s B i s m a r c k g i b i A v r u p a s i y a s e t i n i n en m ü h i m şahsiyyetleri de işti­ r a k etmişlerdir. K o n u ş u l a n m e s e l e l e r i n en m ü h i m m i Ş a r k m e s e l e s i d i r : G o r ç a k o f ' u n teklifiyle v a ­ rılan k a r a r , O s m a n l ı i d a r e s i n d e k i H ı r i s t i y a n unsurlarının m u h t e m e l i s y a n hare­ k e t l e r i n e karşı «Adem-i müdâhale» kararıdır; Rusya'nın b u n d a n maksadı, kendi teşvikiyle R u m e l i ' n i n h e r tarafında çıkacağından e m i n olduğu büyük isyanlar karşısında âciz k a l a c a ğ ı m t a h m i n ettiği Bâb-ı-Alî'nm hiçbir t a r a f t a n v e b i l h a s s a b i r çok islâv tebaası b u l u n a n A v u s t u r y a ' d a n h e r h a n g i b i r müzâharet görmesine m e y d a n v e r m e m e k t i r , i t a l y a tarafındaki arâzi z â y i â t ı m ötedenberi Bosna-Hers e k ' i n i l h â k ı y l a telâfi e t m e k v e h a t t â Selânik l i m a n ı n a b i l e i n m e k i s t i y e n A v u s ­ t u r y a ' n ı n o s ı r a d a İ s l â v c ı l ı ğ a k a l k ı ş m a s ı işte b u n d a n d ı r . Merkezleri Rusya'da b u l u n a n islâv c e m i y e t l e r i n i n Bosna-Hersek, Karadağ, Sır­ b i s t a n ve B u l g a r i s t a n Hıristiyanlarmı T ü r k i d a r e s i n e karşı ayaklandırmak için u z u n z a m a n d a n b e r i s a r f e t t i k l e r i f a a l i y e t l e r son z a m a n l a r d a büsbütün hızlanmış, bütün b u m e m l e k e t l e r e e l altından p a r a , silâh v e m ü h i m m a t y a r d ı m l a r ı y a p ı l ­ mış, Sırbistan ve K a r a d a ğ p r e n s l i k l e r i kanlı r o l l e r i n e hazırlanmış v e b i r t a r a f t a n da Avusturya imparatoru Bosna-Hersek Hıristiyanlarının g i z l i c e gönderdikleri b i r h e y ' e t e ü m i t v e r i c i s ö z l e r s ö y l e m i ş t i r : H e r s e k ı s y â m işte b u s i y a s î v a z i y e t i n ilk neticesidir. Dağlık yerlerde cereyan ettiği ve m ü t e m a d i y e n h â r i ç t e n t a k v i y e edildiği için Osmanlı a s k e r i n i u z u n uzadıya işgal eden b u meşhur i s y a n , B o s n a vilâyetinin H e r s e k s a n c a ğ m d a k i N e v e s i n j e î = N e v e s i n k a z â s ı H ı r i s t i y a n l a r m d a n 120 y a h u t 160 v e y a h u t 360 kişinin b u g ü n K a r a d a ğ ' a g e ç i p P r e n s N i k i t a / N i c o l a s ' y a dehâlet e t ­ m e l e r i y l e i l k ö n c e siyasî b i r h a r e k e t ş e k l i n d e b a ş l a m ı ş s a y ı l ı r : B u âsi mülteciler prense « A g n â m resmi» ile «Bedel-i askerî»nin ağırlığından ve Osmanlı z a b t i y y e —

1875 =

OSMANLI

1292

247

TARİHİ

jandarmasının zulmünden şikâyetle v e r g i l e r i n t a h f i f i n i ve jandarmanın d a y e r l i ­ l e r d e n teşkilini istemişlerdir. P r e n s N i c o l a s b u m e t â l i b i i s t a n b u l ' d a k i e n t r i k a l a r r y l a meşhur R u s s e f i r i i g n a t i e v vâsıtasıyla Bâb-ı-Âlî'ye bildirmiş, mültecileri k e n d i s i besliyemiyeceği için afvedilmek şartiyle avdetlerine müsâade edilmesini rica etmiş ve Hüseyn A v n i ' d e n s o n r a k i Sadr-ı-a'zam E s ' a d Paşa d a avdet müsâadesini v e r i p d i ğ e r t a l e p l e r i n i n t e d k i k edileceğini bildirmiştir. İşte b u n u n ü z e r i n e b ü s b ü t ü n ş ı m a r m ı ş b i r h a l d e N e v e s i n ' e g e l e n a z g ı n m ü l t e c i l e r halkı ayaklandırmıya kalkışmışlar ve b u senenin 5 H a z i r a n = l Cumâda-l-ûlâ C u ­ m a r t e s i günü b i r k e r v a n zabtedip b i r kaç j a n d a r m a öldürmek ve N e v e s i n müdürü­ n ü de o r a d a n k a ç ı r m a k s u r e t i y l e i l k kanlı h a r e k e t l e r i n e b a ş l a m ı ş l a r d ı r . B u n u t â k i b e d e n h a r e k e t l e r a r t ı k a s k e r î m ü s â d e m e l e r ş e k l i n d e d i r : 23 T e m m u z .=. 19 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü S t o l a t z = İ s t o l ç a ve B i l e k - B i l e k e arasındaki D a b a r = D a b r a ' d a v e e r t e s i g ü n de N e v e s i n ' d e y a p ı l a n m ü s a d e m e l e r üstün k u v v e t l e r i n d a n dolayı âsilerin m u v a f f a k ı y y e t l e r i y l e neticelenmiş, H e r s e k ' d e k i Türk a s k e r i n i n azlığından dolayı T e m m u z = C u m â d a - l - â h i r e sonlarına k a d a r h e r t a r a f k a n v e ateş içinde k a l m ı ş v e b i l h a s s a s a n c a k m e r k e z i o l a n M o s t a r ' d a n A v u s t u r y a h u d u d u n a k a d a r b ü t ü n m e m l e k e t b ü y ü k b i r i s y a n sâhası hâline g e l m i ş t i r . O s ı r a d a B o s n a valiliğinde b u l u n a n M ü ş i r D e r v i ş P a ş a B â b - ı - Â l î ' d e n h e m asker,., h e m t â l i m a t i s t e m i ş s e de kararsız ve müvesvis b i r zât olan Sadr-ı-a'zam E s ' a d Paşa bu meselenin Karadağ'la b i r harbe y o l açabileceğini ve öyle b i r harbe de Rusya'nın karışmak ihtimâlini d ü ş ü n e r e k ı s y â n m k u v v e t y e r i n e n a s i h a t l e yatışt ı r ı l m a s m ı e m r e t m i ş , f a k a t n a s i h a t d i n l i y e n o l m a d ı ğ ı için v a l i k u v v e t istemekte ı s r â r e d i n c e u z u n b i r m u h â b e r e b a ş l a m ı ş v e işte b u s u r e t l e k a y b e d i l e n v a k i t t e n i s t i f â d e e t m e k t e h i ç k u s u r e t m i y e n âsiler f ı r s a t k a ç ı r m a y ı p teşkilâtlarını i k m â l e t t i k t e n başka y o l l a r d a m e t e r i s l e r açmışlar, en mühim askerî noktaları tutmuşlar ve nihayet T e m m u z \— C u m â d a - l - â h i r e sonlarında Herseğ'in cenubugarbîsinde, K a r a d a ğ h u d u d u civârında ve e n m ü h i m yolların kavşağında b u l u n a n T r e b i n j e t = T r e b i n k a s a b a s ı n ı m u h â s a r a etmişlerdir. B â b - ı - Â ! î işin e h e m m i y e t i n i a n c a k işte b u m u h â s a r a ü z e r i n e a n l a m ı y a b a ş l a m ı ş v e A ğ u s t o s = R e c e b ayı içinde mecmûu 4200 k i ş i d e n i b a r e t b i r t a k ı m y a r d ı m k u v v e t l e r i s e v k e t m i ş t i r . O sırada B o s n a - H e r s e k nüfusu b i r m i l y o n i k i yüz b i n gösterilir: Bunun 515 b i n i O r t o d o k s o l m a s ı n a m u k a b i l 685 b i n i M ü s l ü m a n d ı r ; f a k a t zahiri ekseriyetin M ü s l ü m a n l a r d a o l m a s ı n a m u k a b i l , v i l â y e t i n b i r t a r a f t a n Sırbistan v e K a r a d a ğ ' l a v e b i r t a r a f t a n d a A v u s t u r y a ' n ı n İslâvlarla m e s k û n D a l m a ç y a ve Hırvatistan g i b i eyâletleriyle m u h â t o l m a s ı v e b i l h a s s a K a r a d a ğ ' l a S ı r b i s t a n ' d a n m ü t e m â d i y e n sarkıp gelen g ö n ü l l ü k u v v e t l e r i n i n âsileri t a k v i y e e d i p d u r m a s ı v e h a t t â M o s k o ­ v a ' d a n b i l e p a r a , silâh v e z â b i t g ö n d e r i l m e s i ı s y â n m m ü z m i n l e ş m e s i n e sebeb o l ­ m u ş , h e l e 16 A ğ u s t o s •— 14 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n B o s n a H ı r i s t i y a n ­ larının d a a y a k l a n m ı y a b a ş l a m a s ı işin v e h â m e t i n i b ü s b ü t ü n a r t ı r m ı ş t ı r . K a r a d a ğ ' l a Sırbistan r e s m e n b î t a r a f k a l m ı ş l a r s a d a a s k e r î hazırlıîkarmda tabi? k u s u r etmemişlerdir. B i l h a s s a R u s propagandasının t e ' s i r i y l e A v r u p a matbuatın­ d a mesele büsbütün i'zâm edilip Şark-Hıristiyanlığının Müslüman-Türk zulmüne d a h a f a z l a d a y a n a m ı y a c a ğ ı şeklinde m ü h e y y i ç y a z ı l a r neşrine b a ş l a n m a s ı , y u ­ k a r d a el-birliğinden b a h s e t t i ğ i m i z ü ç i m p a r a t o r l u k t a n b a ş k a F r a n s a v e i t a l y a ' n ı n b i l e o n l a r l a b e r a b e r m e s e l e y l e a l â k a d â r o l m a s ı n a sebeb o l d u ğ u için B â b - ı - Â l î ç o k çetin b i r v a z i y e t l e k a r ş ı l a ş m ı ş t ı r . H e r s e k ı s y â n ı n m a s k e r î v e siyasî i k i c e p h e s i vardır: Askerî bakımdan âsilerin mütemâdiyen gördükleri hârici yardımlar sebebiyle H e r s e k sancağı Türklerin y e r l i Hıristiyanlardan başka Sırplar ve Karadağlılarla d a mücâdele meydanı hâline gelmiş, A n a d o l u ' d a n ve R u m e l i ' d e n mütemâdiyen k u v v e t l e r sevkedilmiş, a z z a ­ m a n d a d ö r t k u m a n d a n değiştirilip D e r v i ş P a ş a ' n m y e r i n e A h m e d Hamdı paşa, onun yerine R a u f Paşa ve nihayet bunun da yerine sonradan «Gazi» ünvânmı a l a n A h m e d M u h t a r Paşa gönderilmiş, f a k a t bütün b u n l a r a r a ğ m e n ' müzminleşen kanlı i s y a n , a ş a ğ ı k i sene v u k u â t ı m n «2 T e m m u z » fıkrasında göreceğimiz SırbistanKaradağ muharebesine k a d a r sürüncemede kalmıştır. Hersek

ısyânmm

siyâsî

cephesi

için

aşağıda

bu senenin

«20

Ağustos»

fıkrasıyla

:248

K R O N O L O J İ

1875 =

1,876 = 1293 v u k u â t m m « 3 1 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — « 9 3 s e f e r i » l e n Osmanlı-Rus h a r b i hep b i r b i r i n d e n doğmuş b i r takım vukuatın neticesidir k a n l ı v a k ' a l a r m e n başında d a işte b u H e r s e k isyanı g e l i r ) .

deni­ ve o

meselâ M e m d u h Paşa'mn «Mir'ât-ı Şüûnât»ma göre S u l t a n A z i z H e r s e k bahsedince

< A z l e b i r k a ç sebep g ö s t e r i l i r : 1) 1872 t = 1289 v u k u â t m m « 2 8 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z s o n i m t i y a z f e r m a n ı n d a n s o n r a istiklâle d o ğ r u y e n i b i r a d ı m daha .atmak i s t i y e n hıdiv i s m a i l P a ş a ' m n A v r u p a d e v l e t l e r i n e siyasî m ü m e s s i l l e r g ö n ­ d e r m e k üzere yaptığı mürâcaat b i z z a t S u l t a n A z i z tarafından reddedildiği halde i s ­ m a i l P a ş a s a d r - ı - a ' z a m a karşı c e p h e alıp a l e y h i n e d o l a p l a r ç e v i r m i y e v e h a t t â s a r a ­ y a a l e l - u s u l pişkeşler t a k d i m i y l e pâdişâhı Hüseyn A v n i aleyhine imâleye başlamış­ t ı r ; 2) Sadr-ı-a'zamın gayr-i-meşrû y o l l a r l a t e ' m i n ettiği servetten dolayı halk a r a s ı n d a k i s û ' - i - ş ö h r e t i s a r a y a a k s e d i p g ö z d e n d ü ş m e s i n e sebeb o l m u ş t u r ; 3) D e v ­ l e t vâridâtmın m ü h i m b i r kısmı borçların fâizlerine h a s r e d i l m e s i n d e n hâsıl o l a n b ü d c e açığına karşı Hüseyn A v n i ' n i n kırk m i l y o n l u k k o n s o l i d çıkarmaktan başka b i r ş e y y a p m a m ı ş o l m a s ı m a l î v a z i y e t i n b ü s b ü t ü n f e n a l a ş m a s ı n a sebeb o l m u ş t u r ; 4 ) S a d â r e t t e n a z l i üzerine i l k ö n c e K o n y a v e o n d a n s o n r a d a S u r i y e valiliğine g ö n ­ derilmiş olan E s ' a d Paşa son z a m a n l a r d a S u l t a n A z i z ' i n a r z u s u ile B a h r i y e n â z ı n o l a r a k i s t a n b u l ' a gelmiş ve pâdişâha Hüseyn A v n i h a k k m d a b i r takım mâruzâtta bulunmuştur : B i r kısmı malî v a z i y e t e âid o l a n b u mâruzâtın diğer kısımları b e l l i • değildir. İ ş t e b u n l a r d a n d o l a y ı n i h a y e t a z l e d i l e n H ü s e y n A v n i i z m i r valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmışsa d a , b i r a z s o n r a « T e m â r u z ederek tedâvi bahanesiyle» A v r u p a ' y a gitmiş, L o n d r a ' d a i n g i l i z vükelâsiyle gizli mülakatlar yaparak Sultan Aziz'in h a F i n e muvâfakatlarmı almış ve b u suretle dâhili b i r m e s e l e y i hârici s i y a s e t l e karıştırmaktan çekinmemiş, A v r u p a ' d a n dönünce K o n y a valiliğiyle t e k r a r u z a k ­ l a ş t ı r ı l a c a ğ ı s ı r a d a M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e s a r a y e r k â n ı n a p a r a y e d i r e r e k i s t a n b u l ' a g e l i n c e y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z H e r s e k ı s y â n ı ç ı k t ı ğ ı için ü ç ü n c ü defa o l a r a k S e r - a s k e r o l d u k t a n başka, S u l t a n A z i z ' e karşı müttefiki o l a n M i d h a t p a ş a ' m n d a A d l i y e nazırlığına tâyinini t e ' m i n etmiştir. P â d i ş â h ı n b u s e v m e d i ğ i v e e m n i y e t e t m e d i ğ i a d a m l a r ı t e k r a r iş başına ( g e t i r m e s i b â z ı m e n b â l a r d a y a l n ı z g a f l e t i y l e i z a h e d i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r : H e r s e k ısyânı g i b i b ü y ü k b i r g a i l e k a r ş ı s ı n d a b ü t ü n b u n l a r d a n istifâde e t m e k istediği h â d i s â t m •cereyan t a r z ı y l a sâbittir. H ü s e y n A v n i P a ş a ' m n d o l a p l a r v e d a l a v e r e l e r l e geçen sadâreti yukarıki senenin 1 5 Ş u b a t ' = 2 7 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 2 a y , 8 g ü n s ü r m ü ş t ü r ) .

Bahriye

TARİHİ

1875 = 1292

25 Nisan = 19 Rebî'ül-evvel, Pazar: Sadr-ı-a'zam ve Ser-asker Hüseyn Avni Paşa'nın azli.

• 26 Nisan = 20 Rebî'ül-evvel, Pazartesi: Ks'acl Paşa'mn ikinci sadâreti.

OSMANLI

1292

nâzın Sakızh-

{ S u l t a n A z i z ' i n y e t i ş t i r m e s i o l a n b u A h m e d E s ' a d P a ş a ' m n i l k sadâreti için y u ­ k a r d a 1873 |= 1289 v u k u â t m m « 1 5 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . _ Y u k a r ı k i fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , H e r s e k ı s y â m n m vehâmetinden dolayı bütün devlet-adamları™ e ! - b i r l i ğ i n d e n istifâde e t m e k i s t i y e n p â d i ş â h h i ç h o ş l a n m a d ı ğ ı H ü s e y n Avni P a ş a ' y ı Ser-askerliğe ve M i d h a t Paşa'yı A d l i y e nezâretine getirdiği g i b i , onların düşmanı olan eski Sadr-ı-a'zam gürcü M a h m u d N e d i m ' i d e " Şûrây-ı-devlet r i y a s e ­ t i n e tâyin etmiştir : B u suretle a y n i k a b i n e d e S u l t a n A z i z ' i n Sadr-ı-a'zam E s ' a d v e Şûrây-ı-devlet reisi M a h m u d N e d i m Paşalar g i b i b i r b i r i n i i s t i r k a b eden i k i t a rafdârîyle Ser-asker Hüseyn A v n i ve A d l i y e nâzın M i d h a t paşalar gibi i k i düş­ manı b i r a r a y a gelmiş d e m e k t i r ! M a h m u d N e d i m ' i n b u s e f e r Ş û r â y - ı - d e v l e t külâhını k a p ı p t e ş e k k ü r için h u z u r a ç ı ­ l a n c a S a d â r e t külâhını d a k a p m ı y a z e m i n h a z ı ı i ı y a c a k sözler söylediğinden ve

249 gailesinden

:

— B u d a ğ d a ğ a b i r i k i çete dırıltısıdır; s â y e - i k u d r e t - v â y e - i Ş e h r i y â r î d e o n beş y i r m i gün geçer g e ç m e z dağıdılur! eşeklinde p a r l a k b i r p a l a v r a attığından b a h s e d i l i r . Zâten S u l t a n A z i z ' i n M a h m u d N e d i m ' i k e n d i y e t i ş t i r m e s i o l a n E s ' a d p a ş a ' y a b i l e t e r c i h ettiği m u h a k k a k t ı r : Çün-. kü k e n d i s i n e mutlakıyyet l e z z e t i n i i l k tattıran E s ' a d P a ş a değil, M a h m u d N e d i m Paşa'dır). .

20 Ağustos = 18 Receb, Cuma: Fransa Hâriciyye nâzın dük Decazes'm Hersek meselesi hakkındaki teklifi. ( H e r s e k ı s y â n ı için y u k a r d a b u sene v u k u â t m m «13 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — B o s n a - H e r s e ğ ' e g ö z d i k m i ş o l a n A v u s t u r y a ' n ı n âsileri h i m â y e y e k a l k ı ş m a s ı b ü t ü n islâv unsurlarım k e n d i etrâfmda toplamak istiyen Rusya'nın istirkabma sebeb o l d u ğ u için, F r a n s a h ü k ü m e t i t e h l i k e l i b i r b u h r â n ı ö n l i y e r e k A v r u p a ' d a mühim b i r r o l o y n a m ı y a v e b u suretle 1870 mağlûbiyyetindenberi sarsılmış o l a n bey­ n e l m i l e l v a z i y e t i n i t â m i r e k a l k ı ş m ı ş t ı r . D ü k D e c a z e s işte b u m a k s a t l a 1856 P a r i s muahedesinde imzâları b u l u n a n devletlere b u g ü n yaptığı t e b l i g a t t a âsilerin b i r A v r w p a m ü d â h a l e s i n e g ü v e n d i k l e r i için i s y a n d a devam ettiklerinden bahsetmiş ve b u hâle b i r n i h a y e t v e r m e k üzere k o n s o l o s l a r d a n mürekkep b i r hey'et teşkil i y l e Bterseğ'e g ö n d e r i l m e s i n i v e b u h e y ' e t i n âsilere d e v l e t l e r d e n hiç b i r müdâ­ hale v e müzâharet beklemeyip Bâb-ı-Alî'nin gönderdiği fevkalâde komiserlerle m ü zâkeseye girişmeleri hakkında tebligatta bulunmalarım t e k l i f e t m i ş t i r : Tabiî b u n d a n m a k s a t , Avusturya'nın Rusya'yı telâşa düşüren g i z l i f a a l i y e t i n e nihayet v e r d i r m e k t i r . B u t e k l i f k a b u l edilmiş, M a h m u d N e d i m P a ş a ' m n a ş a ğ ı k i f ı k r a d a göreceğimiz i k i n c i sadâreti esnasında Şûrây-ı-Devlet r e i s i S e r v e r P a ş a fevkalâde nıe'mcaayetle M o s t a r ' a g ö n d e r i l m i ş , k o n s o l o s l a r h e y ' e t i âsilerle t e m â s e t m i ş s e de h i ç bir t e ' s i r i o l m a m ı ş v e b i l - a k i s A v r u p a d e v l e t l e r i n i n k e n d i a y a k l a r ı n a ö y l e b i r hey'et göndermeleri üzerine büsbütün şımararak «Islâhat» y e r i n e artık «İdâre-i m ü ı s t â z e » i s t e m i y e başlamışlardır. — Bâb-ı-Alî'nm böyle b i r A v r u p a müdâhalesine muvâfakat etmiş olması b i r ç o k menbâlarda haklı t e n k i t l e r e uğrayarak d a h a son­ r a k i m ü d â h a l e l e r e işte b u s u r e t l e y o l a ç ı l m ı ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : A ş a ğ ı k i s e ­ n e n i n « 3 1 K â n u n u s â n i » v e «13 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n a d a b a k ı n ı z ) .

25/26 Ağustos = 23/24 Receb, Carşatıba Perşenbr gecesi : Sakızh-Es'ad Paşa'mn azli ve ertesi gün Şûrây-ı-Devlet raisi Mahmud Nedim Paşa'mn ikinci sadâreti. { A z l i n s e b e b i , S u l t a n A z i z ' i n h i m â y e s i y l e b i r i k i senede m i r a l a y l ı k t a n S a d â r e t e kadar yükselen tecribesiz sadr-ı-a'zamm H e r s e k meselesindeki muvaffakıyetsizîiği v e M a h m u d N e d i m ' i n de p â d i ş â h a b u ı s y â n ı « O n b e ş y i r m i g ü n d e » t e n k i l ediv ereceğinden d e m vurmasıdır : E s ' a d p a ş a ' m n b u s o n sadâreti t a m 4 a y sür­ müştür; a z l i üzerine N â f i a n â z ı n olmuşsa d a , h e m s u l t a n A z i z ' e düşman olan S e r - a s k e r Hüseyn A v n i v e A d l i y e n â z ı n M i d h a t Paşalar, h e m pâdişâhın d a l k a ­ v u ğ u o l a n M a h m u d N e d i m b i r t a k ı m e n t r i k a l a r l a k e n d i s i n i İ z m i r valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırmışlardır).

6 Teşrinievvel = 6 Ramazan, Çarşanba: «Teıızîl-i fâiz» kararı. (Kırım muharebesindenberi a s k e r î m a s r a f l a r l a israfların g i t t i k ç e a r t m a s ı devle­ t i n «Düyûn-ı muntazama» s i m t a k r i b e n i k i y ü z m i l y o n l i r a y a çıkarmıştır: B u n ­ d a n dolayı senede 14 m i l y o n l i r a « F â i z v e r e ' s ü l - m â l a k ç a s ı » t e ' d i y e edilmekte-

250

KRONOLOJİ

1876 =

1293

d i r ; s o n a s k e r î m a s r a f l a r dâhil o l m a m a k şartiyle b ü d e e a ç ı ğ ı d a b e ş m i l y o n l i r a ­ d a n f a z l a d ı r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı « B o r c u b o r ç i l e ö d e m e k v e b ü d c e açıklarını d a i s t i k r â z i l e k a p a m a k » d ü s t û r i y l e târif e d i l e n b i r m a l î s i y a s e t t â k i b o l u n m a k t a d ı r ! Hâricî istikrâz akdedilemediği z a m a n l a r «Galata sarraflarından» ağır faizlerle p a r a k a l d ı r m a k âdet h ü k m ü n e g i r m i ş t i r ! B i l h a s s a B o s n a - H e r s e k i s y a n ı n d a n itiba­ r e n askerî masrafların büsbütün k a b a r m a s ı üzerine Sadr-ı-a'zam M a h m u d Ne­ dim Paşa bir rivayete göre R u s sefiri İgnatyef'in şeytânî iğvâsına kapılarak « T e n z î l - i f â i z » t e d b i r i n e b a ş v u r m u ş v e M a h m u d Celâlüddin . P a ş a ' n m « M i r ' - a t - ı H a k i k a t » i n e g ö r e de İ n g i l t e r e v e F r a n s a s e f i r l e r i n i n b â z ı . ş a r t l a r l a m u v a f a k a t l e ­ r i n i almıştır : işte b u n u n üzerine A d l i y e n â z ı n M i d h a t , S e r - a s k e r Rızâ, H â r i c i y y e nâzın Safvet, Ticaret nâzın Dâmad-Mahmud, M a l i y e nâzın Y u s u f Paşalarla S a dâret-müsteşarı S a i d E f e n d i ' d e n m ü r e k k e p b i r e n c ü m e n teşkil e d i l m i ş v e b û e n ­ cümen s e f i r l e r i n m u v a f a k a t l e r i hakkındaki te'minât üzerine' Sadr-ı-a'zamın t e d b i ­ r i n i t a s v i b e t m i ş t i r ; f a k a t M i d h a t P a ş a h â t ı r â t ı n d a süferânın m u v â f a k a t i m e s e l e ­ sinde M a h m u d N e d i m ' i n k e n d i l e r i n i aldattığından b a h s e t m e k t e d i r : B u n a m u k a b i l M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e de E n c ü m e n âzâları k a r a r ı n ilânından b i r g ü n e v v e l giriştikleri h a v a o y u n l a r ı s â y e s i n d e « B i n l e r c e a l t u n k a z a n m a k l a i ş t i g a l » " e t ­ mişlerdir: B u g i z l i oyunları oynıyanlar b i l h a s s a M a h m u d N e d i m ve M i d h a t P a ş a ­ l a r l a R u s s e f i r i İ g n a t y e f ' d i r ; m ü v e r r i h C e v d e t p a ş a « T . O . E . M . » nın 47 n c i n ü s h a ­ sında neşredilen «Tezâkir,) i n d e b u n o k t a y ı ş ö y l e anlatır : «Midhat P a ş a geceden kendü sarrafı ile haberleşüp ferdâsı henüz keyfiyyet d u y u l m a d a n k e n d i nisâbına küllî k o n s o l i d s a t m ı ş o l d u ğ u h a b e r alınmış v e b i r i k i s â a t s o n r a k e y f i y y e t i'lân o l u n d u k d a e s h â m - ı - u m û m i y y e n i n fiâtı d e f a t e n nısfa tenezzül e t m e k l e M i d h a t P a ş a b u n d a n m e b â l i ğ - i k ü l l i y y e k a z a n m ı ş i s e de d â m e n - i iştiharı lekelenmiştir. D i ğ e r r ü f e k a a s m m muâmelâtı mechûl olup fakat Mah­ m u d P a ş a i l e R u s y a elçisine m e n s û b o l a n s a r r a f l a r külliyetlü k â ğ ı t s a t u p m e b â i i ğ - i külliyye kazanmış oldukları t a h a k k u k etmiştir». B u n l a r a m u k a b i l S u l t a n A z i z ' i n de ü ç m i l y o n l i r a z a r a r e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . — B u g ü n ilân e d i l e n « T e n z î l - i f â i z » k a r a r ı m u c i b i n c e h ü k ü m e t s e n e d e 14 m i l y o n l i r a t u t a n «Düyûn-ı hâriciyye ve eshâm-ı-umumîyye fâiziyle re's-ül-mâlleri tahsisâtı» n m yarısını b e ş s e n e m ü d d e t l e t e n z i l e t m i ş t i r : B u s u r e t l e t a s a r r u f e d i l e n y e d i m i l y o n u n beşi b ü d c e a ç ı ğ ı n a v e i k i s i de a s k e r î m a s r a f l a r a k a r ş ı l ı k t u t u l m u ş s a d a devletin v a z i y e t i yarı fâiz te'diyesine bile müsâid olmadığı düşünülmemiştir! — H â r i c î dâyinlerin en m ü h i m l e r i i n g i l t e r e v e F r a n s a ' d ı r : B u n l a r ı n p a r l â m e n t o i a r ı y l a m a t b û â t m d a T ü r k i y e a l e y h i n e şiddetli t â r i z l e r v e t e n k i d l e r b a ş l a m ı ş , z a r a r g ö r e n e s h a m v e t a h v i l â t hâmilleri k ı y â m e t k o p a r m ı ş v e h a t t â O s m a n l ı sefirleri h a l k ı n t a h k i r l e r i n e u ğ r a m ı ş t ı r . M e m l e k e t dâhilinde m u t a z a r r ı r o l a n l a r d a p e k ç o k ­ t u r : i ş t e b u n d a n d o l a y ı « H â r i c e n v e dâhilen d e v l e t v e p â d i ş â h h a k k ı n d a a z î m b i r n e f r e t » hâsıl o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r , i n g i l t e r e v e F r a n s a h ü k ü m e t l e r i işte b u v a ­ z i y e t üzerine k e n d i tebaalarına Osmanlı hükümetinin o t a r i h t e n i t i b a r e n ' a k d e t m e k istiyeceği i s t i k r a z l a r d a n dolayı artık hiç b i r m e s ' u l i y y e t kabul edemiyeceklerini Hân e t m i ş l e r d i r : T a b i î b u s u r e t l e i g n a t y e f ' i n m a k s a d ı t a m a m i y l e hâsıl o l m u ş v e d e v l e t h â r i ç t e v e dâhilde b ü t ü n i ' t i b â r - ı - m a l î s i n i k a y b e t m i ş d e m e k t i r , i ş b u 'şekli alınca, k a r a r d a i m z â l a r ı b u l u n a n v e h a t t â h a v a o y u n l a r ı y l a b i n l e r c e altın k a z a n a n vükelâ bile bütün k a b a h a t i M a h m u d N e d i m ' e yüklemişlerdir! _ O vaziyette böyle b i r t e d b i r zarurî o l m a k l a b e r a b e r , a l â k a d a r d e v l e t l e r l e d â y i n l e r i n r e s m î v e t a h r i r î m u v a f a k a t l e r i alınmadan öyle b i r k a r a r ilâm h e r halde çok büyük b i r g a f l e t t i r )

1876 = 31 Kânunusâni = Bâb-ı-ÂIî'ye tebliği. (Bosna'ya

da

sirâyet

etmiş

1293

4 Muharrem, Pazartesi: «Aııdrasi lâyihası»™» olduğunu

yukarıki senenin

«13 N i s a n , , f ı k r a s ı n d a

sör-

1876 =

OSMANLI

1293

251

TARİHİ

d ü ğ ü m ü z H e r s e k ısyânı o t a r i h t e n i t i b a r e n 9 a y , 18 g ü n g e ç t i ğ i h a l d e h â l â t e n k i l e d i l e m e d i ğ i için m ü z m i n b i r y a r a hâlini a l m ı ş t ı r ; b u hâle i k i sebeb g ö s t e r i l i r B i r i n c i s i Sadr-ı-a'zam E s ' a d P a ş a ' n m mütereddid davranıp devletlerden çekinerek ve hattâ isin e h e m m i y e t i n i bile pek t a k d i r edemiyerek gevşek davranması ve k e n ­ disine halef olduğunu yukarıki fıkrada gördüğümüz M a h m u d N e d i m Paşa'nm da büyük b i r b u h r a n s e k l i n i a l a n H a z i n e müşkilâtmı i l e r i sürerek lüzumu k a d a r a s k e r g ö n d e r m e m i ş o l m a s ı d ı r ; - i k i n c i sebeb de b i r t a r a f t a n R u s l a r ı n t e ş v i k i y l e S ı r p l a r l a Karadağlıların ve b i r t a r a f t a n d a Bosna-Herseğ'e g ö z dikmiş olan Avusturya'nın teşvikiyle D a l m a ç y a ve Hırvatistan islâvlarmın mütemâdiyen âsilere yardım edip durmalarıdır. A l m a n y a imparatorluğu d a Avusturya'nın Şark'a doğru genişlemesini p a n j e r m a n i z m i n en mühim esaslarından a d d e t m e k t e d i r : B u esasa «Drang nach Osten = Şark'a doğru hamle» denir. B u üç devlet Baş-vekilinin B e r l i n ' d e yaptık­ ları b i r m ü l â k a t ü z e r i n e Ş a r k işlerine m ü d â h a l e k a r a r ı v e r m e l e r i işte b u n d a n d ı r . B e r l i n mülakatında tesbit edilip Avusturya-Macaristan Hâriciyye nâzın kont A n d r a s s y / A n d r a ş i t a r a f ı n d a n 1856 P a r i s m u a h e d e s i n d e i m z â l a r ı b u l u n a n F r a n s a , İtalya ve i n g i l t e r e devletlerine birer nota ile bildirerek muvâfakatleri alındıktan s o n r a b u g ü n B â b - ı - Â l î ' y e b i r « Ş i f â h î n o t a » şeklinde t e b l i ğ e d i l e n « L â y i h a » n m m u ­ k a d d i m e s i n d e O s m a n l ı d e v l e t i n i n ş i m d i y e k a d a r ilân e t m i ş o l d u ğ u ı s l â h â t t e ş e b b ü s ­ l e r i n i n n e t i c e s i z k a l m ı ş o l d u ğ u iddiâ e d i l e r e k b u n d a n s o n r a y a p ı l a c a k ı s l â h â t m d e v ­ letlerce t a s d i k ve m ü r â k a b e e d i l m e k şartiyle t a t b i k e d i l m e s i lâzımgeldiğinden b a h ­ s e d i l m e k t e v e o n d a n s o n r a d a H e r s e k m e s e l e s i n d e şu b e ş e s a s ı n t a t b i k i i s t e n i l m e k ­ tedir : :

1 — H ı r i s t i y a n l a r için t a m v e m u t l a k b i r d i n v e âyin 2

A'şar vergisinde

3 —

Çiftçilerin

serbestisi;

i l t i z a m usulünün i l g a s ı ;

tasarruf

haklarım

tamamiyle

te'min

edebilecek b i r kadastro

ıslâ-

hâtı; 4

—

Hıristiy ani a r l a

Müslümanlardan

hata n e z â r e t h a k k ı n ı n b u m e c l i s e 5

muhtelit

b i r vilâyet

meclisi

teşkiliyle

ıslâ­

verilmesi;

V e r g i hâsılâtınm mahallî ihtiyaçlara t a h s i s i .

B â b - ı - Â l î ' n i n 12 Ş u b a t — 1 6 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü b u n o k t a y a ehemmiyetsiz b â z ı tadilâtla k a b u l c e v a b ı v e r m i ş o l m a s ı b ü y ü k b i r h a t â s a y ı l ı r : Ç ü n k ü b u s u ­ r e t l e b ü t ü n ıslâhât işlerinde d e v l e t l e r i n m ü d â h â l e h a k k ı r e s m e n t a s d i k e d i l m i ş d e m e k ­ t i r ; b i l h a s s a i n g i l t e r e hükümeti Andraşi lâyihasını r e s m e n v e zâhiren t a s v i b ettiği h a l d e B â b - ı - Â l î ' y i g i z l i c e î k a z e t m e s i n e r a ğ m e n b u f â h i ş h a t â n ı n i r t i k â b edilmiş o l m a s ı n a h a y r e t e t m e m e k k a b i l değildir. B u n u n l a b e r a b e r âsiler T ü r k a s k e r i n i n B o s n a - H e r s e k ' d e n ç e k i l m e s i n i v e ıslâhât h u s u s u n d a d e v l e t l e r i n m ü ş t e r e k k e f â l e t i n i i s t e d i k l e r i v e p e k tabiî o l a r a k b u t a l e p l e r k a b u l e d i l m e d i ğ i i ç i n B o s n a - H e r s e k ı s y â n ı g ü n d e n g ü n e a l e v l e n e r e k d e v a m e t m i ş t i r : B i r t a r a f t a n âsilere y a r d ı m e d e n v e b i r t a r a f t a n da Bâb-ı-Âlî'yi ithâma kalkışan R u s y a ve A v u s t u r y a d e v l e t l e r i n i n b u m e ­ s e l e d e k i r o l l e r i h e r h a l d e p e k şerefli r o l l e r d e ğ i l d i r . — Y u k a n k i s e n e v u k u a t ı n ı n «20 A ğ u s t o s » v e a ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u â t ı m n «13 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n a d a b a k ı n ı z ) .

2 Mayıs = 7 Rebî'ül-âhir, Sah: Bulgar ısyânı. ( R u m î t a k v i m i n «20 N i s a n » t a r i h i n e t e s a d ü f ettiği için B u l g a r i s t a n ' d a « N i s a n i h ­ tilâli» denilen b u meşhur ısyân Rusların teşvik ve t e r t i b i y l e Bükreş'de toplanan b i r B u l g a r k o n g r e s i n i n k a r a r i y l e y a p ı l m ı ş t ı r : B u l g a r m e s e l e s i için y u k a r d a 1870 = 1286 v u k u â t ı m n « 1 1 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — S o n z a m a n l a r d a b ü y ü k T u n a v i ­ lâyetinin teşkili ü z e r i n e b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' d a b i r i d a r e b i r l i ğ i v ü c u d a ' g e l d i k t e n v e b i l h a s s a B u l g a r k i l i s e s i n i n istiklâli t a s d i k e d i l d i k t e n s o n r a R u s tehlikeleriyle b ü s b ü t ü n a l e v l e n e n B u l g a r m i l l i y e t ç i l i ğ i n i n a r t ı k e n b ü y ü k h e d e f i diğer B a l k a n m i l l e t l e r i g i b i m u h t â r i y y e t y o l u y l a istiklâl t e ' m i n i d i r . G a r p m e n b â l a r m d a zahirî sebeb o l a r a k Ç e r k e z v e T a t a r m u h a c i r l e r i n i n z u l m ü n d e n v e b i l h a s s a h e r Ç e r k e z

252

KRONOLOJİ

âilesi i ç i n b e ş B u l g a r a i l e s i n i n b i r ev y a p m a k b u r i y y e t i n d e bırakılmış olmasından bahsedilir.

1873

v e arâzi işlerine de b a k m a k

=

1293 mec-

27 N i s a n ı = 2 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü n ü O t l u k - k ö y ' d e toplanan komiteciler ictim â m d a F i l i b e , S o f y a , Ihtıman vesaire g i b i mühim m e r k e z l e r i n yıkılıp yakılması, M ü s l ü m a n l a r ı n k a t l - i - â m e d i l m e s i v e m ü m k i n o l a n y e r l e r d e h ü k ü m e t i n ele a l ı n ­ m a s ı g i b i m e s e l e l e r g ö r ü ş ü l d ü k t e n s o n r a i s y a n ı n 13 M a y ı s — 18 R e b î ' ü l - â h i r C u ­ m a r t e s i günü başlamasına k a r a r verilmiştir: B u harekete iştirak etmek üzere 700 k a d a r B u l g a r k ö y ü n d e n s ö z alındığı r i v a y e t e d i l i r . Â s i l e r i n b ü t ü n zararları ihtilâl k o m i t e s i t a r a f ı n d a n t a z m i n e d i l e c e ğ i için, k ö y l ü l e r i n m a l l a n s a y ı l ı p tesbit edilmiştir. i s y a n ı n m u a y y e n t a r i h t e n 11 g ü n e v v e l b a ş l a m a s ı n a sebeb, N i k o - Ç o r b a c ı i s m i n ­ de b i r ç e t e c i n i n m a h a l l î h ü k ü m e t e h a b e r v e r m e s i v e işte b u n u n ü z e r i n e A v r e t a l a n n a h i y e m e r k e z i n d e b â z ı t e v k i f l e r b a ş l a y ı n c a ç a n l a r ç a l ı n a r a k ihtilâlin der­ h a l ilânına m e c b u r i y e t hâsıl o l m a s ı d ı r N a h i y e müdürü A l i E f e n d i ile i k i z a b t i y e şehid e d i l e r e k b a ş l ı y a n ı s y â n h a r e k e t i b i r i k i g ü n d e etrâfa sirâyet etmiş; B u l g a r , k o m i t e c i l e r i y l e b e r a b e r R u s ve Sırp ajanları d a büyük b i r f a a l i y e t g ö s t e r ­ miş, f a k a t b u n a r a ğ m e n ihtilâl ateşi b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' a y a y ı l m a y ı p R o d o p d a ğ l a ­ r ı y l a B a l k a n s i l s i l e s i a r a s ı n d a k i z â v i y e y e m ü n h a s ı r k a l m ı ş , 700 k ö y y e r i n e y a l ­ nız 55 k ö y a y a k l a n m ı ş , b i l h a s s a o v a l a r d a k i k ö y l ü l e r c e s a r e t e d e m e d i k l e r i i ç i n e n f a z l a dağlılar o r t a y a atılmış, b u n u n l a b e r a b e r F i l i b e sancağına hükümet kuv­ v e t l e r i n i n m e c m u u 300 d e n . f a z l a o l m a d ı ğ ı v e m u t a s a r r ı f A z i z P a ş a ' n m istimda­ dına k a r ş ı R u s s e f i r i I g n a t y e f ' i n t e l k i n i y l e işe e h e m m i y e t v e r m i y e n S a d r - ı - a ' - z a m M a h m u d N e d i m P a ş a a l â k a s ı z d a v r a n d ı ğ ı için B u l g a r çeteleri M ü s l ü m a n k ö y l e r i n i yıkıp y a k a r a k a k l a sığmıyacak vahşetler irtikâbma başlamış, telgraf hatlarıyla k ö p r ü l e r k e s i l m i ş , d e m i r y o l l a r ı t a h r i b e d i l m i ş , k a r a k o l l a r b a s ı l m ı ş , 3000 k a d a r e v yakılmış, b i n k a d a r müslüman öldürülmüş ve nihayet 4 Mayıs • = 9 Rebî'ül-âhir Perşenbe günü F i l i b e civârma k a d a r h e r taraf k a n v e ateş i ç i n d e k a l m ı ş t ı r . — B â b - ı - Â l î ' n m işin m â h i y y e t i n i a n c a k b u v a z i y e t ü z e r i n e a n l a y ı p a s k e r ş e v k i n e b a ş ­ lamış, B u l g a r i s t a n ' a gönderilen t e n k i l k u v v e t l e r i y l e Sırbistan h u d u d u n d a k i Satiyat k u v v e t l e r i n i n başına «Serdâr-ı-Ekrem» ünvâniyle müşir Çırpanlı-Abdülkerim N â ­ d i r P a ş a tâyin edilmiş v e t e n k i l e m e ' m u r i k i fırka d a f e r i k Hacı-Âdil ve F a z » P a ­ şaların k u m a n d a s ı n a v e r i l m i ş t i r : H a c ı - Â d i l P a ş a f ı r k a s ı F i l i b e - T a t a r p a z a r c ı ğ ı - Y a n bolu m m t a k a s m d a , Fazlı Paşa fırkası d a Şimalî-Balkan'dadır: B u i k i fırkanın m e c m u u 34 p i y â d e t a b u r u y l a 2 s u v â r î a l a y ı n d a n v e 3 b a t a r y a d a n m ü r e k k e p t i r ; a y ­ rıca „ A s â k i r - i m u a v i n e » d e n de i s t i f â d e edilmiştir. Â s i l e r i n « K i r a z a ğ a c ı k ü t ü k l e ­ r i n d e n d ü z ü l m ü ş v e üstü ş a r a p fıçısı ç e n b e r i y l e s a r ı l m ı ş t o p l a r » v e « P a z a r y e r l e ­ r i n d e m ü s t a ' m e l âdi k a n t a r d a n g ü l l e l e r » kullanmış olduklarından bahsedilir. :

2 Mayıs = 7 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü b a ş l ı y a n ı s y â n m t e n k i l i 9 H a z i r a n ı = 1 6 C u m â da-l-ûlâ C u m a g ü n ü i k m â l edilmiş o l d u ğ u n a g ö r e , b u m e ş h u r B u l g a r ihtilâli t a m 39 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r : B u m ü d d e t z a r f ı n d a O t l u k - k ö y , A v r e t - a l a n , Y e n i k ö y , Praçkova, P r a s d i m , Prostençe, Batak-köy, İvraça, D r e n o v a , T r e v n a ve Boyacıkk ö y ' d e 11 m ü s â d e m e o l m u ş v e 4500 k a d a r âsi t e p e l e n m i ş t i r . B i l h a s s a R u s p r o p a ­ gandasının te'siriyle b u meşrû t e n k i l h a r e k e t i A v r u p a ' y a «Müslümanlar Hıristi­ y a n l a r ! k a t l - i - â m e d i y o r » şeklinde a k s e t m i ş , y u k a r ı k i s e n e n i n «6 T e ş r i n i e v v e l » f ı k ­ rasında g ö r d ü ğ ü m ü z «Tenzil-i fâiz» meselesinden dolayı b i r müddettir Türkiye aleyhine dönmüş olan A v r u p a efkâr-ı-umumiyyesi heyecanlanmış, 15000 Bulgar k e s i l i p 100 k ü s u r k ö y y a k ı l d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l m i ş v e b i l h a s s a a ş a ğ ı k i f ı k r a d a g ö r e ­ ceğimiz Selânik vak'ası üzerine Türkiye a l e y h i n d e k i c e r e y a n büsbütün alevlen­ miştir) .

8 Mayıs — 11 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Selânik vak'ası. ( R e s m î v e s i k a l a r a n a z a r a n b u t a r i h t e n b i r g ü n e v v e l ihtidâ e t m e k ü z e r e f e r â c e g i y i p y a ş m a k t u t u n a r a k M ü s l ü m a n k ı y â f e t i n e g i r m i ş b i r B u l g a r kızı A v r e t h i s a r a -

1876 =

OSMANLI

1293

TARİHİ

253

rı'ndan Selânik i s t a s y o n u n a gelip k e n d i s i n i hükümet konağına g ö t ü r m e k üzere ü ç z a b t i y e = j a n d a r m a a l m ı ş , f a k a t ihtidâ m a k s a d ı m t r e n d e i f ş â e t m i ş o l d u ğ u için b i r Y a h u d i ve b i r de Hıristiyan m e ' m u r tarafından mesele A m e r i k a konsolosuna t e l g r a f l a bildirilmiştir : H a k i k a t t e A m e r i k a l ı o l m ı y a n b u t u h a f k o n s o l o s « P e r i k l i Lazari/Hacı-Lazaro» i s m i n d e Vodinalı b i r R u m d u r ; R u s tâbiiyyetinde bulundu­ ğundan bahsedilen b u m i l l i y e s i z serseri «Selânik vak'ası» m n en mühim mürettib i d i r ; hattâ b u vak'anın yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r ısyâniyle alâkasın­ d a n b i l e b a h s e d i l i r . T r e n m e ' m u r l a r m ı n t e l g r a f ı n ı alır a l m a z istasyon civârma R u m l a r l a B u l g a r l a r d a n 150 kişilik b i r k a l a b a l ı k y ı ğ a n b u k o n s o l o s t a s l a ğ ı n ı n e m ­ r i y l e B u l g a r kızı" z a b t i y e l e r i n e l i n d e n z o r l a alınıp f e r â c e s i y l e y a ş m a ğ ı parçalan­ dıktan s o n r a k o n s o l o s l u k arabasıyla A m e r i k a konsoloshanesine götürülmüş, M ü s ­ lüman olduğunu haykıran kızın feryâdma e h e m m i y e t verilmemiş ve b u feryâda y e t i ş e n b e ş o n M ü s l ü m a n d a o m u a z z a m k a l a b a l ı ğ a k a r ş ı p e k tabiî o l a r a k hiç b i r ş e y y a p a m a m ı ş t ı r . İşte b u n d a n dolayı e r t e s i g ü n h ü k ü m e t k o n a ğ ı n a g e l e n 3-5 b i n Müslüman b u n u n b i r n a m u s meselesi olduğundan bahşederek kızın hükü­ mete t e s l i m i m istemişler ve vilâyetin v a i t l e r i y l e iktifâ e t m i y e r e k « S a a t l i - c â m i , i s m i y l e de anılan « S e l i m - P a ş a c â n ı i i » n d e t o p l a n m ı ş l a r d ı r Bunların içinde b i r çok. «Yabancı A r n a b u d l a r = Arnavutlar» bulunduğundan d a ehemmiyetle bahsedilir! V a k ' a m ü r e t t e p o l d u ğ u n a g ö r e h e r halele b u s e r s e r i l e r p a r a y l a t u t u l m u ş o l m a l ı ­ dır. Selânik valisi Baytar-Mehınet Re'fet Paşa vilâyet erkâniyle beraber c â m i y e g i d i p n a s i h a t e t m e k i s t e m i ş s e de « C e m ' i y y e t t a r a f ı n d a n h a b s e d i l m e k sure­ t i y l e c â m ü n medresesi odalarında aîıkonulrnuş»dur! :

V a k ' a n ı n k u r b a n ı o l a n F r a n s ı z k o n s o l o s u M u l i n e i l e A l m a n k o n s o l o s u A b o t ' u n işe k a r ı ş m a s ı işte b u s ı r a d a d ı r : « Z â b ı t a b ö l ü k - a ğ a s ı H ü s n i E f e n d i » b u n l a r a c â m i y e g i r m e l e r i n i n t e h l i k e l i olacağından bahsetmişse de s ö z d i n l e t e m e m i ş t i r . Bilhassa A l m a n konsolosunun meselede alâkadâr olduğundan d a b a h s e d i l i r : işte bundan dolayı h e r i k i konsolos d a halkın hücumuna uğrayıp öldürülmüş ve n i h a y e t i n g i l i z konsolosunun delaletiyle mühtedi B u l g a r kızı hükümete iâde e d i l i n c e iş y a t ı ş ­ mıştır. Bütün b u izâhattan anlaşılacağı g i b i , «Selânik vak'ası» b i r R u s t e r t i b i n d e n başka b i r şey değildir « V a k ' a » üzerine mâhut İgnatyef'in riyâsetinde i s t a n b u l ' d a k i b ü yük-elçilerin a k d e t t i k l e r i ietimâda v e r d i k l e r i k a r a r m u c i b i n c e bütün b ü y ü k dev-: letler Selânik limanına b i r e r f i l o göndermiş, icâbında k a r a y a a s k e r çıkarılması t a k a r r ü r e t m i ş , f a k a t B â b - ı - Â l î sür'atli d a v r a n ı p k o n s o l o s l a r ı ö l d ü r e n l e r d e n altı k i ş i y i d e r h a l i d â m e t t i r d i k t e n b a ş k a b i r ç o k k i m s e l e r e de şiddetli c e z â i a r v e r d i ğ i v e v a l i y i de a z l e t t i ğ i i ç i n a s k e r ç ı k a r ı l m a m ı ş t ı r . B u « v a k ' a » m n e n h a z i n t a r a f ı , konsoloslar j a n d a r m a elinden gündüz gözüne kız kaçıracak k a d a r eşkıyâlık et­ t i k l e r i h a l d e B â b - ı - Â l i ' n i n ses ç ı k a r m a m a s ı d ı r ! — Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r ısyânı g i b i «Selânik vak'ası» d a A v r u p a efkâr-ı u m u m i y y e s i n i n Türkiye'ye karşı g a l e y â n m ı b ü s b ü t ü n a r t ı r m ı ş s a y ı l ı r : A ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t m m «13 M a ¬ yıs» fıkrasına d a b a k ı n ı z ) . :

10 Mayıs =

15 Rebî'ül-âhir, Çarşanba: «Talebe-î nlûm»un müret­

tep nümayişleri. ( Y u k a r k i s e n e n i n «25/26 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i M a h m u d N e d i m P a ş a ' n m b u i k i n c i sadâretinde Hüseyn A v n i P a ş a S e r - a s k e r l i k t e ve M i d h a t Paşa d a A d l i y e nezâretinde bulunmuşsa d a , M a h m u d N e d i m b i r a z s o n r a Hüsyn A v n i ' y i Bursa valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n u z a k l a ş t ı r m c a M i d h a t P a ş a d a « h a s b - e l - i t t i f a k » A d l i y e nezâretinden isti'fâ etmiştir: B u « i t t i f a k » S u l t a n A z i z ' e karşıdır ve h e ­ d e f i de p â d i ş â h ı n h a l ' i d i r . B u h e d e f e v a r a b i l m e k i ç i n d e t e k r a r iş b a ş ı n a g e l m e k lâzımdır. M a ' z u l i y y e t d e v r i n i « T o p k a p u hâricinde binâ eylediği kasırda», y a n i «Çırpıcı-çayırmdaki meşhur köşkünde» geçirmekte olan Midhat Paşa Bosn a - H e r s e k v e B u l g a r i s t a n ı s y â n l a r ı y l e y u k a r ı k i s e n e n i n «6 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n d a

254:

K R O N O L O J İ

1876 =

1293

g ö r d ü ğ ü m ü z «Tenzil-i f a i z » kararından dolayı efkâr-ı-umumiyyenin hissetmekte olduğu teessürden istifâdeye kalkışarak hükümet aleyhine b i r h a r e k e t hazırlamıya k a r a r v e r m i ş v e işte b u m a k s a t l a v e l i a h d M u r a d E f e n d i ' n i n s a r r a f ı H r i s t a k i ' d e n a l ­ dığı p a r a l a r ı i s t a n b u l ' d a k i b ü y ü k m e d r e s e l e r i n t a l e b e s i n e g i z l i c e d a ğ ı t t ı r ı p b u g ü n b a ş l ı y a n v e k a n s ı z b i r İsyan m â h i y y e t i n i a l a n s o f t a l a r nümâyişini hazırlamıştır. B u n o k t a d a paşanın m u h a l i f l e r i y l e t a r a f dar l a n müttefiktir; meselâ M i d h a t p a şa'nın a l e y h i n d e b u l u n a n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ş ö y l e a n l a t ı r : „ i s t a n b u l ' d a b i r h e y e c a n çıkarmanın çâresine bakılması zımnında şehzâde M u ­ r a d E f e n d i ' n i n sarrafı H r i s t a k i M i d h a t P a ş a d e l a l e t i y l e medârise h a f i y y e n akça dağıdup Talebe-i-ulûm ayaklandırılmış...,,. B u n d a n anlaşıldığına g ö r e s o f t a l a r a d a ğ ı t ı l a n p a r a l a r v e l i a h d i n k e s e s i n d e n çık­ mıştır ! Hüseyn A v n i ve M i d h a t Paşaların hayrânı o l a n T e v f i k Nurüddin de « S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i v e intihârı» i s m i n d e k i r i s â l e s i n d e ( X ) ŞU izâhâtı v e r i r «Bunlar r e ' s - i kârda olmadıklarından ellerinde hiç b i r k u v v e t y o k t u . Maksadın husulü i ç ü n r e ' s i - k â r a g e ç m e l e r i l â z ı m d ı . B u s e b e p t e n M i d h a t P a ş a b â z ı ulemây i kendisine celbe sa'yederek mevkı'-i-iktidâra g e ç m e k istedi. Hattâ T a l e b e - i - ulû­ m u n ayaklandırılması rivâyât-ı mevsûkaya göre M i d h a t P a ş a ' n m Çırpıcı-çayırı'nd a k i meşhur köşkünde düşünüldü», i k i n c i Abdülhamid'in hâtırâtmda d a :

1876 :-

1293

O S M

11 Mayıs =

A /,' L l

255

TARİHİ

16 Rebî'ül-âhir, Perşenbe: Mahmud Nedim Paşa'nm

azli { A z l i n sebebi, yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z «Talebe-i-ulûm» numâyişidir : S o n ­ s u z s e y y i â t i y l e S u l t a n A z i z ' i n de l e k e n l e m e s i n e s e b e b o l a n b u f e c î a d a m ı n ş a h s i y y e t v e m â h i y y e t i için y u k a r d a 1 8 7 1 = 1 2 8 8 v u k u â t m m « 8 v e 25 E y l ü l » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . M a h m u d N e d i m ' i n b u s o n s a d â r e t i 1875 = 1292 s e n e s i 26 A ğ u s t o s 1= 24 R e c e b p e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 8 a y , 16 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — « M ü h r - i - H ü m â y u n » alındıktan s o n r a " « T a l e b e - i - u l û m , , k o r k u s u y l a B â b - ı - Â l î ' d e n y a y a n ç ı k ı p İ r a n sefa­ retine c a n attıktan s o n r a b i r a r a b a g e t i r t i p yalısına g i d e r e k hayatını güçlükle k u r ­ tardığından b a h s e d i l i r ) .

:

« B i r t a k ı m câhil h o c a l a r a r a s ı n d a k a d r - ü - h a y s i y y e t i o l m a y a n a s k e r k a ç k ı n ı yo­ baz m a k u l e s i birer mecidiyeye toplanarak» nümayiş yaptırıldığından bahsedil­ m e k t e d i r . M i d h a t P a ş a ' n m b u t e r t i b a t t a k u l l a n d ı ğ ı v â s ı t a l a r içinde Y e n i - O s m a n l ı - , l a r d a n şâir Z i y â B e y / P a ş a i l e p o s t a c ı - Â g â h E f e n d i , u l e m â d a n Ş i r v â n î - z â d e A h ¬ m e d H u l u s i E f e n d i v e v e l i a h d M u r a d E f e n d i ' n i n sarrafı H r i s t a k i i l e hususî h e k i m i K a p o l y o n ' d a n v e b i l h a s s a n ü f u z i y l e m e ş h u r Y e n i k a p u M e v l e v i h â n e s i şeyhi O s m a n E f e n d i ' d e n bahsedilir, işte b u suretle ayaklandırılan ve M i d h a t Paşa'nm hâtırâtm­ d a söylediği g i b i u m u m i y y e t l e R u m e l i m u h a c i r l e r i n d e n mürekkeb o l a n b i n k a d a r . «Talebe-i-ulûm» a h a l k arasından katılanlar ve hattâ sarık s a r a r a k îlmiyye k i s ­ v e s i n e b ü r ü n e n l e r de o l m u ş t u r : B u n l a n n « m ü s e l l e h a n » d o l a ş t ı k l a r ı d a r i v a y e t e d i ­ lir. Bâb-ı-Meşîhat'e, Bâb-ı-Âlî'ye, Bâb-ı-Ser-askerî'ye ve hattâ S u l t a n A z i z ' i n o sıra­ d a bulunduğu Yıldız'a k a d a r gidip nümâyiş y a p a n b u çığırtgan güruhu Mir'at-ı ş ü û n â t » sâbihi M e m d u h P a ş a ş ö y l e t a s v i r e t m e k t e d i r : N

tt

« T u l l â b - ı m e d â r i s dûlâb-ı desâis i l e â d e t â b a ş d ö n m e s i n e — Şeyh-ül-islâm H a s a n E f e n d i ' y i

uğradıldığmdan

:

istemeyiz!

— M a h m u d Paşa sadârette d u r a c a k

mı?

makalâtiyle cem'iyyetler akdetmiş» l e r d i r ; f a k a t y a y g a r a b u n d a n ibaret kalmamış, s a d â r e t e p e k tabiî o l a r a k M i d h a t P a ş a ' y ı meşîhate Baş-mâbeynci Hâfız-Mehmet B e y ' i n « Ş e r r u l l â h » dediği e s k i Şeyh-ül-islâm Hayrullâh E f e n d i ' y i istemişlerdir: Mütercim-Rüşdi Paşa'yı d a istediklerinden bahsedilir. S u l t a n A z i z b i r bölük askerle bunları d e r h a l d a ğ ı t t ı r a b i l e c e ğ i h a l d e o y o l a g i t m e y i p işe e h e m m i y e t v e r m i ş , b u y a y g a r a l a r ı millî b i r g a l e y a n z a n n e d e r e k B a ş - m â b e y n c i H â f ı z - M e h m e t B e y ' l e S e r yâver H a l i l P a ş a ' y ı a y a k l a r ı n a g ö n d e r i p a r z u l a r ı n ı n i s ' a f e d i l e c e ğ i n i b i l d i r e r e k işi i ' z â m e t m i ş o l m a k l a t e n k i d e d i l i r . İşte b u n d a n d o l a y ı Ç a r ş a n b a g ü n ü b a ş l ı y a n n ü ­ mayişler C u m a günü k a b i n e değişikliğine k a d a r üç gün sürmüş ve hattâ «Talebe-iulûm,, g ü r û h u g e c e l e r i s o k a k l a r d a g e ç i r m i ş t i r . Gene b u sırada b i r takım müheyyiç şâyialar d a neşredilmiştir: Meselâ verâset usulünü d e ğ i ş t i r i p b ü y ü k o ğ l u Y u s u f i z z ü d d i n E f e n d i ' y i ' v a l i a h d ilân e t m e k istiy e n S u l t a n A z i z ' i n ahâliden muhâlefet g ö r d ü ğ ü t a k d i r d e i s t a n b u l ' a kırk b i n R u s a s k e r i g e t i r t e c e ğ i n d e n d e m v u r u l m u ş v e R u s s e f i r i m â h u t i g n a t y e f de M ü s l ü ­ manların Hıristiyanları keseceği hakkında bizzât o r t a y a attığı şâyiaya b i r c i d d i ­ y e t r e n g i v e r m e k ü z e r e s e f â r e t h â n s i n i n e t r â f m a b i r k a ç y ü z K a r a d a ğ l ı muhâfıs; k o ­ y u n c a A v u s t u r y a s e f i r i de k e n d i s i n i t a k l i d e t m i ş t i r ' ) . (X) Baş-Mâheynci Hâfız-Mehmet Beyim, «Hakaay&k-ül-beyân fî hakkt oenne-tmekân Sultan Abd-ül-Aziz Hân» ismindeki eseri işte bu risaleye karşı reddiye olarak yağılmıştır.

12 Mayıs = düncü sadâreti.

17 Kebî'ül-âhir, C u m a : Mütercim-Rüştü Paşanın dör­

( Âlî Paşa'nm ölümünden i t i b a r e n Bâb-ı-Âlî'de i k i hizip b e l i r m i y e başlamıştır M a h m u d N e d i m ve Sakızlı-Es'ad Paşalarla Şeyh-ül-islâm Hasan Fehmi Efendi gibi S u l t a n A z i z ' i n e m i r b e r l e r i vaziyetindeki şaraycı d e v l e t - a d a m l a r m a mukabil Mütercim-Rüşdi, Hüseyn A v n i ve M i d h a t Paşalarla eski Şeyh-ül-lslâm Hasan Hayrullâh E f e n d i g i b i Abd-ül-Aziz düşmanlığında i t t i f a k etmiş b i r muhâlif z ü m r e teşekkül etmiştir; S u l t a n A z i z ' i n f e l â k e t i n i el-birliği i l e h a z ı r l ı y a n b u i n t i k a m c ı ve k i n c i z ü m r e y e « E r k â n - ı - e r b e a » , « E r k â n - ı - m ü t t e f i k a » v e « E r k â n - ı - h a T » i s i m l e r i v e r i l i r . Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z « T a l e b e - i - u l û m » y a y g a r a s ı üzerine M ü t e r c i m - R ü ş d ü Paşa sadr-ı-a'zam olunca Hüseyn A v n i Ser-askerliğe, M i d h a t Paşa «Mecâlis-iA l i y e ' y e m e ' m u r , , ü n v â n i y l e n e z â r e t s i z n â z ı r l ı ğ a v e H a s a n H a y r u l l â h E f e n d i de M e ş i h a t m a k a m ı n a g e t i r i l m e k s u r e t i y l e « E r k â n - ı - e r b e a » a y n i k a b i n e d e birleştiril­ miştir: S u l t a n A z i z ' i n ç o k t e n k i d edilen b u gafletine sebep, b i r e r m e c i d i y y e y e so­ k a k ç ı ğ ı r t g a n l ı ğ ı y a p a n R u m e l i s o f t a l a r ı n ı n t e r t i p l i y a y g a r a l a r ı n ı millî b i r g a l e y a n z a n n e t m i ş o l m a s ı d ı r ! İşte b u n d a n d o l a y ı y e n i s a d r - ı - a ' z a m ı h u z u r u n a k a b u l e d i n c e : :

— S i z i h a l k istediğinden m e ' m u r

ettim!

demiş ve Rüşdü p a ş a d a i k i yüzlülükle d a l k a v u k l u k e d e r e k : — Efendimiz meresidir!

halk

bizi

ne

bilsün?

îştihâr-ı

nâmımız

teveccühât-ı

Şâhâneniz

se-

d e m i ş s e de p â d i ş â h s ö z ü n ü t e k r a r e t m e k s u r e t i y l e y e n i k a b i n e n i n k e n d i i'timâd i y l e iş b a s m a g e l m i ş o l m a d ı ğ ı m a n l a t m a k i s t e m i ş t i r . — B u d e ğ i ş i k l i ğ i n hârici s i y a s e t i t i b a r i y l e de b ü y ü k b i r e h e m m i y e t i v a r d ı r : M a h m u d N e d i m ' i n t e m s i l e t ­ tiği R u s s i y a s e t i y e r i n e M ü t e r c i m - R ü ş d ü , H ü s e y n A v n i v e M i d h a t P a ş a l a r ı n t e m ­ s i l e t t i k l e r i İngiliz s i y a s e t i k a a i m olmuş d e m e k t i r . — Mütercim-Rüşdü paşa'nm b u d ö r d ü n c ü s a d â r e t i « H a l i ' l e r v e iclâslar d e v r i » n e , y â n i S u l t a n A z i z , S u l t a n M u r a d ve S u l t a n H a m i d d e v i r l e r i n e m ü s â d i f t i r ) .

13 Mayıs =

18 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Berlin memorandomu.

( H e r s e k ı s y â n ı 1856 P a r i s m u a h e d e s i n d e i m z â l a r ı b u l u n a n « D ü v e l - i - M u a z z a m a » n m i k i d e b i r m ü d a h a l e s i n e v e s i l e teşkil e t m i ş v e B â b - ı - A l î ' n i n m i s k i n c e c e v a p l a n da b u m ü d â h a l e l e r e â d e t â m e ş r û b i r h a k m â h i y y e t i v e r m i ş t i r : Y u k a r ı k i s e n e n i n «20 A ğ u s t o s » v e b u s e n e n i n «31 Kânunusâni,, f ı k r a l a r m a b a k ı n ı z . O f ı k r a l a r d a g ö r d ü ­ ğümüz Decazes notasıyla A n d r a s s y / A n d r a ş i lâyihasından sonra zuhur eden «Selanik vak'ası» d a b u s e f e r k i B e r l i n m e m o r a n d o m u n a sebeb o l m u ş t u r . Bu « V a k ' a » için y u k a r d a b u s e n e v u k u â t m m « 6 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Berlin memorandomu 11 M a y ı s = 1 6 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü n ü B e r l i n ' d e n a n R u s başvekili Gortschakoff/Gerçakof, A l m a n baş-vekili B i s m a r k ve

topla­ Avus-

187S c= 1293

K R O N O L O J I

256 turya

bas-vekili

aldığı

rivayet

giltere,

Andrassy/Andraşi'nin

edüir.

1856

Paris

F r a n s a ve İtalya'nın

müşterek

muahedesinde

da tasvibine

eseridir;

imzâları

arzedilmiştir.

Gorçakof'un

bulunan Başlıca

kaleme

devletlerde» esasları

İn­

şöyle

sı­

ralanabilir : 1

_

Selanik vak'asınm

bilhassa

l i n d e n dolayı b u g i b i yerlere ket 2 —

îzmir

büyük

ve istanbul'da

d a tekerrür

devletlerin f i l o l a r gönderip

etmek

ihtimâ­

el-birliği i l e

hare­

etmeleri; Mevcut

gerginliğe

sebeb

olan

Bosna-Hersek

meselesinin

Andrassy

daki esaslara göre tesviyesi; 3 — Türkiye'nin A v r u p a ' y a karşı taahhütlerinin müşterek kefâlet altına

lâyihasmalınması;

4 — B o s n a - H e r s e k ' d e i k i a y l ı k b i r m ü t â r e k e ilâniyle T ü r k k u v v e t l e r i n i n m u a y y e n b i r n o k t a y a çekilmesi, tahribâtın t a z m i n i v e konsolosların ıslâhâtı mürâkabe

1293

OSMANLI

2 5 7

TARİHİ

H a y d a r M i d h a t B e y h e r ne k a d a r « H a l ' i n g a r a z - ı şahsîden i l e r i g e l m e d i ğ i n i i s b â t * için « T a b s ı r a - i i b r e t » i n 165 i n c i s a h i f e s i n d e k i h â ş i y e d e babasının Sadr-ı-a'zam Rüşdü Paşa'ya yazmış olduğu m e k t u b u n s u r e t i n i neşretmiş ve b u m e k t u p t a M i d ­ h a t P a ş a pâdişâhla görüşüp «Islâhât-ı cedide ve m u n t a z a m a » yapılmasını kabul ettirdiği için « T e b d i l - i h a r e k e t e t m e k » , yâni h a l i ' d e n v a z g e ç m e k teklifinde bu­ l u n m u ş s a d a , m e k t u b u n a l t ı n d a k i « S a f e r 93» t a r i h i b u t e z k i r e n i n u y d u r m a o l d u ğ u ­ n u göstermektedir; çünkü S a f er ayında sadr-ı-a'zam Rüşdü Paşa değil, M a n ı n a » Nedim Paşa'dır ve Mütercim-Rüşdü Paşa'nm sadâreti o t a r i h t e n i k i ay sonra «Rebî'ül-âhir» a y m a müsâdiftir : Y u k a r d a b u senenin «12 M a y ı s » f ı k r a s ı n a ba­ k ı n ı z . Z â t e n M a h m u d Celâlüddin P a ş a d a M i d h a t p a ş a ' n m S u l t a n A z i z ' e karşı «Husûmet-i zâtiyye» sinden bahsetmekte olduğu gibi, b i z z a t M i d h a t Paşa bile h â t ı r â t m d a b u n o k t a y ı i'tirâf e t m e k t e n ç e k i n m e m i ş t i r P a ş a ' y a g ö r e haî'in ea: mühim sebebi, «Erkân-ı-erbea»yı mecburiyyetle iş b a ş ı n a g e t i r m i ş olan pâdi­ şâhın i l k f ı r s a t t a bunları a z l e d i p M a h m u d N e d i m P a ş a ' y ı t e k r a r s a d â r e t e dâvet e d e c e ğ i n i n « T e c â r i b - i adîde i l e m e c z û m » o l m a s ı d ı r ! H a t t â , « M i r ' â t - ı H a k i k a t » d e M izâhâta göre S u l t a n A z i z o sırada M a h m u d N e d i m ' e sadâret t e k l i f etmişse de Rüşdi, Hüseyn A v n i ve M i d h a t «istanbul'dan teb'id» edilmedikçe k a b u l ' e d e m i yeceği cevabını almış ve b u mesele «Erkân-ı-erbea» n m Mâbcyn'deki adamla:. ; t a ­ r a f ı n d a n d e r h a l k e n d i l e r i n e yetiştirilmiştir. Z â t e n M i d h a t P a ş a ' n m e n b â r î z vasfı hissiyyâtına. m a ğ l û b i y y e t i n d e g ö s t e r i l i r : Y u k a r d a 1872 s = 1289 vukuâtmm „80/81 T e m m u z » fıkrasına bakınız. :

etmesi; 5 —Mütâreke

1876 =

müddeti

içinde

bunlar

yapılmadığı

takdirde

devletlerin

fi'len

mü­

dâhalesi. B u t e k l i f l e r i y a p a n üç imparatorluğun Şark siyasetleri i n g i l i z politikasına u y m a ­ dığı için i n g i l t e r e h ü k ü m e t i 15 M a y ı s = 2 0 R e b î ' ü l - â h i r P a z a r t e s i g ü n ü k a t ' î b i r . l i s a n l a ' r e d c e v a b ı v e r i n c e iş s u y a d ü ş m ü ş , b u n u n l a b e r a b e r İ t a l y a i l e F r a n s a k a ­ b u l e t t i k l e r i için b e ş d e v l e t n â m ı n a 30 M a y ı s = 6 C u m â d a - l - û l â Salı g ü n ü mem o r a n d o m u n Bab-ı-ÂH'ye tebliği kararlaşmışsa d a o günün Türkiye'de saltanat tebeddülüne tesadüf e t m e s i n d e n dolayı b u müdhiş müdâhale hiç b i r z a m a n t a t b i k edilememiştir).

30 Mayıs = 6 Cumâda-l-ûlâ, Salı: Sultan Ahdül-Aziz'm îaaî'i. ( S u l t a n A z i z « E r k â n - ı - E r b e a » d e n i l e n d ö r t kişinin ş a h s î k i n v e g a r a z ı n d a n d o l a y ı t a h t ı n d a n indirilmiştir Bunlardan Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi Paşa Sultan M e c i d devrinde pariadıktan s o n r a S u l t a n A z i z devrinde i k i d e f a Sadârette v e üç defa S e r - a s k e r l i k t e bulunmuş o l m a k l a beraber m a ' z u l i y y e t fasılaları u z u n sür­ m ü ş o l d u ğ u için p â d i ş â h a diş b i l e m i ş b i r « A y y â r - ı e f s u n k e r » d i r ; M a h m u d C e l â ­ l ü d d i n P a ş a ' y a g ö r e işte b u n d a n d o l a y ı « P â d i ş a h d a n m ü n f a i l v e s a r a y a l e y h i n d e k i f i k i r l e r e mütemâyil» d i r , hattâ h a l ' i n d e n s o n r a b i r gün Bâb-ı-Âlî'de toplanan M r mecliste: :

— A h d - i saltanatında o n b i r sene m a ' z u l

bulundum!

d i y e h u s û m e t i n i n s e b e b i n i ilândan b i l e ç e k i n m e m i ş t i r ; f a k a t d e v e k i n i y l e meş­ h u r olan Ser-asker Hüseyn Avni o h u s u s t a M ü t e r c i m - R ü ş d i ' y i de, « E r k â n - ı - e r b a » n m d i ğ e r i k i s i n i de g ö l g e d e b ı r a k ı r : K a l b i n d e k i n d e n b a ş k a h i ç b i r h i s s e y e r b u l u n m ı y a n b u a m a n s ı z a d a m ı n d o l a m b a ç l ı ş a h s i y y e t i için y u k a r d a 1874 = 128© v u k u â t m m «15 Ş u b a t » f ı k r a s m a b a k ı n ı z . H ü s e y n A v n i işte o f ı k r a d a b a h s i g e ­ ç e n b i r k a d ı n m e s e l e s i n d e n v e 1871 = 1288 v u k u â t m m « 2 5 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r ­ düğümüz t a r d i y l e n e f y i n d e n dolayı yıllardanberi pâdişâhtan i n t i k a m almıya ç a ­ lışmakta, h a l ' i n i ve hattâ t e l m i s m i n i tasarlamaktadır! B u t a r i h t e n 1 sene, 1 a y , 6 gün evvel sadâretten a z i l üzerine tedâvi bahânesiyle L o n d r a ' y a gittiği z a m a n S u l ­ t a n A z i z ' i n hal'ine i n g i l i z vükelâsının m u v a f a k a t l e r i n i i s t e m e k t e n bile çekinmemiş­ t i r : 1875=1290 v u k u â t m m «25 N i s a n » fıkrasına bakmız. B u n u n sebebi, R u s t a r a f dârı olan M a h m u d N e d i m ' i iş b a ş ı n a g e t i r m i ş o l m a s ı n d a n d o l a y ı İ n g i l t e r e ' n i n a r ­ tık S u l t a n A z i z ' d e n yüz çevirmiş olmasıdır. H e r halde Hüseyn A v n i hâricî s i y a s e t i bile şahsî k i n v e g a r a z ı n a âlet e t m e k t e n ç e k i n m i y e c e k k ı r a t t a b i r m a h l û k t u r . B u n u n işte b ö y l e o l d u ğ u n d a u m u m i y e t l e i t t i f a k e d i l i r . B â z ı m e n b â l a r d a M i d h a t p a ş a ' n m y a l n ı z m e ş r u t i y e t s e v d â s i y l e b u işe k a r ı ş t ı ğ ı n ­ d a n v e h i ç b i r şahsî h i s s e k a p ı l m a d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r : S u l ­ t a n A z i z d e v r i n d e k i i l k s a d â r e t i n d e n 2 a y , 19 g ü n d e a z l e d i l i v e r m e s i i ç i n e i ş l e m i ş v e h a t t â h â t ı r â t m d a 3 7 s e n e l i k m e ' m u r i y y e t h a y a t ı n d a « i l k infisâli» olduğundan b a h s e t m i ş t i r ! S a r a y d a k i o r t a - o y u n l a r ı .da yapılan vükelâ t a k l i t l e r i n d e n bütün « E r k â n - ı - e r b e a » g i b i o d a ç o k mütes s i r d i r . P a ş a n ı n hâtırâtını n e ş r e d e n ©ğta A l i

« E r k â n - ı - e r b e a „ n m d ö r d ü n c ü s ü de S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n e f e t v â vermiş olmakîa meşhur Şeyh-ül-islâm H a s a n Hayrullâh E f e n d i ' d i r < M a h m u d Celâlüddin Paşa bu nankör ve seeiyyesiz yobazı «Sultan Abd-ül-Aziz'in imamlığında bulunarak mizâca hoş g i d e c e k m u k a l l i d l i k l e r ve fassallıklarla kat'-ı merâtib etmiş âlim kı­ y a f e t i n d e b i r câhil-i c e s u r v e c i b i l l e t - i redîe v e ef'âl-i rezîle i l e m e ş h u r » göster­ diği g i b i , B a ş - M â b e y n c i H â f ı z - M e h m e t B e y de « H u k u k - ı u b û d i y y e t v e n & n - u - n e m e k i b i l m i y e n câhil v e c e s u r H a y r u l l â h y a h u t Şerrullâh hâini» d e m e k t e d i r ! Sul­ t a n A z i z d e v r i n d e k i i l k m e ş î h a t i n d e n b i r a y , s e k i z g ü n içinde azledilmiş o l d u ğ a için p â d i ş â h a g a r a z b a ğ l a m a s ı p « k tabiîdir, i ş t e b u n d a n d o l a y ı b u s e f e r k i îlîîas* meşîhatinde «Hıfz-ı ikbâl içün kazıyye-i ittifâkıyyeye h i d m e t » ettiğinden bahse­ d i l i r . «Mir'at-ı şüûnât» d a S u l t a n A z i z ' i n b u a d a m hakkında şöyle b i r sözü v a r ­ dır : — Hayrullâh E f e n d i b i z i m dâirede i k e n «Müfsid i m a m » derler i d i ! Rüşdî P a ş a ' ­ n m t a v s i y e s i y l e şimdi Şeyh-ül-islâm n a s b e y l e d i k A l l a h vere b i r halt etmeseydi! «Erkân-ı-erbea» içinde yegâne meşrutiyet tarafdârı M i d h a t paşa'dır Diğerleri­ n i n mutlakıyyetçiliğinde u m u m i y y e t l e i t t i f a k edilir. B u noktayı M i d h a t Paşa biie h â t ı r â t m d a i'tirâf e t m e k t e d i r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı b u p a ş a m u t l a k ı y y e t ç i l e r i e el­ birliği e d e r k e n meşrutiyetçilik kanâatinden fedâkârlık etmiye bile râzı olma»t u r ! H a l ' i n a s k e r î c e p h e s i n i i d a r e etmiş o l a n M e k â t i b - i - A s k e r i y y e n â z ı n Süley­ m a n Paşa «Hiss-i inkılâb» i s m i n d e k i eserinde v a k ' a d a n s o n r a k i ' meşrutiyet m ü n â ­ kaşalarından bahsederken Mütercim-Rüşdi ve Hüseyn A v n i Paşaların muhalefet­ lerine temâs ettikten sonra M i d h a t Paşa'nm da onlara uyduğunu söyle a n l a ­ tır ( S . 60) : :

:

« M i d h a t P a ş a lisânından dahî ( B u i k i m ü t t e f i k - î m ü s t e b i d d e k a r s ı n e yapayım? ü ç ü m ü z b i r b i r i m i z i n k a v l i n e ittibâa söz vermiş i d i k ! ) kelime-î a c z - t e t i m m e s î n den b a ş k a s ö z sudûr e t m e d i » . O n u n için S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n i m e ş r u t i y e t e d o ğ r u bir hamle gibi göstermek k a t ' i y y e n doğru d e ğ i l d i r : A l e l - u s u l « V a t a n » , «Millet» ve «Devlet» gibi vaMısfc k e l i m e l e r l e süslenen b u k a r a n l ı k iş, k a n â a t i n d e n f e d â k â r l ı k e t m i ş b i r meşrutî... yetçi ile üç k o y u mutlakıyyetçinin müşterek b i r k i n ve g a r a z uğrunda el-birîigî e d e r e k işledikleri b i r şahsî i n t i k a m işidir. B â z ı m e n b â l a r d a « E r k â n - ı - e r b e a » n ı n b ü y ü k sırrı, h a l ' e t e ş e b b ü s edilinceye ka­ d a r k e n d i a r a l a n n d a k a l m ı ş g i b i g ö s t e r i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r Bahriye ııâzmK a y s e r i l i - A h m e d P a ş a müstesnâ o l m a k üzere diğer vükelâdan g i z l i tutulmuş o l ­ m a k l a b e r a b e r , b i r i k i s e n e d i r b u işe b i r ç o k k i m s e i m â l e edilmiştir, i l k mwt&:

258

K R O N O L O J İ

1876 t = 1293

sabbis Hüseyn A v n i ve kıdem i t i b a r i y l e i k i n c i s i de M i d h a t P a ş a ' d r r : Bunlar Sadr-ı-a'zam Rüşdi p a ş a ile Şeyh-ül-îslâm Hayrullâh E f e n d i ' y i son z a m a n l a r d a e l d e etmişlerdir. H ü s e y n A v n i P a ş a ' n m s a d â r e t t e n a z l i ü z e r i n e y a p t ı ğ ı n ı 1875 c = 1292 v u k i ı â t ı n m «25 N i s a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z A v r u p a s e y a h a t i n d e P a r i s ' e uğradığı z a m a n görüşmüş olduğu C h a r l e s M i s m e r ' i n «Souvenirs du monde mu¬ s u l m a n » i s m i n d e k i e s e r i n i n 273 ü n c ü sahifesindeki i z a h a göre, bu i l k müteşeb­ b i s i n d a h a o z a m a n elde e t m i ş o l d u ğ u t a r a f darların sayısı 62 y i b u l m u ş t u r ! O z a m a n d a n b e r i g e ç e n b i r sene içinde b u m ı k d â r m f a z l a l a ş m ı ş o l m a k ihtimâli de v a r ­ d ı r : Yalnız bunların i s i m l e r i b e l l i değildir. M a l û m o l a n l a r , teşebbüse geçildiği z a ­ m a n r o l o y n a m ı ş olanlardır v e z â t e n bunların ç o ğ u d a s o n g ü n l e r d e elde edilmiş olan k u m a n d a n l a r l a z a b i t l e r d i r : Meselâ Süleyman P a ş a ' n m «Hiss-i inkılâb» m a n a z a r a n Hüseyn A v n i Paşa meşhur Dâr-ı Şûrây-ı Askerî r e i s i müşir R e d i f P a ­ ş a ' y ı b u s o n s e r - a s k e r l i ğ i e s n â s m d a elde e t m i ş t i r . E n b ü y ü k r o l ü o y n ı y a n Sü­ l e y m a n P a ş a ' y ı d a R e d i f P a ş a i k n â ' e t m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e R e d i f v e S ü l e y ­ m a n p a ş a l a r 1/2 C u m â d a - l - û l â t = 2 5 / 2 6 M a y ı s Perşenbe/Cuma gecesi Hüseyn A v n i Paşa'nm Kuzguncuk'daki y a l ı s ı n a g i d e r e k işin a s k e r î c e p h e s i n i müzâkere etmişlerdir. B u vaziyete göre h a l ' i n r u h u mesâbesinde b u l u n a n Süleyman Paşa b i l e a n c a k b e ş o n g ü n e v v e l elde e d i l m i ş d e m e k t i r . Hüseyn A v n i ' n i n son günlerde K a y s e r i l i - A h m e d Paşa ile R e d i f Paşa'dan başka b i z z a t elde e t m i ş o l d u ğ u t a r a f d a r l a r m e n m ü h i m l e r i k e n d i bacanağı olan Dâr-ı Şûrây-ı Askerî âzâsmdan Mir-i-livâ Hüseyn -Sabri Paşa, sonraları f e r i k o l a n M i r - i l'ivâ M ö s y ö - N e c i b P a ş a . S e r - a s k e r l i k s e r - y â v e r i M i r a l a y M u s t a f a B e y v e s o n r a d a n ferikliğe k a d a r yükselen Hâssa meclisi âzâsmdan M i r a l a y Hacı-Râşid B e y ' d i r . Bahriye nâzın K a y s e r i l i - A h m e d Paşa da donanma kumandanlığında bulunan B a h r i y e m i r - i - l i v â s ı A r i f p a ş a ' y ı elde e t m i ş t i r . _

B u e m r - i h a y r a çarşaf k a d a r fetvâ y a z a r ı m !

diyen Fetvâ-emini F i l i b e l i K a r a - H a l i l E f e n d i i s m i n d e k i seciyyesiz kazaskeri de M i d h a t P a ş a ' n m elde e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . E s k i Sadr-ı-a'zam Şirvâni-zâde R ü ş d ü P a ş a ' n m küçük kardeşi olan sâbık i s t a n b u l kadısı k a z a s k e r Şirvânî-zâde Ahmed Huİûsi E f e n d i ' y i de Ş e y h - ü l - î s l â m H a y r u l l â h E f e n d i i k n â ' e t m i ş t i r . M i d h a t Paşa'nm en mühim f a a l i y e t i v e l i a h d M u r a d E f e n d i ile olan g i z l i muha­ b e r e s i n d e gösterilir : B i r h a y l i z a m a n d ı r d e v a m e d i p d u r a n b u m u h a b e r e d e vâ­ sıta ittihâz ettiği a d a m l a r şâir Z i y â B e y / P a ş a i l e M u r a d E f e n d i ' n i n s a r r a f ı H r i s t a k i v e a s l e n İ t a l y a n o l a n hususî h e k i m i D o k t o r Capoleone/Kapolyon'dur. Nüfuz i y l e meşhur Y e n i k a p u M e v l e v î h â n e s i ş e y h i O s m a n E f e n d i ' n i n de M i d h a t P a ş a delaletiyle hal'e tarafdâr olduğundan bahsedilir. îşin askerî cephesinde en mühim ıolü oynıyan şahsiyyet, sonradan müşirliğe k a d a r yükselerek R u m e l i h a r b orduları umum-kumandanlığında b u l u n a n ve ilmî sâhada d a «Tarih-i â l e m » , «TJmdet-ül-hakayık» ve «Mebâni-l-inşâ» gibi eserle­ riyle şöhret b u l a n Mekâtib-i-Askeriyye n â z ı n mir-i-livâ Süleyman Hüsni Paşa'dır. Ç o k s a m i m i b i r m e ş r u t i y e t ç i o l a n v e sırf millî v e v a t a n î h i s l e r l e b u işe g i r i ş e n zavallı S ü l e y m a n p a ş a s e r - a s k e r H ü s e y n A v n i P a ş a t a r a f ı n d a n m e ş r u t i y e t h a k k ı n d a b i r t a k ı m m ü p h e m v a i t l e r l e nasıl a l d a t ı l m ı ş o l d u ğ u n u « H i s s - i i n k ı l â b » i s m i n d e k i e s e r i n d e b i z z â t anlatır. S ü l e y m a n P a ş a ' n m elde ettiği zâbitler, e n m U h i m v a z i f e l e r i d e r - u h d e e d e n kıt'a, kumandanlarımla M e k t e b - i - H a r b i y y e z a b i t l e r i d i r : Bunların da en mühimmi is­ t a n b u l Merkez-kumandanı mir-i-livâ M u s t a f a Seyfi Paşa'dır; Mekteb-i-Harbiyye z â b i t l e r i içinde b i l h a s s a m e k t e b i n D â h i l i y y e m i r a l a y ı A h m e d Hıfzı B e y ' d e n ve edebî eserleriyle mâruf Erkân-ı-harb kolağası Manastırh-Rif'at E f e n d i ile son­ raları f e r i k rütbesiyle Işkodra v a l i s i o l a n kolağası B e d r i E f e n d i ' d e n bahsedilir. G e n e S ü l e y m a n P a ş a t a r a f ı n d a n T a ş - k ı ş l a ' d a elde e d i l i p k ı t ' a l a r m m b a ş ı n d a D o l m a b a h ç e sarayını m u h a s a r a ederek h a l ' i t e ' m i n eden z a b i t l e r i n b a ş l ı c a l a n da H â s s a b e ş i n c i T a l î a t a b u r u binbaşısı İ z z e t E f e n d i , H â s s a b i r i n c i a l a y i k i n c i t a ­ b u r binbaşısı E d h e m B e y , H â s s a d ö r d ü n c ü Talîa t a b u r u b i n b a ş ı s ı O s m a n Ağa, Tarabya ve Büyükdere telgrafhanelerini işgal eden tstinye k a r a k o l yüzbaşısı H a l i l Ağa ve veliahd M u r a d Efendi'nin adamlanndan olup vak'anın günüyle s a -

1876 =

1293

OSMANLI

TARİHİ

259

a t i n i kendisine h a b e r vermiş o l a n Hâssa beşinci Talîa t a b u r u b i r i n c i yüzbaşısı N e c i b E f e n d i ' d i r .Tabiî b ü t ü n b u k ü ç ü k rütbeli z â b i t l e r m â h u t «Erkân-ı-erbea» g i b i k i n v e g a r a z l a d e ğ i l , t ı p k ı zavallı S ü l e y m a n P a ş a g i b i v a t a n v e h a m i y y e t h i s ­ l e r i y l e i y i b i r ş e y y a p t ı k l a r ı n a i n a n a r a k k e l l e y i k o l t u ğ u n altına a l m ı ş l a r d ı r . Teşebbüsün t e s i r i i k i sebeple izah edilir Biri «Erkân-ı-erbea» n m saraydaki adamlarından g i z l i c e h a b e r aldıklarına g ö r e S u l t a n A z i z ' i n kendilerini azledip M a h m u d N e d i m Paşa'yı sadârete ve e s k i s e r - a s k e r Derviş P a ş a y ı d a t e k r a r s e r ­ askerliğe tâyin e t m e k üzere kat'î kararını vermiş olmasıdır; b i l h a s s a b u n d a n d o ­ layı « P a ş a l a r ı n c a n b a ş l a r ı n a s ı ç r a y ı p t e v a k k u f z a m a n ı geçti diyerek» hemen f a a l i y e t e giriştiklerinden bahsedilir. İkinci sebep de b u t a r i h t e n o n s e k i z gün e v v e l « T a l e b e - i - u l û m » u n ü ç g ü n süren m ü r e t t e p n ü m â y i ş l e r i üzerine «Erkân-ıe r b e a » iş b a ş ı n a g e l i n c e pâdişâhın B a ş - m â b e y n c i H â f ı z - M e h m e t B e y ' i B â b - ı - M e şîhat'e gönderip ulemâyı t o p l a t a r a k b i r d a h a öyle b i r münasebetsizlik olduğu t a k d i r d e d ü ş m a n için h a z ı r l a d ı ğ ı o r d u y l a d o n a n m a y ı k e n d i l e r i n e karşı kullana­ c a ğ ı n ı t e b l i ğ e t t i r m e k s u r e t i y l e bütün i l m i y y e z ü m r e s i n i t e h d i d e t m i ş o l m a s ı d ı r : Şeyh-ül-îslâm H a s a n Hayrullâh E f e n d i meseleyi derhal Hey'et-i-vükelâ'ya a r z e t m i ş , h ü k ü m e t u l e m â lisânından p â d i ş â h a b i r n e v i i s t i ğ f a r n â m e y a z d ı r m ı ş , f a ­ k a t b u m ü d h i ş t e h d i t « H a v â s s - ı v ü k e l â » y ı p e k tabiî o l a r a k b ü y ü k b i r telâşa d ü ­ şürmüştür. :

E f k â r - ı - u m u m i y y e y e k a r ş ı h a l ' e b i r meşrûiyy'et şekli v e r m e k ve b i l h a s s a halkı S u l t a n A z i z ' d e n s o ğ u t m a k üzere ustalıklı b i r p r o p a g a n d a y a p ı l m a k t a d a kusur e d i l m e m i ş t i r : M e s e l â p â d i ş â h ı n v e r â s e t usulünü d e ğ i ş t i r i p b ü y ü k o ğ l u Y u s u f î z züddin E f e n d i ' n i n yeliahtliğini t e ' m i n için i s t a n b u l ' a k ı r k b i n kişilik, b i r R u s o r ­ dusu getirteceği ve devlet haiznesinde beş p a r a olmadığı halde s a r a y hazinesinde e l l i m i l y o n l i r a m e v c u d o l d u ğ u şeklindeki ş â y i a l a r h e p işte b u m e n f i propaganda mahsulleridir. B i r de b i r m i l y o n liralık b i r r ü ş v e t m e s e l e s i v a r d ı r : Y u k a r d a 1875 = 1292 v u ­ k u a t ı n ı n «6 Teşrinievvel,, f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z « T e n z i l - i fâiz» kararının hem h â r i ç t e , h e m dâhilde hâsıl ettiği sû'-i-te'siri i z â l e için b i r L o n d r a b a n k a s ı y l a m ü ­ z â k e r e y e g i r i ş i p « T e v h î d - i d ü y u n » şeklinde b i r m u â m e l e yaptırmaya kalkışmış o l a n M a h m u d N e d i m p a ş a g ü m r ü k , tütün, t u z v e s a i r e r ü s û m i y l e 7 - 8 v i l â y e t a ' ş â r ı m k a r ş ı l ı k g ö s t e r m e k s u r e t i y l e işi b i r e c n e b i «Şirket-i iltizâmiyye» sine o t u z sene m ü d d e t l e ihâle e t m i y e k a r a r v e r m i ş v e b u m u â m e l e d e ı ı k o m i s y o n is­ m i y l e a l ı n a c a k b i r m i l y o n l i r a için Y u n a n l ı s a r r a f Z a r i f i ' d e n aldığı t a a h h ü t se­ n e d i n i n t e r c e m e s i n i de S u l t a n A z i z ' e t a k d i m e t m i ş t i r . B a ş - m â b e y n c i H â f ı z - M e h ­ met B e y ' e göre b u paranın pâdişâha tahsis edilmesine sebep, hünkârın «Tahsisât-ı H ü m â y u n l a r ı n d a n o l a r a k A v r u p a ' y a t o p vesâire siparişleri» yapılmış ve «Tenzil-i fâiz» kararından dolayı pâdişâhın b i r müddet evvel «Bir çok zararlara» uğratılmış olmasıdır. Mütercim-Rüşdi Paşa sadr-ı-a'zam olunca S u l t a n A z i z bu senet tercemesini Mâbeyn Baş-kâtibi Atıf B e y ' l e kendisine göndermiş, Mahmud Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e m u â m e l e y a p ı l d ı ğ ı t a k d i r d e « v i k a y e - i i s t i f â d e s i » n i e m ­ r e t m i ş v e H â f ı z - M e h m e t B e y ' e g ö r e de « D e v l e t v e m i l l e t ç e hayırlı o l u p d a m e v kı'-i icrâya k o n u l a c a k o l u r s a zinhâr aldanmasunlar gibi bir îrâde-i-Seniyye„ t e b l i ğ ettirmiştir. H a l i " v a k ' a s m d a S u l t a n A z i z ' i l e k e l e m e k için M ü t e r c i m - R ü ş d i P a ş a ' n m h e r k e s e g ö s t e r d i ğ i m e ş h u r s e n e t işte b u d u r . H a l ' i n g ü n ü y l e s a a t i b i r i k i k e r e d e ğ i ş m i ş v e n i h a y e t b u Salı g ü n ü yapılmasına k a r a r verilmiştir: Dolmabahçe'nin v e l i a h d dâiresinde b u l u n a n M u r a d Efendi'ye a s k e r s a r a y ı k u ş a t ı n c a k e n d i l i ğ i n d e n dışarı ç ı k m a s ı t e k l i f edilmişse de k a t ' i y y e n k a b u l e t m e y i p a s k e r i n s a r a y a g i r e r e k k e n d i s i n i dışarı ç ı k a r m a s ı n d a ısrâr e t m i ş ­ t i r ; b u n u n sebebi, m u v a f f a k olunamadığı t a k d i r d e k e n d i s i n i S u l t a n A z i z ' e karşı k a b a h a t s i z g ö s t e r m e k i s t e m e s i d i r ! « E r k â n - ı - e r b e a » n m i l k ö n c e ezânî s a a t 5=zev â l î 12,32 de h a r e k e t e g e ç i l m e s i n i i s t e m e l e r i de a y n i s e b e p l e d i r : Onlar da m u ­ vaffak olamamklan takdirde meseleden hiç b i r h a b e r l e r i olmayıp Bâb-ı-Alî*de ç a l ı ş m a k l a m e ş g u l o l d u k l a r m d a n b a h s e d e r e k k a b a h a t i zavallı a s k e r l e r e yükle­ m e k s u r e t i y l e işin içinden s ı y r ı l ı v e r m e k için ö y l e b i r s a a t t â y i n e t m i ş l e r d i r ! F a ­ k a t askerî harekâtın i d a r e s i n i der-uhde etmiş o l a n Süleyman P a ş a o s a a t i n t e h -

1876 =

260

1876 =

K R O N O L O J İ

1293

l i k e l i o l a c a ğ ı n ı s ö y l i y e r e k şiddetle i'tirâz e t m i ş v e n i h a y e t s a b a h a k a r ş ı h e r k e s u y k u d a y k e n y a p ü m a s ı k a b u l e d i l e r e k ezânî s a a t 9 = z a v â l î 4,34 d e harekete geçilmesi kararlaşmıştır. H e r k e s g i b i S u l t a n A z i z de o s a a t t e d e r i n b i r s a b a h u y k u s u içinde b u l u n d u ğ u için h a b e r i b i l e o l m a d a n adetâ el-çabukluğu i l e hal'edilivermiştir büyük bir kısmı Taş-kışladan gelmiş olan t a b u r l a r l a M e k t e b - i - H a r b i y y e ' n i n 300 k a d a r t a ­ lebesi Do'lmabahçe'yi h e m e n çevirmiş, d o n a n m a g e m i l e r i y l e kayıkları da deniz tarafmı tutmuş ve Mekâtib-i-Askeriyye nâzın Süleyman Paşa d a k a r a d a k i m u hâsara k u v v e t l e r i n e k u m a n d a etmiştir. O sırada «Erkân-ı-erbea» ile Dâr-ı-Şûrâ r e i s i R e d i f P a ş a s e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşa'mn K u z g u n c u k ' d a k i yalısındadır: S a b a h a karşı b u n l a r d a n Mütereim-Rüşdi v e ' M i d h a t paşalarla Şeyh-ül-lslâm Hayrullâh E f e n d i Bâb-ı-Ser-askerî'ye git­ m e k üzere kayıkla Bahçekapısına, Hüseyn A v n i v e R e d i f Paşalar d a Doîmabahçe'ye g i t m e k üzere Salıpazarma çıkmışlardır. R e d i f P a ş a u m u m î harekâtı tâkib e t m e k üzere D o l m a b a h ç e k a r a k o l u n a girmiş ve H ü s e y n A v n i P a ş a d a y e n i pâdi­ şâhı alıp S e r - a s k e r k a p u s u n a g ö t ü r m e k ü z e r e a r a b a d a b e k l e m i ş t i r . S ü l e y m a n P a ş a v e l i a h d i n y u k a r d a b a h s e t t i ğ i m i z şerâitini y e r i n e g e t i r e r e k saraya g i r m i ş , m e r d i v e n b a ş ı n d a k i s o f a d a b e k l i y e n M u r a d E f e n d i ' n i n ö n ü n e d ü ş ü p dışarı ç ı k a r m ı ş , k a p u n u n ö n ü n d e n i t i b a r e n b ü t ü n a s k e r s e l â m a d u r m u ş v e tanı işte o s ı r a d a a r a b a s ı y l a y a k l a ş a n H ü s e y n A v n i tarihî b i r t e r b i y e s i z l i k e d i p ü ç k ı t ' a ü z e ­ r i n d e k i m u a z z a m i m p a r a t o r l u ğ u n y e n i padişahını a r a b a d a n i n m i y e l ü z u m g ö r m i y e rek : :

— Buyurun! d i y e y a n m a a l m a k küstahlığını irtikâb etmiştir. M u r a d E f e n d i a r a b a y a r i v a y e t e göre Hüseyn A v n i Paşa kendisine tabancasını v e r i p :

girince

bir

— E ğ e r hayatınız tehlikede kalırsa b u t a b a n c a ile evvelâ k u l u n u z u öldürünüz! g i b i b i r ş e y s ö y l e m i ş v e d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de t a b a n c a y ı v e l i a h d i n a ğ a l a ı ı n d a n b i r i t a k d i m e t m i ş t i r . M u r a d E f e n d i ' y i ü r k ü t e n i k i n c i h â d i s e de kendisiyle y a n m d a k i ser-askeri tanımıyan S u r i y e l i a s k e r l e r i n : —

Yasak!

diye süngüye davranmalarıdır; a r a p ç a b i l e n b i r z a b i t k i m olduklarını söyledik­ ten sonra a r a b a k o r d o n d a n dışarı ç ı k a b i l m i ş v e i ç i n d e k i i k i y o l c u ç o k şiddetli b i r y a ğ m u r altında D o l m a b a h ç e c â m i i n i n y a n ı n d a k i r ı h t ı m a i n i p o r a d a bekliyen üç çifte k a y ı ğ a binmiştir. B i r a z açıldıktan sonra s e r - a s k e r i n beş-çiftesine ve ondan s o n r a d a tersâne çatanasına a k t a r m a e t t i k l e r i n d e n v e hattâ s e r - a s k e r bir z ı r h l ı y a y a k l a ş m a k istediği h a l d e M u r a d E f e n d i ' n i n ş ü p h e l e n d i ğ i için müsâade e t m e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . V e l i a h d i n s i n i r l e r i n i b o z a n i l k a k s i l i k l e r işte bunlardır. H e r halde y e n i pâdişâhın S i r k e c i i s k e l e s i n d e n b i r k i r a arabasıyla S e r - a s k e r k a ­ p u s u n a «Dehşet ve haşyet içinde» vâsıl olduğu muhakkaktır Aşağıki fıkraya da bakınız. :

S u l t a n A z i z ' i h a l ' e d e b i l m e k için e f k â r - ı - u m u m i y y e y e k a r ş ı b i r t a k ı m y a l a n l a r v e iftirâlar u y d u r u l a r a k t e r t i b e d i l e n m e ş h u r f e t v a m u h t e l i f m e n b â l a r d a b i r t a k ı m k e l i m e değişikliklerine u ğ r a m a k t a d ı r v e h a t t â s o n u n d a n b i r i k i k e l i m e eksiktir; Ibn-ül-Emin'in «T.T.E.M.»nda f a k - s i m i l e s i n i neşrettiği hakikî m e t i n şöyledir: «Emir-ül-Mü'minîn olan Z e y d muhtell-üş-şuûr ve unıûr-ı siyâsiyeden bî-behre olup emvâl-i mîriyyeyi mülk-ü-milletin tâkat ve tahammül edemiyeceği mertebe masârif-i nefsâniyyesine s a r f v e umûr-ı d i n i y y e ve dünyeviyyeyi ihlâl-ü-teşviş v e mülk-ü-milleti t a h r i b edip bakaası mülk-ü-müiet hakkında muzırr olsa hal'i lâzım olur m u ? «Beyan b u y r u l a . El-cevâb: Allâhu Teâlâ a'lem O L U R » . Neşrinden i t i b a r e n b i r çok tenkitlere uğramış olan b u çürük fetvâda S u l t a n A z i z ' e i s n â d e d i l e n c i n n e t , siyasî cehâlet, u m û r - ı d i n i y y e y i ihlâl v e mülk-ü-mil­ l e t i t a h r i b iftirâlanyla b a k a a s m m mülk-ü-millet için muzır olacağı hakkındaki iddiâ k a t ' i y y e n d o ğ r u değildir : Fetvâ-emini K a r a - H a l i l E f e n d i ' y i konağına celbed i p b u fetvâyı yazdırmış o l a n M i d h a t Paşa, s o n r a d a n Tâif'de yazdığı hâtırâtıfım

1293

OSMANLI

TARİHİ

261

« T a b s ı r a - i i b r e t » i s m i n d e k i b i r i n c i c i l d i n i n 150 n c i s a h i f e s i n d e â d e t â k e n d i e s e r i demek olan hali' fetvâsmı bizzat tekzib ederek: « S u l t a n A b d - ü l - A z i z âkil v e f a t î n v e b a y ı r h â h - ı d e v l e t v e â l î h i m m e t b i r z â t o l ­ d u ğ u v e d e v l e t v e m e m l e k e t i n hüsn-i idâresi k a n u n v e n i z â m , i l e o l m a k l â z ı m g e l e c e ğ i n i c ü m l e d e n z i y â d e bildiği h a l d e sonradan nasılsa t e b d i l - i a h l â k ederek ulüvv-i h i m m e t y e r i n e k i b r - ü - a z a m e t k a a i m o l m u ş v e hisabsız s a r f i y y â t - u - i s r â fât kapuları açılmış ve hele A l î p a ş a ' n m vefâtını müteâkıb M a h m u d N e d i m P a ­ ş a ' m n s a d â r e t e v ü r û d i y l e hâl bütün b ü t ü n t e g a y y ü r e t m e s i y l e kavânîn ve nizâm â t hükümsüz k a l u p umûr-ı devletde b i r çok sû'-i-istimâlât m e y d a n almış» o l d u ğ u n d a n b a h s e t m e k s u r e t i y l e S u l t a n A z i z ' i n m a h u t f e t v â d a iddiâ edildiği' g i b i «muhtell-üş-şuûr» olmayıp «Akıl ve fatîn» olduğunu, «Umûr-ı siyâsiyyeden bibehre» olmayıp devlet idaresini «Cümleden ziyâde bildiği» n i , «Mülk-ü-milleti t a h r i b etmiş» olmayıp «Hayır-hâh-ı devlet ve âlî-himmet b i r zât olduğu» n u v e n i h a y e t son zamanlarındaki israflarıyla kanunsuzluklarının m e s ' u l i y y e t i de A l î P a ş a ' m n ö l ü m ü n d e n s o n r a iş başına g e l e n M a h m u d N e d i m ' e â i d o l d u ğ u n u b ü t ü n v u z û h i y l e i'tirâf e t m e k t e d i r ! G e n e M i d h a t P a ş a h â t ı r â t m ı n « M i r ' â t - ı h a y r e t » i s ­ m i n d e k i i k i n c i c i l d i n i n 7 n c i sahif esinde de: «Hâkan-ı

müşarünileyh

zeki

ve

âkil

olmasıyla

mülkün

ve

tebea-i

devletin

eski

v a k i t l e r g i b i i d a r e s i m ü m k ü n olamıyacağım b i l m e z değil» d e d i k t e n s o n r a , işte b u « z e k i v e âkil z â t » i n m u t l a k ı y y e t zihniyetinden ve b i r kısım halkın d a k e n d i s i g i b i düşündüğünden b a h s e t m e k t e d i r ! «Erkân-ı-erbea,» işte b u « A k ı l » , « Z e k i » v e « F â t î n » z â t e c i n n e t isnâd e t m e k t e n ç e k i n m e m i ş l e r d i r ! B u meselede M i d h a t Paşa g i b i «Bâb-ı-Fetvâ» d a k e n d i k e n d i n i t e k z i b e t m e k t e n u t a n ­ mamış, h a l ' i fetvâsında S u l t a n A z i z ' i mecnun gösterdikten b i r kaç gün sonra ö l ü m ü n ü i n t i h a r l a i z a h için v e r d i ğ i « l ' l â m - ı ş e r ' î » de m e r h u m u n hal'inden sonra şuûmına h a l e l g e l d i ğ i n d e n b a h s e t m i ş t i r ! S u l t a n A z i z ' i n D o l m a b a h ç e ' d e n T o p k a p u sarayına n a k l i üzerine k e n d i e l - y a z t s r y l a S u l t a n M u r a d ' a yazmış ve o z a m a n k i gazetelerin neşretmiş olduğu meşhur tez­ kiredeki kuvvetli muhakeme i l e m e t i n ifâde karşısında fetvâdaki isnâdın mâh i y y e t i h a l k arasında d a d e r h a l anlaşılmıştır; b u tarihî t e z k i r e n i n doğru şekli şöylecfir :

«Evvelâ Cenâb-ı Allâh'a, b a ' d e h u atebe-i Şevketlerine sığınırım. Hidmet-ı m i l l e t d e Csarf-ı] m e s â î e t m i ş i s e m d e hoşnûdî hâsıl e d e m e d i ğ i m i b e y a n v e Z â t - i Ş â h â n e l e r i n i n hoşnûdî-i m i l l e t i m ü s t e l z i m o l a c a k h a y ı r l u işlere m u v a f f a k ı y y e t i n i t e m e n ­ n i i l e b e r a b e r k e n d i e l i m l e s i l â h l a n d ı r d ı ğ n n a s k e r b e n i b u hâle g e t i r d i ğ i m t a h a t t u r b u y u r m a l a r ı m t a v s i y e y e ibtidâr e d e r e k m ü r ü v v e t v e i n s â n i y y e t s ı k ı l m ı ş l a r a y a r ­ d ı m e t m e k m e z i y y e t i n i g ö s t e r d i ğ i n d e n , [ b u ] t e n g e n â y - ı ı z t ı r â b d a n halâs i l e b i r m e k â n - ı m a h s û s i ç ü n i n â y e t - i Şehriyârîlerini r e c â v e s a l t a n a t - ı A l - i O s m â n ' ı S u l t a n M e c i d H a z r e t l e r i n i n hânedânma tebrik eylerim». H a î ' i n i l k f o y a s ı işte b u m e k t u b u n neşriyle m e y d a n a çıkmış ve h a l k arasında d e r h a l d e d i k o d u l a r b a ş l a m ı ş t ı r . H e r h a l d e « E r k â n - ı - e r b e a » m n şu tarihî g a f l e t i n e bakınsa S u l t a n A z i z ' i n Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi Paşa'dan bahsederken: — B e n i m ecdadım b u g i b i l e r i n aklıyla h a r e k e t etmiş olsaydı, K o n y a ovasında k o y u n sürüleriyle hayme-nişîn o l m a k t a n kurtulamazdık! demesine h a k v e r m e m e k k a b i l m i d i r ? Fetvâ metnindeki «Umûr-ı d i n i y y e y i i h ­ lâl» iddiası d a ç i r k i n b i r iftirâdan b a ş k a b i r şey. değildir; M e m d u h Paşa'mn «Mir'ât-ı şüûnât» m d a pâdişâhın dindarlığı: «Abd-ül-Aziz H a n müskirât isti'mâl e t m e z d i . yerine Z e m z e m içmekden mütelezziz olurdu»

Evâhir-i

eyyâm-ı

saltanatında

su

şeklinde izâh e d i l i r . H e r a k ş a m r a k ı içenlerin s u y e r i n e Z e m z e m i ç e n v e K u r ' â n o k u r k e n ölen b i r zâti d i n s i z l i k l e i t h â m a k a l k ı ş m a l a r ı h e r h a l d e p e k sık g ö r ü l e n manzaralardan olmasa gerektir. Sultan Aziz'in görünce:

cülûs t o p l a r ı y l a

— B u t o p l a r c ü l û s topları dediğinden

uyandığından

ve d o n a n m a

gemilerindeki

bayrakları

olacaktır!

bahsedilir.. B i r a z sonra

hükümetin

hem hal'i,

hem

Topkapu

sarayına

1876 c= 129a

KRONOLOJİ

262

1876

n a k l i kararını tebliğe m e ' m u r ettiği Baş-Mâbeynei Hâfız-Mehmet ve Baş-Kâtip  t ı f B e y l e r l e D â r - ü s - S a â d e a ğ a s ı C e v h e r A ğ a b i n türlü tereddüdlerle vaziyeti arzedüıce d e r i n b i r tevekkülle N e yapalım, kader böyle imiş! :

diye

teslimiyyet

göstermiş ve M u r a d E f e n d i m i n pâdişâh olduğunu

öğrenince:

— Acâyip! d e d i k t e n s o n r a içini şöyle d ö k m ü ş t ü r : _ Böyle olacağım biliyordum. Zirâ selâtin-i sâlifeden b e n i m g i b i b u devletin i'lây-ı ş e v k e t - ü - ş â m n a h i d m e t e d e n l e r d ü ç â r - ı felâket oldular. A m c a m şehîd-i m a ğ f u r u n [ ü ç ü n c ü S e l i m ' i n ] ahvâli v e u ğ r a d ı ğ ı f e l â k e t i n d e r e c e s i s a h â y i f - i tarihi a l k a n l a r a b o y a d ı , c ü m l e y e b i r e s e f - i ebedî y â d g â r ı b ı r a k t ı . B u h e r - b â r gözlerimize, ç a r p m a k t a d ı r . İşte o n l a r ı n g ö r d ü k l e r i f e l â k e t b e n i m h a k k ı m d a d a z u h u r a g e l d i . D o l m a b a h ç e halkının h ı ç k ı r ı k l a r ı içinde r ı h t ı m a i n e n S u l t a n A z i z ' l e âile v e m a i y yet efrâdı kayıklarla S a r a y b u r n u ' n a nakledilmişlerdir: K e n d i s i n i n bindiği beşç i f t e y e o ğ u l l a r ı n d a n Y u s u f i z z ü d d i n v e M a h m u d Celâlüddin E f e n d i l e r i ve Başk â t i b i y l e B a ş - m â b e y n c i s i n i a l m ı ş t ı r ; V â l i d e - S u l t a n v e k ü ç ü k şehzâdelerden A b d ül-Mecid, Şevket ve Seyfüddin E f e n d i l e r l e h a r e m ve m a i y y e t takımı diğer k a y ı k ­ lardadır. Süleyman P a ş a ' n m „Hiss-i inkılâb» m d a yalnız i k i şehzâde ile on b i r k a dâimâ y a t a k - o d a s m d a b u l u n d u r d u ğ u tarihî p a l a y ı d a p e k tabiî b i r m ü d â f a a h i s d m ve beş harem-ağasmdan bahsedilir. S u l t a n A z i z Dolmabahçe'den çıkarken, d â i m a y a t â k - o d a s m d a b u l u n d u r d u ğ u tarihî p a l a y ı d a p e k tabiî b i r müdâfaa his­ s i y l e s a k o s u n u n altına a s m ı ş t ı r . K e n d i yaptırdığı donanmanın b a y r a k l a r l a d o n a n m ı ş zırhlıları arasından nemli, g ö z l e r l e g e ç e n S u l t a n A z i z şiddetli b i r y a ğ m u r altında s ı r - s ı k l a m o l a r a k S a r a y ­ b u r n u ' n a çıkmış, o r a d a b e k l i y e n b i r t e k a r a b a y a k e n d i s i binmiş ve m a i y y e t i de y a ğ m u r a l t ı n d a y a y a n yürümüştür-. B i l h a s s a Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n dâiresine k o n u l m a ­ s ı n d a n v e istediği b i r s ı c a k ç o r b a i l e b i r d i l i m e k m e ğ i n v e r i l m e m e s i n d e n ç o k m ü ­ teessir olduğu r i v a y e t edilir. Abd-ül-Aziz'in felâketinden bi-l-istifâde yağmacılık işte b u g ü n yapılmış, V â l i d e - S u l t a n ' l a K a d m - E f e n d i l e r çıkarken üzerleri aranıp «Ba'zı zâbitler tarafından mücevherât yoklaması» yapılıvermiş, eşyâlar Topkapu sarayına nakledilirken « E r k â n - ı - M ü t t e f i k a » h u z u r l a r ı n d a s a n d ı k l a r açılıp k ı y m e t l i ş e y l e r «Tevkif» edil­ m i ş v e s a r a y ı n i ç - h a z i n e s i n d e k a l a n 7-8 y ü z b i n liralık m ü c e v h e r a t d a S u l t a n M u r a d ' m b i r m i l y o n lirayı b u l a n b o r c u n a m u k a b i l «Rehin m a k a m ı n d a „ y e n i pâdişâ­ hın m e ş h u r s a r r a f ı H r i s t a k i ' y e « M a ' d û d - ü l - e s â m i z e v â t ı n h i m m e t - i b î - h e m t â l a r ı y l a t a m a m e n d e v r - ü - i ' t â k ı l ı n m ı ş » dır. A r t ı k i s t a n b u l ' d a d u r m a y ı p k a p a ğ ı A v r u p a ' y a a t a n H r i s t a k i ' y e «Mâr-ül-beyan mücevheratın iyd-i-adhâ koçları g i b i kurban» o l ­ duğundan b a h s e d i l i r ! Aşağıki fıkrayla d a h a aşağıda b u senenin «4 H a z i r a n » fık­ rasına da bakınız. S u l t a n A z i z ' i n 85 b i n altınını d a « C ü l û s a t ı y y e l e r i n e k a r ş ı l ı k » i s m i y l e yeni Vâ­ l i d e - S u l t a n z a b t e t m i ş t i r ! Y e d i m i l y o n ü ç y ü z d o k s a n d o k u z b i n altı y ü z altmış beş l i r a « m ı k d â r - ı i'tibârîsinde,, k i e s h a m v e t a h v i l â t da Mâliye'nin borcuna m u k a b i l «Erkân-ı-erbea» k a r a r i y l e ve el-çabukluğu ile h e r nedense h e m e n Os­ manlı Bankasına devredilivermiş ve b u suretle S u l t a n A z i z ' i n parasından H a zîne-i d e v l e t e b i r a k ç a g i r m e k m ü y e s s e r o l a m a m ı ş » d ı r ! 5

i k i n c i M a h m u d ' u n i k i n c i o ğ l u o l a n S u l t a n A b d - ü î - A z i z 1 8 3 0 = 1 2 4 5 s e n e s i 7/8 Ş u ­ bat = 13/14 Ş a ' b a n P a z a r / p a z a r t e s i g e c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e , h a l ' e dildiği g ü n y a ş ı t a m 46 sene, 3 a y , 20 g ü n t u t m a k t a d ı r Y â n i 47 y a ş ı n ı n i ç i n d e h a l ' e d i l m i ş d e m e k t i r . 1 8 6 1 = 1 2 7 7 senesi- 25 H a z i r a n c = 1 6 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü t a h t a ç ı k ­ m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e de s a l t a n a t m ü d d e t i 14 sene, 11 a y , 5 g ü n s ü r m ü ş t ü r . D ü ş m a n l a r ı n ı n v e h a t t â M i d h a t P a ş a ' n m b i l e i'tirâf ettiği g i b i S u l t a n A z i z f e v ­ k a l â d e z e k i , f a t î n v e hüsniniyet sâhibi b i r h ü k ü m d a r d ı r : D e v l e t i n m a ' r û z olduğu b ü y ü k t e h l i k e l e r d e n d o l a y ı o r d u i l e d o n a n m a n ı n ıslâhına v e b i l h a s s a e n s o n s i l â h ­ l a r l a teçhiz ve t a ' l i m i n e fevkalâde e h e m m i y e t vermiş ve M e m d u h P a ş a ' n m tâbiriyle b u işleri « B â b - ı - Â l î ' n i n atâletine b ı r a k m a y ı p » b i z z a t m e ş g u l o l m u ş t u r . H a t t â b i r ç o k d e f a l a r a s k e r î m a s r a f l a r ı k ı s m a k i s t i y e n h ü k ü m e t l e ihtilâflara b i l e d ü ş m ü ş t ü r :

:

=

1293

OSMANLI

263

TARİHİ

Y u k a r d a 1861 = 1278 v u k u â t m m « 6 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z , i ş t e b u n d a n d o l a ­ yı A v r u p a i l e A m e r i k a ' y a y a p ı l a n zırhlı, t o p v e m ü h i m m a t sipârişlerine bâzan k e n d i k e s e s i n d e n b i l e y a r d ı m etmiştir. S u l t a n A z i z ' i n b u m ü t e m â d i gayretiyle d e v l e t i y e d i y ü z b i n kişilik m u n t a z a m b i r o r d u ç ı k a r a b i l e c e k hâle g e t i r d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . B i l h a s s a y i r m i b e ş zırhlı i l e y ü z k ü s u r a h ş a p h a r p g e m i s i n d e n mür e k k e b o l a n d o n a n m a y ı i n g i l t e r e ' d e n s o n r a dünyanın, i k i n c i d e n i z k u v v e t i hâline getirmiş olduğunda i t t i f a k edilmektedir. S o n s i s t e m b i r t e r s â n e i l e f a b r i k a d a v ü c u d a g e t i r d i ğ i için, i s t a n b u l ' d a d a zırhlı yapılmış ve top dökülmüştür: B u n a m u k a b i l k e n d i s i t a h t a çıktığı z a m a n devle­ tin bütün askerî t e c h i z â t ı Baş-mâbeynci Hâfız-Mehmet B e y ' i n «Hakaayık-ulb e y â n » m a g ö r e « D ö r t k ö h n e k a p a k v e b i r k a ç a h ş a p f i r k a t e y n ve k o r v e t l e dört b i n ş e ş h â n e » d e n i b a r e t t i r ! A s k e r î m e k t e p l e r i n ıslâhiyle büyük b i r silâhhâne ve m u h t e l i f kışlalarla i s t i h k â m l a r inşâsı g i b i m u v a f f a k ı y y e t l e r i de b u s i l s i l e y e dâ­ hildir, ı S u l t a n A z i z ' e karşı e n şiddetli t e n k i t l e r m a l î sahadadır : S u l t a n Abdülmecid'in vefâtmda d o k s a n m i l y o n a yaklaşan devlet borçları Abd-ül-Aziz d e v r i n i n s o n l a ­ r ı n d a 196 m i l y o n a y ü k s e l m i ş t i r ; y a l n ı z b u n u k â m i l e n p â d i ş â h ı n i s r â f m d a n mü­ t e v e l l i t g ö s t e r m e k d o ğ r u değildir B i r t a r a f t a n o r d u ve donanmanın t e n s i k ve teçhizine âit m a s r a f l a r l a S u r i y e , G i r i t , B o s n a - H e r s e k v e B u l g a r i s t a n i s y a n l a r ı n ı n sebeb o l d u ğ u m u a z z a m a s k e r î m a s r a f l a r v e b i r t a r a f t a n d a K ı r ı m h a r b i n d e n b e r i b i r i k e n borçların fâizlerini t e s v i y e için a k d e d i l e n y e n i b o r ç l a r düyûn-ı-umum i y y e n i n m ü t e m â d i y e n k a b a r m a s ı n d a e n b ü y ü k âmildir. :

S u l t a n A z i z B â b - ı - A l î ' n i n m â r u z â t ve m u k a r r e r â t m ı reddetmeyip -dâimâ tasdik e t m i ş o l m a k l a m â r u f t u r ; o n u n için Âlî v e F u a d P a ş a l a r g i b i b ü y ü k v e z i r l e r d e v ­ r i n d e onların g ö s t e r d i ğ i t a s a r r u f y o l u n d a n g i t m e k t e k u s u r e t m e m i ş t i r 1862 c= 1279 v u k u â t ı n m «1 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Â l î P a ş a ' n m v e f â t ı n ı t â k i b e d e n i k i n c i devirde pâdişâhın malî ahlâkını b o z a n başlıca âmil, M a h m u d N e d i m de­ n i l e n canlı f â c i a d ı r . B i l h a s s a s a r a y l a r inşâsına ç o k p a r a d ö k ü l d ü ğ ü n d e n ş i k â y e t e d i l i r : F a k a t bunların e n büyük ve en muhteşemi o l a n Çırağan sarayının inşâsı­ na Abdülmecid devrinde başlanıp binâ m e y d a n a çıkarılmış ve A b d - ü l - A z i z a n ­ cak ikmâl ettirmiştir. K e n d i s i n i n yaptırdığı en m ü h i m s a r a y B e y l e r b e y i kasrı­ dır v e o d a p e k b ü y ü k b i r şey d e ğ i l d i r ; diğerleri b i r t a k ı m a h ş a p b i n â l a r d a n i b a r e t t i r . Hattâ Taşlık'da yaptırmıya başladığı câmi ile o câmiye vakfettiği A k a ­ r e t l e r i n inşâsını b i l e l ü z u m s u z l u ğ u hakkındaki tenkitlerden dolayı durdurmuş olduğundan bahsedilir. :

S u l t a n A z i z ' i n büyük m e z i y y e t l e r i n e m u k a b i l büyük kusurları d a vardır : S o n zamanlarındaki israfçılığmdan başka, gittikçe a r t a n a z a m e t i y l e ondan mütevellit g a f l e t i n i h a y e t k e n d i s i n e b i r n e v i lâ-yuhtîlik h i s s i v e r m i ş v e işte b u n d a n dolayı b i z z a t k e n d i s i n i t e h d i d e d e n t e h l i k e l e r i n b i l e arzını i m k â n s ı z b i r h â l e g e t i r m i ş ­ t i r ; h a t t â s o n z a m a n l a r ı n d a a n n e s i n i n b i l e h a b e r aldığı t e h l i k e l e r d e n bahsetmiye cesaret edemediği r i v a y e t e d i l i r ! B u hâlet-i-ruhiyyesinin teşekkülünde en mües­ s i r âmil M a h m u d N e d i m ' i n telkinâtıdır Saltanatının hidâyetinde b i r d e v l e t - r e i s i z i h n i y e t i y l e çalışan S u l t a n A z i z ' i n n i h a y e t d e v l e t i k e n d i m a l ı g i b i s a y m a y a b a ş ­ l a m a s ı işte b u n d a n d ı r . B u n u n l a b e r a b e r , k o ç v e h o r o z d ö ğ ü ş t ü r ü p g a l i p h a y v a n l a ­ rın b o y u n l a r ı n a m u r a s s â n i ş a n l a r t a k t ı r d ı ğ ı h a k k ı n d a k i d e d i k o d u l a r ı n aslı, faslı y o k t u r : B u iftirâlar « Y e n i - O s m a n l ı l a r „ m i s v i ç r e ' d e k i n e ş r i y y â t m d a o r t a y a a t ı l m ı ş ve ondan sonra ağızdan ağıza yayılmıştır. :

S u l t a n A z i z ' i n g u r u r i y l e a z a m e t i n e r a ğ m e n çok nâzik b i r zât olduğundan b a h s e ­ d i l i r ; m e r h a m e t v e ş e f k a t i de a z a m e t v e c e b e r û t i y l e t e n â k u z h â l i n d e d i r : B e s t e l e ­ rinin içli â h e n g i h a s s a s i y y e t i n i n e n i n c e d e l i l i d i r ; ç o k g ü z e l n e y üflediğinden de bahsedilir. «Ressamlar Cemiyyeti M e c m u a s ı » n d a neşredilen z a r i f k r o k i l e r i ­ nin canlılığı d a e s t e t i k k a b i l i y y e t i n i n m u s i k i d e n z i y â d e r e s i m d e tecelli ettiğini gösterecek kuvvettedir. Abd-ül-Aziz'in en büyük meziyyeti, elindeki kıymetlerden istifâde e t m e k t e k u ­ s u r e t m e m i ş o l m a s ı n d a g ö s t e r i l e b i l i r : Â l î v e F u a d P a ş a l a r ı , h a y a t l a r ı b o y u n c a iş b a ş ı n d a n a y ı r m a m ı ş o l m a s ı işte b u n d a n d ı r . O n l a r d a n s o n r a k i s ö n ü k devlet-adam-

•264

K R O N O L O J İ

îanndan k e n d i s i n e •yûk

meziyyetin

s e y dusünmiyen

L

miyet

vermemiş

s l e m e d e "

a

n

!

düşman

en ' bariz

olanları b i l e delili

icab

demektir.

ettikçe

H e r halde

iş b a s m a şahsı

«Erkân-ı-erbea» n m e n büyük fenalığı

olmalarında

bırakmış v e S a s m d a

gösterilebilir:

Onların

 l î Paşa'mn k u r m a y a

gördüğümüz

millî

demokrasi

b u bübaşka

işte b u n o k a y a e h e m ­

b u harekatı

başladığını

getirmesi

garazlarından mutlaluyvet

1868=1284

hareketini

sü­

vukuatının

durdurarak

Garp

- t a k l i d i m e ş r u t i y y e t i n iflâsına sebeb olmuştur).

BEŞİNCİ

MURAD

(Murâd-ı Hâmis) — M. 1876 = H. 1293 — 1876 = 1293 30 Mayıs = 6 Cumâda-l-ûlâ, Salı: Beşinci Murad'ın cülusu. (Sultan Mecid'in büyük oğlu, Sultan A z i z ' i n yeğeni ve Osmanlı pâdişâhlarının otuz Üçüncüsü olan Beşinci M u r a d 1840=1256 senesi 21 Eylül;—24 Receb p a z a r ­ tesi g&sü dünyaya gelmiş olduğuna göre yaşının t a m 35 sene, 8 ay, 10 gün tuttuğu sıraâa, yâni 36 yaşının içinde tahta çıkmış demektir. Anası, Sultan Mecid'in ikinci haremi «Şevk-efzâ Kadın-Efendi» dir. Qsma»lı tarihinde en kısa saltanat, Sultan Murad'ın işte bu 93 günlük saltanat deyaJSir; B i r i n c i Mustafa'nın 96 gün süreri ilk saltanatı bile bundan üç gün f a z ­ ladır: Üçüncü ciltte 1618=1027 vukuâtı içindeki «26 Şubat^ fıkralarının b i r i n c i ­ sine takınız. O s m a n Gazi'den B i r i n c i Ahmed'e kadar saltanat verâseti babadan oğula intikal ettiği halde, B i r i n c i A h m e d ' i n ölümü üzerine bu usule nihayet verilerek büyük oğlu O s m a n dururken küçük kardeşi B i r i n c i M u s t a f a t a h t a çıkarılmak suretiyle «Eftfteriyyet» kaidesinin tatbikine başlanmıştır. Üçüncü ciltte 1617 1= 1026 v u k u âtiHHi «22 Teşrinisâni» fıkrasma bakınız. O zamandan itibaren kanunlaşan b u kaideyi Sultan Abdülmecid bozarak çok sevdiği büyük oğlu M u r a d - E f e n d i ' y i küçflfe kardeşi Abd-ül-Aziz'in yerine veliahd ilân etmek istemişse de muvaffak olanKU&ğı için Sultan M u r a d babasının yerine pâdişâh olamamıştır: Y e n i - O s manhlarla el-birliği ederek amcası Sultan A z i z ' i n b i r a n evvel hal'ine çalışmam s m d a her halde b i r taraftan bu hâtıranın ve b i r taraftan d a Abdülmecid gibi Abd-ül-Aziz'in de verâset usulünü M u r a d E f e n d i aleyhine değiştirip kendi oğlu Y u s u f îzzüddin E f e n d i ' y i veliahd ilân etmek istemesinin büyük bir te'siri olsa gerektir. Sâkin, sevimli, nâzik ve hassas b i r zât olduğundan bahsedilen Sultan Murad'ın tahsiline çok i'tinâ edilmiştir : Sultan A z i z ' l e beraber gittiği A v r u p a sarayların­ da amcasından daha i y i b i r te'sir bırakmış olması işte bundandır. Şark kültü­ rüyle fen derslerini o devrin en mühim âlimlerinden almıştır: Nesriyle nazmının kuvvetini Gerdan-kıran Ömer E f e n d i isminde kıymetli b i r âlime medyundur. O n dört yaşından itibaren Fransızca öğrenmiye başlayıp ilkönce E d h e m Paşa'dan, ondan sonra da K e m a l Paşa ile Gardet isminde b i r Fransızdan ders almışsa da fazla pratik yapmadığı için i y i konuşamadığından bahsedilir. Bilhassa musiki merakı ibtilâ derecesindedir Muzika-i-Hümâyun kumandanı Guatelli Paşa ile Augusto L o m b a r d i isminde i k i K a l y a n d a n piyano dersi almış, çok i y i öğrenmiş ve b i r çok şarkılar bestelemiştir; torunlarından şehzâde O s m a n F u a d E f e n d i b i r gün bana dedesinin Çırağan sarayındaki felâket yıllarını besteler tertibiyle ge­ çirdiğinden ve bütün bunların büyük kardeşi A h m e d N i h a d Efendi'de bulundu­ ğundan bahsetmişti. :

Sultan

Murad'ın

o k u m a d a n çok hoşlandığı

ve hattâ

veliahdliği

zamanında

Av-

1876

K R O N O L O J İ

266

=

1293

r u p a ' d a n m ü t e m a d i y e n edebî v e felsefî k i t a p l a r g e t i r t i p o k u d u ğ u d a r i v a y e t e d i ­ l i r - Meşrutiyet ve d e m o k r a s i t a r a f darlığında Yeni-Osmanlılar'm telkinleri kadar h e r h a l d o b u G a r p k ü l t ü r ü n ü n de t e ' s i r i o l s a g e r e k t i r . B u n u n l a b e r a b e r d e m o k ­ r a s i t e l â k k i s i n i n nasıl b i r t e l â k k i o l d u ğ u p e k b e l l i d e ğ i l d i r ; z a m a n a u y m u ş o l m a k i h t i m a l i de v a r d ı r ; h a t t â L o n d r a ' d a İ n g i l t e r e v e l i a h d i E d o u a r d ' m delâletiyle ve 33 d e r e c e i l e F r a n - m a s o n t e ş k i l â t ı n a g i r m i ş o l m a s ı b i l e b i r k a n â a t meselesinden z i y â d e o z ü m r e n i n siyasî m ü z â h e r e t n i t e ' m i n m a k s a d i y l e i z a h e d i l e b i l i r . Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i S u l t a n M u r a d ' m cülûsu ç o k ç i r k i n b i r s a r a y y a ğ m a c ı l ı ğ ı n a sebeb o l m u ş , S u l t a n A z i z ' l e a i l e s i n e âit m ü c e v h e r a t ı n b u y u k bir k ı s m ı y e n i p a d i ş a h ı n b i r m i l y o n lirayı b u l a n b o r c u n a mukabil «Erkân-î-erbea» tarafından s a r r a f H r i s t a k i ' y e d e v r e d i l i v e r d i k t e n başka mütebâki kısmım da y e m Vâlide-Sultan'la Mâbeyn müşirliğine tâyin edilen D â m a d - N u r i Paşa zabtetmış, S u l t a n M u r a d ' m eniştesi o l a n b u M e h m e t N u r i P a ş a « M i r ' â - ı h a k i k a t » d a t a i z a ­ ha göre : «Sarayda

kalan

neler ' eşyasından Müttefika'ya olmuştur!

mücevherattan

ve

ve Istabl-i-Hâs

mehâl-i

dahî h a k k - ı - s ü k û t v e r ü p

Y e n i devrin

dört

müteaddidede

hayvanâtından

istediği

bulunan kadar

kasır

ve

sirkat ve

kâşa­

Erkan-ı-

kâmrân»

kahramanı

işte

böyle

kahramanlardır:

Aşağıki

fıkra­

y a d a bakınız. C ü l û s u n d a k i g a y r - i - t a b i î şeraitten d o l a y ı S u l t a n M u r a d ' m n e k a d a r müteheyyic o l u p âsâbı b o z u l d u ğ u n u y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r m ü ş t ü k ; b u h e y e c a n ı n e n b a r ı z . t e ­ zahürü Ser-asker-kapısmdaki bîat m e r a s i m i n d e gösterilir: M e m d u h P a ş a n ı n i z a ­ hına n a z a r a n p a t r i k l e r l e d i ğ e r r û h â n î r e i s l e r i ç e r i g i r e r g i r m e z « T o p l u c a d â m e n b û s o l m a ğ a s i t â b g ö s t e r d i k l e r i n d e t e v a h h u ş l a i'tidâl-i Ş â h â n e m u h t e l o l a r a k d i ­ van yerinden'fevri ç e k i l m e k » i s t e m i ş t i r ! Y e n i p â d i ş â h ı n b u hâline sebeb o l a r a k «Mesrûbât-ı küûliyye isti'mâlinde i f r a t ı n d a n dolayı ötedenberi s i n i r l e r i bozuk olduğu halde «Dağdağa-i nâgehzuhûr-i hal'-u-iclâsm t e v l i d - i evhâm-u-hiras» ettiğin­ d e n b a h s e d i l i r . B u n u n l a b e r a b e r h e n ü z c i n n e t hâli b a ş l a m ı ş d e ğ i l d i r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «6 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i y l e S u l t a n M u r a d ' m cülûsu h a k k ı n d a v i l â y e t l e r e t â m i m e d i l e n r e s m î t e b l i ğ d e « İ t t i f â k - ı u m u m î » d e n b a h s e d i l i r s e de b u iddiâ « E r k â n ı - e r b e a » r n n u y d u r d u ğ u b i r y a l a n d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r : H a k i k a t t e b u iş b i r k a ç taşı t a ­ rafından tasarlanıp b i r i k i b i n a s k e r l e yapılmış b i r el-çabuklugundan ibarette. H a t t â z ı r h l ı l a r d a k i B a h r i y e a s k e r i S u l t a n A z i z ' i n ö l ü m h a b e r i y l e aidatı m ı ş v e sarayı k a r a d a n muhâsara eden t a b u r l a r d a n bâzılarının efradı d a neye alet e d i l ­ d i k l e r i n i s o n r a d a n anlayıp a y a k l a n m a alâmetleri gösterdikleri için d e r h a l t a ş r a ­ l a r a s e v k e d i l m i s l e r d i r . V ü k e l â v e v ü z e ı â n m b ü y ü k b i r k ı s m ı b i l e a n c a k ış o l u p b i t t i k t e n s o n r a ' t e b e d d ü l d e n h a b e r d a r o l m u ş l a r d ı r : M e s e l â bunların e n m ü h i m i m o l a n e s k i S a d r - ı - a ' z a m l a r d a n A r a p g i r l i Y u s u f K â m i l P a ş a m ı n b î a t için D o l m a bahçe sarayına gelince karşılaştığı Sadr-ı-a'zam Mütercim p a ş a ' y a : — R ü ş d i P a ş a , i y i bo...

yediniz!

deyip ağzına geleni söylediğinden bahsedilir. Bâb-ı-Ser-askerî'de başlayıp Dolmabahçe'de ikmâl edilmek s u r e t i y l e çok aceleye g e l e n bîat m e r â s i m i n d e T o p k a p u s a r a y ı n d a k i tarihî t a h t ı n g e t i r t i l m e s i k a b i l o l a ­ m a d ı ğ ı için, S u l t a n M u r a d ' a e c d â d m m t a h t ı n a o t u r m a k h i ç n a s i b o l m a m ı ş t ı r : B u m e ş h u r t a h t için ü ç ü n c ü c i l t t e 1 5 8 5 = 9 9 3 v u k u a t ı n ı n « 2 3 E y l ü l „ f ı k r a s ı n a » a k ı n ı z . B e s i n c i M u r a d ' m c ü l û s u n d a n s a l t a n a t ı n i l g a s ı n a k a d a r O s m a n l ı tahtında S u l t a n M e c i d ' i n dört oğlu sıralanmıştır; S u l t a n A z i z ' i n yukarıki fıkrada gördüğümüz tezkiresinde : «Saltanat-ı cümlesi, intikal

yaş

Al-i-Osmân'ı sırası

Sultan

itibariyle

etmesindendir).

Mecid

saltanat

Hazretlerinin hakkının

kendi

hânedânma

tebrik

oğullarından

evvel

eylerim» onlara

1876 =

1293

OSMANLI

TARİHİ

4 Haziran = 11 Cumâda-l-ûlâ, Pazar, zevali Aziz'in kanlı ölümü.

267 saat

9,36:

Sultan

( T a r i h i n b e l k i hiç b i r z a m a n h a l l e d i l e m i y e c e k bir takım muammâları vardır : S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i n F e r ' i y y e s a r a y ı n d a k i f e c î ö l ü m ü de işte b ö y l e b i r m u a m m a ­ dır. E l d e m e v c u t v e s i k a l a r k a t ' î b i r h ü k ü m v e r m i y e m ü s â i t d e ğ i l d i r : A n c a k « i n ­ tihar» ve «Şehâdet» r i v a y e t l e r i n d e n h a n g i s i n i n d a h a k u v v e t l i olduğu tesbit edi­ lebilir. T o p k a p u sarayında ü ç ü n c ü S e l i m ' i n «zihnini t a h d î ş » e t t i ğ i n d e n v e : — Burası a m c a m S u l t a n itmâm etmek isterler!

dâiresine

S e l i m ' i n dâiresidir

:

konulmuş

Beni

de

olması

Sultan

Sultan

Selim

gibi

Aziz'in burada

g i b i sözlerle c a n k a y g ı s ı n a d ü ş t ü ğ ü n d e n bahsedilir: Sultan Murad'a gönderdiği tezkirelerde o « t e n g n â y - ı - ı z t ı r â b » d a n h a l â s e d i l m e s i n i ısrarla r i c a e t m e s i v e ü ç gün T o p k a p u ' d a kaldıktan s o n r a dördüncü güne tesadüf eden 2 H a z i r a n = 9 C u ­ m â d a - l - û l â C u m a g ü n ü « A l e - s - s e h e r » âile e f r â d i y l e v e k a y ı k l a r l a « F e r ' i y y e » s a r a ­ yına n a k l e d i l m e s i işte b u n d a n d ı r . Diktatör vaziyetine geçmiş olan Ser-asker Hüseyn A v n i Paşa'mn o gün ç o k iğ­ renç ve bayağı b i r h a r e k e t t e bulunduğundan teessürle b a h s e d i l i r : S u l t a n A z i z ' i vaktiyle kendisine i h s a n etmiş olduğu beş-çifteye b i n d i r t i p Kuzguncuğ'un y a - " n m d a P a ş a - l i m a m ' n d a b u l u n a n k e n d i yalısının ö n ü n d e n geçirterek pencereden s e y r e d e n H ü s e y n A v n i o m u h t e ş e m yalıyı bile onun lütuflarma medyundur! A b d - ü l - A z i z ' l e âilesi için a l e l a c e l e h a z ı r l a n a n v e ç o k sıkı b i r a s k e r î muhâfaza altına a l m a n « F e r ' i y y e » s a r a y ı Ç ı r a ğ a n ' l a O r t a k ö y a r a s ı n d a şimdi G a l a t a s a r a y l i s e s i ibtidaî k ı s m ı n ı n b u l u n d u ğ u dâiredir. B u r a d a b a h ç e y e çıkmak hürriyetine bile müdahale edilen S u l t a n A z i z zâbitlerden g ö r d ü ğ ü terbiyesizce muamelelerden Ve b i l h a s s a : — Aziz Efendi! d i y e hitâb e t m e s i n d e n ç o k müteessir olmuştur: Gece-gündüz K u r ' a n okumak ve n a m a z kılmakla v a k i t geçirdiğinden bahsedilir. C u m a sabahından Pazar sa­ b a h ı n a k a d a r ö m r ü n ü n s o n i k i g ü n ü n ü işte b ö y l e b i r t e e s s ü r v e t e v e k k ü l içinde geçiren sâbık pâdişâhın n i h a y e t b u s a b a h ezânî saat 2 = z e v â l î 9,36 y a d o ğ r u F e r ' i y y e ' n i n deniz tarafındaki odasında kollarından k a n l a r fışkırarak can çe­ kiştiği g ö r ü l m ü ş t ü r . A ) R e s m e n ilân e d i l e n i n t i h a r r i v a y e t i şöyledir: S u l t a n A z i z o sabah sakahnı dü­ z e l t m e k ü z e r e a n n e s i n d e n b i r m a k a s l a b i r a y n a istemiş. V â l i d e - S u l t a n d a dâhil o l m a k ü z e r e o d a s ı n d a bulunanların h e p s i n i dfşarı çıkarın kapıvı kilitlemiş ve h e r ıkı k o l u n u n k a n d a m a r l a r ı n ı işte o k ü ç ü k m a k a s l a k e s i p " « S e v e l â n - ı d e m » neticesi o l a r a k vefat etmiş. N i h a y e t odada yalnız kalması u z a y m c a h a r e m ta­ k ı m ı m e r a k a d ü ş t ü ğ ü için k a p ı z o r l a n m ı ş v e içeri g i r i l i n c e S u l t a n A b d - ü l - A z i z m m d e r m ö n ü n d e k i hasırın ü s t ü n d e « m e y y i t o l a r a k » b u l u n m u ş . Camları kırıp saçlarım y o l a n câriyelerin f e r y a d v e figanı Hüseyn A v n i P a s a ' m n k a r ş ı s a h i l d e k i y a l ı s ı n a a k s e t t i ğ i için S e r - a s k e r h e m e n b e s - ç i f t e s i n e a t l a y i p " b e ş • o n d a k i k a d a F e r ' i y y e ' y e g e l e r e k kadınların v â v e y l â s m ı m e n ' e t t i k t e n s o n r a c e n â ze d e r h a l k a r a k o l a n a k l e t t i r i p o r a d a k i k a h v e o c a ğ ı n d a n e f e r l e r e m a h s u s ot ş i l ­ telerden bırme k o y d u r a r a k pencerelerin b i r i n d e n kopardığı b i r perdeyi üstüne örtmüş. D e r h a l devlet erkânına h a b e r l e r gitmiş. Y e r l i ve ecnebi, müslüman ve hırıstıyan d o k t o r l a r d a n 19 h e k i m g e t i r i l m i ş . B u n l a r a S u l t a n A z i z ' i n cesediyle m t ı h a r a l e t i o l a n m a k a s g ö s t e r i l m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e y a z ı l a n F r a n s ı z c a r a ­ p o r u n şu T ü r k ç e t e r c e m e s i e r t e s i g ü n k ü g a z e t e l e r l e n e ş r e d i l m i ş t i r « B e r - m u k t e z â y - ı i r â d e - i Serıiyye-i C e n â b - ı Ş e h e n ş â h î ' v ü k e l â y - ı f i h â m ; hazerâtı t a r a f ı n d a n v e r i l e n e m r üzerine . 11 C u m â d a - l - û l â s e n e 93 v e 23 M a y ı s 92 P a z a r gunu öğleden b i r saat evvel Hudâvendigâr-ı sâbık Abd-ül-Aziz Han'ın sebeb-i m e v t i n i t a h k i k e t m e k i ç i n Ç ı r a ğ a n s a r â y - ı H ü m â y û n u ittisâlinde b u l u n a n k a r a golhaneye giderek o r t a d a b i z i a l t k a t t a b u l u n a n b i r o d a y a götürdüklerinde yerde y l

268

KRONOLOJİ

1876

=

1293

serilmiş b i r şilte ü z e r i n d e üzeri c e d i d b i r b e z i l e ö r t ü l m ü ş b i r c e s e d g ö r d ü k , ö r t ü y ü kaldırdığımızda Hudâvendigâr-ı sabık Abd-ül-Aziz Han'ın cesedi olduğunu ta­ n ı d ı k . L e d e - l - m u â y e n e b i l c ü m l e a'zâsı s o ğ u k , k a n s ı z v e s o l u k v e b a ' z ı m a i ı a l l e r i d e m - i mütehassir ile m e s t u r olup cesed ise henüz donmamıştı. Göz kapakları açıkça, k a r i n e - i lâmiası hafifçe k e s i f v e ağzı d a h i b i r a z açık i d i ve kolları i l e ayaklarını setreden bezler k a n ile mülemma' olup k o l u n d a k i bezi kaldırdığımızda sol kolunun bükümünün b i r a z aşağısında b e ş a s î r - i - z i r â ' fc= b e ş santimetre] tülünde, ü ç a ş î r - i - z i r â ' [ = Ü ç s a n t i m e t r e ] u m k u n d a b i r c e r a h a m ü ş a h e d e e y l e d i k . İşbu c e r î h a m n k e n a r l a r ı pürüzlü v e g a y r - i - m u n t a z a m o l u p i s t i k a m e t i i s e y u k a ­ r ı d a n a ş a ğ ı y a v e dâhilden h â r i c e d o ğ r u i d i . M e z k û r n â h i y e n i n e v r i d e s i k e s i l m i ş v e şiryân-ı zendî t a k r i b e n h u r û c e y l e d i ğ i n o k t a d a ç a p ı n ı n ü ç r u b ' u a ç ı l m ı ş i d i . S a ğ k o l u n u n b ü k ü m m a h a l l i n d e dahî i k i b u ç u k a ş î r - z i r â ' [ = i k i b u ç u k santi­ metre] tülünde k e z â l i k p ü r ü z l ü v e b i r a z ınünharif b i r c e r î h a m ü ş â h e d e e y l e d i k , işbu m a h a l d e k i cerîha küçük çaplı e v r i d e ü z e r i n d e olup şerâyîn sâlim idiler. O n şîr-i-zirâ' [ = o n s a n t i m e t r e ] tülünde v e ziyâde k e s k i n ve b i r k o l u n u n ucuna yakın y a n tarafında u f a k b i r düğmesi b u l u n a n b i r mıkrâz [ = m a k a s ] irâe o l u n d u : M e z k û r mıkrâz kanlı olup Hudâvendigâr-ı sâbıkm bâlâda zikrolunan cerihaları b u n u n l a icrâ etmiş olduğunu bizlere beyân ettiler. B a ' d e h u b i z l e r i Hudâvendi­ gâr-ı m e r h u m u n ikametgâhı o l a n deniz tarafındaki büyük o d a y a götürdüler. B u o d a d a b i r p e n c e r e n i n k u r b ü n d e b u l u n a n k ö ş e m i n d e r i üzeri k a n i l e g ö l kesilmiş v e hasırın ü z e r i n d e dahî p ı h t ı l a ş m ı ş b i r m ı k d a r k a n b u l u n d u ğ u g i b i h a s ı r ı n ö t e ­ s i n d e b e r ü s ü n d e dahî k a n l e k e l e r i m ü ş â h e d e o l u n m u ş t u r . İşte sâlif-üz-zlkr ahvâlden cümlemiz müttahiden a t i - z - z i k r kararı v e r d i k : Bvvelâ — Hudâvendigâr-ı sâbık Abd-ül-Aziz Han'ın vefâtma k o l bükümterîndek i e v i ' y e n i n k a f i y l e hâsıl o l a n s e y e l â n - ı d e m sebeb o l m u ş t u r ; S â n i y e n — B i z e i r â e o l u n a n âlet c ü r û h - i m e z k û r e y i h u s û l e g e t ü r e b i l i r ; Sâlisen C ü r û h u n h e y ' e t v e i s t i k a m e t i n d e n v e b u n l a r ı husûle g e t i r m i ş olan âlet-i c â r i h a d a n b i r i n t i h a r , y a ' n i telef-i-nefs v u k u a geldiği istidlâl olunuyor: B i n â e n a l e y h Ç ı r a ğ a n s a r a y - ı H ü m â y û n u k a r a ğ o l h â n e s i n d e y a p m ı ş olduğumufc i ş b u m a z b a t a - i â c i z â n e m i z i m z â v e t a k d i m kılındı». D r . M a r k o - D r . N u r i - D r . Soto - D r . E s p a g n o l - D r . M a r c - M a r c e l / M a r k - M a r k e l D r . Yatropulo - D r . Abdünnûr — D r . Servet - D r . D e C a s t r o / K a s t r o - D r . Maröen D r . Jules Melincen - D r . Konstanin Caratheodory/Karatodori - D r . Dickson^Dikson - D r . V i t a l i s - D r . E d o u a r d Spadaro - D r . N u r i c a n - D r . M e l y a n B e y - D r . Mustafa - D r . Mehmet. İlkönce beş d o k t o r tarafından «sudan b i r rapor» yazılmışsa d a vükelânın hoşuna g i t m e d i ğ i için değiştirilip işte b u i k i n c i r a p o r t e r t i p v e n e ş r e d i l m i ş t i r . B ) Şehâdet rivayeti de ş ö y l e i z a h e d i l i r : « E r k â n - ı - e r b e a » , « E r k â n - ı - m ü t t e f i k a , , v e « E r k â n - ı - h a F » i s i m l e r i y l e anılan v e s a l t a n a t t e b e d d ü l ü n d e â m i l o l a n M ü t e r c i m Rüşdi, Hüseyn A v n i ve M i d h a t Paşalarla Şeyh-ül-lslâm Hayrullâh E f e n d i o s ı ­ r a d a devlete hâkim b i r diktatörlük h e y ' e t i v a z i y e t i n d e d i r . S u l t a n Murad'ın cülu­ sunda işte bunlarla Bahriye nâzın K a y s e r i l i A h m e d p a ş a ve C e m i l e - S u l t a n ' m kocası ve Dâmad-Fethi A h m e d Paşa'nm oğlu olan T i c a r e t n â z ı n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' d a n m ü r e k k e p f e v k a l â d e b i r v ü k e l â k o m i s y o n u teşkil edildiğinden, p a d i ş a h ı n r a h a t s ı z l ı ğ ı n d a n d o l a y ı b ü t ü n işleri b u k o m i s y o n u n gördüğünden ve S u l t a n M e c i d ' i n d â m a d l a r m d a r i o l a n y e n i M â b e y n müşiri N u r i P a ş a ' n m d a V â l i d e - S u l t a n ' l a dâimî t e m â s m d a n dolayı b u h e y ' e t i n s a r a y d a ' mümessili v a z i y e t i n d e bulunduğundan bahsedilir. S u l t a n A z i z ' i n k a t l i , işte b u h e y ' e t l e o ğ l u n â m ı n a h a r e k e t e d e n y e n i V â l i d e Ş e v k efzâ S u l t a n arasında kararlaşmış, b i r rivayete g ö r e S u l t a n M u r a d d a işe k a ­ r ı ş m ı ş v e b u k a r a r ı t a t b i k e t m e k ü z e r e de y e n i p â d i ş â h ı n e m e k d a r adamların­ dan Cezâyirli-Mustafa P e h l i v a n , Yozgadlı P e h l i v a n - M u s t a f a Çavuş ve Boyabadlı Hacı-Mehmet P e h l i v a n Sultan A z i z ' i n gûyâ muhâfazasma me'mur edilmiştir : B u n l a r k o r u c u l u k v e k ö ş k b e k ç i l i ğ i g i b i « h i d e m a t - ı s ü f l i y y e » d e kullanılan a d a m ­ lardandır. O s ı r a d a S u l t a n A z i z ' i n hususî h i z m e t i n d e y a l n ı z i k i n c i mâbeyncisi F a h r i B e y

1876 —

1293

OSMANLI

TARİHÎ

269

b ı r a k ı l m ı ş , diğerlerinin hepsi s a v u l m u ş t u r . F ' a h r i B e y de vükelâ komisyo­ n u n u n F e r ' i y y e ' d e k i adamıdır. B u n d a n b a ş k a muhâfız kıt'a z a b i t l e r i n d e n binbaşı i z z e t , B i n b a ş ı N e c i p v e k o l a ğ a s ı A l i B e y l e r d e e l d e edilmiştir. D â m â d - M a h m u d v e N u r i Paşalarla Kızlar-ağası Süleyman A ğ a Cezâyirli, Y o z g a d l ı v e Boyabadlı p e h ­ l i v a n l a r a icab eden tâlimâtı v e r i p b u n d a n b i r a k ş a m evveline tesadüf eden C u m a r ­ t e s i / p a z a r gecesi h e r üçünü F e r ' i y y e ' y e göndermişler, p e h l i v a n l a r g e c e y i k a r a k o l d a geçirmişler ve b u . s a b a h d a F a h r i B e y tarafından içeri alınmışlardır. S a r a y a g i r e r ­ k e n F a h r i B e y Y o z g a d l ı M u s t a f a - P e h l i v a n ' a b e y a z saplı k e s k i n b i r ç a k ı v e r m i ş , k a r a k o l z a b i t l e r i n d e n A l i v e N e c i b B e y l e r de b e r a b e r g e l m i ş , R e y h a n v e R â k ı m i s m i n d e . i k i harem-ağası d a v a z i y e t i kollamış, o d a y a girince birdenbire Sultan A z i z ' i n ü s t ü n e atılan k a a t i l l e r d e n F a h r i B e y p â d i ş â h ı n şaşalamasından istifâde ederek k o l l a n m a r k a d a n tutmuş, Cezâyirli-Mustafa ile Boyabadlı-Mehmet diz­ lerine oturmuş, Yozgadlı-Mustafa e l i n d e k i çakı i l e pâdişâhın ilkönce s o l k o l u n u n ve ondan s o n r a d a sağ k o l u n u n damarlarını kesmiş, zavallı S u l t a n A z i z :

Aman

Allâh!

diye feryâd etmiş, b u fecî a m e l i y y e beş d a k i k a k a d a r sürmüş v e o sırada N e c i b v e A l i B e y l e r de y a l m k ı l ı ç l a r l a o d a kapısını t u t m u ş l a r d ı r . K a a t i l l e r u m u m i y e t l e sofadan ve yalnız Cezâyirli-Mustafa p e n c e r e d e n kaçıp g i t t i k t e n sonra PertevN i y â l V â l i d e - S u l t a n g e l i p o ğ l u n u n üzerine k a p a n d ı ğ ı v e saraylılar d a feryâda başladıkları z a m a n S u l t a n A z i z henüz s a ğ o l m a k l a b e r a b e r artık konuşamadığı için b i r ş e y s ö y l i y e m e m i ş t i r . B u i k i r i v a y e t i n h e r i k i s i n i de t e ' y i d e d e n b i r t a k ı m v a y e t i n e âit d e l i l l e r ş ö y l e sıralanabilir

deliller vardır, «intihar» r i ­

:

1 — S a r a y ı n h a r e m dâiresinde b u l u n a n S u l t a n A z i z ' i n o d a s ı n a altı kişinin b i r d e n gündüz gözüne g i r m e l e r i ve üç yüz k a d a r câriye tarafından görülmemeleri k a b i l değildir; 2 — K a a t i l l e r her ne suretle girmiş ve h e r ne sebeple görülmemiş o l s a l a r bile S u l t a n A z i z g i b i f e v k a l â d e k u v v e t l i , p e h l i v a n cüsseli v e b i l h a s s a « K o r k u b i l m e z b i r hükümdar,,m u z u n uzadıya mücâdele e t m e d e n v e hiç o l m a z s a bağırıp ç a ğ ı r ­ m a d a n k o l d a m a r l a r ı m k e s t i r m e s i nasıl k a b i l o l a b i l i r ? 3 — Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z r a p o r d a hiç b i r mücâdele i z i n d e n b a h s e d i l m e m e s i ölü­ mün i n t i h a r d a n mütevellid olduğunu göstermektedir. 4 — S u l t a n A z i z ' i n o gün h i z m e t i n d e bulunmuş o l a n beşinci h a z i n e d a r Arz-ı-niyâz K a l f a pâdişâhın i n t i h a r ettiğine şehâdet etmiştir; 5 — S u l t a n Abd-ül-Aziz'de ötedenberi i n t i h a r f i k r i v a r d ı r : Z i l l e t g ö r m ü ş bâzı tarihî ş a h s i y y e t l e r i n i n t i h a r e t m e m i ş o l m a l a r ı n ı m u h t e l i f münâsebetlerle tenkidi etmiştir; 6 — H a l ' i n d e n çok müteessir v e bilhassa uğradığı h a k a r e t l e r d e n son derece d i l g i r olan sâbık hâkan d a h a T o p k a p u sarayında i k e n Baş-mâbeyncisi Hâfız-Mehmet Bey'e :

— B i r parça zehir bulamaz mısın? fitnedir!

Varsa

getir!

Ba'demâ

benim

hayatım

mûcib-i

diye i n t i h a r f i k r i n i i l k gününden itibaren izhâra başlamış ve F e r ' i y y e ' y e nakle­ dildikten sonra d a ~ B u d ü n y a d a b i z i m için t a d k a l m a d ı ! d e m i ş t i r : H a t t â b u n d a n d o l a y ı e t r â f m d a h i ç b i r silâh b ı r a k ı l m a m ı ş t ı r ; 7 — S u l t a n A z i z ' i n odası F e r ' i y y e s a r a y ı n ı n ü ç ü n c ü k a t m d a d ı r : K a a t i l l e r d e n C e ­ z â y i r l i - M u s t a f a nasıl o l u p d a p e n c e r e d e n k a ç a r a k v e d a r b i r ç ı k ı n t ı y a t u t u n a r a k üçüncü k a t t a n aşağı i n e b i l i r ? :

8 — Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z r a p o r d a imzâları b u l u n a n h e k i m l e r d e n i k i s i t n g i l i z dir B u n l a r d a n D r . D i c k s o n s e f â r e t t a b i b i v e D r . M e l i n c e n de H a r e m - i - H ü m â y u n h e k i m i d i r ; b u n l a r m u â y e n e y e d i ğ e r l e r i n d e n d a h a g e ç g e l d i k l e r i için cesedin «her tarafını ince ince gözden geçirmişler» ve m e r h u m u n i n t i h a r ettiğine k a a n i ' olmuşlardır; :

9 — D r . M e l i n c e n cesedin muayenesinden sonra hareme gidip «Dîvâne gibi b i r halde» b u l u n a n Vâlide-Sultanı tedâvi e t m e k isteyince makas meselesindeki gaf-

Jetinden müteessir —

Oğlumun

1876

K R O N O L O J İ

270 olan

canına

=

1293

Pertevniyâl-Sultan:

kıyan

ben

oldum;

bana

hekim

göndereceğinize

cellât

gön­

derin! diye feryâd etmiştir; 10 — O z a m a n İ n g i l t e r e ' n i n i s t a n b u l büyük-elçiliğinde bulunmuş olan H e n r y Eiliot, Londra'da çıkan «Nineteenth Century» mecmuasında neşrettiği b i r m a ­ kalede cesedi muâyene etmiş o l a n İngiliz doktorlarının ilmî kanâatleriyle diğer b i r t a k ı m d e l i l l e r e istinâden ' v a k ' a n m b i r i n t i h a r d a n i b a r e t o l d u ğ u n u i z a h etmiş ve b u m a k a l e n i n Türkçe t e r c e m e s i gene L o n d r a ' d a çıkan «Hürriyet» gazetesiyle n e ş r e d i l d i k t e n b a ş k a risâle ş e k l i n d e d e t a b ' e d i l m i ş t i r ; 11 — İ k i n c i A b d ü l h a m i d ' i n v a k a d a n b e ş s e n e s o n r a Y ı l d ı z ' d a k u r d u r m u ş o l d u ğ u fevkalâde m a h k e m e tarafından o r t a y a atılmış o l a n «Şehâdet,, iddiâsmın M i d h a t P a ş a i l e b i r i k i a r k a d a ş ı n ı m a h k û m e t m e k için t e r t i b e d i l m i ş b i r t u z a k t a n b a ş k a bir şey olmadığı, o z a m a n A v r u p a ' d a ve i k i n c i meşrutiyetten s o n r a d a Türkiye'de yapılmış o l a n neşriyyatla sâbittir; 12 — Y ı l d ı z m a h k e m e s i n d e k a a t i l o l d u k l a r ı n ı i'tirâf e d e n p e h l i v a n l a r l a d i ğ e r m a z ­ n u n l a r a i ş k e n c e edilmiş o l d u ğ u h a k k ı n d a b i r t a k ı m v e s i k a l a r v a r d ı r ; 13 — M i d h a t P a ş a Y ı l d ı z m a h k e m e s i n d e S u l t a n A z i z ' i n v â l i d e s i P e r t e v - n i y â l S u l t a n ' m ş e h â d e t i n e ' m ü r â c a a t e d i l m e s i n i t a l e b ettiği h a l d e , h e r n e d e n s e V â l i d e - S u l t a n ' m ifâdesi alınmamıştır; 14 — V a k ' a n m v u k u u n d a n Y ı l d ı z m u h a k e m e s i n e k a d a r g e ç e n b e ş sene içinde S u l ­ t a n A z i z ' i n vârisleri t a r a f ı n d a n h i ç b i r d â v â v e iddiâda b u l u n u l m a m ı ş t ı r . B u n a m u k a b i l « Ş e h â d e t » r i v a y e t i n i t e ' y i d e d e n d e l i l l e r de ş ö y l e s ı r a l a n a b i l i r : 1 — Y u k a r d a S u l t a n A z i z ' i n ö l ü m ü n ü i n t i h a r i h t i m â l i y l e i z a h ettiğini g ö r d ü ğ ü ­ m ü z tıbbî r a p o r k a n u n î şerâit v e e ş k â l i n e k a t ' i y y e n m ü t â b ı k o l m a d ı k t a n b a ş k a , d o k t o r l a r cesedin umumî muâyenesinden men'edilmek suretiyle alelacele yazdırıh v e r m i ş ç ü r ü k v e şüpheli b i r v e s i k a d ı r : A b d u r r a h m a n Ş e r e f i n izahına g ö r e : « E t i b b â p â d i ş â h - ı m a h l û ' u n n a ' ş i n i b i - l - e t r â f m u â y e n e e t m e k i s t e d i k l e r i n d e kılı­ cına d a y a n m ı ş o l d u ğ u h a l d e k a p u d a d u r a n Hüseyn A v n i Paşa mâni' olmuş v e ( B u cenaze  h m e d A ğ a , M e h m e d A ğ a değildir; b i r pâdişâhtır; onun h e r tarafını açtırıp size g ö s t e r e m e m ! ) demiştir». S e r - a s k e r b ö y l e b i r « V a z ' - ı t e h d i d k â r â n e » alınca sathî b i r m u â y e n e i l e y a l n ı z kollarındaki y a r a l a r a bakılmış ve h e k i m l e r paşanın «Evzâ'-ı mütehakkimânesinden şüpheye düşmüşlerdir»; s o n r a d a n D r . M a r k o Paşa d a meseleyi böyle anlatmıştır : 2 — Bâzı d o k t o r l a r v e ezcümle M a r k o P a ş a muâyeneye iştirâk e t m e d i k l e r i halde raporu «bilâ--muâyene„ imzâ e t t i k l e r i gibi, i s m i ma'lûm olmıyan b i r doktor da imzâdan i s t i n k â f ettiği için T r a b l u s u g a r b ' e n e f y e d i l m i ş t i r ; M â b e y n e t i b b â s m d a n Ö m e r B e y / P a ş a i s e m u â y e n e y e h e r n e d e n s e i ş t i r â k e t m e k i s t e m e d i ğ i için d e v r i n diktatörü v a z i y e t i n d e b u l u n a n s e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşa tarafından . :

— Edepsizlik ediyorsun! d i y e t e k d i r e d i l d i k t e n b a ş k a d e r h a l şeritleri s ö k ü l e r e k h e m e n o r a d a askerlikten tardedilivermiştir; 3 — M i d h a t Paşa Yıldız m a h k e m e s i n e sevkedilmek üzere i z m i r ' d e n g e t i r i l i r k e n i s t a n b u l v a p u r u n d a yapılan istintakında v a k ' a günü raporu okuduğu zaman ölümün «Merhumun kendi eser-i fi'li i d ü ğ ü n e p e k de kuvvet görememiş» o l ­ m a k l a b e r a b e r d i ğ e r v ü k e l â ses ç ı k a r m a d ı ğ ı için k e n d i s i n i n de s u s t u ğ u n u i'tirâf etmiştir; 4 — ' Tıbbî o l m a k t a n ziyâde siyasî b i r v e s i k a d e m e k o l a n b u t u h a f r a p o r A v r u ­ p a ' d a d a b i r takım t e n k i t l e r e y o l a ç m ı ş v e hattâ d o k t o r l a r arasında münâkaşalar bile olmuştur. D o k t o r olmayanlar bile t e n k i d etmiştir: Meselâ Fransız m u h a r r i r ­ l e r i n d e n C h a r l e s M i s m e r cenâzenin üstündeki örtü bile kaldırılmadan yapılan üstün-körü muâyeneyi «Souvenirs d u monde musulman» i s m i n d e k i e s e r i n i n 278 i n c i sahifesinde Tıbb-ı-adlî'ye m u g a y i r gösterir; 5 — R a p o r u t e d k i k e d e n b u g ü n k ü h e k i m l e r de k a n u n î evsâfı hâiz o l m a d ı ğ ı k a ­ n â a t i n d e d i r : M e s e l â Sıhhiye v e k â l e t i D a n ı ş m a K u r u l u B a ş k a n ı D o k t o r A l i S ü h a Delilbaşı'ya göre v a k ' a n m vuku'bulduğu m a h a l l i n v a z i y e t i , cesedin v a z i y e t i , m u -

1876

=

1293

OSMANLI

TARİHÎ

271

h i t i n d e k i e ş y a n ı n v a z i y e t l e r i , b i r m ü c â d e l e g e ç t i ğ i n e âit i z l e r o l u p o l m a d ı ğ ı , ö l ü ­ nün ü s t ü n d e k i e l b i s e v e ç a m a ş ı r n e v i ' i e r i y l e b u n l a r ı n üzerinde ne g i b i a l â m e t l e r v e i z l e r b u l u n d u ğ u , c e s e t s o y u l d u k t a n s o n r a v ü c u d u n t e p e d e n t ı r n a ğ a hâli. m a n ­ zarası, r e n g i , soğukluk v e y a sıcaklığı, vücudun h e r h a n g i b i r n a h i y e s i n d e cebr-üşiddet alâimi b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ı a y r ı ayrı z i k r e d i l m e k l â z ı m g e l i r : M â h u t r a ­ p o r d a b u n o k t a l a r a hiç t e m â s e d i l m e d i ğ i için b u n u n b i r T ı b b - ı - a d l î r a p o r u s a y ı l ­ m a k imkânı j - o k t u r ; 6 — H a l i ' fetvâsmda «Muhtell-üş-şüûı» gösterilen S u l t a n Aziz'in aklı başında o l d u ğ u h a l e f i n e y a z m ı ş v e h ü k ü m e t i n de m a t b u â t a v e r m i ş olduğu t e z k i r e ile sabit olmasına m u k a b i l , S u l t a n M u r a d ' m cülusundan i t i b a r e n göstermiye baş­ ladığı müvâzenesizlik karşısında Abd-ül-Aziz'in t a h t a a v d e t ihtimâli «Erkân-ıe ı b e a » y ı böyle b i r s u ' - i - k a s d a s e v k e d e n en mühim âmil sayılır; 7 — Devlete hâkim olan «Erkân-ı-erbea» dan bilhassa orduya istinâd e t m e k iti­ bariyle diktatör v a z i y e t i n d e b u l u n a n ser-asker Hüseyn Avni Paşa ötedenberi S u l t a n A z i z ' i n ifnâ v e izâlesine k a s d e t m i ş b i r a d a m d ı r : M e s e l â Mısırlı M u s t a f a Fâzıl Paşa'ya: — B e n a n d a n a h z - i sâr e t m e d i k ç e A l l a h c a n ı m ı

almasun!

d e d i k t e n başka Mısırlı-Halim Paşa ile A d l i y e n â z ı n A k i f p a ş a ' d a n birer fedâî i s t e m i ş , e v v e l c e t e d â r i k ettiği b i r A r n a v u t s e r s e r i s i n i Z a b t i y e n â z ı n H ü s n i P a ş a y a k a l a t m ı ş v e b i r aralık d a K i l e r c i - b a ş ı v â s ı t a s ı y l a S u l t a n A z i z ' i t e s m i m etti'rm i y e k a l k ı ş m ı ş t ı r : Y u k a r d a 1 8 7 4 = 1 2 9 0 v u k u â t m m «15 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . B u v a z i y e t t e b i r adamın h a l i ' d e n s o n r a fırsat eline geçince garazını i c r a d a n geri k a l m ı y a c a ğ ı p e k tabiîdir. H a t t â A v r u p a s e y â h a t i n d e b u n i y e t i n i C h a r l e s M i s m e r ' e i t i r a f bile etmiştir; 8 — S u l t a n A z i z ' i n muhâfazası Hüseyn A v n i ve K a y s e r i l i - A h m e d Paşalara ha­ v a l e edilmiş o l d u ğ u için, M i d h a t P a ş a i z m i r ' d e n i s t a n b u l ' a g e t i r i l i r k e n ' v a p u r d a k i i s t i n t â k m d a ihtiyatlı v e t e ' v i l l i b i r i'tirâf t a b u l u n a r a k : — Abd-ül-Aziz m e r h u m u n e m r - i muhâfazası A v n i Paşa ile K a y s e r i l i A h m e d P a ­ şa'ya m u h a v v e l d i r ve m â d e m k i m a d d e - i k a t l i k e n d i eser-i f i ' l i olmayup yed-i âharla vuku'bulmuştur, b u n u n elbette müşârünileyhümânm t e r t i b i y l e yapılmış o l a ­ c a ğ ı vazıh v e â ş i k â r d ı r ! d e m i ş v e b u s u r e t l e k a t l i k a b u l e d e r e k m e s ' u l i y y e t i o z a m a n h e r i k i s i de ö l m ü ş o l a n a s k e r arkadaşlarına yüklemek istemiştir; 9 — H a l b u k i S u l t a n A z i z ' i n k a t l i n e b i z z a t M i d h a t Paşa d a t a r a f dardır ve hattâ kendisine isnâd e d l i e n cinâyet ortaklığı ile h e r nedense i f t i h a r bile etmiştir! Hâtırâtınm «Mir'ât-ı-hayret» i s m i n d e k i i k i n c i c i l d i n i n 216 ncı sahifesinde Yıl­ dız m a h k e m e s i n i n i l k c e l s e s i n d e n b a h s e b a ş l a r k e n h â k i m l e r e , işte ş ö y l e h i t â b e t ­ tiğini b i z z a t k e n d i s i a n l a t ı r :

— îbtidâ Cenâb-ı-Hakk'a hamd-ü-şükr ederim k i böyle b i r muhâkemeye da'vet olunmaklığım ahlâk ve fazâil-i insâniyyeyi lekedâr edecek s i r k a t ve irtikâb-ı r ü ş v e t v e i f s â d - ı m e m l e k e t misillü b i r t ö h m e t e m e b n î o l m a y u p sahih olsa bile g a y r e t - i m i l l i y y e ve h a m i y y e t - i vataniyyeden münbais o l m a k iktizâ eder b i r m a d d e içündür! T a h t ı n d a n i n d i r i l d i k t e n s o n r a h a b s e d i l m i ş v e b e ş y ü z a s k e r l e k o r d o n altına alın­ m ı ş m ü d a f a a s ı z v e âciz b i r m e v k u f u n k a t l i n e « G a y r e t - i m i l l i y y e » i l e , n e de « H a m i y y e t - i v a t a n i y y e » i l e z e r r e k a d a r a l â k a d a r d e ğ i l d i r : O s m a n l ı t a r i h i n d e şahsî ihtirâsâtın « V a t a n » v e « M i l l e t » terâneleriyle süslenmesi b i l h a s s a işte o t a r i h t e n i t i b a r e n t a a m m ü m etmiştir; 10 — G e n e M i d h a t p a ş a İ z m i r ' d e n i s t a n b u l ' a g e t i r i l i r k e n v a p u r d a k i istintakında v a k ' a g ü n ü F e r ' i y y e dâiresine g i d e r k e n « H â k a n - ı m ü ş â r ü n i l e y h i n m u h â f a z a s ı pek müşkil ve t e h l i k e l i olduğundan b u veçhile vuku'-ı vefâtı p e k eyü oldu diyerek ı z h â r - ı m e m n u n i y y e t » e t t i ğ i n i de i'tirâf e t m i ş t i r : P a ş a y ı T â i f ' d e b o ğ d u r a n m a n ­ tık d a işte b ö y l e b i r m a n t ı k t ı r ; 11 — S u l t a n A z i z v a k ' a s m d a hükümet adlî t a h k i k a t yapmamıştır Cenâzenin bulunduğu k a r a k o l a gelen vükelâ yalnız Mâbeynci Fahrî Bey'le ' i k i harem-ağasmdan i n t i h a r r i v a y e t i n i dinleyip h a k i k a t diye k a b u l edivermekle iktifâ etmiş:

1S76

272

K R O N O L O J İ

1876

c=

1293

i e r d i r : M i d h a t P a ş a hâtırâtının « T a b s ı r a - i i b r e t » i s m i n d e k i b i r i n c i c i l d i n i n 172 n c i sahifesinde «Tahkikat içün h e r ne lâzım ise yapılmış olduğundan» bahsettiği h a l d e , « M i r ' â t - ı h a y r e t » i s m i n d e k i i k i n c i c i l d i n i n 220 n c i s a h i f e s i n d e k e n d i k e n d i n i n a k z e d e r e k «Fahri B e y ' i n i k i a r a p hadım ile b i r l i k t e v u k u ' b u l a n takrir-ü-iffi­ desi t a m a m i y l e t a b i a t - i hâl-ü-maslahata muvafık olduğundan ve diğer tarafta m e r h u m u n h â l - i irtihâliyle m ü k e d d e r o l a n V â l i d e - S u l t a n i l e K a d m - E f e n d i l e r i n b u m a d d e i ç ü n i s t i c v â b i l e i z ' â c e d i l m e l e r i dahî münâsip görülmemiş idüğünden u m u m v ü k e l â b u d e r e c e m a ' l û m â t i l e i k t i f â e t m i ş „ o l d u ğ u n u i'tirâf etmektedir! S u l t a n A z i z ' i n n e âile e f r a d ı n d a n , n e de m ı k d â r ı yüzleri b u l a n saraylılarıyla c a ­ r i y e l e r i n d e n hiç b i r şey sorulmamıştır: H a l b u k i A b d u r r a h m a n Ş e r e f e göre ca­ r i y e l e r h e p ş e h â d e t t e n b a h s e d i p « i n t i h a r a aslâ k a a i l d e ğ i l l e r » d i r ! O n d o k u z d o k ­ t o r a imzâ e t t i r i l e n mâhut r a p o r u k a r a k o l a gelip o k u y u n c a tatminkâr bulmadığı­ nı b i z z a t i'tirâf e t m i ş o l a n M i d h a t P a ş a ' n m b u ş ü p h e s i n e r a ğ m e n d i ğ e r v ü k e l â ile beraber sükût edip t a h k i k a t talebinde bulunmaması h e r halde lehine kay­ dedilecek b i r n o k t a değildir; 12 — V a k ' a y ı i n t i h a r şeklinde g ö s t e r e n « i ' l â m - ı ş e r ' î » y i t e r t i b e t m e k üzere g û y â keşfe gelen S a d r e y n müsteşar muâvini T a h s i n E f e n d i cenâze kaldırıldıktan sonra F e r ' i y y e dairesine gelip Mâbeynci F a h r i B e y ' i dinlemekle iktifâ ettiği g i b i , z a b t i y e m u s t a n t i k î e r i n d e n M u s t a f a E f e n d i de « C e n â z e n i n e r t e s i g ü n ü me'mûren gelüp» gene a y n i F a h r i B e y ' i n a y n i izâhâtiyle kanâat etmiştir; 13 — « İ T â m - ı ş e r ' î » d e S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n d e n s o n r a «şuuruna h a l e l târî» olduğu için intihâr ettiğinden b a h s e d i l m e k s u r e t i y l e « m u h t e l l - ü ş - ş u û r » o l d u ğ u için t a h ­ tından i n d i r i l m e s i n e h ü k m e d e n h a l i ' f e t v a s ı i k i n c i bir yalanla resmen tekzib edilmiştir; 14 — V a k ' a g ü n ü v ü k e l â d a n b i r i M i d h a t P a ş a ' y a m e s e l e n i n b i r k e r e de V â l i d e S u l t a n ' d a n t a h k i k i n i t e k l i f edince Mâliye nâzın Y u s u f P a ş a : — Hüseyn A v n i Paşa'yı göndermeli: Vâlide-Sultan başına b i r şey kırsun! demiştir; e s k i Sadr-ı-a'zamlardan A r a p g i r l i Y u s u f Kâmil Paşa'nm A v n i p a ş a için : — M e l ' u n h e r i f pâdişâhın başmı dediğinden b a h s e d i l i r ;

vursun da

da

Hüseyn

yedi!

15 — S u l t a n A z i z ' i n y a n ı n d a tarihî b i r p a l a d a n b a ş k a silâh k a l m a m ı ş v e o d a v a k ' a d a n y a r ı m y a h u t b i r s a a t e v v e l aldırılıp k a r a k o l a k a l d ı r ı l m ı ş t ı r : M ü t e r c i m R ü ş d i P a ş a S u l t a n H a m i d ' i n e m r i y l e İ z m i r ' d e i s t i n t a k edildiği z a m a n b u n u i n ­ k â r e t m i ş s e de « M i r ' â t - ı h a y r e t » i n 218 i n c i s a h i f e s i n d e k i ifâdesine g ö r e Midhat P a ş a Yıldız m a h k e m e s i n d e «Nihayet a h z i y l e k a r a k o l a t e s l i m i v a k ' a d a n b i r s a a t e v v e l e t e s a d ü f e t m i ş o l u y o r ; b u n d a n n e ç ı k a r ? , , d i y e i'tirâf e t m i ş t i r : B u n d a n ç ı ­ k a c a k şey, ö l d ü r ü l m e s i n e k a r a r v e r i l m i ş b i r a d a m ı n s o n m ü d â f a a vâsıtasından da mahrumiyyetidir; 16 _ K a n u n e n b i r m ü n t a h i r v e y a m a k t u l ü n adlî keşif y a p ı l m a d a n e v v e l y e r i n ­ den kaldırılmaması ve hattâ olduğu v a z i y e t t e bırakılması lâzımgelir: A b d u r r a h ­ m a n Ş e r e f işte b u n a r a ğ m e n S u l t a n A z i z ' i n h i ç b i r m ü n â s e b e t o l m a d ı ğ ı . h a l d e d e r h a l o d a s ı n d a n kaldırtılıp k a r a k o l a i n d i r t i l e r e k o t t a n b i r şilte ü z e r i n e atılıv e r m e s i n i « î ş t i b â h - u - t e r e d d ü d e bâis o l a n e s b â b m a'zamı» g ö s t e r i r s e de, ondan çok mühim b i r vaziyet daha vardır S u l t a n A z i z h e n ü z ö l m e d e n v e b e l k i de y a r a y e r l e r i n i n üstünden k o l l a r ı d e r h a l b o ğ u l u p k a n d u r d u r u l m a k suretiyle hayatı­ nın k u r t a r ı l m a s ı tıbben k a b i l k e n o d a s ı n d a n kaldırılıp kanları a k a a k a k a r a k o l ­ daki kahve ocağına nakledilmiştir! D a ğ başlarındaki haydutların bile irtikâb e t m i y e c e k l e r i b u m ü d h i ş vahşeti s e r - a s k e r H ü s e y n A v n i Paşa yaptırmıştır! K a ­ r a k o l a g e t i r i l d i ğ i z a m a n b i l e h e n ü z s a ğ o l a n S u l t a n A z i z ' i ' k u r t a r m a k ' için h i ç b i r şey yapılmadıktan başka, b i r a z s o n r a ölünce Hüseyn A v n i Paşa k e n d i eliyle b i r p e n c e r e p e r d e s i n i k o p a r ı p ü s t ü n e ö r t m ü ş v e b u s u r e t l e Ölümüne b i z z a t s e beb olmuştur. O zamanın Sadr-ı-a'zamı olan ve o gün k a r a k o l a diğer vükelâ­ d a n s o n r a gelen Mütercim-Rüşdi P a ş a beş sene s o n r a S u l t a n H a m i d ' i n e m r i y l e İ z m i r ' d e y a p ı l a n i s t i n t a k ı n d a b u n o k t a y ı ş ö y l e anlatır : :

:

—

OSMANLI

1293

TARİHİ

273'

N a ' ş i n i k a r a k o l a ç ı k a r m ı ş l a r v e ç ı k a r d ı k l a r ı z a m a n , k e n d i s i n d e eser-î hayat, m e v c u d ' i m i ş ; s o n r a m ü n k a t ı ' o l m u ş o l d u ğ u n u dahî söylediler v e h e k i m l e r d a h i orada hâzır' idi A n l a r d a m e r h u m d a k a r a k o l a çıkarıldığı v a k i t eser-i hayat; m e v c u d olduğunu t a s d i k eylediler! :

B u i z a h a t t a n anlaşıldığına g ö r e d o k t o r l a r « E s e r - i h a y a t » m e v c u d olduğu sırada g e l m i y e başlamışla'rsa d a , . h e r h a l d e s e r - a s k e r d e n k o r k t u k l a r ı için h i ç b i r t e d â v i teşebbüsünde bulunmamışlardır! S u l t a n A z i z ' i n k a n damarları açıldıktan ne k a ­ d a r s o n r a k a r a k o l a nakledildiği m â l û m olmadığı g i b i , k a r a k o l d a ne k a d a r y a ş a ­ d ı ğ ı d a b e l l i değildir. M u s t a n t i k h e m b u n o k t a y ı , h e m de m e r h u m u n k o n u ş u p k o ­ n u ş m a d ı ğ ı m M ü t e r c i m - R ü ş d i P a ş a ' y a s o r m u ş , p a ş a d a şu c e v a b ı v e r m i ş t i r : — ' O l v a k i t b u n u b e n de s o r d u m , t e k e l l ü m e iktidârı olmadığı cevâbını almış i d i m ; k a r a k o l d a n e k a d a r y a ş a d ı ğ ı n ı b i l e m e m ; b u hâl o l v a k i t t e v â t ü r e n s ö y l e n ­ d i ; o r a d a b u l u n a n v ü k e l â v e u l e m â v e ricâl v e şâire k i o r a d a m e v c u d bulunan­ lardır, b u hâli m u t l a k g ö r m ü ş l e r d i r v e b e n i m g i b i s o n r a d a n g e l e n l e r de de işit— mislerdir. Karsı sahildeki Paşalimanı'nda oturan Hüseyn A v n i Fer'iyye'deki saraylıların feryâdını d u y a r . d u y m a z beş-çiftesine atlayıp «beş on dakikada» yetişmiş ve S u l ­ t a n A z i z ' i d e r h a l k a r a k o l a naklettirmiş olduğuna göre, Boğaziçi'nin m u h t e l i f t a ­ raflarında o t u r a n devlet erkânına haber gönderip onların da o r a d a t o p l a n m a l a ­ rını t e ' m i n e d i n c e y e k a d a r h i ç o l m a z s a b i r s a a t g e ç m i ş o l m a s ı l â z ı m g e l i r . S u l ­ t a n A z i z ' i henüz h a y a t t a g ö r m ü ş o l a n doktorların d a o z a m a n k i vesâitle daha e v v e l g e l m i ş o l m a l a r ı k a b i l değildir. H e r h a l d e e n a z b i r s a a t k a d a r y a ş a m ı ş b i r yaralının kurtarılmasına teşebbüs e d i l m e m e s i ve hiç o l m a z s a kolları boğulup kanın durdurulmamış olması a n c a k k a s d eseri o l a b i l i r ve hattâ k a r a k o l a i n d i ­ rilmesi b i l e h e r h a l d e H ü s e y n A v n i ' n i n işte b u k a s d m d a n m ü t e v e l l i t t i r . S u l t a n M u r a d ' m Mâbeyn müşiri D â m a d - N u r i p a ş a b e ş sene s o n r a k i i s t i n t a k ı n d a fon meseleye temâs ederek o gün kendisine b i r a d a m gelip : _ A m a n S u l t a n A z i z yaralandı, F e r ' i y y e ' d e n h e k i m i s t i y o r l a r ! deyince D o k t o r M a r k o P a ş a ' n m aranıp bulunmasını emrettiğinden bahsetmiştir: ö y l e b i r v a z i y e t t e h e r h a n g i b i r d o k t o r y e t i ş t i r i l m e y i p de K u z g u n c u k ' d a oturan M e k t e b - i - T ı b b i y e nâzırının a r a n ı p bulunmasından bahsetmek, yaralıyı imdatsın bırakmaktır! B u suretle N u r i Paşa da Hüseyn A v n i Paşa gibi davranmış d e m e k t i r , O g ü n v ü k e l â i l e b e r a b e r k a r a k o l d a b u l u n a n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m « M i r ' ­ ât-ı h a k i k a t l i n d e «Merhumun esnây-ı mecrûhiyyetinde,, e n zarurî «Ted&bîr-i t ı b b i y y e » y e b i l e m ü r â c a a t e d i l m e m i ş o l m a s ı n d a n a c ı a c ı ş i k â y e t e t m e s i işte b u n ­ dandır. V a k ' a n ü v i s L û t f i E f e n d i ' n i n b u f â c i a y a â i t risâlesinde s ö y l e d i ğ i g i b i , z a ­ vallı S u l t a n A z i z n i h a y e t k a r a k o l u n k a h v e o c a ğ ı n d a k i o t şilte ü s t ü n d e : «Gözlerini A v n i P a ş a ' y a d i k e r e k vefât etmiştir». İşte bütün b u n l a r d a n d o l a y ı M i d h a t P a ş a ' n m h a t ı r a t ı n d a Abd-ül-Aziz'i «Vâîiöe k u c a ğ ı n d a v e f â t e t m i ş » g ö s t e r m e s i k a t ' i y y e n d o ğ r u değildir. M â h u t r a p o r u n safeteliği de işte b u v a z i y e t l e s â b i t t i r ; Y a r a l ı k u ş l a r için b i l e h a s t a h â n e l e r k u r m u ş o l a n e s k i T ü r k ş e f k a t v e h a s s â s i y y e t i y l e Hüseyn A v n i ve arkadaşlarının adam ö l d ü r m e k t e n b i n b e t e r oları fen h a r e k e t l e r i n i k a r ş ı l a ş t ı r ı n c a b ü t ü n v u z u h i y l e g ö z e ç a r p a n m â n e v i v e ruhî t e r e d d i manzarası karşısında ürpermemek k a b i l m i d i r ? O gün F e r ' i y y e karakolundaki « V ü k e l â , u l e m â v e etibbâ,, m a h ş e r i içinde b u h â l e ı s y â n e d e b i l e c e k k a d a r c e s â ret gösterebilen t e k b i r kişi bile çıkmamış olması yüz kızartıcı b i r v a z i y e t t i r ; 17 — V a k ' a h a k k ı n d a adlî t a h k i k a t y a p ı l m a y ı p yalnız Mâbeynci F a h r i Bey'in i z â h â t i y l e i k t i f â edilmiş o l d u ğ u için, âile e f r â d m a s ö z s ö y l e m e k i m k â n ı v e r i l m e ­ m i ş t i r . M e s e l â y u k a r d a g ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z i n t i h a r d e l i l l e r i içindeki ingiliz r i ­ v a y e t i n e n a z a r a n V â l i d e - S u l t a n v a k ' a günü k e n d i s i n i tedâvi e t m e k i s t i y e n d o k ­ tora : Oğlumun canına kıyan ben o l d u m , b a n a h e k i m göndereceğinize cellât gön­ derin! demiş g i b i görünüyorsa d a , A b d u r r a h m a n Ş e r e f e göre öyle dememiş, b i l - a k i s : F . : !£•

K R O N O L O J İ

1876

•=

1293

— E v l â d ı m şehid o l d u , b e n i de şehid e t s i n l e r ; bana h e k i m i n lüzumu yoktur! demiştir. B u - mütenâkız r i v a y e t l e r i n sebebi, hükümetin t a h k i k a t yaptırmamış o l ­ m a s ı d ı r . « « E r k â n - ı - e r b e a » y ı ç o k h a k l ı b i r ş ü p h e altında b ı r a k a n e n m ü h i m n o k ­ t a l a r d a n b i r i de işte b u d u r . B u n d a n d o l a y ı âile e f r a d ı n ı n f i k i r l e r i a n c a k b e ş s e n e s o n r a k i Y ı l d ı z m u h a k e m e s i esnasında b i l v a s ı t a s o r u l a n b â z ı n o k t a l a r a v e r d i k l e r i t a h r i r î c e v a p l a r l a bâzı k i m s e l e r e s ö y l e d i k l e r i s ö z l e r d e n a n l a ş ı l â b i l m e k t e d i r . M e s e l â Vâlide-Sultan'ın b i r hey'et vasıtasıyla a l m a n ve Ibıı-ül-Emin tarafından neşredi­ l e n ifâdesinde şu f ı k r a y a t e s a d ü f e d i l i r ; « O l v a k i t artık h e r t a r a f a s k e r l e d o l u o l d u ğ u n d a n i k i a d a m o d a k a p u s u n d a d u ­ r u p şimdi g i r e l i m , y o k s o n r a g i r e l i m d i y e b i r b i r l e r i y l e söyleştiklerini işittim. F a k a t . G e n n e t m e k â n ' a b i r k a t d a h a f e n a l ı k g e l m e m e k içün s ö y l e m e d i m . Böyle i k i kişi y u k a r d a ve ü ç kişi de a ş a ğ ı d a b u iş içün b e k l i y o r l a r i d i . O a k ş a m s a a t d ö r d e k a d a r y a n ı n d a k a l d ı m i s e de d â i m â h a k l a r ı n d a i c r â o l u n a c a k gaddarlığı s ö y l e r i d i . S o n r a d â i r e m e g i t t i m . B i r de s a b a h i s t e d i k l e r i n i y a p m ı ş l a r . Y â v e r N e cib B e y gelüp :

— C e n n e t m e k â n şehid dediği v a k i t anladık».

oldu!

S u l t a n A z i z ' i n büyük oğlu Y u s u f îzzüddin E f e n d i ' n i n Yıldız m a h k e m e dosyasında b u l u n a n b i r tezkiresinde «Sarayın h e r tarafına asker doldurulmuş ve a n a h t a r l a r d a h î alınıp a s k e r l e r e v e r i l m i ş o l d u ğ u n d a n » v e v a k ' a g ü n ü kendisini babasının odasına bırakmadıklarından bahsedilmektedir! Diğer şehzade M a h m u d Celâiüdd i n E f e n d i de « V u k u â t ne o l d u ğ u n u b i l m e d e n b i z l e r i b i r k ü ç ü k odaya götürüp b i r de n o k t a k o y d u l a r » d e m i ş t i r ! H e r h a l d e b u n l a r i n t i h a r r i v a y e t i n i t e ' y i d e d e b i ­ l e c e k sözler d e ğ i l d i r ! Y ı l d ı z m u h â k e m e s i üzerine g e r e k V â l i d e - S u l t a n ' m , g e r e k Yusuf îzzüddin Efendi'nin Sultan Hamid'e yazdıkları teşekkürnâmeler de k a n â a t l a r ı n ı n ne y o l d a o l d u ğ u n u g ö s t e r e n b i r e r v e s i k a d e m e k t i r . Y u s u f î z z ü d d i n E f e n d i i k i n c i m e ş r u t i y e t t e n s o n r a v e l i a h d o l d u ğ u z a m a n lisanını d e ğ i ş t i r i p i n t i ­ h a r d a n b a h s e t m i ş s e de, b u n o k t a s i y a s î m ü l â h a z a l a r l a i z a h e d i l i r : M i d h a t P a ş a ' nın g ö k l e r e ç ı k a r ı l d ı ğ ı v e h a t t â ö l ü m ü n e r a ğ m e n m u h a k e m e s i n i n t e k r a r i y l e t e b r i ­ y e s i istenildiği b i r d e v i r d e v e l i a h d efkâr-ı-umumiyyeye uymayı siyaset icâbı z a n n e t m i ş t i r . F a k a t k ü ç ü k k a r d e ş i o l a n s o n halîfe A b d ü l m e c i d babasının şehid o l ­ duğunu dâimâ söylemiş ve t e k r a r etmiştir; Y u s u f îzzüddin E f e n d i ' n i n intiharın­ d a n b i r h a y l i z a m a n s o n r a b i r g ü n b i z z a t k e n d i s i n d e n d u y d u ğ u m şu s ö z ü k e l i m e ­ leriyle hatırlarım: B a b a m şehid o l d u , k a r d e ş i m de ö l ü m şeklini t a k l i d e d e r e k i n t i h a r e t t i . A b d u r r a h m a n Ş e r e f l e İbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l ' i n neşriyyâtmdan anlaşıldığı­ n a göre, M e c i d E f e n d i b u kanâatini o n l a r a d a söylemiştir. V a k ' a günü Abdülmecid E f e n d i s e k i z yaşını b i r h a f t a evvel b i t i r i p d o k u z u n a henüz basmış b i r ç o c u k v a z i y e t i n d e d i r : O yaşta b i r çocuğun böyle b i r vak'ayı o z a m a n t a h k i k ' etmiş olması t a ­ biî k a b i l değildir.; y a l n ı z b a b a s ı n ı n ö l ü m şeklini âile m u h i t i n d e n i ş i t m e m i ş v e fa­ c i a n ı n t e f e r r ü â t m ı d i n l i y e r e k y e t i ş m e m i ş o l m a s ı d a o n i s b e t t e i m k â n s ı z d ı r ; i'şte b u n ­ d a n d o l a y ı M e c i d E f e n d i ' n i n i f â d e e t t i ğ i şahsî k a n â a t i n b ü y ü k k ı y m e t i , b i r âile a n ' a n e s i n i t e m s i l e t m e s i n d e g ö s t e r i l e b i l i r . G e n e âile m u h i t i n d e b u n d a n d a h a k u v ­ v e t l i b i r k a n â a t d a v a r d ı r : î k i n c i M a h m u t ' u n şairliği i l e m e ş h u r k ı z ı v e S u l t a n A z i z ' i n o s ı r a d a e l l i y a ş ı n d a b u l u n a n ablası Âdile-SÜItan, v a k ' a ü z e r i n e y a z d ı ğ ı ve A l i Emirî E f e n d i ' n i n «Osmanlı T a r i h ve E d e b i y y a t M e c m u a s ı n d a neşrettiği m e r s i y e d e kardeşinin şehid o l d u ğ u n u i l k k ı t ' a s m d a n i t i b a r e n y a n a y a k ı l a a n l a t ı r : N a s ı l y a n m a m k i m e o l d u o l a n l a r Şâh-ı d e v r â n a B i l i n m e z o l d u hâli k ı y d ı l a r o l Zıll-'i-Yezdâna O g i t t i mülk-i ukbâya firâkı geçdi tâ câna S a r â y a v e l v e l e saldı cihânı k o y d u e f g a a n a Ayni

m e r s i y e n i n s o n k ı t ' a s m d a d a şu b e y t e t e s a d ü f e d i l i r Nasıl hemşiresi K i kıydı b u n c a

:

b u (Adile) y a n m a z o hâkana zâlimler karmdâşı cihanbâna

1876 =

1293

OSMANLİ

275

TARİHİ

H e r türlü siyasî i h t i r a s l a r d a n â z â d e o l a n v e o l g u n ç a ğ ı n d a k i z e k â s i y l e k u v v e t l i k ü l t ü r ü âile m u h i t i n i n k a n â a t i n i t a h k i k t e n s o n r a i f â d e y e h e r k e ş t e n z i y â d e m ü sâid o l a n  d i l e - S u l t a n ' m b u m a n z u m şehâdeti v a k ' a n m t e n v i r i b a k ı m ı n d a n ç o k kıymetli b i r v e s i k a d e m e k t i r . Yıldız m a h k e m e s i n d e M i d h a t p a ş a S u l t a n A z i z ' i n âile e f r â d i y l e ü ç y ü z kadar cariyesinin intihara kaail olduklarını iddiâ e t m i ş s e de, V â l i d e - S u l t a n ' l a  d i l e S u l t a n ' m v e Y u s u f î z z ü d d i n , M a h m u d Celâlüddin v e A b d ü l m e c i d E f e n d i l e r i n b u ­ r a d a g ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z ifâdeleri k â m i l e n k e n d i s i n i t e k z i b e d e c e k m â h i y e t t e d i r . C â r i y e i e r i n k a n â a t i n i de o d e v r i v e d e v r i n a d a m l a r ı n ı ç o k i y i b i l e n V a k ' a n ü v i s A b d u r r a h m a n Şeref m e r h u m « T a r i h - i O s m â n î E n c ü m e n i M e c m u a s ı n d a k i e t ü d ü n ­ de şöyle a n l a t ı r : « S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i n h a r e m i n d e b u l u n a n c â r i y e l e r i n t i h a r a aslâ k a a i l olmayup m e r h u m u n b a ş k a l a r ı t a r a f ı n d a n katl-ü-itlâf edildiği k a n â a t i n i beslerler ve bu k a n â a t l e r i n d e ısrar e y l e r l e r v e b u n u d a h i b î - p e r v â s ö y l e r l e r i d i » . Câriyeler içinde i n t i h a r r i v a y e t i n e ş e h â d e t e t m e k t e k i ı s r â r i y l e m e ş h u r A r z - ı - N i yâz y a h u t A r z û - N i y â z i s m i n d e b i r beşinci H a z i n e d a r - k a l f a v a r s a d a , î b n - ü l - E m i n ' i n « S o n S a d r - ı - a ' z a m l a r » m m 536 ncı s a h i f e s i n d e k i h â ş i y e d e k a y d e t t i ğ i g i b i bu k a l f a « A v n i P a ş a ' n m s a r a y d a . e l i » d i r : H a t t â H a r e m - i - H ü m â y u n ikinci-kâtibi Ebrû-Nigâr ve i k i n c i - h a z i n e d a r E b r û - K e m a n g i b i b i r k a ç e l i d a h a vardır. İnti­ h a r r i v a y e t i n i n i n t i ş a r m d a b u n l a r ı n r o l l e r i tabiî ç o k b ü y ü k t ü r . F a k a t b u n l a r a mukabil saraydan çıkıp M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m o ğ l u M ü n i r B e y / P a ş a i l e evîenmiş o l a n P e r v i n - i - F e l e k / P e r v i n F e l e k H a n ı m v e Z e v k y â b - K a l f a g i b i ş e h â dete şahitlik e d e n l e r de v a r d ı r : H a t t â Y ı l d ı z m a h k e m e s i n i n k u r u l m a s ı n a işte b u P e r v i n H a m m ' m i z â h â t ı sebeb o l m u ş g ö s t e r i l i r ; İS — S u l t a n A z i z v a k ' a s m a âit b â z ı y a z ı l a r d a ş e h â d e t r i v a y e t i n i n b e ş sene sonra Yıldız m a h k e m e s i kurulduğu z a m a n o r t a y a atıldığından bahsedilirse de k a t ' i y v e n d o ğ r u değildir : A b d - ü l - A z i z ' i n ö l d ü r ü l d ü ğ ü d a h a i l k g ü n ü n d e n i t i b a r e n h a l k a r a ş m a y a y ı l m ı ş v e h a t t â M i d h a t P a ş a « M i r ' â t - ı h a y r e t „ i n i n 63 ü n c ü s a h i f e s i n d e işi h a f i f l e t e r e k « B ö y l e b i r lâkırdı b i r k a ç g ü n d e v e r â n e t m i ş » o l d u ğ u n u i ' t i r â f a m e c b u r olmuştur. M e r s i y e l e r yazılmış, türküler bile yakılmıştır: Seni tahttan indirdiler Üç-çifteye bindirdiler T o p k a p u ' y a gönderdiler Uyan Sultan Aziz uyan K a n a ğ l ı y o r bütün c i h a n türküsü

umumî

kanaâtin

hazin

b i r ifâdesi

,

şeklinde

nesillerce

söylenip

dur­

muştur; 1 9 — Ş e h â d e t r i v a y e t i n i n e n m ü h i m d e l i l l e r i n d e n b i r i de S u l t a n M u r a d ' m c ü l u ­ s u n u t e b r i k için i s t a n b u l ' a g e l m i ş o l a n B u r s a v a l i s i M u s t a f a - N â i l î - P a ş a - z â d e V e liyyüddin Paşa'nm v a k ' a sabahı Hüseyn A v n i Paşa'yı K u z g u n c u k ' d a k i yalısında z i y a r e t ettiği s ı r a d a g ö r d ü ğ ü t u h a f v a z i y e t t i r : H ü s e y n A v n i ' n i n « D i k d i k v e sık sık» F e r ' i y y e sarayına bakması Veliyüddin Paşa'nm nazar-ı-dikkatini celbetmiş ve nihayet F e r ' i y y e ' d e câriyeierin vâveylâsı başlar başlamaz A v n i Paşa evvelden hazır bulundurduğu beş-çiftesine h e m e n atlayıp A b d u r r a h m a n Şerefin tâbiriyle «Azrâil gibi» karşıya geçmiştir B u n d a n anlaşıldığına göre, ser-asker tertib ettiği v a k ' a n m v u k u u n u p e n c e r e d e n kollayıp beklemiştir; :

20 — S u l t a n A z i z ' i n z â h i r e n m u h â f a z a s m a v e h a k i k a t t e izâlesine m e ' m u r edildik­ l e r i n d e n b a h s e d i l e n Cezâyirli v e Y o z g a d l ı M u s t a f a l a r l a B o y a b a d l ı M e h m e d ' e yü­ z e r altın a y l ı k b a ğ l a n d ı k t a n başka e l l e r i n e de o t u z a r altın a t ı y y e v e r i l m i ş t i r ! 2 - 3 l i r a aylıklı b e k ç i v e k o r u c u m a k u l e s i n d e n o l a n b u p e h l i v a n l a r a b i r e r f e r i k m a a ş ı b a ğ l a n m a s ı kanlı v a z i f e l e r i n i n e n m ü h i m d e l i l l e r i n d e n sayılır: O z a m a ­ nın y ü z altın lirası b u z a m a n ı n b e ş b i n k â ğ ı t lirasına y a k ı n b i r p a r a d ı r ! F e v k a ­ lâde b i r sebeb o l m a d a n ö y l e a d a m l a r a b ö y l e a y l ı k l a r n a s ü b a ğ l a n a b i l i r ? M i d h a t P a ş a İ z m i r ' d e n i s t a n b u l ' a g e t i r i l i r k e n v a p u r d a k i i s t i n t a k ı n d a bunların « N e m a -

276

KRONOLOJİ

1876

aşlarını v e ne de şahıs v e s ı f a t l a r ı n ı » b i l m e d i ğ i n d e n b a h s e d i p i n k â r s o n r a d a n y a z d ı ğ ı « M i r ' â t - ı h a y r e t „ i n 56 - 57 n c i s a h i f e l e r i n d e b i l - a k i s diğinden bahsederek k e n d i k e n d i n i nakzetmiştir; 21 — M a b e y n c i F a h r i B e y ' i n i s t i c v â b m d a s ö y l e d i ğ i ç o k m ü h i m b i r İ b n - ü l r E m i n ' i n Y ı l d ı z d o s y a s ı n d a n i k t i b â s ettiği b u s ö z a c e m i c e b i r

--

etmişse hepsini

de, bil­

söz vardır; i'tiraftır :

— Ben Sultan A z i z kendini öldürdü d i y e m e m , ö l d ü r m e d i dahî d i y e m e m ! z â t e n M u s t a f a l a r i l e M e h m e d A ğ a ' n ı n o r a y a gelişini p e k b e ğ e n m e m i ş i d i m ! S u l t a n A z i z ' i n kollarım arkasından tutmuş o l m a k l a ithâm s u r e t l e c i n â y e t i i'tirâf e t m e k l e b e r a b e r , k e n d i n i k u r t a r m a k lenmiş d e m e k t i r ;

1293

Ben

edilen F a h r i B e y bu için p e h l i v a n l a r a y ü k ­

22 _ D â m a d - M a h m u d v e N u r i P a ş a l a r ı n d a b u g i b i i t i r a f l a r ı v e i'tirâfa â i t y a z ı ­ ları v a r d ı r : İntihar e s a s ı m m ü d â f a a e d e n l e r c e b u n l a r t a z y i k v e t e h d i t l e veyahut m a h k û m i y y e t t e n k u r t u l m a k ü m i d i y l e s ö y l e y i p y a z ı l m ı ş g i b i g ö s t e r i l i r s e de, ö y l e o l d u ğ u n u isbât e d e b i l e c e k k a t ' î bir delil bulunamamıştır. O r t a d a mevcut bir i'tirâfı r e d d e b i l m e k için y a l n ı z ş ü p h e k â f i d e ğ i l d i r : V e s i k a v e d e l i l l â z ı m d ı r ; 23 — M e ş h u r T o p h â n e müşiri D â m a d - F e t h i A h m e d p a ş a ' m n o ğ l u o l a n T i c a r e t nâzın D â m a d - M a h m u d Celâlüddin P a ş a , S u l t a n M e c i d ' i n k ı z l a r ı n d a n C e m i l e - S u l t a n ' m k o c a s ı d ı r : İkinci A b d ü l h a m i d ' i n ö z - k a r d e ş i o l a n C e m i l e - S u l t a n ' ı ç o k s e v ­ d i ğ i r i v a y e t e d i l i r . Eniştesi de şehzâdeliğiııdenberi e n y a k ı n v e e n m a h r e m ada­ mıdır: İşte b u n d a n dolayı Beşinci M u r a d ' m h a l ' i y l e S u l t a n H a m i d ' i n iclâsma en çok çalışan v e z i r D â m a d - M a h m u d P a ş a ' d ı r . S u l t a n A b d ü l h a m i d eniştesi, a d a m ı v e b i l h a s s a saltanatının t e ' m i n i n d e e n g a y r e t l i t a r a f d â r ı o l a n M a h m u d Celâlüd­ d i n P a ş a ' y ı k ı z k a r d e ş i n i n g ö z y a ş l a r ı n a r a ğ m e n nasıl o l u p d a h i ç b i r c ü r m ü o l ­ madığı halde m a h k û m e t t i r i l e b i l i r ? S u l t a n H a m i d ' i n cülûsunda b i r müddet p e k parlak bir vaziyette bulunduktan sonra Trablusugarp valiliği ile i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmasını M i d h a t Paşa hâtırâtmm i k i n c i cildinde «Bilinemiyen b i r sebep»den m ü t e v e l l i t g ö s t e r m i ş s e de, s e b e b i n ne olduğu Yıldız mahkemesinde meydana çıkmıştır. H e r halde S u l t a n Abdülhamid'in Dâmad-Mahmud Paşa'yı f e d â e t m e s i , a m c a s ı n ı n şehâdeti h a k k ı n d a k i kanâatinde samimî olduğunu gös­ teren bir vaziyet demektir; 2 4 __ S u l t a n A z i z ' i n c e n â z e s i n i S u l t a n a h m e t ş e y h i Ö m e r E f e n d i g a s l e t m i s t i r : Y ı l ­ d ı z m a h k e m e s i n e şâhid o l a r a k g e t i r i l e n b u i h t i y a r ş e y h i n şahsiyle sehâd'etini A b ¬ d u r r a h m a n Şeref: « A y a k t a d u r a m ı y a e a k d e r e c e d e b i r pîr-i etmesi hâzırûna ziyâde te'sir eylemişti»

fânî

i d i ; ağlaya

ağlaya

îfây-ı

şehâdet

diye anlatır; Ömer E f e n d i cenâzede «Kalb m u h i t i n i n m o s m o r morarmış olduğunu m a a - l - k a s e m ifâde» etmiştir : V a k ' a günü S u l t a n A z i z ' i n üstünde b u l u n a n ve s o l m e m e hizâsı delinmiş o l a n h ı r k a d a m a h k e m e d e teşhir e d i l m i ş t i r ; bu deliğin s o n r a d a n a ç ı l m a s ı g ü ç o l m a d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l m i ş s e de, m o r a r t ı h i z a s ı n a t e s a d ü f e t ­ m e s i çok mühimdir. Ömer E f e n d i ile beraber g a s i l hizmetinde b u l u n a n Hırka-iŞerif h a d e m e s i n d e n yedi kişinin şehâdetlerinden anlaşıldığına göre cesedin sol memesindeki m o r l u k t a n b a ş k a i k i dişi k ı r ı k v e sakalının s o l t a r a f ı y o l u k bu­ l u n m u ş t u r : M i d h a t P a ş a p â d i ş â h ı n dişlerini e s a s e n b o z u k v e e k s i k g ö s t e r i r s e de, b u r a d a t e s b i t e d i l e n ş e y b o z u k l u k v e e k s i k l i k değil, « k m k h k » t ı r ; 25 — K a a t i l l e r i n m a h k e m e d e A b d u r r a h m a n Ş e r e f i n tâbiriyle c i n a y e t l e r i n i «Bi­ r e r b i r e r v e s e r b e s t s e r b e s t « i'tirâf e d i p « B e r - t a f s î l t e ş r i h » e t m e l e r i i n t i h a r t a r a f d a r l a r m c a d a y a k ve işkence ile i z a h e d i l i r : N i t e k i m M i d h a t P a s a d a m u h a k e m e ­ sinde ö y l e i z a h etmişti. H a t t â Y ı l d ı z e v r â k ı içinde b u n u t e ' y ' i d e d e c e k b i r i k i v e s i k a y a bile tesadüf edilmiştir: B i l h a s s a mâhut p e h l i v a n l a r a bâzı işkenceler y a ­ p ı l d ı ğ ı m u h a k k a k t ı r . F a k a t şu d a m u h a k k a k t ı r k i d ü n y a d a p e k ç o k kimselere h a k i k a t a n c a k d a y a k v e t e h d i t l e i'tirâf e t t i r i l e b i l i r ; b u g ü n b i l e b i r ç o k d e v l e t ­ l e r i n p o l i s teşkilâtlarında c i n â y e t l e r i t e n v i r için şiddet b a ş l ı c a vâsıtalardandır C i n â y e t i n i k o l a y c a i'tirâf e d i v e r e c e k k u z u g i b i c â n i v e m e l e k g i b i k a a t i l n e r e d e b u l u n a b i l i r ? B u y o l u n meşrû b i r y o l olmadığı m u h a k k a k o l m a k l a beraber, b i l ­ h a s s a O n - d o k u z u n e u asırda bütün i d a r e l e r i n baş vurduğu en k e s t i r m e y o l o l ­ duğu d a unutulmamalıdır;

1876

= 1293

OSMANLI

TARİHİ

277

26 — S u l t a n A z i z ' i n s o l k o l u n u n b ü k l ü m y e r i n d e n b i r a z a ş a ğ ı d a t e s b i t edilen y a r a , y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z resmî r a p o r a göre beş s a n t i m e t r e genişliğinde ve üç santimetre derinliğinde « k e n a r l a r ı pürüzlü v e g a y r - i muntazam» bir yaradır. Sol k o l u n u n k a n damarlarını böyle b i r y a r a açıp k e s t i k t e n s o n r a sağ kolunda da i k i buçuk s a n t i m e t r e genişliğinde i k i n c i b i r y a r a açarak o r a d a d a veridlerinı kesmiş olması k a b i l m i d i r ? V a k ' a esnâsmda sadârette bulunduğu için Sultan H a m i d ' i n e m r i y l e i z m i r ' d e i s t i n t â k e d i l e n M ü t e r c i m - R ü ş d i p a ş a b u çetin suâle c e v a p v e r i r k e n N a s r ü d d i n - H o c a ' m n « S e n de şaş, b e n de ş a ş a y ı m ! » h i k â y e s i n i h a ­ tırlatan p e k t u h a f b i r i ' t i r a f t a b u l u n m a k t a d ı r : — O l v a k i t aklım başımda bulunmuş olsa i d i , b i r k o l u n u k e s t i k t e n s o m a diğer k o l u n u k e s m e ğ e n a s ı l ' iktidarı o l a b i l e c e ğ i n i s o r m a k e m r - i tabiî i d i ; f a k a t e f k â r - ı u m u m i y y e v e f â t m d i ğ e r s u r e t t e v u k u u üzerine m ü n h a s ı r b u l u n m a s ı v e b i z l e r d e dahî dehşet v e telâş m ü s t e v l i o l m a s ı c i h e t i y l e h â t ı r a g e l m e m i ş d e m e k o l u y o r ! Mütercim-Rüşdi Paşa'yı bile hayrette bırakan b u mühim nokta mantıkla izah e d i l e m i y e c e k tıbbî b i r m e s e l e d i r ; r e s m î r a p o r u n u m u m î e ş k â l i n e âit mütâlâasını yukarda g ö r d ü ğ ü m ü z D r . A l i Süha Delilbaşı'nm bu husustaki mütâlâası da şöyledir : « S o l d a k i y a r a d a v e r i d l e r l e b e r a b e r şiryân-ı zendî de kesilmiş olduğuna göre vücudun a z b i r z a m a n d a ç o k k a n zâyi' edip m a ğ d u r u n p e k a z s o n r a kendini kaybetmiş olduğuna hükmedilebilir. Zâten etrâfmdaki k a n l a r ı n m e b z û l i y y e t i de b u n u te'y'id e t m e k t e d i r . B u v a z i y e t t e b i r k i m s e n i n d i ğ e r k o l u n u d a yaralaması k a b i l o l m a m a k l â z ı m g e l i r . B u n d a n b a ş k a i n t i h a r l a r d a u m u m i y e t l e sathî damar­ l a r , yâni v e r i d l e r l e K ö ' b e r î ı = R a d i a l d e n i l e n n a b z ş i r y â n ı g i b i sathî ş i r y a n l a r açılabilir Zendî = C u b i t a l g i b i binnisbe d e r i n d e k i şiryanlann müntahir tarafın­ d a n açılması g a y e t nâdir o l d u k t a n başka, müntahirin doğrudan d o ğ r u y a m u n t a ­ z a m y a r a açacağına ensiceyi k o p a r a r a k kendisine f a z l a ıztırap v e r m e k suretiyle intiharı d a k o l a y inanılır b i r k e y f i y y e t d e ğ i l d i r » . :

27 — Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i S u l t a n A z i z ' i n b i r k a ç k e r e i n t i h a r d a n b a h s e t ­ m i ş ve b i l h a s s a b â z ı tarihî ş a h s i y y e t l e r i i n t i h a r e t m e d i k l e r i n d e n dolayı tenkid etmiş olmasını k e n d i s i n d e bu fikrin ötedenberi mevcudiyetine ve binaen­ a l e y h i n t i h a r etmiş olduğuna d e l i l gösterenler v a r d ı r : Y e i s anlarında i n t i h a r d a n b a h s e t m e m i ş i n s a n y o k g i b i d i r ; b i l h a s s a e s a r e t v e z i l l e t e t a h a m m ü l e t m i ş tarihî şahsiyyetleri o b a k ı m d a n t e n k i d e t m e k k o l a y d ı r v e h e r k e s i n yaptığı şeydir. B u k a d a r u m u m î v e b e ş e r î b i r ş e y nasıl d e l i l ittihâz e d i l e b i l i r ? B i l h a s s a S u l t a n A z i z d i n i bütün b i r m ü s l ü m a n d ı r ve I s l â m i y y e t t e intiharın k a t i l d e n b e t e r o l ­ d u ğ u n u ç o k i y i b i l i r : C h a r l e s M i s m e r de b u n o k t a y a t e m â s e t m i ş v e intiharı Abd-ül-Aziz'in imânına m u g a y i r göstermiştir. «Su y e r m e zemzem» içecek kadar d i n d a r b i r a d a m ı n F e r ' i y y e s a r a y ı n d a « G e c e g ü n d ü z n a m a z kılıp K u r ' a n o k u r „ k e n ve b i l h a s s a v a k ' a esnâsmda «Sûre-i Y u s u f » önündeki k ü ç ü k masanın üstünde açık d u r u r k e n , d i n i n i n men'ettiği en büyük günâhı K u r ' â n m karşısında irtikâb ettiğine nasıl i n a n ı l a b i l i r ? 28 — H a l ' i n d e n i t i b a r e n S u l t a n A z i z ' i n h â l e t - i - r u h i y y e s i n e h â k i m o l a n e n b ü y ü k h i s ö l ü m k o r k u s u d u r : T o p k a p u s a r a y ı n d a Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n dâiresine k o n u l d u ğ u andan itibaren onun akıbetinden korkmaya başlıyan ve hattâ bu endişesini e t r a f ı n d a k i l e r e de s ö y l i y e n v e b i l h a s s a S u l t a n M u r a d ' a üstüste t e z k i r e l e r y a z ı p a y n i endişesinden d o l a y ı b a ş k a b i r y e r e n a k l i n i i s t i y e n b i r zâtin ö l ü m k o r k u s u n a ö l ü m l e n i h a y e t v e r m i ş o l d u ğ u n u iddiâ e d e b i l m e k için v â z ı h b i r v e s i k a l â z ı m d ı r v e h a l b u k i elde ö y l e b i r ş e y y o k t u r ; 29 S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n d e n ç o k m ü t e e s s i r o l d u ğ u için i n t i h a r e t t i ğ i n d e n de bahsedilir H a l b u k i k e n d i s i n e S u l t a n M u r a d ' m cevabını götürmüş o l a n B a ş - m â b e y n c i E d h e m B e y ' e o t a r i h t e n dört beş a y e v v e l s a l t a n a t t a n f e r â g a t e t m e k iste­ diği h a l d e âile e f r â d m m m â n i ' o l d u ğ u n u « V a l l â h i - l - A z î m ' » d i y e yemin ederek söylemiş olduğu i t t i f a k l a r i v a y e t e d i l m e k t e d i r ! B u vaziyete göre h a l ' i n d e n fazla b i r teessür d u y m a m ı ş o l m a s ı l â z ı m g e l i r ; 30 — Ç o k g ü ç l ü k u v v e t l i b i r z â t o l a n A b d - ü l - A z i z ' i n k e n d i n i m ü d â f a a e t m e m i ş olması i n t i h a r d e l i l l e r i n d e n sayılırsa d a , k a a t i l l e r i n ifâdelerinde S u l t a n A z i z ' i n :

278 b i r d e n b i r e şaşaladığı bahsedilmektedir;

K R O N O L O J İ ve hattâ

üstüne f e n a l ı k

geldiği

1876 için

b i r şey

i=

1293

yapamadığından

31 — O z a m a n k i i n g i l t e r e sefiri H e n r y Elliot'un yukarda bahsettiğimiz «Nineteenth C e n t u r y » mecmuasında İngilizce m e t n i neşredildikten s o n r a Türkçe t e r c e m e s i de L o n d r a ' d a ç ı k a n « H ü r r i y e t » g a z e t e s i n e ' d e r c e d i l e n v e h a t t â a y r ı bir risâle şeklinde de basılan u z u n m a k a l e s i n d e i n t i h a r tezini müdâfaa etmiş ol­ ması, o t e z t a r a f d a r l a r m c a ç o k m ü h i m v e â d e t â m ü s k i t b i r d e l i l a d d e d i l i r s e de h i ç d o ğ r u değildir, i n g i l i z c e v e T ü r k ç e m a k a l e v e risâle şeklinde h e r t a r a f a y a ­ y ı l a n b u eser, S u l t a n H a m i d ' e k a r ş ı M i d h a t P a ş a ' y ı i l t i z â m için Yıldız d â v a s ı n ­ d a n s o n r a p e k a c e m i c e yazılmış kıymetsiz ve e h e m m i y e t s i z b i r p r o p a g a n d a ya­ zısından b a ş k a b i r ş e y değildir. H e r h a l d e H e n r y E l l i o t b u m a k a l e v e y a r i s a l e y i y a z d ı ğ ı s ı r a d a artık b u n a m ı y a b a ş l a m ı ş o l m a l ı d ı r k i v a k ' a d a n t a m b e ş s e n e s o n ­ r a kurulmuş olan Yıldız mahkemesini eserinin muhtelif yerlerinde 've meselâ risâle ş e k l i n d e k i T ü r k ç e t e r c e m e s i n i n 25 i n c i v e 29 u n c u s a h i f e l e r i n d e vak'adan « u ç sene sonra» kurulmuş g i b i göstermiştir! Yıllarca yaşadığı m e m l e k e t i n vak a y i ' v e a h v â l i n d e n t a m a m i y l e b î - h a b e r o l d u ğ u n u v e T ü r k i y e ' d e âdetâ gözlerini y u m u p k u l a k l a r ı m t ı k a y a r a k y a ş a d ı ğ ı n ı işte o t u h a f y a z ı s ı y l a i s b â t e d e n b u z a ­ vallı s e f i r i n a k l a , h a y a l e s ı ğ m ı y a c a k b i r sürü iddiâları v a r d ı r : M e s e l â S u l t a n A z ı z « T â 1862 d e » c i n n e t g e t i r m i ş v e o z a m a n d a n b e r i t a m o n d ö r t s e n e d i r deli i m i ş ! P â d i ş â h ı n y a n g ı n k o r k u s u n d a n d o l a y ı k e n d i o d a s ı n d a n b a ş k a hiç b i r y e r d e ışık y a k ı l a m a d ı ğ ı için h e r k e s s a b a h a k a d a r s a r a y ı n içinde e l y o r d a m ı y l a d o l a ş ­ m a k mecburiyetinde imiş! H a l i ' fetvasında S u l t a n A z i z ' e isnâd edilen k u s u r l a r ­ d a n b i r i de m a t b u â t a h ü r r i y e t v e r m e m i ş o l m a s ı i m i ş ! H a l ' i n şekli de ş ö y l e i m i ş : Hüseyn A v n i Paşa «Dolmabahçe kışlasından» b i r a l a y a s k e r ' a l ı p sarayı m u h a ­ s a r a e t t i k t e n s o n r a içeri g i r m i ş v e m u k a v e m e t e t m e k i s t i y e n pâdişâhı teslim o l m a y a iknâ' etmiş! M i d h a t Paşa d a gece yarısından sonra Ser-asker-kapusuna giderek k e n d i s i a s k e r olmadığı halde a s k e r i m e y d a n a çıkarıp m e y d a n d a nutuk ırad e t m e k suretiyle muvâfakat ettirmişmiş! «Muhayyelât-ı A z i z Efendi» y i a n ­ dıran b u e f s â n e l e r i h a k i k a t d i y e s ı r a l a m a k t a t e r e d d ü t b i l e e t m e m i ş g a f i l v e d ü n ­ y a d a n b î - h a b e r ?3ir e c n e b i n i n « Ş e h â d e t » v e « i n t i h a r » r i v a y e t l e r i h a k k ı n d a k i türr e h â t m a k ı y m e t v e r m e k ş ö y l e d u r s u n , k a a l e a l m a k b i l e bîhude z a h m e t t i r . B u zavallı a d a m ı n « i n t i h a r » t e z i n i a k l ı n c a m ü d â f a a y a k a l k ı ş m a s ı , v a k ' a zama­ n ı n d a k i « E ı k â n - ı e r b e a » m n İ n g i l i z c i l i ğ i n d e n v e h e r işlerinde i n g i l t e r e s e f a r e t i n ­ den i z i n a l a c a k k a d a r İngiltere'ye bağlanmış olmalarındandır: Meselâ S u l t a n i^ziz d e v r i n d e M i d h a t P a ş a ' n m m e ş r u t i y e t istihsâli için İngiliz y a r d ı m ı n ı i s t e m e k ü z e r e ingiltere sefarethanesine b i z z a t g i t m i ş o l d u ğ u n u a y n i risâlenin 1 2 - 1 3 ü n c ü s a ­ h i f e l e r i n d e a n l a t a n g e n e a y n i H e n r y E l l i o t ' d u r ! H a t t â b u n u n üzerine İngiltere sefiri Osmanlı paşasına t e ' m i n a t v e r d i k t e n sonra Sultan Aziz'e gidip Türk m i l ­ l e t i n â m ı n a s ö z s ö y l i y e r e k m e ş r u t i y e t i n ilânını i s t e m i ş s e de p â d i ş â h p e k h a k l ı olarak aldırmamıştır! Cevdet Paşa'nın «Tezâkir»ine göre Mütercim-Rüsdi p a ­ ş a ' n m ı s t ı r k a b ettiği M i d h a t P a ş a ' y ı k a b i n e d e n a t a m a m a s ı n a sebep « M i d h a t P a ­ şa'yı i n g i l t e r e s e f a r e t i n i n p e k ziyâde tesâhub ve iltizâm» e t m e s i d i r ! Paşalar ge­ r e k Abd-ül-Aziz'in, g e r e k Beşinci Murad'ın h a l ' i n d e n evvel hep i n g i l t e r e s e f â r e t m d e n müsâade almışlardır: Meselâ Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüsdi P a s a ' n m Sul­ t a n M u r a d ' ı h a l ' e t m e k için H e n r y E l l i o t ' d a n i z i n a l m a k ü z e r e 25 A ğ u s t o s g ü n ü T a r a b y a ' d a k i i n g i l t e r e s e f â r e t h â n e s i n e b i z z a t gidişi, gene a y n i . risâlenin 36 ncı sahıfesmde : «Pâdişâhın hal'edilüp edilmemesine

re'yimi almak

üzere»

k a y d i y l e anlatılır! H ü s e y n A v n i P a ş a d a L o n d r a ' y a g i t t i ğ i z a m a n İngiliz v ü k e l â s ı y l e S u l t a n A z ı z ' i n h a l ' i n i m ü z â k e r e e t m i ş o l m a k l a m e ş h u r d u r : Y u k a r d a 1875 = 1292 v u k u a t ı n ı n «25 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . İ n g i l t e r e ' n i n «İntihar,, t e z i n i m ü ­ d a f a a e t m e s i işte bundandır. H a t t â b u İ n g i l i z t e z i n e m u k a b i l R u s l a r d a « Ş e h â ­ det» tezmı müdâfaa edip S u l t a n H a m i d ' i amcasının k a a t i l l e r i n d e n i n t i k a m a l mıya teşvik etmişlerdir: B u n u n sebebi, devletin tereddisinden ve hükümet a d a m ­ l a r ı n » birer yabancı devlete bağlanmalarından dolayı Türkiye'de o r t a y a çıkan

1876 =

OSMANLI

1293

279

TARİHİ

h e r c e r e y a n ı n b i r e c n e b i m ü d â h a l e v e y a e n t r i k a s ı n a v e s i l e teşkil e t m e s i d i r . T a b ı . b u g i b i siyasî n o k t a - i - n a z a r l a r m hiç b i r ilmî k ı y m e t i y o k t u r . «intihar» ve «Sehâdet» r i v a y e t l e r i n i n b u r a y a k a d a r en mühimlerini gözden ge­ çirdiğimiz d e l i l l e r i y l e vesikalarının mukayese ve muvâzenesinden çıkabilecek yegâne netice, «Sehâdet» ihtimâlinin « İ n t i h a r » r i v a y e t i n d e n p e k çok kuvvetli olmasından i b a r e t t i r . E l d e m e v c u t vesâık ve mâlûmâta göre, d a h a kat'ı b i r şey s ö y l e m e k k a b i l değildir. Sultan A z i z ' i n h a l ' i n d e k i yağmacılıklardan s o n r a b u kanlı ö l ü m ü de i k i n c i b i r v a ğ m a c ı h ğ a sebeb o l m u ş , c e s e d s a r a y d a n k a r a k o l a i n d i r i l i r k e n Vâlide-Suitan'm •kulağmdaki küpelerle parmağmdaki yüzüğe varıncaya k a d a r nesi v a r s a zorla alınmış v e zavallı k a d ı n b a y g ı n b i r h a l d e kaldırılıp « K a r a ğ o l h â n e meydanına» b ı r a k ı l m ı ş t ı r . M a h m u d Celâlüddin p a ş a üst t a r a f ı m ş ö y l e anlatır : « M e r h u m ' S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i n v e vâlidesinin p e r î - p e y k e r cariyeleri çıkarılup içlerinden şehirde m e ' c e l v e m e n ş e ' i b u l u n a n l a r ş u r a y a b u r a y a d a ğ ı l m ı ş v e k i m - * sesizleri kapanın elinde k a l u p ırz-u-nâmûs-ı Haremserây-ı s a l t a n a t p a m a l ol­ m u ş i d i : H a t t â b u n l a r d a n E r k â n - ı - e r b e a ' n m d a h i d â n e - ç î n - ı v u s l a t oldukları m e r Bu

rezaletlerden

lâftan

sonra

men'edilerek

Fer'iyye'de

«Emvâl-i

bir

odaya

mektûme» sini

hapsedilen

söylemesi

için

Vâlide-Suitan'm tazyik

ihti­

olunduğundan

da bahsedilir. H a l ' i n d e n i t i b a r e n T o p k a p u ve F e r ' i y y e saraylarında c e m ' a n beş g u n yaşamış o l a n S u l t a n A b d - ü l - A z i z 1 8 3 0 = 1 2 4 5 senesi 7/8 Ş u b a t = L 3 / 1 4 Ş a ' b a n P a z a r / P a z a r ­ t e s i g e c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e t a m 46 sene, 3 a y , 24 g ü n y a ş a y ı p 47 y a - , sının içinde ö l m ü ş d e m e k t i r , ö l d ü ğ ü g ü n d e r h a l T o p k a p u sarayına nakledilip t e ç h i z v e t e k f i n e d i l d i k t e n s o n r a h e m e n m e r â s i m l e k a l d ı r ı l a r a k alelâcele S u l t a n ¬ M a h m u d türbesine defnedilivermiştir. _ S u l t a n A z i z ' i n şahsiyyeti için y u k a r d a 1861 ı = 1277 v u k u â t m m «25 H a z i r a n » v e b u s e n e n i n '«30 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n a b a ­ kınız) .

6 Haziran = 13 Cumâda-l-ûlâ. Salı: Sultan Murad'ın teeranümi. (Beşinci Murad'ın cülûsundaki fevkalâde v a z i y e t t e n ne k a d a r müteheyyiç olup â s â b m m nasıl b o z u l d u ğ u n u g ö s t e r e n i l k t e z â h ü r l e r için y u k a r d a b u sene v u k u a t ı i ç i n d e k i «30 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n ı n i k i n c i s i n e b a k m ı z . B i l h a s s a S u l t a n A z i z ' i n f e c î ö l ü m ü üzerine m u v â z e n e s i t a m a m i y l e b o z u l a r a k b u gün b i r cinnet buhrânma u ğ r a m ı ş t ı r . B u n e t i c e d e hususî h e k i m i C a p o l e o n e / K a p o l y o n ' ü n c â h i l â n e tedavisi de e n ' m ü h i m s e b e p l e r d e n s a y ı l ı r : P â d i ş â h ı s ı c a k b a n y o y a s o k t u k t a n s o n r a ş a k a k l a r ı y l a b o y n u n a v e k u l a k l a r ı n ı n a r k a s ı n a 70 k a d a r s ü l ü k v u r d u r m a s ı h a s t a ­ nın âsâbını büsbütün z a ' f a uğratmıştır! Selâmlıkta câmi m e r d i v e n l e r i n d e n çı­ k a r k e n i n m e k , i n e r k e n ç ı k m a k v e a t a ters b i n m e k , h u z u r u n a çıkan vükelâyı ö p ü p k u c a k l a m a k ve n i h a y e t Yıldız sarayında k e n d i n i h a v u z a a t m a k g i b i g a y r - i - tabiî hallerinden ve mütemâdiyen: — K a n i s t e m e m , pâdişahlık i s t e m e m ! d e y i p d u r d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . KUıc alayının işte b u n d a n d o l a y ı t e ' h i r e d i l m e s i , v e hattâ h e r k e s i n g ö r m e k istediği y e n i pâdişâhın C u m a selâmlıklarına bile çıka­ r ı l m a m a y a b a ş l a m a s ı h a l k ı n b i n türlü d e d i k o d u s u n a sebeb o l d u ğ u h a l d e h ü k ü ­ m e t işin g i z l i t u t u l m a s ı n a v e n i h a y e t İ n g i l t e r e s e f i r i n i n t e n s i b i y l e V i y a n a ' d a n d o k ­ t o r L ü d e r s d o r f i s m i n d e b i r a k l i y y e mütehassısı g e t i r t i l m e s i n e karar verilmiş­ t i r . — A ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u â t ı içindeki «31 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r ı n ı n b i r i n c i s i n e de b a k m ı z ) .

8 Haziran = yet münâkaşası. (Meşrutiyyetçilerin

15 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe: Bâb-ı-Fetvâ'da meşruti­

sukut-ı-hayâli

S u l t a n Murad'ın

cülusu

ve

cülûs

Hatt-ı-Hümâ-

280

KRONOLOJİ

1876

„--: 1293

yüniyle başlamıştır: G gün M i d h a t Paşa'nın «Erkân-ı-erbea» dan olan arkadaş­ l a r ı n a gösterdiği b i r Hatt-ı-Hümâyun müsveddesindeki meşrutiyet v a ' d i n e S a d r - i a ' z a m M ü t e r e i m - R ü ş d i P a ş a i l e S e r - a s k e r H ü s e y n A v n i P a ş a i'tirâz e d i n c e M i d 'hat P a ş a d a o n l a r a uymuş ve S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n d e Kanun-ı-esâsî hulyâsiyle en f a a l rolü o y n a y a n S ü l e y m a n p a ş a ' y a ç a r e s i z l i k i f â d e e d e n b i r « K e l i m e - i a c z - t e t i m m e » d e n b a ş k a b i r şey s ö y l i y e m e m i ş t i r ! Mutlakıyyetçi Sadr-ı-a'zamla Ser-asker i n esasen pek k u v v e t l i o l m a y a n meşrutiyet cereyanına karşı b i r o y a l a m a si­ y a s e t i t â k i b e t t i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r : O n u n için h a k i k î t a k v i m h e s a b i y l e 8 Cumâd a - l - û l â = l H a z i r a n P e r ş e n b e g ü n ü neşredilen cülûs H a t t - ı - H ü m â y û n u n d a «Usûl-i îdâre-i d e v l e t i n b i r esâs-ı m e t î n - ü - s a h î h üzerine te'sisi» v e h a l k ı n «Bilâ-istisnâ nâil-i h ü r r i y e t - i t â m m e » o l m a s ı g i b i b i r t a k ı m m ü p h e m sözlerle i k t i f â edilmiş v e n i ­ h a y e t S u l t a n M u r a d ' m t e c e n n ü n ü n d e n ü ç g ü n e v v e l 3 H a z i r a n a 10 C u m â d a - l - û l â • C u m a r t e s i günü Dolmabahçe sarayında pâdişâhın riyaset ettiği fevkalâde bir M e c l i s - i V ü k e l â t o p l a n a r a k i l k m ü n â k a ş a y a p ı l m ı ş s a d a hiç b i r n e t i c e y e v a r ı l a m a d ı ğ ı i ç i n B â b - ı - F e t v â •= M e ş i h a t b i n a s ı n d a d a h a b ü y ü k b i r m e c l i s a k d i n e k a r a r verilmiştir. O y a l a m a siyasetinin Hatt-ı-Hümâyûnla Dolmabahçe meclisinden son­ r a ü ç ü n c ü m e r h a l e s i de işte b u « B â b - ı - F e t v â m e c l i s i » d i r : V ü k e l â d a n b a ş k a D â r - ı ;Şurây-ı Askerî r e i s i R e d i f ve Mekâtib-i A s k e r i y y e n â z ı n Süleyman Paşalarla F e t v â e m i n i K a r a - H a l i l ve K a z a s k e r / K a d ı - a s k e r Seyfüddin İsmail E f e n d i , Â m e d c i M a h ¬ m u d Celâlüddin v e S a d â r e t m e k t u p ç u s u M e m d u h B e y l e r d e n m ü r e k k e b o l a n bu m e c ­ l i s t e M i d h a t P a ş a «Konstitüsyon k a n u n u , , ve «Usûl-i meşveret kanunu» i s i m l e r i y l e b a h s e t t i ğ i b i r K a n u n - ı - e s a s î ilâniyle „Dîvân-ı Memleket» dediği b i r M i l l e t - m e c l i s i 'teşkilini t e k l i f e t m i ş s e de S a d r - ı - a ' z a m « M e ş r û t i y y e t - i i d â r e y e e h l - i v a t a n d a a d e m - i k a b ı l ı y y e t » d e n b a h s e d e r e k ç o k şiddetli b i r l i s a n l a r e d d e t m i ş , S ü l e y m a n P a ş a S u l ­ t a n A z i z ' i n o m a k s a t l a hal'edildiğini s ö y l i y e r e k i'tirâz e t m i ş s e de « A s k e r s i y â s e t e k a r ı ş m a z ! » diye S e r - a s k e r tarafından susturulmuş, «Mecâlis-i Âliyeye me'muı> y â ­ n ı n e z â r e t s i z v ü k e l â d a n N a m ı k P a ş a sırf M ü s l ü m a n l a r d a n m ü r e k k e p b i r M e c l i s - i M e b ' u s a n teşkilini istemiş, C e v d e t v e S a f v e t P a ş a l a r l a S e y f ü d d i n E f e n d i « T a r a f e y ­ ne mülâyim,, davranmış ve n i h a y e t K a r a - H a l i l E f e n d i de devlet i s l e r i n d e «istiftâ» e d i l m e k ü z e r e « F e t v â h â n e ' d e b i r h e y ' e t - i i l m i y y e » teşkilinden d e m ' v u r m u ş t u r ' B u m e ş h u r m e c l i s t e v ü k e l â d a n y a l n ı z H a l i l Şerif, S e r v e r , M i d h a t , R a s i d v e N â m ı k Paşalarla k a b i n e hâricinden Mekâtib-i A s k e r i y y e nâzın Süleyman P a s a meşru­ t i y e t i m ü d â f a a e d i p altı kişilik b i r a k a l l i y e t hâlinde k a l m ı ş l a r d ı r ; f a k a t h a k i k a t t e ışın neticesiz kalması d e v r i n diktatörü o l a n S e r - a s k e r H ü s e y n A v n i p a s a ' n m m u t iakıyyetçiliğindendir: Vükelâdan b i r çoklarının ağızlarını bile açmamış olmaları h e r halde onun korkusundandır).

15/16 Haziran = Çerkes-Hasaıı vak'ası.

22/23 Cumâda-l-ûlâ,

Perşenbe/Cuına

cücesi :

( B u meşhur v a k ' a m n kahramanı olan Sağ-kolağası H a s a n B e y Cerkeslerin Zevs k a b i l e s i beylerinden Gazi-İsmail B e y ' i n oğlu, Sultan Aziz'in dördüncü haremi N e ş ' e r e k K a d m - E f e n d i ' n i n k a r d e ş i ve b u K a d m - E f e n d i ' d e n o l a n s e h z â d e Şevket E f e n d i i l e E s m â - S u l t a n ' ı n dayısıdır. B u n u n l a b e r a b e r K a d m - E f e n d i ' n i n ç o k ya­ k ı n a k r a b â s m d a n o l d u ğ u h a k k ı n d a d a z a y ı f b i r r i v a y e t v a r d ı r . 26 y a s l a r ı n d a ç e ­ v i k , c e s u r v e silâhşur b i r g e n ç o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . S u l t a n A z i z ' z a m a n ı n d a S e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşa tarafından Bağdad'daki Altmcı O r d u y a m e ' m u r e d i l ­ m i ş s e de, s a r a y ı n h i m a y e s i y l e v e D â r - ı Ş û r â y - ı A s k e r î y â v e r l i ğ i y l e istanbul'da k a l m ı ş ve n i h a y e t A b d - Ü I - A z i z ' i n b ü y ü k o ğ l u Y u s u f i z z ü d d i n E f e n d i ' n i n y â v e r l i ğ i n e t a y ı n edilmiştir. B e y o ğ l u â l e m l e r i n e ün saldığı, d a rivayet edilir. HaH'den sonra k e n d i s i n i t e h l i k e l i g ö r e n A v n i P a ş a t e k r a r B a ğ d a d ' a t â y i n e t m i ş s e de a y a k d i r e y i p g i t m e d i ğ i ı ç m b u n d a n b i r g ü n e v v e l t e v k i f e d i l m e s i üzerine D â r - ı S û r â r e i s i v e H â s ­ s a müşiri R e d i f P a ş a ' y a mürâcaat ederek ertesi gün h a r e k e t edeceğine söz verdiği ı ç m serbest bırakılmıştır. «uı g l

Çeıkes-Hasan

B e y bekâr

o l d u ğ u için, halasının

kocası

olan

merhum

Kapdan-ı-

1876

=

1293.

OSMANLI

TARİHİ

281

deryâ A t e s - M e h m e t Paşa'nın C i b a l i ' d e k i konağında oturmaktadır: Akşam-ustu s e r b e s t b ı r a k ı l ı n c a d o ğ r u işte o r a y a g i t m i ş t i r . « V a k ' a » n m şu üç_ s e b e p t e n ç ı k t ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r : 1) E n m ü h i m sebep, i s t i n t a k ı n d a m ü k e r r e r e n s ö y l e d i ğ i g i b i S u l ­ t a n A z i z ' i n «Bi-gayr-i-hakkm» hal'iyle ölümünden Hüseyn A v n i P a ş a yı başlıca m e s ' u l b i l m e s i d i r : Hattâ ilkönce vak'ayı pâdişâhın defni günü Sultan-Mahmud t ü r b e s i n d e y a p m a k i s t e d i ğ i h a l d e o r a y ı m ü n â s i p g ö r m e d i ğ i için c a y d ı ğ ı n d a n b a h ­ setmiştir- 2) H a s a n B e y ' i n h e m ş i r e s i o l a n N e ş ' e r e k K a d m - E f e n d i S u l t a n A z ı z m s o n z a m a n l a r ı n d a h a s t a l a n m ı ş o l d u ğ u için h a l i ' d e n s o n r a F e r ' i y y e s a r a y ı n a götü­ r ü l ü r k e n b i r s a l a b ü r ü n m ü ş , b u şal b i r z â b i t t a r a f ı n d a n c e b r e n ü s t ü n d e n a l ı n m ı ş , K a d m - E f e n d i a ç ı k - s a ç ı k k a l m ı ş , h a k a r e t l e r e u ğ r a m ı ş v e b i r a z s o n r a d a 18 C u ­ mâda-l-ûlâ = 11 H a z i r a n P a z a r g ü n ü v e f â t e t m i ş t i r : B u g e c e k i « v a k ' a » t a r i h i n d e n dört - ü n evvel kızkardesinin o çirkin m u a m e l e l e r e uğradıktan s o n r a c a n v e r m e s i h e r h a l d e H a s a n B e y ' i n a f v e d e b i l e c e ğ i b i r ş e y d e ğ i l d i r ; 3) Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z Bağdad meselesinden dolayı Çerkes-Hasan'm ötedenberi Ser-asker Hüseyn A v n i P a ş a ' y a diş b i l e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . Eniştesinin Cibâli'deki k o n a ğ ı n d a n ç ı k ı p b i r k a y ı ğ a b i n e n H a s a n B e y v e d â ' e t m e k bahanesiyle S e r - a s k e r i n p a ş a l i m a m n d a k i yalısına gitmişse de A v n i Paşa'nın o a k s a m M i d h a t P a s a konağında toplanan mecliste bulunduğunu anlayınca aynı kavıkla S i r k e c i ' y e geçerek b i r l o k a n t a d a y e m e k y e y i p k a f a y ı tütsüledikten sonra bir «sürücü beygiri» ile Bâyezid'in Soğanağa mahallesindeki Midhat Paşa ko­ n a ğ ı n a g e l m i ş t i r : ü s t ü n d e 4-5 r e v o l v e r l e b i r k a m a b u l u n d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . S u l t a n A z i z d e v r i n d e n b e r i d e v a m eden B a l k a n g a i l e l e r i n e o sırada y e n i b i r G i ­ r i t g a i l e s i de i n z ı m â m e t m i ş o l d u ğ u i ç i n , v ü k e l â n ı n h e r a k ş a m b i r k o n a k t a i ç t i m â e t t i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r : Yalnız Boğaziçi'nin u z a k y e r l e r i n d e o t u r a n nâzırların I s t a n b a T d a yapılan b u gece toplantılarından vâreste tutulması kararlaşmış olduğu için, e a k s a m M i d h a t P a ş a ' n ı n k o n a ğ ı n d a t o p l a n a n l a r ş u o n ü ç k i ş i d e n i b a r e t t i r : Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi, Ser-asker Hüseyn A v n i , B a h r i y e n â z ı n K a y s e r i h A h m e d , Hâriciyye nâzın Râşid, M a a r i f nâzın Cevdet, Defter-i-Hâkanî nâzın Y u ­ suf Sûrây-ı-Devlet r e i s i M i d h a t , «Mecâlis-i Âliyye m e ' m u r , , yâni nezâretsiz nâzır H a s a n R ı z â , Şerif H ü s e y n v e H â l e t P a ş a l a r l a S a d â r e t m ü s t e ş a r ı K a b z ı m a l - z â d e S a i d E f e n d i ' d e n b a ş k a  m e d c i M a h m u d Celâlüddin v e S a d â r e t m e k t u p ç u s u M e m ­ duh. B e y l e r de v a r d ı r . B u n l a r y e m e k t e n s o n r a konağın üst katında bahçeye nâzır büyük b i r o d a d a toplanmışlardır; Mektupçu M e m d u h Bey/Paşa «Mir'ât-ı şüûnât» m d a t u h a f b i r h i s s - i - k a b l e l ' v u k u ' d a n bahsederek paşaların müzâkere esnâsmda: _ N e a c â y i p hâl, z i h n i m i z i t o p l a y a m ı y o r u z ! d e d i k l e r i m anlatır. — K o n t D e K e r a t r y ' y e g ö r e v a k ' a z e v â l î s a a t o n b u ç u ğ a v e ezânî ü ç e d o ğ r u o l m u ş t u r ; a ş a ğ ı d a k i a ğ a l a r ı n i ç k i hâliyle k u m a r d a l g ı n l ı ğ ı n d a n istifâde e d e n H a s a n B e y b i r a r a l ı k m e r d i v e n i t e n h â b u l u p y u k a r ı f ı r l a m ı ş , s o f a ­ d a k i h a d e m e n i n i k a a z m a e h e m m i y e t v e r m i y e r e k aralık k a p u y u b i r a z g ö z e t l e d i k t e n s o n r a s a ğ e l i n d e b i r t a b a n c a v e s o l e l i n d e b i r k a m a i l e b i r d e n b i r e içeri d a l ı v e r miş : — Davranmaymız! veyahut: — Davranmayın, d a v r a n m a Ser-asker! diye bağırıp Hüseyn A v n i Paşa'yı i k i kurşunla göğsünden ve karnından vur­ muştur. N e y e uğradıklarını b i l m i y e n vükelânın b i r kısmı sofadan aşağıya can atmış ve Sadr-ı-a'zam Rüşdi P a ş a ile Cevdet, Hâlet ve Y u s u f p a ş a l a r d a y a n d a k i küçük o d a y a kaçmışlardır: Yalnız Hâriciyye n â z ı n Râşid Paşa müzâkere oda­ sında k o r k u s u n d a n b a y ı l ı p k a l m ı ş t ı r . O s ı r a d a h e n ü z ö l m e m i ş o l a n H ü s e y n A v n i Paşa c a n h e v l i y l e s o f a y a kaçıp yıkılmışsa d a H a s a n B e y o r a y a d a yetişmiş, f a ­ kat o n u n d a a r k a s ı n d a n K a y s e r i l i - A h m e d P a ş a saldırıp e l l e r i n i t u t m a y a ç a l ı ş ı r ­ k e n Çerkes-Hasan'm kaması kulaklarıyla parmaklarını «Pastırma doğrarcasma» k e s t i ğ i için n i h a y e t K a y s e r i l i de S a d r - ı - a ' z a m m s ı ğ ı n d ı ğ ı k ü ç ü k o d a y a can at­ mıştır, i ş t e b u n u n üzerine H ü s e y n A v n i ' y i k a m a s ı y l a d e l i k - d e ş i k e d i p öldüren H a s a n B e y t e k r a r s a l o n a g i r i p i s k e m l e s i n i n üstünde b a y g ı n b u l u n a n R â ş i d P a -

282

K R O N O L O J İ

şaya

bir kurşun sıktıktan s o n r a gırtlağını da k e s e r e k

Paşa'nın yet

1S76 ı =

harem

küçük

eRmek

dâiresine

odanın

kaçmış

kapısını

olduğundan

i s i n i bitirmiştir

bahsedilir.

zorlarken M i d h a t Paşa'nm

Vak'a

mübtedi

Midhat P a -

kahramanı

uşağı

niha

Ahmed

A*a

b ı ç a ğ ı i l e e n s e s i n i y a r a l a m ı ş s a d a b i r k u r ş u n l a o d a y e r e serilmiştir

fedıîir

°

d

Aşağıda

n

e

n

H

a

S

a

n

paşaların

B

e

'

y

İ

n

m

yaverleri,

U

şaşılacak

Ser-asKer-kapusundan

zabtiye

teslim

olmuş,

fakat

m

l

a

r

l

s

ö

n

çavuşları

b i r şey yapamayışları

şeydir!

ve

aşağıya

d

ü

r

ve

ü

P

Perdeleri

ağaları

Nihayet

asker

indirilirken

kişiyi

bulduğu

civardaki Hasanpasa

kuvvetleri

gelmiş.

Sadâret

sermiştir, ölenler içinde b i r z a b t i y e

ıkı y a h u t

neferi

üç ve M i d h a t P a ş a hatıratında

de v a r d ı r :

bunlara kolağası

ile onu d a

S

Ü

İ

6

y

m

â

n

İ

y

y

e

k

?

l

!

^ a

a

yapılan

1876 = hudut

OSMANLI

1293 köylerine

Bosna-Herseğ'in Încağmm

tecâvuzundan Sırp

b i r kısmmı

O

sırada

B a l k a n l a r d a k i Türk

Sırp

ordusu

Bas-kumandanlığma

nmıdenTtibaren' «Taşkend

faTfındÎn zâür

hazırlanmış

gayesi

islâv

b f küc£ milletleri y

istediği baktomararestS diye

savmıştır.

tasdik

I a r

d

Dîvân-ı-harb

edildiğinden

kes-Hasan

S l L a Î n m ^

k

e

r

'

î

n

n

B

â

e

y

6

Z

c

e

İ

k

I

e

r

d

i

r

verilen

Askerlikten

17 H a z i r a n c=

i

z

tarafından

bahsedilir:

B e y nihayet

İ

24

:

A

r

l

n«»e

k

hükmün

tardiyle

yere

yaralarıma

M e c l i s - i - Vükelâca

idamına

Cumâda-I-ûlâ

verilen

k a r a r

Cumartesi

günü

d a Cer-'

sabaha

yanındaki

™ y * * ™ ^

d

t

dut

Diktatörlüğü b i r kâbusa b e n z i y e n Hüseyn A v n i P a ş a ' n m âkıbeti h e r kese penis b i r n e es a l d ı r m ı ş S u l t a n A z i z ' i n i n t i k a m ı n ı a l a n H a s a n B e y h a l k a r a s ı n d a m ! b i r k a h r a m a n g i b i t a k d i r edilmiş, hattâ vükelâ bile m e m n u n o l m u ş , şiirler v e meısıyeler yazılmış v e b i r müddet s o n r a İkinci Abdülhamid devrinde' E d i r n e - k a ! pusu mezarlığındaki k a b r i yapılarak kitabesinde «Genç yasında veliyy-ün-ni'meti uğrunda fıdây-ı cân» ettiğinden bahsedilmiştir). y y u n m metı

2 Temmuz = ııarne başlaması.

9 Cumâda l-âh> , Pazare

Sırbistan'la Karadasın ft

( O s m a n l ı h â k i m i y y e t i altında b u l u n a n b u i k i i s l â v p r e n s l i ğ i n i n b ö y l e bîr h a r b asmaları, h u k u k i bakımdan b i r n e v i i s y a n d e m e k t i r ; zâten b u h a r b , yukarıki sene v u k u a t ı n ı n «13 N i s a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z H e r s e k ı s y â n i y l e b u senenin S Mayıs,, ftfcraamda g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r isyanının o z a m a n d a n b e r i h e r gün b T k l e n e t t a b n ve m u k a d d e r b i r neticesidir: Bütün B a l k a n islâvlarmı Türkiye'ye karsı a v a k l a n d ı r m a k i s t ı y e n R u s s i y a s e t i i l k ateşi B o s n a - H e r s e k ' d e t u t u ş t u r m u ş v e müte-~ madıyen Sırbistan ve K a r a d a ğ ' l a R u s y a ' d a n y a r d ı m gören b u v i l â y e t ' T ü r k " d u ­ ş u n u n m a h a l l î âsilerden b a ş k a Sırplar v e Karadağlılarla d a mttcadel 1 bfr h a r b t ° •™ ve Karadağ h ü k û m e t Î t hummâ, ¥

a

n

b

e

r

1

i

tedâfm v f ^ r = Cumâda-l-ûlâ C u m a ~ünü tedafüi y e tecavuzı b i r i t t i f a k muâhedesi a k d e d e r e k m e t b u ' l a r m a karsı r e s m n , e l b ı r h g ı e t m i ş l e r d i r . B u v a z i y e t i d i k k a t l e t â k i b e d e n B â b - ı - A l î b i l h a s s a B u S a r ıs 1

S

1

d

e

d

i

r

:

1

M

M

k

Û

m

e

t

2

6

M

a

V

l

s

2

mTdTktef "asSrf H ^ " tedbirlerime kıîur ." medıkten başka, 8 H a z i r a n 15 C u m â d a - ! - û l â C u m a g ü n ü v e b i r r i v a y e t e e ö r e de e r t e s i g u n S a d r - ı - a ' z a m M ü t e r c i m - R ü ş d i P a ş a S ı r b i s i a n p r e n s i S S S Ka radag prensi N i k i t a / N i c o l a s ' y a birer telgraf çekerek seferciklerininsebeSnî sormuş ve b u şiddetli ihtâra ilkönce müsekkin ve mülâyim « S ^ h a t t a p r e n s M i l a n i z â h â t a r z ı için i s t a n b u l ' a b i r m u r a h h a s g ö n d e r e c e £ d e n büe e

=

T ^ ^ t ^ ^ ' - ^ 29

C u m a d a - l - u l a Perşenbe

üsadî tısadî

v

U

p

ve

I

t

^ manevi l

m

t

0

m

d

a

gunu

a

r

a

d

murahhas

a

n

° yerine n

B o s n a - H e r s e k harekâtından zararlarından bahseden prens

d

Ö

^

n

i ç i n c e T T a S n ültimatom göndermiştir»

r

t

dolayı Milan,

fâtihi»

B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r i s t a n

tedavi

2

İ B„ e

n L ü S S T S c S S Başıbozuk kuwetLnÎ

n

kuvvetlerinin mecmûu

kumandanı müşir A h m e d M u h t a r p a ş a m e ' m u r

t â y i n edilmiş v e h e m e n

yaralarım

bir

nihayet

Karadağ

vermek

prensi

b u t a r i h t e n b i r gün

p a n İ Abdülkerim Nâdir Paşa'nm kumandasmdadır;

ve

Bey

ve

evvel

yüz

de k e n d i

zaman

daha

29

diye

Karadağlılar gösterilir :

öyle

b i r hâdisat

birliğinin pişdar

te'mininden

ş e k l i n d e ateşe

ise müdâhale

muvaffakiyetini

isyanlarıyla

ederek

«93

Abdı/Ç»-

c e p h e s i n e de

Hersek

edilmiştir.

Mayıs =

meşhur

gelip yeni vazifesine

H e sek

başlamıştır.

bin kadar

Karadağ

üzere

de

B u n l a r ' H ü s e y n A v n i p a ş a ' n m k a t l i üzerine S e r - a s k e r o l a n S e r d a r - ı - E k r e m

de

Hasan

ilkönce

işgalini

t a a r r u z a geçmiş ve b u gün d e ' s ı r p ordusu M o r a v a nehrinden geçmiye

bes m a k t u l

günü

ş i k â y e t e d e r e k b u hâle

istemiştir!

283

TARİHİ

a s k e r l e r i tarafından

bahsedilir. H a s a n B e y

b a s ı y l a sırtından y a r a l a n m ı ş t ı r . İlk i s t i c v â b ı o g e c e v e i k i n c i s i de e r t e s i C u m a S^geL^cerrâ'hj"

hic

karakoluyla

Bahriye

Cem'an

bah-

halde

Hasan' Bey

yâverlerinden

on mecruhtan

Artık

tutuşturduğundan

30-40

Şukru B e y k e n d i s i n i t a h k i r ettiği için çizmesinden çıkardığı b i r t a b a n c a yere

1293

5

Rus

Cumada-l-ûla generali

Pazartesi

gu-

Tchernaıeff/Çernayef

başlamıştır.

Sırbistan

ve

Karadağ

zinciridir k i , Balkan ibaret

olmakla

atıp T ü r k seferi»

kolaylaştırmaktan

n e n b u Sırbistan - K a r a d a ğ s e f e r i n i n neticesi

beraber

ordusunu

diye

harblen

meşhur

Rusya

mületlenne

karş

hakiki

hedefi

^ a l a t t ü ^ n

soma

Turk - Rus naibin­

ibarettir. -

Türk

için aşağıda

b u sene v u k u a t ı n ı n

zaferiyle

neticele­ «ol

Teşrinievvel» fıkrasına bakınız).

31 Ağustos = 10 Şa'ban. Perşenbe: Beşinci Murad'm hal'L ( Y u k a r d a b u s e n e v u k u a t ı n ı n « 6 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a aklını k a y b e t t i ğ i n i gördüğü­ m ü z B e s i n c i M u r a d ' m h a s t a l ı ğ ı d o k t o r l a r ı n h e r türlü i h t i m â m m a r a ğ m e n h a f i f l e ­ m e m i ş o t a r i h t e n i t i b a r e n 87 g ü n d e n b e r i p â d i ş â h k e n d i n e m â l i k o l m a d ı ğ ı i ç i n d e v ­ l e t işleri g a y r - i - r e s m î v e g a y r - i - m e s ' u l b i r « N â i b - i - S a l t a n a t „ v a z i y e t i m a l a n S a d r - ı a ' z a m Mütercim Rüsdi P a ş a ' n m elinde kalmış, hükümet g i z l i tuttuğu halde m e s e ­ le s â v i ' o l d u ğ u için ' h e r k a f a d a n b i r ses ç ı k m a y a b a ş l a m ı ş , u l e m â c u m a n a m a z ı n ı n «adem-i cevazı» n d a n d e m vurmuş, M i d h a t P a ş a h e r derde devâ bildiği meşruti­ y e t i b u d e r d i n de y e g â n e d e v â s ı d i y e İleri sürdükçe hâlinden memnun olan Sadr-ı-a'zam : _ P â d i ş â h m u h t e l l - ü ş - ş ü u r d u r : B i n â e n a l e y h d e v l e t i n t e b d i l - i usûl-i hükümetine z a m a n müsâid değildir! xr„ diye atlatmıya bakmış, n i h a y e t yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z Sırbistan ve K a ­ r a d a ğ m u h a r e b e l e r i o r t a y a ç ı k ı n c a h a z i n e m ü ş k i l â t m d a n d o l a y ı crkarılan «Kavâim-i nakdiyye» başsız k a l a n d e v l e t i n malî ve iktisadî vazıyetim b u y u k b i r b u h ­ r a n l a k a r ş ı l a ş t ı r m ı ş v e işte b ü t ü n b u m ü ş k i l â t i ç i n d e h e r n a s ı l s a b i r C u m a s e l a m ­ lığına ç ı k a r ı l a n B e s i n c i M u r a d s a r a y a a v d e t i n d e sırtından çıkarmadığı ünifor­ masıyla' sabahladıktan s o n r a erkenden D o l m a b a h ç e sarayının a l t k a t m a m ı p b i r pencerenin camlarını kırarak bahçeye çıktıktan s o n r a k e n d i s i n i kayık h a v u z u n a a t a c a ğ ı s ı r a d a y e t i ş e n b e n d e g â n ı z o r l a i ç e r i a l m a k i s t e m i ş l e r s e de p a r m a k l ı k l a r a sarıldığı i ç i n e l l e r i n e v u r m a k m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş l a r v e b u halı p e n c e r e d e n g ö r e n v e l i a h d A b d ü l h a m i d E f e n d i t a r a f ı n d a n şiddetle t e k d i r e d i l m i ş l e r d i r . H a m ı d E f e n d i ' n i n b u v a z i y e t i d e r h a l Sadr-ı-a'zama bildirdiğinden b a h s e d i l i r . G e n e «6 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a V i y a n a ' d a n c e l b e d i l d i ğ i n i g ö r d ü ğ ü m ü z A k l i y y e mü­ tehassıs! d o k t o r L e i d e r s d o r f b i r r i v a y e t e n a z a r a n pâdişâhın tedâvisi kaabıl o l m a ­ d ı ğ ı v e i k i n c i b i r r i v a y e t e g ö r e de V i y a n a ' d a k i k l i n i ğ i n d e altı a y t e d a v i _ e d i l m e k s a r t i y l e iyileşebileceği hakkında b i r r a p o r vermiştir: i k i n c i r i v a y e t doğru olsa bile t a t b i k i k a b i l değildir; ü ç kıt'a üzerindeki m u a z z a m b i r d e v l e t i n i m p a r a t o r u v e İ s l â m âleminin halîfesi v a z i y e t i n d e b u l u n a n b i r z â t m V i y a n a ' d a b i r a k l i y y e kliniğine sevkı h a n g i a k l a sığabilir? B i r t a r a f t a n d a R a m a z a n b a y r a m ı yaklaştığı için p â d i ş â h ı n b a y r a m n a m a z ı n d a n v e m u â y e d e m e r a s i m i n d e n dolyı hukumetm çok müşkil b i r vaziyette kaldığından bahsedilir. V e l i a h d Abdülhamid Efendı'mn b i r a n e v v e l t a h t a ç ı k m a k i ç i n s a r f e t t i ğ i b ü y ü k g a y r e t v e f a a l i y e t i n s e b e p l e r i işte bunlardır.

284

K R O N O L O J İ

1876

=

1293

Hanıid E f e n d i ' n i n b u f a a l i y e t i n d e en mühim adamı, T i c a r e t nazırlığında buiunan eniştesi Fethi-Pasa-zâde M a h m u d C e l â l ü d d m P a ş a ' d ı r : İşte o T v a s y l a S S S Serasker k a y m a k a m : Redif P a ş a ' y ı elde e t m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l * S e r a s k e r A b d u l k e r m ı N a d i r p a ş a o sırada S e r d â r - ı - E k r e m l i k l e R u m e l i ' d e b İ u n d u Î u için vekaletinde bulunan Dâr-ı-Şûrây-ı-Askerî reisi R e d i f Paşa I s t e n b u M a l T ^ s k e r t a nne e n T ? - ^ f ^ * ™ ™ - ™ ^ ve M i d h a t Paşalar iste b u v ^ y e t üze i m e elde edilmişlerdir.- A b d ü l h a m i d E f e n d i b u n l a r l a K â ğ ı t h a n e ç i f t l i n d e ^ ruşmuş, ıkısmi b i r p a r m a ğ m d a oynatmış, m e v k i i n d e n başka W r s e ? d S ü l i y " M ü t e r c i m ' , ış b a ş m d a n a y ı r m ı y a e a ğ m d a n b a h s e t m i ş , M i d h a t P a ş a c a d a t a

U

etJeT

m

e

9

r

U

t

İ

y

y

e

t

Ü

t

-

^şverete

mübteni

dedikten sonra muhteşem k o l düğmelerini H a y d a r M i d h a t B e y de h â t ı r â t m d a d a h a

olmayacak

bir

hükümeti

çıkarıp yadieâr o l a r a k sonra verilmfs^ S s t e r d i i T

?

İKİKCİ

(Abdülhamîd-i Sânı)

kabul

•, J ' ,

ABDÜIHAMtD

_

*,• 1

M. 1876 = H . 1293

M. 1909 = H. 1327 —

—

1876 = 31 Ağustos =

1293

10 Şa'ban, Pergenbe, Zevâlî saat 12 r İkinci Abdül-

hamid'in cülusu. , «îmâm-ül-Müslimîn

Tc^T'T^I

cünûn-i

mutbık

İmâmet

ile mecnûn

olmağla

°

mÜnhaU

imâmetden

^

to mU?

«ısı-cevab : A l l a h - u - a ' l e m olur»

mak^fls

f

Ketebehu-l-fakîr H a s a n Hayrullâh ufiye-anhu

l

l

L

^

ÎJ^nm

^

Z

uZ

^

m

â

n

â

S

l

,

koydu rdU§UnÖan

kardeşinin hiç b i r z a m a n

n

a

^

»

M

bahsediIir:

lyıleşemiyeceğini

m z Tophâne müşiri R ı z â İ ^ ^ S f i T ^ Murad'ın hal'ine k a r a r verilmiş „ K„ .. J; Sırbistan m e s e l e s i h l k k m d f b h 1 ve m a ' z u l ve m a n s u h b S İ e i , ™ Topkapu - a y ı n T Î o p ^ I T 3

u

z

e

r

M E

ı

n

e

U

3 3

,

S

e

n

e

' , l

Doksan Göçdü

üçde d o k s a n uzletgâhma

a

^

^

cîa'hans-, t a r i h i ^

Sa'ban Carsanba şa oan

Î H r

lultan

^

Rü'yet-i-hilâlden -

^

°

—

mütevellid

olduğu

gibi,

« " " " İ l

' Z r T ^ -

günü dünyaya gelmiş olduğuna g m e » d o l d u r m a k ü z e r e o l d u ğ u sırada t a h t a

MfcidS

ikinci

haremi

olan

anası

Tîr-i-Müjgân

Kadın-

K a r

y

ettirmektir f?' Ş i ıttıfak-ı-arâ ile S u l t a n » k i « c r a d a gördüğümüz ^ceğinden bahsedilerek * * *

u k a

a k d e d

Vâlide-Sultan Hele

C

Hamidî

i t i b a r e n 93 g ü n s ü r m ü ş t ü r :

üç gün padişah-! dehr S u l t a n Murâd-Î

olup

nâ-murâd

olmuştur.

Dorvs'in

s?ra7

mesi herzeden değildir.

a y ı s _ _ b C u m a d a - l - u l a Salı g ü n ü n d e n

X

9i Evlül—15 21 E y l u l _ l ö

^

'

^

ıı

Efendi nta

h a l k a ilân

0

T

^ „i

«Abdul-Hamid

rakkaselerinden daha bayağı

ve

intime» mühtedi safsatadan

ismindeki

düşmanca

eserinde

bir e r m e n i ^ ^ J ^ Z d a h a aşağı

b i r iftiradan başka

^fJJ^^^

Sultan ffZ şey

^

İ k i n c i A b d ü l h a m i d ' l e tâli'siz s e l e f i B e ş i n c i M u r a d d e n i b a r e t o l d u ğ u için, i k i k a r d e ş i n b e r a b e r ^ . ^ ^ ^ ^ ¡ ^ ¿ ^ 1 çeyi Gerdan-kıran Ömer E f e n d i ' d e n , Acemceyi Alı M a h v ^ ^ ^ ' . . ^ ^ diğer i l i m l e r i F e r i d v e Şerif E f e n d i l e r d e n , O s m a n l ı t a r i h i m Vak.anuvıs_ L u t f F f e n d i ' d e n F r a n s ı z c a y ı E d h e m v e K e m a l P a ş a l a r l a G a r d e t i s m i n d e bıı F r a n s ı z S H e m u s i r d e S u a t e l l i v e L o m b a r d i i s m i n d e i k i İtalyandan öğrenmrşierdır; S u l t a ^ i k m i d ' ı n G a r p m u s i k i s i n i Ş a r k m u s i k i s i n e t e r c i h e t m e s i işte b u n d a n d ı r . S b i l m e d i ğ i ^ v e h a t t â y a z ı y a z a m ı y a c a k k a d a r câhil o l d u ğ u y e t l e r i k i n c i m e ş r u t i y e t t e n s o n r a d ü ş m a n l a r ı t a r a f ı n d a n o r t a y a atılmış e ^ l e r d e n d i r ; S u l t a n H a m i d â l i m o l m a m a k l a b e r a b e r i m l â b ı l m ı y e c e k ka^dar çatal^ de d e ğ i l d i r ; b u t u h a f isnadın m â h i y y e t i n i a n l a m a k için ş i m d i y e k a d a r neşredilmiş el-yazılârma şöyle b i r bakıvermek kâfidir; meselâ y u k a r d a b a h s i geçen m a h u d D o r v s ' i n m â h u d k i t a b ı n d a i k i s a h i f e l i k b i r m ü s v e d d e s i n i n « f a c - s ı m ı l e » sı v a r d n : B a ş k a s ı t a r a f ı n d a n y a z ı l m ı ş b i r m ü s v e d d e n i n t e b y i z i g i b i b i r ş e y o l m a d ı ğ ı çizil­ miş ve k e l i m e l e r i y l e sâbit o l a n b u y a z ı d a h i ç b i r i m l â yanlışı o l m a ¬ dıktan b a ş k a ifâdesi de b i r ç o k d ü ş m a n l a r ı n ı n üslûbundan _ d a h a duzgundmi

286

KRONOLOJİ

1876

—

1293

«Millet» kütüphanesindeki « A l i B m î r î » k o l e k s i y o n u n d a « D î v a n 97* u n u m a r a d a m u k a y y e t «Fâtih dîvânı» L p y e B ^ ^ ^ i ^ f ^ - J ^ , hah mukaddimede Emîrî E f e n d i , S u l t a n H a n u d " s e n i e d e r k e Î ^ D u ^ d a r n S n f " ' ^ ****** ***** ^ > *tfen tenezzül bahsetmekte ve pâdişâhın «Muallim-i Sultânîleri» V a k ' a n ü v i s T ûtfi v g-onaerdıgi şu k ı t ' a y ı d a m i s a l g ö s t e r m e k t e d i r : vaKanuvıs L u t f i M e n d i ye a

1

İ

Z

â

m

l

&

r

OSMANLI

1293

287

TARİHİ

O

6 48>>

?

1

A

1

İ876 =

S

6

r

l

W

l

ı

1SR8 r-

vukuâtmm

1284

«1 Nisan»

fıkrasına

bakınız.

f

H a b e r - î i n h i r â f - ı tab'ı şerif O l d u g a a y e t teessüre bâdî H a k v e r e âfiyetle ömr-i dirâz Bâ-kemâl-î meserret-û-şâdî

Lûtfi

E f e n d i b u kıt'ayı

matbu

dîvânında

neşretmiş

olduğu

-ibi

A l i Fmîrî

olduğuna göre, her halde k e n d i eseri o l m a k ^ £ ^ 7 * )

w

„•

muhakkak

SlSn »C-

MUhta

b i l e uyandırılabilir. S u l t a n H a m i d iffet, kâtipliğinde

«Kelimenin

« düşmanlarının

0

Sultan l a m f ^ e

taktık

ş

V T ?

s

bir

\lerde

m

takım

«

£

müteassıp

Türk

S

haysiyyet,

bulunmuş

o n u n b u en bâriz

te. r,..ar

olan

ve

vekar

eski

h.berter

ve

namus

Dâhiliyye

geldiji

timsâlidir:

nâzırlarmdan

ffeee

uv.,«„nd.„

Bey m

hatıratında

» m » On

Reşıd

vasfına:

bütün

mânâsiyle

afif

i d i : Yâni

kimsenin

ırzına

ve

kesesine

r f l e S ^ e » t e d i r . T o p k a p u sarayının H a r e m - i - H ü m â y u n dâiresine asS ı ^ Î h l â t î İ z b a t I v h a s ı A b d u r r a h m a n Şeref tarafından «T.O.E M,>nda n e ş ^ - trP , ı Talimatnamede muayyen bir saatten sonra Harem-ağalarımn bile S ™ ' d â i r S m d ? S ^ c a k l a r ı n f âit b i r m a d d e v a r d ı r ; zâbıta-i-ahlâkıyyeye ^ J b — ' ü ^ e M t ü n memlekette fevkalâde b i r ehemmiyet vermesi, sok Î m a n S a ve b i l h a s s a S u l t a n A z i z devrinde sarayın bile o bakımdan b o z u l m a v a yüz tutmasmdandır. . . g

a

Sulİan H a m i d tanı m â n â s i y l e d i n i b ü t ü n m ü s l ü m a n d ı r v e ö y l e o l d u ğ u ı ç m S a s İ p değildir: Reşid B e y b u noktayı da «Müteassıp o l m a m a k l a beraber ne d e n i l e b i l i r ?

Turklenn

Y

yuz

kızartıcı

2 ^ 4 u T „ ^ n u r u v e h m i d i r v e h a t t â hütrtn ^ h e r k e ş t e n h e r z a m a n sünhe e t H İ f ? f^ g ö r e i d a r e eZim^ YıSa hfzmetinde' * Sultan Hamid-in'mütemSryen f e T r ^ l t ^ ^ — Şüphe b a s i r e t i n başıdır! d

l

e

t

m

ve

cehaletlerine

^

k ö t ü icrââtına m u k a b i l Katırlarının en meş­ 9*yden ve ŞÜf^lerinden aldığ! ' i l h a m l a r a . T S ^ J ^ ™

e

-

V a r d l r

İ Ş t e

1

v

gaflet

i

b

u

d

u

r

:

H

e

r

^ ^ ' ^ . y T ^ r ^ S y e d i s i için d e v l e t idaresini sarayda tahtından i n d i r e c İ k L î m S f£r f İ S t « o r n ^ ^ r m m k e n d i s i n i de d i s i için tenezzül s a v ı l a c a k L Z l \ ^ ptamlş, işte b u n d a n d o l a y ı k e n y e l i ğ e d e o yüzden ^ S ^ ^ 1 , ^ ^ ^ ^ J S ^ ™? barışmış, hafiyk e s t e n evvel ve h e r keşten zivâdJ k p L ? S - • 1 <. ? e y l e r için h e r devrinde İngiltere'den s o n r a ^ r ^ ^ ^ J ^ ^ d e n i z k u v v e t i hâline g e ' e n d o n a n m a ı w > r * derecede n i n de â m i l o l d u ğ u Zha^a^r r ü ^ ^ malî imkânsızlık k a d a r v e h m i rayını deniz ( ^ " 2 2 2 ' 1 , 2 ^ ^ d n ™ ™ £ ^ * " d

f

e

v

l

e

t

a

d

a

m

h

S

m

m

a

n

a

s

ı

z

S

6

toyanm

i

0

S n

i

l »

S

^

^

*

" ^

S ^

tan ( £ m ^ £ S S a e t t i k l e r i b u eşsiz v e s i t o

S

S

^

^

1

k

i

n

0

^

c

İ

U

İ

t

a

n

A

z

i

z

i

m

a

b

a

I

a

£ î £ !

O ^ ğ ^ u T a k ı ^

T ^ ^ Î 5 ? I k ü ^ ^ f n ^

d

^ ^ • J* 1 1 ? 6 8 1

m M

Ü

W

Ü

?

m f

i

b k

a

İ

r

vardır: S u l Kadın-Efendi'nin ihdâ M

göz

k

m dm-

« u S i y T f meşhur olan amcası S u l t a n A z i z ' l e ağabeysi S u l t a n M u r a d ^ ve S r kardeşlerinin'aksine olarak S u l t a n H a m i d çok muktasıd o l m a k l a m a r u t m • Ş e h z a d e l i k h a y a t ı çiftliklerinin m a h s u l â t i y l e t i c a r e t y a p a r a k , p a r a s ı n ı isleterek, İ S t k S ^ i d a r e s i y l e b i z z a t m e s g u ! o l a r a k v e h a t t â g a y e t ihtiyatlı s u r e t t e borsa o v u Î ™ bile istirâk ederek servet y a p m a k l a geçmiştir; kardeşlerine p a r a ıkrâz ettiğinden bile b a h s e d i l i r ! îşte b u n d a n dolayı Beşinci M u r a d h n cülusunda bîr m S y o n altından f a z l a b o r c u o l d u ğ u h a l d e , S u l t a n H a m i d t a h t a çıktığı^ z a m a n y a V £ . n a k d î s e r v e t i n i n y ü z b i n altını a ş t ı ğ m a âit b â z ı r i v a y e t l e r v a r d ı r S a l t a n a t d e v r m d e de dftimft i d a r e l i d a v r a n m ı ş , S u l t a n A z i z g i b i d e v l e t h a z i n e s i n e i k i d e b u e l a t m a m ı ş v e h a t t â m e n â f i ' - i - u m u m i y y e y e âid işlerde k e n d i k e s e s i n d e n p e k ç o k fedakârlıklarda bulunmuştur. . Re«id B e v S u l t a n H a m i d ' i «Halim, sahur v e rahîm» gösterir : K i m s e n i n rızkına m â n ? S i k İ t e m e d i ğ i için, siyasî m e n f i l e r e b i l e a y l ı k l a r a ğ l a t m a s ı b u b u s u siyyetinin en bâriz deliller indendir. Merhum Doktor A b d u l l a h Cevdet Trablus g a r b a sürülürken bütün müterâkim aylıklarının b i r t o r b a g u m u ş m e c i d i y e ola­ r a k Bâs-Zabtiye'ye g e t i r i l i p kendisine verilmiş olduğunu b i r g u n S u l t a n H a n î i k r a h m e t ' o k u y a r a k v e o z a m a n k i m u h â l e f e t i n e n e d â m e t e d e r e k b a n a tee sürlerle a n l a t m ı ş t ı ! S u l t a n A z i z ' i n k a t l i y l e a l â k a d â r o l a r a k K a s t a m o n u d a n g e t i r ­ t i l i p Y ü d ı z ' d a m u h a k e m e e d i l e n M â b e y n e i S e y y i d B e y ' i n z a r u r e t i ç i n d e kalan_ k a ­ n a K e v s e r H a n ı m M â b e y n ' e ç o k şiddetli b i r t e l g r a f ç e k t i ğ i n d e n d o l a y ı t e k d ı ı e u ğ r a d ı ğ ı h a l d e , m a i ş e t i n i n t e ' m i n i için d e r h a l v a l i y e e m i r v e r i l m i ş t i r ! Mıdhat P a ş a b i l e h u d u t h â r i c i n e ç ı k a r ı l ı r k e n c e b i n e b e ş y ü z altın k o n u l m a k t a kusur edilmemiştir! B u g i b i deliller nâmütenâhidir.

a

E r m e n i propagandacılarının u t a n m a d a n «Kızıl S u l t a n , , d e d i k l e r i İtana Abdulh a m i d ' i n e n b ü y ü k h u s u s i y y e t l e r i n d e n b i r i de k a n d ö k m e k t e n s o n d e r e c e muc-

288

"OSMANLI

TARİHİ

—

1876

1293 1876 =

t e n i b o l m a s ı d ı r ; h a t ı r a t ı n d a S u l t a n H a m i d ' i n b i r ç o k kusurlarını s a n l a t e n k i d etmiş olan Raşid B e y b u noktayı şöyle anlatır

şiddetli

:

«Kitâbet h i z m e t i n d e bulunduğum o n dört sene zarfında âdi cürümlerinden dolayı haklarında i d a m h ü k m ü sâdır o l a n l a r elbette yüzü tecâvüz etmiştir. P â ­ dişâh bunların a r a s ı n d a y a l n ı z b i r i n i n , anasını v e b a b a s m ı k a t l e t m i ş b i r c a n a ­ v a r ı n i d â m ı h ü k m ü n ü t a s d i k e t t i . D i ğ e r l e r i h a k k ı n d a k i i d a m cezalarını, cürrnü m u h i t o l a n s e b e p l e r e g ö r e m ü e b b e d e n , y a h u t y i r m i , y i r m i b e ş sene, h a t t â daha az kürek cezâsma t a h v i l ederdi... t d a m cezâlarını muttariden hapis cezâsma t a h v i l e t m i ş o l d u ğ u , hâlen H a z i n e - i - E v r a k k u y û d i y l e de s â b i t t i r » . Gene Reşid B e y ' i n b a n a şifâhen söylediğine göre S u l t a n H a m i d i d a m cezasını t a s d i k e t m e k t e kullandığı k a l e m i b i z z a t kırıp s o b a y a atmış v e k a y d i n i yapan M â b e y n kâtiplerinin de ö y l e h a r e k e t e t m e l e r i n i i r â d e e t m i ş t i r . O t u z ü ç s e n e s ü ­ r e n s a l t a n a t devrinde idâm edilenlerin mecmûu b i r kaç kişiden i b a r e t gösterilir! T ü r k i y e ' d e d a r - a ğ a ç l a r ı S u l t a n H a m i d ' d e n s o n r a k u r u l m u ş v e o r m a n l a r teşkil e d e ­ cek k a d a r bereketlenmiştir. İ k i n c i A b d ü l h a m i d ' i n m e ç h u l c e p h e l e r i n d e n b i r i de T ü r k l ü k ş u u r u n d a g ö s t e r i l e bıhr « L û g a t - i Ç a g a t â y î v e T ü r k î - i O s m â n î » müellifi Buhâr'âlı Ş e y h - S ü l e y m a n E f e n d ı ' y ı saltanatının d a h a i l k yıllarında T ü r k l e r v e T ü r k m e n l e r l e t e m â s e t m e k üzere r e s m î v a z i f e i l e O r t a - A s y a ' y a g ö n d e r m i ş o l d u ğ u n u S ü l e y m a n E f e n d i Ç a ­ ğ a t a y lehçesiyle y a z d ı ğ ı m a n z u m mukaddimesinde: H e m sefâretle seyâhat kıldum d i y e anlatır v e : :

T ü r k m e n ü n hâlini b i r b i r b i l d ü m Cins-ü-mıkdârını defter kıldum şeklinde i z â h a t d a v e r i r ; g e n e Ş e y h - S ü l e y m a n E f e n d i P e s t e ' d e t o p l a n a n k o n g r e s i n d e de S u l t a n H a m i d ' i t e m s i l e t m i ş t i r ; b u n d a n b a h s e d e r k e n de :

Turan

Cümle b i r b i r gelüben i l öpdü T ü r k d i p alkışla k ı y â m e t k o p d u d e m e k t e d i r . S u l t a n H a m i d ' i n âile b e ş i ğ i o l a n E s k i ş e h i r v e S ö ğ ü t c i v â r ı n d a k i K a ­ r a k e ç i l i a ş i r e t i n d e n i k i y ü z kişilik b i r « S ö ğ ü t l ü m a i y y e t b ö l ü ğ ü » teşkil e t m e s i d e m i l l i y e t i n e bağlılığmdandır; M â b e y n baş-kâtibi T a h s i n P a s a ' m n hatıratında bu meseleden bahsedilirken: «Sultan vardı»

Hamid'in bu

mızraklı

bölüğüne

fevkalâde

teveccüh

ve

i'timâdı

d e n i l d i k t e n s o n r a bunların k u m a n d a n ı o l a n M e h m e d B e y ' i n b i r a r k a d a ş ı y l a b e ­ r a b e r « S u l t a n H a m i d ' i n y a t a k odası y a n ı n d a » y a t t ı k l a r ı n d a n , p â d i ş â h ı n ' « H a y a t ı ­ nın muhâfazasmı b u n l a r a tevdi» ettiğinden b a h s e d i l d i k t e n s o n r a d a , s a r a y d a b ü ­ t ü n a h l â k î s a f v e t l e r i n i « K a y a g i b i » m u h â f a z a e t m i ş o l a n « C i v a n m e r d » Karakeçim lılere k a r ş ı A b d ü l h a m i d ' i n millî r â b ı t a s ı ş ö y l e i z â h e d i l m e k t e d i r ; «Sultan H a m i d Söğütlü onlarla görüştüğü z a m a n :

bölüğünden

dâimâ

memnuniyet

ve

sitayişle

bahseder

— ö z hemşerilerim! diye hitâb eylerdi».

P

B i r hükümdar

için lâzım

OSMANLI

TARİHİ

Kanun-ı-esasînin ilânmda ise o da yapılıyor; f a k a t i y i t a t b i k o l u n u r m u , T Ü R , K Ü N M E N F A A T İ M A H F U Z K A L I R M I ? Burasını k e s t i r e m i y o r u m ! P â d i ş â h ı n b u millî endişesinde n e k a d a r h a k l ı o l d u ğ u n u i k i n c i m e ş r u t i y e t tarım* b ü t ü n f e c â a t i y i e isbât e t m i ş t i r . _ S u l t a n H a m i d ' i n A z e r b a y c a n ' d a İ r a n h ü k ü m e t e t a r a f ı n d a n m e n ' e d i l m i s o l a n T ü r k d i l i n i n t e d r i s lisanı o l m a s ı n ı t e ' m i n e t m e k s u r e , t i y l e T ü r k l ü ğ e e t t i ğ i h i z m e t için a ş a ğ ı d a 1900 1318 v u k u a t ı n ı n « 2 9 ' T e ş r i n i e v v e l * , fıkrasına bakınız. =

S u l t a n Abdülhamid'in en k u v v e t l i cephesi haricî siyasetinde gösterilir: B a l k a n d e v l e t l e r i n i m ü t e m â d î ihtilâflar içinde yaşatarak Türkiye'ye karşı i t t i f a K l a r m a hiç b i r z a m a n imkân vermediği g i b i Şark meselesinde R u s y a ile Avusturya'nın, anlaşmasına mütemadi b i r mehâretle mâni' olmuş, i n g i l t e r e ve F r a n s a ' y a karşı i c â b ı n d a A l m a n y a ' y ı k u l l a n m ı ş , b ü t ü n d e v l e t l e r i b ü y ü k b i r u s t a l ı k l a i d a r e ede¬ r e k O s m a n l ı t a r i h i n d e o t u z ü ç sene s ü r m ü ş e n u z u n s u l h d e v r i n i t e ' m i n e d e r e k inhitat harblerinden sonra memleketi dinlendirmiye m u v a f f a k olmuştur: B u s u l h d e v r i n i n b a ş ı n d a k i «93 s e f e r i » A b d - ü l A z i z d e v r i n d e n m e v r û s o l d u ğ u g i b i , a r a d a k i Y u n a n h a r b i de b ü y ü k b i r s e f e r m f t h i y y e t i n i h â i z değildir. A b d u r r a h m a n Ş e r e f S u l t a n H a m i d ' i şöyle anlatır : « S i m â v e b ü n y e s i n d e h â n e d â n - ı O s m â n î ' y e m a h s u s o l a n alâmetler i y i c e f a r k - ı s müşahede o l u n u r d u . Z e k i ve hassas, dakîka-şinâs, muâmeie-i mu'tâdesi nâzik, halâvet-i m a h s û s a - i s a d â y a mâlik, efendiliğin ve Hilâfet-u-saltanatm izz-u-vekaarmı t a m a m i y l e yerine g e t i r i r , bendegânmı taltif ve kendisiyle görüşen ecne­ b i l e r i tatlı d i l i v e c â z i b e - i n e z â k e t i i l e t e s h i r e t m e n i n y o l u n u b i l i r , t e h d i d i m h a K kıyle î k a ' a k a a d i r v e l ü z u m u n d a şiddet g ö s t e r m e ğ e v e y a h i d d e t i n i t e s k i n e t m e ğ e muktedir idi». S u l t a n H a m i d ' i n cülûs m e r â s i m i T o p k a p u s a r a y ı n d a o l m u ş , Sırbistan meselesi münâsebetiyle ictimâa çağırıldıklarını yukarıki fıkrada gördüğümüz davetliler b i r d e n b i r e h i ç b i l m e d i k l e r i s a l t a n a t tebeddüliyle k a r ş ı l a ş m ı ş , s a d r - ı - a ' z a m Mfîtercim-Rüşdi P a s a kısa b i r n u t u k l a v a z i y e t i anlattıktan s o n r a h a l i ' fetvâsı o k u n ­ m u ş v e işte b u n u n üzerine y e n i p â d i ş â h H ı r k a - i - Ş e r i f d â i r e s i n d e n ç ı k ı p an'anem u c i b i n c e B â b - ü s - S a â d e ö n ü n d e k u r u l a n m u r a s s â t a h t a ezânî s a a t 5,15 zevali 12 de cülûs e d e r e k d e r h a l b î a t m e r â s i m i y a p ı l m ı ş t ı r . S u l t a n M u r a d o s ı r a d a Ç ı r a ğ a n sarayına nakledilmiş olduğu için, i k i n c i A b d ü l h a m i d b i a t t e n s o n r a Saray-bur* n u ' n d a n s a l t a n a t k a y ı ğ ı ile D o l m a b a h ç e sarayına g e ç m i ş ve üç gün ü ç gece cülûs şenlikleri y a p ı l m ı ş t ı r . =

« V e h m - i H ü m â y û n » u n a r a ğ m e n S u l t a n H a m i d b ü y ü k b i r hüsn-i-niyetle işe b a ş l a ­ yıp Osmanlı t a r i h i n d e m i s l i görülmemiş demokratça h a r e k e t l e r i y l e a z zantandfe askerle ahâlinin g ö n ü l l e r i n i k a z a n m ı ş t ı r : B u y o l d a i l k h a r e k e t i , cülusunun O E . b e s i n c i g ü n ü n e tesadüf e d e n 14 E y l ü l — 24 Ş a ' b a n P e r ş e n b e günü B â b - ı - S e r - a s k e rî'ye gidip ümerâ ve zâbitanla beraber akşam yemeğinde bulunmasıdır; s o f r a ö a : — Ser-asker Paşa, Paşalar, Beyler, E f e n d i l e r ! h i t â b ı y l a b i r n u t u k irâd e t m i ş , S e r - a s k e r R e d i f P a ş a o r d u n â m ı n a c e v a p vermiş,, e r t e s i a k ş a m v ü k e l â i l e M â b e y n erkânını Y ı l d ı z ' d a y e m e ğ e d â v e t e d i p devletin m â r u z olduğu t e h l i k e l e r karşısında hepsine i t t i f a k l a h a r e k e t , yâni m i l l i b i r l i k : t a v s i y e s i n d e b u l u n m u ş , 18 E y ' l ü l 2 8 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü k a y ı k l a Tersâne'ye gidip B a y r i y e l i l e r l e tanışarak birlikte sofraya oturup «yalnız a s k e r y e m e ğ i » yemiş ve gene b i r n u t u k irâd etmiş, 5 Teşrinievvel 16 R a m a z a n p e r ş e n b e * g ü n ü B â b - ı - M e ş î h a t ' e g i d i p u l e m â i l e b e r a b e r i f t a r s o f r a s ı n a o t u r m u ş , 19 T e ş r i n i ­ e v v e l — 30 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü K ı z l a r - a ğ a s ı v e s a i r H a r e m - a ğ a l a r ı m n ünifor­ m a l a r l a m u â y e d e l e r e iştirakini m e n ' e t m i ş , 9 Teşrinisâni ı:= 21 Ş e v v â l P e r ş e n b e g ü ­ nü Haydarpaşa hastahânesine g i d i p B a l k a n cephelerinden gelen h a r b y a r a l ı l a r a » • «birer birer» z i y a r e t e t t i k t e n sonra hepsine atıyyeler dağıttırmış ve c a m i l e r d e S a d r - ı - a ' z a m v e diğer v ü k e l â i l e b e r a b e r h a l k içinde n a m a z k ı l m ı ş t ı r ! G e n e o g ü n ­ lerde b i r çok defalar K a r a d e n i z ' l e M a r m a r a ' d a v a p u r g e z i n t i l e r i yapmış ve b u n l a r a . bâzı şehzadelerle d e v î e t - a d a m l a r ı n ı d a d â v e t e t m i ş t i r . S u l t a n H a m i d ' i n i l k Mâbeyn erkânı u m u m i y y e t l e çok k u v v e t l i şahsiyyetlerdir : =

S u l t a n Abdülhamid'i meşrutiyetten yıldıran m u h t e l i f sebeblerin e n mühim'erind e n bırı de anâsır m e s e l e s i v e o z a m a n k i O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n d a T ü r k u n s u ­ r u n u n dıger anâsır mecmûuna nisbetle a k a l l i y e t t e olmasıdır- Âlî P a s a g i b i S u l ­ t a n H a m i d de M e c l i s - i - M e b ' û s â n m a n â s ı r m ü c â d e l e s i n e s a h n e o l a c a ğ ı ' k a n â a t i n d e ­ d i r i ş t e b u n d a n d o l a y ı İ k i n c i m e ş r u t i y e t i n ilânından b i r h a y l i z a m a n e v v e l T ü r k milliyetini koruyacak b i r K a n u n - ı - e s a s î t e d v i n i için bütün A v r u p a Kanun-ıesasılennı terceme_ ettirmeye başlamıştır. Başkâtip T a h s i n a ş a b u mesele h a k ­ kında S u l t a n H a m ı d ' m k e n d i s i n e söylediği sözü hâtırâtma söyle geçirmiştir • -

1293

bir l i ­

olan

şey memleketin

menfaatidir:

Eğer

bu'menfaat

=

F. : İS>'

KRONOLOJİ

290 Sonraları dokuz rin

defa Sadârette b u l u n a n

1876

S a i d Bey/Paşa'yı

en mümtâz adamlarından olan Eğinli S a i d Paşa'yı

hâb

etmiştir;

bunlardan

Sadr-ı-a'zam

işte b u E ğ i n l i « B ü y ü k - S a i d ve a y n i z a m a n d a bile

çok

likle

Ağa'nm

en mühim

Eğinli

B i r müddet

Said paşa

şahsiyyetidir

hükümet

tarafından

beş sene t a h s i l e d e r e k o r a d a n

başka W o o l w i c h dra'nın

olan

da Mâbeyn

askerî m e k t e b i n i

«institution

of

dev­

ferikliğine

inti-

sonra

Mâbeyn

mütesellimi

gönderilip

birincilikle

Engineers»

Hâs-ağası

Edinburgh

şahâdetnâme

ismindeki

Tecribe

muvaffakıyyetler

gösterdikten

mühendisleri nazırlığında

sonra

dâiresi reisliğinde b u l u n d u ğ u v e artık S u l t a n M u r a d ' m h a l ' i n e

diği sırada S u l t a n H a m i d k e n d i s i n e m i ş s e de k a b u l e t t i r e m e y i n c e

b i r hey'et gönderip

Tophâne

karar

Baş-mâbeyncilik

ettirmiştir. S o n d e v r i n e n b ü y ü k r i y â z i y y e c i l e r i n d e n o l a n S a i d P a ş a d e v l e t İngiltere'de t a h s i l etmiş i l k Türk genci deki

eserinde

ceddütçülere,

Eğinli-Said yâni

veril­

teklif

s a r a y ı n ıslâhı s a l â h i y y e t i y l e M â b e y n f e r i k l i ğ i n i o l d u ğ u için, m u h a f a z a k â r l a r l a

k e n d i s i n e « İ n g i l i z - S a i d P a ş a » d e m i ş l e r d i r ! K o n t de K e r a t r y ' n i n Paşa'nm

Mâbeyn

meşrutiyetçilere

karşı

ferikliğine bir

nevi

tâyini

üni­

aldıktan

olmuş, L o n ­

Makine

enstitüsüne â z â s e ç i l m i ş , R a s a d h â n e m ü d ü r l ü ğ ü i l e M e k t e b - i - B a h r i y y e v e L o n d r a sefâreti a t a ş e - n a v a l l i ğ i n d e

müşiri

Avrupa'da

Berrî-i H ü m â y u n ' u b i r i n c i ­

de a y n i d e r e c e i l e i k m â l e m u v a f f a k

Mechanical

denilmesi

y e n i Mâbeyn'in

îzmit

:

İngiltere'ye da

ve o

«Küçük-Said Paşa»

oğlu o l a n S a i d P a ş a M ü h e n d i s h â n e - i

bitirdikten sonra

versitesinde

Paşa'ya

Paşa »ya nisbetledir.

B a h r i y e nâzın

i y i karşılanan

Mustafa

Said

Baş-kâtipliğe

= 1293

hesabına

müteassıplar

«Mourad V »

ismin­

Sultan Hamid'in

te'minâtı

gibi

et­

kabul

gösterilir:

1876

=

OSMANLI

1293

291

TARİHİ

31 Teşrinievvel = 12 Şevval, Salı: Sırbistan ve Karadağ harekâtının ta'tili hakkında Rus ültimatomu. ( Y u k a r d a b u s e n e v u k u â t m m «2 T e m m u z » fıkrasında başladığını gördüğümüz Sırbistan ve K a r a d a ğ s e f e r l e r i n i n Türk z a f e r l e r i y l e lehimize inkişâfı Rusya'nın teessür v e telâşına sebeb o l m u ş v e b i l h a s s a 29 Teşrinievvel==10 Ş e v v â l P a z a r g ü n ü kazanılan A l e x i n a t z A l e k s i n a ç z a f e r i Sırbistan'ın k a t ' î m a ğ l û b i y y e t i y l e n e t i c e l e n n e r e k T ü r k o r d u s u n u n artık h i ç b i r m u k a v e m e t g ö r m e d e n B e l g r a d ü z e r i n e y ü r ü ­ m e s i n i t e ' m i n e d e c e k b i r v a z i y e t hâsıl etmiştir. B u y ü z d e n bir Türk-Rus seferi açılmasını i s t e m i y e n İngiltere b u n d a n b i r a z evvel a r a y a g i r i p Bâb-ı-Alî'ye mütâ­ r e k e t e k l i f etmişse de şerâitinde u y u ş u l a m a y ı p işin s ü r ü n c e m e d e k a l m a s ı n i h a y e t Sırp o r d u s u n u n A l e k s i n a ç f e l â k e t i y l e n e t i c e l e n i n c e d a h a f a z l a s a b r e d e m i y e n Rus hükümetinin e m r i y l e b u gün i s t a n b u l s e f i r i İgnatieff kırk s e k i z saat müddetle b i r ültimatom v e r i p b u müddet zarfında bütün harekâtın t a ' t i l i y l e a'zamî i k i aylık b i r m ü t â r e k e a k d i n i i s t e m i ş , B â b - ı - Â l î de A v r u p a ' n ı n h e r türlü y a r d ı m ı n d a n m a h ­ r u m o l d u ğ u için k a b u l e m e c b u r o l m u ş v e b u s u r e t l e o p a r l a k T ü r k z a f e r i m a a t t e e s ­ süf semeresiz kalmıştır. — A t e ş k e s i l m e s i hakkındaki e m r i n o r d u kumandanlığına 3 Teşrinisâni = 15 Ş e v v â l C u m a günü t e l g r a f l a t e b l i ğ o l u n d u ğ u r i v a y e t e d i l i r A ş a ğ ı d a b u sene v u k u a t ı içindeki «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a l a r ı n ı n b i r i n c i s i n e de bakınız). =

:

teHer

suretle

19 Kânunuevvel = 2 Zülhicce, Salı: Müterciın-Küsıli Paşa'nin isti'fâsiyle Midhat Paşa'nin ikinci sadâreti.

O s ı r a d a M â b e y n m ü ş i r l i ğ i n e de y e n i p â d i ş â h ı n eniştesi o l a n T i c a r e t n â z ı n D â m a d - M a h m u d Celâlüddin P a ş a t â y i n e d i l m i ş t i r ; b u D â m a d - M a h m u d P a ş a , T ü r k m ü z e c i l i ğ i n i n müessisi o l m a k l a m e ş h u r T o p h â n e müşiri F e t h i A h m e d P a ş a ' n m o ğ l u v e E ğ i n l i - S a i d p a ş a d a d â m â d ı d ı r ; b u s u r e t l e m e s l e k l e r i b i r b i r i n i n zıddı o l a n kayınla enişte yeni Mâbeyn'de birleşmiş d e m e k t i r : B u n l a r d a n M a h m u d Paşa mutlakıyyetçi, S a i d Paşa meşrutiyetçidir. — Eğinli-Said Paşa'nin o z a m a n k i v u kuâtı günü gününe z a b t e d e n ruznâme şeklindeki kıymetli hâtıratmın yalnız baş tarafları r a h m e t l i t o r u n u N a z a n Danişmend tarafından «Türklük» mecmuasında n e ş r e d i l m i ş s e de a l t t a r a f ı m a a t t e e s s ü f g a y r - i - m ü n t e ş i r k a l m ı ş t ı r .

( İ s t i ' f â m n s e b e b i S u l t a n A z i z ' i n . şahsî g a r a z l a r l a h a l ' i n d e n d o l a y ı h a l k arasında Mütercim aleyhine d e d i k o d u l a r başlaması ve kendisine i'timâdı olmıyan S u l t a n H a m i d ' i n de B â b - ı - A l î m â r u z â t ı n d a n bâzılarını r e d d e t m e s i d i r ; bu suretle hem halkın, h e m p â d i ş â h ı n gözünden d ü ş t ü ğ ü n ü anlıyan R ü ş d i P a ş a b u n d a n evvel de b i r i k i k e r e i s t i ' f â e t m i ş s e de k a b u l e d i l m e m i ş v e n i h a y e t b u s e f e r Mısır hıdivi İsmail p a ş a ' n m S ı r b i s t a n s e f e r i n e y a r d ı m için g ö n d e r d i ğ i a s k e r i n k e n d i ­ s i n i h a l ' e t m e k t e k u l l a n ı l a c a ğ ı m z a n n e d e n pâdişâhın v e h m i k a r ş ı s ı n d a ihtiyarlığını b a h â n e e d e r e k t e k r a r i s t i ' f â e d i n c e M ü h r - i - H ü m â y u n artık g e r i a l ı n m ı ş t ı r : M ü t e r c i m ' i n h a l i ' l e r ve iclâslarla geçen b u dördüncü sadâreti b u senenin 12 M a ­ y ı s . = 17 R e b î ' ü l - â h i r C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 7 a y , 8 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — G ü n t a ­ r i h i n d e k i ihtilâf için B e ş i n c i c i l t t e « V e z i r - i - a ' z a m l a r » cedvelinde 246 n u m a r a y a bakınız).

h a l d e R u s l a r a k a r ş ı İngilizlerden i s t i f â d e e t m e k i s t i y e n S u l t a n H a m i d ' i n b u i n g i l t e r e ' y i de m e m n u n e t m e k istediği

Eğinli-Said çıkmıştır: Bulgar mam

Paşa'nm

tâbiriyle

Abd-ül-Aziz

gailesine

bir

müdâhaleye

tiyetçilikle

Murad

meselesi

Rusya. Besarabya'da

Sultan H a m i d «Fevk-el-müşkil»

devrindenberi

Beşinci

etmiş, G i r i t

muhakkaktır.

müzminleşip

devrinde

yeniden

mutlakıyyetçilik

Sırbistan

alevlenmiş,

büyük b i r ordu

hazırlanmış

tahşid

olduktan

giden ve

Karadağ

mütemâdiyen

etmiş ve

Avrupa

b a ş k a , dahilî v a z i y e t

arasındaki

şerâit

gerginlik

içinde

Bosna-Hersek seferleri harbe

de

devletleri

müşterek

de

meşru-

efkâr-ı-umumiyyesini

i k i y e b ö l e n b i r b u h r a n hâline g e l m i ş t i r ) .

7 Eylül = 17 Şa'ban, Perşenbe: Sultan Hamid'in Kıhc-alayı. (Beşinci dolayı bir

Murad'ın yerine

hafta

bahçe'den Topkapu da

tekrar

cülusunda

getirilememiş

sonra

pek

Eyüb'e

parlak

geçen

hazırlıkları merâsimle

pâdişâh

sarayına gitmiş, y o l d a kayıkla

yapıldığı

olan bu eski an'ane orada

ihyâ kılıç

halde

pâdişâhın

hastalığından

İkinci Abdülhamid'in

edilmiş,

saltanat

kuşandıktan

kayığı

sonra

atla

e c d â d m m türbelerini z i y â r e t e t m i ş v e

Dolmabahçe'ye

geçmiştir:

Eğinli-Said

Paşa'nin

cülûsundan ile

Dolma-

Eyüp'den

Topkapu'dan

hâtıratmda

h i l l e r l e y o l b o y l a r ı n d a k i s e y i r c i l e r i n sayısı 5-6 y ü z b i n k a d a r t a h m i n e d i l i r ) .

Kânunuevvel = 6 Zülhicce, Cumartesi: Tersâne konferansı-

inzi­

hazırlanan

itibariyle

pâyitaht

tahta

ısyâmyîe

sa­

( B i r t a r a f t a n b u sene vukuâtmın «2 M a y ı s » fıkrasmda g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r ısyân m d a n dolayı A v r u p a efkâr-ı-umumiyyesinin Türkiye a l e y h i n e dönüşü ve gene o sırada «6 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Selânik v a k ' a s m ı n z u h u r u v e b i r t a ­ r a f t a n d a Sırbistan'ın m a ğ l û b i y y e t i n i h a z m e d e m i y e n R u s y a ' n ı n Besarabya'da ve A n a d o l u hududunda birer ordu tahşid e t t i k t e n sonra Bâb-ı-Alî'ye «31 Teşriniev­ v e l » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z ültimatomla yüklenmesi « Ş a r k meselesi» n i e n b u h ­ ranlı s a f h a s ı n a s o k m u ş v e ö y l e b i r v a z i y e t t e R u s y a ' n ı n t e k b a ş ı n a o y u n o y n a ­ m a s ı n ı i s t e m i y e n i n g i l t e r e ' n i n t e k l i f i y l e 1856 P a r i s m u â h e d e s i n d e i m z â l a n b u l u ­ n a n devletlerin i s t a n b u l ' d a b i r k o n f e r a n s a k d e t m e l e r i n e k a r a r verilmiştir : Haliç tersânesindeki B a h r i y e nezâretinde toplanan ve bizim menbâlarda «Meclis-i mükâleme» denilen b u konferansta her devletin m u r a h h a s i y l e i s t a n b u l elçileri biılunmuş, Osmanlı Baş-murahhası olan Hâriciyye nâzın Safvet Paşa alelusul k o n f e r a n s reisliğine s e ç i l m i ş v e i k i n c i m u r a h h a s l ı ğ a d a S u l t a n H a m i d ' i n F r a n s ı z c a h o c a l a r ı n d a n o l d u ğ u için ö t e d e n b e r i i ' t i m â d m ı h â i z o l a n B e r l i n s e f i r i E d h e m P a ş a t â y i n edilmiştir. Bu

gün

i l k içtimâim

akdeden

Tersâne

konferansı

1877=1294

senesi

20

Kânunu-

292

K R O N O L O J İ

1876

=

1293

sânfc=5 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü n e k a d a r 29 g ü n s ü r m ü ş v e 9 c e l s e a k d e t m i ş t i r . Sırbistan, Karadağ, B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r i s t a n meseleleri için Bâb-ı-Alî'ye tebliğ edilen ağır şartlar m u v a k k a t v e dâimi o l a r a k i k i kısma ayrılır: Dâimî ş a r t l a r ı n başlıcaları S ı r b i s t a n ' ı n h a r b d e n e v v e l k i vaziyetini muhâfaza etmesi, Karadağ'a H e r s e k ' l e A r n a v u t l u k ' d a n bazı y e r l e r v e r i l m e s i , B o s n a - H e r s e k ' l e Bul­ g a r i s t a n ' a b e ş e r sene m ü d d e t l e t â y i n e d i l e c e k H ı r i s t i y a n v a l i l e r i n v e k a y d - i - h a y a t l a tâyin e d i l e c e k İstinaf hâkimlerinin intihabında devletlerden muvâfakat istihsâli, â s â y i ş i m u h â f a z a için m u h t e l i t m i l i s k u v v e t l e r i teşkili, T ü r k ç e i l e b e ­ r a b e r m a h a l l î d i l l e r i n de r e s m î l e ş m e s i , v e r g i l e r i n k ı s m e n h a z i n e y e m a l edilip m ü t e b a k i s i n i n m a h a l l î i h t i y â c â t a s a r f ı g i b i n o k t a l a r d ı r . M u v a k k a t ş a r t l a r d a altı devlet murahhaslarından m ü r e k k e p i k i m u h t e l i t k o m i s y o n u n yalnız b i r sene m ü d ­ d e t l e ıslâhâtı m ü r â k a b e e t m e s i v e b u m ü d d e t z a r f ı n d a beş b i n kişilik b i r B e l ç i k a k u v v e t i n i n m u h t e l i t k o m i s y o n l a r emrinde bulundurulmasından i b a r e t t i r . Bâb-ı-Âlî bunlardan b i l h a s s a Hıristiyan v a l i l e r meselesiyle m u h t e l i t komisyonlara i'tirâz etmiş, b i r çok münâkaşalar olmuş, b i r t a r a f t a n pâdişâh i n g i l i z başmurahhası L o r d S a l i s b u r y ' y e E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' y ı g ö n d e r e r e k beş b i n kişilik B e l ç i k a a s k e r i n e âit k a y d i k a l d ı r t m ı ş v e b i r t a r a f t a n d a b e ş sene m ü d d e t l e t â y i n e d i l e c e k H ı r i s t i y a n v a l i l e r i n intihâbında d e v l e t l e r d e n yalnız i l k d e f a y a m ü n h a s ı r o l m a k ş a r t i y l e m u ­ v â f a k a t alınması k a r a r l a ş m ı ş t ı r . Y a p t ı r ı l a b i l e n e n m ü h i m tâdilât işte b u n l a r d a n ibarettir. L o r d S a l i s b u r y i l k ö n c e 20 K â n u n u e v v e l 3 Zülhicce Çarşanba günü pâdişâha g i z l i b i r m e k t u p yazıp Türkiye'nin müttefiksiz, parasız, mühimmatsız ve hazır­ lıksız R u s y a v e B a l k a n p e y k l e r i y l e h a r b e t m e s i f e l â k e t o l a c a ğ ı n ı a r z e t t i k t e n s o n r a 14 K â n u n u s â n i ; = 28 Z ü l h i c c e Pazar günü saraya gelip huzura k a b u l edile­ r e k v e E ğ i n l i - S a i d P a ş a t e r c ü m a n l ı k e d e r e k s o n tâdilâtı a r z e d i p g e n e k a b u l e d i l ­ mediği t a k d i r d e konferans dağılmakla beraber s e f i r l e r i n de i s t a n b u l ' u t e r k e d e c e k l e r i n i söylemiştir. B u mühlik v a z i y e t üzerine pâdişâh o a k ş a m vükelâyı s a r a y a dâvet etmiş, h u ­ z u r d a k i m ü z â k e r e d e S u l t a n H a m i d ç o k haklı o l a r a k a s k e r , m ü h i m m a t v e p a r a vaziyetlerini sorup mütenâkız c e v a p l a r aldıktan s o n r a k a b i n e n i n viikclâ-odası'nd a d e r h a l i ç t i m â i y l e m e s e l e n i n etraflıca m ü z â k e r e s i n i e m r e t m i ş v e n i h a y e t m ü ­ z â k e r e d e n s o n r a k e n d i s i n e şu n e t i c e a r z e d i l m i ş t i r :

— B ö y l e t e k l i f l e r d e h a r b e t m e k i ç ü n a s k e r i n k u v v e t i n e b a k ı l m a z , b u n d a istitâat a r a n m a z ; b i z A n a d o l u ' y a d ö r t y ü z atlı i l e g e l d i k , y i n e d ö r t y ü z kişi k a l ı n c a y a k a ­ d a r harbetmek lâzımdır! P â d i ş â h a işte b ö y l e b i r p a l a v r a y ı k a r a r d i y e b i l d i r e n M i d h a t P a ş a kabinesinin f i k r i n c e H ı r i s t i y a n v a l i l e r l e m u h t e l i t k o m i s y o n l a r istiklâle m ü n â f i o l d u k a n b a ş k a d i ğ e r v i l â y e t l e r için de b i r e r s û ' - i - m i s a l teşkil e d e b i l i r : B u a d a m l a r böyle bir nokta-i-nazarı o r t a y a a t a r k e n G i r i t , S i s a m ve L ü b n a n sû'-i-misallerinin esasen o r t a d a m e v c u d o l d u ğ u n u h e r h a l d e hiç d ü ş ü n m e m i ş o l a c a k l a r d ı r ! Eğinli-Said Paşa'nın hâtırâtmda : — Vay caklar!

gidi

humk-u-belâhet

vay!

Rumeli'nin

bütün

bütün

gitmesine

sebeb

ola­

d i y e y a n ı p y a k ı l m a s ı işte bundandır. B u sırada Bâb-ı-Alî'nin başında bulunan Sadr-ı-a'zam M i d h a t Paşa harbciliğin en büyük mürevvicidir ve S e r - a s k e r R e d i f P a ş a d a k e n d i s i y l e h e m f i k i r d i r : S a r a y d a k i h a r p timsâli de D â m a d - M a h m u d C e l â lüddin P a ş a ' d ı r ; C e v d e t P a ş a b u n l a r için :

« M i d h a t P a ş a s a n k i t ü f e n g i d o l d u r d u ; D â m a d - M a h m u d p a ş a üst t e t i ğ e çı­ k a r d ı ; R e d i f P a ş a ateş e t t i : B u ü ç kişi d e v l e t i n başını b u f e l â k e t e u ğ r a t t ı » demektedir. S u l t a n H a m i d ' l e Eğinli-Said Paşa ise o v a z i y e t t e harbe girmenin b i r c i n n e t o l d u ğ u n a k a a n i ' d i r ! O n u n için M i d h a t v e M a h m u d P a ş a l a r h a r b a l e y h ­ tarlığının ihânet o l d u ğ u n d a n b a h s e d e r e k Eğinli'yi i t h â m v e dolayısıyla pâdişâhı bile tehdid edecek k a d a r i l e r i gitmişlerdir A ş a ğ ı k i sene v u k u a t ı n ı n «18 K â n u . nusâni» fıkrasına d a bakınız). :

1876

= r 1293

OSMANLİ

293

TARİHİ

23 Kânunuevvel = 6 Zülhicce , Cumartesi: İlk meşrutiyetin ilâm. (Muhalefet cephesinin kuvvetinden dolayı Beşinci Murad devrinde neticesiz k a l m ı ş o l a n i l k m e ş r u t i y e t m ü z â k e r e s i için y u k a r d a b u s e n e n i n « 8 H a z i r a n » f ı k ­ r a s ı n a b a k ı n ı z . — T e c e d d ü d c ü l e r i m e m n u n e t m e k için m e ş r u t i y e t i n ilânına d a h a c ü l u s u n d a n e v v e l s ö z v e r m i ş o l a n S u l t a n H a m i d 10 E y l ü l c= 20 ' Ş a ' b a n Pazar g ü n ü B â b - ı - Â l î ' d e m e r â s i m l e o k u n a n cülus H a t t - ı - H ü m â y û n u n d a o şifâhî v a ' d i n i r e s m e n t e ' y i d etmiş, d e r h a l b i r Kanun-ı-esasî hazırlanmak üzere M i d h a t Paşa'nın r i y â s e t i n d e b i r e n c ü m e n teşkil e t t i r m i ş v e bâzı şiddetli münâkaşalardan sonra n i h a y e t b u k a n u n p r o j e s i kat'î şeklini almıştır. « Y e n i S a b a h » g a z e t e s i n i n 9 v e 10 K â n u n u e v v e l 1949 t a r i h l i nüshalarının ikinci s a h i f e i e r i n d e « S u l t a n H a m i d ' i n hâtırâtı» s e r l e v h a s i y l e B e y l e r b e y i s a r a y ı n d a y a z ­ dığı n o t l a r d a n b i r p a r ç a n e ş r e d i l m i ş t i r : B u notların m e v s u k ı y y e t derecesi belli o l m a m a k l a beraber, i k i n c i Abdülhamid'in t a r i h e n mâlûm olan b i r çok f i k i r l e r i n e t a m a m i y l e mütâbık olduğu muhakkaktır: Babasını müdâfaa e t m e k istiyen A l i H a y d a r M i d h a t B e y de a y n i g a z e t e n i n 21 K â n u n u e v v e l n ü s h a s m d a k i cevabında b u notların S u l t a n H a m i d ' e â i d i y y e t i n i k a b u l e t m i ş t i r , i ş t e b u h â t ı r a t p a r ç a s ı ­ nın 9 K â n u n u e v v e l ' d e çıkan b i r i n c i kısmında Kanun-ı-esasî hazırlıklarından b a h ­ seden S u l t a n Abdülhamid m u h t e l i f k i m s e l e r tarafından kendisine «Yirmiye y a ­ kın» proje verilmiş olduğundan b a h s e t m e k t e d i r : B u n l a r m en mühimleri M i d h a t ve Süleyman Paşalarla M â b e y n baş-kâtibi Küçük-Said Bey/paşa'nın projeleridir. A h m e d M i d h a t E f e n d i ' n i n « ü s s - i inkılâbı» n m 2 n c i c i l d i n i n 326 ncı s a h i f e s i n d e k i M i d h a t Paşa p r o j e s i pek tuhaftır: reisiyle âzâsınm üçte b i r i hükümet tarafından « t â y i n » e d i l m e k şartiyle « Y ü z y i r m i â z â d a n m ü r e k k e p » g a r i p b i r M e c l i s - i - M e b ' û s a n i s t i y e n M i d h a t P a ş a p r o j e s i n e g ö r e v ü k e l â i l e m ü s t e ş a r l a r d a tabiî m e b ' u s s a y ı l a c a k l a r d ı r ! B u s u r e t l e M i d h a t P a ş a 80 m i l l e t m e b ' u s i y l e 40 d e v l e t m e b ' u s u n d a n m ü r e k k e p acâyip b i r m e c l i s istemiş d e m e k t i r ! B u n a m u k a b i l Küçük-Said v e S ü l e y m a n P a ş a l a r F r a n s a K a n u n - ı - e s a s î s i n i e s a s ittihâz e d e r e k d a h a d e m o k r a t i k p r o j e l e r t e r t i b etmişlerdir. M i d h a t Paşa'nın p r o j e s i n d e k i garâbetler h e r halde H u kuk-ı-esasiyye i l e A v r u p a Kanun-ı-esasîlerini t e d k i k etmemiş olmasından m ü t e v e l l i d olsa g e r e k t i r ; S u l t a n H a m i d ' i n notlarında b u n o k t a şöyle i z a h e d i l i r :

« F i l h a k i k a o, ö t e d e n b e r i m e ş r u t i y e t i n t a r a f d â r ı i d i . L â k i n i s m i n i v e b â z ı k i ­ t a p l a r d a m e d h i n i i ş i t m e k l e hâsıl o l m u ş b i r t a r a f darlıktır... M i d h a t P a ş a K a n u n - ı e s a s î ' n m b e h e m e h â l ilân o l u n m a s ı n ı t e k l i f ettiği z a m a n h i ç b i r d e v l e t i n K a n u n - ı esasîsini t e d k i k e t m e m i ş v e b u b a b d a esaslı b i r f i k i r e d i n m e m i ş t i r . R e h b e r i O d y a n E f e n d i i d i . O d y a n E f e n d i i s e , o z a m a n b i l e b i z d e e n m ü m t a z h u k u k ş i n a s değildi. H e l e m e m l e k e t i hiç b i l m e z d i . Z a n n e d e r i m k i b u v u k u f s u z l u k M i d h a t P a ş a ile Tâif k a l e s i n e k a d a r b e r a b e r gitti.» İşte b u n d a n dolayı M i d h a t P a ş a ' n ı n şahsî p r o j e s i değil, r i y â s e t i n d e t e ş e k k ü l e d e n e n c ü m e n i n h a z ı r l a d ı ğ ı r e s m î p r o j e e s a s ittihâz edilmiştir. B u p r o j e n i n i l k şeklinde b i r t a k ı m m ü n â k a ş a l a r a sebeb o l a n m a d d e l e r i n e n m ü h i m l e r i i k i d i r : B i r i T ü r k d i l i n i n resmî d i l olduğundan b a h s e d i l m e y i p h e r u n s u r u n k e n d i d i l i n i «ta'lîm-üteallümde» serbest olduğundan bahsedilmesidir! B u suretle Meclis-i-Meb'ûsân b i r Bâbii k u l e s i hâlini a l a c a k d e m e k t i r : B u m ü d h i ş t e h l i k e y e k a r ş ı E ğ i n l i - S a i d P a ş a m e r h u m şiddetli b i r m ü c â d e l e y e g i r i ş e r e k n i h a y e t T ü r k d i l i n i n r e s m î l i s a n o l ­ m a s ı n ı k a b u l e t t i r m i ş v e b u e s a s o i l k K a n u n - ı - e s a s î n i n 18 i n c i v e 57 n c i m a d ­ d e l e r i n d e i k i d e f a t a s r i h edilmiştir. E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' n ı n b u u n u t u l m a z h i z m e t i n i T ü r k t a r i h i dâimâ m i n n e t ve şükranla yâd edecektir. İ k i n c i n o k t a d a m e ş h u r 113 ü n c ü m a d d e n i n s o n f ı k r a s ı d ı r . D â m a d - M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n ı n k o y d u r m u ş o l d u ğ u b u f ı k r a y a g ö r e p â d i ş â h h e r k i m d e n şüphe e d e r s e h u d u t hâricine a t m a k salâhiyyetini h â i z d i r ! E ğ i n l i - S a i d P a ş a b u n a k a r ş ı d a m ü c a d e l e e t m i ş s e de k ı s m e n m u v a f f a k o l a b i l m i ş v e b u n u n üzerine o f ı k r a n ı n h ü k m ü « H ü k ü m e t i n e m n i y e t i n i ihlâl e t t i k l e r i idâre-i z â b ı t a n m t a h k i k a t - ı mevsukası ü z e r i n e » sâbit o l a n l a r a h a s r e d i l m i ş t i r : F a k a t h ü k ü m e t p o l i s e istediği k i m -

294

KRONOLOJİ

18T6

c= 1293

se h a k k ı n d a istediği g i b i r a p o r y a z d ı r a b ü e c e ğ i için, b u tâdilin h a k i k a t t e h i ç b i r k ı y m e t i y o k d e m e k t i r . M i d h a t P a ş a ' n m b u f ı k r a y a i l k ö n c e i'tirâz e d i p sonradan k a b u l e d i v e r m e s i ve kanâat mes'eiesi y a p a r a k d e r h a l isti'fâ e t m e m e s i h e r halde k e n d i z i h n i y e t i n e de u y g u n olmasındandır: Çünkü Kanun-ı-esasî p r o j e s i hazır­ lanırken m u h â l e f e t g ö s t e r m i ş o l a n l a r d a n K a z a s k e r G ü r c ü - Ş e r i f ve D a g ı s t â n î - z â d e M u h y i d d i n E f e n d i l e r l e m i r i m i r a n d a n R â m i z Paşa, Bâb-ı-Âlî E v r a k müdürü Uzunetek R ı z â B e y , Kıbrıslı-Mehmet p a ş a kethudâsı Kâmil E f e n d i vesaire g i b i m u ­ h a l i f l e r i n d e n y i r m i k ü s u r kişiyi « b i l â - m u h â k e m e » n e f y e k a l k ı ş m ı ş , p â d i ş â h m a h ­ k e m e kararı o l m a d a n n e f y e d i l e m i y e c e k l e r i n i söyleyince isti'fâ ile t e h d i d etmiş ve n i h a y e t ö r f î v e k e y f î b i r k a r a r l a «bir g e c e h a n e l e r i n d e n k a l d ı r t u p » h e r b i r i n i b i r t a r a f a s ü r d ü k t e n b a ş k a b i r ç o k d a t a l e b e n e f y e t m i ş t i r : İşte b u n d a n d o l a y ı M a h ıııud Celâlüddin P a ş a ' n m dediği g i b i : B u muâmeleye en evvel M i d h a t P a ş a y o l açmış ve henüz cülûs eden b i r pâdişâha memleketçe emniyet olunmayanların def'-ü-teb'idlerinde be's olmadığını anlat mış»dır. ( t

M i d h a t Paşa'nm bu suretle y e n i pâdişâha b i r istibdad dersi vermiş olduğunu s ö y l i y e n i b n - ü l - E m i n de b i r m ü d d e t s o n r a p a ş a y ı h u d u t h â r i c i n e a t a n S u l t a n H a mid'den bahsederken: « P â d i ş â h d a aldığı d e r s i e v v e l â üstâdı h a k k ı n d a k e m â l - i nıehâretle tatbik e t t i : Mehâretine hayrân olan üstâdım, ailesiyle vedâ' e t m e y e bile v a k i t b ı r a k m a ­ dan m e m l e k e t t e n çıkardı» d e m e k t e d i r ! İşte b u s u r e t l e K a n u n - ı - e s a s î p r o j e s i n i h a y e t k a t ' î şeklini aldıktan s o n r a M i d h a t P a ş a ' n m ı s r â r i y l e b i r a n e v v e l ilânı, p a ş a n ı n y u k a r ı k i f ı k r a d a gör­ düğümüz i s t a n b u l konferansını hayrân ederek devletleri h e r türlü müdahalele­ r i y l e bütün t a l e p l e r i n d e n b i r d e n b i r e v a z g e ç i r i v e r m e k h u l y â s m a k a p ı l m ı ş o l m a s ı n ­ d a n d ı r ! E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' n m h â t ı r â t m d a b u ilânın « K o n f e r a n s ı n i c t i m â m d a n ev­ v e l o l m a s ı m û c i b - i muhasstenât-ı a z î m e o l a c a ğ ı n d a n , , d o l a y ı M i d h a t P a ş a t a r a ­ f ı n d a n t e s r î ' ektirilmiş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . M a h m u d Celâlüddin p a ş a d a ' « M i d h a t P a ş a b u n u n t e ' s i s v e i'Iânım t e k l i f â t - ı h â r i c i y y e n i n hüsn-i i n d i f â m a ç â r e - i m ü e s s i r addeylemiş» ve «Teklifâtm reddinde devletler murahhasları iskât o l u n u r m e ' m û lünden n e ş ' e t e t m i ş » o l d u ğ u n u a n l a t ı r ! M e ş r u t i y e t ilânının T e r s a n e konferansı t o p l a n d ı ğ ı g ü n e t e s â d ü f e t t i r i l m e s i işte b u n d a n d m Kanun-ı-esasî Hatt-ı-Hümâyûnunu Bâb-ı-Âlî'ye Mâbeyn Baş-kâtibi Küçük-Said B e y / P a ş a g e t i r m i ş , M i d h a t P a ş a istikbâl e t m i ş v e o z a m a n A m e d c i l i k t e bulunan M a h m u d Celâlüddin B e y / P a ş a d a « D â i r e - i - H ü m â y u n ö n ü n d e k i m e y d a n a » k u r u l a n kürsiye çıkıp d a v e t l i l e r l e ahâliye okumuş, y ü z b i r top atılmış ve o sırada içtimâ hâlinde b u l u n a n T e r s a n e k o n f e r a n s ı n d a H â r i c i y y e n â z ı n S a f v e t P a ş a h e m e n a y a ğ a kalkıp, b u top seslerinin Kanun-ı-esasî ilânına âid olduğunu söyliyerek bütün a n â s ı n n h u k u k u t e ' m i n edilmiş o l d u ğ u için artık « İ ç t i m â i m i z zâid k a l ı r ! » d e m i ş s e d e z e r r e k a d a r e h e m m i y e t v e r i l m e m i ş , B a l k a n sulhünü t e ' m i n için toplanıîdığınd'an bahsedilerek müzâkereye d e v a m edilmiştir! Celseden s o n r a S a f v e t Paşa B â b - ı Alîy'e döndüğü v a k i t M i d h a t Paşa: ' , — N e dediler, ne dediler? d i y e sabırsızlıkla s o r u n c a , zavallı — N e diyecekler?

Çocuk oyuncağı

Hâriciyye

nâzırmm:

dediler!

cevabını verdiğinden bahsedilir. M e s e l e n i n bu gülünç t a r a f ı n a m u k a b i l , b i r de h a z i n t a r a f ı v a r d ı r : M i d h a t p a ş a m e ş r u t i y e t i S u l t a n H a m i d ' e karşı beynelmilel b i r m u â h e d e i l e t e ' m i n â t altına a l d ı r m a k için A v r u p a d e v l e t l e r i y l e bir rejim müâhedesi a k d e t m i y e b i l e k a l k ı ş m a k t a n ç e k i n m e m i ş v e b u n u n için N â f i a müs­ teşarı O d y a n E f e n d i ' y i «Me'mûriyyet-i mahsusâ ile,, Avrupa'ya göndermiştir! « A b d ü l h a m i d ' i n evâil-i s a l t a n a t ı » i s m i n d e k i e s e r i n i n 96-97 n c i s a h i f e l e r i n d e A h ¬ m e d Sâib B e y b u fâciayı şöyle anlatır: «Odyan E f e n d i , i n g i l t e r e Hâriciyye nâzın L o r d D e r b y ile mülâkata muvaf­ f a k o l u p L o r d c e n a p l a r ı n a b u d e f a D e v l e t - i - A l i y y e idâresine v a z ' o l u n a n K a n u n - ı esasî H ı r i s t i y a n l a r ı n â s â y i ş v e h u k u k l a r ı n ı d a h a z i y â d e t e ' m i n e d e c e ğ i n i v e D e v l e t - i - A l i y y e de b u idâre-i m e ş r u t a y ı m u â h e d e - i b e y n - e d - d ü v e l şekline koyabile-

1877 . =

1294

OSMANLI

T AF

î

Ut

295

ceğini ve b u h u s u s t a hükümetler tarafından taleb o l u n a c a k te'minât ne şekl-üs u r e t l e o l u r s a o l s u n B â b - ı - â l i rızâ g ö s t e r e c e ğ i n i b e y a n v e b i n a e n a l e y h konferan­ sın R u m e l i ıslâhâtı hakkında vereceği k a r a r bîhude o l a c a ğ m ı anlattı. Lord D e r b y , O d y a n E f e n d i ' n i n i f â d â t ı m k e m â l - i d i k k a t l e d i n l e y i p hâlen k a t ' î b i r c e ­ vap vermediyse de K a n u n - ı - e s a s î m e s ' e i e s i D e v l e t - i - A l i y y e ' y e âid dâhilî b i r iş olup b u h u s u s a A v r u p a hükümetlerinin müdâhale e d e m i y e c e k l e r i n i b i r kaç gün sonra O d y a n Efendi'ye söyledi»! T ü r k i y e ' n i n dâhilî i d a r e şeklini e c n e b i k e f â i e t i altına aldırmak istiyen Midhat p a ş a , a k l a h a y r e t v e r e n b u f e c î t e k l i f i n i i s t a n b u l k o n f e r a n s ı n a b i l e a r z e t m i ş s e de hamdolsun k a b u l ettirememiştir! H i n d i s t a n nâzın Salisbury ile beraber konfe­ ransta i n g i l t e r e ' y i temsil eden i s t a n b u l Büyük-elçisi Sir Henry EUiot, Sultan A z i z vak'ası hakkında L o n d r a ' d a i n g i l i z c e ve Türkçe olarak neşredildiğinden b a h s e t m i ş o l d u ğ u m u z m e ş h u r risâfenin T ü r k ç e t e r c e m e s i n i n 4 0 - 4 1 i n c i sahifele­ r i n d e k e n d i s i n i n şahsen t a s v i b ettiği b u h a z i n m â c e r â y ı ş ö y l e a n l a t ı r : « K a n u n - ı - e s a s î ilân o l u n u r o l u n m a z , düvel-i e c n e b i y y e t a r a f ı n d a n icrâsı ta­ leb o l u n a n ıslâhâtı c â m i ' o l d u ğ u c i h e t l e , o l v a k t i s t a n b u l ' d a i ç t i m â ' e d e n konfe­ r a n s a r e s m e n tebliğ olunmasını M i d h a t P a ş a t e k l i f eylemiş i d i . E ğ e r Pâşây-ı m ü ­ şarünileyhin işbu t e k l i f i k a b u l edilmiş o l s a i d i , d ü v e l - i - m u a z z a m a K a n u n - ı - e s a s î n i n hâvi o l d u ğ u şerâitin m u t e b e r t u t u l a c a ğ ı n a dâir, m u â h e d e n â m e ' kürklü, b i r v a ' d istihsâl e d e r e k işbu şerâitin icrâsını t a l e b e y l e m e ğ e h a k k a z a n m ı ş o l a c a ğ ı n ­ dan, Abdülhamid Kanun-ı-esasînin hükmünü fesh-ü-ibtâl etmeğe cür'et edemez i d i v e c ü r ' e t ettiği h a l d e b i l e b i r t a r a f d a n d ü v e l - i - m u a z z a m a v e d i ğ e r tarafdan ahâli d e r - u h d e e t m i ş o l d u ğ u t a a h h ü d ü k u v v e d e n f i ' l e i h r â c e t t i r i n c e y e k a d a r râh a t d u r m a z l a r i d i . F a k a t ne ç â r e k i M i d h a t P a ş a ' n m t e k l i f i n i k o n f e r a n s kabul eylemedi». İşte b u n d a n d a a n l a ş ı l a c a ğ ı g i b i , M i d h a t P a ş a dâhilî i d a r e şeklini h â r i c î k e f â l e t altına s o k a n b i r d e v l e t i n artık istiklâlinden e s e r k a l m ı y a c a ğ ı m v e e c n e b i te'min â t ı altındaki h ü r r i y e t i n e s a r e t t e n b i n b e t e r o l d u ğ u n u t a k d i r e d e m i y e c e k k a d a r şahsî i h t i r â s â t m a k a p ı l m ı ş t ı r i n s a n aklı için b u acı m â c e r â n m başka türlü i'zâhı v e hiç b i r türlü t e ' v i l i k a b i l değildir. — İlk M e c l i s - i - M e b ' û s â n m r e s m - i - k ü şâdı için a ş a ğ ı k i s e n e n i n «19 M a r t , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) . :

1877 =

1294

18 Kânunusâni = 3 Muharrem, Perşenbe: Tersane konferansının tekliflerini tedkik ve müzâkere için Bâb-ı Âlî'de «MecMs-i-Uımırnî» top­ lanması. ( T e r s â n e k o n f e r a n s ı n ı n t e k l i f l e r i için y u k a r ı k i s e n e n i n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a ­ sına b a k ı n ı z . — O f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i S u l t a n H a m i d ' i n t e m s i l ettiği s u l h f i k r i y l e M i d h a t P a ş a ' n m t e m s i l e t t i ğ i h a r b ' f i k r i şiddetli b i r m ü c â d e l e halinde­ d i r : İlk M e c l i s - i - M e b ' û s a n h e n ü z t o p l a n m a m ı ş o l d u ğ u için, m e s e l e n i n fevkalâde b i r m e c l i s t e t e d k i k i n e l ü z u m g ö r ü l m ü ş v e m u h t e l i f anâsır m ü m e s s i l l e r i de d â v e t edilmiş o l d u ğ u için 180 M ü s l ü m a n v e 60 G a y r - i - M ü s l i m d e n m ü r e k k e p 240 ve d i ğ e r r i v a y e t l e r e g ö r e de 300 k ü s u r kişilik b i r h e y ' e t t o p l a n m ı ş t ı r . _ • Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i b u s ı r a d a m ü d h i ş b i r m â l î b u h r a n içinde k ı v r a n a n d e v l e t i n beş parası y o k t u r ; S u l t a n A z i z devrindenberi d e v a m eden B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r ihtilâlleriyle onları t â k i b e d e n Sırbistan v e K a r a d a ğ seferlerinden dolayı ordu y o r g u n v e y ı p r a n m ı ş b i r h a l d e d i r ; silâh, m ü h i m m a t v e zâbit k a d r o l a r ı ç o k e k s i k ­ t i r ; iâşe v e l e v â z ı m b o z u k l u ğ u i l e y o l s u z l u k h a r b e m ü s â i t d e ğ i l d i r ; d e v l e t i n hiç b i r müttefiki y o k t u r ! işte bütün b u n l a r a r a ğ m e n pâdişâha karşı «Efkâr-ı-umumiyyeyi kazanup mevkı'lerinde k e s b - i sıyt-ü-şöhret e t m e k dâiyesine düşmüş» o l a n Sadr-ı-a'zam M i d h a t ve Tophâne müşiri D â m a d - M a h m u d Paşalar h a r b f i k ­ r i n i t e r v i ç için h e r v â s ı t a y a b a ş v u r m u ş l a r d ı r ; « M i r ' â t - ı - H a k i k a t » m ü e l l i f i n i n t â -

KRONOLOJİ

•298

b i r i y l e «Fikr-ü-mesleki tehyîc-i urûk-ı nâs» o l a n M i d h a t Paşa . A z i z d e v r i n d e o l d u ğ u g i b i b u s e f e r de « T a l e b e - i - u l û m » u s a r a y derip :

1877

=

1294

vaktiyle . Sultan kaplılarına gön­ .

— H a r b isteriz! d i y e nümayişler yaptırmış, D â m a d - M a h m u d Paşa Çırağan sarayına kadın kıya­ f e t i y l e i k i kişi s o k t u r u p y a k a l a t t ı k t a n s o n r a p â d i ş â h a h a r b i s t i y e n halkın k e n d i ­ s i n d e n y ü z çevirip S u l t a n M u r a d ' ı t e k r a r t a h t a ç ı k a r m a k istediğinden b a h s e d e r e k göz dağı v e r m i ş , S u l t a n H a m i d h a r b i s t e m e d i ğ i için «Moskof tarafdârı„ diye aleyhine propagandalar yapılmış, matbuâta müheyyiç yazılar yazdırılmış ve ' E ğ i n l i - S a i d p a ş a ' n ı n h â t ı r â t m a g ö r e işte b u g i b i p r o p a g a n d a l a r d a n d o l a y ı M i d h a t v e M a h m u d P a ş a l a r ı n «şerlerinden k o r k a n » pâdişâhın sıhhatine b i l e h a l e l g e l ­ miştir! Tersane konferansındaki i n g i l i z Baş-murahhası Lord Salisbury'nin bu günkü meclis münâsebetiyle b u n d a n b i r gün evvel M i d h a t Paşa'ya yazdığı m e k ­ t u b u n şu f ı k r a s ı işte b u v a z i y e t l e a l â k a d a r d ı r : «Zât-i-Fahîmânelerine terettüb eden mes'ûliyyet büyüktür. Devletler tara­ f ı n d a n y a p ı l a n t e k l i f l e r i n k a b u l v e y a r e d d i s i z e tâbi'dir. V a t a n ı n ı z ı n m a h v ı de, s e l â m e t i de s i z i n e l i n i z d e d i r . P â d i ş â h ı n ı z ı n f i k r i üzerinde y a l n ı z s i z m ü e s s i r o l a ­ bilirsiniz». R u s y a ' y a k a r ş ı sırf i n g i l i z m e n f a a t i b a k ı m ı n d a n T ü r k i y e ' y i i k a z e t m e k istiyen S a l i s b u r y ' n i n b u haklı sözlerini hiçe s a y a n M i d h a t Paşa bu günkü fevkalâde mecliste g e n e k e n d i bildiğini o k u y u p h a r p ç i l i k t e n b a ş k a b i r ş e y y a p m a d ı ğ ı için S a l i s b u r y ' n i n ingiltere Hâriciyye nezâretine gönderdiği 18 K â n u n u s â n i t a r i h l i t e z k i r e d e a ğ ı r b i r l i s a n l a t e n k i d v e i t h â m edilmiştir. M e c l i s â z â s m a v a z i y e t i i z a h için y a z d ı ğ ı b e y â n n â m e d e «Devlet-i-Aliyye'nin beş •altı y ü z b i n a s k e r l e c e n g e h a z ı r l a n d ı ğ ı n d a n v e d o n a n m a n ı n K a r a d e n i z h â k i m i y yetinden bahseden M i d h a t Paşa devletin eski seferlerden f a z l a harbe hazır o l ­ duğunu söyledikten sonra m u h a r e b e y i «Devlet ve m i l l e t i n kadr-ü-şâmna muvâf ı k » g ö s t e r m i ş , yalnız e ğ e r m a ğ l û b o l u r s a k n e t i c e n i n daha v a h i m olacağını da b i t a r a f g ö r ü n m e k için ihtiyâten ilâve e d i v e r m i ş , A m e d c i s ı f a t i y l e b u b e y a n n a m e y i o k u m u ş o l a n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n ı n tâbiriyle « D u d u kuşu g i b i ta'limlü zatlere» b i r takım «Şiddetli n u t u k l a r » irâd e t t i r m i ş v e n i h a y e t b u m ü t e h e y y i ç m e c l i s T e r s â n e k o n f e r a n s ı t e k l i f â t m ı n r e d d i n e k a r a r v e r d i ğ i için, h a l k nazarında «Moskof tarafdârı!» gösterilerek mâneviyyâtı sarsılmış v e g ö z ü yıldırılmış o l a n E u l t a n H a m i d de o f e c î k a r a r ı b i l m e c b u r i y y e t a s d i k e t m i ş t i r ! _ R e d kararının tebliği üzerine 20 K â n u n u s â n i = 5 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü d o k u z u n c u v e s o ­ nuncu celsesini akdeden Tersâne konferansı dağılmış, büyük devletlerin m u r a h ­ h a s l a r ı n d a n b a ş k a i s t a n b u l B ü y ü k - e l ç i l e r i de s i y a s î ' b i r n ü m â y i ş şeklinde m e m ­ l e k e t l e r i n e d ö n m ü ş v e bütün s e f â r e t l e r b i r e r m a s l a h a t g ü z a r e l i n d e bırakılmış­ t ı r . — R û m î t a k v i m e g ö r e «93 s e f e r i » d e n i l e n kanlı f â c i a y a işte b ö y l e y o l a ç ı l ­ mış ve n i h a y e t M o s k o f orduları i s t a n b u l kapılarına dayanıp ' şimdi «Yeşilköy» d e d i ğ i m i z « A y a s t e f a n o s » R u s k a r a r g â h ı hâline gelmiştir: i ş t e ' b u n d a n "dolayı E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' n ı n h â t ı r â t m d a şu a c : v e h a k l ı h ü k m e t e s a d ü f e d i l i r : «Harbin netâyic-i vahîmesinden vükelâ, d a h a doğrusu b i z i m M a h m u d îte M i d h a t P a ş a m e s ' û l o l m a z d a b u â l e m d e a c a b â d a h a k i m m e s ' û l o l u r ? » . A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «24 N i s a n » f ı k r a s ı n a d a b a k ı m z ) .

5 Şubat = 21 Muharrem, Pazartesi: Midhat Paşa'nın azliyle hâricine ihracı ve Şûrây-ı-Devlet reisi Edhem Paşa'nın sadâreti.

paşa

hudut

( M i d h a t P a ş a ' n ı n s a d â r e t t e n a z l i y l e m e m l e k e t t e n tardı şu beş s e b e b i n ictimâmd a n m ü t e v e l l i t t i r : 1) S o n h a l i ' l e r l e i e l â s l a r d a k i r o l l e r i n d e n d o l a y ı M i d h a t P a ş a ' y a S u l t a n H a m i d ' i n k a t ' i y y e n i'timâdı y o k t u r ; 2) Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z ' g i b i p a ş a , p â d i ş â h ı m ü h l i k b i r h a r b e s ü r ü k l i y e c e k şekilde h a r e k e t e d e r e k h e m s a r a y a , :îıem d e v l e t e t a h a k k ü m e t m i ş t i r ; 3) M i d h a t P a ş a ' n ı n b i l h a s s a a k s a m l a r ı b i r t a -

1877 -

1294

OSMANLI

TARİHÎ

k i m - gençleri rakı masasında toplayıp «Serâir-i devletten a n l a r a fâş etmediği şey kalmadığında» i t t i f a k edilir B u n o k t a d a yalnız Mütercim-Rüşdi, Hüseyn A v m , E ğ i n l i - S a i d v e M a h m u d Celâlüddin P a ş a l a r g i b i m u â s ı r Devlet-adamları değil, C h a r l e s M i s m e r v e s a i r e g i b i e c n e b i müellifleri de m ü t t e f i k t i r . M i d h a t P a ş a ' n ı n işte b u m e ş h u r i ç k i âlemlerinde p a t a v a t s ı z c a s ö y l e d i ğ i sözlerin b i r i de cumhu­ r i y e t ilânı ' s u r e t i y l e O s m a n l ı h a n e d a n ı m ı s k a t edip S u l t a n H a m i d ' i n tâbiriyle «Reîs-ül-Cumhûr» o l d u k t a n sonra Üçüncü N a p o l e o n g i b i k e n d i saltanatını ilân e d i v e r m e k t i r ! B u vaziyete göre meşrutiyetle c u m h u r i y e t M i d h a t Paşa'nın n a z a ­ rında b i r e r ü z e n g i d e m e k t i r ! D o ğ r u l u ğ u ile ciddiyyeti Avrupaca bile mâruf o l a n E ğ i n l i - S a i d p a ş a ' n ı n h â t ı r â t m d a b u m e s e l e ş ö y l e anlatılır :

:

«Müşarünileyh kendü efkârına mütâbık efkârda b i r i n i görecek olsa derhal tenhâ b i r odada, münâsebet olsun o l m a s u n , mükâlemeyi Saltanat-ı-Seniyye üze­ r i n e g e t i r e r e k ( H â n e d â n - ı - O s m â n î d e n artık h a y ı r g e l m i y e c e k , c u m h u r i y y e t e tah­ v i l e t m e k t e n b a ş k a ç â r e k a l m a d ı B u n u nasıl e t m e l i b i l m e m . F a k a t b u mes'eleyi s i z l e r g i b i b i r k a ç kişi a n l a r ) v e h a t t â âlem-i-âbda-. — B u âna k a d a r « A I - i - O s m a n )

denildi ya, bundan

sonra

dahî « Â l - i - M i d h a t )

denilse

ne v a r ? sözlerinde b u l u n m u ş o l d u ğ u h a d d - i t e v a t ü r e v a r m ı ş t ı r » . M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e b u g i b i tevatürlerin sebebi, paşanın «Dâire-ı mahremiyyetinde.» bulunanların ertesi gün «Yâr-u-ağyâr mahzarında tefeyvühden kendülerini a l a m a m ı ş » o l m a l a r ı d ı r . İ ş t e b u y ü z d e n m e s e l e o k a d a r ş â y i ' o l ­ muştur k i , M i d h a t Paşa h u d u t hâricine ç ı k a r ı l ı n c a şâir K â z ı m P a ş a ' n ı n yazdığı şiirlerden b i r i n d e b i l e « A l - i - M i d h a t » t e r k i b i n e tesadüf e d i l i r : K e m â l - î u c b i l e d e r m i ş ter... a'vânı y â n ı n d a B i r a z d â ( Â l - i - M i d h a t ) -eylesün h a l k a h ü k ü m r â n î O zamanın matbuatına d a i n t i k a l etmiş o l a n «Tevâtür»den b i z z a t M i d h a t Paşa d a hâtırâtının b i r i n c i c i l d i n i n 198-199 u n c u v e i k i n c i c i l d i n i n de 95-99 v e 104-106 ncı s a h i f e l e r i n d e u z u n - u z a d ı y a b a h s e d i p p e k tabiî o l a r a k reddetmiştir: H a l b u k i E ğ i n l i - S a i d v e M a h m u d Celâlüddin P a ş a l a r d a n b a ş k a , k e n d i s i y l e beraber Sultan A z i z v a k ' a s m m «Erkân-ı erbea» smdan olan Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi Paşa İzmir'deki istintakında r i v a y e t i n doğruluğunu t e ' y i d edecek b i r ifâde kullanmıştır: _

M i d h a t P a ş a âdeti v e ç h i l e eclâfı t o p l a r ,

sofra

başında böyle şeyler

söyler: F a ­

k a t bana b i r şey söylememiştir! T a b i î b ü t ü n b u « t e v â t ü r l e r » S u l t a n H a m i d ' e m u n t a z a m a n a r z e d i l m i ş t i r ; 4) O s ­ manlı h â n e d â n m ı n ı s k a t i y l e Hilâfet y a h u t S a l t a n a t a M e k k e şeriflerinin (!) g e ­ t i r i l m e s i g i b i g ü l ü n ç b i l e s a y ı l a m ı y a c a k t u h a f b i r f i k r i n d e n de b a h s e d i l i r : M e ­ selâ M a h m u d Celâlüddin p a ş a ' y a g ö r e « K e m a l B e y t a k ı m ı n d a n » v e H a r b i y e t a ­ lebesinden «Ali N a z m i » i s m i n d e b i r çocuğun dolabında Hilâfetin eski Mekke şerifi A b d ü l m u t t a l i b E f e n d i ' y e devredilmesi hakkında b i r «varaka» bulunmuş o l d u ğ u g i b i , M â b e y n müşiri E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' y a g ö r e de M i d h a t P a ş a b i r g ü n s a r a y d a N â m ı k K e m a l ' i n ' M e k k e şerifini b i n l i r a a y l ı k l a p â d i ş â h y a p t ı r m a k i s t e ­ diğini h i k â y e şeklinde s ö y l e m e k l e -iktifa e t m i ş v e b u n a k a r ş ı S a d r - ı - a ' z a m s ı f a ­ t i y l e hiç b i r t e d b i r ittihâz e t m e m i ş t i r ! H e r h a l d e bütün b u n l a r , o z a m a n k i O s ­ manlı i m p a r a t o r l u ğ u n u t e m e l i n d e n s a r s a c a k f i k i r l e r d i r ; 5) B i r t a r a f t a n b u t e v a ­ türlerle r i v a y e t l e r a ğ ı z d a n a ğ ı z a y a y ı l ı p d u r u r k e n , b i r t a r a f t a n d a M i d h a t P a ş a Ziyâ ve K e m a l B e y l e r vâsıtasıyla devlet o r d u s u n d a n ayrı ve paşanın k e n d i tâbi­ r i y l e «Müslim ve Gayr-i-Müslim tebeanm gençlerinden» mürekkep bir «Millet askeri» yazdırmıya başlamış ve b u t u h a f teşkilât i s t a n b u l ' d a n başka taşralarda da yapılmıştır! Gittikçe çoğalan b u acayip asker taslakları « B ö l ü k b ö l ü k M i d ­ hat Paşa'nın konağına g i d i p reisleri o l a n Paşa'yı alkışlamıya» başlayınca işin r e n g i değişmiş, S u l t a n H a m i d bunların Bâb-ı-Ser-askerî'de r e s m e n gönüllü k a y ­ dedilmelerini irâde e t m i ş s e de k a b u l e t m e m i ş l e r v e h a t t â M a h m u d Celâlüddin Paşa'ya göre :

KRONOLOJİ

298 — Bâb-ı-Ser-askerî cağız !

maiyyetinde

askerliği

kabul

1877

etmeyiz,

biz

Millet

=

1294

askeri

ola­

d i y e b a ğ r ı ş a r a k g e n e M i d h a t P a ş a ' n m k o n a ğ ı n a g i t m i ş l e r d i r ; işte b u s u r e t l e d e v ­ let o r d u s u n d a n b a ş k a b i r de şahsî M i d h a t p a ş a o r d u s u k u r u l m ı y a b a ş l a m ı ş de­ m e k t i r : A c a b â d e v l e t askerliğini k a b u l e t m i y e n b u « M i l l e t a s k e r i » n i n t e ş k i l i n d e k i hakikî m a k s a t n e d i r ? H a n g i idare şeklinde o l u r s a olsun, dünyada hiçbir devlet için böyle b i r şeye göz yummak k a b i l değildir. M i d h a t P a ş a ' n m azliyle y e n i K a n u n - ı - e s a s î n i n 113 ü n c ü m a d d e s i m u c i b i n c e h u d u t hâricine çıkarılması işte bütün b u s e b e p l e r d e n ç ı k m ı ş b i r n e t i c e d e m e k t i r : O m e ş h u r m a d d e için y u k a r ı k i s e n e n i n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . M i d h a t P a ş a b u s a b a h e r k e n d e n M â b e y n ' e d â v e t edilmiş, üzerindeki Mühr-i-Hüm â y u n E ğ i n i i - S a i d P a ş a v â s ı t a s ı y l a aldırıldıktan sonra derhal hudut hâricine ç ı k m a k üzere i z z ü d d i n v a p u r u n u n h a z ı r o l d u ğ u t e b l i ğ edilmiş, ü s t ü n d e p a r a o l ­ m a d ı ğ ı n ı s ö y l e y i n c e c e b i n e beş y ü z altın k o n u l m u ş v e b i r aralık S a i d P a ş a y a :

— Eğer

beni buradan

tard-u-teb'îd

ederseniz

alimallâh

memleket

mahvolur!

g i b i b ü y ü k s ö z l e r s ö y l e m i ş s e de aldıran o l m a m ı ş t ı r : P a ş a ' n m b u g i b i sözleri için y u k a r d a 1872=1289 vukuâtımn «30/31 T e m m u z » fıkrasına bakınız. — K e n d i a r z u ­ s u y l a B r e n d i z i ' y e sevkedilen M i d h a t Paşa'nın Çanakkale'den geçerken i s t a n b u l ' d a ihtilâl ç ı k ı p ç ı k m a d ı ğ ı n ı bile soruşturduğundan bahsedilir! — M i d h a t Paşa'nm b u i k i n c i v e s o n u n c u s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 19 K â n u n u e v v e l = 2 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n a n c a k 1 a y , 17 g ü n s ü r e b i l m i ş t i r Z â t e n i k i sadâretinin m e c ­ m u u bile 4 ay, 6 günden i b a r e t t i r ) . :

28 Şubat = 14 Safer, Çarşanba: Sırp sulh protokolünün imzası. (Rusya'nın teşvikiyle açtığı i s y a n h a r b i n d e Türk o r d u s u n a mağlûb o l a n Sırbis­ tan'ın s o n v a z i y e t i için y u k a r ı k i s e n e n i n « 3 1 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Sırbistan h a r p t e n e v v e l k i « S t a t u q u o » s u n u m u h a f a z a ettiği için i m t i y a z f e r m a n l a r ı m u c i b i n c e T ü r k i y e ' y e tâbi b i r b e y l i k şeklinde k a l m ı ş v e 18 S a f e r = 4 M a r t p a z a r g ü n ü v e r i l e n b i r f e r m a n m u c i b i n c e âsiler h a k k ı n d a A f v - i - u m u m î ilân e d i l m i ş t i r . — Sırplarla b e r a b e r h a r b e girişen Karadağlılar d a i s t a n b u l ' a m u r a h h a s l a r g ö n d e r m i ş l e r s e de, a r â z i m e s e l e l e r i n d e n d o l a y ı m ü z â k e r e l e r n e t i c e l e n m e m i ş t i r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «24 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

19 Mart = 4 Rebî'ül-evvel, Pazartesi, Ezânî saat 2,30 = Zeval; 8,51: İlk Mcclis-i-Meb 'ûsân'ın açılış merasimi. ( M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m M i r ' â t - ı - H a k i k a t ' i n d e 2 R e b î ' ü l - e v v e l e m ü s â d i f g ö s ­ terilen Hicrî t a r i h i k i gün hatâlıdır; H a k k ı Târik U s ' u n «Meclis-i-Meb'ûsân» i s ­ m i y l e neşrettiği m e c l i s zabıtlarının b a ş ı n d a R û m î t a k v i m g ü n ü n ü n « 7 M a r t » y e ­ rine «6 M a r t »a m ü s â d i f g ö s t e r i l m e s i n d e de b i r g ü n l ü k b i r zühul v a r d ı r : Ç ü n k ü O n - d o k u z u n c u asırda E f r e n c î v e R û m î t a k v i m l e r a r a s ı n d a k i f a r k 13 g ü n d e ğ i l , 12 g ü n d ü r ; İ b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l ' i n « S o n S a d r - ı - a ' z a m l a r » m m 617 n c i s a h i f e s i n d e k i E f r e n c i «20 M a r t » t a r i h i de b i r g ü n i l e r i d i r . R û m î sene h e s â b i y l e h a l k a r a s ı n d a «93 M e c l i s i » i s m i y l e de b a h s e d i l e n i l k M e c l i s - i Meb'ûsân Dolmabahçe sarayının e s k i d e n «Dîvân-ı-Hümâyun mahalli» denilen M u â y e d e s a l o n u n d a a ç ı l m ı ş v e o n d a n s o n r a d a M e b ' û s a n v e A ' y a n dâiresi i t t i h â z e d i ­ l e n e s k i D â r ü l f ü n u n b i n â s m d a t o p l a n m ı ş t ı r : i k i n c i M e ş r u t i y e t i n i l k m e c l i s i n e de t a h s i s e d i l d i k t e n s o n r a A d l i y e ' y e d e v r e d i l e n b u binâ C u m h u r i y e t d e v r i n d e y a n m ı ş ­ tır. _ i l k M e c l i s - i - M e b ' û s a n reisliğine meşhur A h m e d V e f i k Efendi/Paşa tâyin edilmiştir. Merâsim günü m u r a s s a Osmanlı tahtı Muâyede s a l o n u n u n G a r p tarafına konul­ muş, v ü k e l â , ulemâ, a ' y a n v e m e b ' û s â n , a s k e r î v e m ü l k î e r k â n , rûhânî r ü e s â v e s ü f e r â a y a k - ü s t ü s a f l a r teşkil e t m i ş , ü n i f o r m a s ı n ı n üstüne s i y a h b i r p e l e r i n g i y e n

1877 =

1294

OSMANLı

TARİHİ

299

S u l t a n Abdülhamid Hademe-i-Hümâyûnun alkışları içinde salona girip tahtın ö n ü n d e d u r m u ş , p â d i ş â h ı n k a r d e ş l e r i o l a n v e l i a h d R e ş a d v e şehzâde K e m â l ü d d i n E f e n d i l e r de tahtın s o l u n d a y e r a l m ı ş v e işte b u m u h t e ş e m d e k o r içinde S u l t a n H a m i d e l i n d e k i n u t k u Sadr-ı-a'zam E d h e m Paşa'ya ve o d a Mâbeyn Baş-kâtibi Küçük-Said Bey/Paşa'ya vermiştir: Said B e y ' i n okuduğu Nutk-ı-Hümâyûnun ya­ rım saat k a d a r sürdüğünden bahsedilir. B u n u t u k t a i k i mühim n o k t a vardır: B i r i p â d i ş â h ı n m e ş r u t i y e t i k e n d i e s e r i s a y m a s ı v e i k i n c i s i de « E d y a n - u - e c n â s e a b u d e ­ r e c e ' m u h t e l i f ' o l a n » i m p a r a t o r l u k anâsırını O s m a n l ı l ı k e t r a f ı n d a t e s â n ü d v e i t t i h â d a d â v e t e t m e s i d i r ; f a k a t dinî v e millî i h t i r a s l a r p e k tabiî o l a r a k d a h a i l k c e l s e ­ lerden i t i b a r e n tezâhüre başlamıştır. — A ç ı l ı ş m e r â s i m i şehrin m u h t e l i f n o k t a l a ­ rıyla k a r a k o l g e m i l e r i n d e n atılan t o p l a r l a s e l â m l a n m ı ş o l a n b u i l k M e c l i s - i - M e b ' û sanın k a p a n m a s ı için a ş a ğ ı k i s e n e n i n «13 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

24 Nisan = 10 Eehî'ül-âhir, Sah: Rus çarlığının Osmanlı imparator­ luğuna harb ilânı ve «93 seferi» denilen Türk-Rus harbinin Anadolu ve Rumeli safahatı.( Y u k a r ı k i s e n e n i n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z T e r s a n e k o n f e r a n s ı n ı n T ü r k i y e l e h i n e tâdil e t m i ş o l d u ğ u ıslâhat t e k l i f l e r i n i n b u s e n e v u k u â t ı i ç i n d e k i «18 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n d a b a h s i g e ç e n « M e c l i s - i - U m u m î » de M i d h a t v e M a h m u d P a ­ şaların t e ' s i r i y l e r e d d e d i l m e s i ü z e r i n e k o n f e r a n s d a ğ ı l m ı ş o l m a k l a beraber, sulh ümitleri b ü s b ü t ü n k a y b o l m a m ı ş t ı r : B u n u n s e b e b i , f ı r s a t t a n i s t i f â d e e t m e k i s t i y e n panslâvistlerin harpçiliğine r a ğ m e n R u s çarı İkinci A l e x a n d r e ' m İngiltere'den ç e k i n m e s i y l e i z a h e d i l i r . İ ş t e b u n d a n dolayı m â h u t i s t a n b u l s e f i r i g e n e r a l i g n a t i e f f A v r u p a pâyıtahtlarmı z i y a r e t ederek b i r takım müzakerelere girişmiş v e n i h a y e t b u s e n e n i n 31 M a r t = 1 6 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a r t e s i g ü n ü altı b ü y ü k devlet arasında meşhur L o n d r a protokolü imzâ edilmiştir: Bâb-ı-Âlî'ye gene a y n i t a r i h t e t e l g r a f l a tebliğ e d i l e n b u kısa protokolün ahkâmı, T e r s a n e konferansı t e k l i f âtından e h v e n d i r : E n m ü h i m esasları K a r a d a ğ ' a b i r m ı k d a r a r â z i v e r i l i p t a s h i h - i - h u d u d e d i l m e k ş a r t l y l e s u l h akdolunması, B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r i s t a n ıslâhâtımn doğrudan doğruya B â b - ı - A l î t a r a f ı n d a n y a p ı l m a s ı , o r d u n u n t e r h i s i y l e n a z a r î h â l e g e t i r i l m e s i v e ıslâhat y a p ı l m a d ı ğ ı t a k d i r d e d e v l e t l e r i n H ı r i s t i y a n l a r ı h i m â y e için i c â b e d e n ç â r e l e r e b a ş vuracakları g i b i b i r takım n o k t a l a r d a n ibarettir. B u p r o t o k o l d e n ayrı o l a r a k v e r i l e n b i r R u s beyannâmesinde s o n r a R u s o r d u s u n u n d a t e r h i s i n i müzâkere etmek üzere g ö n d e r i l m e s i istenilmiştir.

de T ü r k ordusundan p e t e r s b u r g ' a b i r elçi

«18 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z « M e c l i s - i - U m u m î » d e n b e r i harpçilik artık d e v l e t z i h n i y e t i hâline g e l m i ş o l d u ğ u için, B â b - ı - Â l î 10 N i s a n l = 2 6 R e b î ' ü l - e v v e l Salı g ü n ü v e r d i ğ i c e v a p t a K a r a d a ğ l e h i n e t a s h i h - i - h u d u d esasını reddettikten başka, T ü r k v e R u s ordularının a y n i z a m a n d a t e r h i s i n i v e p e t e r s b u r g ' a b i r O s m a n l ı e l ­ çisi g ö n d e r i l i r k e n i s t a n b u l ' a d a b i r R u s m u r a h h a s ı g ö n d e r i l m e s i n i i s t e m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e d e v l e t l e r i n s o n s u l h ümitleri de s u y a d ü ş m ü ş t ü r . B u n u n l a beraber, h a r b i n akıbetinden ziyâde i n g i l t e r e ' d e n k o r k a n R u s hükümeti bir a d ı m d a h a g e r i l i y e r e k y a l n ı z P e t e r s b u r g ' a elçi g ö n d e r i l m e s i y l e iktifâ ede­ c e ğ i n i v e n i h a y e t d e r h a l g ö n d e r i l m e s e b i l e v a ' d e d i l m e s i y l e dahî k a n â a t edilebile­ c e ğ i n i i s t a n b u l m a s l a h a t g ü z â r ı N e l i d o f f v â s ı t a s ı y l a b i l d i r m i ş v e s u l h için g e l m i ş o l a n Karadağ murahhasları d a arâzi t a l e p l e r i n i yalnız N ı k ş i k = N i c k s i t c h kazâsma h a s r e d e r e k a s g a r î h a d d i n e indirmişlerse d e g e n e k a b u l e t t i r e m e d i k l e r i için avdet e t m i ş l e r d i r : K a r a d a ğ ' a i k i k a z â t e r k i n i h a r p ç i l i ğ i n e n şiddetli m ü m e s s i l i o l a n M i d ­ h a t P a ş a b i l e k a b u l e t m i ş v e h a t â h â t ı r â t m m b i r i n c i c i l d i n i n 195 i n c i sahifesinde b i z z a t i'tirâf e y l e m i ş o l d u ğ u h a l d e , h a l e f i E d h e m P a ş a ' n m t e k b i r k a z â y a b i l e m u ­ v a f a k a t g ö s t e r m e m e s i v e M e c l i s - i - M e b ' û s â n m d a h e r türlü a r a z i t e r k i esasını r e d ­ d e t m e s i , «93 s e f e r i » d e n i l e n f â c i a m n - m ü d h i ş akıbetinde M i d h a t v e D â m a d - M a h m u d Paşalar k a d a r E d h e m Paşa'ya d a m u a z z a m b i r m e s ' u l i y y e t hissesi yükliyen feci bir harekettir.

300

KRONOLOJİ

1877

=

1294

R u s maslahatgüzarı N e l i d o f ' u n b u gün ö ğ l e üzeri B â b - ı - Â l î ' d e H â r i c i y y e nâzın S a f v e t P a ş a ' y a t e v d i e t t i ğ i i ' l â n - ı - h a r b notası işte b u ü ç kişinin, y â n i M i d h a t , D â m a d - M a h m u d v e E d h e m P a ş a l a r ı n a f v e d i l m e z b i r i n a d v e ısrarla d e v l e t i n b a ş ı n a g e t i r d i k l e r i tarihî b i r belâ d e m e k t i r . N i l i d o f f sefaret erkâniyle beraber d e r h a l i s t a n b u l ' d a n ayrılmış ve sefârethâneden ç ı k a r k e n , M i d h a t P a ş a ' m n h a m i y y e t l e r i n e ç o k i ' t i m â d ettiği G a y r - i - M ü s l i m t e b e a mız tarafından hararetle alkışlanmıştır! Gene o gün P e t e r s b u r g ' d a k i Türk m a s l a ­ h a t g ü z a r ı T e v f i k B e y ' e de R u s h ü k ü m e t i p a s a p o r t l a r ı n ı v e r m i ş v e işte b u s u r e t l e h a r b hâli a y n i g ü n d e karşılıklı o l a r a k b a ş l a m ı ş t ı r : B u T e v f i k B e y , s o n O s m a n l ı Sadr-ı-a'zamı T e v f i k Paşa'dır. İ'lân-ı-harb gününden 1878=1295 senesi Sİ Kânunusâni 27 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü irnzâ e d i l e n E d i r n e m ü t â r e k e s i n e k a d a r t a m 9 a y , 7 g ü n s ü r m ü ş o l a n «93 s e ­ feri» A n a d o l u ve R u m e l i cephelerinde ilkönce Türk ve ondan s o n r a d a R u s m u v a f f a k ı y y e t l e r i y l e g e ç m i ş v e n i h a y e t R u s orduları i s t a n b u l k a p u l a r ı n a d a y a n m ı ş t ı r . =

1 — Anadolu cephesi: B u cephede «Anadolu Ordûy-ı-Hümâyûnu» denilen Şark-ordusu kumandanı müşir Katırcıoğlu A h m e d M u h t a r Paşa Baş-kumandan v a z i y e t i n d e o l m a k l a beraber, B a t u m ' d a b i r k o l o r d u başında b u l u n a n müşir Derviş P a ş a ile V a n ve Bâyezid cihetlerinde b i r Kuvve-i-Muâvine fırkası toplamıya çalı­ şan E r z u r u m v a l i s i m ü ş i r K u r d - t s m a i l P a ş a m ü s t a k i l b ı r a k ı l m ı ş oldukları için, 300 k ü s u r k i l o m e t r e l i k A n a d o l u c e p h e m i z d e m a a t t e e s s ü f k u m a n d a birliği y o k t u r : îşte b u n d a n dolayı b i r aralık M u h t a r P a ş a B a t u m v e İğdır'dan t a k v i y e k u v v e t l e r i istemişse de söz geçirmiye m u v a f f a k olamamıştır! A h m e d M u h t a r Paşa'mn em­ r i n d e k i a s k e r i n m e c m û u 57,560 k i ş i d e n v e t o p m e v c u d u d a 97 d e n i b a r e t t i r ; b u a s k e r i n b i r ç o ğ u tâlimsiz R e d i f ve Müstahfızdan i b a r e t gösterilir. B a t u m v e İ ğ d ı r t a r a f l a r ı n d a k i k u v v e t l e r de h e s a b e d i l m e k şartiyle A n a d o l u c e p ­ h e s i n d e k i O s m a n l ı k u v v e t l e r i n i n m e c m û u 90 b i n k a d a r d ı r . B u n a m u k a b i l , aslen E r m e n i olan general L o r i s - M l i k o w / M e l i k o f kumandasındaki R u s ordusunun mevcudu, G a z i A h m e d M u h t a r paşa'mn «Anadolu'da R u s m u h a ­ r e b e s i » i s m i n d e k i e s e r i n e g ö r e 125,390 n e f e r l e 189 t o p t u r : B u v a z i y e t e g ö r e R u s ordusu sayıca Türk ordusunun i k i mislinden f a z l a demektir. Gene M u h t a r Paşa'ya g ö r e R u s l a r h a r b ilânına t e s a d ü f e d e n Salı g ü n ü n d e n b i r gece e v v e l birdenbire t a a r r u z a başlamışlardır. e

ilkönce E r z u r u m - K a r s arasındaki Z i v i n / Z e w i n boynunda yaptırdığı tahkimâta y e r l e ş e n M u h t a r P a ş a o r d u s u n u n e k s i k l e r i n i i k m â l e ç a l ı ş t ı ğ ı s ı r a d a 30 N i s a n = 16 Rebî'ül-âhir P a z a r t e s i günü g e n e r a l Tergoukasof kumandasındaki R u s fırkası B â y e z i d üzerine y ü r ü m ü ş v e o r a d a b u l u n a n k ü ç ü k b i r T ü r k k u v v e t i şehri d e r h a l t a h l i y e ettiği için o a k ş a m d ü ş m a n B â y e z i d ' e g i r m i ş t i r . 17 M a y ı s = 4 C u m â d a - l - ü l â P e r ş e n b e g ü n ü de A r d a h a n s u k u t e t m i ş t i r . G e n e r a l Tergoukassof Bâyezid'den sonra K a r a k i l i s e ' y e yaklaşırken M u r a d nehrine dökülen S a r y a n / Ş i r y a n ç a y ı i l e T â h i r - k ö y a r a s ı n d a k i T â h i r t e p e l e r i n d e v e M u h t a r P a ş a ' m n H a l y a z dediği m e v k i ' d e 21 H a z i r a n i = 9 C u m â d a - l - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü P a ­ ş a ' y a m a ğ l û b o l m u ş t u r . A n a d o l u c e p h e s i n d e i l k T ü r k z a f e r i işte b u d u r . F a k a t o sırada R u s baş-kumandam M e l i k o f d a Z i v i n tahkimatına t a a r r u z e t m i ş , 25 H a z i r a n = 1 3 Cumâdâ-l-âhire p a z a r t e s i günü A h m e d M u h t a r Paşa'mn kazandığı Z i v i n h a r b i üzerine M o s k o f l a r tâkib edilip R u s topraklarına atılmış v e b u sâyede K a r s şehri de i l k m u h â s a r a d a n k u r t u l m u ş t u r . B u i k i n c i T ü r k z a f e r i üzerine L o r i s - M e likof azledilerek R u s ordusunun başına ç a r ı n k a r d e ş l e r i n d e n Gran-dük Michel N i c o l a î e v i t c h / M i ş e l N i k o l a y e v i ç t â y i n edilmiştir. G e n e o sırada F e r i k F â z ı l P a ş a k u m a n d a s ı n d a S o h u m ' a b i r f ı r k a a s k e r ç ı k a r ı l m a s ı R u s o r d u s u n u n v a z i y e t i n i b ü s b ü t ü n m ü ş k i l l e ş t i r m i ş , c e p h e d e b i r sükûn d e v r i b a ş ­ l a m ı ş , h e r i k i t a r a f d a b u d e v r i h a z ı r l ı k l a r l a g e ç i r m i ş , M u h t a r P a ş a b u s e f e r de K a r s ' ı n ş a r k m d a k i A l a c a d a ğ ' d a t a h k i m a t y a p ı p o r a y a yerleşmiştir.' Harekâtm yeniden hararetlenmesi, K a r s - E r z u r u m muvâsalasını kesmek istiyen düşmanın işgal etmiş olduğu Kızıltepe'nin 2 4 / 2 5 Ağustof<=14/15 Şa'ban C u m a / C u ­ m a r t e s i g e c e s i z a b t i y l e b a ş l a m ı ş t ı r : B u çetin v e p a r l a k m u v a f f a k ı y y e t , b i r f ı r k a i l e

1877 <=

1294

OSMANLI

TARİHİ

301

t a a r r u z a m e ' m u r o l a n f e r i k G e d i k - A l i Paşa ile d e r h a l Mir-i-livâhğa t e r f i ettirilen M i r a l a y K a p d a n - M e h m e t B e y / P a ş a ' n m a r s l a n l a r g i b i saldırıp d ü ş m a n ı n ç o k üstün k u v v e t l e r i n i perişan e t m e l e r i sâyesinde kazanılmış ve o gece b u yiğit k u m a n d a n l a ­ rın h e r i k i s i de y a r a l a n m ı ş t ı r . Kızıltepe'nin zabtı ü z e r i n e o v a d a k i d ü ş m a n o r a d a n d ö ğ ü l m i y e b a ş l a d ı ğ ı g i b i , o r d u k u v â y - ı - k ü l l i y y e s i de ü ç k o l d a n R u s o r d u s u n a y ü k l e n m i ş , « K a r s o v a s ı n ı n b i r b a ­ şından d i ğ e r b a ş m a k a d a r d ö r t s a a t tülü o l a n o n b e ş k i l o m e t r e l i k b i r h a t t - ı - h a r b ü z e r i n d e » ç o k şiddetli b i r m u h a r e b e o l m u ş , d ü ş m a n ı n e l i n d e k i y e r l e r b o y d a n b o y a istirdâd edilmiş v e M o s k o f z â y i â t ı 3-4 b i n i b u l m u ş t u r . A h m e d M u h t a r P a ş a ' m n « G e d i k l e r m u h a r e b e s i » t e s m i y e ettiği b u p a r l a k z a f e r üzerine S u l t a n H a m i d ' i n k e n d i s i n e çektiği u z u n t e l g r a f t a «Hey'et-i devlet-ü-milletle hey'etinize teşekkür e d e r i m » v e «Silâh a r k a d a ş l a r ı n ı z a f e r d e n f e r d â s e l â m e d e r i m » c ü m l e l e r i n e t e s a d ü f e d i l i r . A h m e d M u h t a r P a ş a ' y a « G a z i » ü n v â n ı işte b u p a r l a k z a f e r ü z e r i n e t e v c i h edilmiştir. A n a d o l u c e p h e s i n d e s o n T ü r k z a f e r i y l e n e t i c e l e n i p ü ç g ü n süren Y a h n i l e r m u h a ­ r e b e s i 2 T e ş r i n i e v v e l = 2 4 R a m a z a n Salı g ü n ü d ü ş m a n ı n taarruz hareketiyle başlamıştır.Geni'ş b i r c e p h e ü z e r i n d e a ç ı l a n b u b ü y ü k t a a r r u z d a R u s o r d u s u n u n e n m ü h i m h e d e f i , « K ü ç ü k - Y a h n i » d e n i l e n i k i t e p e y i ele geçirerek Türk ordusuyla K a r s şehrinin irtibatını k e s m e k t i r : B u m ü h i m m e v k i i n m ü d â f a a s ı n a m e ' m u r o l a n Kızıltepe k a h r a m a n ı M i r i l i v â K a p d a n - M e h m e d P a ş a , 24 t a b u r v e 40 t o p l a s a l d ı r a n d ü ş m a n ı altı t a b u r a s k e r l e m a ğ l û b ve p e r i ş a n e t m i ş t i r ! « 9 3 s e f e r i » n d e Anadolu cephemizin yüz-suyu olan b u arslan yavrusunun o g ü n k ü hâlini G a z i Ahmed M u h t a r paşa. y u k a r d a b a h s i g e ç e n e s e r i n i n 255 i n c i s a h i f e s i n d e ş ö y l e a n l a t ı r : «Koca herif, kendine mahsus o gümrah sadâsiyle s a b a h t a n a k ş a m a kadar a y a k t a v e o r t a l ı k y e r d e , e n v â ' - ı k e l i m â t - ı m ü h e y y i c e i l e a s k e r i n i t e ş c i ' eder, a s ­ k e r de o n u g ö r d ü k ç e g a y r e t i n i artırır v e c e h e n n e m d e n n ü m û n e - n ü m â o l a n dehşetli hâli h i ç e s a y a r i d i » . B u m e ş h u r m u h a r e b e d e şehid v e y a r a l ı o l a r a k T ü r k z â y i â t ı 2500 v e d ü ş m a n z â ­ y i â t ı d a 8-10 b i n k a d a r d ı r . O r d u m e v c u d l a r ı d a 74 b i n R u s a m u k a b i l , 34 b i n s e k i z yüz Türkten ibarettir. Y a h n i l e r z a f e r i y l e k a p a n a n T ü r k üstünlük d e v r i n i A l a c a d a ğ b o z g u n u y l a b a ş l ı y a n Rus ü s t ü n l ü ğ ü t â k i b e t m i ş t i r : ü s t ü s t e u ğ r a d ı k l a r ı h e z i m e t l e r i telâfi için m ü t e ­ m a d i y e n t a k v i y e l e r a l a n R u s o r d u s u g e r e k sayı, g e r e k t e ç h i z a t v e g e r e k s e silâh ve m ü h i m m a t i t i b a r i y l e T ü r k o r d u s u n u ç o k g e r i d e b ı r a k m ı ş v e n i h a y e t 15 T e ş ­ rinievvel = 7 .Şevvâl P a z a r t e s i g ü n ü 79 t a b u r p i y â d e , 27 a l a y s u v â r i v e 254 t o p l a dört k o l d a n giriştiği büyük t a a r r u z d a G a z i M u h t a r Paşa'mn Alacadağ m ü d â f a a hattını a r k a d a n ç e v i r m i y e m u v a f f a k o l m u ş t u r : B u b â d i r e d e o r d u m u z u n altı bin mevcutlu m e r k e z kısmı f e r i k Ömer ve Hacı-Râşid Paşalarla beraber t e s l i m o l m a k z o r u n d a kalınca G a z i Paşa büyük b i r soğukkanlılıkla Erzurum'a doğru çekilerek o r d u s u n u n bakıyyesini D e v e - b o y n u ' n d a toplamış ve nihayet 4 Teşrinisâni = 27 Ş e v v â l P a z a r g ü n ü o r a y a d a ç o k üstün k u v v e t l e r l e saldıran d ü ş ­ m a n a artık m u k a v e m e t e d e m i y e r e k m u n t a z a m bir hareketle Erzurum müstah­ k e m m e v k i i n e ç e k i l m i ş t i r . 18 Teşrinisâni — 12 Z ü l k a ' d e P a z a r g ü n ü K a r s ' ı n s u ­ k u t u işte b u v a z i y e t i n t a b i î b i r n e t i c e s i d i r . A n a d o l u c e p h e s i n i n b a ş l ı c a h a r e k â t ı işte b u E r z u r u m r i c ' a t i y l e n e t i c e l e n m i ş ­ t i r : B u neticeye rağmen R u s ordusu A n a d o l u cephemizde kat'î b i r muvaffakıy­ y e t istihsâl etmiş d e ğ i l d i r ; h e r türlü m a h r u m i y y e t l e r i n e r a ğ m e n T ü r k o r d u s u b u c e p h e d e a n a - y u r d u m ü k e m m e l m ü d â f a a etmiş v e s e f e r i n s o n u n a k a d a r d ü ş m a n ı h u d u t boylarında t u t m a y a m u v a f f a k o l m u ş t u r : G a z i A h m e t M u h t a r P a ş a m e r ­ h u m u n b u b ü y ü k h i z m e t i n i T ü r k t a r i h i d â i m a m i n n e t ve h ü r m e t l e a n a c a k t ı r . R u s l r r „93 s e f e r i » n i n k a t ' î v e fecî akıbetini A n a d o l u ' d a değil, R u m e l i c e p h e ­ sinde istihsâl e t m i ş l e r d i r : M o s k o f orduları n i h a y e t İ s t a n b u l ' a y a k l a ş ı r k e n Gazi A h m e d M u h t a r p a ş a pâyıtahtın müdafaa tertibâtmı yaptırmak üzere i s t a n b u l ' a d â v e t e d i l m i ş ve m ü ş i r K u r d - l s m a i l P a ş a ' y ı v e k i l b ı r a k a r a k 25 K â n u n u e v v e l =

302

K R O N O L O J İ

1877. =

1294

19 Z ü l h i e c e Salı günü E r z u r u m ' d a n h a r e k e t l e T r a b z o n üzerinden i s t a n b u l ' a g e ­ l i n c e « Ç a t a l c a H a t t - ı - m ü d â f a a s ı k u m a n d a n l ı ğ ı n a t â y i n edilmiştir. 2 — Rumeli cephesi; H e r i k i t a r a f d a en büyük k u v v e t l e r i n i bu cepheye yığ­ mışlardır. A n a d o l u c e p h e m i z d e olduğu g i b i , B a l k a n l a r d a d a t a m b i r k u m a n d a birliğimiz y o k t u r : R u s l a r a karşı «Serdâr-ı-Ekrem» ünvâniyle T u n a o r d u s u u m u m kumandanı o l a n ve Şumnu'da b u l u n a n Çırpanlı-Abdülkerim Nâdir Paşa baş-kum a n d a n v a z i y e t i n d e o l m a k l a beraber H e r s e k kumandanı Süleyman, İş'kodra' k u ­ m a n d a n ı A l i Sâib, B o s n a kumandanı V e l i v e Sırbistan'la Karadağ 'arasındaki Y e n i p a z a r kumandanı M e h m e d A l i Paşalar müstakil v a z i y e t t e d i r ! T u n a c e p h e m i z üç o r d u y a ayrılır: Rusçuk, S i l i s t r e , Şumnu ve V a r n a murabbaında b u l u n d u ğ u için « K ı l â ' - ı - e r b e a o r d u s u » i s m i y l e de anılan Ş a r k o r d u s u n u n b a ş ı n d a müşir A h m e d E y y u b , V i d i n ' d e b u l u n a n G a r p o r d u s u n u n başında b i r a z s o n r a Pl'evne hârikasını y a p a c a k o l a n m ü ş i r T o k a t l ı O s m a n P a ş a l a r v a r d ı r v e i k i s i n i n a r a s ı n ­ daki C e n u p y a h u t B a l k a n o r d u s u n u n başına d a b i r a z s o n r a H e r s e k ' d e n g e t i r i l e n S ü l e y m a n P a ş a t â y i n edilmiştir. B o s n a - H e r s e k , K a r a d a ğ ve işkodra g i b i Garbî-Balkan cephelerindeki Türk kuv­ v e t l e r i s a y ı l m a m a k şartiyle, T u n a u m u m - k u m a n d a n l ı ğ ı cephesindeki kuvvetleri­ m i z i n m e c m u u 186 b i n kişidir : B u n u n y ü z b i n i Ş a r k o r d u s u n d a , 35 b i n i G a r p o r d u s u n d a v e 51 b i n i de C e n u p s = B a l k a n o r d u s u n d a d ı r . S ü l e y m a n P a s a b u B a l k a n o r d u s u n u n başına g e l i r k e n H e r s e k ' d e k i k u v v e t l e r i n i de g e t i r m i ş t i r ; b u s u r e t l e o r d u m e v c u d u n u n 200 b i n e ç ı k t ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r . Karşımızdaki R u s o r d u s u n u n baş-kumandanı, çarın kardeşlerinden v e i i a h d G r a n dük N i c o l a s N i c o l a i e v i t c h / N i k o l a N i k o l a y e v i ç ' d i r : B u p r e n s i n kumandasında i l k ­ önce dört k o l o r d u bulunduğu halde, b i r a z s o n r a üç k o l o r d u d a h a zammedilerek m e c m u u 220-250 b i n kişiyi b u l m u ş t u r ; t o p m e v c u d u d a 800 dür. T ı p k ı Sırbistan v e K a r a d a ğ g i b i l â f z î b i r T ü r k h â k i m i y y e t i altında b u l u n a n R u m a n y a prensliği h a r p t e n e v v e l bîtaraflığına m u k a b i l istiklâlinin t a s d i k i n i iste^ m i ş s e de B â b - ı - Â l î reddetmek gafletini göstermiştir : H a l b u k i Rumanyalılar i s l â v o l m a d ı k l a r ı için ö y l e b i r v a z i y e t t e R u s y a ' y a karşı T ü r k i y e i l e m ü ş t e r e k h a ­ r e k e t l e r i n i n bile t e ' m i n i k a b i l d i r . Bâb-ı-Âli'nin b u mühlik g a f l e t i n d e n R u s y a der­ h a l i s t i f â d e e d i p R u m a n y a i l e 16 N i s a n ı = 2 R e b î ' ü l - â h i r p a z a r t e s i g ü n ü g i z l i b i r m u â h e d e a k d e t m i ş , arâzisinin t e v s i i y l e istiklâlinin t e ' m i n i n i t a a h h ü d e y l e m i ş v e işte b u s â y e d e R u s o r d u s u n u n R u m e n t o p r a k l a r ı n d a n g e ç i r i l m e s i n i v e R u m a n y a d e m i r y o l l a r ı n d a n d a istifâdesini t e ' m i n etmiştir B u anlaşma mucibince 50 b i n kişilik R u m e n o r d u s u n u n E f l a k ' d a bîtaraf kalması kararlaşmıştır. i ş t e b u n d a n d o l a y ı h a r b ilân edilir edilmez R u s ordusu Besarabya'dan R u m a n y a ' y a girmiş ve y a y ı l m a h a r e k e t i n i b i r buçuk a y d a t a m a m l a y ı p T u n a boyunda toplandıktan s o n r a 21/22 H a z i r a n = 9 / 1 0 Cumâda-l-âhire Perşenbe/Cuma gecesi g e n e r a l Z i m m e r m a n n k u m a n d a s ı n d a k i 40 b i n kişilik k o l o r d u I b r a ü ' i n 15 kilo­ metre kadar cenubuşarkîsindeki Maçin/Matchin'den Tuna'yı geçip Dobruca'ya girmiş ve beş gün s o n r a 2 6 / 2 7 H a z i r a n = 1 4 / 1 5 Cumâda-l-âhire Salı/Çarsanba g e ­ c e s i ^de R u s k u v â y - ı - k ü l l i y y e s i z i m n i c e a / Z i m n i t s a |= Z i m n i ç e ' d e n Svichtov/Svistov — Ziştova/Ziştovi'ye g e ç m i y e başlamış ve b u h a r e k e t i n i dört günde ikmâl e t ­ miştir: Maçin'den D o b r u c a ' y a girmiş olan Z i m m e r m a n n ordusu harekâta iştirâk etmeyip karşısındaki Osmanlı k u v v e t i n i h a r e k e t s i z t u t m a k v a z i f e s i y l e hep orda k a l m ı ş v e istilâ f a a l i y e t i n i de Z i m n i ç e ' d e n Ziştova'ya geçen kuvây-ı-külliyye yapmıştır. :

Ş i m a l d e n g e l e c e k b ö y l e b i r istilâ o r d u s u n a k a r ş ı R u m e l i ' n i n i k i tabiî müdâfaa hattı v a r d ı r B u n l a r ı n b i r i n c i s i T u n a n e h r i v e i k i n c i s i de B a l k a n silsilesidir. R u s l a r b u i k i m â n i a y ı hiç b i r m u k a v e m e t g ö r m e d e n g e ç m i ş l e r d i r ! Z a y ı f b i r a s ­ k e r v e âtıl b i r i h t i y a r o l a n S e r d â r - ı - E k r e m A b d ü l k e r i m P a ş a K ı r ı m h a r b i n d e k i b u y u k selefi Serdâr-ı-Ekrem Ömer Paşa'nın harekâtından ibret almıyarak Rus ordusunun Tuna'yı rahat rahat geçmesine mâni' olmamış, düşman sürüleri hiç b i r m u k a v e m e t görmeden Türk topraklarına a y a k basmıştır! Y u k a r d a g ö z ­ den geçirdiğimiz T ü r k ordularının v a z i y e t i n e g ö r e R u s o r d u s u d a üç k o l a ayrıl­ mış, G r a n - d ü k N i c o l a s ' m n b i z z â t i d a r e ettiği k o l b i z i m Ş a r k o r d u s u n a k a r ş ı :

1877

=

1294

OSMANLI

TARİHİ

303

Rusçuk üzerine, G e n e r a l K r ü d n e r kumandasındaki kol garba doğru Nıgbolu üzerine ve G e n e r a l R a d e t z k i kumandasındaki k o l d a c e n u b a ve b i l h a s s a B a l k a n geçitlerine doğru h a r e k e t etmiştir Cür'et ve sür'atiyle meşhur olan General G o u r k o / G u r k o iste b u cenup k o l u n u n pişdar kumandanıdır. :

Bu m u k t e d i r generalin 7 T e m m u z = 2 5 Cumâda-l-âhire C u m a r t e s i günü T ı r n o v a / T i r n o v o ' y u işgal etmesi, cenuba müteveccih R u s h a m l e s i n i n ' i l k muvaffakıyyetı «ayılır. G a r p ' k o l u n u n i l k b a ş a r ı s ı d a o n d a n d o k u z g ü n s o n r a 16 T e m m u z _ 5 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü g e n e r a l K r ü d n e r ' i n N i ğ b o l u ' y a g i r m e s i y l e t e ' m i n edilmiştir. T u n a ' d a n s o n r a i k i n c i m â n i a y ı teşkil e d e n B a l k a n l a r ı n g e ç i l m e s i N i ğ b o l u f e l â k e t i n ­ den üç gün sonradır. C e n u p k o y n u n p i ş d a r k u v v e t l e r i n i b ü y ü k b i r sür'atle i l e r l e t e n a t ı l g a n g e n e r a l G u r k o ü ç suvâri v e b i r p i y â d e a l a y ı i l e m e ş h u r Ş ı p k a geçidinin şarkmdakı Hâin-boğazı'ndan geçip Balkanların' cenubuna s a r k a r a k önüne çıkan zayıf T u r k k u v v e t l e r i n i d a ğ ı t t ı k t a n s o n r a ustalıklı b i r ç e v i r m e hareketiyle Şıpka geçidine g i r i p 19 T e m m u z = 8 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü o h a y a t î g e ç i d e h â k i m o l u v e r m i ş t i r ! Tâli'siz T ü r k o r d u s u n u n b a s ı n d a k i âtıl v e bâtıl S e r d â r - ı - E k r e m Çırpanlı A b d ü l ­ k e r i m N â d i r P a s a ' n ı n a z l i işte b u s ı r a d a d ı r : D ü ş m a n o r d u s u n u n T u n a nehrinden m u k a v e m e t s i z g e c m i s o l m a s ı n ı n hesabını v e r m e k üzere 17 T e m m u z - 6 R e c e b Salı g ü n ü i s t a n b u l ' a ç a ğ ı r ı l a n Ç ı r p a n l ı ' n m y e r i n e Y e n i p a z a r ' d a k i ordu kuman­ danı M e h m e d A l i P a s a t â y i n e d i l m i ş t i r : A l m a n - H ı r v a t m e l e z i o l a n b u muhtedı Kari .petroit=Mehmed A l i P a ş a d a s e l e f i n d e n f a r k l ı b i r şey değildir. H a t t a Ç ı r ­ panlı k ı d e m l i m ü ş i r o l d u ğ u için d i ğ e r o r d u kumandanları o n a itâat e t t i k l e r i h a l d e b u mühtedi' s e r d a r k ı d e m s i z m ü ş i r o l d u ğ u için h e r b i r i n i n m ü s t a k i l b i r k u m a n d a n vaziyetine geçtiği ve b u suretle artık müşterek bir harb plânıyle s e v k - ü - i d a r e birliğinden h i ç b i r eser k a l m a m ı ş o l d u ğ u r i v a y e t e d i l i r . B u i l k R u s m u v a f f a k i y e t l e r i n d e n telâşa düşen S u l t a n H a m i d ' i n i s t a n b u l ' d a t e ş ­ k i l e t m i ş o l d u ğ u A s k e r î m e c l i s i k i m ü h i m t e d b i r ittihâz e t m i ş t i r : B u n l a r ı n b i n V i d i n ' d e b u l u n a n m ü ş i r O s m a n P a ş a ' n m s a r k a d o ğ r u P l e v n e üzerine h a r e k e t i v e biri de H e r s e k ' d e k i ' S ü l e y m a n P a ş a ' n m kolordusuyla beraber Rumeli'ye gelip y u k a r d a bahsettiğimiz cenup o r d u s u n u i d a r e e t m e s i d i r : 9 T e m m u z , _ 27 C u m â ­ da-l-âhire P a z a r t e s i günü h a r e k e t e m r i a l a n Süleyman P a ş a ' n m 25 b i n kişilik k o l o r d u s u n u B a r limanından vapurlarla Dedeağaç'a ve oradan da trenle cep­ h e y e n a k l e d i p 26 T e m m u z = 1 5 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü g e n e r a l G u r k o ' y a k a r ş ı t a ­ a r r u z a hazır b u l u n m a s ı o z a m a n a g ö r e b ü y ü k b i r m u v a f f a k ı y y e t sayılır. N i ğ b o l u ' n u n 44 k i l o m e t r e , c e n u b u g a r b î s i n d e v e b â z ı mühim yolların kavşağında b u l u n d u ğ u için f e v k a l â d e b i r a s k e r î e h e m m i y e t i h â i z o l a n v e h a t t â B u l g a r i s t a n ' d a hayatî b i r n o k t a sayılan P l e v n e ' y i Türkler g i b i R u s l a r d a b i r a n evvel işgal et­ m e k i s t e m i s l e r s e de, O s m a n p a ş a y e d i g ü n l ü k b i r c e b r î y ü r ü y ü ş l e daha evvel davranmış ve Niğbolu'dakî general Krüdner ordusunun ileri k o l l a n n a kumanda e d e n g e n e r a l S c h i l d e r - S c h u l d n e r / Ş i l d e r - Ş u l d n e r de 19 T e m m u z = 8 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü y e t i ş i p a k ş a m a k a d a r şiddetli b i r t o p ç u ateşi a ç m ı ş v e e r t e s i g ü n de u m u m î h ü c u m a g e ç m i ş t i r ; 20 T e m m u z = 9 R e c e b C u m a g ü n ü s a b a h t a n a k ş a m a k a d a r s ü ­ r e n b u k a n l ı m u h a r e b e , «93 s e f e r i » n d e R u s l a n n R u m e l i cephesinde Türklerden y e d i k l e r i i l k şiddetli d a r b e d i r : Amedee L e Faure'un « H i s t o i r e de l a G u e r r e d ' O r i e n t » i s m i n d e k i b ü y ü k e s e r i n e g ö r e o g ü n 2847 R u s t e p e l e n m i ş , b i r ç o k m ü ­ h i m m a t ele g e ç m i ş v e m a ğ l û b d ü ş m a n p e r i ş a n b i r h a l d e r i c ' a t e m e c b u r o l m u ş t u r . C e n n e t m e k â n G a z i - O s m a n P a ş a ' n m P l e v n e ' d e k i i l k z a f e r i işte b u d u r . O t a r i h e k a d a r k a n dökmeden elde e t t i k l e r i k o l a y m u v a f f a k i y e t l e r l e âdetâ s a r ­ hoş o l a n ve hep öyle « A s k e r î gezinti» lerle seferi b i t i r e b i l e c e k l e r i n e k a a n i ' o l a n R u s l a r ı n işte b u m ü d h i ş s i l l e üzerine a y ı l ı p akıllarını b a ş l a r ı n a t o p l a d ı k l a r ı v e içlerindeki e s k i T ü r k k o r k u s u n u n y e n i d e n u y a n m ı y a b a ş l a d ı ğ ı G a r p m e n b â l a r m d a b i l e î'tirâf e d i l i r . İlk d a r b e y i y e d i k t e n s o n r a o r d u s u n u sür'atle t a k v i y e eden general Krüdner'in b i z z a t i d a r e ettiği i k i n c i R u s t a a r r u z u 3 0 T e m m u z = 1 9 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü b i ­ r i n c i s i n d e n d a h a b ü y ü k b i r f e l â k e t l e n e t i c e l e n m i ş t i r : i l k z a f e r i n i 15 b i n k i ş i y l e «kazanan O s m a n P a ş a V i d i n ' d e n g e l e n t a k v i y e l e r l e 9 g ü n içinde m e v c u d u n u 23

304

K

R

O N O

L O J İ

1877

=

1294

bine çıkarmış ve esasen müstahkem b i r m e v k i olmıyan P l e v n e ' n i n etrâfıhda bir t a k ı m t o p r a k t a b y a l a r y a p t ı r m ı y a başlamıştrr. T o p a d e d i de 58 d e n i b a r e t t i r . B u n a m u k a b i l , R u s o r d u s u n u n 50 b i n a s k e r i y l e 184 t o p u v a r d ı r . î ş t e b u n i s b e t sizliğe r a ğ m e n h a r e k â t ı f e v k a l â d e b i r m e h â r e t l e i d a r e eden büyük Türk k u ­ mandanı düşman ordusunu i l k i n d e n d a h a müdhiş bir darbeyle yere sermiş, b i z i m 100 şehidimizle 400 y a r a l ı m ı z a m u k a b i l 7305 M o s k o f t e p e l e n m i ş , g e n e b i r ç o k m ü h i m m a t e l e g e ç m i ş , R u s l a r p a n i k hâlinde k a ç ı ş m ı ş , b u v a z i y e t d i ğ e r R u s ordularının d a i l e r i h a r e k â t ı n ı s e k t e y e u ğ r a t m ı ş v e d ü ş m a n Erkân-ı-harbiyyesi P l e v n e meselesi halledilmedikçe d a h a i l e r i g i t m e n i n t e h l i k e l i olacağına kanâat getirmiştir. C e p h e d e b u l u n d u ğ u için h a r e k â t ı y a k m d a n t â k i b e d i p b ü y ü k b i r h a ş y e t v e d e h ­ şet içinde k a l a n R u s çarı İ k i n c i A l e x a n d r e o t a r i h e k a d a r h e p y ü k s e k t e n atıp t u t t u k t a n sonra birdenbire dünyaya karşı yüzünü kızartan p l e v n e bozgunlukları karşısında b i r t a r a f t a n P e t e r s b u r g ' d a k i H â s s a ve K a z a k fırkaları ve alaylarıyla m u h t e l i f sınıflardan altı f ı r k a y ı d a h a c e p h e y e c e l b e d e r k e n , bir taraftan da o g ü n e k a d a r istihfâf ettiği R u m a n y a o r d u s u n u i m d â d m a ç a ğ ı r m a k mecburiyetinde k a l m ı ş t ı r . H a l i l S e d e s P a ş a ' m n «18'< 5-1878 O s m a n l ı o r d u s u s a v a ş l a r ı » i s m i n d e k i e s e r i n i n i k i n c i c i l d i n d e çarın R u m a n y a p r e n s i / k r a l ı K a r o l ' e ç e k t i ğ i i s t i m d a d t e l ­ grafının A l m a n y a m e t n i n d e n n a k l e d i l e n Türkçe tercemesi şöyledir: r

« İ m d a d ı m ı z a g e l ! İ s t e d i ğ i n ş a r t l a r altında, na'yı g e ç ! F a k a t y a r d ı m ı m ı z a k o ş ! Türkler dâvâsı kaybedilmiştir „ .

istediğin y e r d e , istediğin g i b i T u bizi mahvediyorlar! Hıristiyanlık

R u m a n y a ' n m h a r b e k a r ı ş m a s ı işte b u n u n ü z e r i n e d i r : B i r i n c i K a r o l 3 p i y â d e ve 1 suvâri fırkasıyla davete icâbet edip Plevne harekâtının Baş-kumandanhğını d e r - u h d e e t m i ş v e m u h â s a r a k u m a n d a n l ı ğ ı i l e E r k â n ı h a r b i y y e reisliğine de K ı ­ rım muharebesinde istihkâmcılıktaki mehâretiyle s i v r i l m i y e başlamış olan m e ş ­ h u r g e n e r a l T o d t l e b e n / T o t t l e b e n t â y i n edilmiştir. G a z i - O s m a n Paşa m e r h u m u n i k i n c i P l e v n e z a f e r i y l e aşağıda göreceğimiz üçüncü b ü y ü k z a f e r i a r a s ı n d a 30 T e m m u z ' d a n 11 E y l ü l ' e k a d a r t a m 44 g ü n geçmiş, P l e v n e hârikasının karşısında a c z i n i anlayıp mâneviyyâtı temelinden sarsılmış o l a n m ü s t e v l i M o s k o f sürüleri N i ğ b o l u - R u s ç u k - Ş ı p k a müsellesi içinde â d e t â m a h ­ s u r v e m a h p u s g i b i h a r e k e t s i z k a l m ı y a m a h k û m o l m u ş v e çarın ı s m a r l a d ı ğ ı y a r ­ d ı m k u v v e t l e r i g e l i n c e y e k a d a r o 44 g ü n d e n s o n r a i k i n c i b i r 44 g ü n d a h a g e ç e c e ğ i m u h a k k a k bulunduğu halde, Şark, G a r p . v e C e n u p Türk orduları düşmanı imhâ için elbirliği e t m i y e m a a t t e e s s ü f m u v a f f a k o l a m a m ı ş l a r d ı r : B u n u n s e b e b i , gûyâ Baş-kumandan vaziyetinde bulunan ehliyetsiz M e h m e d A l i Paşa'nm ordu ku­ mandanlarına söz geçirebilecek k u v v e t l i b i r şahsiyyet olmaması ve i s t a n b u l ' u n d a h e r k u m a n d a n l a a y r ı c a m u h f t b e r e e d i p a r a l a r ı n d a elbirliğine i m k â n b ı r a k r a ı y a c a k t u h a f b i r v a z i y e t hâsıl e t m e s i d i r , i ş t e b u n d a n dolayı h e r o r d u k u m a n d a m k e n ­ d i n e g ö r e a y r ı b i r plân t a t b i k e t m i ş v e n e t i c e o l a r a k R u s o r d u s u n u n m ü ş k ü v e h a t t â buhranlı v a z i y e t i n d e n istifâde e d i l e m e m i ş t i r . B i r b i r i n d e n ayrı kalmış o l a n b u üç Türk o r d u s u n u n yegâne müşterek gayreti, a r a l a r ı n d a i t t i s a l v e i r t i b a t t e ' s i s i için y a p t ı k l a r ı h a r e k e t l e r d e g ö s t e r i l i r : 1) B u n ­ ların b i r i K a z a n l ı k / K ı z a n l ı k ' d a bulunan Cenup ordusu kumandanı Süleyman P a ş a ' n m Ş ı p k a geçidini z o r l a y ı p d u r m a s ı d ı r ; D e d e a ğ a ç ' d a n h a r b s a h n e s i n e gel­ d i k t e n s o n r a 31 T e m m u z = 2 0 R e c e b Salı g ü n ü G u r k o k u v v e t l e r i n d e n E s k i - Z a ğ ı a'yı istirdâd e t m i ş o l a n S ü l e y m a n P a ş a ' n m Ş ı p k a ' y a t a a r r u z u 20 A ğ u s t o s = 1 0 . Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü b a ş l a m ı ş , 26 A ğ u s t o s , — 1 6 Ş a ' b a n P a z a r g ü n ü n e k a d a r y e d i g ü n süren b u kanlı h a m l e d e f e v k a l â d e b i r g a y r e t v e şiddetle e n g ü z i d e k ı t a l a r ı m ateşe a t a n S ü l e y m a n P a ş a h e m k e n d i t a ' b i y e hatâlarından, h e m Rusların en buhranlı a n d a t a k v i y e kıt'aları y e t i ş t i r m e l e r i n d e n dolayı maatteessüf m u v a f f a k o l a m a m ı ş v e n i h a y e t 17/18 E y l ü l ı = 9 / 1 0 R a m a z a n P a z a r t e s i / S a l ı g e c e s i Ş ı p k a ' d a k i S a i n t - N i c o l a s t e p e s i n e k a r ş ı i k i n c i b i r t e c r i b e y e d a h a g i r i ş i p şiddetli b i r g e c e b a s k ı m y a p m ı ş s a d a o b i l e n e t i c e s i z kalmıştır.Türk ordularının birleşememiş ve netice i t i b a r i y l e P l e v n e ' d e k i k a h r a m a n G a r p o r d u s u n u n kurtulamamış olma­ sında e n m ü h i m âmil işte b u Ş ı p k a m u v a f f a k ı y e t s i z l i ğ i d i r .

1877

=

OSMANLI

1294

305'

TARİHİ

2) d i ğ e r t e ş e b b ü s de u m u m - k u m a n d a n ü n v â n i y l e m a a t t e e s s ü f Şârk ordusunun başında b u l u n a n mühtedi M e h m e d A l i Paşa'mn i s t a n b u l ' d a n gördüğü t a z y i k ü z e ­ r i n e g û y â p l e v n e ' n i n imdâdma yetişmek üzere bilmecburiyye girişmiş olduğu' b i r h a r e k e t t i r : R u s v e l i a h d i n i n R u s ç u k civârında T u n a ' y a dökülen L o m n e h r i ­ n i n s o l / g a r p s a h i l i n d e k i k u v v e t l e r i n e k a r ş ı girişilen b u t a a r r u z h a r e k e t i n d e 22/2S A ğ u s t o s = 1 2 / 1 3 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a / P e r ş e n b e g e c e s i A y a z l a r , 30 A ğ u s t o s = 2 0 Ş a ' b a n Perşenbe günü Karahasan-köy ve n i h a y e t 5 E y l ü l = 2 6 Şa'ban, Çarşanba günü de Katzelev=Kaçılova/Katselve ve A b l o v o = A b l o v a / A b l o n o v a z a f e r l e r i kazanılmıştır.. B u n l a r d a n K a r a h a s a n - k ö y m u h a r e b e s i n i b i r g ü n e v v e l k i t a r i h e v e h a t t â 24 A ğ u s t o s = 1 4 Ş a ' b a n C u m a g ü n ü n e m ü s â d i f g ö s t e r e n r i v a y e t l e r e b i l e t e s a d ü f e d i l i r s e de, b u ­ r a d a Cenup ordusu kumandanı Süleyman Paşa'mn «Umdet-ül-Hakaayık» i s m i n d e k i eserinde gösterdiği tarih t e r c i h edilmiştir. B i r m ü d d e t sonra «Elena kahra­ m a n ı » d i y e ş ö h r e t , b u l a n v e o z a m a n henüz f e r i k rütbesinde b u l u n a n m ü ş i r Ç e r k e s / D e l i F u a ' d Paşa'nm gösterdiği g a y r e t l e r ve şecâatler sâyesinde b u m u h a r e ­ b e l e r i kazanmış o l a n M e h m e d A l i Paşa g a y e t ağır ve mütereddit h a r e k e t ettiği için, düşmanı tâkib e t m e y i p b i r a z d a h a g a r p t a ve Ziştova'nın şarkında Tuna n e h r i n e dökülen Y a n t r a b o y l a r ı n d a t o p l a n m a s ı n a m e y d a n vermiş, b i r daha eie g e ç m i y e c e k b ü y ü k b i r fırsatı k a ç ı r m ı ş , ü s t ü s t e k a z a n ı l a n ü ç z a f e r n e t i c e s i z k a l ­ mış ve nihayet kaplumbağa hareketiyle Y a n t r a ' y a doğru ilerlemişse de R a z grad-Tırnova y o l u üzerindeki T s e r k o v n i a = Çayırköy civârında karşılaştığı b i r R u s f ı r k a s ı n a k a r ş ı 21 E y l ü l ! = 13 R a m a z a n C u m a g ü n ü giriştiği muharebede m a ğ l û p olması h e m k e n d i s i n i n t e k r a r L o m s u y u n u n şarkına çekilmesine, h e m r i c ' a t hâlindeki R u s o r d u s u K u v â y - ı - k ü l l i y e s i n i n e n b ü y ü k t e h l i k e d e n k u r t u l m a s ı n a s e beb olmuştur! O tarihe k a d a r mağlûp vaziyette bocalıyan R u s ordusunu Rumeli c e p h e s i n d e b i r d e n b i r e üstün b i r v a z i y e t e g e t i r e n v a k ' a , işte b u arızî v e t e s a d ü f i f a c i a d ı r . T ü r k o r d u s u n u n f e l â k e t i n e sebeb o l m u ş â c i z v e d e ğ e r s i z b i r p a l a v r a c ı d a n b a ş k a b i r şey olmıyan mühtedi K a r i P e t r o i t nâm-ı-diger M e h m e d A l i P a ş a ' n m b i r aralık i s t a n b u l ' d a h u z u r a k a b u l e d i l i p p â d i ş â h a b i r t a k ı m s e v k u l c e y ş v e ta'biye palavraları a t a r a k Baş-kunıandanlığı yakalamış olduğundan b a h s e d i l i r ! M e h m e d Ali'­ n i n 28 E y l ü l t = 20 R a m a z a n C u m a g ü n ü a z l i y l e U m u m - k u m a n d a n l ı ğ a C e n u p o r d u s u k u m a n d a n ı m ü ş i r S ü l e y m a n p a ş a ' n m tâyini işte b u n d a n d ı r : N e t i c e o l a r a k C e n u p o r d u m u z u n Şıpka muvaffakıyyetsizliği ile Şark o r d u m u z u n Çayırköy h e z i m e t i b u i k i o r d u n u n artık âtıl b i r v a z i y e t t e kalmasına sebeb olmuş ve b u n u n l a beraber düşman Baş-kumandanlığı Plevne'deki G a r p ordusu mağlûb edilmeden evvel R u s o r d u s u n u n İstanbul üzerine y ü r ü m e s i n i t e h l i k e l i gördüğü için, G a z i - O s m a n P a ­ şa'nm m u k a v e m e t i n i b i r a n evvel kırmıya k a r a r vermiştir. Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z 20 v e 30 T e m m u z m u v a f f a k i y e t l e r i n d e n s o n r a Gazi-Osman P a s a m e r h u m u n R u s o r d u s u n a k a r ş ı e n b ü y ü k z a f e r i 11 E y l ü l = 3 R a m a z a n SaSâ günü k a z a n d ı ğ ı ü ç ü n c ü m u h a r e b e s i n d e d i r : R u m a n y a o r d u s u n u n iltihâkıyle yeni R u s t a k v i y e l e r i n i n muvasalatından dolayı suvâri ve p i y â d e m e v c u d u 100 b i n i a ş m ı ş o l a n d ü ş m a n ı n t o p m e v c u d u d a 432 d i r . B u n a m u k a b i l P l e v n e ' d e k i T ü r k o r ­ d u s u n u n m e c m u u 30 b i n d e n i b a r e t t i r ! B u n i s b e t , â d e t â d ö r t t e b i r n i s b e t s i z ü ğ i d e ­ m e k t i r . 7 E y l ü l ı = 28 Ş a ' b a n C u m a s a b a h ı n d a n 11 E y l ü l = 3 R a m a z a n Salı s a b a ­ h ı n a k a d a r d ö r t g ü n f a s ı l a s ı z v e g e c e - g ü n d ü z süren ç o k şiddetli b i r t o p ç u a t e ş i n d e n s o n r a 11 E y l ü l Salı g ü n ü R u s o r d u s u n u n s a b a h t a n a k ş a m a kadar devam eden' u m u m î h ü c u m u m ü d h i ş b i r b o z g u n l u k l a n e t i c e l e n m i ş v e 3 g e n e r a l , 350 z â b i t v e 15,200 n e f e r t e p e l e n m e k s u r e t i y l e M o s k o f z â y i â t ı 15,553 kişiyi b u l m u ş t u r : B u n i s ­ b e t de 30 b i n kişilik P l e v n e T ü r k o r d u s u n u n y a r ı s ı n d a n f a z l a d ı r ! B u n a m u k a b i l b i ­ z i m z â y i â t ı m ı z 3-4 b i n şehid v e y a r a l ı d a n i b a r e t t i r . B u b ü y ü k m u h a r e b e n i n b i l h a s s a K a n l ı - k a y a t a b y a s ı n d a g ö ğ ü s g ö ğ ü s e b o ğ u ş u l a r a k g e ç e n m ü d h i ş safhası T ü r k t a r i ­ h i n i n en heybetli levhalarmdandır. Rusların Garp

o tarihe

kadar

Plevne

muharebelerinde

m e n b â l a r ı n d a b i l e 50 b i n g ö s t e r i l i r !

linden mektir:

fazladır! Onun

F a k a t R u s demek, için R u s o r d u s u n u n

Bu

tükenmez üçüncü

verdikleri

telefâtın

mecmuu

da Türk ordusunun b i r buçuk sürüler

Plevne

yetiştiren

muharebesinde

bir

mis­

mahşer

yediği

de­

müdhiş

F. :

m

306

KRONOLOJİ

1877

=

1294

d a r b e n i n y e g â n e n e t i c e s i , y e n i t a k v i y e sürüleri celbinden ibaret kalmıştır. O s ı r a d a ü ç t a r a f t a n m u v a s a l a y o l l a r ı k e s i l m i ş o l a n p l e v n e ' n i n y e g â n e iâşe yolu, cenubugarbîye g i d e n S o f y a şosesinden i b a r e t t i r : B i l h a s s a 3 Eylült=24 Şa'ban P a ­ z a r t e s i g ü n ü kanlı b i r m u h a r e b e d e n s o n r a L o v a t z = L o f ç a k a s a b a s ı n ı n s u k u t u ü z e ­ rine cenup y o l u n u n k e s i l m e s i n d e n i t i b a r e n P l e v n e ' y e yalnız S o f y a ' d a n erzak ve cephane sevkedilebilmektedir. G a z i - O s m a n Paşa'nın y u k a r d a gördüğümüz üçüncü b ü y ü k z a f e r i üzerine Ş ı p k a ' d a k i R u s k u v v e t l e r i n i n b a ş ı n d a n m u v a k k a t e n kaldı*-' rılıp g e t i r i l m i ş o l a n m e ş h u r g e n e r a l G u r k o ' n u n i l k y a p t ı ğ ı iş, 24 T e ş r i n i e v v e l = 16 Ş e v v a l Ç a r ş a n b a v e b i r r i v a y e t e g ö r e de 28 T e ş r i n i e w e T = 2 Û Ş e v v â l ' P a z a r g ü n ü 35 b i n kişilik b i r k u v v e t l e o r t a y a atılıp S o f y a - P l e v n e c a d d e s i n i ' z a b t e t m e k sure­ tiyle son muvâsala h a t t m d a n da m a h r u m k a l a n P l e v n e müdâfilerini açlığa ve cephânesizliğe m a h k û m ' b i r hâle getirmiş olmasıdır, işte b u n d a n dolayı zavallı P l e v n e artık e l i n d e k i e r z a k l a c e p h a n e t ü k e n i n c e y e k a d a r mukavemet edebilecek demektir. B u v a z i y e t e karşı Orhâniye'de b i r « i m d â d o r d u s u » teşkil edilmiş ve b u y e n i o r ­ d u n u n Şark ve C e n u p ordularıyla müşterek h a r e k e t ederek p l e v n e ' y i k u r t a r m a ­ d a n Süleyman Paşa Şark o r d u s u y l a E l e n a üzerine yürüyecek, C e n u p o r d u s u k u ­ mandanlığına ehliyetsizliğinden dolayı Umum-kumandanlıktan azledilmiş olan mühtedi M e h m e d A l i Paşa tâyin edilmiştir! T e r t i b edilen plâna göre B a ş - k u m a n d a n S ü l e y m a n P a ş a Ş a r k o r d u s u y l a E l e n a üzerine y ü r ü y e r e k , C e n u p o r d u s u k u ­ m a n d a m R a u f Paşa Balkanların şimaline geçecek, İmdâd ordusu kumandam M e h m e d A l i Paşa d a Orhâniye'den Lofça'ya t a a r r u z edecek ve ondan s o n r a her ü ç o r d u asıl h e d e f o l a n T ı r n o v a üzerine m ü ş t e r e k e n y ü r ü y e c e k t i r . H a l b u k i bun­ l a r d a n R a u f Paşa yerinden bile kımıldamamış, M e h m e d A l i Paşa general G u r k o tarafından d a h a i l k adımında püskürtülmüş ve yalnız Süleyman P a ş a Tırnova i s t i k a m e t i n d e t a a r r u z a b a ş l ı y a r a k b i r sürü muvaffakıyetsizliklere m u k a b i l D e l i - F u a d p a ş a ' n m ş e c a a t v e celâdeti s â y e s i n d e E l e n a z a f e r i n i k a z a n m ı ş t ı r : F e v k a ­ lâde c e s â r e t i n d e n dolayı « D e l i » d e m l e n F u a d P a ş a 4 K â n u n u e v v e l = 2 8 Zülka'de S a h g ü n ü b i r f ı r k a a s k e r l e E l e n a c i v a r ı n d a k i d ü ş m a n t a h k i m a t ı n a saldırıp R u s k u v v e t l e r i n i i m h â e t m i ş v e 11 s a h r â t o p u y l a b i r ç o k t ü f e k v e 156 e s i r a l m ı ş s a d a b u p a r l a k m u v a f f a k i y e t mevziî b i r . h a r e k e t mâhiyetinde kalmış, Süleyman P a ­ şa'nm böyle b i r z a f e r d e n d e r h a l istifâde e t m i y e r e k b i r k a ç gün' v a k i t geçirmesi Rusların Tırnova'ya b i r çok t a k v i y e kıt'aları g e t i r m e s i y l e neticelendikten baş­ k a , P a ş a ' n ı n b u n d a n s o n r a 11 K â n u n u e v v e l = 5 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü g i r i ş t i ğ i M a ç k a muharebesi de k a z a n ı l a m a d ı ğ ı için, o r d u muntazam bir ric'atle geri çekil­ miştir. B u v a z i y e t t e P l e v n e için artık h i ç b i r i m d â d ü m i d i k a l m a m ı ş demektir: Y u ­ k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i o r a d a k i m u h t e ş e m o r d u n u n 28 T e ş r i n i e v v e l 1= 20 Ş e v v â l P a z a r günündenberi h e r t a r a f l a muvâsalası kesilmiş, e r z a k ve levâzım kalmadığı v e h a v a l a r s o ğ u d u ğ u için açlık v e h a s t a l ı k b a ş l a m ı ş , c e p h â n e t ü k e n e c e k hâle g e l ­ m i ş , y a r a l ı l a r için sıhhî l e v â z ı m b i l e s u y u n u ç e k m i ş , f a k a t bütün b u n l a r a rağ­ m e n e f s â n e k a h r a m a n l a r ı n ı andıran m u h t e r e m G a z i - O s m a n P a ş a d ü ş m a n o r d u ­ ları B a ş - k u m a n d a n ı G r a n - d ü k N i c o l a s ' m n 2 T e ş r i n i s â n i l = 2 5 Ş e v v â l C u m a g ü n ü h ü r m e t k â r b i r l i s a n l a y a z d ı ğ ı t e s l i m t e k l i f n â m e s i n i 13 T e ş r i n i s â n i e= 7 Z ü l k a ' d e S a h günü verdiği cevapta nâzik ve kat'î b i r l i s a n l a reddetmiş v e iste bundan d o l a y ı 10 K â n u n u e v v e l , = 4 Z ü l h i c c e P a z a r t e s i g ü n ü d ü ş m a n ı n i h â t â çenberini G a r p tarafından yarıp S o f y a ' y a çekilmek üzere meşhur' huruç h a r e k e t i n i y a p ­ mıştır Beşer k u d r e t i n i n üstünde b i r h a m l e y l e yapılan b u ulvî h a r e k e t t e aç, zayıf, h a s t a , b i t k i n v e p e j m ü r d e kılıklı T ü r k y i ğ i t l e r i ç o k l u k v e t o k l u k içinde d a l g a l a n a n y ü z e l l i b i n kişilik b i r d ü ş m a n o r d u s u n a saldırıp V i d s u y u n u g e ç m i v e çalıştığı v e hattâ büyük muvaffakıyyetler elde ettiği sırada h e r t a r a f t a n çev­ rilmiş, ç o k k a n ! ; b i r m ü c â d e l e o l m u ş , 2500 şehid v e 3500 y a r a l ı v e r i l m i ş v e hattâ o bâdirede muhteşem G a z i - O s m a n p a ş a m e r h u m u n sol d i z i n d e n gireri b i r k u r ­ şun atının k a r n ı n a s a p l a n m ı ş v e tabiî a r t ı k ırkının u l u t a r i h i n e şeref veren m u b â r e k o r d u i l e b a ş ı n d a k i Ş a h n â m e k a h r a m a n ı m u z a f f e r i y y e t t e n d a h a şerefli b i r esarete yükselmiştir. :

1877

=

1294

OSMANLI

TARİHÎ

307

Millî kahramanımızın teslim teklifini Erkâmharbiyye r e i s i Mırılıva Tevfık p a ş a i k i suvâri n e f e r i y l e düşman hattına g i d i p kıt'a kumandanlarından general Stroukof / Strukof'a kendini t a k d i m ettiken sonra kısaca tebliğ etmiş ve b u n u n üzerine S t r u k o f b ü y ü k Türk kumandanının yaralandıktan sonra girmiş o l d u ğ u a h ş a p eve g i d i p d i z i n d e k i k u r ş u n y a r a s ı sarıldığı sırada h u z u r u n a k a b u l e d i l e r e k R u s o r d u s u n â m ı n a h a y r a n l ı k l a r ı y l a t e b r i k l e r i n i a r z e t m i ş , şanlı m ü ş i r i ­ m i z i n t e k l i f i n e r a ğ m e n h u z u r u n d a oturmayıp teeddüben a y a k t a durmuş, muhte­ r e m G a z i düşman g e n e r a l i y l e Fransızca görüşmüş ve artık yapılabilecek b i r şey k a l m a d ı ğ ı için t e s l i m o l m a k m e c b u r i y y e t i n d e k a l d ı ğ ı m s ö y l e m i ş , S t r u k o f A l l a h m takdirinden bahsederek t e s e l l i sözleri söyledikten sonra büyük mağlubun h u ­ z u r u n d a n ç ı k m ı ş v e b i r a z s o n r a d a âmiri o l a n V i d c e p h e s i kolordu kumandanı general G a n e t z k y / G a n e t s k y ile beraber t e k r a r gelmiştir: G a z i - O s m a n Paşa T u r k t a r i h i n d e ebedî b i r n u r g i b i p a r l ı y a c a k o l a n s a m ı kılıcını b e l i n d e n ç ı k a r ı p h a f i f ç e içini ç e k t i k t e n s o n r a i s t e b u k o l o r d u kumandanı general Ganetzky'ye tesıım etmişse de, biraz sonra Rus orduları Baş-kumandanı Gran-dük Nicolas Nicoiaievitch/Nikolayeviç ö y l e kılıcı ondan iyi kullanacak kimse olamıyacağı için, h ü r m e t l e r l e v e a s k e r î m e r â s i m l e iâde e t m i ş t i r . G a n e t z k y ' d e n biraz sonra G r a n - d ü k n â m ı n a a r z - ı - t â z i m â t için m e ş h u r g e n e r a l S k o b e l e f i l e o ğ l u g e n ç g e ­ n e r a l Skobelef gelmiş v e n i h a y e t gene o gün yaralı k a h r a m a n a r a b a y l a R u s k a ­ rargâhına götürülürken etrafında k e n d i yâverleriyle erkânıharbiyyesinden baş­ k a g'eneral S t r u k o f v e d i ğ e r b i r t a k ı m R u s z â b i t l e r i de a t l a r l a y â ^ e r g i b i r e f â k a t etmişlerdir: Alayın önünde b i r R u m e n ve arkasında d a b i r R u s suvâri k ı t a s ı vardır. Plevne müdâfimin B o g o t ' d a k i i m p a r a t o r l u k karargâhına götürülmesi o tarihten i k i g ü n s o n r a 12 K â n u n u e v v e l , = 6 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a g ü n ü n e m ü s â d i f t i r : O r a d a b ü y ü k m ü s â f i r için g ü z e l b i r K ı r g ı z çadırı k u r u l m u ş , h e r türlü i s t i r a h a t v e t e dâvi esbabı t e ' m i n edilmiş v e e n s e ç m e a s k e r l e r d e n s e l â m k ı t a l a r ı hazırlanarak askerî merâsim yapılmıştır. B o g o t karargâhında dört gün kalıp çar İkinci A l e x a n d r e ' l a g ö r ü ş e n G a z i - O s m a n P a ş a i l e m a i y y e t i 16 K â n u n u e v v e l 1= 10 Z ü l h i c c e P a z a r günü R u s y a ' y a götürülmüşlerdir. P l e v n e m ü d â f a a s ı b u s e n e n i n 19 T e m m u z t = 8 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü n d e n 10 K â ­ n u n u e v v e l = 4 Z ü l h i c c e P a z a r t e s i g ü n ü n e k a d a r t a m 4 a y , 23 g ü n |= 145 g ü n s ü r ­ m ü ş , b e ş a y a y a k l a ş a n b u m ü d d e t i n h e r g ü n ü a t e ş içinde geçmiş, üç büyük z a f e r k a z a n ı l m ı ş , d ü ş m a n z â y i â t ı s e k s e n b i n i a ş m ı ş , b ü t ü n R u s ordularının i l e r i h a r e k â t ı işte b u y ü z d e n a y l a r c a f e l c e u ğ r a y ı p d u r d u ğ u için d ü ş m a n ı n R u m e l i i s tilâsiyle i s t a n b u l t e h d i d i g e c i k t i k ç e gecikmiş ve bu suretle Türk ordusunun m u h ­ teşem t a r i h i n e düşmanların bile gözlerini kamaştıran nûrânî b i r l e v h a daha ilâve edilmiştir. p l e v n e ' n i n s u k u t u düşmanın o cephedeki 120-150 b i n kişilik b ü y ü k b i r o r d u s u ­ n u n h a r e k e t serbestisini t e ' m i n etmiş olduğu g i b i , R u s i l e r i h a r e k e t i n i n y e n i d e n b a ş l a m a s ı n a v e y u k a r d a b u sene v u k u â t m ı n « 2 8 Ş u b a t » f ı k r a s ı n d a s u l h a k d e t t i ğ i n i g ö r d ü ğ ü m ü z Sırbistan'ın d a 14 K â n u n u e v v e l = 8 Z ü l h i c c e C u m a g ü n ü yeniden h a r b ilân e t m e s i n e sebeb o l m u ş t u r B u suretle R u s i l e r i harekâtı esnâsmda R u m a n y a ve K a r a d a ğ g i b i p e y k l e r i n e Sırbistan d a i l t i h a k etmiş d e m e k t i r . B u n l a r ­ d a n S ı r p o r d u s u b i r a z s o n r a 1878 ; = 1295 s e n e s i 10 K â n u n u s â n i |= 6 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü N i ş ' e g i r m i ş , g e n e o g ü n K a r a d a ğ o r d u s u A n t i v a r i 1= B a r l i m a ­ n ı n a g i r d i k t e n d o k u z g ü n s o n r a 19 K â n u n u s â n i = 15 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü D u l e i g n o / U l j c i n i = ö l g ü n l i m a n ı m z a b t e t m i ş , 24 Ş u b a t = 21 S a f e r P a z a r g ü n ü R u m a n y a o r d u s u V i d i n ' e girmiş v e hattâ İslâvlığa karşı Y u n a n h u k u k u n u t e ' m i n bahftnesiyle Y u n a n i s t a n bile 2 Şubatt=29 M u h a r r e m C u m a r t e s i günü T e s a l y a ' y a 12 b i n a s k e r s e v k e t m i ş t i r ! :

Asıl fâcia R u s i l e r i h a r e k e t i n d e d i r : Y u k a r d a gördüğümüz g i b i R u s l a r Şıpka ge­ çidini d a h a s e f e r i n b a ş l a r ı n d a i ş g a l v e t a h k i m e t m i ş oldukları için, E d i r n e y o l u k e n d i l e r i n e a ç ı k d e m e k t i r . B u v a z i y e t e karşı S u l t a n H a m i d a s k e r î müşavirlerinin v e b i l h a s s a S e r - a s k e r k a y m a k a m ı Ç e r k e s - R a u f P a ş a ' n m yanlış t e l k i n l e r i n e u y a ­ r a k o r d u n u n K ı z a n l ı k ' d a n S a m a k o w a = S a m a k u ' y a k a d a r 300 k i l o m e t r e l i k b i r c e p -

308

KRONOLOJİ

1878

=

1295

h e d e B a l k a n geçitlerini c e n u p t a n t u t m a s ı n a k a r a r v e r m i ş s e de, b u plân askerî m ü t e h a s s ı s l a r c a şiddetle t e n k i d e d i l i r . B a l k a n l a r ı n ş i m a l i n d e k i muvaffakıyyetsizl i k l e r d e n s o n r a o k a d a r g e n i ş b i r c e p h e y e d a ğ ı l m a k tabiî ç o k t e h l i k e l i d i r : E n doğru h a r e k e t i n E d i r n e ve Çatalca tahkimatına t o p l a n m a k t a n ibaret olduğundan bahsedilir; hattâ Baş-kumandan Süleyman Paşa d a bu f i k i r d e d i r : E d i r n e ' y i t a h ­ k i m e d i p m e r k e z ittihâz e t m e k i s t e m i ş s e de i s t a n b u l ' a d e r d a n l a t a m a m ı ş t ı r ; b u ­ n u n sebebi, k e n d i s i n i i s t i r k a b eden Çerkes-Rauf P a ş a ' m n pâdişâha S u l t a n A z i z ' i n hal'inde en mühim rolü o y n ı y a n Süleyman Paşa gibi b i r kumandanın Edir­ ne'ye gelmesi tehlikeli olacağından bahsederek Vehm-i-Hümâyûn»u tahrik et­ m i ş o l m a s ı d ı r ! B u b a k ı m d a n f e l â k e t i n b ü t ü n m e s ' û l i y y e t v e vebâli R a u f P a ş a ' ­ m n b o y n u n d a d ı r . i ş t e b u n d a n dolayı 60 t a b u r l a B a l k a n l a r ı n cenubuna getirilen zavallı S ü l e y m a n p a ş a z o r l a T a t a r - P a z a r c ı ğ ı ' n a g ö n d e r i l m i ş , i ' t i r a z v e h a t t â i s t i ' f â b i l e e t m i ş s e de d i n l e t e m e m i ş , n i h a y e t b e k l e n e n f e l â k e t ç ı k a g e l m i ş , 40 - 50 b i n k i ş i l i k b i r o r d u b a ş ı n d a Ş ı p k a g e ç i d i n i aşan g e n e r a l R a d e t z k y ferik Veysel P a ş a k u m a n d a s ı n d a k i Ş ı p k a k o l o r d u s u n u ç e v i r m i ş , 1878 fc= 1295 s e n e s i 9 K â n u n u s â n i = 5 M u h a r r e m Ç a r ş a n b a günü' kanlı m ü c â d e l e l e r l e k a r a r g â h a k a d a r girmiş ve işte b u n u n üzerine V e y s e l P a ş a b i r b e y a z b a y r a k ç e k t i r i p t e s l i m o l m u ş t u r '•. B u k o l o r d u n u n m e v c u d u n u 25 b i n g ö s e r e n b i r r i v a y e t e m u k a b i l , t e s l i m o l a n l a r ı n 12 b i n a s k e r l e 280 zâbit, d ö r t m i r a l a y v e b i r de V e y s e l P a ş a ' d a n i b a r e t o l d u ğ u d a rivayet edilir. ((

Süleyman P a ş a ' m n b u n d a n s o n r a k i m u h a r e b e l e r i artık b i r e r felâket şeklinde t e ­ selsül e t m i ş t i r : F i l i b e ' y e d o ğ r u i l e r l i y e n g e n e r a l R a d e t z k y O s m a n l ı b a ş - k u m a n d a nımn E d i r n e ile muvâsalasını kesmiş, meşhur Gurko'nun taarruzlarına uğny a n Süleyman P a ş a arâzi müşkilâtma r a ğ m e n ç o k mâhirâne b i r h a r e k e t l e G ü mülcüne'ye doğru r i c ' a t e m e c b u r olmuş, düşman o r d u s u n u n karşısında artık hiç b i r ciddî m u k a v e m e t k a l m a m ı ş , 3 K â n u n u s â n i 1878 = 28 Zülhieee 1294 P e r ş e n b e g ü n ü S o f y a d ü ş t ü k t e n s o n r a 8 K â n u n u s â n i = 4 M u h a r r e m 1878 = 1295 Salı g ü n ü K ı z a n l ı k v e I h t ı m a n , e r t e s i g ü n S a m a k u , 14 K â n u n u s â n i = 1 0 M u h a r r e m P a z a r t e s i günü Yeni-Zağra, Çırpan ve Tatar-Pazarcığı, 16 K â n u n u s â n i ; = 12 M u h a r r e m Ç a r ş a n b a g ü n ü T ı r n o v a , 17 K â n u n u s â n i = 1 3 M u h a r r e m P e r ş e n b e günü F i l i b e , 19 K â n u n u s â n i = 1 5 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü C i s r - i - M u s t a f a p a ş a v e n i h a y e t 20 K â ­ nunusâni = 1 6 M u h a r r e m P a z a r g ü n ü de E d i r n e s u k u t etmiştir.- E d i r n e ' d e A h m e d E y y u b Paşa kumandasında sekiz b i n a s k e r bulunduğundan bahsedilir: Yanbolu'dan M e h m e d A l i Paşa kumandasında gelecek kuvvetleri bekiiyen Ahmed E y y u b P a ş a n i h a y e t mühtedi M e h m e t A l i P a ş a ' m n s o n m a ğ l û b i y y e t l e r d e n ürküp Edirne'ye uğramıyarak Kırkkilise=KırkIareli üzerinden istanbul'a savuştuğunu h a b e r alınca şehri t a h l i y e e t m i ş v e işte b u n d a n d o l a y ı g e n e r a l S k o b e l e f ordu­ sunun pişdarına k u m a n d a eden g e n e r a l S t r u k o f hiç bir mukavemet görme­ den s u v â r i k u v v e t l e r i y l e E d i r n e ' y i i ş g a l e d i v e r m i ş t i r ! Baş-kumandan Gran-dük N i c o l a s ' n ı n E d i r n e ' y e gelişi 26 K â n u n u s â n i = 2 2 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü n e m ü sâdiftir. İşte b u s o n f e l â k e t üzerine a r t ı k R u s o r d u s u n a i s t a n b u l y o l u d a a ç ı l m ı ş , 26 K â n u n u s â n i = 2 2 M u h a r r e m C u m a r t e s i günü D i m e t o k a v e U z u n k ö p r ü , 2% K â n u n u s â n i = 2 5 M u h a r r e m S a h g ü n ü Çorlu, 5 Ş u b a t t = 2 S a f e r Salı günü S i l i v r i , S S u bat3=3 M u h a r r e m Ç a r ş a n b a günü de Ç a t a l c a s u k u t e t m i ş v e n i h a y e t R u s o r d u ­ ları b a ş - k u m a n d a n ı G r a n - d ü k N i c o l a s N i c o l a i e v i t c h / N i k o l a y e v i ç aşağıki senenin «31 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n d a g ö r e c e ğ i m i z m ü t â r e k e y i b i l e ihlâl" e d e r e k A y a s t e f a nos=Yeşilköy'de karargâh kurmuştur! M i d h a t ve D â m a d - M a h m u d paşaların pâdişâhı b i l e t e h d i d e d e r e k d e v l e t i n b a ş ı n a z o r l a a ç t ı r d ı k l a r ı h a r b m â c e r â s ı işte b ö y l e neticelenmiştir Y u k a r d a bu senenin «18 Kânunusâni» fıkrasına bakınız). :

1878 =

1295

11 Kânunusâni = 7 Muharrem. Cuma: İbrahim Edhem azliyle Dâhiliyye nâzın Ahmed Hamdi Paşa'nm sadâreti (Edhem

Paşa'mn

azline

sebeb, y u k a n k i

fıkrada

gördüğümüz

askerî

Pasiftin

felâketlerden

1878

=

1295

OSMANLI

309

TARİHİ

d o l a y ! M e c l i s - i - M e b ' û s â n ' m g i z l i b i r c e l s e s i n d e şiddetle t e n k i d e d i l m e s i v e hattâ pâdişâha şikâyet edilmiş olmasıdır: Sadâret müddeti y u k a n k i senenin 5 Şub a t = 2 6 M u h a r r e m P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 11 a y , 4 g u n d u r ) .

31 Kânunusâni = 27 Muharrem, Perşenbe: Edirne mütârekesi. / Y u k a n k i sene v u k u â t m m s o n f ı k r a s ı n d a gördüğümüz Şıpka felâketinde or­ d u n u n e s i r o l m a s ı a r t ı k h i c b i r m u k a v e m e t ümidi b ı r a k m a m ı ş v e i s t a n b u l b i l e tehlikede kalmış olduğu için Kızanlık/Kazanlık'da b u l u n a n Rus baş-kumandanı Gran-dük N i c o l a s ' y a t e l g r a f l a mürâcaat edildikten sonra Hâriciyye nâzın Server P a s a b i r i n c i ve Hazine-i-Hâssa n â z ı n müşir N â m ı k Paşa i k i n c i murahhaslıkla Gönderilerek m ü t â r e k e t a l e b e d i l m i ş t i r : B u i k i m u r a h h a s t a n b a ş k a f e r i k N e c ı b v e E r k â n ı h a r b i y y e miriiivâsı O s m a n P a ş a l a r l a k a y m a k a m A g â h B e y de a s k e r î m u s â v r - t â y i n o l u n m u ş t u r . 19 K â n u n u s â n i i = 1 5 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü K ı z a n l ı ğ ' a vâsıl o l a n b u h e y ' e t E d i r n e ' n i n s u k u t u n a k a d a r R u s k a r a r g â h i y l e b e r a b e r göçe­ b e l i k etmiş S u l t a n H a m i d m ü t â r e k e t a l e b i m i z i n k a b u l ü için R u s y a i m p a r a t o r u n a v e delâlette b u l u n m a s ı i ç i n de i n g i l t e r e k r a l i ç e s i n e t e l g r a f l a r çekmiş, kraliçe V i c t o r i a d a çara t e l g r a f çekerek t a v a s s u t t a bulunmuş ve n i h a y e t «Sulh esasları» m ü t â r e k e i l e b e r a b e r i m z â l a n m a k şartiyle G r a n - d ü k m u v a f a k a t e t m i ş v e işte bunun-üzerine b u gün E d i r n e ' d e i k i v e s i k a imzâlanmıştır : Bunların b i r i o n m a d ­ d e l i k « M ü t â r e k e m a z b a t a s ı , , , b i r i de R u s y a ' n ı n i s t e d i ğ i g i b i t e s b i t ettirdiği beş maddelik «Esâsât-ı-Sulhiyye» mukavelesidir; b u mukavele, aşağıda b u senenin «3 Mart» fıkrasında göreceğimiz «Ayastefanos Mukaddimât-ı-Sulhiyyesı»mn a n a hatlarından mürekkeptir).

4 Şubat = 1 Safer, Pazartesi: Ahmed Hamdi Paşa'nm azliyle Maârif nâzın Ahmed Vefik Paşa'nm «Baş vekil» ünvâniyle ilk sadâreti. ( A s l i n s e b e b i h e m m a ğ l u b i y e t t e n , h e m S u l t a n M u r a d t a r a f darlarının faaliyetin­ d e n m ü t e e s s i r o l a r a k Y ı l d ı z s a r a y ı n a çekilip e t r â f m a b i r ç o k a s k e r t o p l a m ı ş o l a n S u l t a n H a m i d aleyhine Meclis-i-Mebûsan'da b i r takım dedikodular başlamış ol­ masından dolayı H a m d i Paşa'mn pâdişâha Yıldız'daki inzivâsma n i h a y e t verip Doîmabahçe'ye inerek halkın s e v g i s i n i kazanmıya çalışmasını t a v s i y e e t m e s i v e S u l t a n H a m i d ' i n de D o l m a b a h ç e t e k l i f i n i h a l ' i n e z e m i n h a z ı r l a n m a k l a t e f s i r e t m i ş o l m a s ı d ı r : H a m d i P a ş a ' n m s a d â r e t i b u s e n e n i n 11 K â n u n u s â n i i = 7 M u h a r r e m C u ­ m a gününden i t i b a r e n 24 . g ü n d e n i b a r e t t i r . — Meclis-i-Mebûsân'm i l k içtimâ devresinde r i y â s e t t e b u l u n d u k t a n s o n r a E d i r n e valiliğine, Â y â n â z â l ı ğ m a v e n i ­ h a y e t Maârif nâzırlığına tâyin edilmiş o l a n M o l i è r e mütercimi A h m e d V e f i k p a ­ şa S a d â r e t ü n v â n m m B a ş - V e k â l e t ' e t a h v i l i n i b i z z â t i s t e m i ş t i r : A i l e s i v e m i l l i y e t i için b e ş i n c i c i l t t e « V e z i r - f - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 249 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) .

13 Şubat = 10 Safer, Çarşanba: îlk Meclis-i-Meb'ûsân'm tatili. (İçtimâ devresinin «Hitâmına b i r a y . k a l a r a k , , M e c l i s i n Kanun-ı-esasî mucibince tâtüi hakkındaki M e c l i s - i - V ü k e l â m a z b a t a s ı n d a sebeb o l a r a k ahvâlin f e v k a l â d e ­ l i ğ i n d e n b a h s e d i l i r s e de, h a k i k î s e b e p l e r i ş ö y l e s ı r a l a n a b i l i r : 1 — Y u k a n k i fıkrada . gördüğümüz gibi Meclis-i-Meb'usan'da pâdişâh aleyhine bir takım d e d i k o d u l a r başlamış ve hattâ R u s ordularmın i s t a n b u l ' a doğru i l e r l e ­ m e s i n d e n hâsıl o l a n m ü h l i k v a z i y e t i m ü z â k e r e için b u g ü n s a r a y d a t o p l a n a n f e v ­ kalâde b i r mecliste Astarcılar-kethudâsı A h m e d E f e n d i isminde b i r meb'us a y a ­ ğ a k a l k ı p p â d i ş â h a .— Siz bizim fikrimizi pek geç soruyorsunuz! diye b a ş l ı y a r a k ç o k şiddetli s ö z l e r l e t â r i z d e

bulunmuş

ve

sanki

başka

memle-

310

K R O N O L O J İ

1878

=.

1295

k e t l e r d e h a r b harekâtını m e b ' u s l a r idare edermiş g i b i Meelis-i-Meb'usân'm mağ­ l û b i y e t t e n d o l a y ı hiç b i r mes'ûh'yyet k a b u l e t m i y e c e ğ i n i t e k r a r t e k r a r s ö y l e y i n c e son derece hiddetlenen S u l t a n H a m i d artık dedesi İkinci Mahmud'un yolundan gitmiye mecbur Olduğundan b a h s e d e r e k salonu terketmiştir; 2 — R e n g â r e n k ırklar, d i l l e r , d i n l e r v e türlü türlü m i l l i y e t l e r d e n m ü r e k k e p iğ­ reti bir mozaik hâline g e l m i ş o l a n Osmanlı imparatorluğu G a r p tarzında b i r meşrutiyete tahammül edebilecek b i r devlet değildir: Kanun-ı-esasînin t e ' m i n et­ t i ğ i şahsî h ü r r i y e t i a k a l l i y e t u n s u r l a r ı millî h ü r r i y e t v e h a t t â m u h t a r i y e t v e i s ­ tiklâl hakkı mânâsına almış v e işte b u n d a n dolayı i l k Meclis-i-Meb'ûsan parti g r u p l a r ı y e r i n e m i l l i y e t g r u p l a r ı n ı n m ü c â d e l e v e e n t r i k a s a h n e s i hâline g e l m i ş ­ t i r ; m e s e l â K a n u n - ı - e s a s î ' n i n r e s m î d i l k a b u l ettiği T ü r k ç e y e k a r ş ı i s t a n b u l R u m meb'uslarından Vasilâki E f e n d i m e c l i s i n s e k i z i n c i celsesinde Nutk-ı-Hümâyûn'a verilecek cevap müzâkere e d i l i r k e n Osmanlı t a r i h i n d e yalnız mezheplerle milli­ y e t l e r i n değil, anâsır d i l l e r i n i n de m u h â f a z a edilmiş o l d u ğ u h a k k ı n d a b i r k a y ı t k o n u l m a s ı n ı i s t e y i n c e r e i s A h m e d V e f i k P a ş a t a r a f ı n d a n şiddetli b i r mukabele g ö r m ü ş , o n i k i n c i celsede S u r i y e m e b u s l a r ı n d a n N e v f e l E f e n d i «Her cemâatin i s m i y i n e bâkî kalır; Osmanlı i s m i cemâat i s m i n i kaldıramaz!» diye haykırmış, g e n e a y n i celsede E r z u r u m ' u n E r m e n i m e b ' u s l a r m d a n H a m a z a s p E f e n d i : — Kanun-ı-esasîden m a k s a t h e r k a v m i n h u k u k u n u muhâfazadır!» d e m e k t e n ç e k i n m e m i ş v e g e n e a y n i E r m e n i m e b ' u s o n altıncı c e l s e d e de : — Hıristiyan köylerinde kâtip t u t u p d a iisân-ı-resmîyi yazdırmak içün külfet e d i l e c e k ; k ö y l e r d e ç o k k i m s e o k u m a k y a z m a k b i l m e z : H e r k a r y e k e n d i lisânı ü z r e yazsun! d i y e bütün a k a l l i y e t d i l l e r i n i n T ü r k ç e i l e b e r a b e r r e s m î l i s a n o l m a s ı n ı i s t i y e c e k k a d a r i l e r i gitmiştir! B u g i b i m i s a l l e r d a h a p e k çok sayılabilir; 3 — M e ş r u t i y e t y a l n ı z m e c l i s t e d e ğ i l , m e c l i s h â r i c i n d e de anâsırın i f t i r a k v e i s ­ tiklâl c e r e y a n l a r ı m k ö r ü k l e m i ş , d e v l e t a l e y h i n e b i r t a k ı m siyasî hareketlere ve h a t t â T ü r k h â k i m i y y e t i n e k a r ş ı millî k o m i t e l e r t e ş e k k ü l i y l e i s y a n l a r çıkmasına b i l e sebeb o l m u ş t u r : İ k i n c i m e ş r u t i y e t d e v r i n d e «Ermeni komitelerinin âmâl ve h a r e k â t - ı i h t i l â l i y y e s i » h a k k ı n d a E m n i y e t - i - U m u m i y y e t a r a f ı n d a n neşredilen res­ m î v e s i k a l a r m e c m u a s ı n ı n 11 i n c i s a h i f e s i n d e i z a h edildiği g i b i , i l k ' m e ş r u t i y e t i n ilâm üzerine E r m e n i m e k t e p l e r i n d e millî ihtilâl v e istiklâl manzumeleri teren­ nüm edilmiye ve Gedikpaşa tiyatrolarında E r m e n i s t a n istiklâlini t e r v i ç eden müheyyiç piyesler temsiline başlandıktan başka, R u s ordusu i s t a n b u l k a p u l a r m a dayandığı z a m a n E r m e n i p a t r i k i Nerses Patrikhâne nâmına Gran-dük Nicolas'yı A y a s t e f a n o s k a r a r g â h ı n d a z i y â r e t e t m i ş , b i r de m u h t ı r a v e r i p S a r k î - A n a d o l u ' d a müstakil v e y a h u t R u s kontrolü altında b i r E r m e n i d e v l e t i kurulmasını istemiş ve b u m a k s a t l a A v r u p a ' y a d a b i r hey'et göndermiştir. Gene o sırada Arnavut milliyetçileri P r i z r i n ' d e v e D e b r e l i - I l y a s P a ş a i s m i n d e bir sergerde'nin riyâsetind e « A r n a v u t millî birliği l = L i g u e N a t i p n a l e A l b a n a i s e » i s m i n d e b i r ihtilâl ce­ m i y e t i k u r m u ş ve b u i s y a n teşkilâtı Arnavutluğun b i r kısmında idareyi eMne a l m ı ş v e n i h a y e t d e v l e t i a s k e r î b i r t e n k i l h a r e k e t i n e • m e c b u r e t m i ş t i r , ötedenfoeri Y u n a n i s t a n ' a i l t i h a k etmök istiyen E p i r ramlarının m e ş r u t i y y e t taşkınlıkları da Türk hâkimiyyetinin aleyhinedir. K ı b n s l ı Kâmil P a ş a ' m n i l k sadâreti zamanında Hey'et-i-Vükelâ nâmına pâdişâha t a k d i m e d i l i p I b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l t a r a f ı n d a n neşredilen g i z l i b i r m u h ­ tırada i l k Meclis-i-Meb'ûsân'dan bahsedilirken anâsır meselesi sövle izah edilir : ' " «Hıristiyan meb'usların h e r b i r i s i mensub olduğu m i l l e t i n âmâl-ü-makaasıd m ı t e r v i c e b e z l - i m e s â i e d e r e k E r m e n i l e r E r m e n i s t a n h a k k ı n d a n u t u k l a r iradına v e R u m l a r T ı r h a l a v e s a i r e h a k k ı n d a t e r v î c - i m e r â m a t a s a d d î i l e dâhil-i M e c l i s ' d e v e V ü k e l â ü z e r i n d e âdetâ i c r â y - ı h ü k m - ü - n ü f û z e y l e m e ğ e c ü r ' e t etmiş i d i l e r » . G e n e a y n i m e n b f t d a A l m a n y a i m p a r a t o r u n a nişan g ö t ü r e n m ü ş i r A l i N i z a m î P a ş a ' y a m e ş h u r p r e n s B i s m a r c k ' m şu s ö z ü s ö y l e m i ş o l d u ğ u n d a n ' b a h s e d i l i r — S i z i y i e t t i n i z de p a r l â m e n t o y u b e r t a r a f e y l e d i n i z : Ç ü n k ü b i r d e v l e t , m i l l e t - i vâhideden mürekkeb olmadıkça onun parlâmentosunun fâidesinden ziyâde ma:

1878

•=

1295

OSMANLI

TARİHİ

311

H e r h a l d e i l k Meclis-i-Meb'ûsan dağılmayıp d e v a m etmiş olsaydı, Osmanlı i m ­ paratorluğu Y i r m i n c i asrı i d r â k etmeyip daha On-dokuzuncu asrın sonlarında inhilâl e d i p g i d e r d i : İ k i n c i m e ş r u t i y e t i n o n s e n e l i k kanlı v e h a z i n t a r i h i b u a c ı hakikatin en büyük delilidir, işte bütün b u n l a r d a n dolayı meseleyi yalnız S u l t a n H a m i d ' i n müstebitliği ile i z a h e d i v e r m e k doğru değildir: i k i n c i Abdulham i d ' i n m e ş r u t i y e t v e m i l l i y e t m e s e l e l e r i h a k k ı n d a k i f i k i r l e r i ı ç m y u k a r d a 18<6u_ 1293 v u k u â t ı içindeki «31 A ğ u s t o s » fıkralarının i k i n c i s i n e bakınız. İlk Meclıs-ıM e b ' û s a n y u k a r ı k i s e n e n i n 19 M a r t = 4 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n t a m 10 a y 25 g ü n f a a l i y e t t e b u l u n m u ş t u r . _ S u l t a n Hamıd meclisi dağıtmış o l m a k l a beraber, Kanun-ı-esasî'yi i l g a etmemiş, i k i n c i meşrutiyete k a d a r devlet s a l n a m e l e r i n i n b a ş ı n a h e r sene m u n t a z a m a n â d e t â b i r h â t ı r a g i b i d e r c e d ı l m ı ş v e b u s u r e t l e m e ş r u t î d e v l e t şekli itibarî o l a r a k g û y â m u h â f a z a edilmişse de t a t b i k edilmemiştir).

3 Mart =

28 Safer, Pazar:

Ayastefanos

«Mukaddimât-ı-Sulhiy-

ye» si. ( B u t a r i h t e n 32 g ü n e v v e l i m z â l a n a n E d i r n e m ü t a r e k e s i y l e «Esâsat-ı-Sulhiyye» i e i n y u k a r d a b u s e n e n i n «31 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . B u 32 g ü n içinde i s t a n b u l cok büyük b i r tehlike geçirmiş, R u s baş-kumandanı G r a n - d u k Nicolas O s m a n l ı p â y ı t a h t m a b i r f ı r k a a s k e r s o k a c a ğ ı n ı v e b u n u n üzerine i n g i l t e r e hü­ k ü m e t i de k e n d i m e n â f i m i h i m a y e için i s t a n b u l l i m a n ı n a b i r f i l o göndereceğim bildirmiş, S u l t a n H a m i d R u s çarı ve İngiltere kraliçesiyle t e l g r a f m u h a b e r e l e r i n ­ de b u l u n m u ş , R u s l a r i s t a n b u l ' a y a k l a ş ı r k e n y e d i zırhlıdan m ü r e k k e p Jbır i n g i l i z f i l o s u d a d o s t â n e b i r h a r e k e t l e Ç a n a k k a l e - b o ğ a z ı ' n d a n g e ç i p 14 Ş u b a t — 1 1 S a f e r persenbe günü M a r m a r a ' y a g i r e r e k A d a l a r civârma k a d a r geldikten sonra M u ­ d a n y a ' d a demirlemiş ve n i h a y e t b u i k i devlet arasındaki r e k a b e t i ustalıkla i s t i s ­ m a r e d e n S u l t a n H a m i d , R u s f ı r k a s ı n ı n şehre v e İngiliz f i l o s u n u n d a l i m a n a g i r ­ m e s i n i önlemiştir. Y a l m z İngiliz g e m i l e r i n i n Mudanya'yı üs ittihâz etmelerine m u k a b i l Gran-dük Nicolas da mütâreke mukavelesine mugayir olarak şimdi «Yeşilköy» dediğimiz «Ayastefanos „u karargâh ittihâz e t m i ş v e m e ş h u r «Muk a d d i m â t - ı - S u l h i y y e » işte o r a d a m ü z â k e r e v e i m z â edilmiştir. Osmanlı bas-murahhaslığma Hâriciyye n â z ı n Safvet Paşa ve i k i n c i murahhas­ lığına d a B e r i m büyük-elçisi S a ' d u l l a h B e y tâyin edilmiştir; Rus murahhasları d a m â h u t k o n t I g n a t i e w / î g n a t i e f i l e çarın m â b e y n c i l e r i n d e n N é l i d o w / N é l i d o f d u r . — 29 m a d d e d e n m ü r e k k e b o l a n A y a s t e f a n o s m u a h e d e s i n i n m ü z â k e r e s i e s n a ­ sında mühim b i r hâdise olmuş, R u s l a r Sultan Aziz devrindenberi Karadeniz'e h â k i m o l a n T ü r k d o n a n m a s ı n d a n altı zırhlının k e n d i l e r i n e t e r k i n i i s t e m i ş , B â b - ı Al£ b u k a y d i n k a l d ı r ı l m a s ı k a b i l o l m a z s a b i r p r o t e s t o ü e b i l m e c b u r i y y e k a b u l ü n e karar vermiş, f a k a t S u l t a n H a m i d b u kararı k a t ' i y y e n kabul etmiyerek Baş­ v e k i l A h m e d ' V e f i k P a ş a i l e d i ğ e r v ü k e l â y a şu m e ş h u r H a t t - ı - H ü m â y û n u g ö n ­ dermiştir : « B a ş - v e k i l P a ş a ' y a v e S a f v e t P a ş a ' y a v e şâir V ü k e l â y a k a s e m l e b e y â n e d e r i m ki Donanmây-ı-Hümâyûnumun elden çıkarılmasına k a t ' i y y e n r e ' y i m ve rızâm y o k d u r . H e r türlü f e d â k â r l ı ğ ı e d e r , f a k a t b u d o n a n m a m a d d e s i n i e s â s e n r e d d e y l e r i m v e e s b â b - ı m û c i b e s i n i dahî b e y â n a m u k t e d i r i m , i c â b ı hâlinde donanmayı g a i b e t m e m e k i ç ü n c â n ı m ı f e d â y a h â z ı r ı m . F î 5 Ş u b a t sene 93 = 27 Ş u b a t 1 8 7 8 » . A h m e d V e f i k Paşa Ayastefanos'a gidip b u Hatt-ı-Hümâyûnu Grand-dük N i c o l a s ' y a g ö s t e r e r e k d o n a n m a m e s e l e s i n d e n v a z g e ç i r m i ş v e h a t t â G r a n - d ü k b u hattı « T e b e r r ü k e n » n e z d i n d e h ı f z e t m e k i s t e m i ş s e de b i r k a ç g ü n s o n r a g e r i a l ı n m ı ş ı n Ahkâmı çok ağır olan Ayastefanos m u â h e d e s i n e « P r é l i m i n a i r e s de p a i x ı = M u k a d d i m â t - ı - S u l h i y y e » d e n i l m e s i , y â n i k a t ' î bi>: s u l h m u â h e d e s i sayılmaması, A v ­ r u p a d e v l e t l e r i n i n işe m ü d â h a l e e d e r e k t â d i l â t y a p t ı r a c a k l a r ı n d a n R u s y a ' n ı n e m i n olmasındandır. Hâriciyye n â z ı n Safvet P a ş a ' m n hıçkırıklarla ağlıyarak imzâla-

312

T O L O

I i

1878

=

1295

d r g ı D U ımıdhış m u a h e d e n i n en f e c î n u s u s i y y e t i B a l k a n l a r d a k i O s m a n h a r a z i s i n i ^ m r l e r m d e n ayrı ü ç p a r ç a y a b ö l m ü ş o l m a s ı n d a gösterilebilir. B u n u n sebebi K a r a d e n i z ' d e n A d a l a r - d e n i z i ' n e ve T r a k y a ' d a n Arnavutluğa k a d a r uzanan büyük « . B u l g a r i s t a n teşkil edilmiş o l m a s ı d ı r : O s m a n l ı h â k i m i y e t i altında b h p r S k şeklini a l a n b u b ü y ü k B u l g a r i s t a n ' a T u n a b o y l a r ı n d a n b a ş k a T r a k y a ' n m K ı r k K i n s e ^ K ı r k l a r e h ' n i de ihtivâ e d e n b i r k ı s m ı y l a bütün M a k e d o n y a d a i S edün ıştır Karadağ Sırbistan v e R u m a n y a b e y l i k l e r i b ü y ü l t ü l e r e k istiklâ H e r i d i k o l u n m u ş v e işte b u n d a n d o l a y ı T ü r k i y e ' n i n e l i n d e T r a k y a ' n ı n m ü t e b a k i kı s ı n ı l a n , S e l a n i k limanını d a ihtivâ e t m e k ü z e r e H a l k i d i k y a y a r ı m a d a " veRiayet u a h a g a r p t e Epır, T e s a l y a , A r n a v u t l u k v e m u h t a r i y e t l e i d a r e e d i l m e k o l a n T n a - H e r s e k h a v a l i s i kalmıştır: F a k a t a r a y a B u l g a r i s t a n arâz s i g r d £ uç parçanın b i r b i r i y l e i t t i s a l i y o k t u r ! M u a h e d e n i n en ağır şartlarından h w T n a r b t a z m i n a t ı n a âid o l a n 19 u n c u m a d d e d i r : B i r m i l y a r "dört ^ T m ü y o f r 2 v t r * » ? , ^ ^ ? t a z m i n â t m T ü r k i y e için t e ' d i d e h ^ S • T 7 ° f e s i n d e Ş i m a l î - D o b r u c a i l e Tuna a e K a s m a a k ı adaların v e A n a d o l u c e p h e s i n d e de B a t u m , K a r s A r d a h a n v e R â v t t e

a

0

Î

&

C

&

m

g

d

a

l

t

l

m

n

m

d

b

l

a

y

U

İ

l

M

B

a

l

b

U

k

a

m

Ü

d

n

n

i

n

R

U

S

y

a

y

a

t

A

a

6

r

s

k

h

T

U

r

k

f

t

c

r

k

l

a

r

l

m

a

t

n

Z

İ

İ

e

R

u

y

f

l

a

e

M

S

n

a

S

İ

a

b

r

t a

u

l

ihtilâlcinin h a y a t ı n a sığmıyan

mal

«Ayastefanos

^

olan ^

bu

müdhiş

^ebbusten

^

^

J

^

^

^maksadı, B

u

İkrini

" T k a b " \ — ğ i S n a T r e S ü İ T lüzum gördüğünS u l t a n H a m ı d ' e k a b u l e t a ı e m e c u g ı iç yıllarca nesriyâtta b u l u n ­ dan bahsedilir : «Yem-Osmanlılar» J — ^ ' ^ î S n İ ^ s a h a M â b e y n müşiri d u k t a n ve nihayet ^ ^ ^ ^ Z l^^^ t u h a f b i r tesadüf I L f S k ^ S ^ n i d ^ Y ı l d ı z ' d a n bölüklerle a s k e r ve tersâneden filik * l a r s e v k e t t i r e n S a i d P a ş a i d a r e etmiştir. H

n

l

e

U

t

a

e

Büyük

W

S d e T î f T T l ı ' " ™ ^ n c l ı r . M u a h e d e n i n 25 i n c i n İ d ¬ İ tî İ , . ? f r a f m d a n t a h l i y e s i n e âittir • O n u n " c i n k a t ı s u l h m u a h e d e s i n i n a k d i n d e n i t i b a r e n üç a y mühlet tâyin edilmişti" Av.s •tefanos m u k a d d i m â t - ı - s ü l h i y v e s i n i tâdil e d e n B e r l i n „a^ * . .? - — y " s e n e v u k u â t m m «13 T e m m u z l f ı k r a s m a b a k ı n ı z ^ ^ ^ " V

rettir-

dalaşma

313

TARİHÎ

n

Z " . . ' b a s m ı ş , buna mukabü f a l yekûnun r an b i r m i l y a r y u z m i l y o n r u b l e t e n z i l e d i l m i ş v e işte b u s u r e t l e b o r Ü y u z on m i l y o n r u b l e y e i n m i ş t i r : R u s b a ş - k u m a n d a n m m d i k t e ettirdiği b u a ^ î v e ' s S n b V y ' Uyanan Rus ordusunun istediği ° L d a a

OSMANLI

1295

u

d

e

m

U

a

h

e

d

6

S

a u m

t l r

A

1

a

e

ı-âtma g ö r e  l i Suâvi, S u l t a n M u r a d ' ı n k o l u n d a n t u t u p : » ^ ^ v . TrfPTidim srel b i z i M o s k o f l a r d a n halâs e t ! Beşiktaş muhafız. H a s a n Paşa

Z d ^ r f t e ^ r i dalan

e l i n d e k i sopayı

_ Suavı n m

s

a

nur v a k a d a

23 kışı o ı u p

xo K I Ş I ^

'

Hamid

Cumalık

üniformasını

İS Nİsan - 15 Bebi'ÜI-âhir. Perşenbe: Ahmed Vefik Pasa'nm azliyle Rusumat-emıni Mehmet Sâdık Pasa'nm «R îs-i Meclis-i Vükelâ = £ İ vekil» ünvâniyle sadâreti. e

lİf™ f» ' narak Sultan M

„ ' ^tanbul'daki Rumeli muhacirlerini k u ' L H a m i d ' i g û y â h a l ' e d e c e e i h w i r , n r i o ıv • , .f «mlaP a ş a ' m n b u i l k sadâreti Mf s e n e n l n İ T u b a İ 1,1 ^ ' v e r i l m i ş olmasıdır: ren 2 ay, 9 gün sürmüştür) ' ~ ' gününden i t i b a A

h

m

e

d

V

e

f

İ

k

P

a

Ş

a

m

n

n

C

*****

P

a

z

a

r

t

e

s

J

I

l

e

n

m

ı

.... J ° . »»nâda -l-ûlâ. Pazartesi, Ezânî saat 5 = Zevâîî 1> •».<• AFı Suavı vak'ası. M a y , S

•
=

1 8

milliyetçiliği

«Kâğıtçı-Hüseyn A ğ Cav/Çaylı

nmdan

köyüdür

tarihinin a > >

isminde

S^nsTvvetİ

en büyük

simalarından

h ^

^

tatlı b i l e n v e ö y l e b S l S n e e S ,

g â n e ihtilâlci o n d a n v a ^ r u h

ni™

AT

bir L m d i S l S S n S , o £

ibaretti"^^ÇıraîL^S

e

S

k

İ

f ^ T " ^ ' ^ . 1 ^

kuvvetinin m i s l i n e ^ r M ^ S

S

T

V

i

d

r

e

a

v

Ş

n

i

r

i

e

e

~

*

h

r

^ ' f ^ m

a - •

ı g ? ™ Î ^ T

m

i

n

'

7

nahiyesindeki

d

^

« ^

t

PÎU» t â v î n edilmiştir. - V a k ' a n m s o n a e r m e s i E z a n î s a a t 7 — Z e v a l i 2,24 « e a ı r . Îfsuâv m e f h u m u n ateş g i b i b i r m i l l i y e t şuûriyle a t ı l m ı ş o l d u ğ u bıı ç ı l g m c a ^ h a r İ e t S u l t a n H a m i d ' i n v e h m i n i büsbütün a l e v l e n d i r e n e n muhım v a k a sayılır).

«^rim ^

ca-

^

^~

^

2

Bt« m e ş h u r « v a k ' a » , Suâvinin S u l t a n H a m i d ' i hal'edip ' S,«tnn Mm-,rr, • , - h t a ç ı k a r m a k için C ı r a ğ a n s a r a y ı n a y a p t ı ğ ı kanlı bkr b a l T h a ^ e n * İ h a !

28 Mayıs = 26 Cumâda-l-ûlâ. Sah: Mehmet Sâdık Paşa'mn azliyle M e i s i-vSelâ'ya nıe'mur Mütercim-Küsdi Paşa'mn besinci ve sonuncu sadâreti. : r r

^

«

a

^

'

T

u

s

^

n

a

S

v

^ o t r ; ; s -

STSadâret nZ/en lu s e n e n i n 18 N i s a n = 1 5 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e gününden S b a r İ Î 1 ay, « g ü n d e n i b a r e t t i r ; b u d e ğ i ş i k l i k ü z e r i n e «Baş-vekil>> u n v a n ı k a l d ^ î m S v e Mütercfm P a ş a « S a d r - ı - a ' z a m » ünvâniyle iş b a ş m a g e ç m i ş t i r ) .

4 Haziran == 3 Cumâda-l-âhire, Salı: Rusya'ya karşı Türk-İngiliz ittifakı ve Kıbrıs muahedesi. i Y u k a r d a b u senenin «3 M a r t » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z «Ayastefanos m^addimât x sÎlhivves r mucibince teşkil edilecek büyük Bulgaristan'ın Adalar-deS S ^ n T S d e m Z h a k i k a t t i Rusya'nın A k d e n i z ' e çıkması d e m e k t i r : Dıger B a i k a n d e v l e t l e r i n i n R u s y a sâyesinde genişleyip Railerine da bütün Balkanları R u s nüfuzuna s o k a n b i r vazıyettir ve b u ^ ^ ^ * ^ beasî b u l u n a n v e b i l h a s s a B o s n a - H e r s e ğ ' e . g ö z d i k m i ş o l a n A v u s t u r y a y ı t e l a ş a d

r

I

s

U

314

K R O N O L O J İ

1878

. = 1295

düşürmüştür, işte b u n d a n dolayı L o n d r a ve V i y a n a hükümetlerinin tesebbüsiyle 1856 P a r i s m u a h e d e s i n d e i m z â l a r ı b u l u n a n d e v l e t l e r i n A y a s t e f a n o s mukaddimâtı y e r m e k a f i b i r s u l h m u â h e d e s i t a n z i m e t m e k üzere A l m a n y a h ü k ü m e t i n i n d a v e ­ tiyle B e r l i n ' d e b i r k o n g r e a k d e t m e l e r i n e k a r a r verilmiş ve b u k a r a r Bâb-ı-Ali'ye de t e b l i ğ o l u n m u ş t u r . Ayastefanos mukarrerâtını tâdil e t t i r e b i l m e k için B e r l i n kongresine fevkalâde bir e h e m m i y e t v e r e n v e b u h u s u s t a R u s y a ' y a k a r ş ı G a r p d e v l e t l e r i n d e n v e b i l h a s s a ingiltere'den istifâde e t m e k i s t i y e n Sultan Hamid'in b u sırada büvük bir siyası f a a l i y e t g ö s t e r d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . F ı r s a t t a n istifâde e t m e k i s t i y e n İ n g i l ­ t e r e ' n i n Kıbrıs m e s e l e s i n i o r t a y a a t m a s ı işte b u B e r l i n hazırlıkları e s n â s m d a d ı r • K ı b r ı s adasını Osmanlı h â k i m i y y e t i altında k a l m a k s a r t i y l e işgal e t m e k istiyen ingiltere, buna mukabil kongrede Ayastefanos mukârrerâtınm tâdilini der-uhde e t m i ş t i r : I s a n b u l ' d a y a p ı l a n g i z l i m ü z â k e r e l e r d e İngiliz elçisi R u m e l i cihetine a i t tâdılât h a k k ı n d a s ö z v e r m e k l e b e r a b e r , R u s y a ' n ı n t a z m i n â t a m u k a b i l elinde tuttuğu B a t u m , K a r s ve A r d a h a n sancaklarını iâde e t m i y e c e ğ i n d e n ve hattâ Ş a r k î - A n a d o l u ' n u n b a ş k a taraf l arı n a d a t e c â v ü z e d e c e ğ i n d e n b a h s e t m i ş v e ö y l e b i r i h t i m â l e k a r ş ı İngiltere'nin T ü r k i y e i l e t e d â f ü î b i r i t t i f a k a k d i n e ' h a z ı r o l ­ d u ğ u n u b i l d i r m i ş t i r : K ı b r ı s ' ı n işgali, z a h i r e n işte b ö y l e b i r i t t i f a k m u c i b i n c e İ n ­ g i l t e r e ' n i n R u s y a ' y a k a r ş ı e l i n d e bir ü s s ü l h a r e k e bulundurmak istemesindendrr H a k i k a t t e ise Şarkî-Akdeniz, Süveyş ve H i n t yollarının emniyeti b a k « n K ı b r ı s a d a s ı m n İngiltere n a z a r m d a k i f e v k a l â d e e h e m m i y e t i e n m ü h i m s e n e p t f r H a r ı ç ı y y e n â z ı n S a f v e t P a ş a bâzı i t i r a z l a r d a b u l u n m u ş s a d a , M a h m u d CeTâlüddS P a ş a ' m n « M i r ' â t - ı H a k i k a t » i „ e g ö r e İ n g i l t e r e s e f i r i n i n ' ş u şiddetli t e h d i S y l e ÎÎrşılaşınca d e r h a l i m z â y a m e c b u r o l m u ş t u r : E ğ e r D e v l e t - i - A l i y y e şu k a r a r a m u h a l e f e t e y l e r ise kongrede nıukarrerât-ı s u î h ı y y e y ı tâdile i n g i l i z m u r a h h a s l a r ı n ı n ç a l ı ş m a y a c a k l a r ı söyle dursun S i tere devleti donanması k u v v e t i y l e c e b r e n Kıbrıs'ı istilâ edeceği dahî b i I i n m e S S e f ı r m s a r a y d a d a böyle sözler s ö y l e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . B u v a z i y e t e g ö r e z a ¬ vallı K ı b r ı s , A y a s t e f a n o s m u k a d d i m â t m ı n tâdiline k u r b a n gitmiş d e m e k t i r i s t a n b u l ' d a T ü r k i y e n â m ı n a H â r i c i y y e n â z ı n S a f v e t P a ş a v e İngiltere n â m ı n a d a b u y u k - e l ç i H e n r y L a y a r d t a r a f ı n d a n i m z â l a n a n m u a h e d e i k i maddeliktir B l r i n c t m a d d e y e g o r e R u s y a B a t u m , K a r s v e A r d a h a n ' ı iâde e t m e d i k t e n b a ş k a A n a d o l u ' n u n d ı g e r k ı s ı m l a r ı n a d a t e c â v ü z ettiği t a k d i r d e i n g i l t e r e d e v l e t i T ü r k M ü d â ­ faasına s i l a h k u v v e t l e r i y l e yardım edecek ve b u n a m u k a b i l T ü r k i y e de S a r k v i l a y e t l e r i n d e ıslâhât y a p a c a ğ ı m i n g i l t e r e ' y e v a ' d e t t i k t e n başka Kıbrıs adasın! d a A n a d o l u m ü d â f a a s ı n a âit taahhütlerin ifâsını t e ' m i n i ç i n İngiliz i s g a i n e b ı r a k a ­ c a k t ı r . I k m c ı m a d d e t a s d i k n a m e l e r i n b i r a y içinde t e a t i s i n e a i t t i r S m S n m ' - y a ' y ı yalnız İ T

İT'Sr

1 S Î â h â t

İ S t 6 m e S İ

E

r

m

e

n

İ

m

e

S

e

İ

6

S

İ

n

d

e

R

maariften î r ^ S / ^ t ^ , S°™ * a d a v â r i d â t m m m a s a r i f t e n a r t a n f a z l a kısmı Türkiye'ye âid o l a c a k ve R u s y a K a r s vesair s a n c a k l a n T ü r k i y e ' y e iâde e t t i ğ i t a k d i r d e i n g i l t e r e de K ı b r ı s ' ı t a h l i y e edecekti ikinci s e l i m d e v r i n d e 1 sene, 2 a y , 17 g ü n s ü r e n K ı b r ı s f e t h i 1 5 n = 9 7 9 s e n e s i 15 E y l u l = 2 4 Rebî'ül-âhir C u m a r t e s i g ü n ü i k m â l edilmiş o l d u ğ u n a g ö r e bu ^ T u r k adası o t a r i h t e n işte b u m u a h e d e t a r i h i n e k a d a r t a m 3 0 6 sene 8 a y 1 9 g ü n İ

JS^^r*""^-

m

z

â

l

a

n

a

n

b

i

r

h a r b i n e k a d a r i n g i l i z işgaline r a ğ m e n hukukî m â h i y e t t e k ı m ı y y e t h a k k ı t a r h a m i y l e lâfzî v e i t i b a r î d i r ) . M u â h e d e

t a r i W n d e n

* 36 sene 1 9 1 4

^d a"h a 2 süren * - hâ E &

"

4 Haziran = 3 Cunıâda-1-âhire, Sah: Mütercİm-Rüşdi Pasa'nm azliyle Harıçıyye nâzın Mehmet Es'ad Safvet Paşa'mn sadâreti. ( A z l i n sebebi, Mütercim'in S e r - a s k e r Dâmad-Mahmud Paşa i l e i t t i f a k edin ve « a n d R e ş a d E f e n d i ' y i iclâsa k a r a r verdiği hakkında b i r t a k ı m h a b e İ e r v e r i i m t olmasıdır : Sadâret müddeti b u s e n e n i n 28 M a y y ı s c = 26 C u S S u T S î

1878

=

gününden faza

1295

OSMANLI

i t i b a r e n 7 gündür.

Halefi

315

TARİHİ Safvet

Paşa

Hâriciyye

nazırlığını

da

muhâ-

etmiştir).

13 Temmuz = 13 Receb, Cumartesi: Berlin-muâhedesinin imzâsı. (Ayastefanos «Mukaddimât-ı-Sulhiyye»sini tâdil eden b u meşhur muahedenin sebeb o l a n v a z i y e t için y u k a r d a k i « 4 H a z i r a n » fıkralarının birincisine bakîİz I l m a n y a , A v u s t u r y a , ingiltere, F r a n s a , i t a l y a ve R u s y a devletleri B e r Tn k o n g r e s m e B a ş v e k i l l e r i n i v e y a h u t H â r i c i y y e nazırlarını v e aynı zamanda B e r h n bÇük-elçilerini m e ' m u r e t t i k l e r i halde, Türkiye büyük b i r h a t a ışlıyerek h ı r i s ü y a n l ı ğ m d a n d o l a y ı h ü s n - i - t e ' s i r eder z a n n i y l e N â f i a nazırı A l e k s a n d r K a -

İİdmÎ

^f^^^JZ

r a S S ^ t M o d o r y W ile A l m a n le'v'i d T S S l e m e ş h u r M e h m e d A l i P a ş a ' y ı g ö n d e r m i ş v e B e r i m s e f i r i S a d u l l a h B e y i de b u n l a r S ^ a b e r murahhas tâyin etmiştir: H a l b u k i M a h m u d Celâluddm Paşa'mn M Î ' â S H a k i k a t i n d e söylediği g i b i K a r a t o d o r i ' n i n Hıristiyanlığı h o ş a gitme­ d i e n b a ş k a m ü h t e d i M e h m e d A l i ' n i n d ö n m e l i ğ i de « I ' t i b a r d a n s u k u t u n a » s e b e b 0 muştur' M e h m e d A l i ' n i n n e k a d a r sû'-i-te'sir ettiğini J o n q u i e r e de a n atır : B^rceselerde B i s m a r c k b u A l m a n dönmesini i s t i h f a f b i l e e t m i ş v e h a t t a b i r c e T s e d e t e r s l e y i p s u s t u r m u ş o l d u ğ u için M e h m e d A l i b i r ç o k c e l s e l e r e i ş t i r a k e a î n e m i s t i r . S e r h a l d e b u itibarsız a d a m l a r ı n y e r i n e S a d r - ı - a ' z a m v e H a r ı ç ı y y e S " Î f v e t P a ş a i l e bütün dünyanın hürmet v e t e b c i l ettiği P l e v n e müdafii . G a z i - O s m a n P a ş a m e r h u m u n gönderilmemiş olması afvedılmez b i r hatadır. A l m a n b a s - v e k i l i prens B i s m a r c k ' m riyâsetinde t o p l a n a n B e r l i n kongresi i l k iç­ t i m â i m 13 H a z i r a n = 1 2 C u m â d a - L â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü a k d e t m i ş o l d u ğ u n a gore, m u â h e d e n i n i m z â t a r i h i n e k a d a r 31 g ü n s ü r m ü ş v e b u m ü d d e t içinde yırını celse akdedilmiştir. 64 m a d d e d e n m ü r e k k e b o l a n B e r l i n m u a h e d e s i n i n b a ş l ı c a esasları s ö y l e sıralanabilir : 1 - A y a s t e f a n o s ' d a B u l g a r i s t a n ' a verilmiş o l a n M a k e d o n y a T ü r k i y e ' y e iâ<3e e d ü , a t U î P a s a ' n m yaptığı G i r i t nizâmnâmesi tarzında b i r idareye tabı t u ^ m İ m a k ^ L v l ^ i -^ n i z â m n â m e için y u k a r d a 1868 = 1 2 8 4 v u k u â t m ı n «4 K â n u n u s â n i » v e « 1 5 Ş u b a t » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . B u n u n a b e r a b e ı Bab-ı-Ahn i n t e k l i f ettiği esasları d e v l e t l e r v e d e v l e t l e r i n t e k l i f e t t i k l e r i şeraiti de B â b - ı Alî k a b u l e t m e d i ğ i , için M a k e d o n y a i d a r e s i h a k k ı n d a k i karar hiç b i r z a m a n t a t b i k edilmemiştir. . 2 - Ayastefanos'da k u r u l a n büyük B u l g a r i s t a n b u suretle küçültüldüken başka i k i kısma d a ayrılmıştır: B a l k a n l a n n şimalindeki asıl B u l g a r i s t a n T u r k ı y e y e t â b i v e h a r a ç g ü z a r b i r p r e n s l i k şekline s o k u l m u ş v e c e n u p k ı s m ı d a « R u m e l w S a r k î » i s m i y l e m ü m t a z b i r v i l â y e t hâline g e t i r i l m i ş t i r ; b u v i l a y e t i n v a l i s i H ı r i s ­ t i y a n o l a c a k v e idare esasları d a b e y n e l m i l e l b i r k o m i s y o n tarafından t a n z i m y e t e d v i n e d i l e c e k t i r : B u i k i Bulgaristan'ın birleşmesi i ç m a ş a ğ ı d a 1 8 8 5 , - 1302 v u ­ kuâtmın «18 Eylül» fıkrasına bakınız; m

i

f a k

3 _ İste b u suretle A y a s t e f a n o s muahedesinin üç ayrı parçaya bölmüş olduğu R u m e l i ' y i B e r l i n muâhedesi t e k r a r birleştirmiş d e m e k t i r : Türkiye'nin en m u h u n k a z a n c ı işte b u d u r ; 4 _ B o s n a - H e r s e k vilâyetinin Osmanlı « H â k i m i y y e t - i âliye»si altında b e r a b e r A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n işgal v e i d a r e s i n e t e v d i i k a r a r l a ş m ı ş t ı r : tık b u vilâyet elden gitmiş d e m e k t i r ;

kalmakla Tabii ar­

5 _ R u m a n y a , Sırbistan v e K a r a d a ğ b e y l i k l e r i n i n istiklâlleri t a s d i k edilmiş v e b u n l a r d a n S ı r b i s t a n ' a N i ş havâlisi v e K a r a d a ğ ' a d a A n t i v a r i ı = B a r k a s a b a s ı v e ­ rilmişse d e b u k ü ç ü k i s l â v beyliğinin a r a z i s i A y a s t e f a n o s m u a h e d e s m d e k ı hudu­ d u n a nisbetle üçte bire inmiştir; 6 - R u s y a ' n ı n B a l k a n l a r d a aldığı y e r B e s a r a b y a ' d a n ibarettir: Buna mukabil A n a d o l u ' d a B a t u m , K a r s v e A r d a h a n s a n c a k l a r ı n ı m u h â f a z a edebilmışse de B a y e z i d s a n c a ğ ı n ı T ü r k i y e ' y e iâde m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş v e s e r b e s t l i m a n o l m a s ı takarrür eden B a t u m ' u n d a tahkimâtı yıkılmasına k a r a r verilmiştir;

316

KRONOLOJİ

7 — Van'ın mistir;

şarkında

ve

hudut

boyundaki

1879

Kotur/Khotur

kazâmız -

iran'a -ı

•= 1,296 te-kedil '"

l c

8 -

Yunanistan bırakılmış

ftkrasma

lehine ve

ve

tashih-i hudud

lüzumunda

icrası

i k i devletin

«Düvel-i-Muazzama»mn

h l t m ^ ^

^

a

9

a

g

l

d

a

1

8

8

1

!

=

1

2

9

müzâkere

tavassutu 8

v

u

k

u

â

t

l

m

ve

itilâ­

kararlaşmıştır • n

«

2

Temmuz»

B e r l i n m u a h e d e s i T ü r k h â k i n ı i y y e t i n d e k i B a l k a n b e y l i k l e r i n i n istiklâline, y e n i b i * B a l k a n beyliğinin teşekkülüne ve A n a d o l u i l e R u m e l i ' d e b i r çok y e r l e r i n elden çıkmasına sebeb o l m a k l a beraber, A y a s t e f a n o s mukaddimât-ı-sulhiyyesine nisbetle T ü r k i y e n m l e h i n e v e R u s y a ' n ı n a l e y h i n e d i r . E n m ü h i m lıususiyyeti R u m e l i bir­ liğim iade etmesinde gösterilebilir. _ K a r a d a ğ , B o s n a - H e r s e k , Sırbistan v e R u m a n y a g i b i y e r l e r i n ne k a d a r zamandır devletin başına m u a z z a m birer belâ k e ­ s i l i p a r t ı k elde t u t u l a m ı y a c a k h â l e g e l m i ş o l d u k l a r ı d a u n u t u l m a m a l ı d ı r )

4 Kânunuevvel = 9 Zülhicce, Çarşanba: Safvet Paşa'nm azliyle Mâli­ ye Komisyonu reisi Ayandan Tunuslu-Hayrüddin Paşa'nm sadâreti. kmdf

« İ ^ 9 l a r m m kendisini hal'edecekleri hak- ^ T J l j e t müddeti b u senenin 4 H a Tunuf l , ?! - - t ^nünden i t i b a r e n 6 aydır. _ A s l e n A b a z a olan ve T u n u s beyliğinde muhım h i z m e t l e r d e bulunduktan sonra istanbul'a gelen H a y r u d d m P a ş a ' n m henüz i y i T ü r k ç e öğrenmeden Sadr-ı-a'zam olduğundan bahse-

^ft-Tn C

a

f

V

6

P

a

?

a

U

V

U

a d a

1

a h

r e

6

S

a

e

n

k

a

M

r

b

İ

n

e

a

u

r

n

r

a

k

a

M

i

r

:

S

â

â

a

r

h

1879 =

1296

«i sn ?i*?™? , "T ' ' Tunuslu-Hayrüddin Paşa'nm ariivle Sıcıll-j-Ahval komisyonu reisi Ayandan Ahmed Arifi Paşa'nm «Bas-Vekil» unvamyle sadareti. 2

1

9

112

Ş a

b a n

S a , ! :

1

(Azlin

sebebi

bâzı

mâruzâtının l

e

e

S

S

r

kabul a

y

l

a

i

edilmemesi

h

t

i

l

a

f

ve

bilhassa

vükelâ

a

salâhivyet

317

TARİHİ

1880 =

1297

18 Mayıs = 8 Cumâda-l-âhire, Salı: Zıyâ Paşa'nın ölümü. (Tanzimât 1241

=

edebiyatımn

demektir rüğü

en

mühim

şahsiyyeüerinden

olan

Abdulhami^

Zıya

Paşa

1825 -.-.826 t a r i h i n d e d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g o r e 54-55 yaşlar m L . o m . u ş Kendisi

istanbul'da

kâtiplerinden

basmadan

evvel

vazmıya

l^-âro şartı

-Koca-Resid masındsn

doğmuşsa

Perdüddin

Sadâret

başladığı

sâirliğin

için

sayan

tuhaf

Paşa'nm itibaren

lûtfiyle

zihniyetle

Sultan

padişahın

gözüne

girmiye

Erzurumludur-

olan

Zıyâ

girmiş, o n

düşüp

Mecid

değiştirip

ve

Paşa

beş

kalkmıya

Bâb-ı-AIÎ'deki

derbeder geçirmiş

tarz-ı-hayatmı

de i s t e o z a m a n d a n

babası

oğlu

kalemine

şâirleriyle

bir

"âlemlerinde

da

Efendi'nin

Mektûbî

devrin

Senmiye

yaşmoan başımı,,

intizâma

ı ibaren devi m

kaleminin

Mâbeyn alışmış

olduğundan

^

; ;

,p

kuvvetim

kâtipliğine ve h a t t a

bcg.uo.

ksyrıl-

Fransızca

i t i b a r e n başlamıştır. B i l h a s s a S u l t a n Azız

muvaffak

güm­

yirmisin,

«^ez...-.--.

me murıyyet

nihayet

devrinde

Galata

cana

devrinde

bahsedilir.

Son d e r e c e harîs o l d u ğ u için, h ı r s - ı - c â h m ı t a t m i n e t m i y e n A l î P a ş a ' y a düşman kesilip b i r takım tezyirâta k a l k ı ş m a s ı işte o zamandan başlamış nihayet Z a b y e m ü s t e ş a r l ı ğ ı i l e s a r a y d a n atılmış, b i r a z s o n r a Atina sefirliğine tayın e d t n l s e de h a r e k e t i n d e n evvel Kıbrıs mutasarrıflığına nakledilmişle ondan sonra ' da Bosna-Hersek müfettişliğinde, Meclis-i-Vâlâ âzâhğmda, Daavı nazırlı6-mda Beylikçilikte, Maârif müsteşarlığında, Amasya ve Cânık-Samsun muta­ s a r r ı f l ı ğ ı n d a v e n i h a y e t S u l t a n H a m i d ' i n c ü l u s u n d a n i i b a r e n de v e z a r e t paye­ mle Suriye t Şam, K o n y a v e A d a n a v a l i l i k l e r i n d e b u l u n m u ş ve işte b u son valiliğinde i k e n A d a n a ' d a ö l m ü ş t ü r . B u mühim v a z i f e l e r i n hiç b i r i k e n d i s i n i t a t m i n edememiştir. Meşrutiyetçiliği. teceddütçülüğü, Mısırlı-Fâzıl P a ş a ' n m dâvetiyle kaçtığı Avrupa'dakı Yem-Osmanlılığı h e p i s t e bu t a t m i n edilmemiş hırs-ı-câhm muhtelif tuğyanlarıyla isyanları demektir ve bilhassa A v r u p a ' d a bir hayli Jön-Türklük ettikten sonra Sultan A z i z ' e k a s i d e l e r v a z a r a k m u t l a k ı y y e t e s a d â k a t v e u b û d i y y e t i n i a r z e t m e s ı işte b u n ­ d a n d ı r - 1 8 6 7 = 1 2 8 3 v u k u a t ı n ı n «24 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . E n g ü z e l e s e r l e r i n d e n o l a n « Z a f e r - n â m e » n i n y e g â n e ç i r k i n t a r a f ı Âlî p a ş a g i b i O s m a n l ı t a r i h i n i n e n b ü ­ yük v e z i r l e r i n d e n birine i f t i r a l a r ve hattâ küfürler s a v u r m a k ı ç m yazılmış o l m a ­ sında gösterilebilir. H e m e n h e r b e y t i b i r d a r b ı - ı - m e s e l hâline g e l m i ş o ı a n « T e r k i b i ­ b e n d i n d e şeklen R u h î - i - B a ğ d a d î ' y i t a k l i d e t m i ş o l m a k l a b e r a b e r f e v k a l a d e mu­ v a f f a k olduğu muhakkaktır).

I m ^ r T f l T , T f e s i d i r : Sadâret müddeti S ı ı k ı f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 7 a y , 26 g ü n d ü r . Ş a h s i y y e t i i ç i n «Vezir-i-a'zaLa^ c e d v e l i n d e 254 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) . « vezu ı a zamlaı» e

OSMANLI

1297

l B U

8 - 6 1 inci madde mucibince Şarkî-Anadolu'nun E r m e n i l e r l e meskûn vilâyetle­ r i n d e b i r a n e v v e l y a p ı l a c a k ıslâhatın t a t b i k edildikçe d e v l e t l e r e t e b l i ğ i kararlaşmışsa da, B e r l i n m u a h e d e s i n i n b i r çok m a d d e l e r i g i b i b u münâsebetsiz madde de h ü k ü m s ü z k a l m ı ş t ı r ;

fına

1880 =

y

9 Haziran = 1 Keceb, Çarşanba: Said Paşa'nm azliyle Ticaret ve Ziraat nâzın Cenâuî-zâde Mehmet Kadri Paşa'nm «Baş-vekil» ünvâniyle

»*nJt?

^f.

r i n İ e

Seti.

n

a

!,

Z

m

v e I K

u

= ? ZSHka'de, Cumartesi: Ahmed Arifi Paşa'nm ^ ' m » «Baş-veîdî» ünvâniyle ilk saç

Ü

k

S

a

M

P a

sadâreti. (Said diği

Paşa'nm bir

Teşrinievveli ( A z l i n sebebi S u l t a n A z i z devri Sadr-ı-a'zamlarından M a h m u d N e d i m Paşa'nın D a h ı l ı y y e n e z a r e t i n e tâyinini m ü n â s i p bulmamasıdır Sadâret müddeti yullrZ f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 2 a y , 20 g ü n d ü r ; g ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf i ç i n « V e z K S z a m l a r » c e d v e l i n d e 255 n u m a r a y a b a k ı n ı z . _ H a l k arasında <<Sâpur/ ,âkab , e :

y

B^tTr\TrT

d&

?eU vardırî

S P

a a

İ Ş

Ö a

P

'

y

a

a

Ş

' « i l e d i r : a

y

a

K

Ü

S

Ü

» KÜ ük-Said

k

d

S

e

n

İ

l

m

e

s

i

Hâbe yn müÎrf Paşa'nm^dokuz sadâP

Kadri

kendi

arîzanm

Paşa

izanına

sû-i-tefsir

Zülka'de

Şark

ve

göre

Cumartesi

garp

azim

edilmesidir:

sebebi, Sadâret

gününden

kültürlerinin

Islâhat

itibaren

kuvveti

meselesi

müddeti ve

7

hakkında

yukarıki ay,

ahlâkının

20

ver­

senenin

gündür. temizlığıyle

18

Halefi ma­

ruf»™?).

12 Eylül = 7 Şevval, Pazar: Kadri Paşa'nın azliyle Said Paşa'nm «Bas-vekil» ünvâniyle ikinci sadâreti. (Azlinin

sebebi

ıslâhat

işlerinde

sarayla

anlaşamamasıdır

rıki f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 3 a y , 3 g ü n d ü r ) .

:

Sadâret

müddeti

yuka­

318

KRONOLOJİ

1881 = 1298

1881 =

1881 = 1298

v e t ^ i ^ f " n , ^ »ahalll kuv­ vetler ehnde ve Osmanlı hâkimiyyetinde b i r e r askerî c u m h u r i y e t seklini almış­ k e n n i h a y e t bazı sülâleler e l i n d e k a l a n v e « M a ğ r ı b - o c a k l a r ı » d e n i l e n T u n u s ct A B L S ^ ^ z â y i r ' i n F r a n s ı z l a r t a r a f ı n d a n işgali' i ç m 1830 1246 v u k u a t ı n ı n „ 5 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k m ı z . _ 1870 h a r b i n d e A l m a m y a d a n y e d i ğ i şiddetli d a r b e d e n dolayı b i r m ü d d e t s i n i p k e n d i n i topaı l a m ı y a 2

S-L/

i

y

e

t

9

6

" T'"

^

k

e

â

l

e

t

ut\ r

İ

l

e

r

d

i

a

n

r

d

e

e

e

d

Ü

d

İ

k

t

e

n

S

0

M

a

U

Z

U

n

2

a

m

a

n

n

F r a y d e n h ^ I l ı y a r a k , m'üstemlekec h f s ^ s e t i n d " b e y l i ğ i m i l k h e d e f ittihâz e t m i ş t i r : B u s ı r a d a bâzı T u n u s k a b i l e l e r i n i n C e

Tunut

Tunus

C

a

n

I

a

n

r

TmlT- Tr ~/Tl UZU

e'tıms

n

d

a

Ü

Ş

k

ü

n

ö

F

r

a

n

s

ı

z

I

a

r

i ç i n

^^

^ S T t e S ı

e t m i ş 24 N i s a n _ 24 C u m a d a - l - u l â P a z a r g ü n ü C e z a y i r ' d e n h a r e k e t e d e n 23 b i n kişilik b i r k u v v e t eyâlet a r a z i s i n i n b ü y ü k b i r k ı s m ı n ı işgal e d e r e k T u n u s sehrİ bin k t i l i f l i r t u v T e f d e A T » ' - ^ m i l e r l e sevkedüen 8 • ™? V , * P " B e n z a r t d e d i k l e r i B i z e r t a limanına çıkarıl­ mış T u n u s ' u n i r s i v a l i s i M e h m e t Sâdık Paşa Bâb-ı-Alî'den t e l g r a f l a istimdâd etmiş u z u n müzâkerelerle v a k i t geçirildikten s o n r a T u n u s m e s e S e F r a n s a n ı » r a k i b i o l a n İtalya'nın d a h a r e k e t e g e ç m e s i n e v e b u s u r e t l e m e s e l e n f n b nelmıle b i r m â h i y y e t a l m a s ı n a v e s i l e teşkil e t m e k ü m i d i y l e G i r i t s u î a r m d a b u " t^Sâlk PasT\ " t ^ T u n u s sâhülerine v a r i d i evvel vah Sadık Paşa h i m a y e muâhedesini i m z â y a m e c b u r o l d u ğ u için T ü r k filosu S u d a limanına avdet mecburiyetinde kalmıştır! _ İ m z â edildiği yerden dcîavt « B a r d o / K a s r - S a i d muâhedesi» d e n i l e n b u haksızlık vesikası mucibince Fransa f

S

d

a

S

İ

A

T

r

a

I

a

o

u

l

o

d

n

e

Z

l

r

W

l

S

1

Ç

l

k

a

r

l

l

m

a

d

v

a

Î^T\ T T y™™ h a k kazanmış ve B â b - ı l l î de D e v l e t l e r - h u k u k u n a m u g a y i r olan b u emr-i-vâkıı hiç b i r z a m a n k a b u l etmediS için T u n u s ' u d â i m â T ü r k eyâleti v e T u n u s l u l a r ı d a Osmanlı t e b a a s ı s a y ı m h r B a r b a r o s Hayrüddin ve Kılıc-Ali Paşalar devrinde Tunus Osmanlı-TürMer t ^ rafından üç d e f a fethedilmiştir.- 1 5 7 4 = 9 8 2 v u k u â t ı m n „ 1 * M = , „ I , , nız «îon v o t a f î - F « , ' • -V, vuKuatmın « 1 5 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a k ı ­ nız S o n v e k a t ı f e t h i o s e n e n i n 13 E y l ü l ı = 2 6 C u m â d a - I - û l â P a z a r t e s i g ü n ü i k m â l e d . h m s o m a k i t i b a r i y l e , 1582 t a k v i m ıslâhatından m ü t e v e l l i t o n g S ü f f a r k d a h e s a b e d i l m e k şartiyle T u n u s eyâleti t a m 306 sene, 7 a y , 19 g ü n T ü r k h â S m i v v e t m d e k a m ı ş d e m e k t i r : B i r i n c i v e i k i n c i f e t i h l e r i n d e c e m ' a n 3 sene 4 a y 2 4 İ u n S

b

e

y

l

İ

&

İ

n

i

n

İ Ş g a l İ y l e

Mm&

0

İ S L c s e n ? S m r f ? ? F ^ ^ «dildi* ' ^ İ r S üzerinde 310 sene, 13 g u n l u k b i r tarihî h a k k ı m ı z o l d u ğ u anlaşılır Cezâvîr'ir, » - M a y , 8 g ü n sonra T u n u s ' u n d a elden ç ı k ^ â s ürerine / s k i 5

0

s e n e

n & ^ 1251 T , denberı , % 3 0r s e n e d i r alelâde v i l â y e t şeklini ^ " aSl m ıSş t ı rS) . m ı ş ^ v e' o Sd a f 1835 h

k

i

y

y

e

t

İ

n

d

e

a

r

319

TARİHİ

27 Haziran = 29 Receb, Pazartesi: Yıldız mahkemesinin ilk celsesi.

12 Mayıs = 12 Cunıâda-I-âhire, Perşenbe: Tunus beyliğinin Fransa himayesine girmesi. V

OSMANLI

1298

Ü

k

y

a

!

n

i

Z

kal­

(

Bu

fevkalâde

mahkeme

Sultan Aziz'in

miştir- v a k ' a d a n 5 sene ^ k l ^ r ^ U

gibi'gösWirse

vukuundan

yıllarca

sonra

lan

İzfz'in

katli

zuu

teşkil ettiği sırada  m e d ç i l i k t e

lan

«Mir'ât-ı

Abd-ül-Aziz'in Pasa'mn rında

Hakikat» katledilmiş

söylediğine

de d o ğ r u

mahkemeye

hakkındaki

İzmir'den

lüzum

etmiş

teşkil

Bütün

mütemâdi

Mahmud

olduğu

hakkmda

Aziz

Celâlüddin b i r arîza

p e r m d e

vapurunda

âilesinin

de

vardıı. S u l

b i r dedikodu

yapılmış

dâvâcı

etmesi olan

mev­

Naf.ana,..ı

Bey/Paşa'nm

taadım

edil­

umumiyetle

ckinya

b u l u n a n ve sonraları M a l i y e ve

müellifi

Sultan

için

görülmesi

bir çok v a k a l a r

şâyialar h a l k arasında

g e t i r i l i r k e n «istanbul» göre

muhâkeme

değildir:

intikal

" T a h k i k a t h e y ' e t i teşkiliyle n e t i c e l e n m i ş mahkeme

kaatillerini

23 g ü n s o n r a m u h a k e m e y e

pafcşan* ve

Mıa,,.,

ilk isticvapla­

vazıyetine

v e işte b u i l k t a h k i k a t üzerine

geçmesi b u böyle

bir

kurulmuştur.

M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m iddiâsı, S u l t a n A z i z P,km k e n d i o&lu Münir B e y / P a ş a i l e e v l e n m i ş o l a n saraylı P e r v m Belek m S n S L t S a d a y a n ı r . İ s t e b u n d a n dolayı v a k ' a n m v u k u u n d a n b e ş sene s o n r a m a ^ e r S L a S e hiç b i r fevkalâdelik y o k t u r . F a k a t b u n a m u k a b i l m u h a k e ­ m e m i A d l i y e b i n â s m d a v e k a n u n e n salâhiyetdar b i r c i n a y e t m a h k e m e s i n d e y a m i r ı r S ı z S r M a l t a köşküyle k a r a k o l u yanında k u r u l a n b i r ç a d ı r d a . y » m ması ve hattâ bâzı maznunların s a r a y d a m e v k u f tutulması ç o k çakındır. V e n ^ ne L p İ a n S u l t a n H a m i d b u s u r e t l e b ü y ü k b i r h a t â işlemiş v e b i l h a s s a ı ş e S ^ S s S S S v e çirkin z a v â h i r d e n dolayı A v r u p a m a t b u â t ı n d a şiddetli t e n k i t ¬ lere uğramıştır. y

L

Y ı l d ı z m a h k e m e s i riyâsetine İstinaf m a h k e m e s i r e i s - i - e v v e l i Sürurî, i k i n c i r e i s S Î ı e a ^ n f r a h k e m e n i n reis-i-sânisi Hristoforidi Efendiler, Müdda-ı-umumılıge S f B e ^ v e â z İ h k l a r a d a i s t i k a m e t v e a d a l e t i y l e mâruf A l m a n muhtedısı E m i n , T e v f i k v e H ü s e y n B e y l e r l e T a k a v u r E f e n d i t â y i n edilmiştir. B e s i n c i M u r a d ' l a anası S e v k - e f z â V â l i d e - S u l t a n , A b d - ü l - A z i z devri saraylılarmi T A r z ^ - n i v â z K a l f a , e s k i S a d r - ı - a ' z a m l a r d a n Mütercim-Rüşdi v e M ı d h a t , e s k i Tonhİne müsTri v e S e r - a s k e r Dâmad-Mahmud Celâlüddin v e S u l t a n Muradın S l e v n mvTshi v e eniştesi D â m a d - N u r i P a ş a l a r l a S u l t a n A z i z ' m mabeyncıleınndeıı F a h r i Seyyi'd Nâmık-Paşa-zâde A l i , M i r a l a y i z z e t v e Binbaşı Necıb B e y l e r , P e h İvanMustlâ Cezâyirli-Mustafa v e Boyabadlı Hacı-Mehmed A ğ a l a r d a m a z n u n v S e t o d e t o ' . B u 15 m a z n u n d a n S u l t a n M u r a d ' l a vâlidesi m a h k e m e y e geteılmeI t S k a d m olduğu için afvedilip mahkemeye çağırılmamış ve Mağnısada ^Lf ZulTuüLlirnİmi P ^ a d a h a s t a o l d u ğ u için İ z m i r ' d e i s t i c v â b ı y l e î k t i f â edilmiştir. YUd mahkemesinde maznunların en meşhuru o l a n M i d h at i ç i n 1872 ! = 1289 v u k u â t ı m n «30/31 T e m m u z » f ı k r a s ı n a v e b u i l k ^ " h a k e m e g u d î n d e n i sene 4 a y , 20 g ü n e v v e l h u d u t h â r i c i n e ç ı k a r ı l m a s ı ı ç m de 1877 - 1294 v u k u a L m T ö şubat f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . H i ç b i r sıfatı olmadığıJ£*^»g£ v e b i l h a s s a L o n d r a ' d a b i r t a k ı m siyasî t e m a s l a r d a ? ^ ^ J * ^ hoşa o-ıtmediği v e b i r t a r a f t a n d a i n g i l t e r e h ü k ü m e t i ş e f a a t t e b u l u n d u ğ u ı ç m n S U J M i d n a t P a ş a 1 s e n e , 7 a y , 21 g ü n h u d u t hâricinde kaldıktan S £ â i £ S t e G i r i t ' d e o t u r m a k ü z e r e 1878 = 1295 s e n e s i m a r t e s i g ü n ü H a n y a l i m a n ı n a g e l m i ş , 2 a y 10 g u n ^ ^ J ^ İ J J S S r z ü l h i c c e Salı g ü n ü S u r i y e v e n i h a y e t 1 8 8 0 — 1 2 9 7 s e n e s i 4 Agusuos, S a ^ C a r s a n b r g ü n ü de i z m i r v a l i l i k l e r i n e tâyin e d i l m i ş t i r : Y ı l d ı z ' d a m u h a k e m e £ i £ L ^ z e r : i s ? a n b u l » v a p u r u y l a i z m i r ' d e n g e t i r i l m i ş o l m a s ı işte b u n d a n dola¬ yıdır. i s t a n b u l ' d a n gönderilen Hünkâr-yâveri Hüsnü Bey'le İzmir fırka p a n d a m H i l m i P a ş a ' n m v a l i y i t e v k i f e t m e k ü z e r e a s k e r î t e d b i r l e r ittihazı b u 1881 — 1298 I Z

2 Temmuz = 4 Şa'ban. Cumartesi : Tesalya Yunanistan'a terki.

ile- Narda

ka^n-n

b

( Y u k a r d a 1878 = 1295 v u k u a t ı n ı n « 1 3 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z B e r l i n m u a h e d e s i n i n 24 ü n c ü m a d d e s i mucibince Y u n a n i s t a n lehine yapılfcak tashih i tv aasls umt ' h ak k kk ım a ha na z a k e r e 24 M a y ı s c e l e n m ı ş v e işte i m d e b u g ^ n de 1

m aîl ıi kf oTl a n ^D u vTe l - i ^ ^ m - m u a' z^z a m a n m « i"s t»a n^ b u l elçileriyle y a^p ı l a n^ m üZ ı = 24 C u m â d a - i - â h ı r e Salı g ü n ü 19 m a d d e l i k b i r m u â h e d y i n T t î b u m u a h e d e n i n 18 i n c i m a d d e s i m u c i b i n c e v e a y n ı e s î s l l r d î h " Y u n a n e l g i s i y l e 18 m a d d e l i k b i r m u â h e d e

tnJSZ^^J^

Î f Y7na nlSr B ? T = ^ ^ ^ ^ u u r t a n ^ İ S İ S v e Y u n a n l ı l a r B e r i m k o n g r e s i n i n 13 üncü p r o t o k o l ü n e istinâden t e k m i l E p i r ' i y a ­ n ı Y a n y a v i l a y e t i n i de i s t e d i k l e r i h a l d e orası g ü ç l ü k l e k u r t a r ı l m ı ş t ı r ) . ' a

r

M

p

v

v

p

î

1

5

Ş

u

1

320

K R O N O L O J İ

1881

senesi 16/17 M a y ı s t = 1 6 / 1 7 Cumâda-l-âhire Pazartesi/Salı gecesine müsadiftir : E v i n d e u y u r k e n polis h a f i y y e l e r i tarafından ikaz edilen M i d h a t Paşa derhal g i y i n i p a r k a kapıdan çıkarak b i r kirâ arabasıyla F r e n k mahallesine gidip çok çirkin b i r h a r e k e t t e b u l u n a r a k ecnebi mümessilliklerinin e n yakını o l a n Fransız konsoloshanesine i l t i c a etmiştir! Osmanlı t a r i h i n d e b i r yabancı devlet kapısına s ı ğ m a n i l k s a d r - ı - a ' z a m , M i d h a t P a ş a ' d ı r . H e r işinde s a r a y a k a r ş ı m i l l e t e istinâd ettiğinden b a h s e d i p millî k a h r a m a n rolü o y n a y a n b i r devlet-adamı, mâsumiyyetinden e m i n olmasına rağmen zulüm göreceğini bilse bile ecnebi kapısına i l ­ t i c a e t m e m e k e n tabiî v a z i f e s i d i r . B u h a r e k e t i n i n n e k a d a r ç i r k i n o l d u ğ u n u Y ı l d ı z ' d a k i istintakında b i z z a t k e n d i s i ş ö y l e i t i r a f etmiştir.«Fransız konsoloshanesine gitmekliğim, t a r i h - i ömrümün bir lekesid>> k i y a l n ı z b a n a değil, e v l â d - u - a ' k a a b ı m a dahî k a l a c a k b i r s e y n - ü - â r o l d u ğ u n u i ' t i r â f e d e r i m : B u n u n l a b e r a b e r şurasını dahî n a s a f e t ve m e ' r h a m e t - i veliyy-i-ni'mete h a v â l e e d e r i m k i h a y v a n b i l e o l s a k e n d ü n ü n itlâf o l u n a c a ğ ı n ı anladığı g i b i b u l u n ­ duğu m a h a l d e n k a ç m a ğ a m e c b u r o l u r » ! M e ' m u r i y y e t i n d e n a z l i b i l e m i l l e t i n g a l e y a n ı n a sebeb o l a c a ğ ı n d a n v e h a t t â «ceb­ r e n » m a k a m ı n a o t u r t u l a c a ğ ı n d a n b a h s e d e c e k k a d a r h a l k a istinâd ettiğinden e m i n o l a n b i r a d a m nasıl k o r k a b i l i r ? D a h a e v v e l c e b â z ı dostları k e n d i s i n e A v r u p a ' y a k a ç m a s ı n ı t e k l i f e t m i ş l e r s e de, M i d h a t P a ş a m â s u m i y y e t i n d e n şüphe ettirmemek ıçm kaçmadığını söylemiştir: A v r u p a ' y a kaçmayı bile mâsumiyyetle telif edemıyen paşanın o n d a n b i n beter olan ilticâyı nasıl o l u p d a t e c v i z edebildiğine h a y r e t e t m e m e k k a b i l değildir. Millî k a h r a m a n l a r , i d e a l y o l u n d a canlarım hiçe s a y a n adamlardır. M i d h a t paşa'mn A d l i y e nâzın Cevdet Paşa ile muhâbere ederek kendi a r z u s u y l a k o n s o l o s h a n e d e n ç ı k ı p h ü k ü m e t e t e s l i m o l d u ğ u h a k k ı n d a k i r i v a y e t de b i r e f s â n e ­ den başka b i r şey değildir F r a n s a Hâriciyye nâzımım emriyle istanbul'daki F r a n s ı z b ü y ü k - e l ç i s i C h . T i s s o t 18 M a y ı s t = 18 C u m â d a - l - â h i r e Ç a r s a n b a g ü n ü İ z ­ m i r konsolosu P e l i s i e r ' y e t e l g r a f l a e m i r vererek M i d h a t P a s a ' m n "konsoloshanede « U n e h e u r e de p l u s = D a h a b i r s a a t » bile kalmamasını tebliğ etmiş v e iste b u n u n üzerine konsolosun «Vesâyây-ı musırrânesi„nden dolayı pasa 'hükümete t e s l i m o l m a k m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş , yâni konsoloshaneden çıkmamış, çıkarıl­ mıştır. ' ' ' :

19 M a y ı s = 1 9 C u m â d a - l - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü F r a n s ı z l a r d a n t e s l i m alınıp kışlaya götürülen M i d h a t Paşa, o akşam «istanbul» v a p u r u n a n a k l e d i l i p k e n d i s i n i a l m a k üzere o v a p u r l a gelmiş o l a n A d l i y e nâzırı C e v d e t P a ş a ' y a t e s l i m edilmiştir i z ­ m i r ' d e k i âilesinin i n g i l i z k o n s o l o s h a n e s i n e «müsâfir» olması iste b u n u n ' üzeri¬ nedir. 22/23 Mayıs=22/23 Cumâda-I-âhire Pazar/Pazartesi gecesi istanbul'a getirilen M i d h a t P a ş a O r t a k ö y c i v a r ı n d a k a r a y a çıkarılıp a r a b a y l a Yıldız'a götürtiimüs Çadır-koşkunde m e v k u f tutulmuş ve d a h a v a p u r d a başlamış olan istintakına Y ı l d ı z d a d a d e v a m edilmiştir. B u g ü n b a ş l ı y a n m u h a k e m e h e p alenî o l m u ş yal­ nız k a r t a l a b i l e n l e r gelmiştir. •' A b d u r r a h m a n Ş e r e f m u h a k e m e n i n usulü dâiresinde cereyan ettiğinden bahse­ d e r s e de, A d l i y e n â z ı n C e v d e t P a ş a i l e R â g ı p B e y / P a ş a g i b i bâzı mâbevncilerin ikide bir Heyet-ı-Hakimenin arkasındaki yaldızlı k o l t u k l a r d a görünmeleri ve h a t t a h a k i m l e r l e fısıldaşmaları usule sığacak şeylerden d e ğ i l d i r : M u h a k e m e n i n Y ı l d ı z d a v e ç a d ı r altında c e r e y â n ı k a d a r b u g i b i g a r â b e t l e r de A v r u p a matbuat mümessilleri üzerinde çok fena b i r t e ' s i r bırakmıştır. B u m e ş h u r d â v â 29 H a z i r a H = l Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü n e k a d a r ü c g ü n «örmüş ye u ç u n c u g ü n ü h ü k ü m t e b l i ğ edilmiştir. S u l t a n A z i z ' i n k a n l ı ö l ü m ü n ü 1STC = 1293 vukuatının « 4 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a bütün t e f e r r ü â t i y l e g ö z d e n g e ç i r m i ş ol­ d u ğ u m u z için, b u r a d a i t h a m v e m ü d â f a a d e l i l l e r i n i n t e k r a r ı n a l ü z u m görmüyo­ r u z V e r i l e n hüküm, İzmir'de i s t i n t a k edilip hastalığından dolayı i s t a n b u l ' a get m l e m ı y e n M u t e r c ı m - R u ş d i P a ş a d a dâhil o l m a k ü z e r e 12 m a z n u n a a i t t i r - B a ­ l a r d a n Pehlıvan-Mustafa, Cezâyirli-Mustafa ve Boyabadlı H a c , - M e h m e t ' ! e Mütercım-Ruşdı, M i d h a t , Dâmad-Mahmud ve Dâmad-Nuri Paşalar ve F a h r i A l i ve

1881

=

1299

OSMANLI

322

TARİHİ

N e c i b B e y l e r i d â m a , S e y y i d v e i z z e t B e y l e r de ^ ^ v ^ d k û m olmuşlardır. H ü k ü m Mahkeme-i-Temyız ile Bab-ı-Fetvaca

a ' Î S da t a s d m

"St ,J...

M İ Î h a t P a s a ö t e d e n b e r i i n g i l i z s i y a s e t i n e istinâd e t m i ş o l d u ğ u için i n g i l t e r e se« S u l t a n H a m i d ' e b i r kaç k e r r e mürâcaatle şefaatte J u l u n d ^ d a n j * j £ b i r defasında tehditkâr bir lisan kullandığından b a h s e d i l i r ! padişah b u n . a ı a c T a t l e r e T İ b e t cevap vermemiş, bununla b e r a b e r 1876 = 1293 v u k u a t ı ı ç m d e t a « 3 A ğ u s t o s . fıkralarının ikincisinde şahsiyetinden bahsederken söylediğin^ S i « H a m i d k a n dökmekten s o n derece m ü c t e n i b _ « ^ ' « ^ ve kanunî H a m l a r a r a ğ m e n hükmü t a s d i k v e y a h u t cezayı tahfif etmeden ^ v c . r te d » M ü M y y e ve îlmiyye ricalinin fikirlerini yoklamak iste-m s t Î Î s 2 b u m a k s a t l a 20 T e m m u z = 2 2 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü Y ı l d ı z s a r a y ı n d a m â z u V v e m a n s u p d e v l e t - a d a m l a r ı n d a n m ü r e k k e p 25 kişilik - f e v k a l a d e b i r m e d » toSlamıI e s k i ve y e n i Sadr-ı-a'zamlaria Şeyh-ül-islâm ü r y â n î - z a d e A h m e a Bs-ao. E f e n d i n i n v e v ü k e l â d a n b a ş k a b â z ı m ü ş i r l e r l e f e r i k l e r i n d e ' i ş t i r a k ettıgıı b u t a Tî m e c U s t e 15 k i s i i d a m h ü k m ü n ü n t a s d i k i m v e 10 kişi de c e z a n ı n t a h f i f e , * M i s t i r • B u suretle e k s e r i y y e t i d a m kararının t a t b i k i re'yinde bulunmuş a e r n e * ti, O sırada H a r b i y e nazırlığı ile Mâbeyn müşirliğinde b u l u n a n ve v i c d a n i K a ­ n a a t i n d e n başka hiç b i r te'sire kapılmak imkânı otmıyan P l e v n e M a h r a m a m - a S L P a s a m e r h u m d a i d a m hükmünün t a t b i k i m istıyenlerdendır, S a ü r - ı ^ z a m S a i d P a s a » H a t ı r a t , m m b i r i n c i c i l d i n i n 66 ncı s a h n e s i n d e Gazı-Osman s a ' n m meclis zabtına yazdığı mütâlâa şöyle k a y d e d i l m e k t e d i r : «Hükm-i k a n u n u n icrâsı hukuk-ı mukadöesedendir. Binaenaleyh j^A-,m e r h u m b i r pâdişâh olup her halde ibret-i müessire icrâsı lazımgelmgnıden h ü k m - i k a n u n u n 'icrasını E f e n d i m i Z ' d e n i s t i r h â m e d e r i m , l ' l â m a t d a b i r k u s u r vehatâ v a r ise A d l i y y e me'murlarına a i d d i r . — Osman». S u t a n H a m i d ' i n bütün b u n l a r a r a ğ m e n i d a m cezalarını m ü e b b e d k u r e g e tanyA e t m S h e m k e n d i s i n i n k a n d ö k m e k t e n m t i c t e n i p z i h n i y e t i y l e , h e m de i n g i l t e r e « memnun etmek mülahazasıyla izah edilebilir. _ Mahkûmların kürek <***U*mr T â i f d e ç e k m e l e r i n e k a r a r v e r i l m i ş v e h e p s i b i r d e n i z z u d d m v a p u r u y l a 28 z = l R a m a z a n P e r s e n b e günü sevkedilmiştir B u suretle M i d h a t Paşa M / 2 S M a y ı S = 2 2 / 2 3 Cumâda-l-âhire P a z a r / p a z a r t e s i , gecesinden itibaren 2 a y 6 g u n _ 66 g ü n Ç a d ı r - k ö ş k ü ' n d e m e v k u f k a l m ı ş d e m e k t i r . ö l ü m ü ı ç m a ş a ğ ı d a 1884 _ - . 1301 v u k u â t ı m n «6/7 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) . e

m

U

:

1881 =

1299

20 Kânunuevvel = 28 Muharrem, Sah: «Muharrem kararnamesi» « ? Duyûn-ı-umumiyye'nin teşekkülü. (Sultan H a m i d b i r çok gailelerle beraber amcası Abd-ül-Aziz'în son zamanların-danberi d e v a m e d e n v e b i l h a s s a B a l k a n i s y a n l a r ı y l a „93 s e f e r i » y ü z ü n d e n büs­ b ü t ü n a r t a n b ü y ü k b i r m a l î b u h r a n a d a v â r i s o l m u ş u r : H a r i ç t e v e dfthıkJe i n * b i r itibarı k a l m ı y a n d e v l e t h a z i n e s i m ü d h i ş b i r m ü z â y a k a i ç i n d e kıvranmakta­ dır B u v a z i y e t k a r s ı s ı n d a h e r ş e y d e n e v v e l itibarını iâde e t m e k v e B e r l i n mua­ hedesinde b i r tesviye suretine bağlanması taahhüd edilen hâricî borçlar yüzün­ d e n d e v l e t i n b a s m a b i r g a i l e ç ı k m a s ı n ı ö n l e m e k i s t i y e n h ü k ü m e t b u . t a r i h t e n ık* sene e v v e l Osmanlı bankası mümessilleriyle G a l a t a bankerlerinden mureKnep bir hey'elle a n l a ş a r a k h â r i c î b o r ç l a r a k a r ş ı senede 1,350,000 l i r a ö d e m e k ü z e r * «Rüsûm-i-Sitte» denilen Müskirat, Balık, T u z , H a r i r = îpek, Tütün ve E v r a i M s a h i h a = D a m g a hâsılatım mültezim vaziyetine geçen b u hey'ete bırakmış v e işte b u i l k esası tevsî e t m e k s u r e t i y l e n i h a y e t b ü t ü n hâricî b o r ç l a r m e s e l e s i n * Kat 5 b i r sekle bağlamak ve umumî yekûndan H a z i n e l e h i n e tenzilât y a p m a k tere ecnebi tahvilât hâmillerinin gönderdikleri mümessillerle müzâkereye girişerek c o k m ü s a i t b i r a n l a ş m a y a v a r m ı ş t ı r : H i c r î , t a k v i m i n i l k a y ı içinde neşreaıtag* F.

i

2 1

'322

K R O N O L O J İ

için

«Muharrem

kararnâmesi»

denilen

1882 = 1299

taahhütname

işte

bu

anlaşmanın

sidir.

netice¬ rûiyyetine

'

fevktin tevellit

b

u

t

a

r

i

h

umumi

oejnelnulel

e

k

a

d

borç

a

,

l

b

W

k

e

yekûnu

n

h

â

r

i

c

^

î

252,801,885

b i r «Duyun-ı-umumıyye»

^ . o i m a S r ^ ^

ö

Osmanlı

idâresinin

d

e

n

faizlerden

fe

lirasıdır:

teşekkülüne

mü­

«Rüsûm-İsSte» mukabil

OSMANLI

1882 = 1299

ye

borç

, reddedecek

rağmen

323

TARİHİ -iTo i s t i k a m e t ^

,

Paşa merhum ^ f ^ f ^ J intihabı v e t e r c e m e - ı - h a l l e r ı y l e b i z z a t

esgu, Tarak meş u

sâhibi

b

adalet

m

B

s

s

t

r

z

r

i

s

a

ş

k

c i h â z ı m ı z ı ıslâh e t m i ş i v v e kuvvet ve metâ-

s e c

ve

ve meslekî f a a l i y e t l e r i hakkında n o t l a r almayı u s u l i t t i h a z

—

olan A b d u r r a h m a n a , hâkimlerin

s

s

s

v e s i l e s i n i n o r t a d a n k a l k m ı ş o l m a s ı v e n i h a y e t m a l î itibarın i a d e s i o iflâs v a z i y e ^ t m a e k ı d e v l e t için ç o k m ü h i m k a z a n ç l a r d ı r vazıjreDüyûn-i-umumiyye meclis-i-idaresi alâkadar memleketlerle Türkiye'nin Dâ y m l e r v e k i l i » d e n i l e n y e d i m ü m e s s i l i n d e n m ü r e k k e p t i r : R i y a s e t , en m Z n ' 5 a oaklı vazıyetinde b u l u n a n İngiliz ve Fransız mümessilleri tarafından münâvebe ü e . f a edilmiştir. M e c l i s - i - i d a r e n i n t â y i n e t t i ğ i M ü d i ı - i - u m u m î i l e m e ' L " ç o ğ u A v r u p a l ı d ı r . H ü k ü m e t i n t e m s i l i için de b i r O s m a n l ı k o m i s e r l i ğ i mdâs ech!-

etmiştir,.

11 Temmuz = 24 Şa'ban. Sah: İngiliz donanmasının îskenderiyye'yi topa tatması ve Mısır meselesi. ıçm 1 8 6 6 - 1 2 8 3 vukuatının « jH a z i r a n » v e m e c n u n c a israfları ı ç m üe r ö o a 1872=1289 vukuâtmm «28 ^ ^ 1 » fıkralarına bakmız. ile i n g i l t e r e ' d e k i i s t i k r a z l a r m m yekunu yuz ™ * f 2

g

6

v

n

u

k

u

â

t

m

m

^

m

p a s a

«19 Teşrımsam» v e Pasa'mn Fransa ^ bulunca b u n ı n elindeki Süveyş

r i a m m f S ^ î t e T Z ^ e l Î ^ Î e ^ Z a s e r ' m l y e s i n i n t a k r i b e n yarısı Kanalı esnamrnı i n g i l t e r e a h n ? l a r a k b i r İngiliz v e b i r İngilizlere g e ç m i ş , Mısır m a l i y e s i n e m i m tiyle kabineye Fransız kontrolörü gelip b i n M a l i y e v e b r de ™ »a _ girmiş ve ^ « ^ ^ i T Î Î 5 n e ' i n d i r i l d i k t e n başka S f t T b e f S z S I U ^ S U k a d r o d a kalanların d a maaşlarında b i r m

k o m l

1882 = 1299

S l f a

k

2 Mayıs = 13 Cumâda-l-âMre, Salı: Said Pasa'um azliyle Nâfia Komisyonu azasından ve vüzerâdaı, Kütahyalı Abdurrahman Nurüddin Paşa'nın «Baş-vekiî» iinvâniylc sadâreti. cAzlin

sebebi,

aşağıda

bu «ene

vukuâtmm

«11 Temmuz»

fıkrasında

göreceğimiz

S e m ^ . H t ^ > donanma gönderilmesin! m u h Z tet etmesidir S a d a r e t m ü d d e t i 1 8 8 0 = 1 2 9 7 s e n e s i 12 E y l ü l = 7 Ş e v v a l P a z a r ri£fl« den m b a r e n 1 sene, 7 a y , 20 g ü n d ü r . _ E s k i HacÎIli P a s a ^ o ğ m ! ^ , T t f Abdurrahman Paşa muhtelif valiliklerde b u C d u k S T ™ K ^ ' a h k o n a r a k Nâfia K o m i s y o n u n a y ı n e d i l m i ş t i r : O s m a n l ı i n h i t â t m m h e r türlü h a k s ı z l ı k l a r ı içinde S n hakkm v e d o ğ r u l u ğ u n e n m u h t e ş e m timsâli o l a n v e r e ' y i n d e i s t i k l â l L i m u h â S sartivle s a d a r e t v a z i f e s i n i k a b u l eden b u münevver, v a k u r ve eğilmek bilmez vezî» » ™ r ™ ^ ı n S ' ^ezirİa-zamlar^ldveln^ 1

m

e

b

e

t

i

y

l

e

İ

s

k

e

n

d

e

çok tenkihat y a P ^ f

1

1

;

du

k

a

*olarındıi

r

e

tâbiriyle n

c

l

v

y

e

m

Z

S

l

h

a

t

İ

e

ü

z

e

r

â

d

y

a

n

m

n

y

b

3

İ

r

a

e

Z

t

6

l

V

V

e

I

İ Ç İ n

I

s

t

a

n

b

u

l

d

a

f

t

l

k

r

a

y

l

â

a

Ş e

v a İ f ı l f S

i — P ^ d i n

^

K

n

t

r

o

l

o

r

l

e

r

d

6

ettiği

gibi,

malî

kontrol

U^rtS -

r

i

B

vesilesiyle, bütün

vÎ Ü = L S

^

«vatanî»

s

S

d i r : Or¬

idareyi

n

s

s

^

s

elle-

i s S d e !

-

r

10/11 Temmuz = 23/24 Şa'ban, Pazartesi/Salı gecesi : Abdurrah­ Nuruddin Pasa'nm isti'fâsmdan dolayı Sadâretten azli.

{istiTânm sebebi, aşağıda b u senenin «11 T e m m u z » fıkrasında göreceSimiz M , s , r buhranına karşı a s k e r şevki meselesinden dolayı pâdişâhla İhtifâfa dermis T m a s ^ r r : S a d â r e t m ü d d e t i 3'ukarıki f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 2 a y 1 ^ g ü n - 7 0 ^ ü n dur A b d u r r a h m a n P a ş a m e r h u m isti'fâ etmiş olduğu halde h a l e f C m " sadlret tiatt-ı-Humayununda « A z i e d i l m i ş » g ö s t e r i l m e s i ' b e l k i de S u l t a n Hamm'inist"

« a r t e s ı / p a z a r gecesi yapılan k a b i n e tadilâtında M L Z - V ü k e LT rn^'r «luncaya a d a r 12 s e n e , 8 a y , 25 g ü n A d l i y e n â z ı n k a l a J b u ^mü™ daha sonraki devirlerde bile t a k d i r l e r l e anılacak b i r hale g e t i r m i s t t r S a d f retn* b i d a y e t i n d e S u l t a n H a m i d ' i n irâdesiyle m a a ş ı n a y a p U a n

s

s

P a Î a ^ L ™ yemiştin * . " khk m S £ t ^ S , İ s i s t e m i n i n y e n i d e n iş b a s m a g e l m e s i y l e ^ ^ f ^ ıfe h u r M i r a l a y A h m e d t r â b î B e y ' i n i d a r e e t t i ğ i millî h a r e k e büsbütün alevlen­ miştir B â z ı m e n b â l a r d a b u « İ r â b î » i s m i « A ' r â b î / A r â b î » şekillerinde y a z ı l ı r s a d a U

man

t a

h a r e k e t i n i n b i r i n c i s e b e b i işte b u i k t i s a d î m e -

Mısır'da çıkan a s k e r i

:

o

î S ^

d

t o

^

ÎSkûmet ^

teşkiliyle

ecnebi tahakkümüne

^

teıîsi

eden trâbî B e y , t a l e p l e r i

larar

vermiS

Sultan

orduyla

beraber

kabul

edilmediği

Hamid'in

bu

millî

nihayet

halkm

da

takdirde

hareketten

verilmesini

d

e

g

İ

istiyen v e :

efkâr-ı-umumiyyesini

hıdivlıgm

hoşlanması

ilgasına işte

da

bundan

dolayıdır. ••Muhtelif v e s i l e l e r l e hıdivi t a z y i k e d e r e k V a t a n î l e r d e n m ü r e k k e p b i r k a b i n e teş-i S f e t t İ e n v l ı a tâ k e n d i s i de n i h a y e t H a r b i y e n â z ı n sıfatiyle^millî k a b i n e y e g i ­ ren îrâbî B e y b i r müddet s o n r a S u l t a n H a m i d tarafından m r i l ı v a l ı g a t e r f i e d i ­ l e r e k p a ş a unvanını a l d ı k t a n b a ş k a b i r i n c i r ü t b e d e n b i r M e c i d î n ı ş a n ı y l e d e t a l t i f

k

llZf

u^-

î f a l f S Î ş a ' m n i l k icrââtı o r d u n u n t a k v i y e s i y l e Mısır idaresindeki ecnebi m e ' m u r l a r m L p s i n e y o l vermiş olmasında gösterilir: I s k e n d e r i y y e önlerme Fransız

324

v R

O U O

O

l.

• İ

1882 =

1299

v e i n g i l i z filolarının g e l m e s i işte b u n u n üzerinedir. F a k a t b i r t a r a f t a n d a şid­ d e t l i b i r îngiliz-Fransız r e k a b e t i vardır : İngiltere'nin maksadı, Hindistan'ın ' en kısa y o l u o l a n Süveyş kanalından Fransa'yı uzaklaştırmak ve b u hayatî yola t e k başına hâkim o l m a k üzere Mısır'a yerleşmektir; o n u n için Fransızların müş­ t e r e k askerî h a r e k e t t e k l i f i m reddetmiştir! F a k a t F r a n s a d a İngiltere'yi yalnız b ı r a k m a k i s t e m e d i ğ i için, i s t a n b u l ' d a b i r D ü v e i - i - M u a z z a m a konferansı toplan­ masını t e ' m i n etmiş ve b u k o n f e r a n s Türkiye'nin üç a y müddetle a s k e r gönderip a s a y i ş i t e ' m m v e s t a t ü k o y u iâde e t m e s i n i i s t e m i ş t i r : T a b i î b u s u r e t l e T ü r k o r d u s u ecpebi tahakkümüne karşı a y a k l a n m ı ş m ü m t a z b i r eyâletinin millî h a r e k e t i n i y a b a n c ı l a r h e s a b ı n a b a s t ı r d ı k t a n s o n r a i s t a t ü k o y u iâde e d e c e k , y â n i memleketin idaresini gene Fransız-lngiliz mürâkabesine terkedip dönecek demektir' Sultan H a m ı d işte b u n d a n d o l a y ı a s k e r ş e v k i n i k a b u l e t m e m i ş v e h a t t â İ n g i l i z l e r i n m ü ş ­ t e r e k s e v k ı y a t t e k l i f i n e de y a n a ş m a m ı ş t ı r : B â z ı m e n b â l a r d a p â d i ş â h b u n d a n do­ layı t e n k ı d e d i l i r v e i n g i l t e r e ' y i k e n d i b a s m a h a r e k e t t e s e r b e s t ' b ı r a k m ı ş G ö s t e ­ r i l i r ; f a k a t b u m ü l â h a z a d o ğ r u d e ğ i l d i r : Ç ü n k ü H i n d i s t a n ' ı n e n kısa y o l u " o l a n b u v e y ş k a n a l ı n ı n açıldığı g ü n d e n i t i b a r e n h e r h a n g i b i r v e s i l e v e f ı r s a t t a n b i l i s ­ t i f a d e M ı s ı r ' ı n işgali İ n g i l i z s i y a s e t i n i n e n m ü h i m h e d e f i d i r ; m u v a k k a t b i r mi«dd e t l e T u r k a s k e r i g ö n d e r i l e r e k M ı s ı r k a n v e ateş i ç i n d e b ı r a k ı l ı p â s â y i s te'min edildikten sonra, ingiltere her halde o büyük hedefinden vazgeçecek 'değildir' Netice olarak o z a m a n k i telâkkiye göre İslâm a s k e r i Hıristiyan tahakkümünü ıstemıyen Müslümanları kırmış ve gözlerini Mısır vukuatına dikmiş o k n A l e m - i I s l a m a karşı Emîr-ül-MÜ'minîn g a r p müstemlekecileri nâmına k e n d i ' m a ğ d u r tebea s m m kanını dökmüş o l m a k g i b i çirkin b i r v a z i y e t t e kalmış olacaktır. M W a a s ­ k e r s e v k e d ı p i ş g a l altına a l m a k , d â i m i s u r e t t e o r a d a k a l m a k v e b i r d a h a tnrn+e. re'yı yaklaştırmamak imkânı olmadıktan s o n r a , bütün İslâm efkâr-ı-umumiyvesını r e n c i d e e d e c e k k a n l ı v e h a k s ı z b i r m â c e r â y a a t ı l m a k t a m â n â n e d i r ' İ n g i l i z d i p l o m a s i s i n i n k e n d i i ş g a l h a r e k e t i n i m a z u r g ö s t e r m e k için T ü r k i y e ' d e n a s l ^ r i s ­ tenildiği h a l d e g ö n d e r i l m e m i ş v e b u s u r e t l e S u l t a n H a m i d ' i n İ n g i l t e r e ' y i kend^ ba ş m a h a r e k e t m e c b u r i y e t i n d e b ı r a k m ı ş o l d u ğ u n d a n b a h s e t m e s i p e k tabiî b i r p r o ­ p a g a n d a mugalatasıdır. O sırada İngiltere ile Fransa'nın b i r t a r a f t a n d a Mısır hükümetini t e h d i d ederek M a h m u d P a ş a r i y a s e t i n d e k i millî h ü k ü m e t i n ıskatını istemeleri halkın tek-ar a y a k l a n m a s ı n a sebeb o l m u ş v e H ı d i v i n azlettiği M a h m u d Pasa'nm yerine de i r a b ı P a ş a iş başına g e t i r i l m i ş t i r B u k a r g a ş a l ı k t a c a n k a y g ı s ı n a düşen A v r u p a ­ lıların e v l e r i n e k a p a n d ı k l a r ı n d a n bahsedilir. Meşhur îskenderiyye vak'ası iste b u v a z ı y e t t e d i r . A r t ı k z a b t e d i l m e z b i r hâle g e l e n y e r l i h a l k 11 H a z i r a n = 2 4 R e ceb P a z a r g ü n ü şehirdeki A v r u p a l ı l a r a t a a r r u z e t m i ş , e v l e r y a ğ m a e d i l m i ş bir çok k i m s e l e r öldürülmüş ve hattâ İngiliz, i t a l y a n , R u s ve Y u n a n konsoloslarda i l e n gelen ecnebilerden b i r çokları yaralanmıştır.

1884

OSMANLI

b i r İngiliz müstemlekesi

hâline

325

TARİHİ

gelmiştir).

12 Temmuz = 25 Şa'ban, Çarşanba: Sald Paşa'mn «Bas-veld!» ünvansyle üçüncü sadâreti. ,Katt- -Hümâyun'daki

„24

:

C K d v e l i n d e 259 n u m a r a y a

Şa'ban»

tarihi

için

Beşinci

cildin

«Vezir-i-a'zamlar »

bakınız).

1882 = 1300 " Te»-AMsA/l Kânunuevvel = 19/20 Muharrem, Persenbe/Cmna i-eeS : Said Paşa'nra azliyle Ahmed Vefik Paşa'mn «*aş-ve*ıl» uavaniyie ikinci sadâreti. m

.ebeb'

Müşir D e l i - F u a d . Kütahyalı

"âdilin

£ : Z ~

U Gto

hai'etmek

~^mmus=*5

tarihideki

ihtilâf

istediği

Şa'ban

Akif

hakkındaki

Çarşanba

için B e ş i n c i

ve

Dağıstanh-Mehmet

isnattır:

gününden

Sadâret

Paşalarla

müddeti

yukarıkı

i t i b a r e n 4 a y , 20 g u n d u r .

ciltte «Vezir-i-a'zamlar»

c e d v e l m d e 259

_

numa¬

raya bakınız).

3/3 Kanunuevvel = 21/22 Muharrem, Cumartesi/Pazar gecesi : Ah­ med Vefik Paşa'mn azli ve ertesi gün Said Paşa'mn dördüncü sadareti. (Y-^anki

fıkra

Pasa'nm

t a r i h i n d e n i t i b a r e n yalnız

derhal

azline

Kciis-i-Vükelâ'va

t~

takrnı "değişiklikler Ünvâöiyie t â y i n

sebeb,

gelmekten

yapmıya

i k i gün

Şeyh-ül-islâm men'etmesi

kalkışmasıdır!

_

ve

sadârette

Uryânî-zâde pâdişâhın

Said paşa

bulunan Ahmed haberi

b u sefer

Ahmed E s ad olmadan

(!

VeEfenbıı

Sadr-ı-a z a m »

edilmiştir).

:

B u v a z i y e t t e artık h a r b i n ö n ü n e g e ç i l e m i y e c e ğ i n i anlıyan irâbî P a s a î s k e n d e r . ı y e m n e t r a f ı m t a h k i m e b a ş l a d ı ğ ı için İ n g i l t e r e h ü k ü m e t i 24 s a a t l i k b i r ülti­ m a t o m v e r e r e k t a h k i m a t ı n t a t i l i n i i s t e m i ş v e işte b u ü l t i m a t o m u n c e v a p s ı z k a 1¬ 7 ™ ^ ^ n r b u sabah saat yediden b i r buçuğa k a d a r t a m altı b u ç u k s a a t I s k e n d e r i y y e ' y i t o p a t u t t u k t a n s o n r a d a h a f a z l a m u k a v e m e t eder m y e n i s t i h k â m l a r a b e y a z b a y r a k ç e k i l d i ğ i i ç i n l i m a n a i k i zırhlı g i r m i ş , irâbî î n

İ 1 İ Z

a

m

i

r

a

l

i

S

T" " Temmuza fere c e M e n t ^ l ^ ^ ^ r m ı y a başlamışlardır. İçeri­ l e r e çekilen İrabı P a ş a ' m n m i l l i o r d u s u y l a S i r G a r n e t W o l s e l e y kumandasındaki n g ı h z o r d u s u a r a s ı n d a k i b ü y ü k m u h a r e b e 12 E y l ü f c = 2 8 S e v v â l Salı P - Ü " - Î u l - K e b ı r » d e o l m u ş , Mısır k u v v e t l e r i y i r m i d a k i k a d a b o z u l m u ş , İ r â b î p l s a " ka^İ e

g

U

k

m

İ

Ş

W

n

İ

h

a

y

M

&

e

t

e

y

r

t

6

a

&

s

S

İ

k

g

e

ü

n

e

t

e

s

a

d

ü

f

e

- - t „ T i " ' SİXnü i n g i l i z g u ı p hıdiv T e v n k P a ş a ' m n ö n ü n d e b i r g e ç i t r e s m i y a p m ı ş t ı r ! V

Ş

1

2

6

1

1

6

1

5

E

y

I

Ü

1

=

2

Z

Ü

I

k

a

d

e

C

u

m

B i r müddet sonra K a h i r e ' d e y a k a l a n a n irâbî n e f y e t m e l e r d i r , i ş t e b u s u r e t l e i n g i l i z işgaline

a

d

e

n

r

ordusu

KahireU

Paşa'yı i n g i l i z l e r Seylân adasına düşen M ı s ı r hıdlvli^ L r i S e S

1§84 = 1301 8/7 Mayıs = 10/11 Receb, Sah/Çarşanba gecesi, Ezânî saat 3 0 — ZevâM 1,42: MMhat ve Dâmad-Mahmnd Celalüddin Paşaların T&îf zindanında boğularak öldürülmeleri.

6>

i Paşaların ihtivâten içerden k i l i t l e d i k l e r i k a p u l a r kırılarak M i d h a t Paşa'mn o d a „ ,' w. z a b i t t e b i r ç a v u ş v e altı n e f e r , D â m â d - M a h m u d P a ş a ' m n o d a s ı n a d a ıkı "âbitle i k i çavuş ve y e d i n e f e r saldırmış, hiç b i r m u k a v e m e t göstermediğinden b a h ­ sedilen M i d h a t Pasa'yı E d i r n e l i B e r b e r İsmail i s m i n d e b i r n e f e r eliyle b o ğ u p k o l a y ­ c a W m b i t i r m i s s e ' d e g ü c l ü - k u v v e t l i b i r z â t o l a n D â m a d - M a h m u d P a ş a kaatillerını h i - h a y l i u ğ r a ş t ı r m ı ş v e n i h a y e t b o y n u n a b i r y a ğ l ı i p a t ı l a r a k k â r ı i t m a m edıl„ . o . ' d e r h a l kışla hastahânesinin yanındaki «mağsel» e nakledilen ce­ nazeler - ü n doğmadan evvel k a l e duvarı hâricindeki m e t r u k k a b r i s t a n a g ö t ü ­ r ü l ü p g ö m ü l m ü ş , i l k ö n c e ü z e r l e r i n e b i r e r t a ş d i k i l m i ş s e de b i r m ü d d e t sonra H i c a z valisi elan A h m e d Râtib Paşa'mn emriyle b u mezarlar t a m a m i y l e belirsiz b i r hâîp P - e t i r i l m i s t i r . S o n r a l a r ı M i d h a t P a ş a ' y a i z â f e edilmiş m e z a r l a r şüphelidir. B u m ü n â s e b e t l e y a z ı l a n tıbbî r a p o r l a r d a M i d h a t p a ş a b i r a z e v v e l geçirdiği şir­ p e n ç e d e n hâsıl o l a n z a ' f - ı - u m u m î i l e h ı y a r c ı k t a n v e D â m â d - M a h m u d Paşa da .Hummây-ı-tifoidî» den ayrı ayrı t a r i h l e r d e ölmüş g i b i gösterilmiştir. Y u k a r d a ' 1 8 8 1 = 1 2 9 8 v u k u â t ı m n «27- H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Y ı l d ı z f e v ­ k a l â d e m a h k e m e s i n i n 29 H a z i r a n = 1 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü v e r m i ş o l d u ğ u i d a m m

1

T

İ

n

r

p

e c e

;

326

KRONOLOJİ

1884 =

1301

hukmu Sultan H a m i d t a r a f ı n d a n m ü e b b e d k ü r e ğ e t a h v i l edilmiş o l d u ğ u h a l d e A ™ ™ ' ^ g « n s o n r a işlenen b u s e n i c i n a y e t i k i n c i Abdulhamıd devrinin en k a r a lekesidir. F a k a t acabâ b u leke doğrudan doğruva p a d i ş a h a mı, y o k s a d e v r i n e ve a d a m l a r ı n a m ı a i t t i r ? " İ b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l ' i n Yıldız e v r a k ı içinde b u l u p «Son Sadı—a'zam " ". f e s i n d e s u r e t i n i n eşret t i ği b i r t e l g r a f m ü s v e d d e s i i y i ' t e d k i k edilmediği t a k d i r d e S u l t a n H a m i d ' i n a l e y h i n e b i r v e s i k a sayılabilir: - H i c a z v a h ve kumandanı O s m a n Paşa'ya h i t a b e n yazılan bu t e l g r a f t a M i d h a t ve M a h m u d P a ş a l a r i n g i l i z l e r t a r a f ı n d a n k a ç ı r ı l m r y a t e ş e b b ü s edildiği takdirde vurulmaları e m r e d ı l m e k t e d ı r T e l g r a f ı n altındaki R û m î 25 Ş u b a t 1299 t a r i h i Milâdî v e H i c r î t a k v i m l e r d e 1883=1300 senesi 9 M a r t = 2 9 Rebî'ül-âhir Cuma gününe m ü s â d i " ı B u h e s a b a g o r e o t e l g r a f Tâif c i n a y e t i n d e n t a m 1 sene, 1 a v , 29 g ü n e v v e l y a z ı l ­ m ı ş o e m e k t ı r v e zâten p a ş a l a r ı n z i n d a n d a b o ğ u l m a l a r ı için değil, k a c m ı y a t e ­ şebbüs e t t i k l e r i t a k d i r d e v u r u l m a l a r ı için y a z ı l m ı ş t ı r ; işte b u n d a n d o i a y ı Tâ'f f a c i a s ı n ı n o t e h g r a f l a hiç b i r a l â k a s ı y o k t u r . B u n a m u k a b i l , pâdişâhın c i n â v e t t e n h a b e r d a r o l m a d ı ğ ı n ı g ö s t e r e n b i r i k i v e s i k a d a vardır. S a d r a z a m Said'pasa « H a t ı r a t » m m b ı r m c ı c i l d i n i n 154 üncü s a h i f e s i n d e s u f ı k r a y a t e s a d ü f e d i l i r • t e . l H ^ T " dördüncü günü Mâbeyn Bas-kitâbetinden b i r tezkireh u s u s ı y y e alındı. M e â l i n d e Midhat P a ş a ' m n irtihâli s â y i ' olduğundan t a h k i k a t icrası lüzumu b e y â n o l u n u y o r d u . M ü ş a r ü n i l e y h i n 25 N i s a n t n e 300 [Rumi t a r i h i n d e v e f a t ettiğine dâir H i c a z v i l â y e t i n d e n D â h i l i y y e N e z â r e i ™ ge­ len telgraf Nezâret-i müşârünileyhâdan bâ-tezkire g ö n d e r i l m e c e arzomndu E g e r S u l t a n H a m i d Tâif fâciasmın mürettibi o l s a y o ı f h e r h a l f v a k a n m v u k u u r d a n uç g u n s o n r a Sadr-ı-a'zama b i r «Tezkire-i hususiyye,, yazdırıp " k p t i c r a s ı » nı e m r e t m e m e s i lâzımgelirdi. E f k â r - ı - u m u m i y y e y 7 iğfal iç n S Mr t e z k i r e yazılmış olması da k a b i l değildir: Çünkü b u tezkire o z a m a n Mahrem t u t u l m u ş ve y a l n ı z H i c a z v a l i s i n i n t e l g r a f ı neşredilmiştir. H a t t â pâdişâh " a s a a m olumuııe i n a n m a y ı n k a ç t ı k l a r ı n a h ü k m e t t i ğ i için H i c a z vilâyetine de a y r ı c a t

l a

> > m

3

9

a

r

2

U

l

n c

İ

n

i

e

n

t

a

m

2

s e n e

1 0

a

7

s a h i

U

5

d

S e n 6 S

1

İ

R

e

c

e

W

n

İ

n

o

n

<

T

a

h

k

b

Z J I ^ ^ ^ T k ^ T " » ™ 1 s a h i f e s i n d e v e A l i H a y d a r M i d h a t B e y ' i n ilâve « M i d h a t v e D â m a d - M a h m u d P a ş a l a r ı n sûret-i ş e h â d e t l e r i » f a s l ı n d a telgrafı şöyle k a y d e d i l m e k t e d i r : c^ımua I

P

h

â

t

l

r

â

t

m

m

< < T a b S l r a

i

i b r e t

C

i-'ndekf bt etmiş o l d u * n M t e e y n l bu ıvıaoeyn m b u

h . ^ f v f " ^ <*»»Şler ise ne suretle h a s t a olmuşlardır ve hastalıkları n e i s e m e ' m u r l a r , h e k i m l e r v e a ğ a l a r ı t a r a f ı n d a n b i r m a z b a t a t a n z i m o l u n a r a k m ü h ü r l e n s ü n ve M â b e y n ' e g ö n d e r ü l s ü n » mazoata tanzim H e r h a l d e k e n d i e m r i y l e işlenmiş b i r c i n â y e t h a k k ı n d a b i r p â d i ş â h ı n a k i m i k a v betmedıkçe b i r t a r a f t a n Sadârete, b i r t a r a f t a n vilâyete b u g i b i ' t a n k i k a t e m İ l e r ı v e r m e m e s i lazımgelir. O z a m a n efkâr-ı-umumiyyede„ g i z l i tutulmuş S n b u r e 1

k a S m l Ş t l r

E

t m ı â l i T e akîa t malı de a k l a s ı ğ a c a k

e

r

v

e

f

â

t

şeylerden

"

^ değildir!

b u l m u ş olmak S u l t a n H a m i d b u c nâyetle

M

Ü

Zâten

2

e

r

e

k

h

l d h a t

B

e

e

197

o n l a l S

d

Ş

m

a

S

e

n

l

a

n

d

e

f

a

S

u

^ünü

n

l

t

a

n

H

-

k

d e d i ğ i n d e n v e 215 i n c i s a h i f e d e

a

m

a

b

a

m

d

etsin

s

n

t

r

e

h

S Z m

t

e

a

t

t

â

M

İ

d

h

a

!

3

r

İ

y

l

e

t

t

İ

i

n

h

— * buı ^ « ı bahsederken pâdişâhın a

Babanın

felâketine

ederim.

g

:

i

n

d

e

n

b

a

h

s

e

t

m

e

Şurasını ^ >

fakat

etmek kolay

değildir. Y a l n ı z

mid'i

bildiği

mes'ul ^

lÏÏhat

s

B ^ m

^

u

BT

*ıi

Ağustos»

m e L i I bütün

k

^ a

a

t

H ^ r j S f

l

/

X

'

ı

vareste

y

1

^ ^ ^

^

T

^ " ' ™

0

kalmış

olması

bUhaÏÏa

iâzrm-

În^Ali

Hayda,

kendisini

ma,u, _ .

fıkra'armm

müctenib

ikincisinde

dnVeUnden

olduğunu

etrâfiyle

ceff-el-kalem

t e s m î vesikaları

cok m ü h ' m b i r mevzû ÇOK m u n - ı

mes'ul

neşredilmek

1876=1293

gordugumuz

vukuatı Sultan

gösteriüvermesi

suretiyle

ayrıca

t

Şefik

dSyfya

müs

değildir :

eduece*

demektir. H a m i d ' i n emrivle

Midhat Pasa g S s

ı ç ^

A ^ u i

doğru

tedkik

olmamışsa,

müsebbiplerinin

b ı r a k m a k , cinâyeti h o ş g ö r m e k g i b i b i r şeydir. İhmed

Î

itmemesi

değildir.

k a n dökmekten ne k a d a r

T -at İliî „ .

^

^

babasının

o y T bir propagandadan

oösterecek bir vaziyet HeÏ h a l Î

şurası -

takdirde, S

TARİHÎ

1238=1822

olduğuna

senesi

tee-

• Safer=Te rinievvel/Teşrmısam

*ym-

Ş

g ö r e , Milâdî t a k v i m h e s a b i y l e

62 yaşının

remde

c,,

demektir.

T- rif

—

T^r^jrz^™

h a t P a - a ' n m G a r p k ü l t ü r ü y o k t u r ; Ş a r k kültürü de çok z a y ı f t ı r ; h a t t a y a ^ « ^ b f z ı f l h i s « s a n n a t a l a n n a b i l e tesadüf e d i l i r : M e s e l â h â t ı r â t m ı n b ı r m c ı cna,^, Ï e nc sahifesinde «Yekdiğerini tâkib eden» y a h u t «Teâkub eden» y e m e a * d i g e ı l n t e â k u b eden,, d e m e s i v e b u n u a y n i c i l d i n m u h t e l i f y e r l e r m a e ^ tm f s i h e m A r a n c a s m i n cok zayıf olduğunu, h e m «Teâkub» k e l i m e s i n i n h a k i k i m » X n f v a k î ohnad-ğını gösterir! Gene b i r i n c i c i l d i n i n 200 ü n c u sahifesinde,., : S t « m Î i « i ı s î â r e tm,ş» « ö z ü n ü n d o ğ r u s u d a «Bitirilmesinde ısrâr e t m i ş , o l a ç a k t ı r ! A y n i c i l d i n 350 n c i v e 353 ü n c ü s a h i f e s i n d e k i m e k t u p l a r ı n ı n : _ Ulüvv-ül-himem a z i z i m efendim! -, s e k h n d e k i elkabında d a f â h i ş b i r l i s a n hatâsı v a r d ı r : M i d h a t P a ş a uv - U m e m » t e r k i b i n i « Â l î - h i m e m » m â n â s ı n a g e l i r z a n n e t m i ş t i r ! B u g i b i mısalleı a a n * a

l

t

8

w

C S d e T Ï f mağdurunun şahsiyyeti efkâr-ı-umumiyyeye bir agrandismar, f e k l i n d e aksetmiştir : B u n u n b ö y l e o l m a s ı n d a p a ş a n ı n meşrutıyetçılıgmden z S e çadır^altında icrây-r-adâlet eden Yıldız fevkalâde m a h k e m e s i n i n garabeayto T â i f z m d a n m d a b a s m a g e ç i r i l e n şehâdet hâlesi âmil o l m u ş t u r . S a

1 ;

t

sebeb

i k i n c i mülâkatmdan bahsederken

Z

Sği soSun

e

i

~ î l ^ ^ t a k d i r l e r i m i tekrar sebeb o l a n b e n d e ğ i l i m , d ü ş m a n l a r ı d ı r ' h

I

; ' sahifesinde • i l k mülâkatmdan

ncı

Ü

m

d

k

h

mueJtf,

İ

OSMANLI

1301

t hic

l Z y a T Z T B e T l " " T * ^ P ^ oZ S ı *f y e m u k e r r e r e n söylemiştir. B i r gün ziyâretine E r i t t i ğ i m A h dutta* Hâmid bana biraz e v v e l y a n ı n d a n ' a y r ı l a n İ l i H a y d t M ^ n a f B e İ „" T a ı f f a c i a s ı n d a n b a h s a ç a r a k babasının f e l â k e t i n d e S u l t a n H a m i d ' i n « H i ç b i r Zhli olmadığına kaanı' olduğunu,, söylediğinden bahsetmişti. Hâmid'in b u s ö L n d e n b i r k a ç sene s o n r a A l i H a y d a r M i d h a t B e y ' i n « H â t ı r a l a r ı m » i s m i n d e k i eser" c ı k t •

T- Z

1884 =

T U C ; kendİine

olanlar

hep

de:

unutmayınız Abdülhak

ki

felâketine reıaltetme

Hâmid'e

söv-

Î877 =

1294 v u k u a t ı n ı n «18 K â n u n u s â n i » , «5 Ş u b a t » v e n i h a y e t 1 8 8 1 - 1 2 9 3 v u k u a -

t m ı n d a «27 H a z i r a n »

fıkralarına

bakınız).

28 Haziran = 4 Ramazan, Cumartesi: Hacı-Arif Bey'in ölümü. (Türk m u s i k i s i n d e b i r «Néo-classique = Yeni-klâsik» d e v r i açan ve bütün m u ­ s i k i t a r i h i m i z i n e n b ü y ü k b e s t e k â r l a r ı n d a n o l a n H a c ı - A r i f B e y 1274 - 1 8 3 1 - 1 8 ^ t a r i h i n d e E y ü p d e d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 52-53 y a ş l a r ı n d a o l m u ş d e m e k ­ t i r , ö l ü m s e b e b i k a l b hastalığıdır. M a h k e m e - i - S e r ' i y y e bas-kâtiplerinden B e k i r E f e n d i ' n m oğlu olan A ı ı f B e y d a ^ mektepte i k e n fevkalâde isti'dâdmdan dolayı bestekâr Eyyûbî-Mehmet Bey'.n delaletiyle büyük Dede-efendi'ye t a k d i m edilip d e v r i n en büyük musikişinasın­ d a n d e r s a l m ı y a m u v a f f a k o l m u ş v e dinî m u s i k i y i de m e ş h u r Z e k a î - D e d e ' d e n o g rGnîTiistii*

T

•T

S e s i n i n fevkalâde güzelliğinden dolayı S u l t a n . M e c i d devrinde s a r a y a a l m a n Arıt B e y daha yirmisine basmadan «Müsahib-i-Şehriyârî» payesini almış, musık.

<

l

2

S

K

O N O L O J t

R

1SS5 -

3302

d e r s l e r i verdiği s a r a y câriyeleriyle b i r takım aşk mâcerâları geçirmiş g - ,„ T l " " " ^ - H ü m â y u n , ve « S e r - h â n e n d e » o l m u ş Ç u ? idlsa" e y r « d e k ı a ş k m a c e r a l a r ı n d a n dolayı i k i k e r e m e ' m u r i v v e t l e ' s a r a v d a i " k a ^ f ^® ' « f ü s u n d a K o l a ğ a s ı rütbesiyle M u z « T ^ û n m u a i u m l ı g m e tayın edilmiş ve işte b u s o n v a z i f e s i n d e y k e n ö l m ü ş t ü r ' u

6

< < R

Î S

1888

=

OSMANLI

1306

329

TARİHİ

t

• o

İ

K-arvmuevvel=22

Muharrem

gününden

Pazar

itiba-

x

D r a

U

.. a^e u r ^h crc .S* , f, !

t

a

n

H

a

M

İ

d

i

n

ü

t^t'^

İ

S

m

İ

n

d

^ M î e S i r r * ..lu^ciDaKiomın " f * * * *

»

e

6

0

0

S

a

W

f

e

v

e

U

k

—

kaybolması

ı

m

î

e

musikimiz

e

r

i

b

ı

eserler

cok

biiviik

HLIISİ

hi>-

b

y

n

0

g

l

u

o

I

a

bakınızı.

1888

^^âv^rs^kS

r

u

1306

—

» Kâouıuu v. el = 38 Kebî'iıl-exvel, Pazar : M i m k Kemal'in ö l v v ü . ^

, ¡ , - 0 . , ^ ,

«S».

BU'°S"

himâye etmesi ve h « m w Ari* 1 , vazıyetlerde " viyolonselist C e m i l B e y bulunmuştur).

1885 =

8

s

için

W

ÜIÎO e K a d a r u ç p â d i ş â h ı n k e n d i s i n i f ^ z ı m ç e k m e s i i s t e t undandır H a c ı 4 e bahası g i b i » i » , , - , - w « ' f J ,>,_,J
JÎSS

n

c e d v e l i n d e 261 n u m a r a y a

a si şı i , . n e sIbm e setceml eum

b i r

B e y b i n d e n f a z l a ş a r k ı i l e b i r c o k dinî

zamlar„

Ç

0

K

n

1302

— r

b

i

r

diğer b i r rıvaye.e g o ı e d

i

s

^

m

i e

s

i

ffSLMî^

günü Tekirdağ'da dünyaya g e l y ^ t a n sonra v e 48 yaşını i k m â l et¬ m e d e n 18 ^ . ^ T l l T Z ^ ^ b a t o tutmaktadır: Babası M u s t a f a Asım N " , r Î t Î Î de^es n i n ' b a b a s ı D â m â d - A h m e d R â t i b P a ş a , d e d e s ı B e y , d e d e s i Ş e ı n s u d a a . ney, Konvalı B e k i r Ağa'dır; bunn i n dedesi T o p a l - O s m a n P a ş a ve c e d d - . a ^ ^ ^ ^ ^ . ^ südlardan M u s t a f a Asım B e y ™ ^ c S r ^ t h u d â S ! ve Bas-Emîrâhur, üçüncü elin B e y ü ç ü n c ü S e l i m o 17 ü U d - A h m e d R â t i b P a ş a B i A h m e d ' i n k ı z l a r ı n d a n A y ş e - S u U a n m k o c a s ı oıan Birinci rinci Mahmud devrinde Kapdan-ı-derya ve T ^ a l - O ™ paşa * M a h m u d devrinde Sadr-ı-a'zam olmuş,ur f ^ ^ . ^ i cedd e r y â l a r , c e d v e l i n d e 130 v e b a b a s ı O s m a n P a ş a ı ç m de « « v e z ı ı v e l i n d e 142 n u m a r a l a r a b a k ı n ı z . p

Ş e m

C

"

m

i

'

" — * * * • * »

:

B

« t e » * -

R

:

Temmuz»

fıkrasındaki

2 n c i bende b a k m ı ş

^

t~

8 7

vukuatının

i 2 9 5

«13

« çilerinin yalnız Türkiye'yi

«

s

de«ı T u l e a r i s S n ' m t ^ - Î T

?

^

&

S

l

r

Z ^ r f S ^ ^ ^ . g

r

^-ıTcZ^!^ b

P

u

^ P

Ç

a

a

Ş

r

Bulgaristan'pre V te^ n

mükellef olduğu v e r g i ibka k a l â d e e h e m m i y e t i olan

^

m i l l İ y e t

reis

« ^ j , , : , , , , , ^

m ı ş v e iste b u m u v a £ a £ e f BulÂl t mîstir. B u v u k u a t esnaTmd, ^ )T T ^ » Said P a ^ m n r i n d e b u l u n m a s ı n a m u k a b i l ,k-îh^ ^ fVf tarafdardır: pâdlsan d a nok a i n f ^-^ 1 * * = 1 3 0 3 s e n £ 24 î e r e k « R u m e l i - i - S a r k î » v ü â v e ^ i h f e V Hu , , t

len

™

V

a

z

I S

'

n

&

?

i

n

'

p

e

t

i

B

n

b

l

s

e

a

l

a

s

u

i

h

L

J

VuXTos-Run™

'

Ş

Z

k

e

n

t

a

^

ü

n

ü

e

r

î

^

Türkiye'ye vermekle « * • * * » • fev^

y

"

m

u

k

a

b

i

e

t

t

I

^

sayılabilir).

'

v

a

2

l

v

P '4

e

bu

netice

^~ mü-

M/25 Eylül = 14 15 Zülhicce, Perşenbe/Cuına gecesi- Said Pas*'.,,., ve ertesi gün Evkaf nâza, K^nsh Kâmil i ^ aşa

•'Artta

sebebi, y u k a n k i

fıkrada

gördüğümüz

Rumeii-i-Şarkî

Kemal'in

annesi

- Qf7 trr (

kı^ıdTr : N â m ı k

Kemal

İste

,— 198^ v u k u â t m m «24 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . 1290 1873 s e n e m 11 a ~ ^ î s a n P e r s S S e V ü n ü ç ı k a n b i r f e r m a n üzerine M a g o s a ' y a n e f y m n ı s e b e -

oT-^

SStlSİeM

Sadâret

S ^ g j f ^ ^

şiddetli y a z ı l a r ı y l a « V a t a n y a h u t S i m d e k i c o ş k u n tezâhürlerdir. B e ş i n c i M u r a d ' m cülusu u z e n n e ^ . ; ^ İ s t a n b u l ' a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e , M a g o s a ' d a k i k a l e - b e n d l ı g ı 3 sene^ 2 a y k a d a r Î ü ^ ü s d e m e k t i r S u l t a n H a m i d z a m a n ı n d a b i r j u r n a l y ü z ü n d e n M ı a J l ı de «İka auımuş aemeKiıı. a t a h s i s edilmiş v e b i r m ü d d e t s o n r a d a m e t e m e ' m u r » o l m u ş s a d a e l l i altın a y l ı k t a h s i s ™ ş EbuzzıMidîHİ m u t a s a r r ı f ! o l m u ş t u r . _ Olduğu zaman B o a y ı r a û e f n e d ü m e . u v ' T e v f i k B e v ' e s ö y l e m i ş o l d u ğ u için, İlkönce S a k ı z ' d a d e f n e d i l m i ş o l d u ğ u H A . arzi ü z e r i n e S u l t a n H a m i d sini Sakız'dan Bolayır'a n a k l e t t i r i p Şehzâde Süleyman p a ş a ^ £ ™ * defnettirmiş ve m a s a r i f i n i H a z i n e - i - H a s s a ' d a n tesviye ettırerek z a r i f bıı paı m a k l ı k içinde ve mermer lâhid şeklinde güzel b i r m e z a r y a p t ı r m ı ş t ı r , b a ş tarafın d a k i kitâbe şöyledir : n a

e

vT^^-iaS

d

e

f

n

e

d

i

l

m

e

s

i

f

n

v

~

t

LILLÂH-IL-FATÎHA NAMIK

KEMAL BEY MERHUMUN KABRİDİR

e

i

^^f^

&

hadisesidir :

pa'a^m

î

a

s

v S g S ^ Z Z ^ ^ ^ ' T

M y e ' y e terkedilfp Edirne hrm b i r siyasî m u v a f f a k ı y y e t

^

ü

A

n'unm,,,

t

^ ^ a l a n biraz takviye et¬ « ^ Sadr-ı-a'-. ^dâhale fiksiyasete* halline Bulgarlarla b i r i'tilâf a k d e d i ­ r

*

^ e

u

i

b l r

m

a

y

l

aoeru

-

u

V

d

330

K R O N O L O J İ

R a h m e t l i R ı z â N u r ' u n Mısır'da neşrettiği «Türk B i l i k rövüsü»nün m a l ' e h a s r e t t i ğ i 6 ncı c i l d i n i n 566 ncı s a h i f e s i n d e b u k i t â b e n i n y a l n ı z m e r h u m u n k a b r i d i r » şeklinde o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l e r e k : «Kemal

Bey kim?

Hiç

olmazsa

şunu N â m ı k

—

1891

Kemal

1,308

Nâmık «Kemal

1895 =

OSMANLI

1313

Ke­ Bev

yazaydılar!...»

d e n i l m e k t e y s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r : K i t â b e d e « N â m ı k » m a h l a s ı d a vardır. Şiir ve F i k i r düşmanı, denilen S u l t a n H a m i d ' i n gösterdiği kadirşinaslığı o n d a n s o n r a k i l e r g ö s t e r e m e d i k l e r i için b u z a r i f m e z a r ı n b u g ü n p e r i ş a n b i r h â l e g e l d i ğ i n d e n b a h s e ­ d i l i r . — N â m ı k K e m a l ' i n ö l ü m ü ü z e r i n e o ğ l u A l i E k r e m B e y ' l e de a l â k a d â r o l a n S u l t a n H a m i d o n u M â b e y n kâtipliğine almış ve b i r müddet s o n r a d a Kudüs m ü s ­ t a k i l mutasarrıflığına tâyin etmiştir).

TARİHİ

1891 = 1309 3/4 Eylül = 28/29 Muharrem, Perşenbe/Cuma gecesi : Kâmil Pa­ şa'mn azli ve ertesi gün Girit vali vekili ve fırka kumandanı Kabaağaçhzâde Ahmed Cevad Paşa'nm sadâreti. ( A z l i n s e b e b i K â m i l P a ş a ' n m S e r - a s k e r A l i Sâib P a ş a i l e b e r a b e r p â d i ş â h ı h a l ' e d e c e ğ i h a ^ m d a v e r i l e n ' b i r J u r n a l d i r : S a d â r e t m ü d d e t i 1 8 8 5 1 = 1302 s e n e s i 24; 5 E v l ü l = 1 4 / 1 5 2 ü l h i c c e P e r ş e n b e / C u m a g e c e s i n d e n i t i b a r e n 5 sene, 11 a y , 9 g ü n ­ dür- H a l e f i C e v a d P a s a . G i r i d ' d e n gelinceye k a d a r A d l i y e n â z ı n R ı z â P a ş a S a d â r e t - K a y m a k a m l ı ğ m a tâyin edilmiş ve sür'atle i s t a n b u l ' a g e l m e s i e m r e d i l e n y e ­ n i S a d - ı - a ' z a m d a 1 S a f e r = 6 E y l ü l p a z a r g ü n ü g e l i p işe b a ş l a m ı ş t ı r . Beşinci c i l t t e « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 263 n u m a r a y a d a b a k ı n ı z ) .

1891 = 1308

1894 = 1312

1 Nisan = 21 Şa'ban, Oarşanba: Ahmed Vefik Paşa'nm ölümü ( T a k v i m - i - V a k a y i ' i n «23 Ş a ' b a n 1308 v e 2 N i s â n - ı E f r e n c î 1891» t a r i h l i n ü s h a s ı n ­ da «Dünkü g ü n » v e f a t etmiş olduğundan bahsedildiğine göre, Hicrî t a r i h t e bir günlük b i r «Rü'yet-i-hilâl» farkı olduğu anlaşılmaktadır. _ Rumeli-Hisarı'ndaki e v i n d e k a l b h a s t a l ı ğ ı n d a n ö l m ü ş o l a n A h m e d V e f i k P a ş a — 1 2 3 8 = 1 8 2 3 s e n e s i 23 Ş e v v â l = 3 T e m m u z Perşenbe günü i s t a n b u l ' d a dünyaya gelmiş olduğuna göre Miladı t a k v i m h e s a b i y l e t a m 67 sene, 8 a y , 29 g ü n y a ş a y ı p 68 'yaşının içinde ö l ­ müş d e m e k t i r : T a k v i m - i - V a k a y i ' i n ifâdesine g ö r e öldüğü gün Rumeli-Hisarı m e ­ zarlığına defnedilmiştir.

10 Temmuz = 6 Muharrem, Salı, Ezânî saat 4,45 = Zevali 12,21 : Biivük istanbul zelzelesi. ( i s t i k a m e t i «cenuptan şimale» müteveccih gösterilen b u müdhiş zelzele « T e r c ü mân-ı-Hakikat» g a z e t e s i n i n ertesi günkü nüshasına g ö r e «Bir d a k i k a k a d a r » sar¬ m ü s s e de p e k ç o k t a h r i b a t v e t e l e f â t a sebeb o l m u ş t u r . B i r ç o k c a m i l e r , minare­ l e r ' medreseler, m e k t e p l e r , k a r a k o l l a r , rıhtımlar, resmî b i n a l a r , h a n l a r , Gukıtanl a r evler ve d u v a r l a r yıkılmış, b i r takım binâlar d a yıkılacak hale geldiği ıçm kazâya mâni' o l m a k üzere hükümet tarafından yıktırılmıştır, ölenlerin ç o ğ u yı­ kılan b i n a l a r d a n çıkamayanlardır Meselâ Saraçhâne-başı'nda bir iptidai mekte­ b i n d e bes ç o c u k b i r d e n t e l e f o l m u ş t u r ; s o k a k t a g i d e r k e n ü z e r l e r i n e y ı k ı l a n du­ v a r l a r ı n altında c a n v e r e n l e r d e v a r d ı r . Y a r a l ı l a r ı n y e k û n u ölenlerden f a z l a g ö s ­ t e r i l i r - B u n l a r h e m e n h a s t a h â n e l e r e kaldırılıp t e d â v i altına a l ı n m ı ş , p a d i ş a h d e r ­ h a l v a v e r l e r i y l e Z a b t i y e nezâretini, Şehremânetini ve Sıhhiyeyi i m d a d hareketle­ r i n e " m e ' m u r e t m i ş v e h e m e n b i r iâne d e f t e r i a ç t ı r m ı ş t ı r : 29 C u m â d a - l - a h ı r e 28 K â n u n u e v v e l C u m a g ü n ü n e k a d a r 5 a y , 19 g ü n d e t o p l a n a n p a r a m ı k d a r ı 82,874 O s m a n l ı altınıdır; b u n u n m ü h i m b i r k ı s m ı n ı S u l t a n H a m i d v e r m i ş t i r ) . :

Siyasî t a r i h i m i z d e mizde

olduğu

de m ü h i m

Paşa'nm

kadar

bir mevki

sahibi

yetiştirmelerindendir :

Ruhuddin

Mehmed

«Saint-Louis»

sızcayı

çocukken

daha

şahsiyyetlerini sefirlikleri,

Şark

olan

Paris

lisesine

Paris'de

«30

için

devam

Ayastefanos nanmanın maz

Kânunuevvel»

muahedesi

ederek

hizmetlerde

niz.

-

den

başka ve

bu

ehemmiyet

geçirmiş, namuslu

ailesine- b i r yığın şa'nm

te'iif

ve

borçtan

terceme

başka

eserleri

amindeki

lûgatiyle

Bahadır-Han'dan

eserlerinin

cemeleri Turkçeye

de

yanında

Naci

«Vezır-ı-a'zamlar»

bir şey büyük

olduğu

17

için

«Molière

mütercimi»

Efendi

mühtedi

olmakla

cedvelinde 249 n u m a r a y a

«Deli»

anılır. _ ırkan

bakınız).

do­

diye

ve

kendin­ yıllarım

şöhret

bul­

çıktığı

halde

Vefik

mektep ve

baki­

son

«Lehce-i gibi

unutul­

fıkrasına

Ahmed

Türkî»

büyük'

diye

beraber

meselâ

ve

kadar

—

Voltaire

piyesini

ve

Pa­

Osmânî»

kitabı

dile ve

Vefik

Türktür-

ve

14 Zülhieee, Cumartesi: Cevad Paşa'nm azliyle frıid

Paşa'mn beşinci sadâreti. ( A z l i n sebebi, asağıki fıkrada g ö r e c e ğ i m i z E r m e n i m e s e l e s i n i n şiddetlenmesi ü z e ­ rine d e v l e t l e r i n müdâhalesini önlemek üzere idarî ıslâhat yapılmasına lüzum o-österen C e v a d P a ş a ' n m Sadâret mârûzâtmı t e t k i k için Yıldız sarayında bir h e y ' e t teşkilini v e 'bu h e y ' e t c e m u v â f ı k görülecek mâruzâtın pâdişâh tarafından m u t l a k a 'tasdikim istiyerek saltanat h u k u k u n u tahdide kalkışmış sayümasıdır: S a d â r e t m ü d d e t i 1891 = 1309 s e n e s i 4 E y l ü l i = 29 M u h a r r e m C u m a g ü n ü n d e n i t i ­ b a r e n 3 sene, 9 a y , 4 g ü n d ü r ) .

paşa'mn

1895 = 1313

ter-

muvaffakiyetle Besinci

8 Haziran =

tarihe

Molière'den

bir

1895 = 1312

vukuâtmm olan

çekinmez

ismindeki

Hugo'dan,

Molière'in

da

memlekete

tutmaktadır:

Şecere-i

defa

fıkrasına müsadif

için, b i l h a s s a

arasında

edebî

Muhtelif

iki

1300

Mart»

makamlarına

Osmânî»

Fénelon'dan,

«3

bırakmamıştır!

«Evşâl-i

ve

1882 ! =

söylemekten

bir yekûn

Tarih-i

naklettiği

vardır : B i l h a s s a

naklettiği

desi Y a h y a

«Fezleke-i

mühim

reisliği

Fran-

gerek

medyundur.

ederek

babası

bildiği

siyasî,

meselelerde

iknâ

Koca-Reşid

maslahatgüzarlığı

sadâretine

vukuâtmm

doğruyu

en

İlk

tarihleri­

sonra,

mükemmel Gerek

ve

mühim

çekemiyehler

devletin

Ebu-l-Gazi axd

vermez,

ve

kültürüne

Şubat»

Nicolas'yı

1878=1295

kendisini

deli

çok

bakınız.

bir çok

Gran-dük

merhum

v u k u a t ı n ı n «19 M a r t »

hiç k i m s e y e b e n z e m e z b i r d e r y â - d i l

ma'zulıyyetle muş

fıkralarına

bulunmuştur:

Dünyaya

«4

kültür

gördükten

ilk Meclis-i-Meb'usan

akdedilirken

kurtarılmasında

Paşa

başlamıştır. Garp

de 1 8 7 8 = 1295 v u k u a t ı n ı n

Teşrinisâni/1

Vefik

millî

baş-kâtipliği

s a d â r e t i v a r d ı r : M e c l i s reisliği için 1 8 7 7 = 1 2 9 4 sadâretleri

bilhassa

istanbul'da

sefareti

ziyâde

nâzırlıkları,

ve

Ahmed

öğrenmiye

kültüründen

valilikleri,

edebiyat

i l k tahsilini

Efendi'nin

zamanlarında

ilim,

de­ ciltte

30 Eylül = 10 Kebî'ül-âhir, Pazartesi: istanbul'da ilk «Ermeni patırdısı» ve buna sebeb olan Ermeni meselesi. (Milâdın

On-birinci

ve

Hicretin

beşinci

asrında

Anadolu'nun

fethiyle

Türkiye

1895 = 1313

KRONOLOJİ

3 3 2

devletinin kurulmasından itibaren dilini, dinini, mezhebini ve milliyetini Türk a d a l e t i n i n bahşettiği i m t i y a z l a r sayesinde m u h a f a z a eden, Türk o r d u s u n u n mü­ d a f a a ettiği t o p r a k l a r d a a s ı r l a r c a h e r türlü e m n i y e t v e m a s u n i y e t esbâbı içinde t i c a r e t ve z ı r a a t l e m e ş g u l o l a n ve n i h a y e t d e v l e t h i z m e t l e r i n e ele ° i r i p V e z - u e t ve N e z â r e t m e r t e b e l e r i n e k a d a r yükselmiş siyaset ve idare adamları vetistiren E r m e m u n s u r u n u n d o k u z asırlık m u h a f ı z ı o l a n T ü r k m i l l e t i n d e n altı v i l â y e t ' i s t e ­ mesi Bilhassa Ayastefanos ve B e r l i n muahedelerinden i t i b a r e n başlamış b i r o- rıbedır O s m a n l ı m e n b â l a r m d a « V i l â y â t - ı - S i t t e » d e n i l e n b u altı A n a d o l u v ü â v e t i e s k i ıcare teşkılâtımızdaki E r z u r u m , V a n , B i t l i s , D i y a r b e k i r , Ma'mûret-ül-Aziz = H a r p u t ve S i v a s vilâyetleridir. B u sâha, ş i m d i k i i d a r e t e ş k i l â t ı m ı z d a Erzurum E r z i n c a n A g n . V a n , H a k k â r i , B i t l i s , M u ş , S i i r d , D i y a r b e k i r , M a r d i n , yanlış o l a r a k Eıazıg demlen El-Aziz=Ma'mûret-ÜI-Aziz, M a l a t y a , Bingöl, S i v a s , A m a s y a ve ToKat vilayetleriyle G i r e s u n vilâyetinin c e n u b u n d a k i Şebin-Karahisar h a v a l i s i n ­ d e n m a r a u v c p t ı r : 3 u h e s a b a g ö r e e s k i « V i l â y â t - ı - S i t t e = A l t ı v i l â y e t „ s i m d i o n altı OUÇUK vilâyet d e m e k t i r ! B ü t ü n Ş a r k î - A n a d o l u i l e O r t a - A n a d o l u ' n u n bîr k ı s m ı n d a n m u r e K k e b o l a n b u g e n i ş sâha A n a d o l u k i r a s ı n ı n ü ç t e b i r i n d e n f a z l a ve t a k r i b e n y a n s ı n a y a k ı n d ı r ! H a l b u k i S u l t a n H a m i d ' i n A l m a n y a s e f i r i n e söylediği g i b i : — E r m e n i l e r hiç b i r y e r d e e k s e r i y y e t d e ğ i l d i r ! a

:

H a t t â bütün b u vilâyetlerde E r m e n i u n s u r u e n k ü ç ü k a k a l l i y e t h a l i n d e d i r ' F a k a t Avrupa'nın o r a l a r d a himâye edebileceği başlıca Hıristiyan u n s u r d a E r m e n i u n ­ s u r u d u r ! i ş . e b u n d a n dolayı 1 8 7 8 = 1 2 9 5 v u k u â t ı m n «3 M a r t » f ı k r a s ı n d a srördüğü. ;.. . ^ « â h e d e s i n i n 16 ncı ve a y n i s e n e n i n „13 T e m m u z » fıkrasında g o r a u g u m u z B e r l i n m u a h e d e s i n i n de 61 i n c i m a d d e l e r i n d e B â b - ı - Â l î A n a d o l u ' n u n Ermenilerle meskun vilâyetlerinde «Islâhât» icrâsiyie mükellef tutulmuştur A v r u p a d e v l e t l e r i nazarında T ü r k i y e ' d e « I s l â h â t » d e m e k , h e r h a n g i b i r Hıristiyan' u n s u r u n u n m u h t a r i y y e t i n i t e ' m i n e d e c e k müesseselerle i m t i v a z l a r ı n m e c m u u de­ m e k ır! L ü b n a n ' d a Sisam'da, G i r i t ' d e , Rumeli-i-Şarkî'de, B u l g a r i s t a n ' d a vesairede y a p ı l a n « I s l a h a t » h e p işte b u m â h i y y e t t e d i r ! F a k a t a r a d a i k i b ü y ü k f a r k v a r d ı r • m

U 5

A

y a s t 8 i a n o s

mfnîr ÎTn• V ^ l * ? ' ^ -T S' ' R u m l a r l a B u l g a r l a r a n i s b e t l e Müslfll m a n l . ı a k a l l ı y e t t e bulundukları h a l d e , A n a d o l u ' n u n h e r t a r a f ı n d a T ü r k l e r b o y d a n h o y a _ e k s e r i y y e t hâlindedir; f a z l a o l a r a k G i r i t , B u l g a r i s t a n v e s a i r e a n a - v a t a n ç e r :: ;:; ° *&; «Vilâyât-ı-Sitte» Osmanlı imparatorluğunun t e m e l t ^ ı n , teşkil e d e n T u r k a n a - y u r d u n u n c o ğ r a f î , ırkî ve tarihî b i r p a r ç a s ı d ı r . A v r u p a dev et e r m i n de, E r m e n i k o m i t e l e r i n i n de d ü ş ü n e m e d i k l e v e v a h u t d ü ş ü n m e k i s t e B

V

l m a

. m ^ S r i n e 1

ü

I

a

r

i

s

t

a

n

d

a

h a I d e

^

m

terc!redetim^ '

0İU yU

m

u

^ h

t

â

r

i

y

y

^ e

t

^

S

Serecek

e

U

İ

t

a

D

H

a

m

«Islâhât»!

W

İ

Ş

U

kabul

b

U

n

d

a

n

d o l a

>-'-

etmektense

A !

"

ölmeyi

? ^ Î - T 8 7 8 - - 1295 vukuâtı içindeki \ 13 Ş u b a t » f ı k r a s ı n ı n 3 üncü b e n d i n d e g o r d u g u m u z g i b i , «93 s e f e r i n i n s o n u n d a R u s o r d u l a r ı i s t a n b u l k a p u l a r m a da­ y a n d ı ğ ı z a m a n p a t r i k N e r s e s T ü r k m a ğ l û b i y y e t i n d e n istifâde e t m e k ü z e r e G r a n d u k N ı c o l a s n m k a r a r g â h ı n a g i d i p E r m e n i metâlibini a r z e t m i s o l d u ğ u için A y a s ­ tefanos m u a h e d e s i n e m e ş h u r 16 ncı m a d d e k o n u l m u ş s a d a , R u s h i m a y e s i n d e bir " E r m e m muhtariyyetini Akdeniz siyaseti bakımından t e h l i k e l i gören tütere ^ ^ J T ^ ' » f o r a s ı n d a gördüğümüz Kıbrıs m u a h e d e s i n ! ak­ d e d e r k e n B a b - ı - A l î ' y e Ş a r k vilâyetlerinde ıslâhât icrâsını taahhüd ettirmek sü­ e t i ? " E r m e m m e s e l e s i n d e R u s y a ' y ı y a l n ı z b ı r a k m a m a k ve i s k e n d e r u n k ö r f e z i n e d

1

m

< < 4

H

a

z

i

l

a

n

S Z Î " " " . , ^ ^ E r m e n i şeddi ç e k m e k s i y a s e t i n i t a k ı o e t m i ş ve o m u a h e d e y l e A n a d o l u ' y u R u s l a r a k a r ş ı T ü r k l e r l e b e r a b e r m ü uafaa etmeyi der-uhde etmiş olduğu halde n i h a y e t Türklere karsı E r m e n i m e t â hbmın en müthiş mümessili kesilmiştir! F a k a t b u n a mukabil' AyastefanoÎL B e r i m de E r m e m davasını b e n i m s e m i ş o l a n R u s s i y a s e t i n d e m ü h i m b i r d e ğ i ş i k l i k o l m u ş t u r : K e n d i e s e r l e r i o l a n R u m a n y a v e B u l g a r i s t a n g i b i y e n i B a l k a n p e y k ei m i n h e m e n n a n k ö r l ü ğ e b a ş l a y ı p k e n d i s i n d e n y ü z çevirdiklerini v e b u suretle k e n d i s i için a r t ı k B a l k a n l a r ü z e r i n d e n A k d e n i z ' e i n m e k i m k â n ı k a l m a d ı ğ ı n ı gö? r , n R u s y a , aynı h a t â y ı A n a d o l u ' d a d a i r t i k â b e d i p g ü n ü n b i r i n d e o t a r a f t a n d a 6

1

R U

S

t

e

v

e

s

s

ü

ü

n

e

k

a

r

1895 =

OSMANLI

1313

333

TARİHİ

y o l u n u kesebilecek b i r E r m e n i s t a n teşkilim t e h l i k e l i g ö r m i y e başlamış ve hattâ R u s Hâriciyye nâzın prens L o b a n o w / L o b a n o f işte b u n d a n d o l a y ı : _ B i z G a r p ' d a k i hatâmızı Şark'da d a t e k r a r edem.yecegımız ıcın b i r Ermem Bulgaristan'ı i s t e m e y i z ! d e m e k t e tereddüd e t m e m i ş t i r . Z â t e n o sırada ç a r l ı ğ ı n K a f k a s y a ' y ı Ruslaştırma S s £ en şiddetli d e v r e s i n d e d i r : Cenu.bî-Kafkasya'da i s e A n a d o l u ' d a n f a z l a E r ¬ m e n i vaı^dıı v e R u s h ü k ü m e t i n i n e n m ü h i m h e d e f l e r i n d e n b i r i de E r m e m kılısesı7 d m n i ve kültürünü y ı k m a k t ı r ! S u l t a n H a m i d ' i n Şarkî-Anadolu meselesinde muhtâriyyetci i n g i l i z politikasına karşı R u s siyasetine temâyul göstermesi iste u n l n d î f B i l h a f s a Muhafazakârların yerine L i b e r a l l e r i n geçmesi ve Turk. d u s m a n h j y l a m e ş h u r G l a d s t o n e ' u n iş b a ş ı n a g e l m e s i T ü r k i y e ı ç m a r t ı k i n g i l t e r e yı R u s y S a n beter b i r hâle getirmiştir, i n g i l i z s i y a s e t i n i n E r m e n i davasına muza¬ h e r e t i işte bundandır. B e r l i n m u a h e d e s i n d e n i t i b a r e n b u siyasî inkişafları b ü y ü k b i r d i k k a t l e t â k i b e d e n S u l t a n H a m i d o m u a h e d e n i n 61 i n c i m a d d e s i n d e k i « I s l â h â t » m e s e l e s i n i k a ğ ı t u » S de b ı r a k a c a k b i r h a t t - ı - h a r e k e t t â k i b e t m i ş , İ n g i l t e r e u m u m î b i r A v r u p a m ü ­ d a h a l e s i n d e n k o r k a r a k ses ç ı k a r m a m ı ş ve R u s y a d a E r m e n i l e r d e n yuz çevirdiği için pâdişâhın s i y a s e t i n d e n h o ş l a n m r y a başlamıştır. B u siyasî t a h a v v ü l d e n e v v e l R u s y a ' d a y e t i ş m i ş v e h a t t â b i r ç o k l a r ı R u s o r d u s u n ¬ da h zmet etmis olan E r m e n i milliyetçileri T ü r k l e r e olduğu k a d a r R u s l a r a d a L : k e s i m i o l m a k l a beraber, Rusya'dan toprak koparmak imkansız oldufu"in S n i Sarkî-Anadolu'ya dikmişler ve b u gayelerinde b i l h a s s a i n g ı h z sTyasetmden m e d e d u m m a y a b a ş l a m ı ş l a r d ı r . B u n l a r m k u r d u ğ u ük ihtilal ocağı K a f k a İ b N a z a r b e k i s m i n d e k i k o m i t e c i n i n 1886 = 1303 t a r i h i n d e i s v i ç r e ' d e tesis S ^ S n c a k = C a n sesi» c e m i y e t i d i r : «Vilâyât-ı-Sitte» muhtârıyyetmı gaye itİSz e d e n b u t e ş e k k ü l , d e v l e t l e r arasındaki s i y a s e t ihtilâflarından d o l a y ı n e cİsrz k a l a c a k b i r ' A v r u p a m ü d â h a l e s i n d e n z i y â d e ihtilâl teşkilâtının nııll kuvve^ İ n e L m a t t a r a f d â r ı d ı r ; i l k teşkilâtını i s t a n b u l , t z m i r v e H a l e b şehirlerinde k u 4 n H m c a k c e m i y e t i g a y e i t i b a r i y l e muhtâriyyetçi olduğu g i b i , vâsıta i t i b a r i y l e â

n

de t e İ S i r hem

H e r t a r a f t a tedhiş h a r e k e t l e r i y a p a r a k

hükümeti

E r m e n i metâlibinin

kabulüne

mecbur

h e m devleti zayıf etmek Hmçak

düşürmek,

programının

e n m ü h i m esasıdır. B u i l k teşekkülün memnun e d e m e d i ğ i u n s u r l a r 1890 d a H m ç a k ç ı l a r d a n ayrılıp S r o s a k = Bayrak» isminde b i r cemiyet kurmuşlardır: B u cemiyet daha sonra S m L u t y u n = Birlik/ittihad» i s m i n i almıştır. S u l t a n Hamıd devrindeki is­ tanbul E r z u r u m , Zeytin, Sasun, Trabzon, A m a s y a , Merzifon, Tokat, Sivas, D i ­ y a r b e k i r , V a n , M u ş , U r f a v e s a i r e d e k i E r m e n i i s y a n l a r ı h e p işte b u * ° ™ ^ işeridir B u vaziyete göre E r m e n i meselesi Türkiye E r m e m l e n n d e n değü * » ^ m e n i l e r i n d e n çıkmış demektir. S u l t a n H a m i d ' i n E r z i n c a n ' d a k i Dördüncü ordu m S r T z e k i P a s a v â s ı t a s ı y l a v e « H a m i d i y y e a l a y l a r ı » i s m i y l e K ü r t aşiretlerinden a s k e r î teşkilât v ü c u d a g e t i r m e s i i ş t e b u v a z i y e t e k a r ş ı d ı r . Umumive'tle R u s - E r m e n i l e r i n d e n mürekkeb o l a n ve Türkiye Ermemlenm ğfal edTp baslarına iş a ç a n k o m i t e c i l e r g a y e l e r i n e v a r a b i l m e k i ç i n yalnız Türklerin değil T ü r k i y e E r m e n i l e r i n i n d e h a y a t ı n ı h i ç e saymışlardır: Hmçakçılarla T r o sakçdar arasındaki p r o g r a m farklarına rağmen k i m i s i devleti zayıflatmak v e k i ­ m i s i de A v r u p a müdâhalesine yol açmak üzere E r m e n i l e r i T ü r k l e r v e T m k l e n E r m e n i l e r a l e y h i n e a y a k l a n d ı r a c a k v a k ' a l a r ihdâs e d i p h ü k ü m e t i t e n k i l e mec­ b u r e t t i k t e n s o n r a b u tabiî m e ş r û t e n k i l hareketlerini A v r u p a ya hep « M mezâlimi» seklinde göstermişler ve A m e r i k a ' y a varıncaya k a d a r her t a r a f t a şid­ detli ve yaygaralı p r o p a g a n d a l a r yapmışlardır. Hattâ .Türk kıyafetine girmiş b i r ta'am Ermeni k o m i t e c i l e r i ötede beride ellerine geçen E r m e n i l e r i öldürerek • Türkler a l e v l i m e i s y a n l a r çıkmasına bile çalışmışlardır! B u kanlı hâdiselerin en m t f M m m i 1894=1312 s e n e s i Teşrini.evvel=Rebî'üI-âhir ayındaki S a s u n vak'asınd a "gösterilir: V a n g ö l ü n ü n cenûbugarbîsinde ve şimdi S i i r d vilâyetinde b u l u n a n S a s u n k a z a s ı d a ğ l ı k b i r s â h a d ı r ; o z a m a n b u r a d a 15 b i n M ü s l ü m a n a m u k a b i l 12 b i n k a d a r E r m e n i bulunduğundan bahsedilir. Hükümetin v e r g i tahsiline karşı y

t

e

334

KRONOLOJİ

1895

=

1313

î s y â n a kışkırtılan b u d a ğ l ı E r m e n i l e r üzerine p e k tabiî o l a r a k asker sevkedilmiş, i k i n c i meşrutiyette K o z a n meb'usu o l a n H a m p a r s o m Boyacıyan'la D a m a d y a n i s m i n d e b i r k o m i t e c i n i n i d a r e e t t i ğ i âsilerle t e n k i l k u v v e t l e r i arasında şid­ detli müsademeler olmuş, o t u z k ö y yıkılıp yakılmış ve n i h a y e t K a f k a s ihtilâlcile­ r i n i n m u h t â r i y y e t v e istiklâl hulyâları u ğ u r u n d a r i v a y e t e n a z a r a n 4500-5000 E r ­ meni m a k t u l düşmüştür: A v r u p a ' y a b i n türlü mübalâğalarla aksettirilen bu meşrû t e n k i l h a r e k e t i a l e l u s u l «Türk m e z â l i m i » şeklinde gösterilmiş ve harekât •esnâsmda c a n v e r e n T ü r k a s k e r l e r i p e k t a b i î o l a r a k hiçe s a y ı l m ı ş t ı r ! G e n e 18941=1312 s e n e s i n i n 1 T e ş r i n i s â n i = ' 2 C u m â d a - l - û l â p e r ş e n b e ' g ü n ü başlayıp uç g ü n s ü r e n D i y a r b e k i r v a k ' a s m d a d a 1191 kişi ö l ü p 286 k i s i yaralandığından b a h s e d i l i r , i n g i l t e r e için m ü k e m m e l b i r m ü d â h a l e v e s i l e s i teşkil e d e n b u v a k ' a l a r u z e r m e i n g i l i z k a b i n e s i F r a n s a i l e R u s y a ' y ı d a emirliğine dâvet etmiştir- Yalnız bu ıkı d e v l e t i n d â v e t e d i l m e s i n e s e b e b , Ş a r k î - A n a d o l u ' d a diğerlerinin konsolos­ ları o l m a m a s ı d ı r . B â b - ı - Â l î ' n i n teşkil ettiği t a h k i k a t h e y ' e t i n e işte b u ü c d e v l e t de b i r e r mümessil katmış, Muş'a giden hey'et o r a d a u z u n uzadıya t a h k i k a t yapmış ve netice o l a r a k e c n e b i m ü m e s s i l l e r i r a p o r l a r ı n d a p e k tabiî o l a r a k T ü r k l e r i k a b a h a t l i ç ı k a r m a l a r ­ d ı r ! B u n u n l a b e r a b e r b u h u s u s t a R u s l a r l a F r a n s ı z l a r ı n zâhiren İngilizlere ' u y ­ duklarından ve h a k i k a t t e ise S u l t a n H a m i d ' i d e s t e k l e d i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r - Hattâ Dundan dolayı F r a n s a Hâriciyye n â z ı n G a b r r f l H a n o t a u x ' y a b i r murassâ i m t i y a z nişanı b i l e v e r i l m i ş t i r . F a k a t b u n a r a ğ m e n İ n g i l t e r e ' n i n a ğ ı r b a s m a s ı n d a n dolayı n i h a y e t 11 M a y ı s 1895 ; = 16 Z ü l k a ' d e 1312 C u m a r t e s i g ü n ü ü c d e v l e t B â b - ı - A l î ' y e m r m u h t ı r a v e r e r e k B e r l i n m u â h e d e s i m u c i b i n c e y a p ı l a c a k * ıslâhatın i c r â s m ı Ş a r k v i l a y e t l e r i n e b e ş e r sene m ü d d e t l e v a l i l e r t â y i n i n i v e b u n l a r ı n i n t i h â b m d a b ü ­ y ü k e l ç i l e r i n m u v â f a k a t l a r ı alınmasını, m a h a l l î a n â s ı r d a n m u h t e l i t j a n d a r m a t e ş k i ­ l i m , h a l k ı n m t i h â b i y l e v i l â y e t m e c l i s l e r i k u r u l m a s ı n ı , A d l î v e m â l î ıslâhat icrâsını v e K ü r d aşiretlerinin g ö ç h a r e k e t l e r i m ü r â r a k a b e y e t â b i ' t u t u l m a s ı n ı i s t e m i s erdın o sırada i n g i l i z donanması Iskenderiyye'den Çanakkale-boğazı'na doğru hır n ü m a y i ş s e f e r i n e ç ı k m ı ş o l d u ğ u h a l d e , F r a n s a i l e R u s y a ' n ı n m u h t ı r a d a k i i m ­ zalarına rağmen b u İngiliz t a l e p l e r i n i h a k i k a t t e terviç e t m e k i s t e m e d i k l e r i n i b i ­ len S u l t a n H a m i d ' i n e m r i y l e Bâb-ı-Âlî a y n i senenin 3 H a z i r a n = 9 Zülhicce P a ­ z a r t e s i g u n u v e r d i ğ i c e v a p t a istiklâl m e f h u m u n a m u g a y i r b u l d u ğ u b u h a k s ı z t a ­ l e p l e r i n h e p s i n i reddetmiştir. E r m e n i k o m i t e c i l e r i n i n A v r u p a ' y ı h a r e k e t e g e t i r m e k için n i h a y e t i s t a n b u l ' d a b i r v a k a ç ı k a r m ı y a k a r a r v e r m e l e r i işte b u n d a n d o l a y ı d ı r . I s t a n b u l l u l a r m « E r m e n i patırdısı» d e d i k l e r i h a r e k e t l e r i k i k a n l ı v a k ' a d ı r B u t a r i h t e n b e s s e n e e v v e l de hır n ü m a y i ş t e r t i b i n e t e ş e b b ü s e d i l m i ş s e de k a n d ö k ü l m e d e n hemen dağıtılmış o l d u ğ u . i ç i n b u h e s a b a dâhil değildir. "«.sımmış B u g ü n b a ş l a y ı p ü ç g ü n s ü r m ü ş o l a n i l k v a k ' a b i r k a ç y ü z E r m e n i n i n itlâfivle « e k l e n m i ş t i r , a s k e r v e a h â l i d e n T ü r k z â y i â t ı p e k azdır. B u s a b a h g ü n Î Î m a d a n evvel Kadırga l i m a m y l a Patrikhâne'den hareket e d e n müsellâh E r m e n i k a l a b a h g t g u y â ıslâhât i s t e m e k i ç i n y o l a ç ı k m ı ş t ı r :

0

So r eT «vV ı l u ^ um ^ i "v a ^ a y aît - ı -TS ı trt e , ,s bi i r ? u m l i ,i d a^r e s ^ ine v e r i l e c e k", bu büyük e*y â l e™ tin m a l ı m u h t e r ı y y e t ı o l a c a k , H a m i d i y y e a l a y l a r ı i l g a e d i l e c e k , silâh t a s ı m a yasaS kaldırılacak, m a t b u a t ve içtimâ hürriyetleri ilân e d i l e c e k t i r ! K o m i t e c i l e r i n ^ s f e £ 9 » ™ , « * * « - ve a k l a sığmaz hulyâlarla ayaklandırdıkla" gafil asiler Kadırga-lımanı'ndan S u l t a n a h m e t meydanıyla S u l t a n a h m e t türbesine k a • Î S a n S S ? ' Bâb-ı-Alî'ye doğru s a r k a n k o l İran sefârethânesinden Heri t

e

r

t

İ

b

e

d

e

n

I

S

İ

â

h

â

t

e

s

a

î

f

B

11*7KY*

frf" ; hTTr-

? nezâretinin j a n d a r m a k u v v e t l e r i n i k â f i g ö r m i y e R r e k B a b - ^ - A h ' m n muhafazası için S e r - a s k e r ' d e n bir tabur asker istemişse de S u l t a n H a m ı d b ö y l e b i r t e d b i r i n A v r u p a ' d a işin i ' z â m e d i l m e s i n e vesTle tesS edecegmı düşünerek müsâade etmemiş ve yalnız j a n d a r m a l a r l a beraber askerin de s o k a k l a r d a d e v r i y e şeklinde g e z d i r i l m e s i n e m ü s â a d e e t m i ş t i r V a k a n ı n b u i l k g ü n ü E r m e n i t e l e f â t ı 50 m a k t u l d e n i b a r e t k a l m ı ş , B â b - ı - Z a b t i y a

Saİd

P

a

a

Z

a

b

t

i

v

e

1898 =

1314

OSMANLI

TARİHİ

335

v e ' d e n y a l n ı z S e r v e t E f e n d i i s m i n d e b i r k o m i s e r şehid o l m u ş , âsiler yaygaracıı k t a n b a ş k a b i r ş e y y a p a m a m ı ş v e işte b ü t ü n b u n l a . d a n d o l a y ı b i r ^ a f t e n j ^ rike şiddetli e m i r n a m e l e r g ö n d e r i l i r v e âsiler de t e h d ı d o l u n u r k e n , b i r t a r a t t a n d a i ^ e^ebasrlarmdan v e y a h u t tecâvüz hareketlerinde b u l u n a n l a r d a n b i r çok Î m s e l e r t e v k S e d ü m i s t i r . A h â l i n i n de a s k e r v e j a n d a r m a y a y a r d ı m e t t i ğ i n d e n v e b i h a s s a « T a l e b e - i - u l u m » i l e e s n a f t a b a k a s ı n ı n m ü d â h a l e s i üzerine E r m e n i l e r i n d a h a l İ T e i d l n e d i k l e r i n d e n bahsedilir. F a k a t gündüz böyle geçtikten sonra geT ö Î teTTaZler olmuş, i s t a n b u l ' d a n başka G a l a t a , Tophâne, Tersane ve K - ı £ ; t a r a f l a n n d a E r m e n i l e r i n M ü s l ü m a n l a r a t a a r r u z u n d a n m ü t e v e lıt musaSmeÎer s S r c e sürmüş, ertesi gün i s t a n b u l ' u n her tarafında b u müsademelerS e S n i p ^ s a b a h t a n akşama ve akşamdan s a b a h a k a d a r d e v a m etmiş d a h a e ı teÎ p İ n e tesadüf e d e n 2 T e ş r i n i e v v e l ı = 1 2 R e b î ' ü l - â h i r Ç a r ş a n b a g u n u d a h a h a ¬ mgeçmekle b e r a b e r gece t e k r a r şiddetlenmiş v e a n c a k P e r ş e n b e g u n u tenkil h m - e k p t i t a m a m l a n ı p â s â y i s iâde edilmiştir. E r n î e Î k S e c i l e r i n i n bu ' m e c n u n c a h a r e k e t i netice i t i b a r i y l e beş on M u s l u m a ^ m u k a b i l b i r k a c yüz E r m e n i n i n hayatına m a l olmuş, S u l t a n H a m ı d ' m ustalklı s ' y a s T i S e n dolayı A v r u p a m ü d â h a l e s i s u y a d ü ş m ü ş v e y e g â n e n e t i c e o l a r a k 8 S n e w e l = 13 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e günü B â b - ı - Â Î Î ' y e b i r p r o t e s t o n o t a s ı g e l m î v e l a b i î hiç b i r t e ' s i r i olmamıştır. «Banka vak'ası» denilen ıkmcı « E r m e m p a t ı r d ı s ı » için a ş a ğ ı k i s e n e n i n «26 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

30 Eylül/l Teşrinievvel = 10/İ1 Rebî'ül-âhir, Pazartesi/Salı gecesi : Sadr-ı-a'zam Said Paşa'nın azli. ( A z l i n en mühim sebebi, yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z E r m e n i meselesidir: S a ­ d â r e t m ü d d e t i 1895 = 1312 s e n e s i 8 H a z i r a n = 14 Z ü l h i c c e C u m a r t e s i gününden i t i b a r e n 3 a y , 23 g ü n d ü r . G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf için b e ş i n c i c i l t t e « V e z ı r - ı a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 264 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) .

2 Teşrinievvel = 12 Rebî'ül-âhir, Çarşanba: Kâmil Paşa'nın ikinci sadâreti. ( İ n g i l i z s i y a s e t i n e istinâdiyle m e ş h u r o l a n K â m i l P a ş a ' n ı n b u seferki sadâreti, h e r h a l d e E r m e n i d â v â s m m e n şiddetli m ü d â f i i r o l ü n d e b u l u n a n i n g i l t e r e y ı tat­ m i n endişesiyle a l â k a d a r o l s a g e r e k t i r : Z â t e n b u t e b e d d ü l ü n L o n d r a ' d a i y i k a r ­ şılandığından b a h s e d i l i r ) .

7 Teşrinisani = 19 Cımıâda-I-ûlâ, Perşenbe: Kâmil Paşa'nın azliyle Dâhiliyye nâzın Halil Rif'at Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n sebebi, K â m i l P a ş a ' n ı n p â d i ş â h a t a k d i m ettiği b i r a r î z a d a bütün devlet i s l e r i n i n s a r a y d a t o p l a n m a s ı dâhilde v e h â r i ç t e s û ' - i - t e ' s i r ettiğinden bahsederek B â b - ı - A l f y e e s k i salâhiyyetlerinin lâdesini v e v ü k e l â n ı n S a d r - ı - a ' z a m tarafmdan sntihâbı l ü z u m u n u a r z e t m i s o l m a s ı d ı r : B u m â r û z â t S u l t a n H a m i d ' i n v e h m i n e do­ k u n d u ğ a için, K â m i l p a ş a ' n ı n a r t ı k i s t a n b u l ' d a k a l m a s ı n ı t e h l i k e l i b u l a r a k İ z m i r valiliğine g ö n d e r m i ş t i r . — G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf için b e ş i n c i c i l t t e « V e z ı r - ı - a ' z a m i a r j , c e d v e l i n d e 265 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) .

'

1896 =

1314

26 Ağustos = 17 Rebî'ül-evvei, Çarşanba: «Banka vak'ası» ikinci Ermeni-patırdısı.

denilen

( E r m e n i m e s e l e s i v e i s t a n b u l ' d a k i i l k « E r m e n i patırdısı,, i ç i n y u k a r ı k i senenin « 3 0 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — B i r i n c i s i n d e n t a m 10 a y , 26 g ü n s o n r a t e r t i b e d ı -

336

K R

O N" O L O J İ

1897

=

1314

len b u i k i n c i v a k ' a r u n sebebi, b u n d a n e v v e l k i n i n neticesiz kalmış olması ve A v ­ r u p a devletlerinin müşterek b i r müdâhale yerine k u r u b i r protesto ile iktifa etmiş olmalarıdır. «Banka vak'ası» hariçteki k o m i t e c i l e r tarafından tasarlandıktan sonra hâin p a t ! i k I z m i r l i y a n ' m t a s v i b i y l e t a t b i k edilmiş b i r tedhiş h a r e k e t i d i r : A v r u p a devletle­ rini müdâhaleye mecbur e t m e k için ecnebi sermâyesini t e m s i l eden Osmanlı bankasına yapılan b u müsellâh baskın h a r e k e t i n i R u s p a s a p o r t u y l a hâriçten g e l ­ m i ş b i r k a ç k o m i t e c i i d a r e etmiştir. E r t e s i gün neşredilen Tebliğ-i-resmî'ye n a z a r a n b i r takım «Eşhâs-ı mel'anet-ihtisâs» g û y â u s t a l ı k e d e r e k « İ ş b a h â n e s i y l e b i r e r i k i ş e r » bankaya girmişler ve «Bağteteıı arbede,, çıkarmışlardır: B i r d e n b i r e silâh a t m ı y a b a ş l ı y a n bu 'yayga­ racı s e r s e r i l e r E r m e n i m e t â l i b i d e r h a l k a b u l e d i l m e d i ğ i t a k d i r d e e l l e r i n d e k i b o m ­ b a l a r l a b a n k a y ı b e r h a v â e d e c e k l e r i n i s ö y l i y e r e k binâyı i ş g a l e v e m e ' m u r l a n esir etmiye kalkışmışlarsa d a , hükümet böyle b i r teşebbüs ihtimâlini d a h a evvelden h a b e r a l m ı ş o l d u ğ u için o c i v a r d a h a z ı r b u l u n d u r d u ğ u a s k e r , p o l i s v e jandar­ ma k u v v e t l e r i n i d e r h a l s e v k e d e r e k işi b a s t ı r m ı ş , âsilerin ç o ğ u y a k a l a n ı p t e v k i f edilmiş, B â b - ı - A l î ' y i b e r h a v â e t m e k ü z e r e o t a r a f a s a l d ı r a n g ü r u h d a t e n k i l o l u n ­ muş, şehrin h e r t a r a f ı n a d e v r i y e l e r ç ı k a r ı l m ı ş , h â r i ç t e n g e l e n v a k ' a mûrettipleri F r a n s ı z v e R u s s e f a r e t l e r i n i n h i m â y e v e deîâletiyle v e b i r F r a n s ı z vapuruyla' d e r h a l k a ç m ı ş , bâzı k o m i t e c i l e r intihâr e t m i ş , f a k a t b i r t a r a f t a n d a a h â l i a r a ­ sında şiddetli m ü s â d e m e l e r b a ş l a m ı ş t ı r . B u n u n s e b e b i , i l k « E r m e n i p a t ı r d ı s ı » n danberi Ermenilerle Müslümanlar arasındaki m ü n â s e b â t ı n s o n d e r e c e " ^ersrinieş­ miş ve b u i k i n c i v a k a n ı n d a k i n ve i n t i k a m h i s l e r i n i t a t m i n e vesile teşkil et­ miş olmasıdır B i l h a s s a E r m e n i l e r i n vazife gören askere t a a r r u z etmesi," Sadr-ıa ' z a m a kurşun atılması ve E r m e n i e v l e r i n i n pencereleriyle balkonlarından a s k e r ­ le ahâlinin ü s t ü n e b o m b a l a r ve kurşunlar yağdırılması artık halkı zabtedilm e z b i r hâle g e t i r m i ş , millî v e dinî h i s l e r p e k tabiî o l a r a k a l e v l e n m i ş , b ü t ü n h a l k tabakaları ve bilhassa h a m a l l a r ellerine geçirdikleri bıçaklar ve 'sopalarla E r m e n i l e r e saldırmış, b u kanlı mücâdele Boğaz-içi'nin b i r ç o k y e r l e r i n e de s i r â yet etmiş ve netice o l a r a k A v r u p a ' d a k i R u s - E r m e n i l e r i n i n tertib e t t i k l e r i f a c i a bir çok i s t a n b u l E r m e n i s i n i n hayatına m a l olmuştur: Hattâ m a k t u l l e r i n y ü k a r a ­ balarıyla taşındığından b a h s e d i l i r . Tabiî Müslümanlardan d a ölenler v e y a r a l a ­ n a n l a r a z değildir. T a ş r a n ı n m u h t e l i f y e r l e r i n d e de kanlı v a k ' a l a r o l m u ş t u r . A v r u p a ' d a k i Türk düşmanlarının S u l t a n H a m i d ' e «Kızıl-Sultan» lâkabım takma­ ları işte b u n d a n d ı r Y u k a r d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t ı i ç i n d e k i «31 A ğ u s t o s » f ı k r a i a r ı n m i k i n c i s i n e bakınız. H e r halde A v r u p a ' n ı n istediği şey, Hıristiyan unsurlarının isyanlarına karşı Türk hükümetinin s e y i r c i kalmasıdır! B u isde hiç b i r zulüm m e v z û u u b a h i s değildir Avrupalıların teşvik ve himâyesiyle gelmiş b i r t a k ı m ser­ s e r i k o m i t e c i l e r i n ç ı k a r d ı k l a r ı kanlı b i r v a k ' a p e k tabiî v e m e ş r û o l a r a k t e n k i l edilmiştir. D ü n y a d a b ö y l e h a r e k e t e t m i y e c e k h i ç b i r d e v l e t y o k t u r . B u v a z i y e t üzerine İngiltere t e k r a r f a a l i y e t e geçip R u s y a ile Fransa'yı peşine t a ­ k a r a k Bab-ı-Alî'den «Vilâyât-ı-Sitte„ muhtâriyyetini t e ' m i n edecek «Islâhat» i s t e m i y e k a l k ı ş m ı ş , n o t a l a r teâti edilmiş, S u l t a n H a m i d de o c i h e t e y a k l a s m ı y a r a k A f v - ı - u m u m î i l â m , b i r T ü r k m ü f e t t i ş i - u m u m î tâyini v e H ı r i s t i y a n l a r d a n ' v a l i v e m u t a s a r r ı f m u a v i n l e r i istihdamı g i b i b i r t a k ı m ıslâhât esasları n e ş r e t m e k v e d e v ­ l e t l e r i n ihtilâflarım büyük b i r mehâretle i s t i s m a r d a k u s u r etmemek suretiyle müdâhale t e h l i k e l e r i n i gene s u y a düşürmüştür. :

:

:

Y u k a r d a b a h s i g e ç e n m â h u t ihtilâlci p a t r i k üzerine a z l e d i l i p K u d ü s ' e d e f ' e d i l m i ş t î r ) .

1897

i z m i r l i y a n iste

bu

«Banka

=1314

18 Nisaa = 16 Zttîka'de Pazar : Yunanistan'a harb Hânı eaiaMtı. (Berlin

muahedesi

mucibince

Tesalya

vak'a«ı*

ile N a r d a = A r t a

kazâsını

siyasî

sefer bir

bahşiş

1897

=

1314

OSMANLI

TARİHİ

s e k l i n d e k o l a y c a a l ı v e r m i ş o l d u ğ u n u 1881 = 1298 v u k u a t ı n ı n «2 T e m m u z » nkrasmda g ö r d ü ğ ü m ü z k ü ç ü k Y u n a n i s t a n ' ı n d o y m a k b i l m i y e n istinası o t a r i h t e n i t i ­ b a r e n büsbütün k a b a r m ı ş ve ötedenberi g ö z diktiği G i r i t adasıyla E p i r kıtasını, b i r a n e v v e l i l h a k e t m e k ü z e r e şiddetli v e k a n l ı b i r çetecilik f a a l i y e t m e kalkış­ m ı ş t ı r . F r a n s ı z l a r ı n 1 8 8 1 = 1 2 9 8 v u k u â t m m «12 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Tu­ nus i ş g a l i İngilizlerin 1882 = 1299 v u k u â t m m « 1 1 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a gördüğü­ m ü z M ı s ı r istilâsı v e B u l g a r i s t a n ' l a R u m e l i - i - Ş a r k î vilâyetinin 1 8 8 5 = 1 3 0 2 v u k u ­ â t m m «18 Eylül,, f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z ittihadı Y u n a n i s t a n ' ı n c ü r ' e t ı m artıran hâdiseler d e m e k t i r : B i l h a s s a 1 8 9 5 = 1 3 1 3 v u k u â t m m «30 E y l ü l » f ı k r a s ı y l a y u k a r ı k ı f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z E r m e n i m e s e l e s i n d e n d o l a y ı T ü r k i y e ' n i n u ğ r a d ı ğ ı dâhili ve hâricî g a i l e l e r de « D e l y a n n i s = D e l i - Y a n i , , k a b i n e s i için k a ç ı r ı l m ı y a c a k b i r u r s a t teşkil e t m i ş t i r . Z â t e n o s ı r a d a m e ş h u r « E t h n i k i - h e t a i r i a = E t n i k i - e t a r y a » Yunan e f k â r - ı - u m u m i y y e s i n e t a m a m i y l e h â k i m b i r v a z i y e t t e d i r v e b u millî c e m i y e t n a ­ zarında G i r i t ' l e E p i r = Y a n y a vilâyeti «Meğâli-idea»ya doğru i l k adım sahalarıdır, î s t e bütün b u n l a r d a n dolayı b i l h a s s a 1 8 9 0 = 1 3 0 7 t a r i h i n d e n i t i b a r e n Y u n a n i s t a n m G i r i t ' d e k i k a n l ı f a a l i y e t i b ü s b ü t ü n a r t m ı ş , Âlî P a ş a ' n ı n S u l t a n A z ı z d e v r i n d e t a n ­ z i m ettiğini 1 8 6 8 = 1284 vukuatının «4 Kânunusâni,, v e «15 Ş u b a t » f ı k r a l a r ı n d a - ö r d ü ğ ü m ü z G i r i t nizâmnâmesinin a d a Rumlarını t a m a m i y l e t a t m i n edece* m a h i v v e t i n e r a ğ m e n Müslüman v a l i l e r e karşı Meclis-i-umumî'deki Hıristiyan eıts e r i y y e t i d â i m i b i r m u h a l e f e t c e p h e s i teşkil e t m i ş , m ü z m i n ihtilâflar çıkarılmış, b u hâle n i h a y e t v e r m e k için t â y i n e d i l e n H ı r i s t i y a n v a l i l e r d e n de Müslümanlar h o ş l a n m a m ı ş , a d a d a t e ş e k k ü l e d e n iftirakçı r a d i k a l p a r t i A t i n a ' d a k ı d a i m i G i r i t komitesiyle'elbirliği etmiş, A v r u p a d e v l e t l e r i G i r i t sularına h a r b g e m i l e r i gön­ d e r m i ş v e iste bütün b u siyasî k a r ı ş ı k l ı k l a r m ü t e m a d i i s y a n l a r l a anâsır m ü s a ­ demeleri y ü z ü n d e n k a n d ö k ü l m e s i n e v e k a n d ö k ü l d ü k ç e de Y u n a n m i l l i y e t ç i l e r i ­ nin «Türk mezâliminden bahsederek y a y g a r a l a r koparmasına sebeb olmuştur'. Yunanistan'ın g e r e k A v r u p a devletlerini, gerek Osmanlı imparatorluğunu hiçe s a y a r a k y a p t ı ğ ı m e ş h u r e l - ç a b u k l u ğ u işte b u sıradadır. Bu s e n e n i n 15 S u b a t t = 1 3 R a m a z a n P a z a r t e s i g ü n ü M i r a l a y V a s s o s k u m a n d a s ı n ­ da b i r istihkâm ve b i r piyâde t a b u r u y l a b i r E f z o n bölüğü ve b i r b a t a r y a d a n m ü ­ r e k k e p b i r i k i b i n kişilik b i r Y u n a n k u v v e t i H a n y a civârmdaki P l a t a n ı a / P l a t a n y a ' d a k a r a y a çıkarılmış' ve b i r a z sonra üç piyâde t a b u r u ve b i r cebel bataryasıyla t a k v i y e e d i l e n b u k u v v e t G i r i d ' i n i ş g a l i n e m e ' m u r edilmiştir B i r gün e v v e l k i v e b i r g ü n s o n r a k i t a r i h l e r de r i v a y e t e d i l i r . B u n d a n b a ş k a G i r i d ' e Y u n a n kralının oğullarından p r e n s Y o r g i ' n i n kumandasında b i r filo d a gönderilmiştir. T a b u b u n ­ lar Y u n a n i s t a n ' ı n T ü r k sularıyla k a r a l a r ı n a f i ' l e n t e c â v ü z v e t a a r r u z u n d a n b a ş k a b i r ş e y değildir. :

S u l t a n A z i z d e v r i n d e n b e r i G i r i t m e s e l e s i artık t a m a m i y l e b e y n e l m i l e l b i r m e s e l e m â h i y y e t i n d e b u l u n d u ğ u v e z â t e n a d a sularında d ü v e l - i - m u a z z a m a zırhlıları b e k ­ l e y i p d u r d u ğ u için, d e v l e t l e r e k a r ş ı b i r v a z i y e t a l m a k i s t e m i y e n S u l t a n Hamıd'ıns e m r i y l e B a b - ı - A l î d e r h a l siyasî t e ş e b b ü s l e r e g i r i ş m i ş v e b i r t a r a f t a n d a V a s s o s ' u n G i r i d ' e a y a k bastığı g ü n F r a n s ı z , İngiliz, R u s v e i t a l y a n zırhlılarından H a n y a l i m a n ı n a y ü z e r kişilik k u v v e t l e r v e A v u s t u r y a zırhlısından d a e l l i a s k e r ç ı k a r ı l ­ mıştır B i r i k i gün s o n r a gelen bir A l m a n zırhlısından çıkarılan müfreze de elli" kişiliktir; işte b u n u n üzerine H a n y a k a l e s i n d e T ü r k b a y r a ğ ı n ı n y a n m a d ü v e l - i m u a z z a m a bayrakları da çekilmiştir. :

Yunanistan'ın b u müdhiş cüretkârlığına karşı A v r u p a d e v l e t l e r i n i n i l k m ü ş t e r e k hareketi 2 M a r t = 28 R a m a z a n Salı g ü n ü Y u n a n h ü k ü m e t i n e şiddetli b i r n o t a vererek Girid'in kat'iyyen Yunanistan'a ilhak ettirilmeyip Osmanlı hâktaiyyet i n d e k a l a c a ğ ı m , m u h t â r i y y e t l e i d a r e edileceğini v e Y u n a n k u v v e t l e r i altı gün içinde g e r i ç e k i l m e d i ğ i t a k d i r d e cebrî t e d b i r l e r ittihâzına m e c b u r i y e t hâsıl ola­ c a ğ ı n ı tebliğ etmiş o l m a l a r ı n d a gösterilir, i k i n c i h a r e k e t de adanın beynelmilel a b l u k a altına alınması v e b i r ç o k limanların işgalidir : Y u n a n i s t a n ' a karşı A v ­ r u p a devletlerinden istifâde e t m e k i s t i y e n S u l t a n H a m i d b u a b l u k a t e k l i f i n e m u ­ v a f a k a t ettiği için, G i r i t ' d e k i d ü v e l - i - m u a z z a m a a m i r a l l e r i 21 M a r t ı = 17 Ş e v v a l P a z a r günü neşrettikleri b i r b e y a n n â m e i l e . a b l u k a y ı ilân v e e r t e s i g ü n d e n i t i ­ b a r e n de f i ' l e n ' t a t b i k i n e b a ş l a m ı ş l a r d ı r . İşte bunun üzerine K a n d i y a , R e s r n o ,

F. : 22T

338

KRONOLOJİ

1897

ı=r 1314

S u d a , H a n y a vesaıreye b i r a y evvelkinden d a h a f a z l a k u v v e t l e r çıkarılarak dev­ l e t l e r i n a d a y ı e m â n e t o l a r a k e l l e r i n e a l d ı k l a r ı n d a n bahsedilmiş v e " b u İssal k u v ­ v e t l e r i n e G i r i d ' d e k i T ü r k a s k e r l e r i y l e m ü ş t e r e k h a r e k e t e m r i verilmiştir Y u n a n i s t a n ' ı n T e s a l y a h u d u d u n d a k i ç e t e f a a l i y e t l e r i n i şiddetlendirmesi v e hattâ n i h a y e t T ü r k t o p r a k l a r ı n a t o p v e a s k e r l e de t e c â v u z a k a l k ı ş m a s ı i s t e b u G i r i t v a z ı y e t i n e karşı b i r m u k a b i l h a r e k e t s a y ı l ı r : 9 N i s a n = 7 Z ü l k a ' d e C u m a g ü n ü h u d u d u m u z u t e c â v ü z eden v e içinde a s k e r l e r de b u l u n a n b ü y * k b i r Y u n a n çetesi ıkı ıurk blokhavzım yaktıktan s o n r a püskürtülmüş v e gene o gün diğer i k i n o k t a d a n d a h a t e c â v u z l a r o l m u ş , 11 N i s a n = 9 Z ü l k a ' d e P a z a r günü b u çete h a r e k e t l e n t e k e r r ü r etmiş. 13 v e 14 N i s a n t= 11 v e 12 Z ü l k a ' d e Salı v e Ç a r s a n b a g u n l e n m u n t a z a m b i r Y u n a n b ö l ü ğ ü üstüste t a a r r u z a g e ç m i ş , 16 N i s a n > = 1 4 Z ü l k a de C u m a g ü n ü d a h a b ü y ü k b i r Y u n a n kıt'ası h u d u d u t e c â v ü z e t m i ş v e n i h a ­ y e t , 7 N i s a n = 15 Z ü l k a ' d e C u m a r t e s i s a b a h ı t o p l a r l a m ü c e h h e z b i r Y u n a n k u v ­ v e t , « Ç a m - t e p e » cıvârında b i r T ü r k b l o k h a v z ı m bombardmanla tahrib etmiştir' Gene o g u n öğleden s o n r a meşhur M i l o n a geçidinin i k i tarafından A l a s o n y a o v a ­ sına b a k a n s a r p v e yalçın « K . r ç o v a » v e « M e n e k ş e » t e p e l e r i n e t a a r r u z e d e n Y u heı n e d e n s e hfce ^ t " * " ™ ^ etmiş o l d u ğ u için, T ü r k o r d u s u n u demektn ^ ^ ^ ' ba^™? h

e

p

S

İ

n

İ

a

l

d

U

9

m

a

n

a

r

t

l

k

f i

l e n

h

a

r

b

e

A v r u p a d e v l e t l e r i n i n Y u n a n i s t a n ' a y a r d ı m ihtimâlinden ç o k çekinen S u l t a n H a ™ . gördüğümüz G i r i t meselesinde, gerek b u "hudut tecâvuzlarmd a o u y u k b i r sabır v e sükûnetle işin s i y â s e t e n h a l l i n e çalışmışsa d a d ü v e l - i - m u a z z a m a G i r i t de b i r a b l u k a ilânından b a ş k a b i r ş e y y a p a m a m ı ş ; m i r a l a y Vassos d e v l e t l e r i n v e r d i k l e r i altı günlük m ü h l e t e k u l a k a s m a m ı ş v e n i h a y e t T e s a l y a h u ­ d u d u n d a k i çete h a r e k e t l e r i n d e n s o n r a Y u n a n o r d u s u n u n askerî harekâtı d a başla­ m ı ş o l d u ğ u . ı s ı n , artık d a h a f a z l a s a b r a z a m a n v e h ü s n - i - n i y y e t e i m k â n k a l m a m ı s f• y ? f y f ^ 5 . s a r a y ı n d a t o p l a n a n M e c l i s - i - H â s s m e l l i altı s a a t sürdüğünden b a h s e d i l i r Vükelânın b i r kısmı mütereddittir; yalnız S e r - a s k e r R ı z â P a ş a p e k haklı o l a r a k h a r b i n d e r h a l ilânında ısrâr e t m i ş t i r , p a ş a n ı n « H ü l â s a - i h a t ı r a t » m a n a z a r a n b i r aralık k e n d i s i n i m e c l i s o d a s ı n d a n h u z u r u n a ç a ğ ı r t a n S u l ­ t a n H a m ı d b i r m a s a üzerindeki T e s a l y a h a r i t a s ı n a b a k a r a k : l

d

g

S

r

a

e

k

y

u

k

a

e t l

r

a

d

a

k

e

i c l n

Y

l

I

d

l

z

:

~ B e n sizin gibi tecribesiz değilim; n a r b m zıyaı a y n - i v a h a m e t t i r !

benim

tecribem

sizinkinden

ziyâdedir • B u '

d i y e izâhât istemiş, R ı z â P a ş a o r d u n u n h a r e k â t plânını a y n i h a r i t a üzerinde u z u n u z a d ı y a i z a h e t m i ş v e işte b u n u n üzerine pâdişâhın t e r e d d ü d ü z a i l olarak h a m ilanım k a b u l etmiştir. f ^ " ^ ^ ° ' ? ^Sn hakkında Rûmî 5 N i s a n 1 3 1 3 , M ı l a d ı 17 N i s a n 1 8 9 7 = H i c r i 15 Z ü l k a ' d e 1314 C u m a r t e s i g ü n ü b i r T e b l i ğ - i - r e s m i neşredilmiş v e e r t e s i g ü n B â b - ı - A l î d ü v e l - i - m u a z z a m a y a e n m e s r û b i r m ü d a f a a v a z ı y e t i n d e n dolayı h a r b ilânına m e c b u r o l d u ğ u n u b i l d i r i r k e n A t i n a sefiri Asım ney de Y u n a n H a r i c i y y e n â z r m a ş ö y l e b i r n o t a v e r m i ş t i r : 1

1

6

1

1

d

«Hükûmet-i Îm^dt».

!

a

y

l

h

a r b e

k

a

r

a

Yûnâniyye'nin ^

Y

u

n

a

n

i

r

v

e

r

m

i

olâ

devâm-ı s

t

a

harekât-ı

arasındaki

n

tecâvuzkârânesinden

münâsebât-ı

siyâsiyye

dolayı münkaS

T ü r k i y e ' d e k i Y u n a n t e b a a v e t ü c c a r ı 15 g ü n iğinde m e m l e k e t i t e r k e t m i y e m e c ­ bur tutulmuş v e A l a s o n y a ordu kumandanı müşir E d h e m Paşa d a B a s - k u m a n d a n h ğ a tayın edilerek derhal harekâta başlaması y u k a r d a bahsettiğimiz T e b l i f r S S -

Î ^ T S B? U ^İ - ^ . C a ?

TT

k

, f

n

K

T

ü

r

k

i

y

e

'

d

6 e

n

d

İ

S

İ

n

e

« olç G

b

i

l

d

i

Paşa»

r

i

^ = Uzun z denilen meşhur t

o

i

a

o^smlnlı A l m a n marem

a

n

Gazi°hmed M,ÎÎ i ^ r l ™ * ^ z i - O s m a n Pasa, £ ^ S , f l V D e h - F u a d Paşa gibi büyük askerler dururken E d ­ hem a nın B a ş - k u m a n d a n o l m a s ı n ı p â d i ş â h a m e r b u t i y v e t v e . itâatiyle izah e t m e k t e v e b u n u n l a b e r a b e r a s k e r î m e z i y y e t l e r i n i de i n k â r e t m e m e k t e d i r o o ç P a ş a 15 Ş u b a t a 13 R a m a z a n P a z a r t e s i g ü n ü d ö r t t e b i r n i s b e t i n d e k ı s m î s e f e m e ı l ı k yapılıp 21 v e 22 Ş u b a t 19 v e 20 R a m a z a n P a z a r v e P a z a r t e s i i n l e r i te;,edildiğinden b a h s e t m e k t e d i r . B u n u n s e b e b i , Y u n a n s e f e r b e r i m ? d S 4 s

?

6

P t t 9

=

S1

M

1897

=

OSMANLI

1314

Kânunuevvel

1896 = 28 C u m â d a - l - â h i r e

339

TARİHİ 1314 C u m a

günü

başlamış

olmasıdır

:

Bu

^ k a d a r süren b u kanlı m ü c â d e l e e s n â s m d a P ı n a r t e p e s i n e t a a r r u z e d e n h v â ^ n ı n m u h t T s e m v e sanlı k u m a n d a n ı m u h t e r e m H â f ı z - A b d ü l ' E z e l P a ş a m e r a s k e r i n f n basında v e a t üstünde d ü ş m a n a saldırırken e n ö n d e gitmemesini icâ edİn z â b i t S n e R u s h a r b i n d e ö n d e g i t t i k t e n s o n r a Y u n a n h a r b i n d e g e n -aL.waîaÎu;ı söylemiş, b i r a z s o n r a kollarına b i r e r kurşun isabet e t m i ş s e de tbemSvet v e r m e m i ş v e n i h a y e t a s k e r i n i teşci' için a ğ z ı n ı a ç a c a ğ ı sırada g i r e n r k u r s u n l a İnhina kavuşmuştur: Bâzı menbâlarda seksen b i r yaşında oldu¬ * n S T s e d i l e n b u nûrânî a s k e r K o n y a ' n ı n H a d ı m k a z â s ı köylulermdend.r; S S h ö m r Ü e r m e y d a n l a r ı n d a g e ç m i ş , K ı r m ı , K a r a d a ğ , Sırp v e G i r i t muharebetarnde Slikleriyle şöhret kazandıktan s o n r a p l e v n e destanmdakı şecaat h a S a n n d S dolajİ S u i t a n A b d ü l h a m i d P l e v n e m a d a l y a s ı n ı k e n d i e l i y l e gogsune a k r S s v e n i h a y e t h e m k e n d i n e , h e m ırkına l â y ı k b i r ö l ü m l e T u r k oro.usunun İe T ü r k t a r i h i n i n m i n n e t ve t a ' z i m i n i k a z a n m ı ş t ı r : M u b â r e k m e z a r ı A l a s o n y a n ı n I L s r c â m U n d T d i r ; i s t a n b u l c a d d e l e r i n d e n b i r i de şanlı a d ı m taşır. B u ı h ü y a r a r l a n ı n sehâdet m e n k a b e s i bütün dünya matbûâtma aksetmiş v e h a t t a o za­ m a n k i îtâlya kralı B i r i n c i H u m b e r t o kendisinden h a y r e t ve hürmetle bahseta

9

mistir. , . ., , , Miİono aeçidindeki t e p e l e r i s t e o g ü n istirdâd edilmişse de, t o p g e ç i r i l e c e k y o l İ m tâSrtaden dolayı o r d u m e r k e z i g e ç i d i n i l e r i s i n d e b i r k a ç g u n h a r e k e t s i z l™ı,ü 23 N - s = 2 1 Zülka'de C u m a g ü n ü s o l cenahın y a p t ı ğ ı lerı h a r e k e t t e n Î; n^üce ç ı k m a m ı ş v e T o u r n o v o = T u r n o v a ' y a giden dağ yoluna hatam olan L o s f i tepesine k a r s ı ' 1 9 N i s a f l = 1 7 Zülka'de P a z a r t e s i günündenberi d e v a m eden t a ÎÎ-a. haı k e t i de i k i n c i livanın k a h r a m a n k u m a n d a n , Celâl P a ş a n ı n ş e h a d e t m e m a l " o l d u ğ u h a l d e b e ş g ü n s ü r d ü k t e n s o n r a a n c a k 24' N i s a n = 2 2 Z ü l k a ' d e C u m a r ­ tesi - ü n ü m u v a f f a k i y e t l e n e t i c e l e n m i ş t i r : Y u n a n l ı l a r ı n s o n z a m a n l a r d a z a b t e t m ı ş o î C i S v t o ^ e b u s â y e d e g e r i a l ı n a r a k h u d u t b o y u t a m a m i y l e ıstırdad, edilmiştir. a n t

k

O r d u n u n i l e r i h a r e k e t i n d e n sür'atli n e t i c e l e r b e k l i y e n S u l t a n H a m i d . işte b u a ğ ı r iv r e k e t t e n dolayı B a s - k u m a n d a n l ı ğ a P l e v n e k a h r a m a n ı G a z ı - O s m a n P a ş a - y ı t a ¬ S t d p z a h i r e n teftiş v a z i f e s i y l e d e r h a l y o l a ç ı k a r m ı ş s a d a , W ^ ^ U k z a f e r h a b e r l e r i üzerine Selânik'de d u r m a s ı n ı e m r e t m i ş v e o d a t a h k i m a t ı teftişle i k t i f â y a m e c b u r o l m u ş t u r . . , ,. . , , Turnova'da b u l u n a n Y u n a n veliahdi ve baş-kumandanı prens Konstantın hudut b o y l a r ı n d a k i b l o k h a v z l a r m istirdâdı üzerine T ü r k o r d u s u n a k a r ş ı artık m ü d â f a a e d e m i y e c e ğ i şehri 23/24 N i s a n = 21/22 Zülka'de C u m a / C u m a r t e s i gecesi t a h l i y e ItpLviL = Y e n i ş e h i r v e P h a r s a l a = Çatalca'ya doğru ric'at e n i n v e r m i ş o l ­ duğu içm Turnova e r t e s i s a b a h işgal edilmiş v e h a t t â Y e n i ş e h i r ' i n de t a h l i y e s i faber Smarak 25 N i s a n = 23 Zülka'de P a z a r g ü n ü İ s l â m ahâlisinin alkışları içinde o r a y a da b i r T ü r k k u v v e t i g i r m i ş t i r . Y u n a n o r d u s u n u n b u r i c ' a t h a r e k e t i âdetâ «firar» seklinde olduğundan b a h s e d i l i r : Hattâ Yenişehir'de 10 b m t ü f e k , 2 b i h s a n d ı k p i y a d e fişeği, b i r ç o k top c e p h â n e s i , 14 t o p v e bir seyyar h a s t a h a n e i ğ t m â m edilmiş v e h u d u t m u h a r e b e l e r i işte b u muvaffakiyetlerle nihayet bul¬ muştur. d

a

A t i n a üzerine y ü r ü y e n T ü r k ordusunun bundan s o n r a k i hedefi Y u n a n l ı l a r ı n V o l o s d e d i k l e r i G o l o s l i m a n ı d ı r ; b u şehri h i m â y e e d e n en mühim m ü d a f a a m e v z i ­ l e r i de y i r m i k i l o m e t r e g a r b m d a b u l u n a n V e l e s t i n e = V e l e s t i n t e p e l e r i d i r ; o sı­ rada Y u n a n o r d u s u bütün ihtiyaçlarını Golos'dan t e ' m i n ettiği içm, V e l e s t m te­ p e l e r i n i n zabtını zarurî g ö r e n B a ş - k u m a n d a n bu m e v z i l e r e karşı m ı r ı h v a Nairn P a s a v e G a z i - A h m e d M u h t a r Paşa-zâde m i r a l a y M a h m u d M u h t a r B e y kumanda­ s ı nd a 3500 kişilik bir k u v v e t s e v k e t m i ş s e d e 27, 29 v e 30 N i s a n = 2 5 , 27 ve 2 8 Zülka'de S a h / P e r s e n b e v e C u m a günleri y a p ı l a n t a a r r u z l a r 10 bin Y u n a n a s -

340

c

R

o

o

L

o j i

1897

=

1314

k e r i n i n m ü d â f a a ettiğ-i m e v z i l e r i n s a r p l ı ğ ı n d a n dolayı n e t i c e s i z k a l m ı ş , ç o k b ü ­ yük zâyiâta uğrayan düşmanın maneviyyâtı bozulduktan s o n r a Türk k u v v e t i m u n t a z a m surette g e r i çekilmiştir. İlk büyük z a f e r 5 Mayıs = 3 Zülhicce Çarşanba günü kazanılan P h a r s a l a = Ç a ­ talca zaferidir: T u r n o v a ' d a n b u r a y a çekildiğini gördüğümüz Yunan veliahdı K o n s t a n t i n o t u z b i n kişilik o r d u s u y l a s a b a h t a n a k ş a m a k a d a r m ü d â f a a y a ç a l ı ş ­ t ı ğ ı b u d a ğ m ı k m e v z i d e d a h a f a z l a d a y a n a m a m ı ş , T ü r k o r d u s u i l k ö n c e şehrin e t ­ r a f ı n d a k i t e p e l e r i v e o n d a n s o n r a d a d e m i r y o l u n u işgal ettiği i ç i n d ü ş m a n g e ­ ce k a r a n l ı ğ ı n d a D ö m e k e ' y e d o ğ r u r i c ' a t e t m i ş t i r : K d h e m P a ş a a ğ ı r h a r e k e t e t ­ t i ğ i için b u r a d a d ü ş m a n o r d u s u n u i m h â e d e m e m i ş o l m a k l a ' t e n k i d e d i l i r . D ü ş ­ m a n ı n o g e c e t a h l i y e ettiği Ç a t a l c a k a s a b a s ı e r t e s i s a b a h i ş g a l e d i l m i ş t i r : B u 5 ve 6 Mayıs = 3 ve 4 Zülhicce Çarşanba ve Perşenbe günleri V e l e s t i n ' d e k i Y u ­ n a n k u v v e t l e r i n i n p r e n s K o n s t a n t i n ' e y a r d ı m e t m e s i n e m â n i ' o l m a k üzere g ö n ­ d e r i l e n H a k k ı P a ş a fırkası 7 Mayıs = 5 Zülhicce C u m a günü bütün V e l e s t i n t e ­ p e l e r i n i z a b t e d e r e k d ü ş m a n ı o n o k t a d a n d a atmıştır. G o l o s ' u n i ş g a l i işte b u Ç a t a l c a v e V e l e s t i n m u v a f f a k i y e t l e r i s a y e s i n d e d i r - B u ­ r a d a k i i n g i l i z ve Fransız konsolosları 8 Mayıs = 6 Zülhicce C u m a r t e s i günü k e n ­ d i b a y r a k l a r ı y l a T ü r k k a r a r g â h ı n a g e l i p t a h l i y e edilmiş o l a n şehre b i r z a r a r v e ­ r i l m e m e s i n i B a ş - k u m a n d a n K d h e m P a ş a ' d a n i s t i r h â m e t t i k l e r i 'için, b i r t a b u r a s ­ k e r g ö n d e r i l e r e k G o l o s d e r h a l i ş g a l edilmiştir. T ı r h a l a ' n ı n işgali de b u m u v a f f a ­ k i y e t t e n d ö r t g ü n s o n r a 12 M a y ı s = 10 Z ü l h i c c e C a r s a n b a g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . Y u n a n o r d u s u n u n s o n istinatgahı, T ı r h a l a ' n ı n 80 kilometre cenubusarkîsindeki D o r n o k o s = D ö m e k e ' d e d i r . B u r a d a 550 m e t r e i r t i f â m d a k i s a r p v e yalcın d a * g e n i ş b i r o v a y a n a z ı r d ı r : B u d a ğ l ı ğ ı n üç t e p e s i n d e e s k i b i r T ü r k k a l e s i y l e b i r ı ç - k a ı e v e b i r de D ö m e k e nâhiye m e r k e z i v a r d ı r ; e t e k l e r d e de k ö y l e r sıralanır Y u n a n e r k â m h a r b i y y e s i burasını d a h a evvelden t a h k i m ettirmiş olduğu için v e l i a h d K o n s t a n t i n h e r halde tutunabileceğine hükmetmiştir. T a a r r u z eden Türk o r d u s u n u n 40 b i n 8 y ü z m e v c u d u n a m u k a b i l , 35 b i n kişilik Y u n a n o r d u s u mev­ k i i n s a r p l ı ğ ı i l e t a h k i m a t ı n d a n .istifâde e t m e k t e d i r . İste b u n a r a ğ m e n 17 M a y ı s = 15 Z ü l h i c c e P a z a r t e s i g ü n ü b a ş l ı y a n t a a r r u z d a e n m ü h i m t e p e l e r l e mevzüerden bazıları z a b t e d i l m i ş o l d u ğ u için, p r e n s K o n s t a n t i n a l e l u s u l g e c e karanlığından ıstıfaae e d e r e k o r d u s u n u ç e k i p g i t m i ş v e e r t e s i g ü n b o s b u l u n a n D ö m e k e tabiî d e r h a l işgal edilmiştir. B u m u v a f f a k i y e t üzerine T ü r k o r d u s u n u n k a r s ı s ı n d a a r ­ tık ciddî b i r m u k a v e m e t k a l m a m ı ş , 19 M a y ı s = 17 Z ü l h i c c e C a r s a n b a ' g ü n ü F o r K& b o ğ a z ı d a işgal e d i l e r e k L a m l a •= L â m y a n e h r i y l e m e ş h u r ' T e r m o p i î g e ç i d i T u r k a s k e r i n i n gözü önünde ve ayağının a l t m d a kalmış, artık A t i n a y o l u açıl­ mış. Y u n a n l ı l a r t â k i b edilmiş, f a k a t işte b u t â k i b esnâsinda v e ö ğ l e d e n s o n r a s a ­ a t dörtte L â m y a belediye r e i s i i k i Y u n a n zâbitiyle v e b e y a z b a y r a k l a gelip m ü ­ tareke haberini getirmiş v e b i r a z s o n r a d a Baş-kumandanm e m r i y l e ates k e ­ silmiştir. B a ş l ı c a harekâtını k ı s a c a g ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z b u T e s a l y a s e f e r i esnâsinda Y u ­ nanlılar N a r d a >= A r t a üzerinden Y a n y a ' y a k a r ş ı d a t a a r r u z a g e ç m i ş l e r s e de h a r ­ b i n u m u m î n e t i c e s i üzerinde hiçbir t e ' s i r i o l m a y a n b u e h e m m i y e t s i z ' h a r e k e t l e r i n a y r ı c a t â k i b i n e lüzum g ö r ü l m e m i ş t i r . Türk ordusunun daha i l k m u v a f f a k i y e t l e r i n d e n itibaren Y u n a n i s t a n ' d a umumî b i r p a n i k havası e s m i y e b a ş l a m ı ş , y ı l l a r c a h a r b i s t i y e n p a l i k a r y a l a r l a p a l a v r a c ı l a r k a m i l e n sinmiş, E p i r ' I e G i r i d ' i i s t i y e n l e r A t i n a i l e P i r e ' n i n t e l â s m a d ü s m ü s v e n i h a y e t muhâlif p a r t i l e r i n tazyikıyle 27 N i s a n 25 Z ü l k a ' d e Salı g ü n ü D e ü Y a n ı k a b i n e s i i s t i f â ' y a m e c b u r edilmiş v e y e r i n e g e ç e n R a l l i s k a b i n e s i de Y u ­ n a n mukadderatım A v r u p a devletlerine bırakmaktan başka çâre b u l a m n m - s b u ­ n u n üzerine d e v l e t l e r T ü r k i y e ' y e m ü t â r e k e t e k l i f et:rJ.,=!e;-."e de B â b - ı - Â l î - i i i y o n altın l i r a t a z m i n â t isteyim T e s a l y a ' n m lâdesini de p g ' îfr^^z ^rek^-^â" a y n i z a m a n d a o l a c a ğ ı m bildirdiği için Y u n a n ' s + a n " R « = v a ' rt

I

a

h

a

i , e

H ! ! ^riyetinde k a l m ı ş , R u ş çarı i k i n c i N i c o l a s S u l t a n H a m i d ' e t e l g r a f l a m ü r a c a a t e d i p T ü r k pâdişâhının insânî hissiyatına v e mûhpe^m^ baş v u r a r a k kazandığı z a f e r l e r i n k a n dökülmesine mâni' olacak b i r m ü t â r e k e n e b

a

v

u

r

m

k

roe

OSMANLI

1897 == 1315

341

TARİHİ

t e r v i e i n i r i c a e t m i ş v e a n c a k işte b u n u n üzerine S u l t a n H a m i d B a ş - k u m a n d a n l ı g a a t e T S s i S î e s i n i . e m r e t t i ğ i için 19 M a y ı s , = 17 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a g u n u h a r e k a t d ™ v e e r t e s i P e r ş e n b e g ü n ü de T ü r k o r d u s u n u n işgal ettiği y e r l e r t i m d e k a l ­ m a k s a r t i y l e m ü t â r e k e m u k a v e l e s i i m z â edilmiştir r Şarlatanlıkla yaygaracılığa karşı ciddiyetle vekarm zaferi olan b u meşhur Y u n ^ e Î e r i b u s e n e n i n Is N i s a n : = 16 Z ü l k a ' d e P a z a r g ü n ü n d e n 19 M a y ı s - 17 Zülhiece Ç a r ş a n b a g ü n ü n e k a d a r 32 g ü n s ü r m ü ş t ü r ) . m

e

s

h

U

1891 = 1315 4 Kânunuevvel = 9 Receb, Cumartesi : Osmanlı - Yanan sıdhti: ( Y u k a n k i fıkranın s o n u n d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i m a ğ l û p Y u n a n i s t a n m u k a d d e r a t ı n ı d L e Î i m u a z z a ı n a y a e m â n e t e t m i ş o l d u ğ u için b u m ü t e v a s s ı t » d e v l e t l e r i n t e k h 5 " a n L 2 M u h a r r e m Perşenbe günü Tophane kasrında Harıcıyye na¬ zırı T e J k P a s a ' n m r i y â s e t ettiği b i r süferâ k o n f e r a n s ı t o p l a n m ı ş h a f t a d a ıkı celse a k d e d i l m e k s u r e t i y l e 3 a y , 16 g ü n s u l h esasları m ü z â k e r e edilmiş v e m iTet lS E y l ü l c= 20 R e b î ' ü l - â h i r C u m a r t e s i g ü n ü 1 1 m a d d e l i k b i r « M u k a d d ı m a t - ı I X v e » m u a h e d e s i imzalanmıştır: İşte b u n u n üzerine i s t a n b u l ' a gelebilen Y u ¬ T a n m u r a h h a s l a r ı y l a b u g ü n a k d e d i l e n 16 m a d d e l i k k a t ' î s u l h m u a h e d e s i * u t e z y i d i n d e n i b a r e t t i r . B a ş l ı c a esasları ş ö y l e sıralanabilir: (c

S i S f S ^ m n 1 _

Tür*

ordusunun

mekle beraber

zabtetmiş

2 _

Y u n a n i s t a n Türkiye'ye

3 _

T ü r k tebaasının

dört

uğramış

y ü z b i n O s m a n l ı altını te'diye 4 __ H u d u t b o y u n d a 5 _

olduğu

Tesalya

kafası

Yunanistan'a

iade

edil­

hudut Türkiye lehine t a s h i h edilecektir;

Yunanistan'ın

şakavet istifâde

milyon

olduğu

Osmanlı

altım

tazminat

şahsî z a r a r l a r a k a r ş ,

verecektir;

da Yunanistan

ayrıca

edecektir; men'edilecektir;

etmekte

olduğu

kapitülâsyon

ahkâmı

tahdit

oluna-

İ ^ a d e v l e t l e r i n i n Hıristiyanlık g a y r e t i y l e tesbit ettirdikleri b u garib esaslar s ö y J e M r telâkkinin mahsulüdür: «Türk m a ğ l û b o l u r s a ç o k ş e y v e r i r , g a l i p g e ­ lirse hic bir sey almaz!» B u zihniyyet A v r u p a m e d e n i y e t i n i n en silinmez leke­ l e n e n d i r . İste b u t e l â k k i y e istinâd e d e n m a ğ l û b Y u n a n i s t a n n e t i c e i t i b a r i y l e hic b i r sey kaybetmemiş, f a k a t Türk milleti zaferinin semeresini kaybetmiş ve hattâ aşâğıki fıkrada göreceğimiz g i b i G i r i t meselesinde de Y u n a n i s t a n lehme b i r adım d a h a atılmıştır).

18 Kânunuevvel = 23 Receb, Cumartesi: Girit muhtâriyycti. ( Y u k a n k i senenin «18 Nisan» fıkrasında gördüğümüz G i r i t buhranı esnasında devletlerin Yunanistan'a verdikleri notada bahsedilen m u h t a r i y e t nihayet i n ­ g i l t e r e , F r a n s a , İ t a l y a v e R u s y a t a r a f ı n d a n ilân e d i l i v e r m i ş , A l m a n y a ile A v u s ­ t u r y a iştirak e t m e m i ş t i r ! Y e n i r e j i m i n b a ş l ı c a esasları ş u n l a r d ı r : 1) G i r i t adası O s m a n l ı h â k i m i y e t i n d e b i t a r a f v e m u h t a r b i r v i l â y e t t i r ; 2) B u v i l â y e t i n b a ş ı n d a pâdişâhın b e s sene m ü d d e t l e v e d e v l e t l e r i n m u v a f a k a t i y l e t â y i n e d e c e ğ i b i r v a h b u l u n a c a k t ı r ; ' 3) M ü s l ü m a n l a r ı n e m n i y e t i t e ' m i n e d i l d i k ç e T ü r k askeri adadan ç e k i l e c e k t i r : 4) H e r sene O s m a n l ı h a z i n e s i n e m a k t u b i r v e r g i verilecektir _ İ s t e b u s u r e t l e G i r i t m e s e l e s i T ü r k i y e a l e y h i n e t u h a f b i r şekle b a ğ l a n m ı ş , m u h t e l i f n o k t a l a r ı b i r m ü d d e t t i r d e v l e t l e r i n işgali altında b u l u n a n a d a d a Y u n a n k u v v e t i b u l u n d u r u l m a m a k l a b e r a b e r , Y u n a n kralının ikinci oğlu preis Georges/Yorgı F e v k a l â d e k o m i s e r o l a r a k i d a r e n i n b a ş ı n a g e t i r i l m i ş , b i r a z s o n r a Türk a s k e r , geri aldırılmış v e n e t i c e o l a r a k Girit adası m a ğ l û p Y u n a n i s t a n ' a m a ' n e n i l h a k edil­ miştir).

342

KRONOLOJİ

1900

=

1317

1901 =

OSMANLI

1319

1900 =

1900 =r 1317 4/5 Nisan = 3/4 Zülhicce, Çarşanba/Perşenbe gecesi : Gazi-Osman Paşa'nm ölümü. (Osmanlı t a r i h i n i n en büyük a s k e r l e r i n d e n o l a n P l e v n e müdâfii müşir Gazi-Osm a n N u r i Paşa m e r h u m 1248=1832 t a r i h i n d e T o k a t ' d a dünyaya gelmiştir: Bâzı G a r p m e n b â l a r m d a 1837 = 1253 t a r i h i n d e A m a s y a ' d a doğmuş gösterilir. Daha k u v v e t l i o l a n i l k r i v a y e t d o ğ r u o l d u ğ u t a k d i r d e 68 v e i k i n c i r i v a y e t e g ö r e de 63 y a ş ı n d a ö l m ü ş d e m e k t i r . T o k a d ' m « Y a ğ c ı - o ğ u l l a r ı » d e n i l e n f a k i r b i r âilesine m e n s u b o l d u ğ u r i v a y e t e d i l i r . B a b a s ı iş b u l m a k ü z e r e istanbul'a gelmiş ve bir rivayete g ö r e de dayısı g e t i r m i ş o l d u ğ u için, i l k t a h s i l i n i b u r a d a ' b i t i r d i k t e n s o n r a Soğukçeşme Askerî Rüşdiyesinden i t i b a r e n meslek t a h s i l i n e başlayıp 1 2 6 9 = 1853 de H a r b i y e ' d e n M ü l â z ı m - ı - S â n i ç ı k m ı ş , b i r i n c i s a f h a s ı o sene b a ş l a m ı ş olan K ı r ı m s e f e r i n e iştirâk e t m e k üzere d e r h a l T u n a b o y u n a g ö n d e r i l m i ş v e i l k k a h ­ r a m a n l ı k l a r ı n ı işte o s e f e r d e g ö s t e r i p i k i d e r e c e t e r f i e d e r e k Y ü z b a ş ı l ı k l a avdet etmiştir. O n d a n s o n r a k i meslek hayatı hep e r - m e y d a n l a r m d a geçm'is, G i r i t ve Yemen muharebelerinde Mirilivâlığa k a d a r yükseldikten sonra Feriklikle Niş f ı r k a s ı n a v e b i r a z s o n r a d a V i d i n k u m a n d a n l ı ğ ı n a tâyin edilmiş ve i l k b ü v ü k z a f e r i m işte b u v a z i f e d e i k e n 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t ı n m « 2 T e m m u z » ' v e « 3 1 T e ş r i n i ­ e v v e l » f ı k r a l a r ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z S ı r b i s t a n s e f e r i n d e R u s l a r ı n i d a r e ettiği S ı r p o r ­ d u s u n u b i r k a ç g ü n içinde perişan ederek k a z a n m ı ş t ı r : Sanlı kahramanımızın m ü ş i r l i ğ e t e r f i i işte b u S ı r b i s t a n z a f e r i üzerinedir. G a z i - O s m a n P a ş a ' n m en büyük eseri, klâsik t a ' b i y e u s u l l e r i n e sığmıyan ve bü­ tün insanlığı i m r e n d i r e n p l e v n e h â r ı k a s ı d ı r 1 8 7 7 = 1 2 9 4 v u k u a t ı n ı n «24 Nisan» fıkrasında «Rumeli cephesi» harekâtına bakınız. O şahnâme m e n k a b e s i n i n s o n u n ­ d a yaralanıp düşman eline düştüğü z a m a n , cephedeki B o g o t karargâhında bulu­ n a n ç a r i k i n c i A l e x a n d r e ' m k e n d i s i n i t e b r i k e d e r k e n s ö y l e d i ğ i sözler içinde su cümlelere tesadüf e d i l i r : :

— S e n b e n i m e s i r i m değil, m ü s â f i r i n i s i n ! Kılıcını s a n a v e r d i m ! S e n i n g i b i c e s u r g a y y u r v e y ü k s e k l i y â k a t i ! b i r k u m a n d a n l a h a r b e t m i ş o l d u ğ u m d a n , dolayı k e n d i ­ m i bahtiyâr addederim! M u h t e r e m G a z i m i z i m p a r a t o r l u k k a r a r g â h ı n d a d ö r t g ü n tedâvi e d i l d i k t e n sonra B e s a r a b y a ' d a R u m e n l e r i n « C h i s h i n a u » d e d i k l e r i « K i c h i n e f t= K i s i n e f „ şehrine ve o r a d a n d a U k r a y n a ' d a k i K h a r k o f ' a g ö t ü r ü l m ü ş , bütün düşmanların hürmet ve ta'zımı ı n d e i k i a y k a d a r müsâfir muâmelesi gördükten, sonra Ayastefanos « M u k a d d ı m â t - î - S u l h i y y e „ s i n i n i m z a s ı üzerine i s t a n b u l ' a g e l m i ş v e : 1 Ç

Şanı

büyük

Plevne'den g i b i türküler karşılanmıştır.

Osman çıkmam

Paşa diyor!

y a k a n halkın m i s l i g ö r ü l m e m i ş alkışları, duâları S u l t a n H a m i d büyük a s k e r i kucaklayıp mubârek

ve gözyaşlarıyla alnım' ö p m ü ş : '

— S e n b e n i m y ü z ü m ü a ğ a r t t ı n : İki c i h a n d a y ü z ü n a k o l s u n ! d i y e duâ etmiş ve k e n d i s i n e b i r çok kıymetli hediyeler vermiştir. B i r a z s o n r a E ğ m h - S a ı d P a ş a ' n m y e r i n e M â b e y n müşiri o l a n şanlı G a z i ölünceye k a d a r 22 sene b u b u y u k m a k a m d a k a l m ı ş v e b i r k a ç k e r e de i l â v e t e n H â s s a m ü ş i r i ve S e r - a s k e r o l a r a k o r d u n u n t e n s i k v e ıslâhında ç o k b ü y ü k h i z m e t l e r i g ö r ü l m ü ş t ü r B u k a h r a m a n a s k e r ahlâkının t e m i z l i ğ i , d o ğ r u l u ğ u , samimî müslümanlığı, ' h e r b a k ı m d a n l e k e s i z ve t e r t e m i z şahsiyyeti ve m a i y y e t i n e karsı tükenmez b i r b a b a şefkatiyle m e ş h u r d u r . O n u s e y m i y e n t e k kişi y o k t u r ; h e r k e s h a y r a n ı d ı r - H a ­ k i k i b ü y ü k a d a m işte ö y l e o l u r . M e r h u m u n v a s i y e t i m u c i b i n c e m u h t e r e m na'şi F a t i h türbesinin b a h ç e s i n e d e f n e ­ dilmiş v e m u b â r e k m e z a r ı y l a türbesini S u l t a n H a m i d y a p t ı r m ı ş t ı r Gazı-Osman Paşa'nm oğullarından Nurüddin ve Kemâlüddin Paşalar S u ' t a n H a m i d ' i n kızlarıyla evlenmişlerdir).

343

TARİHİ

1318

29 Teşrinievvel = 5 Receb, Pazartesi: Azerbaycan

mekteplerinden

Türk dili yasağının kaldırılması. ( i r a n sâhı M u z a f f e r ü d d i n K a c a r ' m i s t a n b u l ' a g e l m e s i n d e n istifâde eden S u l t a n H a m i d ' o z a m a n a k a d a r A z e r b a y c a n m e k t e p l e r i n d e t e d r i s i m e m n u ' o l a n , u r K de­ l i n e âit y a s a ğ ı n k a l d ı r ı l m a s ı n ı t e ' m i n e t m e k s u r e t i y l e m i l l ı y e t ç ı l ı g ı n m b u y u k bir d e l i l i n i d a h a g ö s t e r m i ş t i r : İkinci A b d ü l h a m i d ' i n T ü r k ç ü l ü ğ ü ı c m 1876 _ 1 2 9 o v u ­ k u â t ı n m «31 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k m ı z . Ş â h m m e m l e k e t i n e d ö n e r k e n ı r a n M a ¬ a r i f nezâretine t e l g r a f l a y o l d a e m i r vermiş olduğundan bahsedilir. Yukarık:^ t a ­ r i h , i s t a n b u l g a z e t e l e r i n i n b u m ü j d e y i neşrettikleri g ü n ü n t a r i h i d i r . « T e r c u m a n - ı H a k i k a t » m ifâdesine g ö r e M u z a f f e r ü d d i n - Ş â h : «Azerbaycan'da lisân-ı

Türkî'nin

i'tinâ

edilmesini»

emretmiştir.

Her

bulunan

dahî

halde

t a r i h i n i n ' hiç b i r z a m a n

mekâtibde

tedrisine

ve

bundan

bilhassa

böyle

Türkçenin

Sultan Hamid'in bu

zebân-ı gereği

muvaffakıyyetı,

Fârsî

ile

beraber

gibi

öğretilmesine

Turk

milliyetçiliği

unutamıyacağı bir h i z m e t t i r ) .

1901 =

1319

5 Teşrinisani = 23 Receb, Salı: Fransız donanmasının Midilli'ye as­ ker çıkarması ve buna sebeb olan Lorando-Tulmti meselesi. ( S a i d P a s a «Hâtırât»ııım i k i n c i cildinde b u v a k ' a 7 T e ş r i n i s a n i — 2 5 Receb P e r senbe g ü n ü n e m ü s a d i f g ö s t e r i l i r s e de, p a ş a n ı n k e n d i sadâret tarihlerinde bite yanlışlar yaptığı unutulmamalıdır. Fransız tebaasından Tubini ile Lorando d a n S u l t a n A z i z d e v r i n i n sonlarında b i r m ı k d a r p a r a i s t i k r â z edilmiş v e bunun büvük b i r kısmı Abd-ül-Aziz'in hal'inde kullanılmıştır: O zamandanberı odenm i y e n b u paranın f â i z - i - m ü r e k e p h e s a b i y l e 750 b i n O s m a n l ı a l t ı n ı m b u l d u ğ u n d a n v e n i h a y e t b i r t a k ı m m ü z â k e r e l e r l e y e k û n u n 502 b i n e indirildiğinden b a h s e d i l i r . B u n u n 340 b i n i L o r a n d o y a v e 162 b i n i de T u b i n i ' y e a i t t i r . M â l i y e n e z â r e t i b o r c u n u vermediği için alacaklılar T i c a r e t m a h k e m e s i n e mürâcaat edip birer ilam almışlardır : B ü t ü n bu işlerde m e ş h u r Kâtib-i-Sâni i z z e t H o l o Paşa ile Z i r a a t nâzın Selim Melhame Paşa'nm yağlı d o l a p l a r çevirdiklerinden bile b a h s e d i l i r ! Mâbeyn Bas-kâtibi T a h s i n P a ş a ' n m «Abdülhamid ve Yıldız hâtıraları» n a n a z a ­ r a n amcasının hal'inde kullanılmış b i r paranın ödenmesi lüzumundan bahsetmiye k i m s e c e s a r e t e d e m e d i ğ i için S u l t a n H a m i d meseleyi a n c a k siyası b i r b u h r a n s e k l i n i aldıktan sonra öğrenmiştir: Fransız sefiri C o n s t a n ^ mütemadi m ü r a c a a t l e r i n d e n n e t i c e ç ı k m a y ı n c a h ü k ü m e t i n i n e m r i y l e 26 A ğ u s t o s 11 C u m a cla-l-ûlâ P a z a r t e s i g ü n ü s e f â r e t m ü s t e ş a r ı n ı m a s l a h a t g ü z a r t â y i n e d e r e k i s t a n ­ b u l ' u t e r k e t m i s , F r a n s a i l e siyasî m ü n â s e b e t l e r k e s i l m i ş g i b i b i r v a z ı y e t h a s ı l o l m u ş v e F r a n s ı z h ü k ü m e t i 26 T e ş r i n i e v v e l = 13 R e c e b C u m a r t e s i g ü n ü i s t a n b u l maslahatgüzarı vasıtasıyla M i d i l l i gümrüğünü işgal edip vâridâtmı tebaasının alacağına karşılık tutacağım b i l d i r d i k t e n başka, fırsattan istifâde ederek F r a n s a t â b i i y y e t v e y a ' h i m â y e s i n d e b u l u n a n d i n v e k ü l t ü r müesseselerinin k a n u n î mevc u d i y y e t l e r i t a s d i k edilmediği t a k d i r d e b i r d a h a Midilli'den çıkmıyacağmı da t e b l i ğ e t m i ş t i r ! İste b u n u n ü z e r i n e B â b - ı - A l î M i d i l l i v a k ' a s ı n m e r t e s i g ü n ü bü­ tün F r a n s ı z ' t a l e p l e r i n i k a b u l e m e c b u r o l m u ş v e 30 R e c e b = 12 Teşrinisâni S a h g ü n ü m a s l a h a t g ü z a r B â b - ı - A l î ' y e g e l i p siyasî m ü n â s e b â t ı y e n i d e n t e s i s e t t i ğ i g i b i Fransız donanması d a M i d i l l i ' d e n a s k e r i n i çekip gitmiştir. — Bâzı m e n b a l a r d a Fransız kültür müesseselerinin t a s d i k i meselesine lüzumundan f a z l a e h e m m i y e t v e ­ r i l i r : B ö y l e b i r m e c b u r i y e t l e t a s d i k edilmiş o l m a s a b i l e , a c a b â o z a m a n k i B â b - ı A l i için b u n l a r ı k a p a t m a k k a b i l m i d i r ? K u v v e t o n l a r d a o l d u k ç a , b i z t a s d i k e t s e k

K R O N O L O J İ

1902 =

1320

d e e t m e s e k de o g i b i m ü e s s e s e l e r d â i m â i ş l i y e c e k v e h a t t â ç o ğ a l a c a k t ı r . B u işin ç i r k i n tarafı, pâdişâhın v e h m i n e d o k u n m a s ı n d i y e a r z e d i l e m i y e n k ü ç ü k b i r b o r ç için b i r v a t a n p a r ç a s ı n ı n işgale u ğ r a m ı ş v e işte b u n d a n d o l a y ı d e v l e t i n nihavet boyun eğmiş olmasındadır).

9 Teşrinisani = 27 Receb, Cumartesi: Sadr-ı-a'zam Halil Eif'at Paşa'nııı ölümü. a 8 2 8 ı= 1244 t a r i h i n d e S e r e z ' d e d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e 73 y a s ı n d a ö l m ü ş d e m e k t i r : S a d â r e t müddeti 1895 = 1313 s e n e s i 7 Teşrinisani s= 19 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 6 sene, 2 g ü n d ü r ; h a s t a l ı ğ ı z a m a n ı n d a i s l e r e bakma­ dığı için, ö l ü m ü n d e n b i r g ü n e v v e l A d l i y e n â z ı n A b d u r r a h m a n P a s a S a d â r e t - K a y m a k a m l ı ğ m a tâyin edilmiştir).

18 Teşrinisani = dareti.

6 Şa'bân, Pazartesi: Said

Paşa'nm altıncı sa­

(Sadâret-Kaymakamhğma tâyinini y u k a r ı k i fıkrada gördüğümüz Adliye nâzın A b d u r r a h m a n P a ş a pâdişâhın m ü t e a d d i d t e k l i f l e r i y l e ı s r a r l a r ı n a r a ğ m e n s a d â r e t i k a b u l e t m e d i ğ i için altıncı d e f a o l a r a k S a i d P a ş a tâyin edilmiştir • A b d u r r a h m a n p a ş a ' n m B â b - ı - A l î ' y e s a l â h i y y e t v e r i l m e s i n i istediğinden v e p â d i ş â h ı n d a i l k ö n c e k a b u l ettiği h a l d e s o n r a c a y d ı ğ ı n d a n v e z â t e n p a ş a y a s a d â r e t t e k l i f e t m e s i biraz s o n r a a z l e d i l i p A d l i y e nezâretinden de u z a k l a ş t ı r m a k f i k r i n e m ü s t e n i d o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : A b d u r r a h m a n P a ş a ' n m «Sadâret vekili» ünvâniyle K a y m a k a m l ı ğ ı o n gün sürmüştür).

1902 =

1320

21 Eylül = 17 Cunrâda-1-âhire, Pazar : İlk Makedonya ihtilâli. a 8 7 8 = 1295' v u k u â t ı m n „3 M a r t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z A y a s t e f a n o s m u a h e d e ­ s i y l e R u s l a r ı n b o l k e s e d e n B u l g a r i s t a n ' a b a h ş e t t i k l e r i M a k e d o n y a kıt'ası a y n i s e ­ n e n i n «13 T e m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z B e r l i n muâhedesi mucibince Türki­ y e ' y e i a d e e d i l m i ş o l m a k l a b e r a b e r , i k i m u a h e d e a r a s ı n d a 4 a y , 11 g ü n = 132 g ü n s u r e n itibarî M a k e d o n y a h â k i m i y y e t i n i B u l g a r m i l l e t i b i r türlü u n u t a r o a m ı ş v e h a t t a tarihî b i r h a k s a y m ı ş t ı r ! G e n e B e r l i n m u â h e d e s i n i n 23 ü n c ü m a d d e s i mu­ cibince Bâb-ı-Alî Makedonya'yı G i r i t r e j i m i tarzında b i r muâhedeyle idare et­ mek mecburiyyetinde b ı r a k ı l m ı ş s a d a , d e v l e t l e r i n ihtilâflarından b ü y ü k b i r u s ­ t a l ı k l a istifâde e d e n S u l t a n H a m i d b u 23 ü n c ü m a d d e y i h i ç b i r z a m a n t a t b i k e t ­ m e y i p k â ğ ı t üstünde b ı r a k m ı ş t ı r : M a k e d o n y a üzerinde 132 g ü n l ü k bir «Hakk-ı t a r i h î » iddiâ e d e n B u l g a r l a r ı n B e r l i n m u â h e d e s i n d e n i t i b a r e n 15 s e n e s a b r e t t i k ­ t e n s o n r a 1893 = 1310 t a r i h i n d e n i t i b a r e n « M a k e d o n y a - E d i r n e ihtilâlci dâhili t e ş ­ k i l a t ı » i s m i n d e g i z l i b i r c e m i y e t k u r m a l a n işte b u k â ğ ı t ü s t ü n d e k a l a n m u h t â r i y y e t ı istihsâl içindir. Y a l n ı z M a k e d o n y a ahâlisi Bulgar unsurundan ibaret de­ ğildir B u l g a r l a r d a n b a ş k a M ü s l ü m a n l a r , Sırplar, U l a h l a r , Y a h u d i l e r ve h a t t â a z o l m a k l a beraber A r n a v u t l a r d a vardır; «Macédoine» k e l i m e s i n i n Fransızca ile d ı g e r b a z ı G a r p d i l l e r i n d e m e c â z e n k a r m a k a r ı ş ı k ş e y l e r e a l e m olması v e m e s e l â k a r ı ş ı k m e y v e , türlü v e h a t t â m u h t e l i f p a r ç a l a r d a n m ü r e k k e n edebî eser m â n â l a ­ r ı n a g e l m e s i işte b u n d a n dolayıdır. :

Osmanlı teşkilâtında „Vilâyât-ı-Selâse t= ü ç vilâyet» denilen ve Makedonya kıt a s m a t e k a b ü l e d e n Selânik, M a n a s t ı r v e K o s o v a vilâyetlerinde ü ç m i l y o n a y a k ­ laşan u m u m î nüfusun b i r buçuk milyondan fazlası Müslüman olduğu halde d ı g e r anasırın e n k a l a b a l ı ğ ı o l a n B u l g a r u n s u r u n u n m e c m u u s e k i z y ü z k ü s u r b i n -

1903

=

OSMANLI

1320

TARİHİ

345

d e n i b a r e t t i r : R u m l a r ü ç ü n c ü , Sırplar d ö r d ü n c ü v e U l a h l a r d a beşinci derecede k a l ı r , i s t e b u n d a n dolayı B u l g a r l a r ı n k u r d u ğ u «Dâhili t e ş k i l a t » c e m i y e t i zahiren « M a k e d c n v a M a k e d o n y a l ı l a r ı n d ı r » düstüriyle h a r e k e t e b a ş l a m ı ş v e h a k i k a t t e i s e p e k tabiî " o l a r a k « M a k e d o n y a B u l g a r l a r m d ı r » g a y e s i n i t a k i b ^ m i s t i r . B u ihtilâl c e m i y e t i n i n 1893 = 1310 d a k i t e ş e k k ü l ü n d e n b u 1902 = 1320 t a ı ı h m e k a d a r d o k u z - e n e süren i l k f a a l i y e t d e v r i ş a k a v e t t a r z ı n d a nısbeten k u ç u k h a ­ r e k e t l e r ' v e çete b a s k ı n l a r ı y l a g e ç m i ş , k ı r l a r d a v e k ö y l e r d e â s â y i ş ihlâl edilmişse de u m u m î b i r ihtilâl o l m a m ı ş t ı r : B u n u n s e b e b i b i r t a r a f t a n B o r ı s S a r a f o f , D a 1cef v e s a i r e g i b i c e m i y e t rüesâsı arasında f a a l i y e t p r o g r a m ı i t i b a r i y l e b u takan İhtilâflar o l m a s ! v e hattâ müfritlerle nıu'tedillerin a y r ı g r u p l a r teşkil e t m e s i ve b i r t a r a f t a n d a Y u n a n i s t a n ' l a S ı r b i s t a n ' d a n g e l e n çetelerin de s a h n e y e çıkmış b u l u n m a s ı d ı r : B i l h a s s a « A n d a r t e s » d e n i l e n R u m çetelerinin B u l g a r l a r a k a r ş ı f a ­ a l i y e t i n d e n b i z i m t e n k i l k u v v e t l e r i n i n çok istifâde etmiş olduğundan ve hatta b â z ı v a z i y e t l e r d e T ü r k - R u m elbirliğinden b i l e b a h s e d i l i r ! P r i z r i n , t l s k u p vesaire - i b i y e r l e r d e de B u l g a r k i l i s e s i n e karşı Sırp-Ortodoks piskoposlarına beratlar v e r i l m i ş v e Y u n a n / R u m çetelerinin B u l g a r k ö y l e r i n i i s t a n b u l p a t r i k l i ğ i n e bağla­ m a k suretiyle rumlastırma gayretleri himaye edilmekle beraber, r u m l a s a n U l a h k ö y l ü l e r i de Y u n a n l ı l ı ğ a k a r ş ı h a r e k e t e getirilmiştir! B u vaziyette Bulgarlar T ü r k l e r d e n z i y â d e Sırplar v e Y u n a n l ı l a r l a u ğ r a ş m a k m e c b u r i y e t i n d e kalmış ye n e t i c e i t i b a r i y l e M a k e d o n y a k ı t ' a s ı H ı r i s t i y a n unsurların b i r b i r i y l e m ü c a d e l e s a h - . n e s i hâline g e l m i ş t i r . Bulgarların en mühim hedeflerinden b i r i de A v r u p a m ü d â h a l e s i n e sebeb ol­ maktır : Zâten müdâhale vesilesi a r a y a n ve B e r l i n muâhedesinin kâğıt üstünde k a l m ı ş 23 ü n c ü m a d d e s i n e istinâd e d e n d ü v e l - i - m u a z z a m a m n B â b - ı - A l ı uzennde y a p t ı * t a z y i k l e r n i h a y e t S u l t a n H a m i d ' i n b i r «VİIâyât-ı-Selâse Müfettiş-i-UmumîHğU ihdâs e t m e s i y l e n e t i c e l e n m i ş , 1 K â n u n u e v v e l t = 29 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g u n u b u mühim v a z i f e y e geniş selâhiyyetlerle e s k i Y e m e n v a l i s i Hüseyn H i l m i Paşa t â y i n e d i l m i ş v e 13 K â n u n u e v v e l i = 1 2 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü de « V ı l a y a t - ı - S e lâse t a ' î i m â t n â m e s i » n e ş r o l u n m u ş t u r : i s t a n b u l ' d a d a b u işlerle m e ş g u l o l m a k ü z e ­ re b i r «Rumeli vilâyâtı I s l â h â t k o m i s y o n u » k u r u l u p r i y a s e t i n e K o n y a v a l i s i A v l o n y a h - F e r i d P a s a g e t i r i l m i ş t i r . T a b i î bütün b u n l a r 23 ü n c ü m a d d e n i n tatbikine h â c e t b ı r a k m a d a n M a k e d o n y a ' y ı ıslâh e t m e k i ç i n d i r : F a k a t o z a m a n k i M a k e d o n ­ y a ıslâh e d i l e b i l e c e k b i r y e r d e ğ i l d i r ! Bâb-ı-ÂIÎ'nin y e n i t e d b i r l e r i n e , M ü f e t t ı ş - ı Umumînin salâhiyetlerine, Ta'limâtnâme mucibince Hıristiyanlarla Müslüman­ l a r d a n m u h t e l i t j a n d a r m a v e p o l i s teşkilâtı k a b u l e d i l m i ş o l m a s ı n a , m a l ı v e adlı ıslâhât esaslarının ilânına r a ğ m e n b i r t a r a f t a n R u s y a i l e A v u s t u r y a ' n ı n m ü t e m a d i tahrikâta v e b i r t a r a f t a n d a B u l g a r , Sırp v e Y u n a n r e k a b e t l e r i y l e ihtiraslarının k a n l ı şekiller a l m ı ş o l m a s ı M a k e d o n y a ' y ı a r t ı k s ö n m e z b i r f e s a d o c a ğ ı h a l m e g e ­ tirmiştir. • B u l g a r « D â h i l î t e ş k i l â t » m m b u g ü n b a ş l ı y a n i l k b ü y ü k ihtilâl h a r e k e t i a n c a k b i r a y d a bastırılabilmiştir A ş a ğ ı d a 1903ı=1321 v u k u â t ı m n « 2 A ğ u s t o s » , « 2 5 T e ş r ı n i s â ı % v e 1905 = 1323 v u k u â t ı m n « 2 6 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a l a r ı n a d a b a k ı n ı z ) . :

1903 = 14 Kânunusâni = meli

Islâhât

1320

14 Şevval, Çarşanba: Said Paşa'nm adiyle Kü­

Komisyonu

reisi

Avlonyah

Mehmet Ferid

Paşa'nm

sadâreti. ( A z î î n s e b e b i , R u m e l i v i l â y e t l e r i n e âit m a l î ıslâhât hususunda sarayla ihtilâfa düşmesi ve Meclis-i-Vükelâ'da k e n d i s i n i t a h k i r etmiş o l a n S e r - a s k e r Rıza P a s a ' v ı p â d i ş â h a ş i k â y e t e t t i ğ i v e S u l t a n H a m i d de R ı z â P a ş a ' n m t a r z i y e v e r e c e ğ i ­ n i ~ söylediği halde S e r - a s k e r i n tahkirde ısrâr etmesinden d o l a y ı Saıd p a ş a n ı n b i r i k i d e f a i s t i ' f â e t m e k s u r e t i y l e g ö z d e n d ü ş m e s i d i r : S a d â r e t m ü d d e t i x901 =

346

KRONOLOJİ

1319 s e n e s i 26 g ü n d ü r .

18 Teşrinisani = 6 Ş a ' b a n

Pazartesi

gününden

1903 = itibaren

1 sene,

1321 1

ay,

Mutlakıyyet d e v r i n i n son sadr-ı-a'zamı olan Avlonyalı-Ferid Paşa'mn soy-adı „ V l o r a » d ı r : İ b n - ü l - E m i n i n « S o n S a d r - ı - a ' z a m l a r » m d a b u a i l e n i n İkinci B â y e z i d devri Deryâ-Kapdanlarmdan Güveği-Sinan Paşa nesline mensub olduğundan b a h s e d i l m e k t e v e F e r i d P a ş a ' m n d â m â d ı H a l i l P a ş a ' m n şifâhî r i v a y e t i n e g ö r e de S i n a n Paşa Konyalı b i r Türk o l m a k i t i b a r i y l e V l o r a a i l e s i arnavutlaşmış b i r Türk sülâlesi g i b i g ö s t e r i l m e k t e d i r ; t a r i h m e t o d u n a g ö r e b i r âilenin m i l l i y e t i n i tâyin h u s u s u n d a y a l n ı z b i r şifahî r i v a y e t k â f i d e ğ i l d i r ; f a z l a o l a r a k eldeki menâbie n a z a r a n S i n a n Paşa «Devşirme» d i r ve d e v ş i r m e l e r de T ü r k değildir : Besinci c i l t t e k i « K a p d a n - ı - D e r y â l a r » c e d v e l i n d e 14 n u m a r a y a d a b a k ı n ı z . Z â t e n F e r i d p a ş a h i ç b i r z a m a n T ü r k l ü k iddiâ e t m e m i ş v e b i l - a k i s g e n ç l i ğ i n d e n b e r i h e p A r n a v u t milliyetçiliği etmiş v e A r n a v u t l u k istiklâli peşinde k o ş m u ş b i r iftirakçıdır Sadâretinden t a m 33 sene e v v e l h e n ü z p e k g e n ç k e n 1870 = 1287 t a r h i n d e « D r i t a — H a k / H u k u k » i s m i n d e b i r c e m i y e t teşkil e t m i ş v e b i r de g a z e t e çıkarmıştır! Y u n a n Bahriye mektebi profesörlerinden «Jean Kersopoulos» u n «Chronologie aibanaise» i s m i n d e k i eserinin 1870 vukuâtı içinde bu gazetenin « A r n a v u t istiklâli» n i h a z ı r l a m a k için n e ş r o l u n d u ğ u n d a n bahsedilir! Gene ayni m e n b a m 1907 v u k u â t ı içinde de F e r i d P a ş a ' m n « D r i t a „ c e m i y e t i i s t e o sene ı s ­ lâh v e t e n s i k edilmiş g ö s t e r i l m e k t e d i r : B u n d a n d a anlaşılacağı gibi AvlonyalıF e r i d P a ş a ' m n iftirakçı c e m i y e t i k e n d i sadâret d e v r i n d e ' bile f a a l i y e t i n e devam e t m i ş t i r ! S u l t a n . H a m i d ' i n k e n d i s i n e i ' t m â d e t m e d ğ i h a k k ı n d a bâzı r i v a y e t l e r b u ­ l u n a n b ö y l e b i r a d a m ı b i r ç o k k ı d e m l i v e tecrübeli v ü k e l â ortada dururken bir­ denbire Sadâret makamına çıkarıvermesinde A l m a n s e f i r i n i n t e ' s i r i olduğundan bahsedilir : B u n u n l a beraber mütemâdiyen ecnebi tahrikatına mâruz olan A r n a ­ v u t l u ğ u n b u s u r e t l e t a t m i n e d i l m e k m a k s a d ı d a t â k i b edilmiş o l a b i l i r . F e r i d P a ş a b u 14 K â n u n u s â n i l = 1 4 Ş e v v â l Ç a r ş a n b a g ü n ü t â y i n edilmiş v e S a d â ­ r e t a l a y ı d a e r t e s i P e r ş e n b e g ü n ü y a p ı l m ı ş o l d u ğ u için H a t t - ı - H ü m â y u n ' d a «16 Ş e v v â l » t a r i h i v a r d ı r v e o d a h a k i k î t a k v i m e g ö r e «15 S e v v â l » o l m a k l â z ı m g e l i r ) !

:

1903 =

1321

2 Ağustos — 8 Cumâda-l-ûlâ, Pazar: «tlin-Den» denilen ve üç ay " süren Makedonya büyük ihtilâlinin başlangıcı. '' ( M a k e d o n y a m e s e l e s i için y u k a r d a 1902 = 1320 v u k u â t ı m n «21 Eylül» fıkrasına b a k ı n ı z . - _ O f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z i l k ihtilâl ü z e r i n e B â b - ı - Â l î ' n i n ittihâz e t t i ğ i ıslâhât t e d b i r l e r i n i k â f i görmiyen A v u s t u r y a ve R u s y a devletlerinin 1903=1320 s e n e s i 21 Ş u b a t = 2 3 Z ü l k a ' d e C u m a r t e s i g ü n ü B â b - ı - A l î ' y e t e b l i ğ e t t i k l e r i « V i y a ­ n a ıslâhât p r o g r a m ı n ı ç o k a ğ ı r b u l a n S u l t a n H a m i d b u p r o g r a m d a n y a l n ı z j a n ­ d a r m a n ı n ıslâhı için e c n e b i m ü t e h a s s ı s l a r c e l b i m a d d e s i n e m u v â f a k a t e t m i ş s e de B u l g a r l a r p e k tabiî o l a r a k o k a d a r l a k a n â a t etmemişlerdir, işte bunun üzerine Avrupa'yı müdâhaleye mecbur etmek için Avrupalıların 'maddî menfaatle­ rine d o k u n m a k t a n başka çâre olamıyacağma hükmeden Bulgar «Dâhil! teş­ kilât „ c e m i y e t i E r m e n i ihtilâlcilerinin 1896 = 1314 v u k u â t ı i ç i n d e k i «26 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z « B a n k a v a k ' a s ı » m t a k l i d e d e r e k b u . s e n e n i n 29 N i s a n = 1 S a f e r Ç a r ş a n b a g ü n ü Selânik O s m a n l ı b a n k a s ı n ı b i r l â ğ ı m l a b e r h a v â etmişlerdir: B i r s e n e d e n f a z l a b i r z a m a n d a y e r altından y o l a ç ı l a r a k k o n u l a n bu lâğımın b a n k a ile beraber F r e n k m a h a l l e s i n i n mühim b i r kısmını da uçurduğundan b a h ­ sedilir! B u n u n l a iktifâ e t m i y e n B u l g a r c e m i y e t i umumî bir Makedonya ihtilâli de t e r t i b e t m i ş , M a n a s t ı r vilâyeti m e r k e z o l m a k ü z e r e h e r t a r a f t a t e d h i ş h a r e ­ ketlerine k a r a r vermiş ve o d a b u gün başlamıştır: B u büyük ısyâna B u l g a r l a r c a « I h n - D ğ n ihtilâli» d e n i l m e s i « S a i n t - E l i e = l l y a s P e y g a m b e r » yortusuna tesadüf e t m e s i n d e n d i r . ü ç a y s ü r e n b u k a n l ı m â c e r â y a 26-30 b i n ç e t e c i i s t i r â k e t t i ğ i n d e n bahsedilir.

1904 =

1322

OSMANLI

347

TARİHİ

S a r k ' - T r a k y a ' y a d a t e ş m i l e d i l e n M a k e d o n y a ihtilâli Bulgarların «Preobrajeme» dedikleri «Transfiguration = T e c e l l i - i - M e s î h „ y o r t u s u n a tesadüf e d e n 6 A g u s t o s = 12 C u m â d a - l - û l â P e r s e n b e g ü n ü K ı r k k i l i s e / K ı r k l a r e l i h a v a l i s i n i de k a n v e a.eş içinde b ı r a k m ı ş v e cete h a r e k e t l e r i a s k e r î h a r e k â t a b e n z e m e d i ğ i i ç i n o r d u y u a y ­ l a r c a i ş g a l e t t i k t e n s o n r a bastırılabilmiştir. D e v l e t l e r i n işte b u y ü z d e n a r t a n m ü ­ dâhaleleri için a ş a ğ ı k i f ı k r a y l a d a h a a ş a ğ ı d a 1 9 0 5 = 1 3 2 3 v u k u â t ı m n « 2 6 T e ş r i n i , sâni» fıkrasına bakınız).

25 Teşrinisani = 5 Ramazan, Çarşanba: Makedonya ıslâhatı. ( Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z « İ l i n - D e n ihtilâli» ü z e r i n e ç a r İkinci N i c o l a s i l e i m p a r a t o r François-Joseph Avusturya'nın M ü r z s t e g şehrinde H â r i c i y y e nazırları k o n t G o l u c h o w s k i ile k o n t L a m s d o r f da hâzır bulunduğu halde 2 Teşrinievvel = 10 R e c e b C u m a g ü n ü m ü l â k a t e d i p M a k e d o n y a için i k i s e n e l i k y e m b i r ı s l a h a t p r o g r a m ı h a z ı r l a m ı ş l a r d ı r : 22 T e ş r i n i e v v e l = 3 0 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü B â b - ı - A l î y e t e b l i ğ e d i l e n b u « M ü r z s t e g p r o g r a m ı n ı d i ğ e r d e v l e t l e r de t a s v i b e t t i k l e r i v e b i l ­ h a s s a Türkiye ile d o s t l u k s i y a s e t i tâkib eden A l m a n y a bile kabulünü t a v s i y e ettıgı için S u l t a n H a m i d d e v l e t i n h ü k ü m r a n l ı k h a k l a r ı y l a istiklâl v e itibarı i h l a l e d i l ¬ m e m e k v e « s t a t ü q u o » m u h â f a z a e d i l m e k şartiyle k a b u l e t m i ş v e B a b - ı - A l ı bu g ü n n e t i c e y i d e v l e t l e r e bildirmiştir. Y e n i ıslâhatın b a ş l ı c a esasları ş ö y l e sıralanabilir: 1 «Vilâyât-ı-Selâse» Mufettis-i-Umumîsi Hüseyn H i l m i P a ş a ' m n m a i y y e t i n d e ı s l â h â t işlerini t â k i b etmek üzere b i r R u s ve b i r Avusturyalı « A g e n t c i v i l = s i v i l m e ' m u r , , bulunmasına k a ­ r a r verilmiş ve R u s y a nâmına Baş-konsolos N i c o l a s D e m e r i c / Demerık ve A v u s t u r y a n â m ı n a d a B a ş - k o n s o l o s H e n r i M ü l l e r v o n R o g h o j t â y i n e d i l m i ş t i r ; 2) Osmanlı h i z m e t i n d e çalışmak şartiyle İtalyan g e n e r a l l e r i n d e n Degiorgıs j a n d a r m a t e n s i k a t ı n a m e ' m u r e d i l m i ş v e m a i y y e t i n e d i ğ e r d e v l e t l e r d e n de . z â b ı t l e r veril­ miştir- B u suretle bes j a n d a r m a m m t a k a s m a ayrılan M a k e d o n y a ıslahat saha­ sından S e l â n i ğ ' e R u s , ' S e r e z ' e F r a n s ı z , D r a m a ' y a i n g i l i z , M a n a s t ı r ' a İtalyan ve Ü s k ü b ' e de A v u s t u r y a z â b i t l e r i t â y i n e d i l m i ş y e j a n d a r m a m e k t e p l e r i müfettiş-* liğine de b i r A l m a n z â b i t i g e t i r i l m i ş t i r . F a k a t b u e c n e b i zâbitlerinin kumanda salâhiyetleri y o k t u r v e ıslâhât d a i k i senede i k m â l e d i l e c e k t i r : B u m ü d d e t son­ r a d a n i k i sene d a h a t e m d i d . edilmiştir. «Mürzsteg programının anâsır vazıyet­ l e r i n e g ö r e idarî t e ş k i l â t hudutlarının tâdili v e m a h a l l î m u h t â r i y y e t l e r ihdası h a k k ı n d a k i a ğ ı r e s a s l a r ı k a b u l e d i l m e m i ş t i r . — M a k e d o n y a ihtilâlinden istifade eden A v r u p a d e v l e t l e r i n i n «Viîâyât-ı-Selâse» ıslâhâtma el atması d e m e k o l a n b u v a z i y e t O s m a n l ı istiklâline m u g a y i r b i r hâl o l m a k l a b e r a b e r , B e r l i n m u â h e d e s m d e takarrür ettiği h a l d e t a t b i k e d i l m i y e n m u h t â r i y y e t şekline n i s b e t l e e h v e n bir v a z i y e t olduğu da muhakkaktır. A ş a ğ ı d a 1905 1= 1323 v u k u â t ı m n «26 T e ş r i n i ­ s a n i » v e 1907 = 1325 v u k u â t ı m n «25 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a d a b a k ı n ı z ) .

1904 = 1322 29 Ağustos = ölümü.

17

Cumâda-l-âhire,

Pazartesi:

Beşinci

Murad'm

( E r t e s i g ü n neşredilen T e b l i ğ - i - r e s m î y e n a z a r a n ö l ü m s e b e b i şeker h a s t a l ı ğ ı d ı r : 1 8 4 0 = 1 2 5 6 s e n e s i 21 E y l ü l = 2 4 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l a n S u l ­ t a n . M u r a d 63 sene, 11 a y , 18 g ü n y a ş a y ı p 64 yaşını i k m â l e d e c e ğ i , s ı r a d a ö l m ü ş d e m e k t i r . 93 g ü n l ü k k ı s a b i r s a l t a n a t t a n s o n r a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 s e n e s i 31 A ğ u s t o s - l Ö S a ' b a n P e r s e n b e g ü n ü h a l ' i n d e n i t i b a r e n 27 sene, 11 a y , 29 g ü n Ç ı r a ğ a n s a r a y ı n d a âilesiyle b e r a b e r ç o k sıkı b i r m u h â f a z a a l t ı n d a y a ş a m ı ş v e tabiî s a r a y d a n hiç çıkmamıştır. B u müddet zarfında S u l t a n H a m i d ' l e yegâne münâsebeti, pâdişâ­ hın a r a - s ı r a b i r m â b e y n c i g ö n d e r i p hatırını s o r d u r m a s ı n a v e k e n d i s i n i n d e alel­ ûsul t e ş e k k ü r l e m u k a b e l e e t m e s i n e m ü n h a s ı r d ı r .

348

KRONOLOJİ

1905

= 1905

H a l ' i n e sebeb o l a n z i h i n hastalığı ç o k s ü r m e y i p g e ç m i ş v e Ç ı r a ğ a n ' d a k i u z u n ç i ­ lesini besteler tertib e t m e k ve torunlarım o k u t m a k l a geçirmiştir: B u n l a r d a n şeh­ z a d e O s m a n F u a d E f e n d i ' n i n v a k t i y l e b a n a a n l a t t ı ğ ı n a g ö r e S u l t a n M u r a d ' ı n Ölü­ m ü üzerine S u l t a n H a m i d h e m kendilerini, hem babaları Salâhüddin E f e n d i ' y i h u z u r u n a k a b u l edip b i r çok i l t i f a t t a bulunmuş ve artık m e v k u f i y e t l e r i n e niha­ yet vermiştir. H a l k a r a s ı n d a u m u m î b i r h e y e c a n v e n ü m a y i ş e v e s i l e teşkil e t m e k ihtimâlinden d o l a y ı c e n â z e m e r â s i m i b i l e y a p ı l m ı y a n tâ'lisiz S u l t a n M u r a d ' ı n t a b u t u s e k i z k i ­ şilik b i r s a r a y c e m â a t i y l e k a l d ı r ı l d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r ; A d e t â e l ç a b u k l u ğ u y l a a n ­ nesi Şevk-Efzâ K a d m - E f e n d i ' n i n Yeni-câmi'deki türbesine defnedilivermiştir! S u l t a n H a m i d ' i n m e ş h u r v e h m i y l e v e s v e s e s i n i n en ç i r k i n neticelerinden b i r i de işte budur. B e ş i n c i M u r a d ' ı n cülûsu için 1 8 7 6 = 1 2 9 3 vukuâtmın «30 Mayıs,, fıkrasına ve h a l ' i n d e n 1 sene, 8 a y , 20 g ü n s o n r a t e k r a r i c l â s ı h u l y â s i y l e z a v a l l ı A l i S u â v i ' n i n y a p t ı ğ ı « Ç ı r a ğ a n v a k ' a s ı » için de 1 8 7 8 = 1 2 9 5 v u k u â t m ı n « 2 0 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a ­ kınız) .

1905 -

1323

21 Temmuz = 18 Cumâda-l-ûlâ, Cuma: Bomba hâdisesi. ( 3 u günkü «Selâmlık r e s m - i âlîsbnde S u l t a n H a m i d Yıldız câmiinden çıkacağı sırada k e n d i s i n i berhavâ e t m e k üzere «Machine infernale» denilen bir saatli b o m b a patlatılarak yapılan sûikasda son d e v i r menbâlarmda «Bomba hâdisesi» d e n i r . B u m ü d h i ş sûikasd, A n a d o l u ' n u n « V i l â y â t - ı - S i t t e » d e n i l e n altı Ş a r k vilâ­ yetinde b i r E r m e n i s t a n hükümeti k u r m a k i s t i y e n E r m e n i k o m i t e l e r i tarafından hâriçte t e r t i b edilmiştir: E r m e n i meselesi ve komitacıların i s t a n b u l ' d a ve taş­ r a l a r d a çıkardıkları E r m e n i patırdılarıyla isyanları için y u k a r d a 1895 fc= 1 3 İ 3 v u k u â t m ı n «30 E y l ü l » v e 1 8 9 6 = 1 3 1 4 v u k u â t m ı n «26 A ğ u s t o s , , f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . « B o m b a hâdisesi» n i t e r t i b eden komitacıların m a k s a d ı pâdişâhı b e r h a v â ettik­ ten s o n r a Bâb-ı-Alî'yi, G a l a t a köprüsünü, Tünel'i, Osmanlı bankasını, ecnebi sef â r e t h â n e l e r i y i e « C e r c l e d ' O r i e n t » ı v e d i ğ e r b â z ı r e s m î , hususî, y e r l i v e e c n e b i m ü e s s e s e l e r i n i de h a v a y a u ç u r m a k , m ü d h i ş b i r k a r g a ş a l ı k v e ihtilâl çıkararak i s t a n b u l ' u k a n v e ateş içinde b ı r a k m a k v e işte bu suretle A v r u p a devletlerinin fi'lî v e a s k e r î m ü d â h a l e l e r i n e sebeb olarak E r m e n i meselesini hallettirmektir : «Hâdise» den sonra i s t a n b u l ' u n muhtelif yerlerinde yapılan araştırmalarda «Melinite» d e n i l e n m ü d h i ş infilâk m a d d e s i n d e n t a m yüz kırk sekiz kilo bulun­ m u ş v e O s m a n l ı b a n k a s ı y l a G a l a t a k ö p r ü s ü n ü b e r h a v â e t m e k için k a z ı l a n l â ğ ı m ­ l a r d a m e y d a n a ç ı k a r ı l m ı ş t ı r . İşte bundan d o l a y ı S u l t a n H a m i d ' e atılan b o m b a h a k i k a t t e Türk devlet ve m i l l e t i n e atılmış d e m e k t i r . S û i k a s d m h â r i ç t e n g e l e n elebaşıları « T r o ' ş a k » i s m i n d e k i E r m e n i ihtilâl cemiyeti ruesâsmdan B a k u ' l u S a m o i l Kaym nâm-ı-diger H r i s t o f o r Mikaelyan ismindeki h e r i f l e b u m e l ' u n h e r i f i n kızı g ö s t e r i l e n R o b i n a K a y m v e K o n s t a n t i n K a b u t y a n nam-ı-dıger S a f o i s m i n d e üç R u s - e r m e n i s i d i r : B u n l a r Beyoğlu'nda Moraviç a p a r t ­ manında b i r a y kalıp i s t a n b u l ' d a k i adamlarını hazırlamışlar ve b i l h a s s a Singer kumpanyası me'murlarmdan ve Belçika anarşistlerinden Anvers'li Charles E d o u a r d J o r r i s i s m i n d e k i b e y n e l m i l e l s e r s e r i y i de elde e t m i ş l e r d i r Dört senedir i s t a n b u l ' d a b u l u n a n b u 29 y a ş ı n d a k i g e n ç a n a r ş i s t « B o m b a ' h â d i s e s i » n i n r u h u v e en mühim âmil v e fâili s a y ı l ı r ; « A n n e ^ A n n a » i s m i n d e k i karısı d a kendisiyle beraber çalışmıştır. :

H â r i ç t e n g e l e n elebaşılar b i r k a ç d e f a S e l â m l ı k s e y r i n e g i d e r e k Y ı l d ı z ' d a k i H a midiyye c â m i i n i n b i n e k - t a ş m d a n a r a b a s ı n a b i n e n S u l t a n H a m i d ' i n dıs k a p ı ö n ü ­ ne t a m b i r d a k i k a kırk i k i sâniyede g e l m e k t e olduğunu d a tesbit e t t i k t e n s o n r a A v r u p a ' y a dönmüşler ve i k i a y s o n r a t e k r a r gelmişlerdir. S a a t l i bombanın ko­ n u l d u ğ u z a r i f a r a b a işte o s ı r a d a V i y a n a ' d a h u s u s î b i r p l â n a g ö r e y a p t ı r ı l m ı ş ­ tır. Y ü z k i l o h a c m i n d e k i s a n d ı ğ ı n a s e k s e n k i l o « M l i n i t e » l e y i r m i k i l o «Mitraill'e e

=

1323

OSMANLI

349

TARİHÎ

= çelik v e d e m i r p a r ç a l a r ı » k o n u l a n b u l â s t i k t e k e r l e k l i a r a b a n ı n k o y u kestâne d o r u atları d a « K o m i k - i ş e h î r » H a s a n E f e n d i ' d e n 46 O s m a n l ı altınına s a t ı n alın­ mıştır • «Hâdise» günü sûikasdcılar kadmlı e r k e k l i ecnebi s e y i r c i l e r kılığına g i r e ­ r e k i s t e b u z a r i f a r a b a y l a Y ı l d ı z ' a g i t m i ş l e r v e dış k a p ı c i v â r m d a durmuşlar­ dır B o m b a s a a t i n i n R o b i n a K a y ı n t a r a f ı n d a n k u r u l m u ş o l d u ğ u r i v a y e t e d i l i r : F a ­ k a t b u k a d ı n l a a r a b a y ı o r a y a g ö t ü r e n l e r d e n v e sûikasdı h a z ı r l ı y a n l a r d a n M a d a m S o f i L i p a r i s arabacı Mıgırdıç veled-i S e r k i z , seyis Y e r v a n t F r a n k o l y a n ve arabacı J o r j P e t r i V a r s a m o f nâm-ı-diger K i r k o r V a r ş a m ' m pasaportları evvelden hazır o l ­ d u ğ u için k a r a ' v e d e n i z y o l l a r ı n d a n m u h t e l i f t a r i h l e r d e h e p s i k a ç ı p k u r t u l m u ş t u r . S u l t a n H a m i d n a m a z d a n s o n r a sarayına dönmek üzere camiden çıkarken kori­ d o r d a k e n d i s i n i s e l â m l ı y a n v ü k e l â v e v ü z e r â y a iltifât ettiği s ı r a d a Ş e y h - ü l - l s l â m C e m â l ü d d m E f e n d i i l e o g ü n m u ' t â d m d a n d a h a u z u n k o n u ş m u ş , sırf işte bu yüz­ den bomba, s a a t i n i n ayarına nisbetle b i r a z gecikmiş ve nihayet hünkâr koridor­ dan kapıya doğru g i d e r k e n i s t a n b u l ' u n en u z a k semtlerine bile akseden mudhış b i r t a r r â k a o l m u ş t u r . P a d i ş a h ı n m a i y y e t i n d e v a k ' a y a şâhid o l a n B a ş - k â t i p Tah­ s i n Paşa s o n s u z ' v e h m i y l e ' meşhur olan İkinci Abdülhamid'in o andaki hâlini « H â t ı r â t » m m i k i y e r i n d e ş ö y l e anlatır. « S u l t a n H a m i d o a n d a n e d u y d u ? B u n u b i l e m e z s e m de z a h i r e n pek cesaret gösterdiği k a b i l - i inkâr değildir». « H i ç k o r k u v e telâş e s e r i B i n e k t a ş m a geldiği z a m a n — Korkmayın,

göstermedi;

gördüğü

yalnız benden

«Ne v a r ? »

drye

umumî telâştan dolayı k a i m ve gür

sordu». sesiyle:

korkmayın!

d e d i ğ i n d e n de b a h s e d i l i r . C â m i d e n d ö n e r k e n d â i m â y a p t ı ğ ı g i b i k e n d i kullandığı a r a b a y a b i n m i ş v e a s k e r i n , h a l k m v e S e l â m l ı ğ ı s e y r e t m e k için M e r â s i m d â i r e s i n ­ de b u l u n a n . elçiler v e s a i r ecnebilerin «Yaşa» sesleriyle fevkalâde alkışlanmış, bütün bunlara, güler yüzle ve temennâlarla mukabele, etmiş ve her z a m a n olduğu g i b i Çit k ö ş k ü n d e a r a b a s ı n d a n i n i p s e f i r l e r i h u z u r u n a k a b u l ederek hiç b i r şey olmamış gibi y i r m i d a k i k a k a d a r görüşmüştür. E r t e s i 'gün neşredilen «Tebliğ-i r e s m î » d e b u n o k t a şöyle anlatılır : «Zât-i A k d e s - i H a z r e t - i Hilâfetpenâhî b u v a k ' a d a kemâl-i derece metâııet-um e k â n e t i b r â z i l e aslâ t e l â ş b u y u r m a y a r a k h e r z a m a n o l d u ğ u gibi gerdûne-suv a r - i i z z - ü - i c l â l oldukları v e i s t â d e - i m e v k ı ' - i i h t i r a m bulunan asâkir-i Şahane­ l e r i n i ve A v u s t u r y a i m p a r a t o r u H a z r e t l e r i c a n i b i n d e n me'mûren Merâsim dâire-i fâhiresinde b u l u n a n A v u s t u r y a s e f i r - i kebîri H a z r e t l e r i y l e Selâmlık resm-i âli­ s i n i ternâsâ i ç ü n Hâzır- b u l u n a n y e r l i v e e c n e b i z e v â t ı s e l â m v e iltifât-ı Hümâyûn-ı M ü İ û k â n e l e r i y l e t a l t i f b u y u r d u k l a r ı v e c ü m l e s i t a r a f l a r ı n d a n alkışlandıkları halde Sarây-ı Şevket-ihtivây-ı Hümâyunlarına avdet buyurmuşlardır». H ü n k â r ı n b u f e v k a l â d e m e t â n e t i ç o k i y i b i r t e ' s i r b ı r a k m ı ş , bütün e c n e b i h ü k ü m d a r l a n y l a devlet r e i s l e r i n d e n t e b r i k telgrafları gelmiştir. B u m ü d h i ş v a k ' a d a ölenlerin sayısı 26 v e y a r a l a n a n l a r ı n a d e d i de 58 kişidir Ya­ ralılar d e r h a l h a s t a h â n e l e r e k a l d ı r ı l m ı ş t ı r ; y i r m i k a d a r h a y v a n t e l e f o l d u ğ u n d a n v e b i r ç o k a r a b a l a r ı n e n k a z hâline g e l d i ğ i n d e n de b a h s e d i l i r . R u s - E r m e n i komitacılarının i s t a n b u l ' u A v r u p a devletlerine işgal ettirmek su­ r e t i y l e Ş a r k î - A n a d o l u ' y u b i r E r m e n i d e v l e t i hâline g e t i r m e k için t e r t i b e t t i k l e r i « B o m b a h â d i s e s i » n i n e n h a z i n c e p h e l e r i n d e n b i r i de S u l t a n H a m i d ' e muhâlif o l a n bâzı Türk münevverleri t a r a f m d a n maatteessüf alkışlanmış olmasında göste­ r i l e b i l i r . Meselâ T e v f i k F i k r e t ' i n «Bir lâhza-i teahhur» i s m i n d e k i münasebetsiz manzumesinde y a l n ı z p a d i ş a h ı değil, T ü r k vatanını d a p a r ç a l a m a k i s t i y e n vak'a fâiüne : :

E y şanlı a v c ı , d â m m ı bîhûde k u r m a d ı n , Attın f a k a t yazık k i , yazıklar k i vurmadın! ve b i l h a s s a : Mâlik sesin o sevret-i ra'dîn-i g a y z a k i H e r y e r d e h i s s - i hakk-u-lialâstn m u h a r r i k i !

350

K R O N O L O J İ

1905

=

1323

şeklindeki hitapları m u t l a k ı y y e t d e v r i n d e g i z l i k a l a n b u y e r s i z şi'rin yazıldığı t a r i h t e şâirin h e n ü z c i n â y e t s e b e b l e r i n i b i l m e m e s i y l e t e ' v i l e d i l e b i l i r s e de, ikinci m e ş r u t i y e t i n ilânı üzerine d e r h a l n e ş r i n d e t e r e d d ü d e t m e m e k s u r e t i y l e işin m â h i y y e t i n i anladıktan s o n r a d a E r m e n i komitacılarını alkışlamakta ısrar etmiş g i b i b i r v a z i y e t t e k a l m ı ş o l d u ğ u nasıl i n k â r e d i l e b i l i r ? T ü r k şâirinin b u i ğ r e n ç şi'rine m u k a b i l , k o m i t a c ı b i r E r m e n i şâirinin T ü r k ç e y a z d ı ğ ı « Z e y t i n m e r s i y e s i n ­ de şu p a r ç a l a r a t e s a d ü f e d i l i r : A v r u p a ' d a n mahsus bize gelenler Şöhretleri i s e H m ç a k b a r o n l a r M i l l e t içün b u n l a r fedâîdirler H a y k a z y a n neslinin hep kahramanı

Haylıca Türklere kurşun u r d u l a r Ç o k ç a ağlattılar Türkü, Müslümanı B i l h a s s a « A b d ü l h a m i d v e d e v r - i saltanatı „ i s m i n d e k i e s e r i n ü ç ü n c ü c i l d i n i y a z - , mış o l a n m ü v e r r i h A h m e d R e f i k ' i n h â d i s e d e n s o n r a y a p ı l a n r e s m î t a h k i k a t t a n b a h s e d e r k e n şu satırları nasıl y a z a b i l d i ğ i n e v e y a z a r k e n millî h i s s i nasıl r e n c i d e olmadığına hayret e t m e m e k k a b i l m i d i r : «Nihayet h a k i k a t t a m a m i y l e m e y d a n a çıkarıldı: Osmanlı milletini Abdülham i d ' i n z u l m ü n d e n k u r t a r m a k için b u h a r e k e t - i k a h r a m â n â n e n i n E r m e n i v a t a n ­ daşlarımız tarafından icrâ olunduğu anlaşıldı»! B u satırlar b i r T ü r k m ü v e r r i h i n i n n i n k a l e m i n e yakışabilir.

değil,' a n c a k

b i r komitacı

Ermeni

muharriri­

H â d i s e n i n t a h k i k i v e fâillerinin d e r h a l m e y d a n a çıkarılması için Y ı l d ı z ' d a T i c a ­ r e t v e N â f i a nezâreti m ü s t e ş a r ı N e c i b M e l h a m e P a ş a ' n m r i y â s e t i n d e B a ş - M ü d d a i umumî Cemal Bey'le İstinaf M ü d d e i i u m u m î s i N e c m e d d i n - M o l l a vesaire'den mü­ rekkep bir «Komisyon-ı-Mahsus» teşkil edilmiş, b i r ç o k k i m s e l e r t e v k i f o l u n m u ş , t a h k i k a t f e z l e k e s i b i n sahifeye yaklaşmış ve n i h a y e t mesele bütün teferrüâtiyl'e t e n v i r edilmiştir. Y a k a l a n a n elebaşılar içinde B e l ç i k a l ı a n a r ş i s t J o r r i s de v a r d ı r B u a d a m bütün y a p t ı k l a r ı n ı i'tirâf e t m i ş v e h a t t â i s t i c v a b ı n d a h a z ı r b u l u n a n Belçika sefirinin o n u n d e h e r türlü c e z â y a müstahak olduğunu söylemiştir : Sûikasdm bu en m u d h i ş â m i l i p e k tabiî o l a r a k n i h a y e t i d â m a m a h k û m o l m u ş s a d a , k a n d ö k m e k ­ t e n h o ş l a n m ı y a n S u l t a n H a m i d b u n u b i l e a f v e t m i ş t i r ! Bas-k'âtip T a h s i n P a s a b u noktayı şöyle anlatır; :

«Sultan H a m i d ' i n oynadığı r o l şâyân-ı h a y r e t t i r : Hayatına sûikasd etmiş b o m b a g e t i r i p f i t i l i a t e ş l e m i ş v e n i h a y e t h e r ş e y i i'tirâf e d e r e k i d â m a mahkûm olmuş o l a n b u J o r r i s idâm olunmadı, hapsolunmadı, hattâ mahfûzen hudud hâ­ r i c i n e de t a r d o l u n m a d ı ; b i l - a k i s afvedildi, hapishâne höcresinden s a r a y a geti­ r i l d i ; pâdişâhla bilvâsıta görüştü; E r m e n i k o m i t e l e r i aleyhine çalışmak ve b u n ­ ların a h v â l - ü - h a r e k â t ı h a k k ı n d a h ü n k â r a m â l û m a t v e r m e k ü z e r e p a r a mukabi­ linde S u l t a n H a m i d ' i n h i z m e t i n e g i r d i ; beş yüz altın h a r c i r a h ihsân edilerek S ı r k e c i ' d e n ş ö m e n d ö f e r e b i n d i r i l d i v e g i t t i . S u l t a n H a m i d ' i itlâf e t m e k i ç i n v a ­ zife k a b u l etmiş o l a n J o r r i s ç o k geçmeden S u l t a n H a m i d ' i n hafiyyeliğini alarak A v r u p a ' y a döndü v e h a y l i h i z m e t etti» E r m e m komitacılarının kanlı f a a l i y e t i « B o m b a h â d i s e s i n d e n s o n r a d a d e v a m et­ miş, b i r k o m i t a c ı n ı n b a ş k a b i r k o m i t a c ı y a g ö n d e r m e k ü z e r e d ö r t m â s u m Türk h o c a s ı n a t e v d i ettiği yaldızlı «Tefsîr-i T i b y â n » kitabı K a y s e r i köylerinden b i ­ rinde h e y b e d e n düşüp patlıyarak zavallı hocaların şehâdetine sebeb olmuş muhtelif yerlerde bombalarla dinamitler yakalanmış, Avrupa'dan yeni suikasd h a b e r l e r i a l ı n m ı ş v e h a t t â A t i n a ' d a Y u n a n p o l i s i n i n t e v k i f ettiği o n E r m e n i k o ­ mitacısının yığınlarla infilâk m a d d e l e r i bulunmuştur).

1906 =

OSMANLI

1324

TARİHİ

351

26 Teşrinisani = 28 Ramazan, Pazar: Makedonya malî ıslâhatı meselesinden dolayı Midilli ve dokuz gün sonra d?- Limnî gümrük ve posta-telgraf dâirelerinin devletler tarafından işgali. . M a k e d o n y a m e s e l e s i için y u k a r d a 1 9 0 2 = 1 3 2 0 v u k u a t ı n ı n « 2 1 E y l ü l » , « l l i n - D e n , , d e n i l e n b ü y ü k , M a k e d o n y a ihtilâli için 1 9 0 3 = 1 3 2 1 v u k u a t ı n ı n « 2 A ğ u s t o s » v e V ı , i â y â t - ı - S e l â s e j a n d a r m a ıslâhâtı için de g e n e o s e n e n i n «25 T e ş r i n i s a n i » f ı k r a l a ­ rına b a k ı n ı z . _ M a k e d o n y a meselesiyle en fazla alakadar olan Avusturya ve R u s y a d e v l e t l e r i j a n d a r m a ı s l â h â t ı m k â f i g ö r m e d i k l e r i için M a l i y e n i n de « t a n ı n ­ d a n d e m v u r a r a k 1905 = 1322 s e n e s i 17 K â n u n u s â n i = 11 Z ü l k a ' d e Salı gunu Bâb-ı-Alî'ye v e r d i k l e r i b i r n o t a y l a Osmanlı bankasının d a iştirâk edeceği muh­ t e l i t b i r m u r a k a b e s i s t e m i k u r u l m a s ı n ı i s t e m i ş l e r s e de S u l t a n H a m ı d b u ağır t e k i d i p e k h a k l ı o l a r a k r e d d e t m i ş v e yalnız i k i d e v l e t i n r o l o y n a m a s ı n ı h o ş g e r ­ m i y e * d i ğ e r d e v l e t l e r de ses ç ı k a r m a m ı ş t ı r . Meselenin bütün düvel-ı-muazzamayı" alakadar e d e n b e y n e l m i l e l b i r m â h i y y e t a l m a s ı işte b u n d a n d ı r : A v u s t u r y a ile R u s y a d i ^ e r d e v l e t l e r i de m ü t t â h i d e n h a r e k e t e d â v e t e d i n c e hepsi birleşerek b u s e n e n i n 8° M a y ı s = 3 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r t e s i g ü n ü v e r d i k l e r i m ü ş t e r e k notayla Vilâyât-ı-Selâse Müfettis-i-Umumîliği nezdindeki A v u s t u r y a ve R u s y a s i v i l mü­ m e s s i l l e r i n e d i ğ e r d ö r t d e v l e t de b i r e r m a l î m ü m e s s i l ilâve e t m e k s u r e t i y l e M a ­ k e d o n y a m a l i y e s i n i n ıslâhını i s t e m i ş l e r v e h a t t â b i r m ü d d e t s o n r a bu maliyecile­ r i n t â y i n edilmiş o l d u k l a r m ı d a bildirmişlerse de B â b - ı - Â l î 29 A ğ u s t o s - 27 C u m â d a - i - â h i r e S a l i g ü n ü v e r d i ğ i c e v a b î n o t a y l a b u h a k s ı z t a l e b i de reddetmiştir. M e s e l e n i n m ü h i m b i r b u h r a n şeklini alması işte b u n u n üzerinedir, i s t a n b u l d a k ı d ü v » l - i - m u a z z a m a süferâsı m e s e l e y i h a l l e t m e k için p â d i ş â h t a r a f ı n d a n m u c t e m ı a n k a b u l e d i l m e l e r i n i i s t e m i ş l e r s e de S u l t a n H a m i d B â b - ı - A l î ' y e m ü r â c a a t e t m e l e r i l ü z u m u n d a n b a h s e d e r e k r e d d e t m i ş v e işte b u n d a n dolayı Türkiye'ye karşı dost­ l u k rolü o y n ı y a n A l m a n y a m ü s t e s n â o l m a k ü z e r e d i ğ e r b e ş d e v l e t i n i k i ş e r z ı r h l ı ­ sından m ü r e k k e p b i r f i l o b u g ü n M i d i l l i ' d e k a r a y a a s k e r çıkararak g u m r u k ve o o s t a - t e l g r a f dâirelerini i ş g a l e t t i ğ i g i b i , 5 K â n u n u e v v e U = 7 Ş e v v â l Salı g u n u de L i m n i g ü m r ü ğ ü n ü i ş g a l altına almıştır. B ü t ü n A v r u p a d e v l e t l e r i n e k a r ş ı t e k b a ­ sma mukavemet e d e m i y e c e ğ i n i anlıyan S u l t a n H a m i d A l m a n y a ' n ı n tavsiyesiyle n i h a y e t « V i l â y â t - ı - S e l â s e » d e n i l e n Selânik, M a n a s t ı r v e K o s o v a v i l â y e t l e r i n d e m a l ı ıslâhat esasını b â z ı tâdilâtla L i m n i ' n i n i ş g a l i n d e n b i r g ü n e v v e l k a b u l e mecbur olmuş dört maliye mümessili «Müşavir» i s m i y l e kabul edilip b i r de T u r k m ü ş a v i r ilâve e d i l m i ş v e h a z i n e işlerinin t a n z i m i de O s m a n l ı b a n k a s ı n ı n o r a l a r d a ­ k i şubelerine b ı r a k ı l m ı ş t ı r . M i d i l l i v e L i m n i adaları ecnebi işgalinden ancak i ş t e ' b u s â y e d e k u r t u l a b i l m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1 9 0 7 = 1 3 2 5 v u k u â t m m «25 N i s a n , , f ı k ­ rasına da bakınız).

1906 = 1324 1 Teşrinievvel = 12 Şa'ban, Pazartesi: Akabe meselesinin halli ve Sultan Hamid'in Hilâfet siyasetine karşı İngiliz emperyalizmi. ( i k i n c i Abdülhamid bâzı menbâlarda Hilâfet siyaseti tâkib etmiş yegâne Os­ m a n l ı pâdişâhı g i b i g ö s t e r i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r : Y a v u z ' u n M ı s ı r f e t h i n d e H a ­ l i f e s ı f a t m i i h r â z m d a n A k a b e b u h r â n m a k a d a r g e ç e n 389 s e n e içinde teselsül etmiş Osmanlı pâdişâhlarının h e p s i b u ünvâna v e b u n u n h e r türlü i c â b â t m a fevkalâde e h e m m i y e t vermiş, Hilâfetin Haremeyn'e karşı an'anevî vazifelerini bilâ-istisnâ h e p s i o s ı f a t l a y a p m ı ş v e k e n d i s i n i t e k m i l İ s l â m â l e m i n i n r e i s i s a y mıyan v e y a h u t «Emîr-ül-Mü'minîn» olduğunu u n u t a n hiç b i r Osmanlı pâdişâhı görülmemiştir H i l â f e t m e s e l e s i i ç i n i k i n c i c i l t t e 1517 ! = 923 v u k u â t m m « 1 5 Ş u ­ bat» fıkrasına bakınız. Hilâfetin İslâm âlemi üzerindeki haklarıyla salâhiyyetle:

352

K R O N O L O J İ

1906

=

1324

r i n i b i r h â r i c i s i y a s e t düstûru ittihâz e t m i ş O s m a n l ı p â d i ş â h l a r ı d a v a r d ı r : Y a ­ v u z d e v r i i ç i n 1 5 2 0 = 9 2 6 v u k u â t ı n m «21/22 E y l ü l „ fıkrasına, Kanunî'nin İsiâm s i y a s e t i için 1538 t = 945 v u k u â t ı n m «13 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a , İ k i n c i S e l i m d e v r i n d e a y n i m a k s a t l a yapılan O k y a n u s seferi için 1 5 6 9 = 9 7 6 vukuâtınm s o n fıkrasına ve n i h a y e t ü ç ü n c ü A h m e d d e v r i n d e E f g a n l ı E ş r e f - Ş â h ' m iddiâlarına k a r ş ı t â k i b e d i ­ l e n H i l â f e t s i y a s e t i için de b u c i l d i n 1 7 2 6 = 1 1 3 8 v u k u â t ı içinde «12 M a r t » f ı k r a s ı n a bakınız. B u meselede S u l t a n H a m i d ' i n seleflerinden farkı, Alem-i-islâm üzerindeki H i ­ lâfet nüfuzunu A v r u p a ' y a ve b i l h a s s a İngiliz e m p e r y a l i z m i n e k a r ş ı siyasî ve mânevi b i r k u v v e t o l a r a k kullanmasında gösterilebilir. B u n u n için d a h a i l k s a l ­ t a n a t yıllarından i t i b a r e n Müslüman m e m l e k e t l e r i n e g i z l i propagandacılar gön­ d e r m i ş b â z ı G a r p m e n b â l a r m d a d a bahsedildiği g i b i H i n d i s t a n ' d a b i l e H a l i f e n i n o-öze g ö r ü n m e z a d a m l a r ı p r o p a g a n d a y a p m ı ş , S u l t a n H a m i d ' i n r e s i m l e r i H i n d ' i n k ö y l ü kulübelerine k a d a r hulûl e t m i ş , C a v a , Çin, A f r i k a v e O r t a - A s y a c â m ı i e r ı mü'mmlerin Emîr-ül-Mü'minîn'e nusret dualarıyla inlemiştir. B i l h a s s a H i c a z dem i r - y o l u n u n insâsiyle 1897 = 1314 v u k u a t ı n ı n «18 N i s a n » f ı k r a s ı n d a Y u n a n i s t a n ' a karsı kazanüdığmı g ö r d ü ğ ü m ü z z a f e r i n islâm âleminde Sultan H a m i d ' i n nüfuz v e itibarını f e v k a l â d e artırdığından b a h s e d i l i r . 1905 e= 1323 t a r i h i n d e n i t i b a r e n i n g i l t e r e ' n i n H i n d i s t a n ' l a Mısır'da uğradığı mânevi mukavemette bu vaziyetin büyük b i r t e ' s i r i vardır. Böyle b i r siyasete karşı i n g i l i z e m p e r y a l i z m i n d e n görülecek aks-ül-amelin ne k a d a r şiddetli o l a c a ğ ı n ı ' t a h m i n e t m e k h e r h a l d e g ü ç d e ğ i l d i r : İ n g i l t e r e ' n i n m u ­ k a b i l darbesi Cezîret-ül-Arap'dadır. isiâmiyyetin menşei, Araplığın vatanı ve M e k k e ile Medine'den dolayı bütün i s l â m ' âleminin dâimî ziyaretgâhı o l a n b u büyük yarımadayı Osmanlı h â k i m i y y e t i n d e n a y ı r m a k v e h i ç o l m a z s a A r a p âlemini o h â k i m i y y e t e k a r ş ı a y a k l a n d ı r ­ m a k b i r Türk Emîr-ül-Mü'minîne v u r u l a c a k en müessir darbedir. İşte bundan dolayı S u l t a n H a m i d d e v r i n d e C e z î r e t - ü l - A r a p T ü r k - i n g i l i z siyasî mücâdelesinin en mühim sahnesi h a l i n e gelmiştir. B u tarihî m ü c â d e l e n i n e n h a y a t î n o k t a l a r ı y a r ı m a d a n ı n i k i tarafmdadır : B i n B a s r a körfezinin şimalindeki K ü v e y t limanı ve b i r i de Kızıl-deniz'in şimaiişarkîs i n d e k i A k a b e k ö r f e z i n i n y u k a r ı m ü n t e h â s m d a v e sâhilin dört kilometre şarkındaki Kal'at-ül-Akabe y a h u t Kasr-ül-Akabe'dir. B u i k i n o k t a d a n birincisi B a ğ dad demir-yolunun müntehâsmda b u l u n m a k itibariyle A n a d o l u ve I r a k t i c a r e t i ­ n i n e n m ü h i m i s k e l e s i v e i k i n c i s i de H i c a z hattının A k a b e körfezi, vâsıtastyla K ı z ı l - d e n i z ' e d o ğ r u b i r kapısı d e m e k t i r . B u n l a r ı n b i r i n c i s i n d e k i T ü r k - i n g i l i z m ü ­ c â d e l e s i m a h a l l î şeyhlerle e m i r l e r i t a k v i y e s u r e t i y l e b i l v a s ı t a v e i k i n c i s i n d e a s ­ kerî v e bahrî nümâyişlerle doğrudan doğruya olmuştur. Bağdad d e m i r - y o l a mü­ n â s e b e t i y l e K ü v e y t m e s e l e s i n d e A l m a n s i y a s e t i n d e n de istifâde e d e n S u l t a n H a ­ m i d , A k a b e meselesinde i n g i l t e r e ' y e karşı yapyalnızdır. 1 — Almanların « D r a n g naeh Ostn» denilen «Şarka doğru hamle» siyasetini K ü v e y t üzerinden B a s r a körfezine v e netice i t i b a r i y l e H i n t y o l u n a kadar indi­ ren H a y d a r p a s a - B a ğ d a d hattı Hilâfet nüfuziyle s a t v e t i n i de Cezîret-ül-Arab'a mütemâdiyen sokacak b i r y o l d e m e k t i r : B u yolun müntehâsmdaki Küveyt iskelesi Osmanlı hâkimiyyetinde ve « M u b â r e k - ü s - S a b â h » i s m i n d e b i r A r a p şeyhinin i d a r e s i n d e d i r . B u şeyhlik mmtakasınıri hinterlândı d e m e k o l a n Necid/Need yahut El-Yemâme kıt'ası d a i k i b e d e v i emîrinin m ü c â d e l e s a h n e s i d i r : Bunların b i r i C e b e i - Ş a m m a r e m î r i A b d - ü l - A z i z İ b n - i r - R e ş î d v e b i r i do s o n r a d a n Hicaz'ı da zabtedip Suûdî-Arabistan hükümdarı o l a n V e h h â b î emîri A b d - ü l - A z i z î b n - i s - S u ûd'dur; b i r i n c i s i n i n m e r k e z i « H a y l / E l - H a y l „ ve i k i n c i s i n i n m e r k e z i de »üUyâd/ Er-Rıy'âd» kasabasıdır. B i r z a m a n l a r Osmanlı d e v l e t i n i n başına büyük gaileler a c a n V e h h â b î l e r l e m e z h e p l e r i için y u k a r d a 1803 = 1217 v u k u â t ı n m «18 Ş u b a t » v e 1803 = 1218 v u k u â t ı n m « 3 0 N i s a n » f ı k r a l a r ı y l a 18071=1221 v u k u â t ı n m s o n f ı k r a s ı ­ n a . 1812 = 1227 v u k u â t ı n m « 2 K â n u n u e v v e l , , , 1 8 1 3 = 1 2 2 8 v u k u â t ı n m «23 K â n u n u ­ s â n i » - v e 1 8 1 8 = 1 2 3 3 v u k u a t ı n ı n d a «25 E y l ü l » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . O n - d ö k u z u n c u asrın sonlarına d o ğ r u A b d - ü l - A z i z ' i n b a b a s ı M u h a m m e d îfon-ürResîd devrinde Şammarlılar Vehhâbileri mağlûb e t t i k l e r i ve hattâ merkezleri

1906 — 1324

OSMANLI

TARİHÎ

353

o l a n R ı y â d ' ı b i l e aldıkları i ç i n A b d - ü l - A z i z İ b n - i s - S u û d u ' u n b a b a s ı o l a n Abdur­ r a h m a n İbn-is-Suûd oğluyla beraber Küveyt'e kaçıp Mubârek-üs-Sabâh'a ilticâ e t m i ş t i r . E m â r e t m e r k e z i sâhilde b u l u n d u ğ u i ç i n i n g i l i z n ü f u z u n a d a y a n m a k ist i y e n hâin Mubârek'in Vehhâbîlere yataklık e t m e s i S u l t a n H a m i d ' i n hoşuna g i t ­ m e d i ğ i için B a ğ d a d ' d a k i A l t ı n c ı o r d u m ü ş i r i F e y z i P a ş a ' y ı b u ş e y h l i ğ i n i l g a v e ­ y a h u t i ş g a l i için K ü v e y t ' e g ö n d e r m i ş s e de M u b â r e k - ü s - S a b â h d e r h a l İ n g i l i z h i m â y e s i n i istemiş v e işte b u n u n ü z e r i n e c e r e y a n e d e n m ü z â k e r e n e t i c e s i n d e B â b - ı Âlî'nin s t a t u - m ı o ' y u m u h â f a z a etmesine m u k a b i l i n g i l t e r e hükümeti de şeyhi r e s m e n himâye altına a l m a k t a n vazgeçmiştir : B u n u n l a beraber, hakikatte hem Ş e y h M u b â r e k , h e m o n a ilticâ e t m i ş o l a n V e h h â b î emîri i n g i l i z n ü f u z u n a istinâd. e t m e k t e o l d u k l a r ı için d ü ş m a n l a r ı o l a n v e ö t e d e n b e r i d e v l e t e s a d â k a t t e n ayr ı l m ı y a n İ b n - ü r - R e ş î d de T ü r k i y e ' y e d a y a n m ı ş t ı r . S u l t a n H a m i d ' i n İ n g i l i z n ü f u z u n a karşı bilvâsıta m ü c â d e l e y e b a ş l a m a s ı işte b u v a z i y e t t e n d o l a y ı d ı r : İ l k ö n c e 1 9 0 0 = 1 3 1 8 de İngilizlerin t a h r i k i üzerine Ş e y h M ü ­ b a r e k l e A b d u r r a h m a n İbn-is-Suûd harekete geçip Abd-ül-Aziz ibn-ür-Reşid'e h ü ­ c u m e t m i ş l e r s e de m a ğ l û b o l m u ş l a r v e işte b u n u n üzerine 1 9 0 1 = 1 3 1 9 t a r i h i n d e S u l t a n H a m i d ' i n t e ş v i k i y l e İ b n - ü r - R e ş î d K ü v e y t ' e t a a r r u z e t m i ş s e de d e r h a l s â hile seri' toplar çıkaran i n g i l i z l e r i n talebiyle bu taarruz durdurulmuştur. B u ­ n u n l a beraber Şammarlılarla Suûdîlerin b u kanlı m ü c â d e l e s i o k a d a r l a ' d a kal­ m a m ı ş , i n g i l i z l e r d e n y a r d ı m g ö r e n Suûdîler b i r a r a l ı k e s k i m e r k e z l e r i o l a n R ı ­ y â d ' ı istirdâd etmiş v e n i h a y e t İ b n - ü r - R e ş î d ' i n b u s e n e m a k t u l d ü ş m e s i ü z e r i n e b ü ­ tün N e c i d S u û d î / V e h h â b î h e g e m o n y a s ı n d a k a l m ı ş t ı r . B u v a z i y e t ' ü z e r i n e O s m a n l ı hükimiyyeti B a s r a körfezinin g a r p sahilinde ve' Küveyt'in c e n u b u n d a k i El-Hasâ/ L â h s â havâlisine m ü n h a s ı r b i r hâle g e l m i ş v e o d a A b d - ü l - A z i z îbn-is-Suûd'un. 19131=1332 d e k i istilâsına k a d a r devanı e t m i ş t i r . 1 8 9 7 = 1 3 1 5 d e n b e r i m ü z m i n l e ş m i ş b i r h a l d e d e v a m e d e n Y e m e n ı s y â n ı m n 1904 ; = 1322 de İngilizlerin t a h r i k i y l e , b ü y ü k v e k a n l ı b i r g a i l e şeklini a l m a s ı Ş a m m a r l ı ­ l a r l a Suûdîlerin işte b u tarihî m ü c a d e l e s i n e m ü s â d i f t i r : i n g i l t e r e ' n i n b u n d a n m a k ­ sadı, S u l t a n H a m i d ' i E m î r A b d - ü l - A z i z î b n - ü r - R e ş i d ' e yardım edemiyecek bir v a z i y e t e s o k m a k a r z u s u y l a i z a h e d i l i r . M e ş h u r Ze'ydî i m â m ı Y a h y â Hamîdüddm E l - M ü t e v e k k i l 1 9 0 3 = 1 3 2 3 t a r i h i n d e S a n ' â şehrini z a b t e t m i ş s e de 45 b i n kişilik b i r k u v v e t l e h a r e k e t e d e n m ü ş i r F e y z i P a ş a g e n e o sene içinde i s t i r d a d ı n a m u v a f f a k o l m u ş , b u n u n l a b e r a b e r i s y a n m ü z m i n l e ş m i ş v e tabiî b u s u r e t l e İngilizlerin T ü r k o r d u s u n a m ü t e m â d i y e n k a n d ö k t ü r m e k e m e l i t a m a m i y l e hâsıl o l m u ş t u r . B u r a y a k a d a r gözden geçirdiğimiz vaziyete göre Cezîret-ül-Arab'ın merkeziyle şarkmd a k i Küveyt-Hayl-Rıyâd m ü c â d e l e dâiresinde İ n g i l i z s i y a s e t i Hilâfet nüfuzunu n i h a y e t mağlûb etmiş, f a k a t cenubugarbîdeki Y e m e n ' d e o k a d a r m u v a f f a k ola­ mamış demektir. 2 — A v r u p a d e v l e t l e r i n i n müşterek müdahaleleriyle deniz nümâyişleri ve tehdit* l e r i yüzünden M a k e d o n y a meselesinin R u m e l i ' d e k i Osmanlı hâk'imiyyetini t e h ­ l i k e l i b i r vaziyete soktuğu sıralarda Cezîret-ül-Arab'ın şark tarafından İngiliz n ü f u z u n u n hulûlü R u m e l i g i b i A r a b i s t a n ' ı n v e h a t t â I r a k ' l a E l c e z î r e ' n i n de i s t i k ­ b a l l e r i m t e h d i d ettiği için, S u l t a n H a m i d b u y a r ı m a d a n ı n ş a r k ı n d a k a y b e t t i ğ i davayı garbinde kazanmıya fevkalâde e h e m m i y e t vermiş ve' büyük devletlere karşı d â ı m â i h t i y a t k â r d a v r a n d ı ğ ı h a l d e b u m e s e l e d e h e m i n g i l i z e m p e r y a l i z m i ­ ne, h e m o n u d e s t e k l i y e n d i ğ e r b ü y ü k d e v l e t l e r e karşı s o n u n a kadar tek basma m u k a v e m e t ve hattâ mücâdele etmiştir. B u mücâdelenin g a y e s i , şarkta B a ğ d a d hattının muntehâsı o l a n K ü v e y t ' e m u k a b i l g a r p t a H i l â f e t siyasetinin ana-hattı olan H i c a z d e m i r - y o l u n u n Kızıl-deniz'e doğru en m ü h i m kanısı vaziyetindeki Akabe k a l e s i n i işgal e t m e k t i r ! Çünkü Osmanlı arazisinde b u l u n a n bu hayatî n o k t a , M e h m e d A l i P a ş a d e v r i n d e Mısır m e s e l e s i n i n 1 8 4 1 = 1 2 5 7 v u k u â t ı i ç i n d e k i «24 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z t e s v i y e seklindenber< Bâb-ı-Şiî'nin mü=* a t e ­ şiyle Mısırlı m u h a f ı z l a r e l i n d e d i r : B u n u n s e b e b i de M ı s ı r ' d a n H a c c ' e g i d e n k a r a y o l u n u n o r a d a n g e ç m e s i d i r : e s a s e n M ı s ı r vilâyeti de T ü r k h â k i m i y y e t i n d e bum n a u g u ıçm, o z a m a n H a c y o l u n u n e m n i y e t i bakımından öyle b i r müsâade v e ­ r i l m e s i p e k tabiîdir v e h a t t â H i c a z a r a z i s i n d e de bâzı y e r l e r e b ö v i e b i r t a w , 2iz

K R O N O L O J İ

354

1906 =

1324

M m r k a r a k o l l a r ı i k a m e ettirilmiştir. F a k a t o t a r i h t e n s o n r a Süveyş kanalının •açılması M ı s ı r h a c ı l a r ı n m artık k a r a y o l u n u b ı r a k ı p d e n i z y o l u n u t e r c i h etmele-rüıe « e b e b o ' d u ğ u g i b i , 1882 = 1299 vukuatının «11 T e m m u z » fıkrasında gör­ d ü ğ ü m ü z İ n g i l i z işgali de M ı s ı r v i l â y e t i n i b i r e c n e b i k u v v e t i n i n ü s s u l h a r e k e s ı h a ­ l i n e getirmiştir- Hattâ A k d e n i z ' d e b i r Mısır muhafız kıt'ası bulunmasından istifâde - e t m e k i s t i y e n İ n g i l t e r e ' n i n b u a s k e r î n o k t a y ı İngiliz k u v v e t l e r i y l e de t a k v i y e e d e ­ r e k h e m H i c a z demir-yolunu, h e m F i l i s t i n ve Suriye'yi tehdid etmek istediğinden bile bahsedilir. H a m i d i y y e H i c a z d e m i r - y o l u A k a b e körfezine yaklaşırken Sultan g i l i z t e h d i d i n e karşı K a l ' a t - ü l - A k a b e ' y i i ş g a l e d e r e k h a t t ı n d e n i z l e s ı n ı k u r t a r m a k i s t e m e s i işte b u n d a n d ı r .

1326

O S M ANLI

« A k a b e m e s e l e s i » d e n i l e n b u siyasî b u h r â n m e n şiddetli safhası ingiltere'nin 3 M a y ı » - 9 Rebî'ül-evvel Perşenbe günü verdiği o n günlük ültimatomla başlamış­ t ı r ] T ü r k k u v v e t l e r i o m ü d d e t içinde Sînâ y a r ı m a d a s ı n ı t a h l i y e e t m e d i k l e r i t a k ­ d i r d e v a z i y e t i n v a h i m o l a c a ğ ı m b i l d i r e n b u u z u n v a ' d e l i ü l t i m a t o m u t e ' y i d için Malta'dan bir donanma hareket ettirilmiş, A d a l a r - d e n i z i ' n d e bir ingiliz filosu n ü n ı â y i ş e ç ı k m ı ş v e h a t t â O k y a n u s d o n a ı r ::cı d a C e b e l - T â n k ' d a boy göstermiş­ t i r ! S u l t a n H a m i d ' i n maksadı her halde i n g i l t e r e ' y e harb ilâm değildir: işte b u n d a n dolayı islâm âlemine karşı H a l i f e y i müşkil v a z i y e t t e bırakmak fetemi¬ y e n İngiltere'nin «On gün» mühletle verdiği u z u n v a ' d e l i ültimatoma Bâb-ı-Alî müsait c e v a p vermiş, f a k a t o v a z i y e t t e bile metânetini muhâfaza eden S u l t a n H a m i d i n g i l t e r e ' n i n Mısır işgalini m e ş r û t a n ı m a d ı ğ ı için y e n i h u d u d u t â y i n e d e ­ c e k k o m i s y o n u n yalnız T ü r k v e Mısır z a b i t l e r i n d e n m ü r e k k e p olmasını istemiş, y â n i i n g i l i z murahhasları bulunmasına müsâade etmemiştir. K o m i s y o n u n müzâkereleri n i h a y e t b u gün sekiz m a d d e l i k b i r p r o t o k o l imzâsiyle neticelenmiştir B u m u k a v e l e d e t e s b i t e d i l e n h u d u t hattı A k a b e k ö r f e z i n i n garp s a h i l i n d e k i ' « R e ' s - T â b e » d e n b a ş l a y ı p A k d e n i z sâhiline nâzır «Harftbe» tepesin­ den deniz kenarına i n m e k t i r ; «Harâbe» tepesi G a z z e i l e EI-Arîş arasındadır.

TARİHİ

355

B u tesviye suretinde bilhassa d i k k a t edilecek çok mühim bir n o k t a vardır: A k a ­ be k ö r f e z i n i n ş i m a l i ş a r k î s î n d e b u l u n a n v e S u l t a n H a m i d ' i n asıl hedefini tèskil eden K a l ' a t - ü l - A k a b e / K a s r - ü l - A k a b e Türkiye'de kalmış v e yalnız Mısır hududun­ daki T â b e iâde edilmiştir. B â z ı m e n b â l a r d a b u n o k t a y a d i k k a t e d i l m e d i ğ i için S u l t a n H a m i d K ü v e y t işinde o l d u ğ u g i b i A k a b e m e s e l e s i n d e de m u v a f f a k ı y y e t s i z l i ğ e u ğ r a m ı ş g ö s t e r i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r : Cezîret-ül A r a b ' ı K ü v e y t - A k a b e - S a n ' â kıskacıyla b o ğ m a k i s t i y e n i n g i l i z e m p e r y a l i z m i n i n yalnız Küveyt'de m u v a f f a k o l ­ m a s ı n a m u k a b i l , d i ğ e r i k i n o k t a d a H i l â f e t s i y a s e t i üstün g e l m i ş t i r ) .

Hamid'in i n ­ temas nokta­

B u meselede h i c b i r vehme, vesveseye ve tereddüde kapılmayarak büyük b i r ce­ s a r e t ve metânetle hareket eden S u l t a n H a m i d kendi yaverlerinden miralay Rüsdi B e y / P a s a isminde müdebbir ve m u k t e d i r b i r a s k e r i i k i t a b u r ve b i r t o p l a A k a b e v e havâlisinin işgaline m e ' m u r e t m i ş , R ü ş d i B e y b u v a z i f e s i n i d e r h a l i f a edip A k a b e ' y e v e r l e ş t i k t e n s o n r a İngilizlerin i l e r i sürdükleri b i r bedevî kuv­ v e t i n i p e r i ş a n e t m i ş v e h a t t â o k a d a r l a d a k a l m ı y a r a k b u t a r i h t e n 7 a y , 14 g u n e v v e l 1 9 0 0 = 1 3 2 3 s e n e s i 15 Ş u b a t = 2 0 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü « T â b e » m e v k i i n i de i ş g a l etmiştir: A k a b e körfezinin b i r a z şimaligarbîsine tesadüf eden b u askerî m e v k i Sînâ y a r ı m a d a s ı n d a k i Mısır h u d u d u ü z e r i n d e d i r . S u l t a n H a m i d ' i n asıl h e ­ d e f i o l a n A k a b e ' d e n s o n r a b u r a y ı d a b i r t a b u r l a i ş g a l e t t i r m e s i b e l k i de ingi­ l i z l e r l e ç ı k a c a k ihtilâfta n i h a y e t f e d â e d i l e b i l e c e k b i r n o k t a elde etmek içindir! Zâten b u emr-i-vâkı'lar m u k a d d e r ihtilâfın derhal başlamasına sebeb olmuş, b i l h a s s a T ü r k k u v v e t l e r i n i n Mısır h u d u d işaretlerini söküp kaldırması bütün Sînâ yarımadasının işgaline mukaddime sayılmış, A k a b e körfezinin ağzındaki T î r â n adasının d a işgal e d i l e c e ğ i ş â y i ' o l m u ş , i n g i l t e r e h ü k ü m e t i d e r h a l b i r p r o ­ t e s t o n o t a s ı d a y a m ı ş , İngiliz p a r l a m e n t o s u y l a L o n d r a matbuatında ateşler p ü s kürülmüs, S u l t a n H a m i d ' i n vehmi-yle tereddüdünden umulmayan bu hareket "haksız o l a r a k i m p a r a t o r W i l h e l m ' i n teşvikine h a m l e d i l e r e k H i n t yoluna karşı Alman t e h l i k e s i n i n belirdiğinden bahsedilmiş, işgal e d i l e n yerlerin derhal tah­ l i y e s i istenmiş ve hattâ R u s y a ile F r a n s a d a b u h u s u s t a ingiltere'ye müzâheret e t t i k t e n başka A l m a n y a bile b u teşebbüsün mühlik olabileceğini bildirmiş, M ı ­ s ı r ' d a k i b e s ' b i n kişilik i n g i l i z k u v v e t l e r i t a k v i y e edilmiş, A k a b e k ö r f e z i n e D i a n a i s m i n d e b i r h a r p g e m i s i g ö n d e r i l m i ş v e b i r t a r a f t a n da m u a z z a m bir donanma hazırlanmıya başlamıştır! İşte b ü t ü n b u n l a r a r a ğ m e n Mısır vilâyetini kendi t o p r a ğ ı s a y a n S u l t a n H a m i d ' i n i n g i l i z işgalini g a y r - i - m e ş r û a d d e t m e s i b ü t ü n Mı­ s ı r m e s e l e s i n i n t a z e l e n m e s i n e sebeb o l d u ğ u için M ı s ı r ' d a E m î r - ü l - M ü ' m i n î n l e h i n e nümayişler yapılmış ve K a h i r e ' d e k i ingiliz fevkalâde komiseri L o r d Cromer'e b i r çok' tehdit mektupları gönderilmiştir.

:

1908 =

1907 = 1325 25 Nisan = ması.

12 Rebî'ül-evvel. Perşenbe: Gümrük resmînin artırıl­

( A d l î , idarî, malî v e s i y a s î s â h a l a r d a d e v l e t i n i s t i k l â l i m ihlâl e t t i k t e n ba)şka h e r türlü t e k â m ü l e de e n g e l o l a n k a p i t ü l â s y o n l a r ı n m a l î t a k y i d â t m d a n en mühimini gümrük r e s m i n i yüzde sekize hasreden kaydidii": Devletin bunu kendiliğinden a r t ı r m ı y a h a k k ı y o k t u r ! Y u k a r d a 1 9 0 5 = 1 3 2 3 v u k u â t ı n m «26 Teşrinisâni,, fıkra­ sında b a h s i g e ç e n M a k e d o n y a m a l î ıslâhatının k a b u l ü n e m u k a b i l B â b - ı - A l î d e v l e t ­ lere m ü z â k e r e y e g i r i ş e r e k a d e t â b i r t â v i z şeklinde g ü m r ü k r e s m i n i n y ü z d e s e ­ k i z d e n o n bire çıkarılmasını t e ' m i n e m u v a f f a k olmuştur; yalnız b u n u n bile ağır b i r şartı v a r d ı r : E s k i m ı k d a r d a yapılan y ü z d e ü ç z a m d a n hâsıl o l a c a k f a z l a v â r i dâtm yüzde yetmiş beşi M a k e d o n y a b ü d c e s i n e âid o l a c a k t ı r ! N e t i c e i t i b a r i y l e u m u m î d e v l e t h a z i n e s i n i n istifâdesi y ü z d e b i r b u ç u k t a n b i l e a ş a ğ ı d e m e k t i r ) .

1908 = 1326 9 ve 10 Haziran = 9 ve 10 Cumâda-l-ûlâ, Salı ve Çarşamba: Eeval mülakatı. ( S o n r a ' d a n B s t o n y a ' y a geçip T a l l i n n i s m i n i a l a n R e v a l y a h u t R e v e l limanı Baltık d e n i z i n i n ş a r k sâhilinde v e F i n l â n d i y a k ö r f e z i n d e k i R u s a s k e r î l i m a n l a r m d a n d ı r : B u r a d a k i m e ş h u r m ü l â k a t i n g i l t e r e kralı Y e d i n c i E d w a r d i l e s o n R u s ç a r ı i k i n c i . N i c o l a s arasındadır. B i z d e t t t i h a d ve T e r a k k i yaygaracılarının R e v a l mülâkatı hakkında çok tuhaf b i r propagandası vardır Gûyâ Reval'de Türkiye'nin taksimine k a r a r verilmişse de « î t t i h a d v e T e r a k k i » c e m i y e t i o r t a y a atılıp i k i n c i m e ş r u t i y e t i ilân ettirerek vatanı kurtarıvermiştir ! B u s a f s a t a y a müverrih A h m e d R e f i k bile h e r nedense inanmış ve R e v a l ' d e «Vatan-ı Osmânî'nin paylaşılmasına k a r a r verilmiş» oldu­ ğ u n d a n b a h s e t m i ş t i r ! H a k i k a t t e i s e b u i t t i h a t ç ı p a l a v r a s ı câhilâne b i r herzeden başka b i r şey değildir: H e r şeyden evvel b i r k e r e R e v a l mülâkatmda konuşulan şeyler son derece g i z l i tutulmuştur; f a z l a o l a r a k yalnız i n g i l t e r e i l e Rusya'nın Türkiye'yi t a k s i m e k a r a r v e r i p A l m a n y a , A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n , İtalya ve F r a n s a g i b i m u a z z a m devletleri hiçe s a y a r a k açıkta bırakmış olmaları imkânsızdır. Zâten sonraları yapılan ifşâattan anlaşıldığına g ö r e R e v a l mülakatı Türkiye'den ziyâde A l m a n y a aleyhine b i r teşebbüstür; Türkiye'nin umumî mukadderatından bahis b i l e e d i l m e m i ş , y a l n ı z M a k e d o n y a ıslâhatından- b a h s e d i l m i ş v e A l m a n y a ' y ı kuş­ k u l a n d ı r m a m a k için sırf işte b u ıslâhât işi g ö r ü ş ü l m ü ş g i b i s â y i a l a r ç ı k a r ı l m ı ş t ı r M a k e d o n y a J a n d a r m a v e M â l i y e ıslâhatı i ç i n y u k a r d a 1903 ! = 1321 v u k u â t ı n m « 2 5 T e ş r i n i s â n i » , 1905 = 1323 v u k u â t ı n m «26 T e ş r i n i s â n i » v e 1907 t = 1325 v u k u ­ â t ı n m d a «25 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . :

G e n e 1 9 0 7 = 1 3 2 5 s e n e s i 15 E y l ü l = 7 Ş a ' b a n p a z a r g ü n ü R u s y a v e A v u s t u r y a d e v ­ l e t l e r i m a l î ıslâhât g i b i adlî ıslâhat y a p ı l m a s ı n ı d a i s t e m i s l e r s e de B â b - ı - A l î m u ¬ v a f a k a t e t m e d i ğ i için R e v a l m ü l â k a t m d a y a l n ı z işte bu 'meseleden bahsedilmiş

K

356 ve ecnebi mesi

jandarma

için Türkiye

R

O N

mütehassıslarının hizmetine

1908 =

O L O J I

tezyidiyle

girip Osmanlı

Türk

zâbiti

izzetinefsine sifatiyle

ağır

çalışmaları

ı3.2e

gelme­ tensib

olunmuştur. Bu vaziyete karsı büyük b i r hassasiyyetle hareket eden S u l t a n H a m i d ' l e A l ­ manya i m p a r a t o r u İkinci W i l h e l m d e r h a l muhâbereye başlamış, pâdişâhla gö­ r ü ş m e k üzere i m p a r a t o r u n i s t a n b u l ' a g e l m e s i kararlaşmış, A l m a n s e f i r i hünkârla görüştükten s o n r a B e r l i n ' e gitmiş ve hattâ resmî mahfillerde Türkiye'nin îttifâk-ı"-Müselles'e g i r e c e ğ i n d e n b i l e b a h s e d i l m i ş t i r .

190S

= 1326

OSMANLI

TARİHİ

357

f a s ı l a g e ç m i ş d e m e k t i r : B u v a z i y e t K a n u n - ı - e s a s î n i n ilgası değil, ihlâlidir! İşte b u n d a n dolayı g e r e k u s u l e n t a n z i m o l u n a n Meclis-i-Vükelâ mazbatasında, gerek m a t b u âta v e r i l e n T e b l i ğ - i - r e s m î ' d e m e ş r u t i y e t ilânından b a h s e d i l m e y i p y a l n ı z : T e ' s i s - i C e l i l - i Cenâb-ı Hilâfetpenâhî olan yân olunan Meclis-i-Meb'ûsân'ın ictimâa da'vet hakkında irâde çıktığından bahsedilmiştir.

Kanuu-ı-esasî'de olunması,,

suret-i

teşkili

be­

«Ittihad ve Terakki» cemiyetince Türkiye'nin t a k s i m i k a r a r i y l e neticelenmiş gibi g ö s t e r i l e n m e ş h u r R e v a l m ü â k a t m m i ç - y ü z ü işte b u n d a n i b a r e t t i r : Dahilî b i r p r o p a g a n d a v e s i l e s i ittihâz e d i l e n b u h â r i c i m e s e l e , b i r a z sonra «Kahramân-ı h ü r r i y e t » ilân e d i l e n kolağası N i y a z i v e binbaşı E n v e r E f e n d i l e r b i r e r çete ile d a ğ a çıktıkları z a m a n d i l l e r i n e doladıkları e n mühim i s y a n sebebi o l m u ş t u r ) .

2 — Meşrutiyet hakkındaki irâde b u gün çıkmış olmakla beraber, gazetelerle ancak e r t e s i g ü n n e ş r e d i l e b i l m i ş o l d u ğ u için i s t a n b u l v e s a i r v i l â y e t l e r d e halk a n c a k 24 T e m u z = 2 4 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü haberdâr olabilmiştir: Yalnız M a k e d o n y a ' d a k i ihtilâl h a r e k e t i n i n e n m ü h i m m e r k e z i o l a n M a n a s t ı r ' d a işte b u 23 T e m m u z günü. irâdenin t e b l i ğ i n d e n s e k i z s a a t k a d a r e v v e l toplar atılarak ezânî s a a t 3 •'= z e v â l î 10,34 de ilân edilmiş o l d u ğ u « H â t ı r â t - ı N i y â z î » d e k i s a r â h a t t e n anlaşılmaktadır.

22 Temmuz = 22 Cumâda-l-âhire, Çarşanba: Avlonyalı-FerH Paş&'nın azliyle Said Paşa'nm yedinci sadâreti.

B u s e f e r k i m e ş r u t i y e t i n ilânında â m i l o l a n « i t t i h â d v e T e r a k k i » i s m i n d e k i B a l ­ k a n k o m i t e s i n i n p e k t u h a f b i r teşekkül t a r i h i vardır : M e m l e k e t t e kanlı b i r hâ­ tıradan b a ş k a b i r ş e y b ı r a k m ı y a n b u g i z l i c e m i y e t şekilden ş e k l e g i r e r e k n i h a y e t b i r B a l k a n k o m i t e s i hâline g e l m i ş t i r .

( A z l i n sebebi, aşağıki fıkrada göreceğimiz meşrutiyet meselesinden dolayı R u ­ meli'de çıkan galeyanı t e s k i n edememesi ve hattâ t u h a f b i r r i v a y e t e g ö r e de Arnavutları meşrutiyet iştemiye teşvik e t m e s i d i r S a d â r e t m ü d d e t i 1903 i = 1320 s e n e s i 14 K â n u n u s â n i = 14 Ş e v v â l Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 5 sene, 6 a y , 8 :

gündür. * Said Paşa H â t ı r â t » m m i k i n c i cildinde k e n d i s i n i meşrutiyet mürevvıcı g i b i g ö s ­ t e r i r s e de K â m i l , M e m d u h v e T a h s i n P a ş a l a r ı n muhtelif isimlerle neşrettikleri Hâtırat c i l t l e r i n i n m u k a y e s e s i n d e n anlaşıldığına göre pâdişâhın f i k r i kendisine r e s m e n t e b l i ğ e d i l i n c e y e k a d a r h i ç b i r şahsî m ü l â h a z a dermiyan etmeyip son derece ihtiyatkâr davranmış ve hattâ T a h s i n Paşa'ya göre sadâretinden biraz e v v e l istişâre için h u z u r a d â v e t e d i l d i k ç e m e ş r u t i y e t i n a l e y h i n d e b u l u n u p R u m e l i ı s y â n m m t e n k i l i n i tavsiye etmiştir! B u tebeddülde k a b i n e erkânı kâmilen i k b a edilmiş, yalnız S e r - a s k e r R ı z â Paşa azledilerek yerine «Harbiye nâzırı» ünvâniyle Erkânıharbiyye-i-Umumiyye reisi müşir Ömer Rüşdi Paşa getirilmiştir). ( (

23 Temmuz = 23 Cumâda-l-âhire [= be: İkinci meşrutiyetin ilânı.

Rumî 10 Temmuz], Perşem­

( İ k i n c i A b d ü l h a m i d ' i n c ü l û s u n d a n 3 a y , 23 g ü n s o n r a ilân edilmiş o l a n i l k m e ş ­ r u t i y e t i ç i n 1876 ı = 1293 v u k u â t ı m n «23 K â n u n u e v v e l , , , i l k Meclis-i-Meb'ûsan'm açılış m e r â s i m i için 1 8 7 7 = 1 2 9 4 v u k u â t ı m n « 1 9 M a r t » v e i k i n c i i ç t i m â devresi içinde k a p a t ı l m a s ı için de 1878 E = 1295 v u k u â t ı m n «13 Ş u b a t » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . İ l k m e c l i s i n tâtiliyle m e ş r u t i y e t u s u l ü n e f i ' I e n n i h a y e t v e r i l m e s i n d e n bu ikinci m e ş r u t i y e t e k a d a r d e v l e t t a m 30 sene, 5 a y , 6 g ü n m u t l a k ı y y e t l e i d a r e e d i l m i ş t i r : B u n a «İkinci mutlakıyyet» denilebilir. B u n u n l a beraber, h e r i k i s i de k e n d i s a l ­ t a n a t d e v r i n e tesadüf e t m i ş o l d u ğ u için, S u l t a n H a m i d O s m a n l ı tarihinde i l k m e ş r u t i y e t pâdişâhıdır. B u m e s e l e d e d i k k a t e d i l e c e k i k i m ü h i m n o k t a v a r d ı r : 1 _ «Birinci,, v e « İ k i n c i » m e ş r u t i y e t tâbirleri f i ' I e n d o ğ r u o l m a k l a b e r a b e r h u ­ k u k î b a k ı m d a n d o ğ r u d e ğ i l d i r ; ç ü n k ü i l k M e c l i s - i - M e b ' û s a n tâtil e d i l d i ğ i zaman m e ş r u t i y e t i l g a e d i l m e m i ş , K a n u n - ı - e s a s î h e r sene m u n t a z a m a n ve mütemâdiyen d e v l e t s a l n a m e l e r i n e d e r c e d t l m i ş v e h a t t â « K a y d - i - h a y â t » i l e tâyin edilmiş olan âzâsı ö l d ü k ç e a z a l a n « M e c l i s - i A ' y a n » h i ç b i r z a m a n i ç t i m â e t m e m e k l e beraber r e s m e n m e v c u d i y y e t i n i d â i m â m u M f a z a e t m i ş t i r : M e s e l â H i c r î 1326 t a r i h l i v e 64 numaralı son mutlakıyyet s a l n a m e s i n i n 170 - 171 i n c i s a h i f e l e r i n d e k i «Hey'et-i A y a n » d a Sadr-ı-a'zam S a i d ve A b r a h a m Paşalarla L o g o f e t B e y ' d e n ibaret üç â z â i s m i v a r d ı r . İ ş t e b u n d a n d o l a y ı h u k u k a n m e ş r u t i y e t şekli n a z a r î o l a r a k d e ­ v a m etmiş, yalnız' b i r i n c i ve i k i n c i m e c l i s l e r arasında o t u z seneden f a z l a bir !

«İttihad v e T e r a k k i n i n « T e r a k k i v e îttihad,, i s m i y l e i l k t e ş e k ü l ü 1890 = 1307 t a r i h i n d e ve i s t a n b u l askerî Tıbbiyesindedir: Müessisleri de D o k t o r Abdullah C e v d e t , i s h a k S ü k û t î v e İ b r a h i m T e m o ' d u r . M e ş r u t i y e t istihsâli için k u r u l a n b u g i z l i c e m i y e t a z z a m a n d a T ı b b i y e ' d e n şehre y a y ı l m ı ş , m a h a l l e l e r l e resmî dâire­ lerde şubeler t e ş e k k ü l e t m i ş , B â b - ı - S e r ' a s k e r î Muh'âsebat dâiresi m ü m e y y i z l e ­ rinden Hacı-Ahmed Efendi umumî Reis ve Nümûne-i-Terakki mektebi müdürü N â d i r B e y de K â t i b - i - u m u m î seçilmiştir. Ş û b e r e i s l e r i n i n e n m ü h i m l e r i içinde de Bâb-ı-Ser'askerî şubesi r e i s i S e r - a s k e r yâverlerinden K a y m a k a m Şefik Bey'le Samatya şubesi reisi Nâilî Efendi'den bahsedilir. Cemiyet az zamanda o k a d a r çok d a l - b u d a k salmıştır k i H a z i n e - i - H a s s a ' y a bile k o l attığı hakkında b i r r i v a y e t v a r d ı r . M e ş h u r « M i z a n » g a z e t e s i n i n sâhibi o l d u ğ u için « M i z a n c ı » d e n i l e n Düyun-ı-umumiyye k o m i s e r i müverrih M u r a d B e y ' l e sonraları İşkodra v a l i s i v e müşir olan B i r i n c i Fırka k u m a n d a m Kâzım P a ş a g i b i bâzı mühim şahsiyyeüerin iltihâkı üzerine b ü s b ü t ü n k u v v e t l e n e n b u i l k « İ t t i h a d v e T e r a k k i » S u l t a n H a m i d ' i hal'edip Bâb-ı-Alî'yi b a s a r a k S u l t a n Murad'ı veyahut veliahd Reşad Efendi'yi t a h t a ç ı k a r m a k üzere icrââta geçeceği sırada Kâtib-i-umumî Nâdir B e y ' i n M e k â t i b - i - A s k e r i y y e nâzın i s m a i l p a ş a akrabasından M a z h a r B e y ' i cemiyete aimak ümidiyle ihtiyatsızca yaptığı ifşâat üzerine m e y d a n a çıkmış, âzâsmın b i r ç o ğ u y a k a l a n ı p ö t e y e b e r i y e s ü r ü l m ü ş v e bâzıları d a M ı s ı r ' a v e A v r u p a ' y a kaçmıştır : F a a l i y e t m e r k e z i n i n i s t a n b u l ' d a n P a r i s ' e i n t i k a l i işte b u v a z i y e t ü z e r i n e d i r . ' B u ­ n u n l a beraber i s t a n b u l ' d a ele g e ç m e m i ş o l a n l a r d a vardır ve b u n l a r b i r müddet sonra A v r u p a d a k i l e r l e muhâbereye başlayıp i k i n c i b i r f a a l i y e t devrine girmişler v e h a t t â H a r b i y e m e k t e b i n d e S u l t a n A z i z v a k ' a s m d a k i elebaşıların m â n i d â r i s i m ­ leriyle «Süleyman Paşa» ve «Hüseyn A v n i Paşa» k o m i t e l e r i n i n kurulmasında öna y a k olmuşlardır. N i h a y e t H a r b i y e ve Tıbbiye talebesinin Yıldız'a karşı büyük b i r nümâyis yap­ m a s ı n a k a r a r v e r i l m i ş s e de h ü k ü m e t h a b e r aldığı için b i r ç o k t e v k i f â t y a p ı l m ı ş 2 T e m m u z 1897 ' = 1 S a f e r 1315 C u m a g ü n ü T a ş k ı ş l a dîvân-ı-harbinde on ikisi i d a m . o l m a k ü z e r e 81 m a h k û m i y y e t k a r a r ı v e r i l m i ş , f a k a t S u l t a n H a m i d i d â m c e z â l a n m küreğe t a h v i l etmiştir. M e m l e k e t d a h i l i n d e k i t e ş k i l â t işte b u s u r e t l e d a ğ ı l d ı k t a n b i r a z s o n r a S u l t a n H a ­ m i d ser-hafiyye A h m e d Celâlüddin Paşa'yı A v r u p a ' y a göndermiş, A h m e d Rızâ B e y ' i n P a r i s ' d e riyâset ettiği «ittihad ve T e r a k k i » m e r k e z i y l e müzâkereler o l ­ m u ş , A f v - i - u m u m î ilân edilmiş, M u r a d B e y ' l e b i r i k i a r k a d a ş ı i s t a n b u l ' a d ö n m ü ş , P a r i s ' d e k i Jön-Türklerden Çürüksulu-Ahmed B e y B e l g r a d ve Kaymakam Şefik B e y de V i y a n a a t a ş e m i l i t e r l i k l e r i n e t â y i n e d i l m i ş v e b i r a z s o n r a d a D o k t o r ' A b ­ d u l l a h C e v d e t ' e V i y a n a v e D o k t o r i s h a k S ü k û t î ' y e de R o m a s e f â r e t t a b i p l i k l e r i verilmiştir! Tabiî b u v a z i y e t S u l t a n H a m i d ' i n «İttihad ve T e r a k k i , , y e galebesi demektir; b u n u n l a beraber, P a r i s ocağı büsbütün sönmüş değildir: A h m e d Rızâ

1908 =

KRONOLOJİ

358

132S

1908 ı = 1326 ! f

B e y ' l e b i r i k i a r k a d a ş ı h â l â o r a d a d ı r ; b i l h a s s a 1 8 9 9 = 1 3 1 7 de b i r t a r a f t a n D â m a d M a h m u d Celâlüddin P a ş a i l e o ğ u l l a r ı S a b â h ü d d i n v e L û t f u l l a h B e y l e r i n v e b i r t a r a f t a n d a M i d h a t P a ş a ' n ı n İ z m i r ' d e o t u r a n o ğ l u A l i H a y d a r M i d h a t B e y ' i n firârı S u l t a n H a m i d ' i n l ü z u m u n d a n f a z l a telâşına sebeb o l m u ş t u r . B u Dâmad-Mahmud Celâlüddin Paşa Deryâ-kapdanlıklarıyla Ser-askerliklerde b u l u n a n ve H u s r e v Paşa kölelerinden olan Gürcü M e h m e t H a l i l R i f ' a t Paşa'nın o ğ l u v e S u l t a n Mecid'iıi k ı z l a r ı n d a n S e n i h a - S u l t a n ' m k o c a s ı o l m a k i t i b a r i y l e S u l ­ t a n H a m i d ' i n eniştesidir: Dâmadlığından dolayı d a h a 24 y a ş l a r ı n d a y k e n vezir pâyesiyle A d l i y e nâzın o l d u k t a n sonra u z u n bir m a ' z u l i y y e t devri geçirdiği ve istediği b i r m â d e n i m t i y â z ı v e r i l m e d i ğ i için şiddetli b i r muhâlif kesilmiş ve hiç b i r ş e y y a p a n ı ı y a c a ğ ı n ı v e y a p m ı y a d a iktidarı o l m a d ı ğ ı n ı bildiği h a l d e o ğ u l l a r ı n ı alıp ' karısını b ı r a k a r a k k a ç ı v e r m i ş t i r : Y e g â n e y a p t ı ğ ı v e y a p a b i l d i ğ i şey, v e l i n i ­ m e t i olan S u l t a n H a m i d ' e hezeyanlarla dolu b i r kaç hakaret mektubu yazmak­ t a n v e sırf d â m â d o l d u ğ u için A v r u p a m a t b u â t ı n d a b i r t a k ı m d e d i k o d u l a r a sebeb o l m a k t a n i b a r e t t i r . 21 K â n u n u s â n i 1900 t a r i h i y l e p â d i ş â h a y a z d ı ğ ı ç i r k i n b i r h a karetnâmede S u l t a n H a m i d ' i «Kanlar dökmek», «Eblehâne» saltanat sürmek ve «İslâm ve Hıristiyan binlerce benî-beşer m a h v e t m e k » le ithâm e t t i k t e n s o n r a : — T e b e a n ı z i s t i b d a d ı n ı z d a n k u r t u l m a k içün f i r â r e d i y o r : V a t a n b o ş a l ı y o r ; b u n u n neticesi o l a r a k vâridât azalıyor! g i b i O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u ahâlisini â d e t â m u h â c e r e t - i - u m u m i y y e hâlinde gös­ t e r e r e k s ı r a l a d ı ğ ı s a f s a t a l a r a n c a k b u « i h t i l â l c i » d â m â d m zihnî ihtilaliyle izah edilebilecek şeylerdir ve zâten A v r u p a ' d a k i Osmanlı s e f a r e t l e r i n e gönderilen b i r t â m i m d e u z u n z a m a n d a n b e r i şuurunun m u h t e l o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l m i ş t i r ! G e n e a y n i m e k t u b u n d a «İslâmım ve T ü r k ü m ! » diye öğünen D â m a d P a ş a k a t ' i y y e n T ü r k değildir, b i r G ü r c ü k ö l e n i n o ğ l u d u r ! Ç o k g e ç m e d e n k e n d i s i B r ü k s e l ' d e ö l d ü k t e n s o n r a d a A v r u p a ' d a k a l m ı ş v e O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n inhiiâîine s e ­ beb olacak fecî b i r «Adem-i merkeziyyet» propagandasına girişerek E r m e n i k o ­ m i t a c ı l a r ı v e s a i r T ü r k d ü ş m a n l a r ı y l a r e s m e n e l v e d i l birliği etmiş o l a n oğlu Sabâhüddin B e y ' i n takındığı «Prens» ü n v â n ı d a b a b a s ı n ı n T ü r k l ü k iddiâsı k a b î l i n d e n d i r : Öyle b i r ü n v a n t a ş ı m a k için şehzâde o l m a k lâzımgelir; anası prenses o l m a k l a beraber k e n d i s i prens değil, b i r köle çocuğunun oğludur. Avrupa'da umumiyetle «Jön-Türk=Jeunes-Turcs» ve «Ahrâr-ı-Osmâniyye» isim­ l e r i y l e anılan O s m a n l ı firârîlerinin h e p s i « I t t i h a d v e T e r a k k i » âzâsı değildir B u i s i m altında y a l n ı z A h m e d R ı z â B e y ' l e a r k a d a ş l a r ı t o p l a n m ı ş t ı r . J ö n - T ü r k l e r a r a s ı n d a b ü y ü k v e şiddetli ihtilâflar v a r d ı r : B u ihtilâfları h a l l e d i p t e k b i r c e m i ­ y e t şeklinde ç a l ı ş ı l m a k üzere 1 9 0 2 = 1 3 1 9 s e n e s i 4 Ş u b a t ı = 2 5 Ş e v v â l Salı g ü n ü n ­ d e n 9 Ş u b a t = 1 Z ü l k a ' d e P a z a r g ü n ü n e k a d a r altı g ü n süren b i r « A h r â r - ı - O s m â n i y y e K o n g r e s i » t o p l a n m ı ş t ı r : p a r i s ' d e « P r e n s » S a b â h ü d d i n B e y ' i n r i y â s e t ettiği b u karmakarışık kongreye Türk, A r a p , Kürt, A r n a v u t vesaire gibi Müslüman u n ­ s u r l a r d a n b a ş k a R u m v e E r m e n i m u r a h h a s l a r ı d a dâhil o l m a k ü z e r e y e t m i ş k a ­ d a r â z â iştirâk e t m i ş v e n e t i c e o l a r a k T ü r k t a r i h i n i n e b e d i y y e n lâ'net e d e c e ğ i b i r takım y ü z kızartıcı k a r a r l a r verilmiştir. B u m e ş ' u m kararnâmenin meşrutiyyete âit m a d d e s i n d e n mâadâsı T ü r k vatanına çevrilmiş b i r e r hançer mâhiyetindedir! B i l h a s s a i k i n c i maddeyle n e t i c e l e r i şöyle sıralanabilir:

3 — Sultan Hamid'in Makedonya târiyyet

usulünün

bütün

ile Şarkî-Anadolu'da

vilâyetlere

teşmili

için

bile

tatbik

etmediği

düvel-i-muazzamanm

fi'lî

muhmüdâ­

halesi taleb edilecektir. K o n g r e y e iştirâk e d e n E r m e n i l e r , «Troşak» ve «Hmçak» ihtilâl komitelerinin m u r a h h a s l a r ı d ı r : B u n l a r a n c a k B e r l i n m u â h e d e s i n i n m â h u t 61 i n c i m a d d e s i tat­ b i k e d i l m e k ş a r t i y l e S u l t a n H a m i d ' e k a r ş ı elbirliği e d e c e k l e r i n i s ö y l e d i k l e r i için Sabâhüddin'le' «Adem-i-merkeziyyetçi» yârânı onlarla birleşmiş, hattâ Ermeni komitacılarının b u birleşmiye r a ğ m e n Türkiye'deki kanlı faaliyetlerine devam

TARİHİ

e t m e l e r i n i b i l e k a b u l e t m e k t e tereddüd e t m e m i ş v e y a l n ı z A h m e d R ı z â , Doktor N â z ı m ve A l i H a y d a r M i d h a t B e y l e r l e H o c a - K a d r i E f e n d i vesâireden i b a r e t k ü ­ ç ü k b i r g r u p e c n e b i m ü d â h a l e s i n i istiklâle m u g a y i r b u l a r a k o f e c î ekseriyyetten ayrılmıştır. A l i H a y d a r M i d h a t B e y ' i n «Hâtıralarım» ismindeki eserine göre Sabâhüddin'in elbirliği ettiği «Adem-i-merkeziyetçiler» içinde Şarkî-Anadolu'yu Ermenistan y a p m a k i s t i y e n E r m e n i komitacılarından başka Arnavutluğu Osmanlı hâkimiyyetinden çıkarıp İtalyan hâkimiyyeti altında « m ü s t a k i l » bir hükümet şekline s o k m a k istiyen Derviş H i m a ile A r n a v u t l u k ' d a her birine b i r nüfuz mıntakası ayırmıya çalışmak üzere A v u s t u r y a , İtalya ve Y u n a n devletlerinden t a h s i s a t aîan v e M i d h a t P a ş a ' n ı n d a e s k i a d a m l a r ı n d a n o l a n İ s m a i l K e m a l de v a r d ı r ! S u l t a n H a m i d ' i n mâhut Sabâhüddin'le ihânet ortağı o l a n kardeşi Lûtfullah'ı müebbed kaleb e n d l i ğ e m a h k û m e t t i r m e s i işte b u n d a n d o l a y ı d ı r : T a b i î b u m a h k û m i y e t , hürriy e t k a h r a m a n ı g e ç i n e n o d e v l e t v e m i l l e t h â i n l e r i n c e alelûsul z u l ü m s a y ı l m ı ş v e S u l t a n Abdülhamid a l e y h i n e y e n i b i r p r o p a g a n d a vesilesi yapılmıştır, P a r i s ' d e k i «Ahrâr-ı Osmâniyye»nin A h m e d Rızâ B e y r i y a s e t i n d e b i r «İttihad ve

f f i | | f s • I \ {

Terakki» g r u p u y l a Sabâhüddin'in riyâsetinde b i r «Adem-i merkeziyyet-i idâre v e T e ş e b b ü s - i şahsî c e m ' i y y e t i » n e a y r ı l m a s ı işte b u k o n g r e d e o r t a y a çıkan i k i liğin p e k tabiî b i r n e t i c e s i d i r . B u n l a r ı n b ü t ü n f a a l i y e t l e r i p r o p a g a n d a v e n e ş r i y a t sâhasma münhasırdır: Ittihadeılar «Meşveret», «Şûrây-ı-Ümmet», «Sancak» v e s a i r e g i b i b i r t a k ı m g a z e t e l e r n e ş r e t m i ş l e r , A d e m - i - m e r k e z i y y e t ç i l e r de « T e r a k ki» gazetesini çıkardıktan başka E r m e n i l e r i n neşrettikleri «Sabâh-ül-Hayr» ve « P r o - A r m e n i a » g a z e t e l e r i y l e Arnavutların çıkardıkları «Arnavutluk» gazetesinden de i s t i f â d e e t m i ş l e r d i r .

t

', I !•

>

Sabâhüddin b u p r o p a g a n d a faaliyeti esnâsında S u l t a n H a m i d ' l e beraber Türk m i l l e t i n i de i t h â m e d e n y a z ı l a r y a z d ı k t a n b a ş k a , E r m e n i d â v â s ı m m ü d â f a a ede-. r e k A v r u p a devletlerini müdâhaleye dâvet eden fecî b i r m a k a l e neşretmekte bile t e r e d d ü d e t m e m i ş t i r : B u n o k t a l a r d a bütün m e n b â l a r l a v e s i k a l a r müttefiktir., « A b d ü l h a m i d - i Sâni v e d e v r - i s a l t a n a t l ı n ı n ü ç ü n c ü c i l d i n d e Ahmed Refik mer­ h u m u n izahına g ö r e A l i H a y d a r M i d h a t B e y k o n g r e d e n s o n r a b i r aralık A h m e d R ı z â B e y ' i n « İ t t i h a d v e T e r a k k i » c e m i y e t i n e g i r d i k t e n s o n r a isti'fâ edip mâhut S a b â h ü d d i n ' i n « A d e m - i m e r k e z i y y e t » c e m i y e t i n e intisâb e t m i ş t i r .

t

:

1 — B e r l i n m u â h e d e s i y l e , d i ğ e r m u a h e d e l e r i n M a k e d o n y a i l e Ş a r k î - A n a d o l u ' y a âit a h k â m ı n ı n d i ğ e r v i l â y e t l e r e de teşmili s u r e t i y l e t a t b i k i n e ç a l ı ş ı l a c a k t ı r ; 2 •— B u n u n n e t i c e s i o l a r a k O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n h e r t a r a f ı n d a m a h a l l î i d a ­ r e l e r v e millî m u h t a r i y e t l e r t e ş e k k ü l e d e c e k t i r ;

OSMANLI

|

%

f • i

İ

P a r i s ' d e k i «ittihad ve T e r a k k i » n i n Türkiye'de e n ç o k e h e m m i y e t verdiği propag a n d a m ı n t a k a s ı , j a n d a r m a v e m a l i y e ıslâhatından dolayı A v r u p a devletlerinin e n f a z l a a l â k a d â r o l d u k l a r ı v e işte b u n d a n d o l a y ı p r o p a g a n d a n e ş r i y a t ı n ı n diğer v i l â y e t l e r e n i s b e t l e k o l a y c a g i r e b i l d i ğ i M a k e d o n y a s a h a s ı d ı r : Siyasî ehemmiye­ tinden dolayı H a r b i y e ' d e n çıkan genç z a b i t l e r i n hep o r a y a gönderilmesi Sela­ n i k , Manastır ve K o s o v a vilâyetlerinden nıürekkeb o l a n M a k e d o n y a ' y ı alaylı ve e s k i f i k i r l i zâbitlerin e n a z b u l u n d u ğ u s â h a v a z i y e t i n e g e t i r m i ş t i r . « H â t ı r â t - ı N i y â z b y e varıncaya k a d a r bütün menbâlarda ve Müfettiş-i-Umumî Hüseyn H i l m i P a ş a ' n ı n M â b e y n ' e ç e k t i ğ i b i r t e l g r a f t a i'tirâf edildiği gibi, m e r k e z i Selânik'de b u l u n a n üçüncü o r d u n u n S u l t a n H a m i d ' e karşı beslediği m u h a l e f e t i n en m ü h i m s e b e b i m a a ş l a r ı n b â z a n ü ç a y k a d a r t e d a h ü l d e k a l m a s ı v e zâbitlerin z a m a n ı n d a t e r f i e d e m e m e s i d i r : B u i k t i s a d î sebeb, J ö n - T ü r k p r o p a g a n d a s ı n d a n d a h a m ü h i m ­ dir. G e r e k Selânik'de teşekkül eden g i z l i b i r c e m i y e t i n , g e r e k P a r i s ' d e k i «İtti­ h a d v e T e r a k k i » n i n i s t i f â d e e t t i ğ i m ü s â i t v a z i y e t işte b u d u r . Selânik'deki t e ş e k k ü l ü n P o s t a - T e l g r a f b a ş - k â t i b i T a l ' a t , A s k e r î Rüşdiye müdürü

Tâhir, F r a n s ı z c a m u a l l i m i N a k i , Selânikli M i d h a t Ş ü k r ü v e m ü l â z ı m Ömer E f e n d i l e r g i b i m ü e s s i s l e r i n i n 1904 = 1322 d e n i t i b a r e n M a s o n l o c a l a r ı n d a p r o ­ paganda ile faaliyete başladıktan- sonra 1906=1324 yazında «Osmanlı Hürriyet cem'iyyeti»ni kurduklarından bahsedilir A z zamanda genişliyen b u g i z l i c e m i ­ yet p a r i s ' d e k i «ittihad ve T e r a k k i » ile muhâbereye girişmiş, «Hâtırât-ı Niyazi» ye göre bu muhâbereye ordu müşirliği kâtib-i-hususîliğind'e b u l u n a n ve biraz s o n r a y ü z b a ş ı o l a n m ü l â z ı m M e c d ü d d i n E f e n d i delâlet e t m i ş , n i h a y e t S e l a n i k v e P a r i s t e ş e k k ü l l e r i « O s m a n l ı İ t t i h a d v e T e r a k k i C e m ' i y y e t i » ' i s m i altında birleş­ miştir. N

â

c

i

:

K R O N O L O J İ

3-30

= 1323

1908

î ş b u şekli aldıktan s o n r a bütün f a a l i y e t ahâliden e v v e l o r d u zâbitleriyle h ü k ü ­ m e t m e ' m u r l a r m m elde e d i l m e s i n e s a r f e d i l m i ş v e y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z siyasî ve b i l h a s s a iktisadî s e b e b l e r d e n dolayı a z z a m a n d a ç o k b ü y ü k n e t i c e l e r elde e d i l e r e k M a k e d o n y a ' d a âdetâ h ü k ü m e t içinde b i r g i z l i h ü k ü m e t v ü c u d a g e l m i ş t i r : « H â t ı rât-ı N i y â z i » d e b u v a z i y e t t a s v i r e d i l i r k e n «Cem'iyyet m u n t a z a m ve h a f i bir h ü k ü m e t hâlinde i c r â y - ı v a z i f e e d i y o r d u » c ü m l e s i n e t e s a d ü f e d i l i r ! S u l t a n H a m i d d e v r i n i n s o n l a r ı n d a n b i r i n c i c i h a n h a r b i n e k a d a r 16 sene R u s y a ' n ı n i s t a n b u l s e f a r e t i baş-tercümanlığmda bulunmuş olan meşhur Türk düşmanı André Mandelstam'm L e s o r t de l ' E m p i r e O t t o m a n » i s m i n d e k i e s e r i n d e «Ittihad v e T e ­ rakki e r k â n ı n d a n n a k l e n anlattığı a c ı b i r h a k i k a t v a r d ı r ; a n l a t a n düşman o l ­ m a k l a beraber söz doğrudur : M a k e d o n y a ' d a k i üçüncü o r d u zabitleri yıllarca B u l g a r , Sırp ve Y u n a n çeteleriye çarpışa çarpışa çetecileşmiş ve netice i t i b a r i y l e b u o r d u z i h n i y e t b a k ı m ı n d a n b ü y ü k b i r ç e t e hâline g e l m i ş t i r ; z â t e n « I t t i h a d v e T e r a k k i n i n g i z l i teşkilâtı d a 1902 = 1320 v u k u a t ı n ı n « 2 1 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a b a h s i g e ç e n « M a k e d o n y a - E d i r n e ihtilâlci dâhili t e ş k i l â t ı » i s m i n d e k i B u l g a r komitesinin a y n e n t a k l i d i n d e n b a ş k a b i r şey d e ğ i l d i r : i ş t e b u n d a n d o l a y ı «ittihad ve Terakki» d e m e k , çetecilik z i h n i y e t i y l e t e ş e k k ü l e t m i ş b i r B a l k a n k o m i t e s i d e m e k t i r . T a b i î böyle b i r teşekkülden hukukî ve meşrutî b i r i d a r e b e k l e m e k abestir. Y u k a r d a b u s e n e n i n «9 ve 10 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z « R e v a l mülakatı» nı v e s i l e ittihâz e d e n b u a s k e r î - s i y a s î B a l k a n k o m i t e s i n i n sırf O s m a n l ı impara­ torluğuna hâkim o l m a k maksadıyla m e ş r u t i y e t i s t i y e r e k R u m e l i ' d e b i r ihtilâl h a r e k e t i n e k a l k ı ş m a s ı , b i l h a s s a M a k e d o n y a teşkilâtının icrââta geçecek kadar k u v v e t l e n m e s i üzerine b a ş l a m ı ş t ı r . C e m i y e t i n b u h a r e k e t e s n â ş m d a konsoloslara v e r d i ğ i m u h t ı r a l a r l a h a l k a y a p t ı ğ ı p r o p a g a n d a l a r a n a z a r a n siyasî u m d e l e r i ş ö y l e sıralanabilir : e

B

1 M a k e d o n y a ' d a anâsırın b i r b i r i y l e v e h e p s i n i n T ü r k l e r l e m ü c â d e l e s i n e sebeb, S u l t a n H a m i d i d a r e s i n i n m u t l a k ı y y e t i d i r : M e ş r u t i y e t i n ilânı b u hâle d e r h a l v e ebediyyen nihayet verecektir! 2 B ü t ü n anâsırın « M e n â f i i , â m â l i v e e k d â r ı h e p m ü ş t e r e k v e a y n ı d ı r » Yâni B u l g a r , Sırp v e Y u n a n çetelerinin y ı l l a r d a n b e r i d e v a m e d e n k a n l ı f a a l i y e t l e r i h i ç b i r millî m a k s a t l a a l â k a d â r o l m a y ı p sırf O s m a n l ı m e ş r u t i y e t i u ğ r u n d a s a r f e d i l m i ş hamiyyet hamleleridir! :

3 — «Osmanlılar m e z h e p ve cins t e f r i k e d i l m e k s i z i n hep k a r d e ş t i r » : Y â n i m e ş r u ­ t i y e t ilân e d i l i r e d i l m e z bütün millî v e dinî i h t i r a s l a r d e r h a l n i h a y e t b u l u p «Os­ m a n l ı » i s m i altında b i r « t t t i h â d - ı a n â s ı r » v ü c u d a g e l i v e r e c e k , b u s u r e t l e bütün milliyetler yekpâre b i r k ü t l e hâlinde p e r ç i n l e ş m i ş o l a c a ğ ı için artık a r a d a h i ç b i r ihtilâf k a l n u y â c a k v e d e v l e t l e r e d e r d o l a n M a k e d o n y a m e s e l e s i de k e n d i l i ğ i n ­ d e n halledilivermiş o l a c a k t ı r ! 4 _ M e ş r u t i y e t i n ilânı A v r u p a ' n ı n T ü r k i y e ' y i t a k s i m p r o j e l e r i n i h e m e n s u y a d ü ­ şürecektir! 5 A v r u p a ' d a k i Sabâhüddin, Lûtfullah, İsmail K e m a l vesaire gibi Adem-i-merkeziyyetçilerin t e l k i n l e r i n i k a b u l eden cemiyet, m e ş r u t i y e t i n ilânından evvelki mücâdele devrinde « M a y ı s 1324» R u m î t a r i h i y l e d ü v e l - i - m u a z z a m a konsolosluklavma gönderdiği muhtıranın i k i y e r i n d e d e v l e t l e r i n müdâhalesini istemiştir; b u y ü z k ı z a r t ı c ı t a l e b e âit i l k c ü m l e ş ö y l e d i r : (,'lstibdâd-ı hâzırı y ı k n a k , h ü r r i y y e t e v e a y d ı n l ı ğ a ç ı k m a k i ç ü n b i z e b i - t - t e ' s i r yardım ediniz!» B u f e c î t a l e p , , H â t ı r â t - ı N i y â z i » n i n 51-61 i n c i s a h i f e l e r i n i d o l d u r a n o u z u n m u h t ı ­ ranın s o n u n d a d a ş ö y l e t e k r a r e d i l m e k t e d i r : «idâre-i müstebiddânenin ifrâtâtma b i r a n evvel n i h a y e t v e r i l m e s i içün is­ t a n b u l ' d a t a z y î k a a t icrası» ! B u suretle M a k e d o n y a meselesinde devletlerin müdâhalesine mecburiyyetle ta­ h a m m ü l ettiğinden dolayı S u l t a n H a m i d ' i ihânetle i t h â m a k a l k ı ş a n « İ t t i h a d v e T e r a k k i » k o m i t e s i , a y n i d e v l e t l e r i n m e ş r u t i y e t m e s e l e s i n d e dâhilî işlerimize ka­ rışıp « B i - t - t e ' s i r y a r d ı m » ve « T a z y î k a a t i c r a s ı » g i b i a ğ ı r şekillerle müdâhalesini bizzât istemiş d e m e k t i r . ;

1908

=

1326

OSMANLI

TARİHİ

361

işte b u n d a n d a anlaşılacağı g i b i c e m i y e t B u l g a r i s t a n , Sırbistan ve Yunanistan n â m ı n a T ü r k l ü ğ e k a r ş ı B u l g a r l ı k , Sırplık v e Y u n a n l ı l ı k gayretiyle yıllardanberi M a k e d o n y a ' y ı k a n v e a t e ş içinde b ı r a k a n v e b i l h a s s a S o f y a , Beîgrad ve Atina m e r k e z l e r i n d e n i d a r e e d i l e n millî h a r e k e t l e r i n m â h i y e t i n i z e r r e k a d a r k a v r a y a m a ­ d a n o r t a y a atılmıştır: Dünyanın en m u a z z a m imparatorluklarından b i r i n i o n se­ n e d e y e l e v e r e c e k k a f a , işte b ö y l e b i r k a f a d ı r . «İttihad v e T e r a k k i »nin M a k e d o n y a ihtilâl h a r e k â t ı b i r k a ç s û i k a s d v a k ' a s ı y l a b i r i k i çete f a a l i y e t i n d e n i b a r e t t i r : 1 — i k i n c i derecede şaysiyyetlerden sûikasda uğrayanlar şunlardır: Cemij'etin f a a l i y e t i n e k a r ş ı şiddetli t e d b i r l e r ittihâzına k a l k ı ş a n Selânik merkez-kumandanı N â z ı m B e y e r k â n - ı - h a r p binbaşısı E n v e r B e y ' i n attığı, b i r k u r ş u n l a i l k sûikasda. hedef olmuşsa d a yalnız y a r a l a n m a k l a k u r t u l u p i s t a n b u l ' a c a n atmış, o n d a n s o n r a M a n a s t ı r P o l i s müfettişi S a m i B e y ö l d ü r ü l m ü ş v e n i h a y e t 12 T e m m u z = 12 C u m â d a - ! - â h i r e P a z a r g ü n ü de T o p ç u a l a y i m a m ı M u s t a f a E f e n d i S e l â n i k ' d e b i r k u r ­ şunla y e r e s e r i l m i ş t i r ; 2 — E n m ü h i m sûikasd, M a k e d o n y a ihtilâlinin e n şiddetli h a r e k â t ı n a s a h n e olan M a n a s t ı r ' d a y a p ı l m ı ş t ı r : Çete h a r e k e t l e r i n i n t e n k i l i v a z i f e s i y l e gönderilmiş olan Manastır fevkalâde kumandanı B i r i n c i f e r i k Şemsi Paşa 7 Temmuz = 7 Cumâda-l-âhire Salı g ü n ü T e l g r a f h a n e d e n ç ı k a r k e n m ü l â z ı m A t ı f E f e n d i ' n i n attığı b i r kurşunla k a l b i n d e n v u r u l u p derhal ölmüş, p a ş a n ı n m a i y y e t i de A t ı f Efendi'yi yaralamış, f a k a t k o m i t e arkadaşları yaralı mülâzımı el çabukluğu i l e kaçırıp s a k l a y ı v e r m i ş l e r d i r . B u hâdise, i s t a n b u l h ü k ü m e t i n i e n ç o k t e l â ş a d ü ş ü r e n v a k ' a lardandır; Şemsi Paşa öldürülmemiş olduğu t a k d i r d e tenkil hareketinin muvaf­ f a k i y e t l e n e t i c e l e n e c e ğ i « H â t ı r â t - ı N i y â z i » de b i l e i'tirâf e d i l i r ; 3 — C e m i y e t i n m e ş r u t i y e t ilânından b i r g e c e e v v e l k i s o n m ü h i m muvaffakiyeti de Ş e m s i P a ş a ' n m y e r i n e M a n a s t ı r f e v k a l â d e k u m a n d a n l ı ğ ı n a t â y i n e d i l m i ş olan «Teftiş-i Askerî Komisyon-ı Âlîsi» âzâsmdan müşir O s m a n F e v z i Paşa/Tatar-Osm a n p a ş a ' n m . 22/23 T e m m u z = 22/23 Cumâda-l-âhire Çarşanba/Perşenbe gecesi telgraf t e l l e r i k e s i l d i k t e n sonra Niyâzi ve E y y u b S a b r i çeteleri tarafından i k i b i n kişilik b i r k u v v e t l e M a n a s t ı r ' d a k i k o n a ğ ı k u ş a t ı l d ı k t a n s o n r a dağa kaldırıl­ masında gösterilir: Şahsına kargı çok hürmetle muâmele edilen O s m a n Paşa Resne'ye götürülmüştür. O sırada Manastır v a l i s i Hıfzı Paşa'nm konağı d a a b ­ l u k a edilmiş, f a k a t k e n d i s i n e b i r şey yapılmamıştır : O s m a n Paşa'yı götüren ç e ­ t e l e r e M a n a s t ı r d a k i h ü k ü m e t k u v v e t l e r i y l e ahâliden 3500 kişi de i l t i h a k etmiştir. Çete harekâtına çıkanlar hep o r d u zâbitleridir E n meşhur çeteler R e s n e nâhiyesi m e v k i kumandanı kolağası. A h m e d Niyâzi ve O h r i redif t a b u r u k u m a n d a m kol­ a ğ a s ı E y y u b S a b r i E f e n d i l e r l e e r k â n - ı - h a r p binbaşısı E n v e r Bey'in çeteleridir; b u E n v e r B e y , Selânik m e r k e z - k u m a n d a n ı N â z ı m B e y ' i y a r a l a d ı k t a n s o n r a t a k i ­ b a t t a n k u r t u l m a k için d a ğ a ç ı k m ı ş t ı r . B u n l a r d a n b a ş k a e r k â n - ı - h a r p kaymakamı' Salâhüddin B e y ' l e erkân-ı-harp binbaşılarından H a s a n T o s u n B e y ' i n i d a r e ettiği bir Manastır çetesi de v a r d ı r . E n m ü h i m l e r i olan Resneli-Niyâzi Efendi 3 T e m m u z = 3 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü 160 a s k e r l e R e s n e ' d e n h a r e k e t e t m i ş , h e r n e f e r için i k i ş e r t ü f e k a l m ı ş v e k ı ş l a s a n d ı ğ m d a k i 550 l i r a y ı d a b i r m a k b u z bı­ r a k a r a k alıp g ö t ü r m ü ş t ü r : « H â t ı r â t - ı N i y â z i » de b u n d a n b a ş k a «muhtelif za­ m a n l a r d a » z i m m e t i n e g e ç i r m e k s u r e t i y l e 550 l i r a b i r i k t i r m i ş o l d u ğ u n d a n d a b a h ­ s e d i l i r . A s k e r d e n , ahâliden v e e ş k ı y â d a n g i t t i k ç e i l t i h a k e d e n l e r l e b u çete niha­ yet b i n kişiyi bulmuştur Niyazi Efendi Arnavutluk'da Türk hâkimiyyetme ısyân eden Töska ihtilâl r e i s i Çirçis'le de el-birliği ettiğinden bahsetmektedir; çetesinde « H a y v â n â t - ı v a l ı ş i y y e g i b i » a d a m l a r b u l u n d u ğ u n u d a g e n e k e n d i s i a n l a ­ t ı r ! T a k ı n d ı ğ ı u n v a n « R e s n e millî t a b u r u k u m a n d a n ı » ş e k l i n d e d i r ; b a ş ı n d a k i k ü ­ lahın üstünde de « V a t a n f e d â î s i » yazılıdır. :

:

B u müteheyyic adamın k e n d i k e n d i n e çok büyük b i r teveccüh ve hürmeti vardır : Hâtırâtmda «Resne, O h r i ve h a v a l i s i n i çocukluğundanberi teshir etmiş» ol­ duğundan, hemşerilerinin « Y u n a n m u h a r e b e s i n d e takdîr-i â m m e y e iktirân eden fedâkârlığı ve g a y r e t i y l e mağrur ve. müftahir» bulunduğundan, «Mertliğinden», .fCiddiyyet ve hamiyyetinden», «Ahâli-i islftmiyyeye olan nüfuziyle komitelere

K R O N O L O J İ

362

1908 =

1326

karşı o l a n te'sirinden», «Niyyât ve tasavvurât-ı ulviyye»sinden ve «Metanetinin ulviyyetinden» bahsedip d u r m a k t a n çok hoşlanır! Yalnız hürriyet kahramanlığın­ d a n e v v e l B u l g a r çetelerine k a r ş ı k a z a n d ı ğ ı n d a n b a h s e t t i ğ i muvaffakıyyetlerden pek müteessirdir; bu tuhaf teessürünü: « Z i r â h ü k ü m e t i n istibdadına k a r ş u hürriyetleri, sarılan b i r k a v m i n k u v v e t i n i m a h v e d i y o r d u m »

kavmiyyetleri

içün

silâha

diye yana-yakıla ' anlatır! B i l h a s s a A r n a v u t l u k isyanlarıyla E r m e n i k o m i t e c i l e r i ­ n i n h a r e k â t ı n a p e k h a y r a n d ı r ! B i r de m e ş h u r g e y i ğ i v a r d ı r v e o n u n d a k e n d i s i g i b i meşrutiyetçi olduğuna k a a n i ' d i r ! D a ğ a kaldırdığı müşir O s m a n Paşa'ya bu k a n â a t i n i ş ö y l e anlatır ( H â t ı r â t , S. 2 2 9 ) : M a k s a d - ı ulvî-i C e m ' i y e t t e h i z m e t i h a y v a n l a r b i l e şeref b i l i y o r ! İşte g ö r ü l ü y o r k i h a y v â n â t - ı v a h ş i y y e d e n o l a n şu g e y i k â d e t â bize rehberlik ediyor: B u b i r sevk-ı-tabiîdir! Meşrutiyet l e h i n d e k i t e z â h ü r l e r i n b i r i de Arnavutların Ferisovitchi=Ferizovik/ F i r i z o v i k nümâyişidir «tttihad ve T e r a k k i » merkez-i-umumîsi Arnavut ihtilâl komitelerinin « An-cemâatin» cemiyete k a b u l edilmelerine k a r a r vermiş olduğu için, Ü s k ü b ' ü n 50 k i l o m e t r e ş i m a l i g a r b î s i n e tesadüf e d e n b u m e v k i ' d e toplanan altı b i n k a d a r A r n a v u t p â d i ş â h a t e l g r a f l a m ü r â c a a t e d i p a l e l u s u l « S a d â k a t » l e r i n clen d e m v u r d u k t a n s o n r a m e ş r u t i y e t d e r h a l ilân e d i l m e d i ğ i t a k d i r d e e l l i b i n A r navudun istanbul'a yürüyeceğinden bahsetmişlerdir! Tabiî b u b i r cayırtıdan başka b i r şey değildir! A r n a v u t l a r a lüzumundan ç o k f a z l a yüz vermiş ve hattâ onları m e m n u n e t m e k için y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z « D r i t a » c ı F e r i d P a ş a ' y ı sadârete k a d a r çıkarmış o l a n S u l t a n H a m i d ' i n b u palavralı t e l g r a f t a n çok m ü t e ­ essir olduğu r i v a y e t edilir. B u n a m u k a b i l meşhur A r n a v u t sergerdesi îsâ B o l â i i m = B o l e t m a t z ' d a n d a y a l n ı z s a d â k a t v e m e r b u t i y y e t telgrafı, g e l m i ş s e de S u l t a n H a m i d artık inanmamıştır. :

B u r a y a k a d a r gözden geçirdiğimiz hâdiselerden anlaşılacağı g i b i , «îttihad ve T e ­ r a k k i » n i n M a k e d o n y a ihtilâli b i r k a ç s û i k a s d l a b i r i k i ç e t e n ü m â y i ş i n d e n v e n i ­ h a y e t b i r de F e r i z o v i k ' d e t o p l a n a n b i r k a ç b i n A r n a v u d u n p a l a v r a s ı n d a n ibaret b i r k u r u gürültüdür. E ğ e r S u l t a n H a m i d kat'î b i r t e n k i l kararı v e r i p karşı t a ­ r a f a i l t i h a k etmiyecek e m n i y e t l i ve müdebbir zâbitlerle m u k t e d i r kumandanlar i d a r e s i n d e b i r kaç A n a d o l u fırkası sevketmiş olsaydı, h e r halde v a z i y e t büsbütün b a ş k a b i r şekil a l a b i l i r d i : F a k a t y u k a r ı k i f ı k r a d a a z l i n i g ö r d ü ğ ü m ü z Arnavut s a d r - ı - a ' z a m F e r i d P a ş a i z m i r r e d i f f ı r k a s ı n ı n b i l e şevkini g e c i k t i r m i ş , y a l n ı z b i r i k i t a b u r g ö n d e r m i ş v e o n l a r ı n z â b i t l e r i de d e r h a l k a r ş ı t a r a f a i l t i h a k e d î v e r m i ş t i r ! E d i r n e ' d e k i i k i n c i o r d u z â b i t l e r i n d e n b i r ç o k l a r ı n ı n d a k o m i t e y e dâhil o l d u k l a ­ rından b a h s e d i l i r . S u l t a n H a m i d o sırada 66 y a ş ı n ı i k m â l e t m e k ü z e r e d i r : S a l t a n a t m ü d d e t i de 32 s e n e y i b u l m u ş t u r . Y a ş ı ilerlemiş v e b i l h a s s a b i r h a s t a l ı k g e ç i r d i ğ i için e s k i z i n ­ deliğini k a y b e t m i ş , g a i l e l i v e t e h l i k e l i b i r m u t l a k ı y y e t l e g e ç e n u z u n b i r s a l t a n a t ­ t a n artık mânen yorulmuş ve rûhen yıpranmış b i r h a l d e d i r ; Baş-kâtip T a h s i n p a şa'nm hâtırâtma göre M a k e d o n y a ' d a n fena haberler aldıkça: — S u y u n akıntısına g i d e c e ğ i m ! d e m e s i h e r h a l d e işte b u h â l e t - i - r û h i y y e d e n m ü t e v e l l i d o l m a l ı d ı r . D a ğ a ç ı k a n ç e t e r e i s l e r i y l e «Îttihad v e T e r a k k i » n i n Selânik v e M a n a s t ı r m e r k e z l e r i n d e n v e b â z ı a s k e r î v e m ü l k î m a k a m l a r d a n aldığı t e l g r a f l a r i ç i n d e e n f a z l a M a n a s t ı r merke­ z i n i n fevkalâde hürmetkârâne yazılmış o l m a k l a beraber «Pazar gününe kadar» mühlet tâyin etmek i t i b a r i y l e b i r ültimatoma benziyen t e l g r a f i y l e Serez m u t a s a r ­ rıfı R e ş i d P a ş a ' m n d e r h a l m e ş r u t i y e t ilân e d i l m e d i ğ i t a k d i r d e « T e c d î d - i b i a t » o l u ­ nacağı hakkındaki telgrafından müteessir olduğu r i v a y e t e d i l i r . S a r a y d a t o p l a n a n Meclis-i-Vükelâ'da bütün b u t e l g r a f yığınları tedkik edilmişse de, h e n ü z p â d i ş â h ı n f i k r i m â l û m o l m a d ı ğ ı için, K â m i l P a ş a ' m n h â t ı r â t m d a k i tâ­ b i r l e v ü k e l â içinde m e ş r u t i y e t ilânı l ü z u m u n d a n b a h s e d e b i l e c e k « H i ç b i r y i ğ i t » çıkmamıştır. O sırada Baş-kâtip T a h s i n v e Kâtib-i-Sâni A r a b - l z z e t Paşalar h u ­ zurdadır; T a h s i n Paşa'mn hâtırâtma göre «Sultan H a m i d gözlerini sâbit b i r n o k ­ t a y a r e k z e d e r e k b i r müddet» düşünceye dalmış ve n i h a y e t İzzet Paşa'ya :

1908 =

1326

OSMANLI

363

TARİHİ

— K a n u n - ı - e s a s î ' n i n ilânı b e n i m z a m a n ı m d a o l m u ş t u r : B u n u n m ü e s s i s i benim. Bir müddet basb-el-lüzum m e r ' i y y e t i t a ' t i l edilmişti. H e y ' e t - i - V ü k e l â ' y a g i d i n i z , b u n l a r ı s ö y l e y i n i z v e ilânı için m a z b a t a n ı n y a z ı l m a s ı n ı i r â d e e t t i ğ i m i tebliğ ediniz! demiştir. M e c l i s - i - V ü k e l â m a z b a t a s ı işte b u n u n üzerine y a z ı l m ı ş v e d e r h a l irâ­ d e s i ç ı k t ı ğ ı için, bütün v i l â y e t l e r l e m ü s t a k i l m u t a s a r r ı f l ı k l a r a o a k ş a m - ü s t ü tel­ g r a f l a r l a bildirilmiş v e i s t a n b u l m a t b u â t m a d a b i r T e b l i ğ - i - r e m î gönderilmiştir. B i r t a r a f t a n R u s y a ile i r a n g i b i komşu devletlerde mutlakıyyete nihayet verilir v e b i r t a r a f t a n d a a r t ı k z a m a n ı n a u y m a y a n O s m a n l ı m u t l a k ı y y e t cihâzı işliyem i y e c e k hâle g e l i r k e n , T ü r k i y e ' d e m e ş r u t i y e t i n iâdesi k a d a r z a r u r î v e tabiî b i r şey olmadığında zerre k a d a r tereddüt k a b i l değildir. Yalnız bizim bu ikinci m e ş r u t i y e t i n i k i ç ü r ü k t e m e l . üzerine k u r u l d u ğ u d a m u h a k k a k t ı r : T ü r k hâkim i y y e t i n d e n ayrılmak için yıllardanberi y e r y e r k a n döken, i s y a n h a r e k e t l e r i n d e A v r u p a devletlerinden müzâheret gören ve hukukî bakımdan d a B e r l i n muahede­ s i n i n b â z ı m a d d e l e r i n e istinâd e d e n b i r sürü i f t i r a k ç ı anâsır için M e c l i s - i - M e b ' û s â n m d e r h a l b i r m ü c â d e l e s a h n e s i hâline g e l e c e ğ i g ö z ö n ü n d e b i r h a k i k a t t i r v e b u acı h a k i k a t i l k M e c l i s - i - M e b ' û s â n t e c r i b e s i y l e de sâbittir. B u k a d a r b a s i t b i r m e ­ selede g ö s t e r i l e n a f f e d i l m e z g a f l e t , n i h a y e t ori s e n e içinde m u a z z a m b i r i m p a r a ­ t o r l u ğ u n inhilâliyle n e t i c e l e n m i ş t i r ! O f e c î inhilâlin e n mühim mes'ullerinden o l a n T a l ' a t P a ş a , h â t ı r â t m d a c e m i y e t i n b u tarihî g a f l e t i n i ş ö y l e anlatır « ( J ö n - T ü r k l e r ) A r a p l a r , Yunanlılar, A r n a v u t l a r , Türkler vesâire g i b i y u r t t a k i bütün m i l l e t l e r i b i r l e ş t i r m e y i v e b u s u r e t l e de s e v g i l i v a t a n ı n s e l â m e t v e t e r a k k i s i için b i r l i k t e ç a l ı ş a b i l e c e k l e r i n i z a n n e d i y o r l a r d ı . F a k a t ihtilâli t â k i b e d e n hâdiseler maalesef bambaşka b i r çehre g ö s t e r d i » ! :

C e m a l p a ş a ' m n h â t ı r â t m d a d a m e ş r u t i y e t i n ilânı üzerine c e m i y e t e r k â n ı n ı n d i ­ ğ e r ihtilâl k o m i t e l e r i y l e b i r l e ş m e k ü z e r e giriştikleri t e ş e b b ü s l e r d e n bahsedilirken şu c ü m l e l e r e t e s a d ü f e d i l i r : « B i z O s m a n l ı l ı k e s â s â t m d a n b a h s e d e r k e n B u l g a r ihtilâlcileri Makedonya'nın muhtâriyyeti f i k i r l e r i n d e n b i r zerresini bile fedâ etmek istemiyorlardı. Tal'at Bey'le beraber icrâsma m e ' m u r olduğumuz b u müzâkerat esnâsmda çektikleri­ m i z i b i r A l l a h b i l i r , b i r de b i z . . . M a a - h â z â ihtilâl k o m i t e l e r i a r a s ı n d a e n z i y â d e anlaşabildiğimiz gene bunlardı». i ş t e b u elîm i'tirâflardan d a a n l a ş ı l a c a ğ ı g i b i , « I t t i h a d v e T e r a k k i » k o m i t e s i anâsır m e s e l e s i n i n v e hattâ k e n d i menşei o l a n M a k e d o n y a ' d a k i kanlı m i l l i y e t mücâdalel e r i n i n bile ne olduğunu k a v r ı y a m a d a n o r t a y a atılmıştır! i m p a r a t o r l u ğ u n inhilâl i n d e n s o n r a k i T ü r k i y e için d e m o k r a s i n e k a d a r h a y a t î b i r z a r u r e t s e , O s m a n l ı c â m i a s ı için de m e ş r u t i y e t o k a d a r m ü h l i k b i r z e h i r d i r ; b u h a k i k a t , d a h a  l î ve F u a d Paşalar devrinde bile t a k d i r edilmiştir: 1867=1283 v u k u â t m m «24 Mart» ve 1868=1284 v u k u â t m m d a «1 Nisan» fıkralarına bakınız. İ k i n c i m e ş r u t i y e t i n d i ğ e r ç ü r ü k t a r a f ı d a ilânına sebeb o l a n ihtilâlin millî v e umumî b i r h a r e k e t olmayıp mevziî ve askerî mâhiyette b i r çete ve k o m i t e h a ­ r e k e t i n d e n i b a r e t bulunmasında, işte b u n d a n dolayı meşrutiyeti k e n d i malı sayıp b e n i m s i y e n b i r B a l k a n k o m i t e s i n i n devlet bünyesine istediği g i b i h â k i m olmasın­ da, o r d u y a siyaset aşılayıp Bâb-ı-Âlî'ye çetecilik r u h u s o k a r a k imparatorluğun inhitâtmı ş i d d e t l e n d i r m e s i n d e v e b i l h a s s a bir monarşi yerine «Meşrutiyet» i s m i altında k a a h i r b i r o l i g a r ş i k u r m u ş o l m a s ı n d a g ö s t e r i l e b i l i r . T a h s i n P a ş a ' m n hâtırâtma g ö r e m e s e l e n i n bütün vahâmet ve âkıbetini t a m a m i y l e k a v r a y a n S u l t a n H a m i d , b u işde b i r i n g i l i z p a r m a ğ ı o l d u ğ u n a b i l e h ü k m e t m i ş t i r . H e r halde M a h m u d M u h t a r Paşa'mn «Mâziye b i r nazar» ismindeki eserinde « P a r l m a n t a r i z m S a l t a n a t - ı - O s m â n i y y e y i h e l â k e t t i » d e m e s i v e B a ş - M â b e y n c i Lûtfi S i m a v î B e y ' i n de h â t ı r â t m d a « P a r l m a n t a r i z m T ü r k i y e ' y e u y m a d ı » h ü k m ü n ü v e r ­ m e s i ç o k haklıdır. i k i m e ş r u t i y e t a r a s ı n d a ç o k u z u n süren s o n m u t l a k ı y y e t d e v r i n i n b u a c ı n e t i ­ cesi S u l t a n Abdülhamid'in büyük b i r hatâsından mütevellittir: 1876=1293 v u k u â t ı i ç i n d e k i «31 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r ı n ı n i k i n c i s i n d e cülûs münâsebetiyle şahsiyyetmden b a h s e d e r k e n g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , S u l t a n H a m i d saltanatının s o n y ı l -

1008

K R O N O i O j 1

364

= 1328

l a r m d a m e ş r u t i y e t i n iâdesine k a r a r v e r m i ş v e y a l n ı z Türk unsuruna nisbetle e k s e r i y y e t t e ş k i l e d e n d i ğ e r anâsır m e c m û u n a k a r ş ı T ü r k l ü ğ ü n h â k i m i y y e t h a k ­ larını " k o r u y a c a k v e i m p a r a t o r l u k b ü n y e s i n e u y a c a k b i r K a n u n - ı - e s a s î t e d v i n e t ­ t i r m e k için s a r a y m ü t e r c i m l e r i n e b ü t ü n e c n e b i t e ş k i l â t k a n u n l a r ı n ı t e r c e m e e t ­ t i r i n iye başlamıştır: O m u a z z a m devletin nihayet b i r B a l k a n komitesi elinde k a l m a s ı n a s'ebeb,' işte ö y l e b i r K a n u n - ı - e s a s î ' y i b i r a n e v v e l t e d v i n e t t i r i p ken­ diliğinden ilân e d e r e k m e s e l e y i h a l l e t m i ş v e b u s u r e t l e h e r h a n g i b i r ihtilâli ö n l e ­ miş o l m a m a s ı d ı r . M e ş r u t i y e t i n ilânı « M e m â l i k - i - O s m â n i y y e „ ı ı i n irer t a r a f ı n d a b i r ç o k tezahürlere sebeb -olmuş, sarıklı h o c a l a r l a p a p a z l a r ı n k u c a k l a ş ı p ö p ü ş m e s i v e b i l h a s s a M a ­ k e d o n y a d a ğ l a r ı n d a k i H ı r i s t i y a n çetelerinin şehirlere i n i p O s m a n l ı nümâyişlerine iştirak e t m e s i ânî b i r « I t t i h â d - ı a n â s ı r » m a n z a r a s ı g i b i g ö r ü n m ü ş t ü r : F a k a t h a ­ k i k a t t e ne B u l g a r , n e Sırp, n e Y u n a n v e s a i r e çeteleri millî d â v â l a r ı n d a n k a t ' i y y e n vazgeçmiş değildir: O n l a r m sevinci, g a y e l e r i n e d a h a k o l a y kavuşabilme ümidiyle izah e d i l i r ! H e r halde bu ümitleri boşa çıkmamıştır. O s m a n l ı t a r i h i n d e D e m a g o j i d e v r i işte b u i k i n c i m e ş r u t i y e t i n ilâniyle b a ş l a m ı ş t ı r : H a l k a h e r türlü h ü r r i y e t l e r v e h e r n e v i s a a d e t l e r l e şetaretler b o l k e s e d e n v a ' d e d i l mis. matbuatın birdenbire serbest oluvermesi efkâr-ı-umumiyyenin i l k sarhoşluk a n l a r m d a b ü t ü n b u telkinâta i n a n m a s ı y l a n e t i c e l e n m i ş , m â h i y y e t i h e n ü z m e ç h u l olan «Cem'iyyet-i m u k a d d e s e » h e r y e r d e alkışlanmış, her t a r a f t a «îttihad ve T e ­ r a k k i » şubeleri k u r u l u v e r m i ş v e b u g ö z k a m a ş t ı r ı c ı « H ü r r i y e t , A d a l e t , M ü s â v â t , U h u v v e t ' , , d e v i r c i ğ i n i n s i y a s î h u s u s i y y e t l e r i n e âit y e n i ıstılâhlar d e r h a l t e a m m ü m e t m i ş t i r : Meselâ «Cem'iyyet-i mukaddese» demek, «Münci-i millet» sayılan « O s ­ manlı Îttihad ve T e r a k k i C e m ' i y y e t i , , d e m e k t i r ! Osmanlı o r d u s u da «Nigehbân-ı hürriyet ,,dir! Merkez-i-Umumî'nin bulunduğu Selânik şehri « M e h d - i hürriyet» y a h u t « K â ' b e - i h ü r r i y e t » i s m i m a l m ı ş t ı r ! M e ş r u t i y e t i n ilânına «İnkılâb-ı- O s m â n î » d e n i r ! F a k a t b u i k i n c i m e ş r u t i y e t b i r i n c i s i g i b i - alelâde b i r m e ş r u t i y e t d e ğ i l , f e v ­ kalâde b i r «Meşrutiyyet-i mübeccele»dir! B u n a m u k a b i l i k i meşrutiyet arasındaki s o n m u t l a k ı y y e t ' d e v r i n d e de « D e v r - i i s t i b d a d » y a h u t « D e v r - i s â b ı k » i s m i v e r i l m i ş t i r ! «Kahramân-ı hürriyet» y a h u t «Mücâhid-i hürriyet» t e r k i p l e r i çeteleriyle dağa çıkan kolağası Niyâzi, binbaşı E n v e r ve kolağası E y y u b S a b r i E f e n d i l e r i n ünvânıdır v e b u E f e n d ü e r tabiî d e r h a l beyleştirilmiştir! Niyâzi E f e n d i ' n i n hâtırâtında «Cenâb-ı-Hak tarafından» gönderilmiş olduğu için « t a k d i s » edildiğinden v e « S e v k - ı m ' a n e v î i l e , , k ı l a v u z l u k e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l e n m u k a d d e s g a y i k de « R e h b e r - i h ü r r i y e t » d i r ! « H â t i b - i ş e h i r » d e m e k , c e m i y e t h e s a b ı n a h e y e c a n l ı n u t u k l a r irâd e d e n m ü l â z ı m Ömer Nâci E f e n d i meb'us Ömer Nâci B e y d e m e k t i r ! U m u m i y y e t l e hürriyet t a r a f d a r l a r m a « A h r â r - ı ü m m e t » d e n i r ; C e m i y e t âzâsı d a « İ h v â n » d ı r ; f a k a t m ü f r e d o l a ­ r a k « K a r d a ş , , şeklinde hitâb e d i l i r ! « K a h r a m a n kardaşımız» demek, Manast ı r ' d a Ş e m s i ' Pa'şa'yı ö l d ü r e n m ü l â z ı m A t ı f E f e n d i m e b ' u s A t ı f B e y d e m e k t i r ! M e s ­ l e ğ i n p'îri s a y ı l a n M i d h a t P a ş a ' d a n « Ş e h î d - i h ü r r i y e t » d i y e b a h s e d i l i r B u unvanı „31 M a r t v a k ' a s ı » k u r b a n l a r r y l a « H a r e k e t o r d u s u » i s t a n b u l ' a girerken vurulup «Hürriyet-i ebediyye,, tepesine defnedilenlere âit « Ş ü h e d â y - ı h ü r r i y e t » t e r k i b i y l e kanştırmamalıdır! Sultan H a m i d ' e de h a l ' i n d e n i t i b a r e n «Hâkan-ı mahlû'» denilmiştir İster o n a m e n s u b olsun, i s t e r olmasın, bütün «Cem'iyyet-i mukad­ d e s e » m u h â l i f l e r i « M ü r t e c i ' » d i r v e işte b u n d a n dolayı «trticâ',, kelimesi , , M u h â l e f e t » l e m ü t e r â d i f b i r m â n â y a k u l l a n ı l m ı ş t ı r ! Y e n i b a ş l ı y a n v e o n senede m u ­ a z z a m b i r i m p a r a t o r l u k d e v i r e c e k o l a n d e v r i n z i h n i y e t i y l e h â l e t - i - r u h i y y e s i n i bür tün v u z u h i y l e g ö s t e r e n siyasî ıstılâhlar i ş t e b u n l a r d ı r .

1908 =

1326

O S M A N

L

i

TA

R İ li

365

İ

süren b i r i n c i devirde «îttihad ve Terakki» erkânı hükümete iştirâk etmemiş o l ­ duğu g i b i pâdişâhın nüfuzunu d a t a m a m i y l e kıramamıştır B u i l k devir icrââtın­ d a n C e m i y e t r e s m e n ve k a n u n e n m e s ' u l değildir! F a k a t meşrûtiyetin d a h a i l k gün­ l e r i n d e n i t i b a r e n k o m i t e n i n e n mühim erkânından o l a n T a l ' a t , Câvid, C e m a l ve R a h m i E f e n d i l e r l e bâzı a r k a d a ş l a r ı i s t a n b u l ' a g e l m i ş , h ü k ü m e t e r k â n i y l e h e r g ü n t e m â s e d e r e k h e r m e s e l e d e « Î t t i h a d v e T e r a k k i , , n i n irâdelerini d i k t e e t m i ş , k a ­ b i n e l e r i n t e ş e k k ü l ü n d e c e m i y e t i n telkinâtı e n m ü h i m â m i l o l m u ş , t a ş r a l a r d a v a l i l e r l e m u t a s a r r ı f l a r v e k a y m a k a m l a r h e p Îttihad v e T e r a k k i şûbelerinin t â l i m â t m a g ö r e h a r e k e t etmiş ve n i h a y e t muhâlif gazetecilerle e s k i d e v i r adamları s o k a k ortaların­ da ve karanlıklarda g i z l i eller tarafından v u r u l a r a k siyasî cinâyetler işlenmiye başlamıştır; sarhoş b i r mülâzımın yakası açık ve düğmeleri çözük b i r halde Şam'da­ k i beşinci o r d u k u m a n d a n ı n ı b i r b a h ç e t o p l a n t ı s ı n d a m e ş r u t i y e t e s a d â k a t y e m i n i n e dâvet etmesi çocukluk hâfizamda fecî b i r l e v h a g i b i nakşolup kalmıştır! O r d u y u s i y a s e t e âlet ittihâz e d i p p e r d e a r k a s ı n d a n e m i r t e b l i ğ e t m e k l e g e ç e n b u i l k d e v i r «Îttihad v e T e r a k k i » k o m i t e s i n i n g a y r - i - m e s ' u l v a z i y e t t e k i « T a h a k k ü m d e v r i m d i r . :

2 _ S u l t a n H a m i d ' i n 1 9 0 9 = 1 3 2 7 s e n e s i 27 N i s a n = 6 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü haî'i üzerine, « î t t i h a d v e T e r a k k i » k o m i t e s i n i n d e v l e t e t a m a m i y l e h â k i m o l m a s ı n d a n i t i ­ baren k o m i t e y e muhâlif o l a n «Halâskârân,, g r u p u n u n t a z y i k i y l e d o k u z u n c u ve so­ n u n c u S a i d P a ş a k a b i n e s i n i n s u k u t u n a t e s a d ü f e d e n 16 T e m m u z 1912 = 1 Ş a ' b a n 1330 Salı g ü n ü n e k a d a r 3 sene, 2 a y , 19 g ü n s ü r e n i k i n c i d e v i r « Î t t i h a d v e T e r a k k i » k o m i t e s i n i n r e s m î m e s ' û l i y y e t l e r e i ş t i r â k ettiği «İlk h â k i m i y y e t d e v r i » d i r . 3 — î t t i h a d ç ı l a r m 23 K â n u n u s â n i 1913 = 14 S a f e r 1331 P e r ş e n b e g ü n ü n e t e s a d ü f e d e n B â b - ı - A l î b a s k ı n ı n d a n 14 T e ş r i n i e v v e l 1 9 1 8 = 8 M u h a r r e m 1337 P a z a r t e s i g ü ­ nü b i r i n c i c i h a n h a r b i n i n f e c î n e t i c e s i ü z e r i n e T a l ' a t P a ş a k a b i n e s i n i n i s t i ' f â s m d a n d o l a y ı İzzet P a ş a k a b i n e s i n i n t e ş e k k ü l ü n e k a d a r 5 sene, 8 a y , 22 g ü n s ü r e n ü ç ü n c ü d e v i r de « î t t i h a d v e T e r a k k i » k o m i t e s i n i n O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u y e l e v e r d i ğ i «Son hâkimiyyet devri,,dir. i ş t e b u s u r e t l e « î t t i h a d v e T e r a k k i » i s m i n d e k i B a l k a n k o m i t e s i 9 a y , 5 g ü n süren g a y r - i - m e s ' u l b i r t a h a k k ü m d e v r i n d e n s o n r a m e c m u u 8 sene, 11 a y , 11 g ü n t u t a n i k i m u t l a k «Hâkimiyyet devri» geçirmiş d e m e k t i r : B u i k i hâkimiyyet d e v r i arasın­ d a k i k ı s a fâsıla 6 a y , 8 g ü n d e n i b a r e t t i r ; i l k t a h a k k ü m d e v r i y l e i k i h â k i m i y y e t d e v r i n i n m e c m u u d a 9 s e n e , 8 a y , 16 g ü n t u t m a k t a d ı r . M e ş r u t i y e t i n ilânından b i r a z s o n r a k o m i t e n i n « M e r k e z - i - U m u m î » s i S e l â n i k ' d e n i s ­ t a n b u l ' a n a k l e d i l m i ş t i r . — D e r h a l ilân edilen Afv-i-umumî üzerine Avrupa'daks Jön-Türklerle m e m l e k e t i n m u h t e l i f y e r l e r i n d e k i m e n f i l e r artık i s t a n b u l ' a dönmiye başlamış, b i r çokları muzıkalarla karşılanıp alkışlanmış, hattâ Osmanlı i m p a r a t o r ­ l u ğ u n u n m a h a l l î m u h t â r i y y e t l e r e a y r ı l a r a k p a r ç a l a n m a s ı için y ı l l a r c a propaganda y a p a n « A d e m - i - m e r k e z i y y e t ç i » S a b â h ü d d i n b i l e b i r millî k a h r a m a n t a v r ı takınıp g e l m e k t e n ç e k i n m e m i ş v e k i m s e işin f a r k ı n d a o l m a d ı ğ ı için o b i l e h a r a r e t l i t e z a ­ hürlerle k a r ş ı l a n m ı ş t ı r ! ) .

:

4 Ağustos = 6 Receb, Salı: Said Paşa'nm isti'rası ve ertesi gün Kâmil Pasa'nın üçüncü sadâreti.

:

D i k k a t edilecek mühim b i r n o k t a vardır; b i r müddet sonra «Fırka ' = parti,, i s m i n i a l a n « î t t i h a d v e T e r a k k i » k o m i t e s i n i n 1908 = 1326 d a n 1918 = 1337 t a r i h i n e k a d a r o n s e n e y e y a k l a ş a n m e ş ' û m iktidârı ü ç d e v r e ayrılır : 1 — M e ş r u t i y e t i n ilânına tesadüf e d e n b u 23 T e m m u z 1908 = 23 C u m â d a - l - â h i r e 1328 P e i ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n « 3 1 M a r t v a k ' a s ı » ü z e r i n e i s t a n b u l ' a g e l e n H a ­ r e k e t o r d u s u ' n u n 1909 = 1327 s e n e s i 27 N i s a n r = 6 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü S u l t a n H a m i d ' i hal'edip devlet mukadderatına h â k i m olduğu t a r i h e k a d a r 9 a y , 5 gün

(îsti'fânm sebebi, Kanun-ı-esasî mucibince yalnız sadr-ı-a'zamla şeyh-ül-islâmı doğrudan doğruya tâyin e t m e k h a k k ı m hâiz o l a n pâdişâhın a y n i k a n u n m u c i b i n c e h â i z o l d u ğ u B a ş - k u m a n d a n s ı f a t ı n a istinâden H a r b i y e v e B a h r i y e n â z ı r l a r m ı d a s a d r - ı - a ' z a m m intihabına b ı r a k m a y ı p b i z z a t t â y i n e t m e k i s t e m e s i v e î t t i h a d v e T e r a k k i c e m i y e t i n i n i'tirâzmdan dolayı S a i d P a ş a ' m n müşkil b i r v a z i y e t t e kalması­ dır S a d â r e t m ü d d e t i b u s e n e n i n 22 T e m m u z = 2 2 C u m â d a - l - â h i r e Ç a r s a n b a g ü n ü n ­ d e n i t i b a r e n 13 g ü n d ü r ) . :

3 Teşrinievvel = t i a m a m E , C u m a r t e s i : l?I ıı Avrtıpa kontrolünü:?. ksLîisrlm'ias:. (Makedonya

meselesi

için 1902 =

1320 v u k u a t ı n ı n

. ,> »

«21 Eylül.»

v e 1903 >= 1321

K R O N O L O J I

366

1908 =

1326

k u â t m m « 2 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r ı n a v e ıslâhat m e s e l e s i için de g e n e 1 9 0 3 1 = 1321 v u k u ­ a t ı n ı n «25 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı y l a 1905 = 1323 v u k u â t ı m n «26 T e ş r i n i s â n i » ve 1 9 0 7 ' = 1325 v u k u â t ı m n d a «25 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . — M e ş r u t i y e t i n ilânı sıralarında I t t i h a d v e T e r a k k i c e m i y e t i n i n Sırp, B u l g a r v e Y u n a n komiteleriyle el-birîiğine k a l k ı ş m a s ı n d a n dolayı çete h a r e k e t l e r i m u v a k k a t e n dinmiş olduğu için. A v r u p a d e v l e t l e r i M a k e d o n y a ıslâhâtı ü z e r i n d e k i kontrolün kaldırılmasına k a r a r v e r d i k l e r i n i b u gün Bâb-ı-Âlî'ye tebliğ etmişlerdir. B u n u n l a b e r a b e r , hü­ k ü m e t J a n d a r m a ıslâhatına m e ' m u r o l a n e c n e b i z a b i t l e r i n d e n bâzılarını v a z i f e l e ­ rinde i b k a etmiştir).

5 Teşrinievvel =

9 Ramazan, Pazartesi:

Bosna-Hersek'in

Avus­

turya'ya ilhakı ve istiklâlini ilân eden Bulgaristan prensliğisin krallık şeklini alması. ( B i r d e v l e t i n mukadderatını ellerine almış a d a m l a r d a a r a n a c a k evsâfın en zarurî­ l e r i siyasî kültürle tecrübeleridir: T a m a m i y l e g a y r - i - m e s ' u l b i r k o m i t e şeklinde b i r t a r a f t a n hükümete tahakküm eden ve b i r t a r a f t a n d a M a k e d o n y a anâsırıyla b i r takım g i z l i müzâkerelere girişen «ittihad ve Terakki» erkânında b u e n zarurî v a s ı f l a r d a n m a a t t e e s s ü f hiç b i r e s e r y o k t u r ! i ş t e b u n d a n dolayı m e ş r u t i y e t i n ilâ­ nı üzerine b i r t a k ı m m ü t e n â k ı z t e ş e b b ü s l e r e g i r i ş e r e k b i r t a r a f t a n C e m a l p a ş a ' n ı n hâtırâtmda s ö y l e d i ğ i g i b i S ı r p , B u l g a r v e Y u n a n ihtilâl k o m i t e l e r i y l e birleşip b l o k teşkil e t m i y e çalışırken, b i r t a r a f t a n d a j a n d a r m a ıslâhâtma m e ' m u r ol­ duğu için o s ı r a d a v u k u â t ı ç o k i y i t â k i b e d e n F r a n s ı z m i r a l a y l a r ı n d a n L a m o u c h e ' u n Türkiye t a r i h i n d e söylediği g i b i İttihadçılar B o s n a - H e r s e k , Rumeli-i-Şarkî ve G i r i t g i b i T ü r k i d a r e s i n d e n ç ı k m ı ş « E y â l â t - ı - M ü m t â z e » d e n b i l e m e b ' u s intihâb e t t i r m i y e kalkışmışlar ve hattâ Fransız işgalindeki T u n u s ve Cezâyir'e bile göz dikmişler­ d i r ! A v u s t u r y a i m p a r a t o r u François-Joseph'in B e r l i n muâhedesindenberi işgalinde b u l u n a n B o s n a - H e r s e k ' i n i l h â k m a âit b e y a n n â m e y i b u g ü n i m z â e t m e s i v e O s m a n l ı h â k i m i y y e t i n d e k i B u l g a r i s t a n p r e n s i v e R u m e ! i - i - Ş a r k î vilâyeti v a l i s i F e r d i n a n d ' m d a g e n e b u g ü n istiklâlini v e « B u l g a r l a r ç a r ı » ü n v â n i y l e k r a l l ı ğ ı n ı ilân e d i v e r m e s i « î t t i h a d v e T e r a k k i » n i n işte b u i h t i y a t s ı z c a i d d i â l a r m d a n mütevellit gösterilir! G i r i t m e s e l e s i için a ş a ğ ı k i f ı k r a y a b a k ı n ı z . A v u s t u r y a ' n ı n Bosna-Hersek'i ve Y u ­ nanistan'ın d a G i r i d ' i ötedenberi i l h â k a çalıştıkları v e B u l g a r i s t a n ' ı n d a istiklâle d o ğ r u g i t t i ğ i m â l û m o l m a k l a b e r a b e r , T ü r k i y e ' n i n v a z i f e s i de i m p a r a t o r l u ğ u n d a h a f a z l a inhilâline m â n i ' o l m a k için bunları siyasî t e d b i r l e r l e m ü m k i n o l d u ğ u k a d a r önlemek ve o müddet zarfında d a k u v v e t l e n m i y e çalışmaktır: S u l t a n H a m i d ' i n u s ­ talıklı s i y a s e t i n d e n s o n r a ç e t e c i r u h i y l e h a r e k e t e d e n İttihad v e T e r a k k i ' n i n i l k f e n a l ı ğ ı , işte b u ü ç eyâletin d e v l e t b ü n y e s i n d e n d e r h a l a y r ı l m a s ı n a sebeb o l m a s ı d ı r . B u f a c i a m ü n f e r i d k a l m ı y a c a k , h â d î s â t a r t ı k z i n c i r l e m e şeklinde b i r s e y i r t â k i b e d e ­ c e k , A v u s t u r y a ' n ı n B o s n a ' y ı ilhâkı b i r a z s o n r a i t a l y a ' n ı n d a T r a b l u s g a r b ' e s a l d ı r ­ m a s ı y l a n e t i c e l e n e c e k t i r : A ş a ğ ı d a 1911 = 1329 v u k u â t ı m n «25 E y l ü l » fıkrasına bakınız. B u l g a r i s t a n ' ı n istiklâlini ilân v e s i l e s i p e k t u h a f t ı r ; S u l t a n H a m i d ' i n H i c r î t a k v i m h e s a b i y l e 15/16 Ş a ' b a n l = 1 2 / 1 3 E y l ü l Cumartesi/Pazar gecesi tes'id edilen vilâdeti münâsebetiyle sadr-ı-a'zamm Hâriciyye konağında ecnebi sefirlerine verdiği z i y a f e t e «sefir» sıfatım hâiz olmadığı için çağırılmıyan B u l g a r i s t a n K a p u - k e t h u dâsı//kâhyası Gu choff/Geşof E f e n d i Bâb-ı-Âlî'yi protesto edip S o f y a ' y a gitmiş ve işte b u t u h a f v e s i l e n i h a y e t 23 g ü n s o n r a p r e n s F e r d i n a n d ' m istiklâlini ilâniyle n e t i c e l e n m i ş t i r : Y e n i kralın « B u l g a r i s t a n ç a r ı » y e r i n e «Bulgarlar çarı» ünvâmm takınmış olması, M a k e d o n y a ' d a k i Osmanlı Bulgarları üzerindeki iddialarıyla alâkadardır! Y u k a r d a b u senenin «9 ve 10 H a z i r a n » fıkrasında gördüğümüz « R e v a l m ü l â k a t ı » üzerine m e ş r u t i y e t ilân e t t i r e r e k T ü r k i y e ' y i g û y â t a k s i m t e h l i ­ kesinden kurtarmış olduğunu iddiâya kalkışan İttihad ve T e r a k k i k o m i t e s i n i n h a l k n a z a r ı n d a i t i b a r d a n d ü ş m i y e b a ş l a m a s ı , « 1 0 = 2 3 T e m m u z » inkılâbından p e k a z s o n r a d e v l e t i n b a ş ı n a işte b ö y l e b i r inhilâl v e i n k ı r a z a l â m e t i g e l m i ş o l m a s ı n ­ dandır : B u vaziyete göre «Devây-ı küll» zannedilen meşrutiyet sarhoşluğu ane

1908

=

1326

OSMANLI

TARİHÎ

367

c a k 2 a y , 13 g ü n s ü r e b i l m i ş d e m e k t i r . Türkiye'nin yegâne yapabildiği şey k u r u b i r protestodan i b a r e t t i r : A v u s t u r y a i d h â l â t ı n a karşı d a b o y k o t a j ilân edilmiş, o z a m a n e n f a z l a idhâl e d i l e n ş e y fes o l d u ğ u için ahâli k a l p a k g i y m i y e b a ş l a m ı ş , b i r ç o k yerlerde başlardaki fesler yırtılıp atılmış v e « C e m ' i y y e t - i m u k a d d e s e » h a t i p l e r i ö t e d e b e r i d e h e y e c a n l ı n u ­ t u k l a r söyleyip durmuştur! B u n u n l a b e r a b e r siyasî müzâkereler d e r h a l başlamış v e n i h a y e t 1 9 0 9 = 1 3 2 7 s e n e s i 26 Ş u b a t = 5 S a f e r C u m a g ü n ü i s t a n b u l ' d a A v u s t u r ­ y a i l e b i r m u â h e d e i m z â l a n ı p B o s n a - H e r s e k ' i n ilhâkı t a s d i k edilmiş v e b u n a m u ­ k a b i l gene A v u s t u r y a i ş g a l i n d e b u l u n a n Y e n i p a z a r s a n c a ğ ı T ü r k i y e ' y e iâde e d i l ­ diği g i b i , elden çıkan arâzideki mirî e m l â k e m u k a b i l A v u s t u r y a d e v l e t i Tür­ k i y e ' y e i k i b u ç u k m i l y o n O s m a n l ı altını v e r m i ş t i r . B u l g a r i s t a n m e s e l e s i n i n h a l l i de g e n e o s ı r a l a r d a d ı r : B i r i n c i d e r e c e d e R u s y a ve i k i n c i derecede de İ n g i l t e r e i l e F r a n s a işe k a r ı ş m ı ş , u z u n m ü z â k e r e l e r o l m u ş , b u e s n â d a karşılıklı a s k e r î t e d b i r l e r ittihâz edilmiş, T ü r k i y e ' n i n i s t e d i ğ i t a s h i h - i hudut kabul edilmemiş ve yalnız B u l g a r i s t a n ' d a k i «Emlâk-i mîriyye» ile R u meli-i-Şarkî vilâyetindeki demir-yollarma mahsuben Sofya hükümetinin Türki­ y e ' y e 125 m i l y o n altın f r a n k = 5 m i l y o n i n g i l i z altını t a z m i n a t v e r m e s i n e karar verilmişse de, y e n i k r a l l ı ğ ı n o k a d a r p a r a s ı o l m a d ı ğ ı için «93 s e f e r i » n d e n dolayı Türkiye'nin R u s y a ' y a borçlu olduğu h a r b tazminatına m a h s u b edilmiştir : B u t e s v i y e şeklinin m a l î k ı s m ı 1 9 0 9 = 1 3 2 7 s e n e s i 16 M a r t = 2 3 S a f e r Salı g ü n ü P e t e r s b u r g ' d a b i r O s m a n l ı - R u s m u k a v e l e s i y l e v e s i y a s î k ı s m ı d a g e n e o s e n e n i n 19 N i s a n = 2 8 Rebî'ül-evvel P a z a r t e s i günü i s t a n b u l ' d a b i r Osmanlı-Bulgar muâhedesiyle t a s d i k edilmiştir. N e t i c e i t i b a r i y l e g e r e k A v u s t u r y a ' n ı n , g e r e k B u l g a r i s t a n ' ı n a y n i g ü n d e y a p t ı k l a r ı e m r - i - v â k ı ' l a r k a b u l edilmiş d e m e k t i r ) .

6 Teşrinievvel = 10 Ramazan, Salı: Girid'in Yunanistan'a İltihâ­ kını ilân etmesi. ( G i r i t m e s e l e s i n i n s o n şekli için y u k a r d a 18971=1315 v u k u â t ı m n «18 Kânunuevvel» fıkrasına bakınız. — O d e v i r d e n b e r i b i r Y u n a n fevkalâde k o m i s e r i n i n idaresinde b u l u n a n G i r i t adası i n g i l t e r e , F r a n s a , İ t a l y a v e R u s y a d e v l e t l e r i n i n a s k e r î iş­ g a l i altında v e r e s m e n , O s m a n l ı hâkimiyyetinde muhtâriyyetle idare edilir bir «Eyâlet-i mümtâze» o l m a k l a b e r a b e r , b i z d e k i « 1 0 = 2 3 T e m m u z » inkılâbının er­ tesi günü bekçi v a z i y e t i n d e k i devletler a s k e r l e r i n i çekip G i r i d ' i t a h l i y e y e başla­ mışlardır Tabiî G i r i d ' i n t a h l i y e s i demek, Y u n a n i s t a n ' a bırakılması demektir! B u t a h l i y e n i h a y e t 1909 1= 1327 s e n e s i 27 T e m m u z = 9 R e c e b Salı g ü n ü t a m a m l a n ­ mış ve yalnız S u d a limanında hâtıra k a b i l i n d e n b i r T ü r k b a y r a ğ ı ile g û y â muhâfız o l a r a k b i r k a ç stasyoner g e m i bırakılmıştır! Yukarıki fıkrada gördüğümüz sebebler yüzünden A t i n a hükümetinin teşvikiyle Bulgaristan'ı t a k l i d eden G i r i t meclis-i-umumîsi b u gün b i r emr>-i-vâkı' y a p a r a k Y u n a n i s t a n ' a i l t i h â k ı m ilân e t m i ş s e de B â b - ı - Â l î d e r h a l p r o t e s t o e t m i ş , b u e m r - i - v â k ı ' ö t e k i l e r g i b i h e m e n k a b u l e d i l m e m i ş , Y u n a n m a l l a r ı n a b o y k o t a j ilân edilmiş, h a l k a r a s ı n d a u m u m î b i r t e e s ­ s ü r v e h e y e c a n b a ş l a m ı ş , İttihat v e T e r a k k i y a y g a r a c ı l a r ı « G i r i t b i z i m c a n ı m ı z , fedâ olsun kanımız!» k a b i l i n d e n d e m a g o j i k b i r p r o p a g a n d a y a kalkışmış, küçük çocukların t a k k e l e r i y l e başlıklarının üstünde sırmayla işlenmiş « Y a G i r i t , y a ölüm!» kelimeleri görülmiye başlamış ve nihayet mesele gittikçe müzminleşen b i r T ü r k - Y u n a n ihtilâfı şeklini almıştır : B â b - ı - A l î ' n i n Y u n a n l ı l a r a k a r ş ı S ı r b i s ­ t a n ve B u l g a r i s t a n ' a yaklaşma siyaseti ve hattâ b i r müddet s o n r a S u l t a n Reşad d e v r i n d e B u l g a r v e Sırp k ı r a l l a r m m s ı r a y l a i s t a n b u l ' u ziyâretleri hep işte b u m ü z m i n ihtilâfın n e t i c e l e r i d i r ; f a k a t İttihad v e T e r a k k i ' n i n o g a f i l â n e v e c â h i lâne s i y a s e t i b u T ü r k - B u l g a r - S ı r p anlaşma teşebbüslerini yalnız a k a m e t e uğrat­ m a k l a kalmamış, Türkiye aleyhine b i r Yunan-Bulgar-Sırp ittifakına bile sebeb olmuştur G i r i t m e s e l e s i i ç i n a ş a ğ ı d a 1 9 1 0 = 1 3 2 8 v u k u a t ı n ı n «9 M a y ı s » v e B a l k a n d e v l e t l e r i n i n T ü r k i y e ' y e k a r ş ı i t t i f a k ı n a sebeb o l m u ş b i r h a m â k a t şâh-eseri o l a n « K i l i s e l e r k a n u n u » için de g e n e o s e n e n i n «3 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) . :

;

KRONOLOJİ

368

17 Kânunuevvel = 23 Zülka'de, Meclis-i-Meb'ûsânının açılması.

1908

Perşenbe:

İkinci

«Müntahipler

1326

meşrutiyet Ttmu-

intihâb

edecekleri

meb'usları

1327

OSMANLI

re'y-ü-mütâlâada seden

bulunanlara

noktalarıdır;

inhilâle

Hamid

fakat

anâsır

sürükliyeceği

TARİHİ

rağmen

bundan

evvel

mücâdelesinden kanâatindedir;

bilâ-tereddüd» de

muhtelif

dolayı

hattâ

açılmış vesilelerle

parlmantarizmin

Baş-kâtip

Tahsin

olduğundan

bah­

söylediğimiz

gibi

Osmanlı

Paşa'nm

camiasını: hâtırâtmda

şöyle b i r sözü vardır:

Kanun-ı-esasî'nin:

ahâlisinden intihâb e t m i y e

1909 <=

Sultan

( B u t a r i h , R u m î t a k v i m i n 4 K â n u n u e v e l 1324 P e r ş e n b e g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . _ mî i n t i h a b a t o z a m a n k i

=

mensub

oldukları

dâire-i

vilâyet

mecburdur»

şeklindeki 72 n c i m a d d e s i m u c i b i n c e y a p ı l d ı ğ ı için, h e r k e s k e n d i memleketinden m e b ' u s o l m u ş t u r ; b u i l k m e c l i s i n y e g â n e i y i c e p h e s i işte b u n d a n i b a r e t t i r ; d i ğ e r c e p ­ h e l e r i d e m o k r a s i p r e n s i p l e r i y l e t e ' l i f edilebilecek şeyler değildir: întihâbât, o t u z i k i sene e v v e l k i k a n u n m u c i b i n c e i k i d e r e c e l i d i r : h a l k a n c a k «Müntahib-i-sâni»leri s e ç e ­ b i l m i ş v e o n l a r d a m e b ' u s l a r ı intihâb etmişlerdir, « H e r e l l i b i n n ü f û s - i z ü k û r » b a ­ şına b i r m e b ' u s s e ç i l m i ş v e b u s u r e t l e m e b ' u s f t n m « A d e d - i m ü r e t t e b i 266» y ı b u l ­ muştur. B u i l k i n t i h a p mücâdelesi b i r Türk-anâsır mücâdelesi şeklinde- geçmiş ve işin içine b i r t a k ı m e c n e b i t e ' s i r l e r i de k a r ı ş m ı ş t ı r : T ü r k c e p h e s i n i o r d u y a istinaden devlet ve hükümete hâkim b i r g a y r - i - m e s ' u l teşekkül vaziyetinde bulunan «İtt i h a d ve T e r a k k i » k o m i t e s i y l e adem-i-merkeziyyetçi « A h r a r fırkası» temsil et­ m i ş v e anâsır içinde de e n şiddetli m ü c â d e l e y i A t i n a h ü k ü m e t i n i n t e l k i n l e r i v e F e n e r p a t r i k h a n e s i n i n tâlimâtiyle h a r e k e t eden R u m u n s u r u yapmıştır. «İttihad ve T e r a k k i » y e muhâlif o l a n « A h r a r fırkası»nı meşrutiyetin ilânı üze­ rine A v r u p a ' d a n i s t a n b u l ' a g e l e n , Sabâhüddin kurdurmuştur B u adamın m e n f i f a ­ a l i y e t l e r i için y u k a r d a b u s e n e n i n «23 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . « A h r a r f ı r k a ­ sı» n a M i z a n c ı - M u r a d , A l i K e m a l , N u r ü d d i n F e r r u h v e A r n a v u t İ s m a i l K e m a l B e y ­ l e r de g i r m i ş l e r d i r : G e n e a y n i «23 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i ü ç e c n e b i d e v l e t i n d e n tahsisât a l m a k t a o l a n İ s m a i l K e m a l b u s e f e r de Y u n a n h ü k ü m e t i n d e n p a r a a l a r a k i n t i h a p p r o p a g a n d a s ı için A r n a v u t l u ğ a g i t m i ş v e n i h a y e t B e r a t m e b ' u s u o l a r a k i s t a n b u l ' a g e l m i ş t i r ! S a d r - ı - a ' z a m K â m i l P a ş a ' n m d a «İttihad v e T e ­ r a k k i » tahakkümüne karşı A h r â r ' a temâyülünden b a h s e d i l i r : Hattâ bunların P e rapalâs'da v e r d i k l e r i b i r ziyâfete bile iştirâk etmiştir. :

î n t i h â b â t e s n â s m d a e n f a z l a e n t r i k a ç e v i r e n y a b a n c ı d e v l e t Yunanistan'dır-: i s ­ t a n b u l elçiliği v e F e n e r p a t r i k h â n e s i v a s ı t â s ı y l a R u m u n s u r u n u istediği g i b i h a ­ r e k e t e t t i r m i ş , Y u n a n m a t b u â t ı T ü r k i y e ' d e altı b u ç u k m i l y o n R u m b u l u n d u ğ u n ­ dan dem vurarak meb'us ve a ' y a n mıkdarlarmm ona göre ayarlanmasını iste­ miş ve hattâ o k a d a r l a d a kalmıyarak Türkçe ile beraber Rumcanın d a resmî d i l olmasını i s t i y e c e k , k a d a r i l e r i gitmiştir! İşte bundan dolayı nüfus mıkdftnnı fazla göstermek i s t i y e n i s t a n b u l R u m cemâatinin- h i l e l e r i m e y d a n a çıkınca b i r t a r a f t a n p a t r i k B â b - ı - Â l î ' y e ş i k â y e t l e r y a ğ d ı r m ı ş v e b i r t a r a f t a n d a 22 T e ş r i n i s â n i = 2 7 Ş e v v â l P a z a r g ü n ü 20 b i n k a d a r R u m B e y o ğ l u v e i s t a n b u l s o k a k l a r ı n d a nümâyişler yapmıştır. i ş e b ü t ü n b u n l a r a k a r ş ı o r d u y a istinâd e d e n « İ t t i h a d ve Terakki» en büyük k u v v e t v a z i y e t i n d e d i r : İ k i d e r e c e l i i n t i h â b â t işte o k u v v e t i n t e ' s i r v e h a t t â t e d ­ hişi altında c e r e y â n e t m i ş , M ü n t â h i b - i - s â n i l i s t e l e r i M ü n t a h i b - i - e v v e l l e r i n evlerine k a d a r g ö t ü r ü l m ü ş , s a n d ı k b a ş l a r ı n d a h e p c e m i y e t z o r b a l a r ı b u l u n d u ğ u için, tabiî h a l k i s t e r i s t e m e z o l i s t e l e r i k u l l a n m ı ş v e işte b u s u r e t l e y e n i m e c l i s k a a h i r b i r î t t i h a d v e T e r a k k i e k s e r i y y e t i n i n ş a k a s ı z h â k i m i y y e t i altında t o p l a n m ı ş t ı r . O t u z i k i sene e v v e l k i i l k Meclis-i-Meb'ûsan gibi bu i k i n c i s i de Ayasofya'nm y a n ı n d a s o n r a d a n y a n m ı ş o l a n e i l k i A d l i y e binasında t o p l a n m ı ş t ı r O g ü n b ü t ü n i s t a n b u l ahâlisinin g ü z e r g â h a d ö k ü l d ü ğ ü n d e n b a h s e d i l i r . D ö r t atlı b i r saltanat arabasıyla gelen S u l t a n H a m i d ' i n karşısında e n s e v g i l i o ğ l u şehzâde B ü r h â n ü d d i n E f e n d i ile Sadr-ı-a'zam Kâmil p a ş a vardır: A s k e r v e a h a l i pâdişâhı fevka­ l â d e a l k ı ş l a m ı ş , ezânî s a a t 7,15 = z e v â l i 11,57 de m e c l i s a ç ı l m ı ş v e N u t u k - ı - H ü rnâyûnu M â b e y n b a ş - k â t i b i G e v a d B e y o k u m u ş t u r : B u tarihî n u t k u n en mühim noktaları i l k Meclis-i-Meb'ûsân'm o z a m a n k i «Ricâl-i devlet tarafından gösteri­ len lüzum üzerine» m u v a k k a t e n kapatılmış ve b u s e f e r k i m e c l i s i n de «Muhalif :

— M u h t e l i f â m â l - ü - e f k â r b e s l i y e n unsurların i ç t i m â ' e t t i k l e r i y e r l e r d e f ı r k a mü­ nazaalarından m e m l e k e t e dâimâ z a r a r g e l i r : B i z i m i l k mecliste b u n u n acı t e c r i beleri olmuştur! ? O m u a z z a m i m p a r a t o r l u ğ u n o n senede i n k ı r â z m a sebeb o l a n b u i k i n c i rübe» i l e d o ğ r u l u ğ u b i r k e r e d a h a sâbit o l a n b u kanâatinden dolayı s o n u n d a â d e t â m ü s t e h z i y â n e b i r c ü m l e y e tesadüf e d i l i r :

«Acı tec­ nutkunun

— İnşallah M e c l i s - i - M e b ' û s â n ı m ı z v a t a n ı m ı z s a â d e t e nâil o l u r !

görür

devletimize

ve

milletimize

hayırlı

işler

ete'

Sadr-ı-a'zam S a i d Paşa'nm hâtırâtma göre m e b ' u s l a r m « A d e d - i m ü r e t t e b i 266.,dır M a n d e l s t a m 275 v e l o r g a i s e 228 g ö s t e r i r ! B u n l a r ı n y e k û n l a r ı yanlış o l m a k l a b e r a b e r , m i l l i y e t l e r e g ö r e y a p t ı k l a r ı t a s n i f l e r o sırada t a k r i b i b i r f i k i r v e r e b i l e c e k mâhiyettedir. M a n d e l s t a m ' a g ö r e 142 T ü r k m e b ' û s a m u k a b i l 60 A r a p , 25 A r n a v u t , 23 R u m , 12 E r m e n i , 5 Y a h u d i , 4 B u l g a r , 3 S ı r p v e 1 U l a h ' d a n m ü r e k k e p 133 g a y r - i - T ü r k m e b ' u s v a r d ı r ; b u h e s a b a n a z a r a n T ü r k l e r anâsır m e c m û u n d a n 9 f a z l a d e m e k t i r ; f a k a t l o r g a ' y a g ö r e 107 T ü r k e m u k a b i l 45 A r a p , 27 R u m , 22 A r n a v u t 10 E r m e ­ n i , 5 B u l g a r , 4 S ı r p , 3 Y a h u d i , 2 K ü r t v e b i r e r de U l â h , D ü r z ü v e M â r û n î o l ­ m a k ü z e r e anâsır meb'uslarımn mecmûu 121 i b u l d u ğ u n a n a z a r a n G a y r - i - T ü r k l e r b u i k i n c i t a s n i f t e T ü r k l e r d e n 14 f a z l a d ı r ! Y a l n ı z milliyetler tasnifi bizim v e s i k a l a r a g ö r e y a p ı l s a b i l e b i r t a k ı m zühullere sebeb o l a c a ğ ı için, h e r h a l d e b u n l a r k a t ' î d e ğ i l d i r : M e s e l â T ü r k sayılanların içine A v d e t i l e r l e muhtelif un­ s u r l a r a m e n s u p b i r çok B a l k a n müslümanları d a g i r m e k t e d i r ! H e r halde O s ­ manlı Meclis-i-Meb'ûsânında hakikî Türklerin mecmûu diğer anâsıra nisbetîe a k a l l i y e t hâlindedir v e S u l t a n H a m i d ' i ö t e d e n b e r i k o r k u t a n n o k t a d a işte b u d u r : 1876=1293 vukuâtı içindeki «31 A ğ u s t o s » fıkralarının i k i n c i s i n e bakınız. « İ t t i ­ h a d v e T e r a k k i » n i n b ü t ü n m u h a y y e l â t m a r a ğ m e n pâdişâhın b u k o r k u s u m e c l i s i n d a h a i l k g ü n l e r i n d e n i t i b a r e n t a h a k k u k e t m i ş , H ı r i s t i y a n a n â s ı r millî g r u p l a r h â ­ linde mücâdeleye geçtikten başka A r a p ve A r n a v u t gibi Müslüman u n s u r l a r b i l e ç o k g e ç m e d e n y ü z ç e v i r m i y e b a ş l a d ı ğ ı İçin M e c l i s - i - M e b ' û s â n m u h t e l i f Osmanlım i l l i y e t l e r i n i n T ü r k l ü ğ e k a r ş ı m ü c â d e l e s a h n e s i hâline g e l m i ş t i r ) . :

1909 = 1327 13/14 Şubat = 22/23 Muharrem, Cumartesi/Pazar gecesi: Kâmîî Paşa'nm isti'fâsı ve ertesi gün Dâhiliyye nâzın Hüseyn Hilmi Paşa'nm ilk sadâreti. ( î s t i ' f â n m s e b e b i , g a y r - i - m e s ' u l «İttihad v e T e r a k k i » komitesinin tahakkümüne v e b u t a h a k k ü m e i s t l n a t g â h ittihâz e d i l e n o r d u n u n s i y a s e t l e iştigaline k a r s ı çok haklı o l a r a k c e p h e a l m ı ş o l a n K â m i l P a ş a ' n m g e v ş e k l i k g ö s t e r e n H a r b i y e nâ­ z ı n A l i R ı z â P a ş a ' y ı M ı s ı r f e v k a l â d e k o m i s e r l i ğ i n e tâyin e d i p o n u n y e r i n e or­ d u d a inzibâtı iâde e d e b i l e c e ğ i n e k a a n i ' o l d u ğ u i k i n c i ordu kumandanı Nâzım Paşa'yı tâyin etmesi, mütereddit b i r zât o l a n B a h r i y e nâzın A r i f H i k n i e t P a ­ şa'nm isti'fâsmı k a b u l edince o n u d a k a b i n e d e n atmış sayılması, Y a n y a t a r a f l a ­ r ı n d a f a a l i y e t t e b u l u n a n Y u n a n çetelerine k a r ş ı m e ş r u t i y y e t muhâfızı sayılan üçüncü o r d u y u z a y ı f l a t m a m a k için Selânik'den a s k e r gönderilmesini istemiyen î t t i h a d v e T e r a k k i ' y e k a r ş ı b i r a z e v v e l gene Selânik'den i s t a n b u l ' a gönderilmiş o l a n a v c ı taburlarının s e v k ı h a k k ı n d a H a r b i y e n e z â r e t i n e e m i r v e r m e s i n d e n do­ layı c e m i y e t i n şüpheye düşmesi, n i h a y e t d o n a n m a y l a o r d u n u n hükümeti m e ş r a F . : 2*'

370

KRONOLOJİ

1909

=

1327

t i y e t e k a r ş ı g e l m e k l e i t h a m e d e r e k t e h d i d e t m e s i v e işte b u n u n üzerine i s t i z a h âçin m e c l i s e ç a ğ r ı l a n K â m i l P a ş a ' m n m ü h l e t i s t e m e s i n e k a r ş ı h e y e c a n l ı n u t u k l a r i r â d e d e n ittihatçı m e b ' u s l a r m t e ' s i r i y l e gıyabında adem-i-i'timâd r e ' y i verilmiş olmasıdır.- C e m i y e t i n b u h a r e k e t i n d e n b i r m a k s a d ı d a u y s a l b i r s a d r - ı - a ' z a m ı i ş ­ b a ş ı n a g e t i r d i k t e n s o n r a k e n d i erkânını a r t ı k k a b i n e y e s o k u v e r m e k t i r ! — K â m i l p a ş a ' m n b u ü ç ü n c ü sadâreti y u k a r ı k i s e n e n i n 5 A ğ u s t o s — 7 R e c e b Ç a r ş a n b a g ü ­ l l ü n d e n i t i b a r e n 6 a y , 10 g ü n d ü r ) .

13 Nisan = 22 Rebî'ül-evvel, Salı: «Otuz-bir Mart vak'ası», Hüseyn Hihııi Paşa'mn îsti'fâ-sı ve ertesi gün Hâriciyye nâzın Tevfik Paşa'mn ilk sadâreti. (O z a m a n k i R u m î t a k v i m i n „31 M a r t 1325» t a r i h i n e t e s a d ü f ettiği için « O t u z - b i r M a r t v a k ' a s ı „ d e n i l e n b u m e ş h u r irticâ hâdisesi p â d i ş a h m t e ş v i k v e h a t t â t e r ­ t i b i y l e o l m u ş g i b i g ö s t e r i l m i ş s e de k a t ' i y y e n d o ğ r u d e ğ i l d i r : S u l t a n H a m i d ' i n b u v a k ' a d a h i ç b i r t a k s i r i , t e ' s i r i v e h e r h a n g i şekilde o l u r s a o l s u n z e r r e k a d a r b i l e b i r a l â k a s ı y o k t u r . B u tarihî s a f s a t a , i t t i h a d v e T e r a k k i c e m i y e t i n i n u y d u r d u ğ u v e y ı l l a r c a p r o p a g a n d a s ı n ı y a p t ı r d ı ğ ı b i r i f t i r â d ı r ; b u n u n b ö y l e o l d u ğ u işte şu d e l i l l e r l e sâbittir : 1 — S u l t a n Reşad ve S u l t a n Vahîdüddin devirlerinde u z u n z a m a n Mâbeyn baş­ k â t i p l i ğ i n d e b u l u n m u ş o l a n A l i F u a d B e y ' i n « G ö r ü p i ş i t t i k l e r i m » i s m i y l e 1949 d a T ü r k T a r i h K u r u m u » t a r a f ı n d a n neşredilen h â t ı r â t m ı n 49 u n c u s a h i f e s i n d e şu c ü m l e y e tesadüf edilir : < {

bana

« Z â t e n T a l ' a t P a ş a d a A b d ü l h a m i d ' i n 31 M a r t bir çok defa söylemişti».

vak'asmda

medhali

olmadığını

i ş t e b u n d a n anlaşıldığına g ö r e « i t t i h a d v e T e r a k k i » k o m i t e s i n i n e n m ü h i m ş a h s i y y e t i bile S u l t a n H a m i d ' i n mâsumiyyetine k a a n i d i r . 2 — «31 M a r t vak'ası» n d a n beş gün s o n r a i s t a n b u l ' a gelmiş o l a n M a r c e l l e T i n a y r e ' i n « N o t e s d ' u n e v o y a g e u s e e n T u r q u i e » i s m i n d e k i e s e r i n i n 47 i n c i s a h i f e ­ s i n d e M e c l i s - i - M e b ' u s a n r e i s i A h m e d Rızâ B e y ' i n b u irticâ hareketinde Sultan H a m i d ' i b i t a r a f gösteren beyânâtmdan b a h s e d i l m e k t e d i r . 3 S u l t a n R e ş a d devrinde V a n , S u r i y e v e s a i r e v a l i l i k l e r i n d e ve Cumhuriyet d e v r i n d e de Ü ç ü n c ü U m u m î M ü f e t t i ş l i k t e b u l u n m u ş o l a n T a h s i n Ü z e r « 3 1 M a r t vak'ası» esnâsmda Selânik merkez kaymakamlığında ve a y n i zamanda Polis s n ü d ü r v e k i l l i ğ i n d e b u l u n m u ş o l d u ğ u g i b i « i t t i h a d v e T e r a k k i » n i n de M e r k e z - i U m u m î âzâsmdandır: «Baykuş» ve «Heykel-i zulm-ü-i'tisâf» g i b i ağır tâbirler Saıîlanacak k a d a r S u l t a n H a m i d ' e düşman o l a n b u e s k i ittihadçı, şimdi âilesi nezdînde b u l u n a n ü ç c i l t l i k g a y r - i - m ü n t e ş i r h â t ı r â t m ı n b i r i n c i c i l d i n i n 38 i n c i v e i k i n c i c i l d i n i n 28 i n c i s a h i f e l e r i n d e p â d i ş a h m v a k ' a ç ı k t ı k t a n s o n r a b i l e « A k ı îâne hareket» edip «Kan dökülmesine m e y d a n vermediğinden» bahsetmekte ve b u harekete hayranlığım şöyle anlatmaktadır: « A b d ü l h a m i d - H â n - ı Sâni b a s î r e t k â r d a v r a n d ı ; i s t e r s â i k a - i h a v f i l e o l s u n v e i s t e r b e y n - e l - a s â k i r k a n d ö k ü l m e k t e n ihtirâz e s e r - i ş e f k a t g ö s t e r m i ş b u l u n s u n , h e r hâl-ü-kârda büyüklük gösterdi». 4 — î b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l ' i n « S o n s a d r - ı - a ' z a m l a r » ı n ı n 1709 u n c u sahife­ s i n d e Osmartlı i m p a r a t o r l u ğ u n u n s o n s a d r - ı - a ' z a m ı o l a n T e v f i k P a ş a ' m n b i r i z a ­ n ı n a t e s a d ü f e d i l i r ; H a r e k e t - o r d u s u i s t a n b u l önlerine geldiği sırada sadârette b u l u n a n T e v f i k Paşa'ya S u l t a n H a m i d şöyle b i r teklifte bulunmuştur : —• M â d e m k i b e n i i s t e m i y o r l a r , saltanatı b i r â d e r i m e f e r â ğ e d e r i m ; d e v l e t i o i d a r e e t s i n . F a k a t b i r k o m i s y o n m u , m e c l i s m i , n e d e r s e n i z d e y i n i z , teşkil o l u n u p b e n i m b u v a k ' a d a medhâlim olup olmadığını m e y d a n a koymalıdır! T e v f i k P a ş a b u t e k l i f i  y â n r e i s i S a i d P a ş a ' y a ş i f â f e n t e b l i ğ e t m i ş s e de, e v h â m i y l e meşhur olan S a i d Paşa ber-mu'tâd vesveseye kapılıp: — Tebrîe ederse s o n r a b i z i m hâl-ü-mevkıimiz ne o l u r ? © y e resmî t a h k i k a t açılmasını reddetmiştir.

1909 —

1327

OSMANLI

371

TARİHÎ

5 — Şeyh-ül-islâm C e m a l ü d d i n E f e n d i ' n i n « H â t ı r a t - ı s i y â s i y y e » s i n i n 16 ncı sa­ hifesinde meşrutiyetin muhâfazası için Selânik'den i s t a n b u l ' a gönderilmiş olan A v c ı taburlarının : «Hilâf-ı me'mûl o l a r a k bebiyle erkân-ı c e m ' i y y e t i n l e r i câlib-i n a z a r »

hâdise-i m e z k û r e y i i k a ' a c ü r ' e t l e r i v e m e r k e z - i s a l t a n a t t a t a k v i y e - i nüfuza

b u hâdise se­ muvaffakıyyet-

olduğundan bahsedilerek «31 M a r t vak'ası» c e m i y e t tarafından tertib edümiş g i b i g ö s t e r i l m e k t e v e « A b d ü l h a m i d - i Sâni v e d e v r - i s a l t a n a t » m m ü ç ü n c ü cildini y a z a n m ü v e r r i h A h m e d R e f i k de b u g a r a z k â r â n e e s e r i n i n h e m e n h e r sahifesinde S u l t a n H a m i d ' e k ü f ü r l e r s a v u r a c a k k a d a r d ü ş m a n l ı k ettiği h a l d e «31 M a r t v a k ' ­ ası » m : «ittihad olanlar»

ve T e r a k k i c e m ' i y y e t i n i

düşürmek

için

mezkûr

cem'iyyete

zıdd

t a r a f ı n d a n t e r t i b edilmiş g ö s t e r m e k t e d i r . 6 — B u v a k ' a y ı saltanatın i l g a s ı n d a n s o n r a t e d k i k e d e n müelliflerle m u h a r r i r l e r de S u l t a n H a m i d ' i n h i ç b i r a l â k a s ı o l m a d ı ğ ı n d a u m u m i y e t l e i t t i f a k e t m e k t e d i r . "7 — A ş a ğ ı k i izâhattan a n l a ş ı l a c a ğ ı g i b i p â d i ş â h ı n i r t i c â e s n â s m d a k i dürüst h a ­ r e k e t i de m â s u m i y y e t i n i n e n m ü h i m d e l i l l e r i n d e n d i r . B i r çok noktaları henüz t a m a m i y l e aydınlanmamış o l a n «31 M a r t v a k ' a s ı » n m şimdiye k a d a r mâlûm o l a b i l e n en mühim sebebleri şöyle sıralanabilir: 1 — M e ş r u t i y e t i n ilânından i r t i c â m z u h u r u n a k a d a r g e ç e n 8 a y , 21 g ü n l ü k k a r ­ makarışık d e v i r g i z l i ve g a y r - i - m e s ' u l b i r k o m i t e n i n t a h a k k ü m ü y l e g e ç m i ş ve b u h a l halkı s u k u t - ı - h a y â l e u ğ r a t m ı ş t ı r ; 2 — E p i r ' d e Y u n a n çetelerinin t e k r a r faaliyete başlaması, i s t a n b u l Rumlarının yaygarah intihap nümâyişleri ve Meclis-i-Meb'ûsan'daki akalliyet gruplarının f a a l i y e t i i t t i h a d v e T e r a k k i ' n i n «İttihâd-ı a n â s ı r » h u l y â s m ı s u y a d ü ş ü r m ü ş t ü r ; 3 — K o m i t e n i n i s t a n b u l ' d a t e r t i b ettiği siyasî c i n a y e t l e r şehirde b i r tedhiş h a ­ v a s ı hâsıl e t m i ş v e b i l h a s s a kaatillerin yakalanmaması hükümetin cemiyetten k o r k a r a k a d a l e t i c r â s m d a n ç e k i n m e s i y l e i z a h edilmiştir : B u siyasî c i n a y e t l e r 2 Kânunuevvel 1 9 0 8 = 8 Zülka'de Çarşanba gecesi Sultan H a m i d ' i n adamlarından İsmail Mâhir paşa'mn ustalıkla evinden H a r b i y e nezâretine çağırılarak yol­ d a meçhul b i r k a a t i l tarafından öldürülmesiyle başlamış ve n i h a y e t b u senenin 6/7 N i s a n = 1 5 / 1 6 Rebî'ül-evvel Salı/Çarşanba gecesi «Serbesti» gazetesinin ce­ miyete mütemâdiyen hücum eden baş-muharriri H a s a n F e h m i B e y ' i n köprü üs­ tünde v u r u l m a s ı , e r t e s i g ü n t a l e b e i l e halkın : — Adalet isteriz! d i y e b a ğ ı r ı ş a r a k b ü y ü k b i r n ü m â y i ş y a p m a l a r ı n a sebeb o l m u ş t u r . H a ş y e t içinde k a l a n muhâlifler, h e p k a r a n l ı k t a işlenen b u B a l k a n usulü cinâyetlerin temâdi e d i p g i d e c e ğ i n e k a a n i ' d i r : A ş a ğ ı d a 1 9 1 0 = 1 3 2 8 v u k u â t ı m n «9/10 H a z i r a n » f ı k r a s ı ­ n a bakınız; 4 — A l a y l ı z a b i t l e r i n o r d u d a n ç ı k a r ı l m a s ı n a k a r a r v e r i l m i ş o l m a s ı d a h a 1908 = 1326 T e ş r i n i e v v e l = R a m a z a n a y ı n d a bunların g a l e y â n m a sebeb o l m u ş , başlarında b u l u n a n b i r i n c i s u v â r i f ı r k a s ı k u m a n d a n ı f e r i k R e f i k P a ş a altı a y h a p s e mah­ k û m edilmiş, o n d a n s o n r a alaylıların ç o ğ u t a s f i y e e d i l e r e k bütün bunların «31 Mart» v a k ' a s m d a mühim b i r r o l oynamalarına y o l açmıştır; 5 — B â b - ı - Â l î v e s a i r d e v l e t dâirelerinde y a p ı l m ı ş o l a n t e n s i k a t ü z e r i n e b i r ç o k m e ' m u r l a r m açıkta kalması da muhâlefet cephesine mühim b i r kütlenin inzımâmı demektir; 6 — Softaların a s k e r l i ğ i h a k k ı n d a M e c l i s - i - M e b ' û s â n a v e r i l e n k a n u n lâyihası b ü ­ tün m e d r e s e t a l e b e l e r i n i n m u h a l i f c e p h e y e g e ç m e l e r i y l e n e t i c e l e n m i ş t i r ; 7 — Halkın ruhî t e m â y ü l l e r i y l e m â n e v i y y â t m a k a r ş ı «İttihad v e T e r a k k i » ko­ m i t e s i n i n l ü z u m s u z b i r lâübâlilikle h a r e k e t e t m e s i G a r p m e n b â l a r m d a b i l e t e n k i d e d i l i r ; meselâ « İ k d a m » g a z e t e s i n i n o z a m a n k i neşriyyâtma göre v a k ' a d a n üç g ü n e v v e l ittihadçı zâbitler a s k e r l e r i n e şöyle b i r takım t e l k i n l e r d e bulunmuşlardır: — H o c a l a r l a k a t ' i y y e n görüşmiyeceksiniz! A s k e r l i k t e diyânet meselesi aranmaz!

kerinin n% yük z â y \ % muntaj* ' ^ ^ * İlk b g talca,% Kor*

tığ r'

1909

KRONOLOJİ

340

'iz!

Padişah banların

ve

efrâd-ı

hükümete

ahâli bile

=

1327

«îttihad

ve

Terakki»

mürâcaat

ve

şikâyette

'eriyle kodamanlarının halk arasında şâyi' '*gi h a k k ı n d a k i k a n u n p r o j e s i n i n d i m t e d r i s â t a „ a d a n ç ı k a r ı l a n a l a y l ı zâbitlerin m e k t e p l i l e r i « K â andası, m e k t e p l i zâbitlerin de y u k a r d a gördüğümüz ; ..j#'^yet m e ş r u t i y e t t e n s o n r a k i B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r i s t a n .dhrflnı m ü n â s e b e t i y l e h a l k a r a s m d a bütün bu vilâyetlerin « G â v u r a satılmış» olduğuna âit b i r t a k ı m şâyialar çıkması u h â f a z a k â r l ı ğ m dinî b i r t a a s s u p c e r e y â m n a istihâlesiyle n e t i c e î e n ^ s h u r «îttihad-ı M u h a m m e d i » c e m i y e t i işte b u hâlet-i-ruhiyyeden d o ğ -

"«31 M a r t v a k ' a s ı » n m z u h u r u n d a e n b ü y ü k r o l ü o y n ı y a n « î t t i h a d - ı M u h a m c e m ' i y y e t i , , n i n « V o l k a n » i s m i n d e b i r g a z e t e s i de v a r d ı r : Kıbrıslı H â f ı z D e r v i ş V a h d e t î ' n i n t e ' s i s ettiği b u F r a n s ı z c a i s i m l i g a z e t e m ü t e m a d i y e n halkın t a a s s u b u n u t a h r i k e d e n şiddetli n e ş r i y â t i y l e meşhurdur; hattâ . Meclis-i-Meb'ûsânm t a ' t i l i n i bile istiyecek k a d a r i l e r i gitmiştir! Zâten Derviş V a h d e t i «tttihâd-ı M u h a m m e d i e e m ' i y y e t i » n i n de m ü e s s i s l e r i n d e n d i r . Vaktiyle Paris'de bir müddet Jön-Türklük e t t i k t e n s o n r a istanbul'a g e l i p Şurây-ı-Devlet âzası olan m ü v e r r i h M u r a d B e y de o s ı r a d a « M i z a n » g a z e t e s i n i t e k r a r neşre başlıyarak «îttihad ve T e r a k k i » y e karşı ç o k şiddetli h ü c u m l a r d a bulunmuştur: Bilhassa işte b u i k i g a z e t e n i n n e ş r i y y â t ı «31 M a r t , , ı hazırlıyan en mühim âmillerden sayılır. i ş t e b ü t ü n b u s e b e b l e r d e n d o ğ a n , f a k a t t a r z - ı - t e r t i b i k a r a n l ı k t a k a l a n «31 M a r t vak'ası» b u n d a n b i r müddet e v v e l Selânik'den i s t a n b u l ' a «Meşrutiyet muhâfızı» o l a r a k g ö n d e r i l m i ş o l a n v e T a ş - k ı ş l a ' y a yerleştirilen m e ş h u r  v c ı taburları e f r a d ı ­ nın zâbitlerini k ı ş l a y a h a p s e t t i k t e n s o n r a g e c e y a r ı s ı n a d o ğ r u S u l t a n a h m e t m e y ­ danında toplanmalarıyla başlamış, diğer kışlalara d a a d a m l a r gönderilerek on­ l a r ı n d a i ş t i r â k i t e ' m i n edilmiş v e n i h a y e t «31 M a r t = 1 3 N i s a n S a l ı » s a b a h ı n d a n i t i b a r e n h a v a y a k u r ş u n l a r s ı k ı l a r a k i s y a n h a r e k e t i ilân o l u n m u ş t u r . B u h a r e k e t i n başında A r n a v u t Hamdi-Çavuş, Bölük-emini M e h m e t ve kamacı-ustası A r i f i s i m l e r i n d e ü ç a s k e r b u l u n d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : A r a l a r ı n d a b i r ç o k s o f t a ­ l a r l a h a l k adamları d a vardır. S u l t a n H a m i d ' i n v a k ' a y l a zerre k a d a r alâkadâr o l ­ m a d ı ğ ı işte b u v a z i y e t l e de sâbittir : E ğ e r b u iş pâdişâhın işi olsaydı, askeri başsız bırakır m ı y d ı ? Başlarına k u m a n d a n l a r ve hattâ Erkân-ı-harb zâbitleri k o y a r a k m u n t a z a m b i r h a r e k e t l e b i r a n d a Meclis-i-Meb'ûsânı ortadan kaldırıp m e ş r u t i y y e t i işte o n l a r v â s ı t a s ı y l a i l g a e t t i r i v e r m e s i g ü ç b i r iş m i y d i ? «31 M a r t , , y â n i , 1 3 N i s a n ' = 22 R e b î ' ü l - e v v e l Salı» s a b a h ı n d a n 24 N i s a n = 3 R e b î ' ü l - â h i r Cumartesi sabahı Selânik'den gelen «Hareket-ordusu» istanbul'a gelinceye k a d a r 11 g ü n süren b u m e ş h u r i r t i c â v a k ' a s m d a e n m ü h i m h a r e k e t , b i r i n c i g ü n ü i l k k u r ş u n l a r h a v a y a sıkıldıktan s o n r a A y a s o f y a m e y d a n ı n d a k i M e c l i s b i n â s ı n a y ü r ü y e n âsilerin :

1909 =

1327

OSMANLI

TARİHİ

373

H a m i d ' i n pencereye gelmesini istemişler ve Kabulî-kapdam o n u n önünde öldür­ müşlerdir. S o k a k l a r d a v e k ö p r ü üstünde b â z ı g e n ç zâbitlerin de « M e k t e p l i , , o l ­ dukları için ö l d ü r ü l d ü k l e r i n d e n b a h s e d i l i r s e de sayısı b e l l i değildir. B u b â d i r e d e T a n i n v e Ş û r â y - ı - Ü m m e t g i b i b â z ı g a z e t e l e r i n idârehâneleri de t a h r i b edilmiştir. Sadr-ı-a'zam Hüseyn H i l m i Paşa v a k ' a n m çıktığı gün s a r a y a g i d i p isti'fâ e t t i k t e n s o n r a b i r d o s t u n u n e v i n d e s a k l a n m ı ş v e e r t e s i g ü n de b î t a r a f l ı ğ m d a n d o l a y ı h e r k e s i n i'timâdını k a z a n m ı ş o l a n H â r i c i y y e n â z ı n T e v f i k P a ş a y e n i k a b i n e y i teş­ kile m e ' m u r olmuştur: Hüseyn H i l m i p a ş a ' n m b u i l k sadâreti b u senenin 14 Ş u b a t = 2 3 M u h a r r e m P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 a y , 27 g ü n s ü r m ü ş t ü r . Ondan başka a s k e r i n istemediği Meclis-i-Meb'ûsân reisi A h m e d Rızâ Bey'le bir çok ittihadçı m e b ' u s l a r d a saklanmışlardır. S u l t a n H a m i d ' i n « V a k ' a » e s n â s m d a k i v a z i y e t i ç o k d ü r ü s t t ü r : Z u h u r u n d a hiç b i r da h l i v e t e ' s i r i o l m ı y a n irticâ h a r e k e t i n i n k e n d i l e h i n d e k i s e y r i n d e n istifâdeyi b i l e aklından g e ç i r m e m i ş o l d u ğ u n u isbât e d e c e k r e s m î b i r v e s i k a v a r d ı r . Â s i l e r meşrutiyetin a l e y h i n d e bulundukları ve hattâ meşhur Derviş V a h d e t i «Volkan» gazetesinde M e c l i s i n kapatılmasnı istediği halde, S u l t a n H a m i d yeni Sadr-ı-a'­ z a m T e v f i k P a ş a ' y a hitâb e d e n S a d â r e t H a t t ı - ı - H ü m â y û n u n d a : « K a n u n - ı - e s a s î ' n i n m u h â f a z a s ı i l e âsâyişin i d â m e s i » l ü z u m u n d a n b a h s e t m i ş , ihtilâlin i l k g ü n ü M â b e y n baş-kâ'cibi C e v a d B e y ' i âsilere göndererek i s t e d i k l e r i Şerîat'e dâimâ olduğu g i b i riâyet edileceğini ve i s y a n d a n vazgeçtikleri t a k d i r d e h a k l a r ı n d a A f v - i - u m u m î ilân e d e c e ğ i n i bildirmiş, bu hâl işin b i r a z y a t ı ş m a s ı n a sebeb o l m u ş s a d a t a h r i k ç i l e r i n t e ' s i r i y l e âsiler e r t e s i gün t e k r a r azgınlığa başlamış ve nihayet asker üzerindeki nüfuzundan dolayı yeni kabinede H a r b i y e nezâretine tâyin edilen T e s a l y a kahramanı müşir G a z i E d h e m P a ş a d a p â d i ş â h n â m ı n a âsi a s k e r l e r e g i d i p b i r k e r e d a h a t e s k i n e ç a l ı ş m ı ş t ı r . K e n d i s a r a y ı m m u h â f a z a e d e n i k i n c i f ı r k a e f r â d ı b i l e âsilere t a r a f d â r olduğu için, S u l t a n H a m i d ' i n n a s i h a t t e n f a z l a b i r ş e y y a p m a s ı v e m e s e l â a s k e r î b i r t e n ­ k i l h a r e k e t i n e k a l k ı ş m a s ı m a d d e t e n i m k â n s ı z d ı r . — A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «23/24 N i ­ san,, fıkrasına d a bakınız).

14 Nisan = 23 Rebî'MI-evvel, Çarşanba: «Adana vak'ası».

— Şerîat i s t e r i z !

( i s t a n b u l ' d a k i «31 M a r t v a k ' a s ı » m n e r t e s i g ü n ü ç ı k a n « A d a n a v a k ' a s ı » ç o k k a n l ı b i r E r m e n i ihtilâlidir; b u m e ş h u r « V a k ' a » d o k u z g ü n l ü k b i r fâsıla i l e i k i ihtilâl hareketine ayrılır Birincisi bu gün 16 N i s a n = 25 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a gü­ nüne k a d a r A d a n a v i l â y e t m e r k e z i y l e T a r s u s , E r z i n , M i s i s , D ö r t y o l v e s a i r e g i b i o z a m a n k i m ü l h a k a a t m d a n b â z ı y e r l e r d e ü ç g ü n s ü r m ü ş v e 25 N i s a n i = 4 R e b î ' ü l âhir P a z a r g ü n ü n e t e s a d â f e d e n i k i n c i ihtilâl de y a l n ı z A d a n a şehrine m ü n h a s ı r kalmıştır. E r m e n i komitacılarının böyle çılgınca b i r i s y a n çıkarmaktan maksat­ ları, A v r u p a , d e v l e t l e r i n i n a s k e r î müdâhalelerine sebeb olarak Kilikya'da bir E r m e n i hükümeti k u r m a k t ı r ; zâten b u t a r i h e k a d a r bütün «Ermeni patırdıları„ hep a y n i h u l y â i l e y a p ı l m ı ş t ı r : Y u k a r d a 1 8 9 5 = 1 3 1 3 v u k u â t m ı n «30 E y l ü l » , 1 8 9 6 i = 1314 v u k u â t m ı n «26 A ğ u s t o s » v e 1 9 0 5 = 1 3 2 3 v u k u â t m ı n d a « 2 1 T e m m u z » f ı k r a l a ­ rına b a k ı n ı z .

n a a r a l a r ı y l a b a ş l a m ı ş , b â z ı sarıklı m e b ' u s l a r a ş a ğ ı y a i n i p n a s i h a t e t m e k i s t e m i ş l e r s e de h i ç b i r t e ' s i r i o l m a m ı ş , âsiler y a l n ı z Ş e r î a t d e ğ i l , d a h a b a ş k a ş e y l e r de istemiş, Sadr-ı-a'zam Hüseyn H i l m i P a ş a ile Meclis-i-Meb'ûsan r e i s i A h m e d R ' z â B e y ' i n i s t i ' f â l a r ı y l a İttihadçıların n e f y i v e alaylı zâbitlerin v a z i f e l e r i n e iâdesi de istenilmiş, m ü t e m â d i y e n atılan k u r ş u n l a r b â z ı k a z â l a r a sebeb o l m u ş v e nihayet o sırada M e c l i s ' e g e l e n A d l i y e n â z ı n N â z ı m P a ş a yanlışlıkla A h m e d R ı z â B e y zannedilerek k a l b i n d e n v u r u l u p öldürülmüş ve Lâzıkıyye meb'usu E m i r Şefik A r s l a n d a g e n e ö y l e b i r y a n l ı ş l ı ğ a k u r b a n g i t m i ş t i r . B u 11 g ü n l ü k i r t i c â d e v r i ­ n i n en mühim v a k ' a l a r m d a n b i r i de Y ı l d ı z s a r a y ı n ı topa tutmak istediğinden b a h s e d i l e n « A s â r - ı - T e v f i k » suvârisi A l i K a b u l i B e y ' i n k e n d i gemisindeki bah­ r i y e l i l e r tarafından Yıldız'a götürülüp öldürülmesinde gösterilir: A s i l e r S u l t a n

B u s e f e r k i A d a n a ihtilâlinin b ü t ü n m e s ' û l i y y e t v e vebâli « î t t i h a d v e T e r a k k i » komitesinin boynundadır : M e m l e k e t e t a m a m i y l e hâkim olup hiç b i r z a m a n iş b a ş ı n d a n a y r ı l m a m a k için m e ş r u t i y e t i n ilânından i t i b a r e n g e r e k B a l k a n l a r d a , g e ­ rek A n a d o l u ' d a Türk hâkimiyyeti aleyhine kurulmuş ne k a d a r Bulgar, Sırp, Y u n a n v e E r m e n i ihtilâl k o m i t e l e r i v a r s a h e p s i y l e b i r l e ş i p b ü y ü k b i r b l o k t e ' s i s e t m i y e . çalışan « î t t i h a d v e T e r a k k i » n i n b u u ğ u r d a m u h t e l i f u n s u r l a r l a g i r i ş t i ğ i g i z l i müzâkereler hakkında C e m a l P a ş a ' n m hâtırâtında b i r çok izâhâta tesadüf e d i l i r . İşte b u i z â h â t a g ö r e 1908 A ğ u s t o s = 1 3 2 6 R e c e b a y ı n d a « Î t t i h a d v e T e r a k k i » nâmına T a l ' a t , C e m a l v e B a h â ü d d i n Ş â k i r B e y l e r i n v e « T a ş n a k z u t y u n » i s m i n d e k i E r m e n i ihtilâl k o m i t e s i n â m ı n a d a M â l û m y a n v e Ş a h r i k y a n i s m i n d e k i murah­ h a s l a r ı n giriştikleri m ü z â k e r e l e r

:

:

KRONOLOJİ

372 Allahtan

başka

cemiyetinin Bu

gibi

kimse

tanılmaz!

Pâdişâh

ve

efrâd-ı

1909 ahâli

=

1327

«Ittihad

ve

Terakki»

mürâcaat

ve

şikâyette

elindedir!

telkinlerden

müteessir

olanların

hükümete

bile

bulunduklarından b a h s e d i l i r ; 8 — «îttihad ve T e r a k k i » müessisleriyle kodamanlarının halk arasında şâyi' o l a n M a s o n l u ğ u , s o f t a l a r ı n a s k e r l i ğ i h a k k ı n d a k i k a n u n p r o j e s i n i n dinî t e d r i s â t a k a r ş ı b i r d a r b e s a y ı l m a s ı , o r d u d a n ç ı k a r ı l a n alaylı z â b i t l e r i n m e k t e p l i l e r i « K â ­ f i r » g ö s t e r e n m e n f i p r o p a g a n d a s ı , m e k t e p l i z â b i t l e r i n de y u k a r d a gördüğümüz lüzumsuz telkinleri, nihayet meşrutiyetten s o n r a k i B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r i s t a n felâketleriyle G i r i t buhrânı münâsebetiyle h a l k arasında bütün bu vilâyetlerin c e m i y e t t a r a f ı n d a n « G â v u r a s a t ı l m ı ş » o l d u ğ u n a âit b i r t a k ı m şâyialar çıkması m u h â l e f e t l e m u h a f a z a k â r l ı ğ ı n dinî b i r t a a s s u p c e r e y â m n a istihâlesiyle n e t i c e l e n ­ miş v e meşhur «Ittihad-ı M u h a m m e d i » c e m i y e t i işte b u hâlet-i-ruhiyyeden d o ğ ­ muştur; 9 «31 M a r t v a k ' a s ı » n m z u h u r u n d a e n b ü y ü k r o l ü o y n ı y a n « î t t i h a d - ı M u h a m ­ medi c e m ' i y y e t i » n i n « V o l k a n » i s m i n d e b i r g a z e t e s i de v a r d ı r : Kıbrıslı H â f ı z Derviş Vahdetî'nin t e ' s i s ettiği b u F r a n s ı z c a i s i m l i g a z e t e m ü t e m â d i y e n halkın t a a s s u b u n u t a h r i k e d e n şiddetli n e ş r i y â t i y l e meşhurdur; hattâ . Meclis-i-Meb'ûsânm ta'tilini bile istiyecek k a d a r i l e r i gitmiştir! Zâten Derviş V a h d e t i «ittih â d - ı M u h a m m e d i c e m ' i y y e t i » n i n de m ü e s s i s l e r i n d e n d i r . Vaktiyle Paris'de bir müddet Jön-TUrklük e t t i k t e n s o n r a istanbul'a g e l i p Ş u r â y - ı - D e v l e t âzâsı olan m ü v e r r i h M u r a d B e y de o s ı r a d a « M i z a n » g a z e t e s i n i t e k r a r neşre başlıyarak «îttihad ve T e r a k k i » y e karşı ç o k şiddetli h ü c u m l a r d a bulunmuştur.Bilhassa işte b u i k i g a z e t e n i n n e ş r i y y â t ı «31 M a r t » ı hazırlıyan en mühim âmillerden sayılır. î ş t e b ü t ü n b u s e b e b l e r d e n d o ğ a n , f a k a t t a r z - ı - t e r t i b i k a r a n l ı k t a k a l a n «31 M a r t vak'ası» b u n d a n b i r müddet e v v e l Selânik'den i s t a n b u l ' a «Meşrutiyet muhâfızı» o l a r a k g ö n d e r i l m i ş o l a n v e T a ş - k ı ş l a ' y a yerleştirilen m e ş h u r A v c ı taburları e f r a d ı ­ nın zâbitlerini k ı ş l a y a h a p s e t t i k t e n s o n r a g e c e y a r ı s ı n a d o ğ r u S u l t a n a h m e t m e y ­ danında t o p l a n m a l a r ı y l a b a ş l a m ı ş , d i ğ e r k ı ş l a l a r a d a a d a m l a r gönderilerek on­ ların d a i ş t i r â k i t e ' m i n edilmiş v e n i h a y e t «31 M a r t = 1 3 N i s a n S a l ı » s a b a h ı n d a n i t i b a r e n h a v a y a k u r ş u n l a r s ı k ı l a r a k i s y a n h a r e k e t i ilân o l u n m u ş t u r . B u h a r e k e t i n başında A r n a v u t Hamdi-Çavuş, Bölük-emini M e h m e t ve k a m a c ı - u s tası A r i f i s i m l e r i n d e ü ç a s k e r b u l u n d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : A r a l a r ı n d a b i r ç o k s o f t a ­ l a r l a h a l k adamları d a vardır. S u l t a n H a m i d ' i n v a k ' a y l a zerre k a d a r alâkadâr o l ­ m a d ı ğ ı işte b u v a z i y e t l e de sâbittir : E ğ e r b u iş pâdişâhın işi olsaydı, askeri başsız bırakır m ı y d ı ? Başlarına k u m a n d a n l a r ve hattâ Erkân-ı-harb zâbitleri k o y a r a k m u n t a z a m b i r hareketle b i r anda Meclis-i-Meb'ûsâm ortadan kaldırıp m e ş r u t i y y e t i işte o n l a r v â s ı t a s ı y l a i l g a e t t i r i v e r m e s i g ü ç b i r iş m i y d i ? « 3 1 M a r t » y â n i «13 N i s a n 1= 22 R e b î ' ü l - e v v e l Salı» s a b a h ı n d a n 24 N i s a n = 3 R e b î ' ü l - â h i r Cumartesi sabahı Selânik'den gelen «Hareket-ordusu» istanbul'a gelinceye k a d a r 11 g ü n süren b u m e ş h u r i r t i c â v a k ' a s m d a en m ü h i m h a r e k e t , b i r i n c i g ü n ü i l k k u r ş u n l a r h a v a y a sıkıldıktan s o n r a A y a s o f y a m e y d a n ı n d a k i M e c l i s b i n â s m a y ü r ü y e n âsilerin :

1909 , =

1327

OSMANLI

TARİHİ

373

H a m i d ' i n pencereye gelmesini istemişler v e K a b u l î - k a p d a n ı o n u n ö n ü n d e öldür­ müşlerdir. S o k a k l a r d a v e k ö p r ü üstünde bâzı g e n ç zâbitlerin de « M e k t e p l i » ol­ dukları için ö l d ü r ü l d ü k l e r i n d e n b a h s e d i l i r s e de sayısı b e l l i değildir. B u b â d i r e d e T a n i n v e Ş û r â y - ı - Ü m m e t g i b i b â z ı g a z e t e l e r i n idârehâneleri de t a h r i b edilmiştir. S a d r - ı - a ' z a m H ü s e y n H i l m i P a ş a v a k ' a n m ç ı k t ı ğ ı g ü n s a r a y a g i d i p isti'fâ e t t i k t e n s o n r a b i r d o s t u n u n e v i n d e s a k l a n m ı ş v e e r t e s i g ü n de b î t a r a f l ı ğ m d a n d o l a y ı h e l ­ k e s i n i'timâdını k a z a n m ı ş o l a n H â r i c i y y e n â z ı n T e v f i k P a ş a y e n i k a b i n e y i teş­ kile me'mur olmuştur: H ü s e y n H i l m i p a ş a ' n m b u i l k sadâreti b u senenin 14 Ş u b a t = 2 3 M u h a r r e m P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 a y , 27 g ü n s ü r m ü ş t ü r . Ondan başka a s k e r i n istemediği Meclis-i-Meb'ûsân reisi A h m e d Rızâ Bey'le bir çok îttihadçı m e b ' u s l a r d a saklanmışlardır. S u l t a n H a m i d ' i n « V a k ' a » e s n â s m d a k i v a z i y e t i ç o k d ü r ü s t t ü r : Z u h u r u n d a hiç b i r d a h l i v e t e ' s i r i o l m ı y a n irticâ h a r e k e t i n i n k e n d i l e h i n d e k i s e y r i n d e n istifâdeyi bile aklından g e ç i r m e m i ş o l d u ğ u n u isbât e d e c e k r e s m î b i r v e s i k a v a r d ı r . Â s i l e r meşrutiyetin a l e y h i n d e bulundukları ve hattâ meşhur Derviş Vahdetî «Volkan» gazetesinde M e c l i s i n kapatılmasnı istediği halde, S u l t a n H a m i d yeni Sadr-ı-a'­ z a m T e v f i k P a ş a ' y a hitâb e d e n S a d â r e t H a t t ı - ı - H ü m â y û n u n d a : «Kanun-ı-esasî'nin muhafazası ile âsâyişin idâmesi» l ü z u m u n d a n b a h s e t m i ş , ihtilâlin i l k g ü n ü M â b e y n b a ş - k â t i b i C e v a d B e y ' i âsilere göndererek i s t e d i k l e r i Şerîat'e dâimâ olduğu g i b i riâyet edileceğini ve i s y a n d a n vazgeçtikleri- t a k d i r d e h a k l a r ı n d a A f v - i - u m u m î ilân e d e c e ğ i n i b i l d i r m i ş , bu hâl işin b i r a z y a t ı ş m a s ı n a sebeb o l m u ş s a d a t a h r i k ç i l e r i n t e ' s i r i y l e âsiler e r t e s i gün t e k r a r azgınlığa başlamış ve nihayet asker üzerindeki nüfuzundan dolayı yeni kabinede H a r b i y e nezâretine tâyin edilen T e s a l y a kahramanı müşir G a z i E d h e m Paşa d a p â d i ş â h n â m m a âsi a s k e r l e r e g i d i p b i r k e r e d a h a t e s k i n e ç a l ı ş m ı ş t ı r . K e n d i s a r a y ı m m u h â f a z a e d e n i k i n c i f ı r k a e f r a d ı b i l e âsilere t a r a f d â r olduğu için, S u l t a n H a m i d ' i n n a s i h a t t e n f a z l a b i r ş e y y a p m a s ı v e m e s e l â a s k e r î b i r t e n ­ k i l h a r e k e t i n e k a l k ı ş m a s ı m a d d e t e n i m k â n s ı z d ı r . — A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «23/24 N i ­ san» fıkrasına d a bakınız).

14 Nisan = 23 Rebî'ül-evvel, Çarşanba: «Adana vak'ası».

— Şeriat i s t e r i z !

( i s t a n b u l ' d a k i «31 M a r t vak'ası»nm ertesi günü çıkan « A d a n a vak'ası» çok kanlı b i r E r m e n i ihtilâlidir; b u m e ş h u r « V a k ' a » d o k u z g ü n l ü k b i r f â s ı l a i l e i k i ihtilâl hareketine ayrılır Birincisi b u gün 16 N i s a n = 25 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a gü­ nüne k a d a r A d a n a v i l â y e t m e r k e z i y l e T a r s u s , E r z i n , M i s i s , D ö r t y o l v e s a i r e g i b i o z a m a n k i m ü l h a k a a t m d a n b â z ı y e r l e r d e ü ç g ü n s ü r m ü ş v e 25 N i s a n i = 4 R e b î ' ü l âhir P a z a r g ü n ü n e t e s a d â f e d e n i k i n c i ihtilâl de y a l n ı z A d a n a şehrine m ü n h a s ı r kalmıştır. E r m e n i komitacılarının böyle çılgınca b i r i s y a n çıkarmaktan maksat­ ları, A v r u p a d e v l e t l e r i n i n a s k e r î müdâhalelerine sebeb olarak Kilikya'da bir E r m e n i h ü k ü m e t i k u r m a k t ı r ; z â t e n b u t a r i h e k a d a r bütün « E r m e n i patırdıları» hep a y n i h u l y â i l e y a p ı l m ı ş t ı r : Y u k a r d a 1 8 9 5 = 1 3 1 3 v u k u â t ı m n «30 E y l ü l » , 1 8 9 6 = 1314 v u k u â t ı m n «26 A ğ u s t o s » v e 1 9 0 5 = 1 3 2 3 v u k u â t ı m n d a « 2 1 T e m m u z » f ı k r a l a ­ rına b a k ı n ı z .

n a a r a l a r ı y l a b a ş l a m ı ş , b â z ı sarıklı m e b ' u s l a r a ş a ğ ı y a i n i p n a s i h a t e t m e k istem.işl e r s e de h i ç b i r t e ' s i r i o l m a m ı ş , âsiler y a l n ı z Ş e r î a t değil, d a h a b a ş k a ş e y l e r de istemiş, Sadr-ı-a'zam Hüseyn H i l m i P a ş a ile Mec!is-i-Meb'ûsan r e i s i A h m e d R ' z â B e y ' i n i s t i ' f â l a r ı y l a î t t i h a d ç ı l a r m n e f y i v e alaylı zâbitlerin v a z i f e l e r i n e iâdesi de istenilmiş, m ü t e m â d i y e n atılan k u r ş u n l a r b â z ı k a z â l a r a sebeb o l m u ş v e nihayet o sırada M e c l i s ' e gelen A d l i y e n â z ı n N â z ı m Paşa yanlışlıkla A h m e d R ı z â B a y zannedilerek k a l b i n d e n v u r u l u p öldürülmüş ve Lâzıkıyye meb'usu E m i r Şefik A r s l a n d a g e n e ö y l e b i r y a n l ı ş l ı ğ a k u r b a n g i t m i ş t i r . B u 11 g ü n l ü k i r t i c â d e v r i ­ n i n en mühim v a k ' a l a r m d a n b i r i de Y ı l d ı z s a r a y ı n ı topa tutmak istediğinden b a h s e d i l e n « Â s â r - ı - T e v f i k » suvârisi A l i K a b u l i B e y ' i n k e n d i gemisindeki bah­ r i y e l i l e r tarafından Yıldız'a götürülüp öldürülmesinde gösterilir: A s i l e r S u l t a n

B u s e f e r k i A d a n a ihtilâlinin bütün m e s ' û l i y y e t v e vebâli « î t t i h a d v e T e r a k k i » komitesinin boynundadır : M e m l e k e t e t a m a m i y l e hâkim olup hiç b i r z a m a n iş b a ş ı n d a n a y r ı l m a m a k için m e ş r u t i y e t i n ilânından i t i b a r e n g e r e k B a l k a n l a r d a , g e ­ rek A n a d o l u ' d a Türk hâkimiyyeti aleyhine kurulmuş ne k a d a r Bulgar, Sırp, Y u n a n v e E r m e n i ihtilâl k o m i t e l e r i v a r s a h e p s i y l e b i r l e ş i p b ü y ü k b i r b l o k t e ' s i s e t m i y e çalışan «Îttihad v e T e r a k k i » n i n b u u ğ u r d a m u h t e l i f u n s u r l a r l a g i r i ş t i ğ i g i z l i müzâkereler hakkında C e m a l P a ş a ' n m hâtırâtında b i r çok izâhâta tesadüf e d i l i r . î ş t e b u i z â h â t a g ö r e 1908 A ğ u s t o s = 1 3 2 6 R e c e b a y ı n d a «Îttihad v e T e r a k k i » n â m m a T a l ' a t , C e m a l ve Bahâüddin Şâkir B e y l e r i n ve «Taşnakzutyun» i s m i n d e k i E r m e n i ihtilâl k o m i t e s i n â m m a d a M â l û m y a n v e Ş a h r i k y a n i s m i n d e k i murah­ h a s l a r ı n giriştikleri m ü z â k e r e l e r .

:

:

374

KRONOLOJİ

1909

=

1327

« T a ş n a k z u t y u n c e m ' i y y e t i n i n k e n d i ihtilâl teşkilâtını m e m l e k e t t e i d â m e e t m e s i v e şu k a d a r k i ş i m d i y e k a d a r h a f i o l a n b u teşkilâtın b u n d a n s o n r a â ş i k â r b i r c e m ' i y y e t - i s i y â s i y y e hâlini i k t i s â b e t m e s i v e a ' z â s ı n m a l e n e n i f â y - ı v a z i f e ey­ lemesi » k a r a r i y l e neticelenmiştir! B u n a m u k a b i l «Taşnakzutyun» meşrutiyetin muhafaza­ sında «Ittihad ve T e r a k k i » y e yardım e d e c e k t i r ! C e m a l P a ş a b u siyasî faciayı k e m â l - i - s a f v e t l e i f ş â e t t i k t e n s o n r a , H â t ı r â t m m 247 n c i s a h i f e s i n d e : «Bi-t-tabi' b u t e k l i f i k a b u l e t m e k t e n başka çâremiz yoktu» d e m e k t e d i r ! İşte b u a k l a , i z ' â n a v e millî v i c d a n a s ı ğ m ı y a c a k i t t i f a k üzerine m e ş ­ r u t i y e t t e n e v v e l h ü k ü m e t i n şiddetle t â k i b e t t i ğ i g i z l i teşekküller artık alenen faaliyete başlamış, hattâ Taşnakzutyun'dan başka Hmçak, Veragamyal-Hmçak, R a m g a v a r v e s â i r ihtilâl c e m i y e t l e r i de A n a d o l u ' y u p a r ç a l a m a f a a l i y e t l e r i n i a ç ı k ­ t a n açığa y a p m a k imkânını t e ' m i n etmişlerdir! B u n o k t a da E m n i y y e t - i - U m u miyye'nin E r m e n i ihtilâl h a r e k e t l e r i h a k k ı n d a n e ş r e t t i ğ i v e s i k a l a r mecmuasiyle sâbittir. S u l t a n H a m i d z a m a n ı n d a m e m l e k e t e g i r e m i y e n komitacı R u s - E r m e n i l e r i n e de a r t ı k sürülerle t e s a d ü f edildiğinden b a h s e d i l i r ; T a l ' a t P a ş a hâtırâtmm 16 ncı s a h i f e s i n d e b u v a z i y e t t e n b a h s e d e r k e n : «Komitelere karşı d â i m â a ' z a m î müsâmahayı maksatlarını biliyormuş g i b i h a r e k e t ettim»

gösterdim

ve

onların

hakikî

d e m e k s u r e t i y l e zavallı O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n nasıl b i r k a f a i l e i d a r e e d i l ­ diğini f a r k ı n d a b i l e o l m a d a n i'tirâf e t m e k t e d i r ! i t t i h a d ve T e r a k k i ' n i n anladığı ,(lttihâd-ı a n â s ı r » işte b ö y l e b i r « l t t i h â d - ı a n â s ı r » d ı r . «Adana vak'ası»nı o r a d a k i ihtilâlci E r m e n i p i s k o p o s u M o u c h e g h = M u ş e g i s m i n ­ d e k i kanlı p a p a z t e r t i b e t m i ş t i r : C e m a l p a ş a ' n m h â t ı r â t m d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a göre S u l t a n H a m i d z a m a n ı n d a silâh idhâli m e m n û o l d u ğ u h a l d e m e ş r u t i y e t t e b u m e m n û i y y e t k a l d ı r ı l m ı ş o l d u ğ u için M u ş e g b i r m ü d d e t t i r A v r u p a ' d a n g e t i r t t i ğ i tüfek­ l e r , t a b a n c a l a r v e b o m b a l a r l a E r m e n i g e n ç l e r i n i m ü s e l l a h b i r o r d u hâline g e t i r ­ miş, b i z i m meşrutiyet hükümeti «Ittihâd-ı anâsır» hulyâsiyle hiç bir tedbire l ü z u m g ö r m e d i ğ i için b â z ı T ü r k âileleri v a k ' a d a n e v v e l dehşete d ü ş ü p m u h â c e r e t e mecbur o l m u ş , n i h a y e t v a k ' a p a t l a k v e r i p E r m e n i ihtilâlcileri T ü r k m a h a l l e l e r i n e s a l d ı r a r a k kadın, ç o c u k , i h t i y a r v e h a s t a b i l e t e f r i k e t m e k s i z i n h e r t a r a f ı k a n v e a t e ş içinde b ı r a k ı n c a M ü s l ü m a n l a r d a h ü k ü m e t k u v v e t l e r i n i n m ü d â h a l e s i n e rağ­ m e n canlarını, ırzlarını v e o c a k l a r ı m m ü d â f a a h m c ı y l a mukabeleye mecbur ol­ m u ş v e n e t i c e i t i b a r i y l e 1850 T ü r k şehidine m u k a b i l 17000 E r m e n i m a k t u l d ü ş ­ m ü ş t ü r . M â h u t M u ş e g ihtilâlin d a h a i k i n c i g ü n ü İskenderiye'ye kaçıp kurtul­ m u ş ve b i r a z s o n r a o r a d a On-üçüncü asrın «Vêpres sicilliennes» denilen meşhur Sicilya k a t l - i - â m m m i s m i n i t a k l i d e n « L e s V ê p r e s ciliciennes» i s m i n d e k i hezeyan-nâmesini neşrederek vukuâtı t a m a m i y l e tersine çevirmiştir! B u « V a k ' a » A v ­ r u p a m a t b u â t m d a d a p e k tabiî o l a r a k T ü r k l e r a l e y h i n e ç e v r i l d i ğ i için I t t i h a d ç ı l a r telâşa d ü ş m ü ş l e r v e ihtilâli t e r t i b e d e n E r m e n i cânilerine d o k u n m a y ı p sırf A v r u p a ' y a h o ş g ö r ü n m e k için z a v a l l ı T ü r k l e r i c e z a l a n d ı r m ı ş l a r d ı r ! « V a k ' a » ü z e ­ r i n e A d a n a valiliğine g ö n d e r i l e n C e m a l P a ş a b u n u d a ş ö y l e anlatır : « Y a l n ı z A d a n a şehrinde D î v â n - ı - H a r b - i - ö r f î mahkûmlarından otuz manı i'dâm ettirdiğim g i b i , o n d a n i k i gün s o n r a d a E r z i n kasabasında Müslümanı i'dâm e t t i r d i m . B u n l a r l a beraber yalnız b i r E r m e n i i'dâm t u r . İ'dâm o l u n a n Müslümanlar arasında Adana'nın e n e s k i ve z e n g i n mensup gençler bulunduğu g i b i , B a ğ ç e k â z â s ı * m ü f t i s i dahî v a r d ı . B u havâli Türkleri nezdinde pek büyük b i r nüfuza mâlik b u l u n u y o r d u » ! O sırada i l k defa o l a r a k Dâhiliyyë n â z ı n o l a n T a l ' a t B e y / P a ş a d a lar»mda :

Müslüon yedi olunmuş­ âilelerine müfti o «Hâtırâ-

«Bu i'dâm kararının Nâzırlar hey'etince tasdikim t e ' m i n eden yine ben oldum» diye b i r mârifet yapmış g i b i öğünmektedir! Yalnız b i r E r m e n i y e m u k a b i l kırk y e d i Türk i'dâm ettirmiş o l m a k l a iftihâr edenlerin mâhut Muşeg'e «lttihâd-ı anâsır» nâmına b i r teşekkürnâme göndermemiş olmalarına şükretmelidir).

1909 •= 1327

OSMANLI

TARİHİ

375

23/24 Nisan = 2/3 Kebî'ül-âhir, Cuma/Cumartesi gecesi: «Hareket-ordusu» nun istanbul'a girmiye başlaması ve ikinci meşrutiyeti» «örfî» leşmesi. ( Y u k a r d a b u s e n e n i n «13 N i s a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z «31 M a r t v a k ' a s ı > m n J a n d a r m a yüzbaşılarından çerkez İsmail C a n b u l a t Efendi tarafından Selaniğ'e derhal bildirildiği r i v a y e t e d i l i r Sonraları D â h i l i y y e n â z ı r l ı ğ m a k a d a r çıkarı­ l a n b u z a b t i y e yüzbaşısı «Meşrutiyet mahvoldu» diye b i r t e l g r a f çekmiştir. T a h ­ sin U z e r ' i n gene a y n i fıkrada b a h s i geçen gayr-i-münteşir hâtırâtma göre Se­ laniğ'e haber g i d e r g i t m e z askerî kulüpte b i r içtimâ akdedilmiş ve ü ç ü n c ü o r d a kumandanı B i r i n c i - f e r i k M a h m u d Şevket P a ş a ' n m idare ettiği müzakerede is­ tanbul'a derhal kuvvet sevkedilip meşrutiyetin kurtarılmasına karar verilerek bu kuvvete «Hareket-ordusu» g i b i mânâsız b i r i s i m takılmıştır: M u h t e l i f yer­ lerden parça parça yola çıkan b u derme-çatma «ordu» kozmopolit bir kütleden b a ş k a b i r ş e y değildir İçinde h e r m i l l e t t e n mahlûkat vardır; hattâ S e l a n i k y a h u d i l e r i n d e n bile katılanlar olmuştur! Türk düşmanı M a k e d o n y a çetecilerinin teşkil e t t i k l e r i g ö n ü l l ü k u v v e t l e r içinde b i l h a s s a B u l g a r m ü f r e z e s i p e k m e ş h u r ­ d u r ! B i r t a k ı m k e ç e - k ü l â h l ı A r n a v u t s e r s e r i l e r i n d e n de b a h s e d i l i r ! S e l â n i k ' d e n p i ş ­ d a r şeklinde i l k h a r e k e t e d e n a s k e r v e g ö n ü l l ü k u v v e t i 15 N i s a n t = 24 K e b f ü î e v v e l P e r ş e n b e g ü n ü y o l a ç ı k m ı ş v e o n d a n s o n r a d a 19, 20 v e 21 N i s a n = 2 8 , 2 9 v e 30 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r t e s i , Salı v e Ç a r ş a n b a günleri g e n e Selânik'le D r a m a , S e ¬ rez, Gümülcüne, Manastır ve Üsküp'den b i r çok askerî trenler daha h a r e k e t e t t i ­ rilmiştir. :

:

« H a r e k e t - o r d u s u » n u n b a ş ı n a ilkönce' Selânik R e d i f f ı r k a s ı k u m a n d a n ı f e r i k H i i s e y n Hüsnü Paşa geçmiştir: Sadr-ı-a'zam S a i d Paşa'nm hâtırâtma göre i s t a n b u l * önlerine g e l e n i l k k u v v e t l e r i ç i n d e k i Selânik j a n d a r m a b ö l ü ğ ü 19 N i s a n = 28 R e ­ bî'ül-evvel p a z a r t e s i günü ilkönce Ayastefanost=Yeşilköy istasyonunu îşga! et­ miş ve H a r e k e t - o r d u s u n u n i l k kumandanı Hüseyn Hüsnü Paşa da ertesi göza Hadım-köyü'ne gelmiştir, ü ç ü n c ü o r d u n u n başında Hâdi Paşa'yı vekil 'bırakan M a h m u d Ş e v k e t P a ş a ' n m y e d i t r e n l e S e l â n i k ' d e n h a r e k e t i 18 N i s a n = 2 7 Rebî'üle v v e l P a z a r g ü n ü n e v e A y a s t e f a n o s ' a m u v â s a l a t ı d a 22 N i s a n = 3 R e b î ' ü l - â h î r Perşenbe gününe müsâdiftir. Hareket-ordusu Ayastefanos'a g e l i n c e i s t a n b u l ' d a k i A y a n d a n bâzılarıyla meb'usl a r m e k s e r i s i b i r d e n b i r e o r a y a g i d i p g e n e 22 N i s a n c = l R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü ­ nü Y a t - k u l ü b ' ü n s o n r a d a n y a n m ı ş o l a n sâhil binasında « M e c l i s - i U m u m î - î M i l l î » hâlinde v e o s ı r a d a A y a n r e i s i o l a n e s k i S a d r - ı - a ' z a m S a i d P a ş a ' n m riyasetinde g i z l i b i r celse a k d e t t i k t e n s o n r a H a r e k e t - o r d u s u lehinde b i r beyannâme neşretm i ş t i r : S u l t a n H a m i d ' i n h a l ' i n e i l k ö n c e işte b u celsede k a r a r v e r i l m i ş s e d e ne* nüz o r d u i s t a n b u l ' a g i r m e m i ş ve girdiği t a k d i r d e âkıbetin ne olacağı d a i y i c e a n l a ş ı i m a m ı ş o l d u ğ u için m e s e l e s o n d e r e c e g i z l i t u t u l m u ş t u r ! H a t t â b u k a d a r l a d a i k t i f a e d i l m i y e r e k g i z l i celsenin akdedildiği gün A y a n r e i s i S a i d , reis-î-sânîsi G a z i A h m e d M u h t a r ve M e c l i s - i - M e b ' u s a n b i r i n c i r e i s - v e k i l i T a l ' a t imzâlanyla S a d â r e t m a k a m ı n a çekilen t e l g r a f t a p â d i ş â h a t e ' m i n a t verildiği g i b i , e r t e s i gün «Hareket-ordusu k u m a n d a m M a h m u d Şevket» imzâsiyle gene Sadr-ı-a'zama çe­ k i l e n t e l g r a f t a d a h a l ' e âit d e d i k o d u l a r t e k z i b e d i l m i ş t i r : H a l b u k i o s ı r a d a pâ­ dişâhın h a l ' i t a k a r r ü r e t m i ş v e h a t t â b i r f e t v â m ü s v e d d e s i b i l e h a z ı r l a n m ı ş t ı r ! H e r h a l d e A y a n r e i s i S a i d p a ş a ' n m 33 s e n e l i k v e l i n i m e t i o l a n v e k e n d i s i n i Z i r â a t m e c l i s i âzâlığmdan i t i b a r e n yükşelte yükselte y e d i defa Sadârete çıkarmış ve ihsanlarıyla d a b ü y ü k b i r s e r v e t sâhibi hâline g e t i r m i ş o l a n S u l t a n A b d ü l h a m i d ' e k a r ş ı o y n a d ı ğ ı r o l , p e k h o ş b i r r o l değildir. O sırada R u m e l i ' n i n b i r ç o k y e r l e r i n d e n i s t a n b u l hükümetini meşrû tanımadık­ larına dâir t e l g r a f l a r y a ğ m a k t a v e h a t t â bâzı yerlerde pâdişâhın i s m i C a m a hutbelerinde zikredilmediğinden bahsolunmaktadır : Yukarda bu senenin «13 Nisan» fıkrasında gördüğümüz g i b i , S u l t a n H a m i d ' i n b u v a z i y e t t e k i dürüstlüğü v e ç o k m ü t e a s s ı p b i r i t t i h a t ç ı o l a n T a h s i n U z e r ' i n h â t ı r â t ı n d a i'tirâf e t t i ğ i « b t t -

'378

K R O N O L O J İ

1909

=

1327

. y ü k l ü ğ ü » , işte bütün b u n l a r a r a ğ m e n b î t a r a f l ı ğ ı m muhafaza etmiş olmasında­ dır. H a r e k e t o r d u s u i s t a n b u l ' a g i r d i k t e n s o n r a k u r u l a n v e s u ç l u l a r d a n f a z l a s u ç ­ suzları d a r - a ğ a c m a çeken meşhur Dîvân-ı-Harb-i-örfî âzasından b i r i n i n b a n a a n ­ l a t t ı ğ ı m b u r a d a t a r i h e t e v d i ' e t m e y i millî b i r v a z i f e b i l i r i m : i s t a n b u l ' u n p â d i ş â h a s a d ı k o l a n b i r i n c i o r d u s u n u n sadık o l m ı y a n kumandanı M a h m u d M u h t a r Paşa «31 M a r t v a k ' a s ı » üzerine S e l â n i ğ ' e k a ç ı n c a Y ı l d ı z ' a g i d i p h u z u r a k a b u l e d i l e n b i r iki müşir ve f e r i k S u l t a n H a m i d ' i n ayaklarına k a p a n a r a k H a r e k e t - o r d u s u ' n a m u k a v e m e t e d i l m e s i n i istirhâm e t t i k l e r i halde pâdişâh k a b u l etmemiş, asabî b i r sesle :

— Paşalar, ben Halîfe-i-lslâmım Müslümanı müslümana kırdıramam! d e y i p bitişik odajra ç e k i l m i ş t i r . O s ı r a d a S u l t a n H a m i d ' i n a ğ z ı n d a n ç ı k a c a k tek bir kelime, H a r e k e t - o r d u s u denilen derme-çatma güruhu b i r a n d a mahvetmiye v e T ü r k i y e ' n i n en m ü k e m m e l k u v v e t i o l a n b i r i n c i o r d u n u n başına i y i b i r k u ­ mandan koyup «Vur!» emrini v e r m e s i d e v l e t i n bütün mukadderatını değiştirm i y e kâfidir : i k i n c i Abdülhamid'in en b ü y ü k hatâsı işte b u n u y a p m a m ı ş ve m e ş r u t i y e t i m u h a f a z a e t m e k şartiyle « i t t i h a d v e T e r a k k i » d e n i l e n kanlı Balkan k o m i t e s i n i imhâ etmemiş olmasında gösterilebilir. :

S u l t a n Abdülhamid o k a d a r l a da kalmamış, b i r t a r a f t a n Topçu feriki Hurşid P a ş a ile D e r s - v e k i l i Hâlis Efendi'yi Hareket-ordusuna gönderip meşrutiyetin ınahfûz olduğunu t e ' m i n ederken, bir taraftan da birinci ordunun yeni k u m a n ­ dam Nâzım Paşa'yı R u m e l i kuvvetlerine mukavemet etmemeleri için i s t a n b u l askerini yemin ettirmiye me'mur etmiştir. A y a s t e f a n o s açıklarına gelmiş olan donanmanın da müzâheretine istinâd e d e n H a r e k e t - o r d u s u ' n u n . b u g e c e ' ezânî s a a t 4,35 = zevâlî 11,33 de i s t a n b u l ' a k o l a y c a hülûle b a ş l a m a s ı i ş t e o sâyededir. G e c e bâzı m e v k i l e r i ş g a l e d i l d i k t e n s o n r a s a b a h a k a r ş ı m u h t e l i f k o l l a r d a n ş e h r i n işgaline başlanmış, Padişah k a n dökülmemesini emrettiği halde Bâb-ı-Alî'de,' T a k ­ sim kışlasında, T a ş k ı ş l a ' d a , H a r b i y e ' d e v e S e l i m i y y e ' d e görülen mukavemetler y ü z ü n d e n b â z ı m ü s â d e m e l e r o l m u ş v e t o p b i l e kullanılmış, S e l i m i y y e ' d e n m â a d â bütün b u n o k t a l a r o gün a k ş a m a k a d a r t e s l i m olmuş ve n i h a y e t S e l i m i y y e i l e Yüdız'daki i k i n c i fırka da ertesi gün t e s l i m olunca H a r e k e t - o r d u s u artık i s t a n ­ b u l ' a t a m a m i y l e h â k i m kesilmiştir. Mahmud Şevket Paşa'nm Istanbul-izmit-Çatalca mıntakasmda idâre-i-örfiyye ilân e t m e s i işte o i k i n c i g ü n e t e s a d ü f e d e n 25 N i s a n = 4 R e b î - ü l - â h i r P a z a r s a b a h ı ezânî saat 1 2 = z e v â l î saat 7 dedir: Tabiî derhal «Dîvân-ı-Harb-i-örfî»Ierle dara ğ a ç l a r ı k u r u l m u ş , suçluların y a n ı n d a s u ç s u z l a r d a i p e ç e k i l m i ş v e y a h u t hapse atılmış, e s k i devir adamlarından b i r çok k i m s e l e r öteye beriye sürülmüş, îdâre-iö r f i y y e m m t a k a s ı m u t l a k ı y y e t e r a h m e t o k u t a n b i r tedhiş sâhası hâline gelmiş, b ü t ü n b i r i n c i o r d u efradı a n g a r y a i l e ç a l ı ş t ı r ı l m a k ü z e r e R u m e l i y o l l a r ı n a sü­ r ü l m ü ş , inkılâbı k o r u m a b a h a n e v e t e r â n e s i y l e « İ t t i h a d v e T e r a k k i » h â k i m i y y e t i n i i d â m e için b u tedhiş r e j i m i g i t t i k ç e tabiî hâl şeklini a l m ı ş , h a f i y e l i k y e n i b i r ş e k l e istihâle e t m i ş , m a t b u â t ı n a ğ z ı n a y e p - y e n i b i r k i l i t v u r u l m u ş v e n e t i c e o l a r a k m e ş r u t i y e t ö r f î l e ş e r e k « H ü r r i y e t , , i s m i altında i k i m e c l i s l i t u h a f b i r m u t l a k ı y y e t kurulmuştur : «Devlet-i-Osmâniyye» denilen son Türk i m p a r a t o r l u ğ u n u işte b u m u t l a k v e ö r f î m e ş r u t i y e t e bürünen « i t t i h â d v e T e r a k k i » i s m i n d e k i B a l k a n k o ­ m i t e s i o n s e n e içinde yıkı v e r e c e k t i r ) .

27 Nisan = 6 Rebî'ül-âhir, Salı, Ezânî saat 6,30 = Zevâlî 1,32 : İkinci Abdülhamid'in hal'i. (Yukarıki fıkrada A y a s t e f a n o s = Y e ş i l k ö y ' d e toplandığını g ö r d ü ğ ü m ü z «Meciis-iM i l l î » âzâsı i s t a n b u l ' u n H a r e k e t - o r d u s u t a r a f ı n d a n işgali t a m a m l a n d ı k t a n sonra 26 N i s a n ı = 5 R e b î ' ü l - â h i r p a z a r t e s i g ü n ü i s t a n b u l ' a d ö n m ü ş v e b u g ü n de A y a s o f y a ' d a k i b i n â d a 240 m e b ' u s l a 34 â y a n d a n m ü r e k k e p 274* kişilik b i r « M e c l i s - i "Umumî-i Millî» hâlinde t e k r a r t o p l a n a r a k S u l t a n H a m i d ' i n h a l ' i n e i t t i f a k l a k a r a r vermiştir! H a l i ' fetvasının i l k müsveddesini sarıklı m e b ' u s l a r d a n Elmalılı-Hamdi H o c a / K ü ç ü k - H a m d i E f e n d i yazmış, M e c l i s ' e dâvet edilen fetvâ-emini Hacı-Nuri E f e n d i m e t î n v e dürüst a d a m o l d u ğ u için, R i y â s e t o d a s ı n d a t o p l a n a n hususî e n -

1909 s= 1327

O .7

A •"'<' L l

T A J? / U İ

377

c ü m e n d e b u m ü s v e d d e y e k a r ş ı «taallül g ö s t e r i p » v e h a t t â isti'fâ ettiğini söyleyip hal'e muhâlefet etmiş ve n i h a y e t pâdişâha kendiliğinden f e r â g a t t e k l i f e d i l m e s i n i t a v s i y e ettiği için f e t v â n ı n s o n k ı s m ı tâdil e d i l e r e k h a l i ' v e y a f e r â g a t şıklarından b i r i n i n t e r c i h i "«Erbâb-ı hall-ü-akde» yâni Meclis-i-Millî'ye bırakılmış, Şeyh-ül-isî â m M e h m e t Z i y â ü d d i n E f e n d i ' n i n i m z â ettiği b u m u a d d e l şekil H e y ' e t - i - u m u m i y ye'de o k u n u n c a ittihadçı m e b ' u s l a r : — Hali', hali'! d i y e b a ğ ı r ı ş m ı ş v e işte o s ı r a d a S u l t a n H a m i d ' i n y e t i ş t i r m e s i v e lûtufdîdesi o l a n Meclis-i-Mil'lî r e i s i K ü ç ü k - S a i d P a ş a riyâset k ü r s i s i n d e a y a ğ a k a l k a r a k : — E f e n d i l e r , o k u n a n fetvây-ı-şerîfe ve m i l l e t tarafından gösterilen arzûy-ı u m u ­ mî m u c i b i n c e S u l t a n Abdülhamid Hân-ı Sâni'nin H i l â f e t v e S a l t a n a t t a n hal'ine karar veriyor musunuz? d e y i n c e e l l e r kaldırılırken « F e r â g a t » t a r a f darları t e r e d d ü d g ö s t e r d i k l e r i için a y a ­ ğa" k a l k ı l m a s ı ihtâr edilmiş v e işte b u n u n ü z e r i n e i t t i f a k l a h a l ' e k a r a r v e r i l m i ş t i r . Fetvâ m e t n i n d e k i h a l i ' sebebleri t a m a m i y l e y a l a n ve iftirâdan i b a r e t t i r : B u seb e b l e r i n e n m ü h i m m i o l a r a k «31 M a r t v a k ' a s ı » n d a S u l t a n H a m i d ' e isnâd edilen m e s ' û l i y y e t iftirası için y u k a r d a b u s e n e n i n «13 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . D i ğ e r sebeblerin en mühimleri de «Kütüb-i şer'iyyenin men'-ü-ihrâkı», tebaanın «katli» ve Beyt-ül-mâlin «tebzîr-ü-isrâfı» g i b i safsatalardır! Halbuki Sultan Hamid'in en büyük h u s u s i y y e t i k a n d ö k m e k t e n i ç t i n â b ı d ı r : 1876 = 1293 v u k u â t ı m n « 3 1 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . F e t v â - e m i n i H a c ı - N u r i E f e n d i ' n i n i'tirâziyle de sâbit o l d u ğ u g i b i , dinî k i t a p l a r ı n « m e n ' - ü - i h r â k ı » d a b i r e f s â n e d e n ibarettir : Sultan H a m i d , k e n d i s i n e b u iftirâyı atanların hepsinden d a h a dindâr o l m a k l a meşhur­ dur. B e y t - ü l - m â l i n isrâfı d a i f t i r â d ı r ; D ü y û n - ı - U m u m i y y e n i n teşkiline mukabil Abdülmecid ve Abd-ül-Aziz devirlerindenberi k a b a r a n devlet borçlarının yarıdan a ş a ğ ı y a i n d i r i l m e s i S u l t a n H a m i d d e v r i n d e d i r : 1881 ı = 1299 v u k u â t ı m n «20 K â ­ nunuevvel» fıkrasına bakınız. O t a r i h t e n s o n r a b i r t a k ı m i s t i k r a z l a r akdedilmişse de bunların ç o ğ u v e d e v l e t v â r i d â t m ı n m ü h i m b i r k ı s m ı b o r ç i t f â s m a h a s r e d i l m i ş ve T a h s i n Paşa'nm hâtırâtmda söylediği g i b i : «Sultan H a m i d borç ödemek i'tiyâdmm te'siriyle b u hususa mütemâdiyen dikkat etmiş ve borcun dörtte üçünü ödemeğe muvaffak olmuştur.» «Tebzîr-ü-isrâf»ından bahsedilen pâdişâh 1897 = 1314 vukuâtımn «18 N i s a n » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z Y u n a n seferi masraflarının büyük b i r kısmını d a H a z i n e - i - H â s s a ' d a n , yâni k e n d i k e s e s i n d e n t e s v i y e e t m i ş t i r . « M ü s r i f » i n h a y r â t a veı -ı diği p a r a l a r d a m u a z z a m yekûnlar tutmaktadır. İnhitat devrinin en büyük p â d i ş â h l a r ı n d a n o l a n i k i n c i A b d ü l h a m i d ' i n b i r t a k ı m idarî t a k s i r â t m a mukabil m e m l e k e t e p e k ç o k v e p e k b ü y ü k i y i l i k l e r i v a r d ı r . E s e r l e r i v e te'sisâtı hakkında c i l t l e r l e e s e r l e r yazılabilir. E n b ü y ü k i y i l i k l e r i M a â r i f s â h a s ı n d a d ı r : M e m l e k e t i n kültür seviyyesini yükselten, S u l t a n H a m i d ' d i r : Mekteb-i-Mülkiyye, Mekteb-iH u k u k , fen ve edebiyat kısımlarından m ü r e k k e p D â r ü l f ü n u n \= ü n i v e r s i t e , S a nâyi'-i-nefîse m e k t e b i = G ü z e l san'atlar a k a d e m i s i , Hendese-i-Mülkiyye = YüksekMühendis m e k t e b i , Dâr-ül-Muallimîn-i Âliye ı = Yüksek-Muallim m e k t e b i , Mâliye m e k t e b i , T i c a r e t m e k t e b i v e H a l k a l ı Z i r â a t m e k t e b - i âlisi gibi yüksek tahsil müesseselerinin h e p s i S u l t a n H a m i d devrinde kurulmuştur; b u n l a r d a n başka T i c a r e t - i - b a h r i y y e , O r m a n ve Maâdin, L i s a n , D i l s i z ve A ' m â m e k t e p l e r i y l e Dâr-ülm u a l l i m â t v e K ı z S a n â y i ' m e k t e p l e r i de o n u n d u r . B i l h a s s a G a r p tarzındaki i l k v e o r t a t a h s i l i n h a k i k î müessisi Sultan Hamid'dir Bütün vilâyetlerle sancakla­ rın ç o ğ u n d a l ' d â d î l e r = L i s e l e r a ç t ı r ı p b u n l a r için hususî binâlar yaptırmış ve kazâlarda Rüşdiyyeler = O r t a - m e k t e p l e r kurdurmuştur. Yalnız i s t a n b u l ' d a açtır­ dığı l i s e l e r i n sayısı altıdır. « İ b t i d â î » d e n i l e n i l k - m e k t e p l e r i k ö y l e r e k a d a r sokan da odur. Rüşdiyye derecesinden itibaren ecnebi d i l t a h s i l i n i n mecburî tutulması da onun devrindedir. B u n l a r d a n başka bir çok vilâyetlerde Dâr-ül-mualliminler v e bâzı vilâyetlerde H u k u k m e k t e p l e r i a ç t ı r m ı ş t ı r . Kurdurduğu kültür müessese­ leriyle binâlarmm en mühimleri Müze-i-Hümâyun = E s k i - e s e r l e r müzesi, Askerî müze, Bâyezid Kütüphâne-i umumîsi, Yıldız kütüphanesi ve Haydarpaşa Tıbbiyyesidir. K e n d i kesesinden y a p t ı r d ı ğ ı Şişli E t f â l hastahânesiyle te'sis masrafını J

:

378

K R O N O L O J İ

1909

=

1327

k ı s m e n t e s v i y e ettiği D â r - ü l - a c e z e , Y e n i - P o s t a h â n e , Ç e n b e r l i t a ş ' d a s o n r a d a n Ma­ â r i f n e z â r e t i n e t a h s i s e d i l e n D â r ü l f ü n u n binâsı v e b i l h a s s a i s t a n b u l ' u susuzluk­ t a n k u r t a r a n H a m i d i y y e suyu hep onun eserleridir. Bütün memlekette Ticaret, Z i r â a t v e S a n â y i odaları S u l t a n H a m i d z a m a n ı n d a kurulmuş, i l k defa olarak T a h r i r - i - n ü f u s teşkilâtı yapümış, A n a d o l u ve R u m e l i demiryollarının büyük bir kısmı o z a m a n ikmâl edilmiş, H i c a z v e B a s r a t e l g r a f hatları t e m d i d o l u n m u ş , y o l s u z A n a d o l u ' d a b i r şose şebekesi v ü c u d a g e t i r i l m i ş , Z i r â a t b a n k a l a r ı kurul­ muş, m u h t e l i f şehirlerde atlı v e e l e k t r i k l i t r a m v a y l a r ve muntazam rıhtımlar yapılmış, Feshâne v e H e r e k e f a b r i k a l a r ı g e n i ş l e t i l m i ş v e Y ı l d ı z Çini fabrikası a ç ı l m ı ş v e b i l h a s s a sırf İ s l â m âleminin iânesiyle Ş a m ' d a n M e d i n e ' y e k a d a r m u ­ a z z a m b i r eser o l a n H i c a z d e m i r y o l u y a p ı l ı p işletilmiştir. S u l t a n H a m i d ' i n a s k e r î ıslâhâtı d a ç o k m ü h i m d i r : B u n u n için A l m a n y a ' d a n muallimlerle mütehassıslar getirilmiş, A l m a n o r d u s u n d a tecribe g ö r m e k v e y a h u t ikmâl-i-tahsil e t m e k üzere zâbitler g ö n d e r m i ş , a s k e r î R ü ş d i y e l e r v e İdâdîler a ç t ı r m ı ş v e T ü r k o r d u s u n u y e n i silâhlarla t e ç h i z e t m i ş t i r .

1909

=

1327

OSMANLI

379

TARİHİ

d a h e r h a l d e S u l t a n H a m i d ' i n E r m e n i ihtilâllerini t e n k i l e t m i ş v e A n a d o l u ' d a b i r E r m e n i s t a n k u r d u r m a m ı ş o l m a s ı m n c e z â s ı o l s a g e r e k t i r ! O t u z ü ç sene H i l â f e t - i I s l â m i y y e m a k a m ı n d a b u l u n m u ş b i r T ü r k İmkanının f e t v â m u c i b i n c e hal'ini an­ cak b i r Müslüman-Türk hey'eti tebliğ edebilir : «İttihad ve T e r a k k i » denilen k a n h B a l k a n k o m i t e s i b u şenî' v e m e l ' u n h a r e k e t i y l e S u l t a n A b d ü l h a m i d ' i n şah­ sına değil, T ü r k ı r k ı n a v e o ı r k m m u h t e ş e m t a r i h i n e h a k a r e t etmiştir Bütün O s m a n l ı t a r i h i n d e b u n â m e r d â n e ihânetin t e k b i r m i s l i y o k t u r . S u l t a n R e ş a d ' m cülûsunda Baş-Mâbeynciliğe tâyin edilen Lûtfi Simavî B e y hâtırâtmda bu şen â a t i « A f v o l u n m a z b i r h a t â v e s i l i n m e z b i r l e k e » d i y e t a v s i f ettiği g i b i , o z a m a n Selânik merkez kaymakamlığıyla Polis müdür vekilliğinde bulunan İttihatçı T a h s i n Üzer bile gayr-i-münteşir hâtırâtmm i k i n c i cildinde bunun «Azîm» bir h a t â y - ı siyasî o l d u ğ u n u i'tirâf e t m i ş t i r . S u l t a n H a m i d Ç ı r a ğ a n s a r a y ı n d a oturmak istediğini „ M e c l i s - i - M i l l î » y e bildirdiği h a l d e , H a r e k e t ordusunun artık diktatör kesilen kumandanı Bağdadlı gürcü y a h u t çeçen M a h m u d Şevket p a ş a el-çabukl u ğ u e d e r e k „ H â k a n - ı m a h l û » u hal'edildiği g e c e S e l â n i k ' e s e v k e t t i r m i ş t i r Eşyâsını b i l e a l m a d a n b i r k a ç b a v u l l a g e c e - y a r ı s ı Y ı l d ı z s a r a y ı n d a n ç ı k a r ı l a n S u l t a n H a m i d , «Cem'iyyet» denilen k o m i t e tarafından Selânik'deki ikametgâhının «Mübâyaa me'murluğu»na tâyin edilen T a h s i n U z e r ' i n hâtırâtma n a z a r a n âile ve m a i y y e t e f r a d ı n d a n 38 kişiyle h a r e k e t e t m i ş t i r ; bunların içinde d ö r t K a d m - E f e n di'den başka küçük şehzadelerden Abdürrahim ve A b i d E f e n d i l e r l e S a d i y e , Ayşe ve Refîa s u l t a n l a r b i r ç o k k a l f a l a r , b i r kaç harem-ağası ve bâzı sâdık bendegânı v a r d ı r . K ı r k Selânik jandarmasının başında mulıâfızlık v a z i f e s i n e de binbaşı F e t h i B e y m e ' m u r olmuştur. :

:

S u l t a n M e c i d ' i n « K u r u n t u l u o ğ l u m ! „ dediği İ k i n c i Abdülhamid'in dillerde des­ tan olan vehmiyle vesvesesinden m e m l e k e t i n de, k e n d i s i n i n de z a r a r gördüğü muhakkaktır B i l h a s s a d o n a n m a n ı n b u y ü z d e n ihmâli e n b ü y ü k h a t â l a r m d a n d ı r . B u n u n l a b e r a b e r « V e h m - i - H ü m â y û n » u n d a b ü s b ü t ü n h a k s ı z o l m a d ı ğ ı n ı isbât eden v a k ' a l a r d a v a r d ı r . 1878 ı = 1295 v u k u â t ı n m «20 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a gördüğümüz « A l i S u â v i v a k ' a s ı » n ı g e n e o s e n e n i n 8/9 T e m m u z = 8 / 9 R e c e b P a z a r t e s i / S a l ı g e ­ c e s i bastırılan v e S u l t a n M u r a d ' ı y e n i d e n t a h t a çıkarmak için . M a s o n l a r tara­ fından k u r u l a n C l e a n t i S c a l i e r i k o m i t e s i n i n g i z l i f a a l i y e t l e r i tâkib etmiş, ondan s o n r a J ö n - T ü r k l e r i n b i r t a k ı m sûikasd tertibatı h a b e r alınmış, n i h a y e t ' 1905 , = 1323 v u k u â t m m „21 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z « B o m b a h â d i s e s i » o l m u ş . E r m e n i k o m i t e l e r i n i n o t a r i h t e n s o n r a d a b i r k a ç sûikasd teşebbüsü keşfedilmiş Y ı l d ı z s a r a y ı n a m ü t e m â d i y e n sûikasd jurnalleri yağdırılmış ' ve esasen ' vehhâm o l a n S u l t a n A b d ü l h a m i d ' i n v e s v e s e s i işte b u s u r e t l e h e r g ü n k ö r ü k l e n i p a l e v l e n ­ d i n Imiştir : O v a z i y e t t e k i m o l s a h a y a t endişesine d ü ş e c e k v e p e k tabiî o l a r a k v e h m e k a p ı l a c a k t ı r . B u g i b i v e s v e s e l e r i n hiç o l m a z s a y a r ı mes'ûliyyeti ahlâk-ıu m û m i y y e y e âittir. :

1 8 4 2 = 1 2 5 8 s e n e s i 21 E y l ü l = 1 5 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l a n İkinci A b d ü l h a m i d y a ş ı n ı n t a m 66 sene, 7 a y , 7 g ü n tuttuğu sırada, y â n i 67 y a ş ı n ı n içinde h a l ' e d i l m i ş d e m e k t i r : 1 8 7 6 = 1 2 9 3 s e n e s i 31 A ğ u s t o s = 1 0 Ş a ' b a n P e r ş e n b e günü t a h t a çıkmış olduğuna g ö r e s a l t a n a t m ü d d e t i de 32 sene, 7 a y , 27 gün t u t m a k t a d ı r . B u u z u n s a l t a n a t ü ç d e v r e y e a y r ı l ı r : 1) S u l t a n H a m i d ' i n c ü l û s u n d a n 3 a y , 23 g ü n s o n r a 1876 = 1293 s e n e s i 23 K â n u n u e v v e l = 6 Z ü l h i c c e C u m a r t e s i g ü n ü n d e n 1878 = 1295 s e n e s i 13 Ş u b a t ı = 10 S a f e r Ç a r ş a n b a g ü n ü n e k a d a r d e v a m edebilen i l k meşrutiyet 1 sene, 1 a y , 21 g ü n sürmüştür; 2) i l k m e ş r u t i y e t i n n i h a y e t i n d e n 1908 = 1326 s e n e s i 23 T e m m u z ı = 23 C u m â d a - l - â h i r e P e r ş e n b e günü i k i n c i m e ş r u t i y e t i n ilânına k a d a r süren i k i n c i m u t l a k ı y y e t d e v r i 30 sene, 5 a y , 8 g ü n t u t m a k t a d ı r ; 3) i k i n c i m e ş r u t i y e t i n ilânından S u l t a n H a m i d ' i n h a l ' i n e k a ­ d a r g e ç e n m ü d d e t de 9 a y , 5 g ü n t u t t u ğ u n a g ö r e , İ k i n c i A b d ü l h a m i d d e v r i n i n 1 s e n e , 10 a y , 26 g ü n ü b i r i n c i v e i k i n c i m e ş r u t i y e t l e r l e g e ç m i ş d e m e k t i r , i l k m e ş r u t i y e t i n ilânından e v v e l k i 3 a y , 23 g ü n l ü k i l k m u t l a k ı y y e t m ü d d e t i y l e i k i m e ş r u t i y e t a r a ­ sındaki i k i n c i m u t l a k ı y y e t d e v r i n i n m e c m u u d a 30 sene, 9 a y , 1 g ü n t u t m a k t a d ı r . S u l t a n H a m i d ' e h a l ' i n i tebliğ edecek A y a n ve Meb'ûsan hey'etinin intihabında İttihatçılar Türk t a r i h i n i n hiç b i r z a m a n unutmıyacağı ve dâimâ nefret ve lânetle y â d edeceği müdhiş b i r şenâat irtikâb etmişlerdir: Seçilen hey'et, A y a n d a n e r m e n i A r a m v e B a h r i y e f e r i k i lâz A r i f H i k m e t ' l e Selânik m e b ' u s u y a h u d i K a ­ rasu, Türk düşmanlığıyla mâruftur; S u l t a n H a m i d ' i n bendegânmdan ve eski yâverlerinden olan «Jandarmalıktan yetişme» arnavut Es'ad Toptani, efendisin­ den sonra T ü r k i y e ' y e de ihânet e t m i ş b i r h â i n d i r ; lâz A r i f Hikmet, padişahın k a p ı s ı n d a y e t i ş m i ş b i r lütufdîdesi v e y â v e r i d i r ; A r a m E f e n d i ' n i n a r a y a k a t ı l m a s ı

27/28 N i s a n = 6 / 7 R e b î ' ü l - â h i r S a l ı / Ç a r ş a n b a g e c e s i zevâlî s a a t b i r d e S i r k e c i i s ­ tasyonundan h a r e k e t e d e n hususî t r e n i n i k i y a h u t ü ç v a g o n d a n i b a r e t olduğu r i v a y e t e d i l i r : S a l o n l u v a g o n a S u l t a n H a m i d ' l e âilesi y e r l e ş m i ş , ötekine de m a i y y e t i b i n m i ş t i r . 28 N i s a n = 7 R e b î ' ü l - â h i r Ç a r ş a n b a g ü n ü a k ş a m ezanından s o n r a S e l â n i ğ ' e vâsıl o l a n b u h a z i n k a f i l e K ı l k ı ş i s t a s y o n u n d a n 15 hususî a r a b a y l a b i r suvâri müfrezesi tarafından tâkib edilerek A l l a t i n i köşküne îsâl e d i l m i ş t i r : O s ­ manlı hizmetinde J a n d a r m a müfettiş-i-umûmisi olan italyan generali Robüant P a ş a ' n m d e r h a l t a h l i y e ettiği b u m u h t e ş e m k ö ş k ü h ü k ü m e t i n b i r a z s o n r a m e f r û şâtiyle b e r a b e r satın a l d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r . K ö ş k ü n kapısında Üçüncü o r d u ku­ m a n d a n v e k i l i Hâdi Paşa ile Selânik B e l e d i y e r e i s i i s m a i l H a k k ı ve m e r k e z k a y ­ makamı T a h s i n Üzer Beyler tarafından karşılanan S u l t a n H a m i d , âile efrâdı tamamiyle içeri g i r d i k t e n s o n r a k a p ı n ı n ö n ü n d e k i m e r m e r m e r d i v e n l e r d e n ağır a ğ ı r çıkrnıya b a ş l a m ı ş v e T a h s i n U z e r ' i n h â t ı r â t m a g ö r e t a m o sırada y a t s ı ezanı o k u n d u ğ u için : — A z i z A l l a h , celle

şânuhu,

diye mukabelede bulunmuştur B u i z â h a g ö r e o s ı r a d a s a a t i n ezânî 4 , 4 2 1 = zevâlî 8,43 o l m a s ı l â z ı m g e l i r . Sultan H a m i d Allatini köşkünde m a r a n g o z l u k ve tenekecilikle vakit geçirmiş v e h a t t â b u n l a r a âit l e v a z ı m ı « M ü b â y a a m e ' m u r u » T a h s i n Ü z e r t e ' m i n e t m i ş t i r : F a k a t h e r h a l d e en m ü h i m m e ş g a l e s i k e n d i s i n i h a l ' e d e n l e r i n dâhilî v e haricî bütün devlet işlerinde m i l l e t i n b a ş ı n a g e t i r d i k l e r i m u a z z a m belâları «Mirsâd-ı i b r e t » d e n m ü m k i n o l d u ğ u v e h a b e r alabildiği k a d a r temâşâdan ibaret olsa ge­ rektir. :

«İttihad ve T e r a k k i » k o m i t e s i n i n bu m e m l e k e t e yaptığı e n büyük fenalık, Sul­ t a n H a m i d g i b i A v r u p a s i y a s e t i n e o t u z üç senelik bir tecribeyle hâkim olmuş büyük b i r hükümdarı iş başından uzaklaştırmaktır: ingiltere sefiri Nicolas O ' c o n n o r b i r c i h a n h a r b i b e l â s ı n d a n k u r t u l m a k için b ü t ü n A v r u p a m i l l e t l e r i n i n ona duâ e t m e k l e mükellef olduklarından ve F r a n s a s e f i r i M a u r i c e B o m p a r d da bütün A v r u p a ' d a onun ayarında tek b i r d i p l o m a t olmadığından bahsetmişlerdir. S u l t a n H a m i d ' i n ş a h s i y y e t i için y u k a r d a 18761=1293 v u k u â t ı içindeki « 3 1 A ğ u s ­ t o s » f ı k r a l a r ı n ı n i k i n c i s i n e , B a l k a n h a r b i n d e i s t a n b u l ' a n a k l i i ç i n 1912|=1330 v u ­ k u a t ı n ı n « 1 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n a v e ö l ü m ü için d e 1918 = 1336 v u k u â t m ı n « 1 0 Şubat» fıkrasına bakınız).

1910 =

1328

OSMANLI

d e m i ş v e i n s a n a lâtife g i b i g e l e n hâdisât

B E Ş İ N C İ

M E H M E T

b u sözün ne k a d a r

ciddî

olduğunu

maatteessüf

etmiştir).

5 Mayıs = 14 Rebî'ül-âhir, Çarşaııba: Tevfik Paşa'nm isti'fâsiyle Hüseyn Hilmi Paşa'nın ikinci sadâreti.

(Mehemmed-i Hâmis/Sııltan Mehmet Reşad) — M. 1909 = H. 1327 — M. 1918 = H . 1336 — 1909 =

e n acı şekilde i s b â t

381

TARİHİ

1327

27 Nisan = 6 Rebî'ül-âhir, Sah: Beşinci Mehmed'in cülûsu. ( S u l t a n M e e i d ' i n Abd-ül-Aziz'den s o n r a sırayla t a h t a çıkan dört oğlunun üçün­ cüsü v e O s m a n l ı p â d i ş â h l a r ı n ı n o t u z beşincisi o l a n B e ş i n c i M e h m e t R e ş a d ' m c ü lûsunda i k i g a r â b e t e tesadüf e d i l i r B i r i n c i garâbet, S u l t a n H a m i d ' i n hal'ine k a ­ rar v e r e n « M e c l i s - i - M i l l î „ de r e i s K ü ç ü k - S a i d P a ş a ' n m o tarihî k a r a r d a n sonra v e l i a h d M e h m e d Reşad E f e n d i ' n i n saltanatını hiç lüzum olmadığı halde re'ye k o y m a s ı ve işte b u s u r e t l e R e ş a d E f e n d i ' n i n « i n t i h a p l a » iclâs e d i l m i ş olmasıdır! Hattâ b u «intihâp» i k i kişilik b i r h e y ' e t l e d e r h a l k e n d i s i n e t e b l i ğ e d i l m i ş t i r : B u h a r e k e t , o z a m a n k i Kanun-ı-esasî'nin üçüncü maddesine m u g a y i r d i r ; çünkü o m a d d e m u c i b i n c e s a l t a n a t z â t e n « E k b e r - i e v l â d » a âlttir! i k i n c i g a r â b e t de, A y a n ­ d a n f e r i k S a m i Paşa'nm t e k l i f i y l e «Meclis-i-Millî„ H a r e k e t - o r d u s u n u n istanbul'a girişini şehrin i k i n c i f e t h i s a y m a k s a y g ı s ı z l ı ğ ı n d a b u l u n d u ğ u için, i l k f â t i h olan « i k i n c i M e h r n e d » i n i s m i n e nazîre o l a r a k y e n i p â d i ş â h a «Birinci Reşad» yerine «Beşinci Mehmet» i s m i n i n takıhvermiş olmasıdır! B u n u n l a beraber h a l k arasında « S u l t a n R e ş a d » i s m i kullanılmıştır. :

B e ş i n c i M e h m e t 1 8 4 4 = 1 2 6 0 s e n e s i 1/2 T e ş r m î s â n i = 1 9 / 2 0 Ş e v v â l C u m a / C u m a r t e s i g e c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e y a ş ı n ı n t a m 64 sene, 5 a y , 26 g ü n t u t t u ğ u , y â n i 65 y a ş ı n ı n İçinde b u l u n d u ğ u s ı r a d a c ü l û s etmiş demektir. Anasımn adî «Gülcemal Kadm-Efendi»dir. _ Şark kültürünün v e ' b i l h a s s a acemcesinm çok k u v v e t l i olduğundan b a h s e d i l i r ; G a r p kültürü y o k t u r . Çok u z u n süren şehzâdelik ve v e l i a h t l i k d e v r i n i İran edebiyatiyle ve bilhassa M e s n e v i o k u m a k l a ' geçirdiği r i v a y e t e d ü i r : M e v l e v î l i ğ e intisâbı işte b u n d a n d ı r . — S a l t a n a t d e v r i n d e şahsiyy e t s i z l i k s a y ı l a c a k k a d a r irâde, g e v ş e k l i ğ i g ö s t e r m i ş , m e ş r u t i y e t p a d i ş a h l ı ğ ı n ı h i ç b i r işe k a r ı ş m a m a k t a n i b a r e t muhteşem b i r işsizlik z a n n e t m i ş v e «İttihad ve Terakki» k o m i t e s i n i n elinde b i r k u k l a rolü oynamıştır! H e r halde S u l t a n H a m i d g i b i k u d r e t l i b i r şahsiyyetin y e r i n i doldurabilecek b i r halef değildir. Çanakkale muharebesi münâsebetiyle yazmış veyahut kendisine isnâd edilmiş olduğundan bahsedilen meşhur şi'rin m u h t e l i f şâirlere i z â f e edilen «Tahmis» şeklindeki t e h z i l i n d e S u l t a n R e ş a d ' m b u hâlini çok güzel t a s v i r eden b i r kıt'a vardır

(îstifânm sebebi, «ittihad ve T e r a k k i » erkânının devlet işlerini a r t ı k doğrudan d o ğ r u y a e l l e r i n e a l m a k i s t e m e l e r i v e işte b u n d a n d o l a y ı M e c l i s - i - M e b ' û s â n reisi A h m e d R ı z â ve b i r i n c i r e i s - v e k i l i T a l ' a t b e y l e r i n ısrarlarıdır: T e v f i k P a ş a ' n m b u i l k s a d â r e t i b u s e n e n i n 14 N i s a n = 2 3 R e b î ' ü l - e v v e l Çarşanba gününden itibaren 21 g ü n d ü r — Y e n i k a b i n e d e D â h i l i y y e n â z ı n olan e s k i Sadr-ı-a'zam Avlonyalı Ferid Pasa biraz s o n r a «Cem'iyyet» tarafından isti'fâya mecbur edilerek y e ­ rine T a l ' a t B e y getirilmiş ve iste b u suretle «İttihad ve T e r a k k i , , n i n t a l i h s i z v e tecribesiz komitacıları devletin i d a r e s i n i maatteessüf artık f i ' l e n ellerine almıya başlamışlardır).

28 Kânunuevvel =

15 Zülhicce,

Salı:

Hüseyn

Hilmi

Paşa'nm

isti'fâsı. ( H i l m i P a ş a ' n m i s t i ' f â s m a sebeb o l a r a k « i t t i h a d v e T e r a k k i » n i n müdâhaleleriyle h e r b i r i bi'r f â t i h k e s i l e n İ t t i h a t ç ı zâbitlerin tahakkümlerine dayanamadığmdan b a h s e d i l i r : S a d â r e t m ü d d e t i y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t b a r e n 7 a y , 24 g ü n d ü r ) .

1910 = 1327 12 Kânunusâni = 30 Zülhicce, Çarşanba: Roma sefiri Hakkı Be­ yin sadâreti. (Sadâretinden i t i b a r e n « P a ş a » ünvânını alan yeni Sadr-ı-a'zam Roma'dan ge­ l i n c e y e k a d a r e s k i k a b i n e 15 g ü n v e k â l e t e n v a z i f e s i n e devam etmiştir. — «İtti­ h a d ve Terakki»den m e m n u n olmıyan efkâr-ı-umûmiyyeye karşı «Adl-ü-ihsan» s i y a s e t i tâkib edeceğinden d e m vurduğu halde «Cem'iyyet»e selefinden f a z l a bo­ y u n eğen v e n i h a y e t gaflet v e alâkasızlığı yüzünden T r a b l u s u g a r p felâketine se­ beb olan H a k k ı Paşa'nm kurduğu kabineye H a r e k e t - o r d u s u n u n diktatör k u m a n ­ d a m M a h m u d Şevket Paşa d a H a r b i y e nâzın o l a r a k girmiştir).

1910 =

1328

19 Kânunusâni = 7 Muharrem, Çarşanba: Çırağan yangını.

:

H a b e r i m y o k t u o l u p b i t m i ş o l a n işlerden Mesneviler okuyordum oturup ezberden B i r de b a k t ı m k i h a b e r g e l d i b i z i m E n v e r ' d e n « S a v l e t etmişti Ç a n a k k a l ' a y a b a h r - û - b e r d e n „ «Ehl-i-İslâmm i k i hasm-ı-kavîsi birden» S u l t a n H a m i d ' i n Esvabcı-başısı i l y a s B e y ' d e n işitmiştim: V e l i a h t l i k d e v r i n i âdetâ ihtilâttan m e m n û g i b i b i r h a l d e g e ç i r m i ş o l a n m ü s t a k b e l h a l e f i n d e n h e r h a n g i b i r münâsebetle bahseden z e k i pâdişâh b i r gün i l y a s B e y ' e : — Ben bizim ediyorum!

birâderi

halka

göstermemekle

kendisine

çok

büyük

bir

iyilik

(Hareket-ordusunun istanbul'a girmesinden itibaren «ittihad ve Terakki» artık pâyıtahta hâkim b i r işgal k u v v e t i g i b i 'harekete b a ş l a m ı ş v e işte b u zihniyetle M e c l i s - i - M e b ' û s a n r e i s i A h m e d R ı z â B e y Ç ı r a ğ a n s a r a y ı n ı n m e c l i s binası olma­ sını istemiş, S u l t a n R e ş a d m u v â f a k a t e t m e d i ğ i h a l d e A h m e d R ı z â m a t b u â t a p â d i ­ ş â h ı n o m u h t e ş e m s a r a y ı M e c l i s - i - M i l l î ' y e ihsân ettiğinden bahsederek yalandan bir emr-i-vâkı''yapmış, Ayasofya'daki A y a n ve Meb'ûsan meclisleri h e m e n -Çırağan'a taşınmış ve n i h a y e t b u gün d i k k a t s i z l i k ve t e d b i r s i z l i k yüzünden Bo­ ğ a z i ç i ' n i n o z a r i f z i y n e t i b i r i k i s a a t içinde y a n ı v e r m i ş t i r : M u h t e ş e m m e f r û ş â t m d a n başka Yıldız sarayından g e t i r i l e n eşyâ ve b i r çok kıymetli t a b l o l a r l a san'at e s e r l e r i de kül o l m u ş t u r ! D e n i z s u y u n d a n i s t i f â d e e d e b i l m e k i ç i n e v v e l d e n tert i b â t ittihâz e d i l m e m i ş o l m a s ı a f f e d i l e c e k g a f l e t l e r d e n d e ğ i l d i r ! — B ü t ü n h a l k ı müteessir eden b u felâket üzerine A y a n ve Meb'ûsân m e c l i s l e r i s o n r a d a n «Güz e l - s a n ' a t l a r akademisi» o l d u k t a n s o n r a y a n a n Fındıklı sarayına yerleştirilmiştir).

1910

K R O N O L O J İ

382

=

1328

1 Nisan = 20 Rebî'ül-evvel, Cuma: Arnavutluk isyanı. ( S u l t a n H a m i d ' l n m e s l e k t e n yetişmiş t e c r i b e l i v a l i l e r i n d e n s o n r a «İttihad v e Te­ rakki» bir takım tecribesiz ve dirayetsiz a d a m l a r ı sırf I t t i h a d ç ı olduklarından dolayı o zamanın büyük v a l i l i k l e r i n e göndermiye başlamıştır: Bunların içinde bâzı komitacı zâbitler bile vardır! Meselâ K o s o v a v a l i s i M a z h a r B e y esasen s i ­ vil o l m a k l a b e r a b e r t e c r i b e s i z b i r komitacıdır ı A r n a v u t l u k .ısyjftnı.„!şte„3ja_._ada,m m g û y â Üsküb'ü i'mâr e t m e k için imparatorluğun hiç b i r yerinde mevcud olmıyan b i r «Octroil=Dâhilî gümrük vergisi,, t a r h e t m i y e kalkışmasından ve b u ­ n u n üzerine s a k a l ve y u m u r t a v e r g i l e r i de tarhedileceği hakkında b i r takım şâyialar çıkmasından doğmuştur! A r n a v u t l u k v e s a i r e g i b i iptidâi yerlerin m a ­ hallî şerâitine g ö r e b i r i m p a r a t o r l u k s i y a s e t i t â k i b e d e n S u l t a n H a m i d ' d e n sonra İttihatçıların b u malî baskı s i y a s e t i n d e n b a ş k a muhâlif meb'us çıkarmamak ve m e ş h u r İsâ B o l a t i n g i b i S u l t a n H a m i d ' i n lûtuflarını g ö r m ü ş d e r e b e y l e r i n i n n ü ­ fuzlarını k ı r m ı y a k a l k ı ş m a k g i b i b i r t a k ı m ç ı l g ı n c a h a r e k e t l e r i de v a r d ı r . A r ­ n a v u t l u k zâten y ı l l a r d a n b e r i A v u s t u r y a , İ t a l y a , Sırbistan, Y u n a n i s t a n v e h a t t â K a r a d a ğ g i b i devletlerin propagandalarından dolayı Osmanlı hâkimiyyetine karşı ayaklanmaya fırsat a r a y a n b i r sâhadır A r n a v u t m i l l i y e t ç i l e r i n i n d a h a 1909 = 1327 s e n e s i 2 0 - 26 A ğ u s t o s i = 3 - 9 Ş a ' b a n C u m a - P e r ş e n b e g ü n l e r i t o p l a n a n E l b a s a n k o n g r e s i n d e A r n a v u t ç a n m t e d r i s lisanı o l m a s ı n a v e L â t i n h a r f l e r i n i n k a b u l ü n e k a ­ r a r verilmiştir. Böyle b i r v a z i y e t t e «ittihad ve T e r a k k i » n i n öyle b i r s i y a s e t i B a ş Mâbeynci Lûtfi Simavî B e y ' i n tâbiriyle «Mecnûnâne» b i r h a r e k e t t e n başka bir şey değildir. İşte b u n d a n dolayı çıkan ı s y â n m i l k vak'ası, b u g ü n İpek m u t a ­ sarrıfı İ s m a i l H a k k ı B e y ' i n âsiler t a r a f m d a n y a r a l a n m a s ı d ı r . O t a r a f l a r d a a s k e r i n a z l ı ğ ı n d a n v e arâzinin d a ğ l ı k o l m a s ı n d a n istifâde e d e n A r n a v u t l a r , m e ş h u r K a çanik boğazını tutup y u k a r ı s ı n a h â k i m o l m u ş l a r , i s y a n sahalarını a z z a m a n d a i p e k ve Y a k o v a havâlisinden Priştine, Volçetrin, F e r i z o v i k ve hattâ Işkodra'ya k a d a r genişletmişlerdir. B u n a karşı «İttihad v e Terakki» k o m i t e s i A r n a v u t m e b ' a s l a r m t a v s i y e e t t i k l e r i m u s l i h a n e t e s v i y e şekillerini r e d d e d e r e k t e n k i l kararını vermiş, diktatör H a r b i y e n â z ı n M a h m u d Şevket Paşa seksen i k i piyâde t a b u r u y l a •cayırtılı b i r A r n a v u t l u k s e f e r i n e ç ı k m ı ş , ı s y â n a i ş t i r â k e d e n v e e t m i y e n bütün ahâlinin silâhları t o p l a n m ı ş , b u m u â m e l e e s n â s m d a k a n l a r ı y l a kızlarının ö n ü n d e e r k e k l e r e s o p a l a r ç e k i l e r e k i z z e t - i - n e f i s l e r i k ı r ı l m ı ş v e işte b u n d a n d o l a y ı i s y a n m ü z m i n l e ş e r e k v e m u h t e l i f şiddet v e s ü k û n e t s a f h a l a r ı g e ç i r e r e k B a l k a n h a r binde Arnavutluğun t a m a m i y l e e l d e n ç ı k m a s ı n a k a d a r d e v a m etmiştir. — i t t i ­ hatçıların d e n s i z l i k l e r i y l e i d a r e s i z l i k l e r i n d e n dolayı o sırada H a v r a n ' d a d a b i r D i i r z ü ısyânı ç ı k m i ş v e o y ü z d e n de b i r ç o k k a n d ö k ü l m ü ş t ü r ) . :

9 Mayıs = 28 Rebî'ül-âMr, Pazartesi: kralına sadâkat yemini.

Girit meclisinin

Yunan

( G i r i t m e s e l e s i n i n s o n ş e k l i için y u k a r d a 1908 = 1326 v u k u â t ı n m «6 T e ş r i n i e v v e l » fıkrasına bakınız. — B u gün açılan G i r i t Meclis-i-umumîsinde R u m âzânın Y u ­ n a n kralına sadâkat y e m i n i etmesi ve meclis r e i s i V e n i z e l o s ' u n da biraz sonra m e b ' u s intihâb e d i l e r e k T ü r k t â b i i y y e t i n e r a ğ m e n Y u n a n p a r l â m e n t o s u n a g i r m e s i Bâb-i-Âlî'nin protestolanna sebeb olmuş, devletler a r a y a g i r i p Müslüman âzâyı y e m i n d e n istisnâ ettirmiş, f a k a t Venizelos m e s e l e s i n d e g ö s t e r i l e n şiddet Yuna­ nistan'ın S ı r b i s t a n ve B u l g a r i s t a n ' a yaklaşmasında ve nihayet Türkiye'ye karşı B a l k a n i t t i f a k ı n ı n a k d i n d e m ü h i m b i r â m i l o l m u ş t u r : B a l k a n ittifakının bundan d a h a m ü h i m o l a n i k i n c i s e b e b i için a ş a ğ ı d a b u s e n e n i n « 3 T e m m u z » fıkrasına bakınız).

9/10 Haziran = 30 Cumâda-l-ûlâ / 1 Cumâda-l-âhire, Cuma gecesi : Ahmed Samim'in katli. (Muhâliflerini

Makedonya

komiteleri

zihniyetiyle

sindirmek

istiyen

Perşenbe / «İttihad

ve

1911

=

1329

OSMANLI

TARİHİ

383

T e r a k k i » n i n siyasî c i n â y e t l e r silsüesine «Sadây-ı-Millet» gazetesi Baş-muharriri A h m e d S a m i m ' i n de n i h a y e t s o k a k o r t a s ı n d a v u r u l m a s ı y l a b i r k u r b a n d a h a k a ­ t ı l m ı ş t ı r : B u n d a n e v v e l k i l e r için y u k a r d a 1 9 0 9 = 1 3 2 7 v u k u â t m ı n «24 N i s a n » f ı k ­ rasına b a k ı n ı z , i l k k u r b a n l a r g i b i zavallı S a m i m ' i n de « M e ç h u l » k a a t i l i a l e l - u s u l bulunamamıştır).

3 Temmuz = 24 Cumâda-l-âhire, Pazar : Balkan ittifâkına sebeb olan «Kiliseler kanunu». ( D e v l e t i d a r e s i v e anâsır s i y a s e t i h a k k ı n d a h i ç b i r f i k r i o l m ı y a n « İ t t i h a d v e T e ­ r a k k i » k o m i t e s i n i n tarihî b i r h a m â k a t âbidesi o l a n b u m e n h u s k a n u n u n resmî i s m i «Rumeli'de kâin münâzaun-fih k i l i s e v e m e k t e p l e r hakkında kanun»dur Bulgar kilisesinin Rum-Ortodoks k i l i s e s i n d e n ayrıldığı tarihtenberi Makedonya'­ d a b i r ç o k k i l i s e l e r l e m e k t e p l e r i n âidiyyeti meselesinden dolayı R u m l a r l a Bul­ g a r l a r a r a s ı n d a m ü z m i n b i r ihtilâf v a r d ı r ; h a t t â F e n e r p a t r i k l i ğ i B u l g a r e g z a r h h ğ ı m a f o r o z bile etmiştir! S u l t a n H a m i d bu v a z i y e t i büyük b i r mehâretle i s t i s mâr ederek B a l k a n devletlerinin Türkiye aleyhine ittifâkım imkânsız bırakmış o l m a k l a meşhurdur; f a k a t ittihatçılar b u k a d a r basît b i r meseleyi bile kavra­ m a k t a n â c i z o l d u k l a r ı için, gûyâ Makedonya'daki anâsır ihtilâflarını ortadan k a l d ı r ı p â s â y i ş i iâde e t m e k m a k s a d ı y l a b u g ü n b i r k a n u n n e ş r e d i p ihtilâflı k i ­ l i s e l e r l e m e k t e p l e r i n h a n g i u n s u r a âid o l a c a ğ ı n ı n ü f u s nisbetîerine göre tâyin etmişler, hükümetin yardımıyla t e s l i m ve tesellüm muâmeleleri yaptırmışlar ve n e t i c e o l a r a k B u l g a r , Y u n a n v e S ı r p unsurları a r a s ı n d a h i ç b i r ihtilâf b ı r a k m ı y a r a k bunların T ü r k i y e a l e y h i n e b i r B a l k a n ittifakı a k d e t m e l e r i n e y o l açmışlar­ d ı r : A ş a ğ ı d a 1912t=1330 v u k u â t m ı n «8 T e ş r i n i e v v e l » fıkrasına bakınız. B a l k a n h a r b i b a ş l a d ı k t a n s o n r a S u l t a n H a m i d Selânik'den i s t a n b u l ' a g e t i r i l i r k e n b u h a ­ m â k a t şâh-eserinden m ü s t e h z i y â n e b i r l i s a n l a b a h s e t m i ş o l d u ğ u k u v v e t l e rivayet edilir). :

1911 = 4/5 Kânunusâni = Bâb-ı-Âlî yangını.

1329

3/4 Muharrem,

Çarşanba/Perşenbe

gecesi :

( B â b - ı - A l î b i r ç o k d e f a l a r y a n ı p y e n i d e n yapılm'ıştır : B u s o n y a n g ı n s u s u z l u k v e t e d b i r s i z l i k y ü z ü n d e n Ş û r â y - ı - D e v l e t v e D â h i l i y y e n e z â r e t i y l e Sa"dâret dâiresinin b i r k ı s m ı m kül hâline g e t i r m i ş v e b i r ç o k kıymetli vesâik ve e v r a k yanmıştır. Y u k a r ı k i s e n e n i n «19 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z « Ç ı r a ğ a n yangını»n'dan i t t i h a d ç ı l a n n i b r e t alıp t e d b i r l i davranmamış olmaları affedilir gafletlerden değildir).

5 Haziran = 7 Cumâda-l-âhire, Pazartesi: kan Sultan Reşad'ın istanbul'dan hareketi.

Rumeli seyahatine çı­

( B u s e y a h a t i n s e b e b i , M a k e d o n y a v e A r n a v u t l u k anâsırını d e v l e t e ı s ı n d ı r m a k ve b i l h a s s a yukarıki senenin «1 Nisan» fıkrasında b a h s i geçen ısyânm sükûnet dev­ resinden istifâde e d i p A r n a v u t l a r ı t a m a m i y l e yatıştırmaktır. — Şehzadelerden Zıyâüddîn ve Ömer H i l m i E f e n d i l e r l e Sadr-ı-a'zam H a k k ı P a ş a ve vükelâdan bâ­ zıları d a p â d i ş â h ı n m a i y y e t m d e d i r . _ S u l t a n R e ş a d , B a r b a r o s zırhlısına b i n m i ş v e k ü ç ü k b i r f i l o d a zırhlıyı t â k i b e t m i ş t i r . 7 H a z i r a n = 9 C u m â d a - l - â h i r e Ç a r ş a n b a g ü n ü S e l â n i ğ ' e ç ı k a n p â d i ş â h 11 H a z i r a n = 13 C u m â d a - I - â h i r e P a z a r g ü n ü Ü s k ü b ' e , 15 H a z i r a n ı = 1 7 C u m â d a - l - â h i r e p e r ş e n b e g ü n ü P r i ş t i n e ' y e g i t m i ş v e 16 H a z i r a n = 1 8 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü de M u r a d H u d â v e n d i g â r ' ı n şehid o l d u ğ u K o s o v a s a h r â s ı n d a y ü z b i n kişilik m u a z z a m bir

K R O N O L O J İ

1911

=

1329

cemaatle C u m a namazını kılmıştır Sadr-ı-a'zam b u r a d a Arnavutları memnun e d e c e k b i r n u t u k irâd e t m i ş s e de, A r n a v u t ç a bildiğini söyliyerek tercümanlık v a z i f e s i y l e s e y a h a t e iştirâk etmiş o l a n A y a n d a n Manastırlı İsmail H a k k ı Efendi b i r k e l i m e b i l e b i l m e d i ğ i için n u t u k terceme edilememiş ve b u n u n l a beraber b i r ç o k âsi A r n a v u t s e r g e r d e l e r i g e l i p i t a a t l e r i n i a r z e t m i ş l e r d i r : 17 H a z i r a n t = 1 9 C u m â d a - l - â h i r e C u m a r t e s i g ü n ü S e l â n i ğ ' e d ö n e n p â d i ş â h 20 H a z i r a n = 2 2 Cumâd a - l - â h i r e Salı g ü n ü M a n a s t ı r ' a g i t m i ş v e 24 H a z i r a n l = 2 6 C u m â d a - l - â h i r e C u m a r ­ t e s i g ü n ü t e k r a r S e l â n i ğ ' e g e l i p d o ğ r u z ı r h l ı y a g i r m i ş , 25 H a z i r a n = 2 7 C u m â d a - l âhire P a z a r g ü n ü Ç a n a k k a l e ' y e v e 26 H a z i r a n l = 2 8 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r t e s i g ü n ü de i s t a n b u l ' a g e l i p sâhillere d ö k ü l e n a h â l i t a r a f ı n d a n a l k ı ş l a n m ı ş t ı r . H a r e k e t ve a v d e t g ü n l e r i de dâhil o l m a k ü z e r e b u s e y â h a t 22 g ü n s ü r m ü ş t ü r , — Pâdişâhın o r a l a r a g i t m e s i m u h t e l i f u n s u r l a r ve b i l h a s s a « B â b â ! „ diye bağırışıp ağlaşan A r ­ n a v u t l a r üzerinde ç o k i y i b i r t e ' s i r bırakmışsa d a , İttihatçılar b u n d a n bile istifâ­ de e t m e s i n i b i l m e d i k l e r i v e k a n d â v â l a r ı m h a l l e d e c e k t e d b i r l e r ittihâzını v a ' d e t t i k l e r i h a l d e h i ç b i r ş e y y a p m a d ı k l a r ı için b i r a z s o n r a i s y a n y e n i d e n a l e v l e n m i ş t i r ) . :

28 Eylül = 4 Şevval, Perşenbe: Trablusugarp ve Bingazi'nin tah­ liyesini istiyen italyan ültimatomu. ( T r a b l u s u g a r b ' a ö t e d e n b e r i g ö z d i k m i ş o l a n İ t a l y a ' n ı n 1 9 0 2 = 1 3 2 0 de A v u s t u r y a v e F r a n s a i l e , 19041=1322 de İ n g i l t e r e i l e v e n i h a y e t 1 9 0 9 = 1 3 2 7 t a r i h i n d e de R u s y a ile m u k a v e l e l e r a k d e d e r e k onların B o s n a , F a s , Mısır v e B o ğ a z l a r m e s e l e l e r i n d e k i h a r e k e t s e r b e s t i l e r i n e m u k a b i l k e n d i s i n i n de Trablus ve B i n g a z i ' d e a y n i ser­ b e s t i y i t a m a m i y l e t e ' m i n e t m i ş o l d u ğ u n a d a h a o z a m a n d a n i t i b a r e n bütün d ü n y a vâkıftır. S u l t a n H a m i d b u n a karşı yalnız siyasî t e d b i r l e r l e iktifâ etmemiş, muk­ t e d i r k u m a n d a n l a r elinde bulundurduğu T r a b l u s u g a r p fırkasını silâh v e m ü h i m mât itibariyle takviye ettikten b a ş k a B i g a z i ' d e k i Sünûsîleri de silâhlandırarak o h a v â l i y i İ t a l y a için k o l a y y u t u l a m ı y a c a k s e r t bir lokma hâline getirmiştir. H a k k ı P a ş a k a b i n e s i k u r u l u n c a y a k a d a r b u hâl a z ç o k b ö y l e d e v a m ettikten s o n r a izahı ç o k müşkül ve hattâ t e ' v i l i bile g a y r - i - k a a b i l b i r takım gaflet fâciaları i r t i k â b e d i l m i y e b a ş l a m ı ş t ı r . S a d â r e t m a k a m m a R o m a sefirliğinden g e t i r i l ­ m i ş o l a n H a k k ı P a ş a ' n ı n T r a b l u s u g a r b ' a k a r ş ı İ t a l y a ' n ı n beslediği v e b ü t ü n d ü n ­ y a n ı n bildiği e m e l l e r d e n b i h a b e r olması kabil değildir: B i l h a s s a Avusturya'nın Bosna'yı ilhâkından i t i b a r e n İtalya'nın d a T r a b l u s ' a pençe atacağı gün g i b i âşik â r d ı r : z â t e n o z a m a n k i i t a l y a n m a t b u â t m m lisâniyle o r d u s u n u n h a z ı r l ı k l a r ı d a m u k a d d e r âkıbetin i l k alâmetleri d e m e k t i r , işte bütün b u n l a r a r a ğ m e n H a r b i y e n â z ı n M a h m u d Şevket p a ş a T r a b l u s ' d a k i a s k e r i kaldırıp Yemen'e sevkettikten başka, b i r çok i h t a r l a r a rağmen mühimmâtı d a i s t a n b u l ' a g e t i r t e r e k b u son A f i r i k a topraklarımızı bütün m ü d â f a a esbâbmdan m a h r u m bırakmış v e italyanların teşebbüsleri ü z e r i n e T r a b l u s u g a r p v a l i v e k u m a n d a m m ü ş i r i b r a h i m P a ş a da azledilerek zavallı vilâyet kumandansız ve v a l i s i z bırakılmıştır! H a k k ı P a ş a i l e g a a f ü k a b i n e s i n i n b u a f f e d i l m e z h a m â k a t ve cinâyetlerinde «italya ile mesele çıkarmamak» mülâhazasının âmil olduğundan b a h s e d i l i r ! H a l b u k i R o m a h ü k ü ­ m e t i işte b u v a z i y e t t e n i s t i f â d e e t m i ş t i r . İ l k i t a l y a n notası 23 E y l ü l = 2 9 R a m a z a n C u m a r t e s i t a r i h l i d i r : B u n d a «Ittihad ve T e r a k k i » n i n T r a b l u s u g a r p ve B i n g a z i ' d e halkı i t a l y a n l a r a l e y h i n e t a h r i k ettiğinden v e O s m a n l ı v a p u r l a r ı y l a o r a l a r a as­ k e r ve m ü h i m m a t sevkolunduğundan şikâyet edilip İtalyan tebaasının ertesi gün o havâliyi terkedecekleri bildirilmiş v e B â b - ı - Â l î ' n i n cevabında da ale-l-usuî t e ' m i n a t verilmiştir! B u n o t a d a bahsedilen askerî sevkıyyat, ateş çatıyı sardıktan sonra yalnız b i r t e k v a p u r l a gönderilmiş b i r mıkdar m ü h i m m a t t a n i b a r e t t i r ! F a ­ k a t İtalya artık k o z u n u o r t a y a atmıştır: i l k n o t a d a n beş gün s o n r a verdiği y i r m i dört s a a t l i k ültimatomda T r a b l u s ' l a B i n g a z i ' n i n t a h l i y e ve t e s l i m i n i i s t e m e s i işte bundandır. B u ültimatomun en m ü h i m noktası, Bâb-ı-Âlî'nin s o n a n d a İtalyanla­ r a o havâlide «Müsâadât-ı iktisâdiyye» t e k l i f etmiş olduğu hakkındaki fıkradır :

1911

=

1329

OSMANLI

TARİHİ

385,

İşte b u n d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e T r a b l u s ' u a s k e r s i z , m ü h i m m a t s ı z , k u m a n d a n s ı z v e v a l i s i z b ı r a k m ı ş o l a n H a k k ı P a ş a k a b i n e s i o m ü d h i ş g ü n â h ı işledikten s o n r a b i r takım i m t i y a z l a r bahşederek v a z i y e t i n i k u r t a r m a k istemiştir! Dünyada keyfiyle z e v k i n d e n b a ş k a b i r şey d ü ş ü n m i y e n o ş u u r s u z v e k a y g ı s ı z H a k k ı P a ş a ' y a b u ültimatomun J a n d a r m a müfettişliğiyle Osmanlı hizmetinde bulunan İtalyan ge­ n e r a l i R o b i l a n t P a ş a ' n ı n e v i n d e b r i ç o y n a r k e n verildiği v e h a t t â o y u n u bırakmak i s t e m i y e n S a d r - ı - a ' z a m zarfı a ç m a d ı ğ ı h a l d e işin i ç - y ü z ü n ü b i l e n m a d a m R o b i l a n t ' m ısrâriyle a ç m a k m e c b u r i y e t i n d e k a l d ı ğ ı h a k k ı n d a b â z ı m e n b â l a r a b i l e g e ç ­ miş meşhur b i r r i v a y e t vardır! B u ültimatoma ertesi gün v e r i l e n m i s k i n c e ce­ v a p t a g e n e iktisâdî i m t i y a z l a r d a n b a h s e d i l m i ş s e de, tabiî h i ç b i r f a y d a s ı o l m a m ı ş v e h a t t â İ t a l y a h ü k ü m e t i c e v a p t a r i h i n e t e s a d ü f e d e n 29 E y l ü l : = 5 Ş e v v a l C u m a g ü n ü İlânı-ı-harb n o t a s ı n ı d a y a m a k l a i k t i f â e t m i ş t i r . K a r a y a a s k e r çıkarmadan dört gün evvel 1 Teşrinievvel = 7 Şevval P a z a r günü İ t a l y a n d o n a n m a s ı sâhil b o y u n d a a b l u k a ilân e t m i ş , 3 T e ş r i n i e v v e l ı = 9 Şevvâl Salı g ü n ü şiddetli b i r t o p ateşine t u t u l a n T r a b l u s ş e h r i n d e k i e h e m m i y e t s i z T ü r k k u v ­ v e t l e r i şehri t e r k e d i p içerilere ç e k i l m i ş , 4 T e ş r i n i e v v e l = 10 Ş e v v â l Ç a r ş a n b a g ü n ü k a r a y a çıkarılan b i r İtalyan müfrezesi boş bulduğu H a m i d i y y e tabyasını işgal e t m i ş , 5 T e ş r i n i e v v e l t = 11 Ş e v v â l P e r ş e n b e g ü n ü ç ı k a r ı l a n 1700 B a h r i y e l i şehri t e s l i m a l m ı ş v e işte b u s u r e t l e b a ş l ı y a n işgal f â c i a s ı g e n e r a l Caneva kumanda­ sındaki k a r a k u v v e t l e r i y l e a ğ ı r l ı k l a r ı n ı n 11 T e ş r i n i e v v e l = 17 Ş e v v â l Çarşanba g ü n ü b a ş l a y ı p 20 T e ş r i n i e v v e l = 26 Ş e v v â l C u m a g ü n ü i k m â l e d i l e n i h r a ç a m e l i y y e s i y l e n i h a y e t b u l m u ş , 11 T e ş r i n i e v v e l = 1 7 Ş e v v â l Ç a r ş a n b a v e b i r rivayete g ö r e de 4 T e ş r i n i e v v e l 1= 10 Ş e v v â l Ç a r ş a n b a g ü n ü B i n g a z i s a n c a ğ m d a k i T o b r u k limanı i ş g a l edilmiş, 13 T e ş r i n i e v v e l = 1 9 Ş e v v â l C u m a y a h u t 18 T e ş r i n i e v v e l = 24 Ş e v v â l Ç a r ş a n b a g ü n ü D e r n e s u k u t e t m i ş , 18 T e ş r i n i e v v e l = 24 Ş e v v â l Ç a r ş a n b a günü T r a b l u s u g a r p vilâyetinin s a n c a k m e r k e z l e r i n d e n olan H u m u s / H u m s kasa­ bası i ş g a l edilmiş v e 19 T e ş r i n i e v v e l = 25 Ş e v v â l p e r ş e n b e g ü n ü s a h i l e a s k e r ç ı ­ k a r a n general A m e g l i o ertesi gün B i n g a z i ' y e girmiştir. T r a b l u s u g a r p şehrinin işgal t a r i h i n d e b i r t a k ı m ihtilâflara tesadüf e d i l i r : B i z i m b u r a d a esas ittihâz ettiğimiz gün t a r i h i «Sabah,, gazetesinin 23 T e ş r i n i e v v e l 1 9 1 1 = 3 0 Ş e v v â l 1329 t a r i h l i n ü s h a s ı n d a ç ı k a n b i r m u h â b i r m e k t u b u n a göredir; b u v e s i k a y a n a z a r a n işgalden b i r gün evvel T r a b l u s l u H a s s u n P a ş a ile diğer bâzı h â i n l e r v a l i v e k i l i n e t e s l i m t e k l i f i n d e b u l u n m u ş l a r s a d a k a b u l e t m e d i ğ i için k a ­ l e y e g i d i p k e n d i e l l e r i y l e b e y a z b a y r a k ç e k m i ş l e r d i r ! İşte b u s u r e t l e o b ü y ü k eyâlet m e r k e z i Kanunî devrinde meşhur Türk denizcisi Turgud-Reis'in Malta ş ö v a l y e l e r i n d e n f e t h e t t i ğ i şanlı g ü n d e n i t i b a r e n t a m 360 sene, 1 a y , 11 g ü n T ü r k h â k i m i y y e t i n d e k a l m ı ş d e m e k t i r : İ k i n c i c i l t t e 1551 = 958 v u k u â t ı n m „15 A ğ u s ­ tos» fıkrasına bakınız. — i t a l y a n l a r Mısrata'ya a n c a k 1912=1330 senesi 8 T e m ­ m u z = 23 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü g i r e b i l m i ş l e r d i r . B u v a z i y e t t e n anlaşılacağı g i b i İtalyan ordusu a n c a k donanmasının hâkim ol­ d u ğ u sâhil b o y l a r ı n d a t u t u n a b i l m î ş t i r ; b u n a m u k a b i l içerilere çekilen b i r a v u ç T ü r k a s k e r i T r a b l u s ' l a B i n g a z i ' n i n k a h r a m a n y e r l i l e r i y l e v e b i l h a s s a Sünûsîlerle el-birliği e d e r e k h e r türlü m a h r û m i y y e t l e r içinde b i r m ü d â f a a cephesi kurmuş­ t u r B u c e p h e n i n b a ş ı n d a v a l i vekilliğini de d e r - u h d e e d e n k u m a n d a n v e k i l i m i ­ r a l a y Neş'et B e y vardır: i s t a n b u l hükümetinin yapabildiği şey, T u n u s ve Mısır t a r i k i y l e v e k a ç a k ç ı l ı k l a m ü m k i n o l d u ğ u k a d a r zâbit, p a r a v e m ü h i m m a t y e t i ş tirmiye ç a l ı ş m a k t a n i b a r e t t i r , i ş t e b u n a r a ğ m e n i t a l y a n o r d u s u sâhilden içeri hulûl e t m i y e m u v a f f a k o l a m a m ı ş , b i r ç o k t e ş e b b ü s l e r y a p m ı ş s a d a r n ü t e m â d i y e n püskürtülmüş, a y l a r geçtikçe m ü z m i n l e ş m i ş v e p e k tabiî olarak dünya n a z a ­ rında italyan ordusunun askerî itibarı s o n d e r e c e sarsılmıştır. B u mânevi h e z i m e t i n i k o l a y m u v a f f a k ı y y e t l e r l e telâfi e t m e k i s t i y e n i t a l y a hükümetinin n i ­ hayet Rodos'la mülhakatından mürekkeb olan «Dodecanese = O n - i k i a d a » y a s a l ­ dırmasında T r a b l u s v a z i y e t i n d e n başka yardım sevkıyyâtma mâni o l m a k ve B o ­ ğ a z l a r ı t e h d i d a l t ı n d a b u l u n d u r m a k g a y r e t i de â m i l o l m u ş t u r . O s m a n l ı b a h r i y e s i düşman donanmasıyla b o y ö l ç ü ş e c e k v a z i y e t t e b u l u n m a d ı ğ ı için i t a l y a n l a r b u t e h l i k e s i z t e ş e b b ü s l e r i n d e de k o l a y c a m u v a f f a k o l m u ş l a r v e z a v a l l ı Ö n - i k i - a d a :

F.:

25

3S6

K R O N O L O J İ

1911 ) =

1330

m ı z ı d i ğ e r b i r a d a d a ilâve e d e r e k i l â n - ı - h a r b t a r i h i n d e n 6 a y , 25 g ü n sonra 1912 = 1330 s e n e s i 24 N i s a n = 7 C u m â d a - l - û l â Ç a r ş a n b a g ü n ü i ş g a l e b a ş l a y ı p 20 Mayıs = 3 Cumâda-l-âhire P a z a r t e s i günü işgal h a r e k e t l e r i n i tamamlıyarak 28 g ü n d e h e p s i n e h â k i m o l u v e r m i ş l e r d i r : İ l k ö n c e 24 N i s a n l = 7 C u m â d a - l - û l â Ç a r ş a n ­ b a g ü n ü e s k i T ü r k l e r i n I s t a n p u l a d e d i k l e r i S t a m p a l i a , o n d a n s o n r a 4 M a y ı s = 17 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i g ü n ü R o d o s , 9 M a y ı s 1= 22 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e günü K h a r k i = H e r k e , 12 M a y ı s = 25 C u m â d a - l - û l â P a z a r günü. P a t m o s , L e r o s t = l l e r o s / •Leryoz v e C a l y m n o s ~ K a l i m m o z , 13 M a y ı s = 26 C u m â d a - l - û l â P a z a r t e s i günü Skarpanthos/Karpathosü=Kerpe, P i s k o p i = l l e k i / l l l e k , K a s o s = K a ş o t ve N i s s i r o s i n c i r l i , 16 M a y ı s = 29 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e g ü n ü L i p s o s = L i p s o , 19 M a y ı s c=2 Cumâda-l-âhire P a z a r günü Symic=Sümbegi/Sömbeki v e n i h a y e t 20 M a y ı s = 3 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r t e s i g ü n ü de C o s / K o s = I s t a n k ö y adaları s u k u t e t m i ş v e b ü ­ tün b u n l a r d a y e r l i R u m l a r T ü r k l e r e ihânet e t m i ş t i r : B u s u r e t l e e s k i «Cezâir-iB a h r - i - S e f î d » v i l â y e t i m i z i n m e r k e z i o l a n R o d o s b a ş t a o l m a k ü z e r e t a m 13 ada­ mız elden çıkmış d e m e k t i r ! Kanunî d e v r i n i n başlarında fethedilmiş olan R o d o s t a m 389 sene, 4 a y , 7 g ü n T ü r k h â k i m i y y e t i n d e k a l m ı ş t ı r : İ k i n c i c i l t t e 1522 = 929 v u k u â t ı m n «20 K â n u n u e v v e l , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ; b u h e s a p M i l â d î t a k v i m ı s ­ lâhatından mütevellit o n günlük f a r k l a r a g ö r e yapılmıştır. =

i t a l y a n d o n a n m a s ı b u n d a n s o n r a 1 8 / 1 9 T e m m u z 1912 ! = 3/4 Ş a ' b a n 1330 P e r ş e n b e / C u m a gecesi Çanakkale-boğazı'nı zorlamıya bile yeltenip Kilîd-ül-bahr'e k a d a r s o k u l m u ş s a d a T ü r k t a b y a l a r ı n ı n şiddetli ateşleri altında h e m e n ç e k i l m i y e m e c ­ b u r olmuştur. — B a l k a n h a r b i yüzünden i t a l y a ile a k d e d i l e n L a u s a n n e = L o z a n sulhü için a ş a ğ ı k i s e n e n i n «15 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

29 Eylül 5 Şevval, Cuma: Hakkı Paşa'mn isti'fâsı ve ertesi gün Ayan reisi Saki Paşa'mn sekizinci sadâreti. ( I s t i ' f â n m sebebi, y u k a r ı k i f ı k r a d a gördüğümüz Trablusugarp felâketidir : B u m ü d h i ş f â c i a m e s ' û l ü n ü n o m e ş ' u m s a d â r e t d e v r i 1910 = 1327 s e n e s i 12 K â n u n u ­ sâni = 30 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n m a a t t e e s s ü f 1 sene, 8 a y , 18 g ü n sürmüş ve i k i A f r i k a vilâyetimizle o n üç adamıza m a l olmuştur! Isti'fânâmesinde: «Bu güne k a d a r cereyân eden ahvâl-ü-muâmelâtm ve hâl-i-hâzır mes'elesinin mes'ûliyyeti» k e n d i s i n e âid o l d u ğ u n d a n b a h s e t t i ğ i v e M e c l i s - i - M e b ' û s a n ' l a m a t b û a t d a D î v â n - ı Alî'ye şevkini istediği halde, k e n d i adamlarım devletin vilayetleriyle adaların­ d a n d a h a kıymetli bilen «îttihad ve Terakki» k o m i t e s i b i r takım parlâmento do­ lapları ç e v i r e r e k o l e k e l i m ü c r i m i a d â l e t p e n ç e s i n d e n k a ç ı r m ı ş v e h a t t â « M e ' m û r i y y e t - i mahsûsa,, ile L o n d r a ' y a bile göndermiştir: H a k k ı P a ş a b i r müddet s o n r a d a y ü z ü n ü n k a r a s ı n a r a ğ m e n B e r l i n sefirliğine t â y i n e d i l e r e k ş e r e f l i b i r m i l l e t i resmen temsil etmek m e v k i i n d e de b u l u n d u r u l m u ş t u r ! — Aşağıdaki fıkrayla « B e ş i n c i c i l t t e « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 274 n u m a r a y a d a b a k ı n ı z ) .

1911 =

1330

30 Kânunuevvel = 9 Muharrem, Cumartesi: Said Paşa'mn isti'fâsı ve ertesi gün dokuzuncu ve sonuncu sadâreti. (îsti'fânm sebebi, Hakkı Paşa kabinesinin Dîvân-ı-Âlî'ye verilmesi hakkında T r a b l u s u g a r p ve B i n g a z i meb'uslarının teşebbüsiyle v e b i r çok i m z â i l e b i r t a k ­ r i r verilmiş olması ve « Î t t i h a d v e T e r a k k i » k o m i t e s i n i n d e t a r i h î suçluları k u r t a r m a k için M e c l i s - i - M e b ' û s â n m f e s h i n e k a l k ı ş m a s ı d ı r : K a n u n - ı - e s a s î ' n i n 35 i n c i m a d d e s i m u c i b i n c e e v v e l c e p â d i ş â h a âid o l a n f e s i h h a k k ı n ı « î t t i h a d v e T e ­ r a k k i » m e ş r u t i y e t için t e h l i k e l i g ö r e r e k m a d d e y i tâdil e t t i r m i ş o l d u ğ u n d a n do­ l a y ı ş i m d i b i r irâdeyle m e c l i s i f e s h e t t i r i p H a k k ı P a ş a k a b i n e s i n i k u r t a r m a k k a -

1912 =

1330

OSMANLI

TARİHİ

387

b i l d e ğ i l d i r ! İşte b u n d a n d o l a y ı S a i d p a ş a f e s i h h a k k ı n ı n t e k r a r p â d i ş â h a v e r i l ­ m e s i için m a d d e n i n t e k r a r tâdilini istemiş, f a k a t K a n u n - ı - e s a s î ' n i n tâdili « S ü l ü sân-ı e k s e r i y y e t , , le k a b i l o l a b i l e c e ğ i n d e n muhâlif m e b ' u s l a r o c e l s e y e iştirâk et­ m e y i n c e ü ç t e i k i e k s e r i y y e t hâsıl o l a m a m ı ş v e işte b u n u n üzerine S a i d P a ş a i s t i ' f â e d i p t e k r a r teşkil ettiği k a b i n e i l e a y n i t e k l i f i t e k r a r edince m u h a l i f l e r gene a y n i m u k a v e m e t i g ö s t e r d i k l e r i için h ü k ü m e t l e m e c l i s i k i d e f a ihtilâf hâ­ linde kalmış ve bu v a z i y e t t e pâdişâh Kanun-ı-esasî mucibince A y a n meclisinin m u v â f a k a t i ı i i a l a r a k b i r a z s o n r a 1912 = 1330 s e n e s i 18 K â n u n u s â n i = : 2 8 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü M e c l i s - i - M e b ' û s â n ı f e s h e t m i ş t i r : H a k k ı P a ş a k a b i n e s i işte b u el e a b u k l u ğ u y l a D î v â n - ı - A l î ' d e n k u r t u l m u ş t u r ! Tabiî b u v a z i y e t « î t t i h a d v e T e r a k k i » k o m i t e s i n i n «meşrutiyet» efsânesine rağmen «Lâ-yüs'el» olması d e m e k t i r ) .

1912 =

1330

25 Mart = 6 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: «Türk Qcağı»nın korolaşa. ( B i r i n c i m e ş r u t i y e t g i b i i k i n c i m e ş r u t i y e t de O s m a n l ı anâsırının m i l l i y e t d â v â larıyla i f t i r a k ç ı l ı k c e r e y a n l a r ı p e ş i n d e k o ş m a s ı n a m ü s â i t b i r f ı r s a t teşkil etmiş v e hattâ Müslüman u n s u r l a r bile milliyetçiliğe kalkışmıştır : Meselâ Arapların ilmî v e edebî k i s v e l e r l e kurdukları (En-Nâdi-ş-Şarkî) ve . (El-Müntedi-l-Edebî) g i b i teşekküller pek meşhurdur. Tabiî b u neticede ecnebî t e l k i n l e r i n i n b ü y ü k b i r t e ' s i r i v a r d ı r . B u v a z i y e t T ü r k g e n ç l i ğ i n d e de m i l l i y e t f i k r i n i n u y a n m a s ı n a sebeb o l d u ğ u için, b i r b i r i n i t â k i b e n ü ç t e ş e k k ü l v ü c u d a g e l m i ş 1909 = 1326 s e n e s i 7 Kânunusâni = 14 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü « T ü r k D e r n e ğ i » , 1911 ; = 1329 s e ­ n e s i 31 A ğ u s t o s = 6 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü « T ü r k Y u r d u » v e n i h a y e t b u g ü n de « T ü r k O c a ğ ı » t e ş e k k ü l e t m i ş t i r . Bunların ü ç ü de «gayr-i-siyâsî» kültür cemi­ yetleridir. B i l h a s s a R u s y a ' d a n gelmiş muhâcirlerin kurmuş oldukları «Türk Yurdu» c e m i y e t i a y n i i s i m d e b i r m e c m u a d a neşretmiştir. — i l k i k i cemiyetin m ü h i m b i r rolü y o k t u r : M ü s l ü m a n l ı k t a n e v v e l k i d e v i r l e r e kadar dayanan Türk milliyetçilik t a r i h i n i n b u s o n d e v r i n d e e n m ü h i m r o l ü « T ü r k O c a ğ ı » o y n a m ı ş ve memleketin b i r çok y e r l e r i n d e teşkilât k u r a r a k m i l l i y e t f i k r i n i n yayılmasında büyük b r âmil olmuştur, i l k Umumî-kâtibi ve kanunî müessisi, C u m h u r i y e t d e v r i n d e S i v a s m e b ' u s u o l d u k t a n s o n r a siyasî b i r c ü r m i s n â d i y l e i d â m e d i l i v e r e n Hâlis T u r g u d B e y ' d i r . B u teşekkülün k u v v e t l e n m e s i , B a l k a n h a r b i n i n sonlarında teşekkül eden i k i n c i Idâre-hey'etine H a m d u l l a h S u p h i v e D o k t o r H a s a n F e r i t g i ­ b i ' şahsiyetlerin r e i s v e k â t i b - i - u m u m î o l a r a k iltihaklarından i t i b a r e n b a ş l a m ı ş ­ tır. B u n u n l a b e r a b e r , « T ü r k O c a ğ ı » ilmî e s a s l a r a m ü s t e n i t b i r m i l l i y e t i d e o l o j i s i k u r a b i l m i ş değildir : D a h a ihzârî devresinde Askerî Tıbbiyye t a l e b e s i n d e n 190 g e n c i n 1911 e= 1329 s e n e s i 24 M a y ı s = 25 C u m â d a - l - û l â Ç a r ş a n b a g ü n ü n e ş r e t t i k ­ l e r i b e y a n n â m e d e i n k ı r a z hâlinde g ö s t e r i l e n T ü r k ırkının f i k r î k a l k m m a s ı e n b ü ­ yük hedef g i b i gösterilmesine n a z a r a n Türk Ocağı'nın m i l l i y e t i I r k ve Kültür e s a s l a r ı y l a i z a h e t m i ş o l d u ğ u n a h ü k m e d i l e b i l i r s e de, b u i k i m e f h u m T ü r k m i l l i ­ y e t i n i n ilmî b i r t â r i f i n e e s a s o l m a k ü z e r e z i k r e d i l m i ş d e ğ i l d i r ; işte b u n d a n d o l a y ı O c a ğ m T ü r k ç ü l ü ğ ü f i k r i v e ilmî o l m a k t a n z i y â d e h i s s i d i r . B u n u n l a b e r a b e r , o z a ­ m a n a göre böyle b i r his uyandırmak da büyük b i r h i z m e t t i r ) .

16 Temmuz = 1 Şa'ban, Sah: Said Paşa'mn isti'fâsı «Îttihad ve Terakki» komitesinin iş başından düşmesi.

üzerine

( B ü sırada devlet büyük b u h r a n l a r içindedir B i r t a r a f t a n 1911 = 1329 s e n e s i n i n «28 Eylül» fıkrasında gördüğümüz Trablus harbi devam ederken İtalyanlar «On-iki-ada»yı işgal e t t i k t e n b a ş k a Çanakkale-boğazı'nı da t o p a t u t a r a k i s t a n ­ b u l ' u bile tehdide kalkışmışlar ve b i r t a r a f t a n da „Idâre-i-örfiyye»nin i l g a e d i l ­ m e m i ş o l m a s ı n d a n , y e n i i n t i h â b â t e s n a s ı n d a « î t t i h a d v e T e r a k k i » n i n şiddetli b a s ­ kısından ve b i r t a k ı m ecnebi tahrikatından ' dolayı A r n a v u t l u k ısyânı yeniden :

388

K R O N O L O J İ

1912 =

1330

a l e v l e n i n c e İ t t i h a t ç ı l a r t e k r a r o r d u s e v k e d i p t e n k i l e b a ş l a m ı ş l a r v e işte b u t e n k i l harekâtı esnasında m u h a l i f zâbitler «Halâskâran / Halâskâr-zâbitan» isminde b i r siyasî g r u p teşil e d i p 1908 ı = 1326 d a E n v e r ' l e N i y â z i ' n i n y a p t ı k l a r ı g i b i d a ğ ­ l a r a çıkmışlardır! B u g r u p u n istanbul'da bulunan mensupları d a mütemâdiyen hükümeti t e h d i d e t m e k t e d i r . O sırada P o s t a n â z ı n T a l ' a t , Dâhiliyye n â z ı n H â c ı Âdil vesaire g i b i Cem'iyyet k o d a m a n l a r ı L e v â z ı m d a i r e s i n d e k i ihtilâslardan d o ­ layı Meclis-i-Meb'ûsan'da « P a ç a v r a y a çevrilecek» o l a n H a r b i y e nâzın Mahmud Şevket p a ş a ' y ı isti'fâya m e c b u r etmişler ve o n d a n s o n r a B a h r i y e n â z ı n Hurşid P a ş a i l e d i ğ e r b â z ı v ü k e l â d a isti'fâ e d i p ç e k i l m i ş l e r d i r : i ş t e b u y ü z d e n k a b i n e ­ n i n çok sarsılmış olmasına r a ğ m e n Sadr-ı-a'zam S a i d P a ş a b u n d a n b i r gün evvel M e c l i s ' d e n i ' t i m a d r e ' y i almış, f a k a t v a k t i y l e S u l t a n H a m i d ' e yaptığını b u sefer de « I t t i h a d v e T e r a k k i » y e y a p a r a k e r t e s i g ü n b i r d e n b i r e i s t i ' f â e d i v e r m i ş t i r ! H e r h a l d e b u ânî k a r a r ü z e r i n d e « H a l â s k â r a n , , t e h d i d i n i n e n m ü h i m â m i l o l d u ğ u m u ­ h a k k a k t ı r : S a i d P a ş a ' n m b u s o n sadâreti y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 6 a y , 16 g ü n s ü r m ü ş v e o r d u y u s i y a s e t e k a r ı ş t ı r a r a k iş b a ş ı n a g e l m i ş o l a n «İttihad v e T e r a k k i » k â b u s u işte b u ânî isti'fâ ü z e r i n e g e n e a y n i o r d u n u n t a z y i k i n d e n d o i a y ı s u k u t ediverince m e y d a n muhâliflere kalmıştır).

22 Temmuz = 1 Şa'Eran, Pazartesi : Ayan reisi Gazi-Ahnısd Muh­ tar Paşa'nm sadâreti ve «Baba-oğul kabinesi»nin teşekkiiiiiyle muhâiefetiiî iktidara geçmesi. ( « B i t a r a f » i s m i y l e iş b a ş ı n a g e l e n b u m u h â l i f h e y ' e t e h a l k a r a s ı n d a « B a b a - o ğ u l k a b i n e s i » d e n i l m e s i n e sebeb, G a z i - A h m e d M u h t a r P a ş a ' n m o ğ l u M a h m u d M u h t a r Paşa'yı da Bahriye nâzırlığıyla k a b i n e s i n e almış olmasıdır : E s k i Sadr-ı-a'z a m l a r d a n K â m i l , H ü s e y n H i l m i v e A v l o n y a h - F e r i d P a ş a l a r d a l i s t e y e dâhil o l ­ dukları için y e n i h ü k ü m e t e « B ü y ü k - K a b i n e » i s m i de v e r i l m i ş , f a k a t Avrupa'da b u l u n a n F e r i d P a ş a i'tizâr e t m i ş t i r . _ M u h t a r p a ş a k a b i n e s i n i n i l k işi, İ t t i h a t ç ı ­ ların h a l k a nefes a l d ı r m ı y a n « i d â r e - i - ö r f i y y e » s i n i b u t a r i h t e n b i r g ü n s o n r a i l g a etmek olmuştur). °

8 Teşrinievvel = 26 Şevval, Pazartesi : Balkan harbinin başlaması ve harb safahatı. ( İ k i n c i m e ş r u t i y e t i n ilânı Bulgaristan'ın istiklâliyie B o s n a - H e r s e ğ ' i n Avusturya tarafından ilhâkma fırsat teşkil ettiği g i b i , Avusturya'nın B o s n a muvaffakıyyeti de i t a l y a ' n ı n T r a b l u s u g a r p v e B i n g a z i i l e Or.-iki-ada'yı i ş g a l e t m e s i n e y o l a ç m ı ş ve n i h a y e t devletin b i r t a r a f t a n T r a b l u s h a r b i ve b i r ' t a r a f t a n d a A r n a v u t l u k ısyâniyle meşgul olması B a l k a n d e v l e t l e r i n i n R u m e l i ' y i p a y l a ş m a k üzere R u s ­ y a ' n ı n t e ş v i k i y l e i t t i f a k e d i p e l - b i r l i ğ i y l e s a l d ı r m a s ı n a sebeb o l m u ş t u r : İ t t i h a t ç ı ­ l a r t a r a f ı n d a n t e d v i n e d i l i p b ö y l e b i r B a l k a n ittifakını k o l a y l a ş t ı r a n v e « K i l i s e l e r kanunu» denilen h a m â k a t şâh-eseri için y u k a r d a 1910 = 1328 v u k u a t ı n ı n «3 T e m m u z » f ı k r a s ı n a y e Y u n a n i s t a n ' ı n i s l â v d e v l e t l e r i y l e i t t i f a k ı n a sebeb o l a n G i ­ r i t m e s e l e s i için de g e n e a y n i s e n e n i n «9 M a y ı s , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Yukarıki senenin «28 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a gördüğümüz Trablusugarp fâciasmda Hakkı Paşa k a b i n e s i n i n affedilmez g a f l e t i ne büyük b i r âmil olmuşsa, b u B a l ­ k a n fâciasmda S a i d ve A h m e d M u h t a r Paşaların b i r b i r l e r i n i tâkib eden gaafil k a b i n e l e r i de müselsel g a f l e t l e r i y l e h e p a y n i rolü o y n a m ı ş l a r d ı r . S a i d P a ş a k a b i ­ n e s i n i n en büyük gafleti, F r a n s a hükümetinin i k a a z m a ve A t i n a ' d a k i Türk m a s lahatgüzârı G a l i p Kemâlî Söylemezoğlu'nun ihtârma rağmen B a l k a n ittifakına i n a n m a m ı ş v e b i l h a s s a Y u n a n i s t a n ' ı B u l g a r i s t a n ' l a S ı r b i s t a n ' d a n a y ı r m a k için G i ­ r i t meselesinin halline yanaşmamış olmasında gösterilir: O k a b i n e n i n S o f y a se­ firliğinden g e t i r i l e n Hâriciyye n â z ı n A s ı m B e y , R o m a sefirliğinden sadârete ge­ t i r i l e n H a k k ı P a ş a ' n m âdetâ i k i n c i nüshası g i b i d i r ! H a k k ı P a ş a bîçâresi i t a l y a ' ­ d a n geldiği halde İtalyan ihtirâsâtma karşı ne k a d a r g a a f i l davranmışsa, Asım

1912 =

1330

OSMANLI

389

TARİHİ

B e y zavallısı d a B u l g a r i s t a n ' d a n geldiği halde B u l g a r ihtirâsâtmdan g a a f i l d i r : Hattâ son S a i d Paşa kabinesinin isti'fâsmdan b i r gün evvel r n u z = 3 0 R e c e b p a z a r t e s i g ü n ü M e c l i s - i - M e b ' û s â n ' d a k ü r s i y e çıkıp — B a l k a n l a r d a n imânım k a d a r eminim!

o kadar 15 T e m -

:

diye te'minât v e r m i s olmakla meşhurdur. Şeyh-ül-islâm Cemâlüddin E f e n d i ' n i n hâtırâtma göre gene' o g a a f i l k a b i n e devrinde Sırbistan'ın A v r u p a ' d a n mübâyaa ettiği serî ateşli t o p l a r A v u s t u r y a arâzisinden g e ç i r i l e m e d i ğ i için B â b - ı - Â l î ' n i n müsaadesiyle Selânik l i m a n ı n d a n B e l g r a d ' a s e v k e t t i r i l m e k s u r e t i y l e Sırp ordu­ s u n u n silâhlanmasına b i l e h i z m e t e d i l m i ş t i r ! «Bâyük-Kabine» denilen Muhtar P a ş a h ü k ü m e t i n i n e n b ü y ü k g a f l e t i de B a l k a n ittifakını el altından hazırhyan Rusya'nın harb olmıyacağı hakkında Hâriciyye nâzın Noradungiyan Efendi'ye verdiği sahte te'minâta a l d a n a r a k R u m e l i ' d e k i yüz y i r m i tabur m u a l l e m askeri t e r h i s e d i v e r m e s i n d e g ö s t e r i l i r ! O sırada m u h a l e f e t rolü o y n ı y a n « i t t i h a d v e T e ­ r a k k i „ k o m i t e s i de iş b a ş ı n d a k i h ü k ü m e t i n m u k a d d e r v e m u h a k k a k b i r m a ğ l û b i y y e t y ü z ü n d e n s u k u t u n u t ' e ' m i n e t m e k için şiddetli b i r h a r b p r o p a g a n d a s ı n a b a ş ­ lamış ve hattâ Dârülfünunun talebesini kışkırtarak Bâb-ı-Alî'de ve s a r a y d a : H a r b isteriz! diye gümbürtülü b i r nümayiş yaptırmış ve ondan sonra Sultanahmet meyda­ nında'" h e y e c a n l ı b i r m i t i n g t e r t i b e t m i ş t i r : O s ı r a d a A v r u p a d e v l e t l e r i n i n harbe m â n i ' o l m a k üzere R u m e l i ' d e ittihâzını i s t e d i k l e r i â s â y i ş t e d b i r l e r i n e kendilerinin de t e ş r i k e d i l m e l e r i h a k k ı n d a k i taleplerine karşı hükümetin mütereddi d , d a v r a ­ nıp b i r t a k ı m m ü z â k e r e l e r l e v a k i t g e ç i r m e s i işte b u cayırtılı n ü m â y i ş l e r y ü z ü n ­ d e n d i r ! B a l k a n d e v l e t l e r i n i n ü l t i m a t o m l a r ı işte b u l ü z u m s u z m ü z â k e r e l e r l e g e ç i r i ­ l e n b i r i k i g ü n içinde ü s t ü s t e y a ğ m ı ş t ı r . B a l k a n ittifakı B u l g a r i s t a n , Sırbistan, Y u n a n i s t a n v e K a r a d a ğ d e v l e t l e r i a r a s ı n ­ d a a k d e d i l m i ş t i r : i l k ö n c e 13 Martfc=24 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a g ü n ü B u l g a r i s t a n ' l a S ı r b i s t a n a r a s ı n d a v e o n d a n 77 g ü n s o n r a 29 M a y ı s = 12 C u m â d a - l - â h i r e Çar­ ş a n b a g ü n ü de B u l g a r i s t a n ' l a Y u n a n i s t a n a r a s ı n d a S o f y a ' d a b i r e r i t t i f a k m u â h e desi i m z a l a n m ı ş v e b i r a z s o n r a k ü ç ü k K a r a d a ğ d a b u i t t i f a k sistemine iltihak etmiştir. K a r a d a ğ ' ı n işte b u 8 T e ş r i n i e v v e l <= 26 Ş e v v â l P a z a r t e s i g ü n ü h a r b ilân e t m e s i y l e b a ş h y a n B a l k a n h a r b i 1913 = 1331 s e n e s i 30 M a y ı s = 23 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü ­ n ü n e k a d a r t a m 7 a y , 23 g ü n s ü r m ü ş t ü r . K a r a d a ğ h ü k ü m e t i n i n h a r b ilânından s o n r a d i ğ e r m ü t t e f i k l e r 13 T e ş r i n i e v v e l = 2 Z ü l k a ' d e C u m a r t e s i g ü n ü verdikleri m ü ş t e r e k b i r n o t a i l e R u m e l i ' n i n anâsır v a z i y e t i n e g ö r e m u h t a r i d a r e l e r e ayrıl­ masını istemişlerse de Bâb-ı-Alî c e v a p vermemiş ve o sırada B u l g a r i s t a n ve Sır­ b i s t a n hükümetleri h u d u t boylarında b i r takım tecâvüz ve t a a r r u z hareketlerinde bulundukları için 17 T e ş r i n i e v v e l = 6 Z ü l k a ' d e Ç a r ş a n b a g ü n ü Sırp v e Bulgar elçilerine p a s a p o r t l a r ı v e r i l m i ş , e r t e s i g ü n b u i k i d e v l e t i l â n - ı - h a r b e t m i ş v e o n ­ d a n s o n r a Y u n a n i s t a n d a a y n i meâlde b i r n o t a ile muhâriplere i l t i h a k etmiştir. B a l k a n h a r b i « Ş a r k Cephesi = T r a k y a » ve « G a r p cephesi = M a k e d o n y a v e A r n a ­ v u t l u k » i s i m l e r i y l e i k i c e p h e d e c e r e y â n e t m i ş t i r : Ş a r p c e p h e s i n d e T ü r k l e r e karşı, y a l n ı z B u l g a r l a r v e G a r p c e p h e s i n d e de b ü t ü n m ü t t e f i k l e r v a r d ı r . B u d ö r t B a l k a n d e v l e t i n d e n b a ş k a , e s a s e n i s y a n hâlinde b u l u n a n A r n a v u t l u k d a T ü r k ordusuna ihanet v a z i y e t i n d e d i r v e h a t t â h a r b e s n â s m d a istiklâlini b i l e ilân e t m i ş t i r . B u i k i k a r a cephesinden başka Y u n a n donanmasının hâkimiyyeti altında b i r d e n i z c e p h e s i de v a r d ı r . 1 — « Ş a r k c e p h e s i » : A ) 1912 = 1330 harekâtı ittihad-ve-Terakki'nin suku­ t u n a sebeb o l d u ğ u n u y u k a r ı k i f ı k r a l a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z « H a l â s k â r - Z â b i t a n g r u p u » n u n umumî r e i s i v a z i y e t i n d e b u l u n a n H a r b i y e n â z ı n N â z ı m Paşa «Baş-kumandan vekili» sıfaieyle b ü t ü n O s m a n l ı o r d u l a r ı n ı n b a ş ı n d a d ı r v e « Ş a r k o r d u s u » k u m a n d a n l ı ğ ı n a d a B i r i n c i - f e r i k A b d u l l a h Paşa tâyin edilmiştir: B u o r d u Ömer Yâver, Şevket T u r g u d , B a h r i y e nâzın M a h m u d M u h t a r ve A h m e d A b u k Paşalar kumandasında dört k o l o r d u ile Kırcaali/Kırcalı taraflarından F i l i b e ' y i t e h d i d eden A l i Yâver Paşa kumandasında b i r mürettep k o l o r d u d a n mürekkeptir. Şark m m t a k a s m m en mühim mevk'-i-müstahkemi olan E d i r n e kumandanlığında da B a l k a n fâciasmda Türk. ırkının y ü z ü n ü a ğ a r t a n v e bütün d ü n y a y a P l e v n e destanını hatırlatan E r :

390

S O N O L G j İ

1912

= 1330

z u r u m l u Ş ü k r ü p a ş a v a r d ı r . _ İyi b i r a s k e r o l m a d ı ğ ı h a l d e k e n d i n i ç o k beğenen ve sonsuz azametinden dolayı k i m s e y i dinlemiyen Baş-kumandan-vekili Nâzım P a ş a ' n m i l k b ü y ü k hatâsı, g e r e k a s k e r m e v c u d u , g e r e k t â l i m v e t e r b i y e s i b a ­ kımından B u l g a r o r d u s u n u n çok dûnunda b u l u n a n Şark o r d u s u n u d e r h a l taar­ r u z a sevketmiş olmasında gösterilir: B u l g a r Baş-kumandanı general S a v o v = S a v o f b u v a z i y e t e k a r ş ı i l k iş o l a r a k A l i Y â v e r P a ş a k u m a n d a s ı n d a F i l i b e d e m i r ­ y o l u n u t e h d i d e d e n m ü r e t t e p k o l o r d u y u 19 v e 20 T e ş r i n i e v v e l = 8 ve 9 Züîka'de C u m a r t e s i v e P a z a r g ü n l e r i b o z g u n a u ğ r a t ı p Mestanİı'nın c e n u b u n a k a d a r sür­ müş ve o n d a n s o n r a d a asıl Ş a r k o r d u s u k u v v e t l e r i y l e k a r ş ı l a ş m ı ş t ı r . B a l k a n h a r b i n i n b ü t ü n c e p h e l e r i n d e O s m a n l ı ordularının ş i m d i k ı s a c a g ö z d e n g e ç i r d i ğ i ­ m i z h a r e k e t l e r i n d e b o z g u n d a n b o z g u n a uğramasının e n mühim sebebleri şunlar­ dır : 1) B i r a z y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , h ü k ü m e t R u s t e ' m i n â t m a ç o c u k ç a a l d a n a t - a k R u m e l i ' d e k i 120 t a b u r m u n t a z a m v e m u a l l e m askeri terhis etmiştir: 2) V a t a n f i k r i y l e z e r r e k a d a r a l â k a d â r o l m ı y a n I t t i h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i ye­ n i h ü k ü m e t i m u v a f f a k ı y y e t s i z l i ğ e u ğ r a t m a k s u r e t i y l e s u k u t u n a sebeb o l u p t e k r a r iş başına g e l e b i l m e k için bütün c e p h e l e r d e a s k e r l e r i h a r b e t m e m l y e teşvik etmek s u r e t i y l e , f e c î ' v e denî b i r p r o p a g a n d a y a g i r i ş m i ş , m ü t e m â d i y e n b o z g u n c u l u k et­ m i ş v e h a t t â i s t a n b u l D î v â n - ı - h a r b i b i r ç o k İttihatçı b o z g u n c u l a r yakalamıştır : B u iğrenç ihanet, o sırada b i r fırka kumandanlığında b u l u n a n ve s o n r a d a n B a h ­ r i y e n â z ı n o l a n m e ş h u r İttihatçı C e m a l P a ş a ' n m M a h m u d M u h t a r P a ş a ' y a gön­ derdiği b i r r a p o r d a b i l e i'tirâf e d i l m i ş v e b u r a p o r M a h m u d M u h t a r P a ş a ' n m ü ç ü n c ü k o l o r d u h a r e k â t ı n a âid e s e r i n d e n e ş r e d i l m i ş t i r O z a m a n iş b a ş ı n d a b u ­ lunanlardan bâzılarının hâtırâtı d a b u n o k t a y ı t e ' y i d e t m e k t e d i r : a ş a ğ ı d a 1 9 1 3 = 1331 v u k u a t ı n ı n «23 K â n u n u s â n i » fıkrasına d a bakınız; 3) O r d u n u n kumanda hey'eti umumiyetle zayıftır Hattâ Mâbeyn Baş-kâtibi A l i F u a d B e y ' i n hâtırâtına göre Şark o r d u s u kumandanı A b d u l l a h Paşa i s t a n b u l ' d a n g i d e r k e n düşmanla başa, ç ı k a m ı y a c a ğ m ı s ö y l e m i ş t i r ! 4) I â ş e v e m e n z i l teşkilâtı s o n derece b o z u k t u r : :

:

5) B i r ç o k y e r l e r d e R u m e l i l e r v e b i l h a s s a A r n a v u t l a r o r d u y a ihânet etmişlerdir-! 6) H a z ı r l ı k l a r i k m â l e d i l m e d e n h a r e k â t a b a ş l a n m ı ş t ı r . B ü t ü n c e p h e l e r d e s ı r a l a ­ n a n b o z g u n l u k l a r ı n e n m ü h i m s e b e b l e r i işte b u n l a r d ı r . A l i Yâver Paşa kolordusunun y u k a r d a gördüğümüz. hezimetinden i k i gün sonra b i z i m Şark o r d u m u z l a general S a v o f ' u n kumandasındaki B u l g a r ordusunun i l k k a r ş ı l a ş m a s ı 21-2.3 T e ş r i n i e v v e l i = 1 0 - 1 2 Z ü l k a ' d e P a z a r t e s i - Ç a r ş a n b a günleri E d i r n e - K ı r k k i l i s e / K ı r k l a r e l i a r a s ı n d a v e b i l h a s s a E d i r n e ' n i n 25 k i l o m e t r e şimaiişarkîsindeki Süloğlu/Siloğlu ve P m a r h i s a r taraflarında müdhiş bozgunluklarla 'ne­ ticelenmiş, Kırkkilise s u k u t etmiş ve Osmanlı o r d u s u perişan b i r halde V i z e - L ü l e b u r g a z hattına çekilmiştir. Bulgarların üç h a f t a geçmeden Çatalca istihkâmları­ n a d a y a n m a l a r ı işte b u s a y e d e d i r : E d i r n e üzerine i l k b a s k ı n h a r e k e t l e r i de 22-24 T e ş r i n i e v v e l = l l - 1 3 Zülka'de Salı-Perşenbe günlerine müsâdiftir. Bundan sonra 28 T e ş r i n i e v v e l / 2 T e ş r i n i s â n i = 1 7 - 2 2 Z ü l k a ' d e P a z a r t e s i - C u m a r t e s i günleri c e r e y â n eden Lüleburgaz muhârebeleri B u l g a r o r d u s u n u n i k i n c i z a f e r i y l e neticelen­ m i ş v e n i h a y e t 15-19 Teşrinisâni = 5-9 Z ü l h i c c e C u m a - S a l ı günleri Ç a t a l c a i s t i h ­ kâmları karşısındaki düşman h a m l e l e r i artık neticesiz kalmıştır: E ğ e r b u n a b i r « z a f e r » d e n i l e b i l i r s e , i l k Ç a t a l c a z a f e r i işte b u d u r ! O sırada' i s t a n b u l halkı top s e s l e r i n i n v e r d i ğ i h e y e c a n i ç i n d e d i r ! B â b - ı - A l î ' n i n m ü s â a d e s i y l e 18 Teşrinisâni : = 8 Z ü l h i c c e P a z a r t e s i g ü n ü b ü y ü k d e v l e t l e r i n i k i ş e r vé i s p a n y a , H o l â ı i d a v e R u m a n y a g i b i d e v l e t l e r i n de b i r e r h a r b g e m i s i i s t a n b u l l i m a n ı n a g e l i p k e n d i s e f â r e t l e r i y l e i k t i s a d î müesseselerini h i m â y e için k a r a y a 2250 a s k e r ç ı k a r m ı ş l a r d ı r ! A ş a ğ ı d a g ö z d e n g e ç i r e c e ğ i m i z G a r p c e p h e s i n d e n g e l e n k a r a - h a b e r l e r de a r a y a k a ­ r ı ş t ı ğ ı için a r t ı k z a f e r d e n ümidini k e s e n B â b - ı - Â l î ' n i n t a l e b i y l e n i h a y e t 28 T e ş ­ rinisâni : = 1 8 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü Ç a t a l c a ' d a B a l k a n m ü t t e f i k l e r i y l e m ü z â k e ­ r e l e r başlamış ve Türkiye'nin Başkumandan-vekili Nâzım P a s a ile Ticaret ve Z i r â a t n â z ı n M u s t a f a R e ş i d p a ş a t a r a f ı n d a n t e m s i l edildiği b u çetin m ü z â k e r e l e r nihayet 3 Kânunuevvel = 23 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü i m z â l a n a n mütârekenâme üe neticelenmiştir B u mütârekeyi Y a n y a ve işkodra muhâsaralarıyla meşgul olan Y u n a n ve K a r a d a ğ hükümetleri imzâ etmemişlerdir; ç o k ağır b i r m a d d e s i v a r ­ dır : B u l g a r m u h a s a r a s ı n d a b u l u n a n E d i r n e ' y i b i z Îâşe e d e m i y e c e ğ i m i z halde :

1912

=1330

OSMANLI

TARİHİ

391

B u l g a r o r d u s u n a E d i r n e i s t a s y o n u n d a n g e ç e c e k t r e n l e r iâşe m a d d e l e r i taşıyabi­ l e c e k t i r ! D i ğ e r b i r m a d d e y e g ö r e de s u l h işi L o n d r a ' d a t o p l a n a c a k b i r k o n f e r a n s a b ı r a k ı l m ı ş v e s u l h o l m a d ı ğ ı t a k d i r d e h a r e k â t ı n b a ş l a m a s ı için i h b a r tarihinden i t i b a r e n d ö r t g ü n m ü h l e t t â y i n edilmiştir. L o n d r a ' d a i n g i l t e r e H â r i c i y y e nazırı S i r E d w a r d G r e y ' i n fahrî r i y a s e t i n d e t o p l a n a n S a i n t - J a m e s s u l h konferansı i l k i ç ­ t i m â i m 1 9 1 2 = 1 3 3 1 s e n e s i 16 K â n u n u e v v e l = 6 M u h a r r e m P a z a r t e s i g u n u a k d e t m i ş v e e r t e s i g ü n de g e n e G r e y ' i n r i y a s e t i n d e Ş a r k işlerini t e d k i k e d e c e k B ü y ü k - e l ç ı l e r konferansının müzâkereleri başlamıştır. B ) 1913 = 1331 tarekâtı: B a l k a n müttefikleri henüz m u k a v e m e t etmekte olan E d i r n e Y a n v a v e i s k o d r a dâhil o l m a k ü z e r e b ü t ü n R u m e l i ' n i n v e a d a l a r ı n ken­ dilerine t e r k i n i i s t e d i k l e r i halde Bâb-ı-Âlî yalnız Makedonya'nın b i r hıristıyan p r e n s i v e A r n a v u t l u ğ u n d a b i r O s m a n l ı şehzâdesi i d a r e s i n d e m u h t â r i y y e t l e r ı m ^ k a b u l e d i p d i ğ e r t a l e p l e r i r e d d e t t i ğ i için L o n d r a m ü z a k e r e l e r i 6 K â n u n u s â n i — 27 M u h a r r e m P a z a r t e s i " g ü n ü i n k ı t â a u ğ r a m ı ş t ı r : O s m a n l ı orduları b ü t ü n c e p h e l e r d e m a * l û b oldukları halde Bâb-ı-Âlî'nin a r a z i t e r k i n e yanaşmaması, daha harekat b a ş l a m a d a n e v v e l b ü y ü k d e v l e t l e r i n 1912 : = 1330 s e n e s i 8 T e ş r i n i e v v e l = 26 Ş e v v â l Salı g ü n ü h a r b i n n e t i c e s i n e o l u r s a o l s u n « s t a t u quo,, n u n k a t ' i y y e n d e ğ i ş m ı y e c e ğini ilân e t m i ş o l m a l a r ı n d a n d ı r ! D ü v e l - i - m u a z z a m a n m b ö y l e b i r ilândan m a k s a d ı , Balkan devletleri mağlûb olduğu t a k d i r d e T ü r k i y e ' y i arâzi k a z a n c ı n d a n m a h ­ r u m e t m e k t i r : F a k a t ş i m d i n e t i c e ö y l e ç ı k m a y ı n c a tabiî artık o p r e n s i p i n hiç bir hükmü kalmamıştır;' işte b u n d a n dolayı L o n d r a müzâkerâtı kesilince Bulgar B a ş k u m a n d a n ı g e n e r a l Sa'vof m ü t â r e k e n â m e m u c i b i n c e harb harekâtının dört g ü n s o n r a b a s l ı v a c a ğ ı n ı 29 K â n u n u s â n i l = 20 S a f e r Ç a r ş a n b a g ü n ü y a h u t e r t e s i g ü n O s m a n l ı o r d u s u n a b i l d i r m i ş , 3 Şubat = 25 S a f e r P a z a r t e s i g ü n ü E d i r n e b o m ­ bardıman e d i l m i y e b a ş l a m ı ş , 4 Ş u b a t = 26 S a f e r Salı g ü n ü Ç a t a l c a m u h a r e b e l e r ı • n i n i k i n c i safhası b a ş l a y ı p t ı p k ı b i r i n c i s i g i b i T ü r k m u v a f f a k ı y y e t i y l e n e t i c e l e n m i ş , 18 M a r t fc= 9 Rebî'ü'l-âhir Salı g ü n ü b a ş l a y ı p 13 g ü n s ü r e n ü ç ü n c ü s a f h a d a d ü ş ­ m a n b â z ı i l e r i m e v z i l e r i m i z e hulûl e t m i ş s e de, 29 v e 30 M a r t = 2 0 v e 21 R e b î ' ül-âhir C u m a r t e s i ' v e P a z a r günleri t a m a m i y l e p ü s k ü r t ü l m ü ş v e işte o s â y e d e i s ­ t a n b u l artık k u r t u l m u ş t u r . P â y ı t a h t m b u . m a z h a r i y y e t i n e m u k a b i l , zavallı Edir­ n e ' n i n n i h a y e t a ç l ı k v e y a r d ı m s ı z l ı k y ü z ü n d e n 26 M a r t = 17 R e b î ' ü l - â h i r Ç a r ş a n b a g ü n ü s u k u t u m e m l e k e t i n h e r y e r i n d e millî b i r m â t e m t e ' s i r i y a p m ı ş t ı r : Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i E d i r n e ' y e k a r ş ı i l k d ü ş m a n t a a r r u z u 22 T e ş r i n i e v v e l 1912 = 11 Z ü l k a ' d e 1330 Salı g ü n ü b a ş l a m ı ş o l m a k i t i b a r i y l e , şanlı adı bütün d ü n y a y ı a y ­ l a r c a ulvî b i r h e y e c â n i ç i n d e y a ş a t a n m u h t e ş e m k a h r a m a n M e h m e t Ş ü k r ü P a ş a h e r türlü m a h r û m i y y e t l e r içinde a s k e r i y l e b e r a b e r s ü p ü r g e t o h u m u y e d i ğ i halde düşmanın t e s l i m t e k l i f l e r i n i tıpkı G a z i - O s m a n Paşa g i b i reddederek t a m 5 a y , 5 g ü n = 1 5 5 gün general i v a n o v ı = i v a n o f ' u n müreffeh o r d u s u n a m u k a v e m e t etmiş, n i h a y e t i k i f ı r k a Şırp a s k e r i y l e a ğ ı r t o p ç u s u n d a n b a ş k a Ç a t a l c a ' d a n ç e k i l e n ü ç B u l ­ g a r livâsiyle de t a k v i y e e d i l e n d ü ş m a n o r d u s u 24 M a r t = 15 R e b î ' ü l - â h i r p a z a r t e s i g ü n ü ş i d d e t l i b i r t o p ç u ateşi a ç t ı k t a n s o n r a , e r t e s i Salı sabahı e r k e n d e n u m u m î hücuma geçmiş, i l e r i m e v z i l e r i m i z o gün s u k u t etmiş ve d a h a ertesi Çarşanba g ü n ü de Ş a r k v e C e n u p t a h k i m a t ı n ı n s u k u t u üzerine a r t ı k hiç b i r mukavemet i m k â n ı k a l m a d ı ğ ı n ı g ö r e n Ş ü k r ü P a ş a z e v â l î s a a t 10,30 d a B u l g a r k u m a n d a n l ı ğ ı ­ n a b i r zâbit g ö n d e r e r e k t e s l i m t e k l i f i n e m e c b u r o l m u ş t u r : S a a t 12,45 de g e n e r a l i v a n o v ' u n hürmetle karşıladığı büyük Türk kahramanı şanlı kılıcını ale-l-usul d ü ş m a n ı n a t e s l i m e t m i ş s e de, E d i r n e ' y e g e l e n k r a l F e r d i n a n d a s k e r î merâsimle iâd'e e t m i ş v e A v r u p a m a t b û a t ı n d a b u n a âit b i r ç o k r e s i m l e r v e y a z ı l a r n e ş r e d i l ­ m i ş t i r . Sulhün a k d i n d e n s o n r a i s t a n b u l ' a a v d e t ettiği z a m a n h a l k ı n t e z a h ü r a t t a bulunmak ihtimâlinden k o r k a n «İttihad ve Terakki» n i n meşhur istanbul m u ­ hafızı C e m a l B e y / P a ş a ' n m el-çabukluğu i l e trenden alıp m u h â f ı z l ı k arabasına k o y a r a k kimseye; göstermeden evine getirdiği E d i r n e , mudâfiinin b i r gün derin b i r teessürle anlattığı m ü h i m b i r noktayı o z a m a n k i notlarımdan n a k l e n b u r a d a a y n e n t a r i h e t e v d i e t m e y i millî ve vicdânî b i r vazife b i l i r i m . Hâtırâtmı yaz­ m a k t a k e n d i s i n e y a r d ı m e t m e m i i s t e d i ğ i h a l d e ö m r ü v e f â e t m e d i ğ i için b u a r z u ­ sunda muvaffak olamıyan Şükrü Paşa m e r h u m b a n a menkûbiyyetinin sebebini şöyle anlattı:

K R O N O L O J İ

392

1912 =

1330

— H a r b i n bidayetinde hükümet bender E d i r n e ' n i n bir ay müdâfaasını istedi • B ü m d e b u n o k t a y a a i t b i r v e s i k a d a v a r ; b e n h e r türlü m a h r û m i y y e t e rağmen taahhüdümün beş m i s l i d a y a n a r a k 155 g ü n m u k a v e m e t e t t i m . İste b u n a rağmen esârctten a v d e t i m d e İtiihad-ve-Terakki hükümeti beni tekaüde sevkedip men' kû y a ş a t t ı ! E u m e n k û b i y y e t i m i n ç o k acı b i r s e b e b i v a r : H a r b i n hidâyetinde ' v e m u h â ü f k a b i n e z a m a n ı n d a henüz m u h â s a r a b a ş l a m a d a n e v v e l ittihatçıların eski D â h i l i y y e n â z ı n T a l ' a t B e y g ö n ü l l ü n e f e r yazılıp E d i r n e ' y e gelmiştimaksada s k e r l i * e t m e k değil, a s k e r i ifsâd e t m e k t i ikinci derecedeki k u m a n d a n paha­ ların o t u r d u k l a r ı b i n a y a y e r l e ş m i ş v e tıpkı o paşalar g i b i o n e f e r beye 'de e m i r b e r l e r t a h s i s edilmişti! N e f e r b e y k u m a n d a n p a ş a l a r ı n s o f r a s ı n a o t u r u y o r ve adeua b i r « N e f e r P a ş a » m u â m e l e s i g ö r ü y o r d u : T a b i î b u v a z i y e t zâbitlerle a s k e r P

:

hakkmd , * B e y ' i n her günkü f a a l i y e t i hakkında r a p o r l a r alıyordum : A s k e r i h a r b e t m e m i y e teşvik e d i y o r ve b i l h a s s a A n a d o l u efradına R u m e l i ' n i n k e n d i v a t a n l a r , olmadığından bahsediyorduO sı­ r a d a d ü ş m a n o r d u s u i l e r l e m e k t e ve E d i r n e m u h a s a r a y a d ü ş m e k ü z e r e i d i - T a b i î boyıe b i r f e s a o a d a h a f a z l a t a h a m m ü l e d e m e z d i m . T a l ' a t B e y ' i ç a ğ ı r t t ı m - K a r d

e

d

o

d

u

l

a

r

a

S

e

b

e

b

o l d u

^ ' d e L ' ^ r ^ r V « ° » ^ ™ â b ederek E d i r n e d e k i g a y r - ı - t a b n vazıyetini ve b u v a z i y e t t e n istifâde e d e r e k y a p t ı ğ ı m e n f î propagandayı a n l a t t ı m ; b u hâle b i r d a k i k a daha tahammül edemiyece*ım E d i r n e de k a l d ı ğ ı takdirde kendisini maâzallah i d a m . e t t i r m e k mecburiyetinde k a l a c a ğ ı m ı v e o y l e b i r m e c b u r i y e t t e k a l m a k i s t e m e d i ğ i m için o g ü n k ü trenle d e r n a l i s t a n b u l ' a h a r e k e t e t m e s i n i e m r e t t i m ; tabiî çekildi, g i t t i . O g i t t t ama Merkez-ı-umumî âzâsmdan doktor Bahâüddin " Şâkir «Hilâl-i-ahmer,, müfettişi s f a t ı v l e E d i r n e ' d e kaldı T a l ' a t m p r o p a g a n d a s ı n a d e v â m eden b u a d a m ı idâm e t t i r m e m e k ıçm çekmediğim kalmadı! Muhâsaranm sonlarına doğru b i r gün b a n a gelip Sultanselim c a m i m i n düşmana t e s l i m edilemiycceğinden d e m v u r a r a k m n a m i t l e b e r ^ a v â e d i l m e s i n i t e k l i f e t t i : K e n d i s i n e ^iml üzerindeki en muhte-" ş e m T ü r k l ü k ve M ü s l ü m a n l ı k d a m g a s ı n ı n i m h a s ı t a r i h e b i r ihânet o l a c a ğ m ı v e E d a n ı n her halde B u l g a r h â k i m i y e t i n d e kalamıyacağmı söyledikten s o n r a b i r d a h a v a z i f e s i n d e n b a ş k a b i r şeyle m e ş g u l o l m a m a s ı n ı ihtâr e d e r e k d e f e t t i m iste b e m m m e n k u b i y y e t i m e b u T a l ' a t l a r l a B a h â ü d d i n Ş â k i r l e r sebeb o l d u Onklr or! 1

3

1

1

6 İ b İ S e l İ

m

Ü

f

S

İ

d

e

B

e

y

ğ

!

u

m

!

:

m X S r f , ,T ° m a ğ l û b i y y e t y ü z ü n d e n muhâlff h ü k ü ­ m e t i n b.ı a n e v v e l s u k u t u n u i s t i y o r l a r d ı ! F a k a t unuttukları b i r s e y v a r d ı - B e n i m a s k e r o l d u ğ u m u unutuyorlardı. ' - -»enim Şükrü P a ş a ' n m b a h s e t t i ğ i b o z g u n c u l u k meselesi hakkında o z a m a n k i Dâhilivve nazırı R e ş ı d B e y ' m h â t ı r â t m d a b i r ç o k izâhat v a r d ı r B u meseleye b â z f gazete m a k a l e l e r i n d e b ü e t e m â s edilmiştir. H a y r e t e d i l e c e k n o k t a l a r d a n b i r i de, v a k t i y e S u l t a n H a m ı d R u s y a ' d a k i şerefli e s a r e t i n d e n dönen G a z i - O s m a n P a s a lehtadeki heyecanlı tezahürattan çekinmemiş olduğu halde ittihat-ve-Terakki ' komftesîm Ş u k r u P a ş a B u l g a r i s t a n ' d a n d ö n e r k e n a l k ı ş l a n m a k ihtimâlinden k o r k m u ş S u ıçm P a ş a m ı h a l k a g ö s t e r m e m i ş o l m a s ı d ı r ! _ it.tihad-ve-Terakkî'nin S a S m a m u k a b i l b u t u n dünyanın h a y r a n l ı ğ ı n ı k a z a n a n Ş ü k r ü P a s a ' y a E d i r n e ' n l ^ S u * " k E r t a k r " ^ T » ^ i-âla"la dolu Î i r âmmelere ^ â d Î e d i i ? ' ^ ^ ^ ^ ^ —dimesinde u « H e r t a r a f t a n t e h d i d altında k a l a n d e v l e t i n i z e n ç â r e s i z m u s i b e t e m a h k û m «rfbi gorundugu sırada s i z baş kaldırınca h a y r e t l e r içinde k a l a n d ü n y a b ö y l e T v l â f l Î r t i r e n b i r ırkın damarlarında, k e n d i s i n e f e y y â z b i r inkişaf t e ' m i n e d e c l k m k a n bulunması zarurî o l d u ğ u n u i'tirâfa m e c b u r o l d u » a

n

e

V

V

e

l

a

&

1

Û

b

l

m

a

S

1

H

1

v

e

y

V c U t J I

:

6

d

W

m

Ü

m

r

< < Ş e r 6 f

k Ü 1 C 1

V

e

P

W

t

â

b

Ş

1 Ş

«Sayıca on m i s l i n i z i bulan muhâsırlara karşı teşem m u k a v e m e t l e r d e n b i r i n i gösterdiniz».

cihan

tarihinin kaydettik cyueu^ı

en en

muh mun-

« P a ş a ! S i z d ü n y a n ı n üstünden ulvî b i r l e r z e geçmesine sebeb o l d u ğ u n u z için b u t u n dünyanın s i z e b i r m i n n e t b o r c u v a r . İşte b u n d a n dolayı, d ü ş m a n e l i n e sağ" g e ç m i ş o l m a k t a n mütevellit b ü y ü k acınızın içinde e ğ e r size teseİli verebilecek b i r s o z v e k a l b i n i z e k u v v e t v e r e c e k b i r işâret t a s a v v u r e d i l e b i l i r s e , h a y r a n l a r ı n ı z şimdi s i z e işte o t e s e l l i i l e o k a l b k u v v e t i n i v e r m e k i s t i y o r l a r » . Şimdi b u «Şeref kılıcı» i l e m u h t e ş e m altın k i t a p m e r h u m u n âilesindedir.

191-2 =

1330

OSMANLI

TARİHÎ

393

2 _ « G a r p c e p h e s i : A ) 1912 = 1330 torefcdi,.20 T e ş n n ı e v v e = 9 Z u k a de P a z a r g ü n ü Sırp o r d u s u P r i ş t i n e ' y i a l d ı k t a n s o n r a 22 T e ş r i n i e v v e l = 11 Z u l k a de S a h günü A l i R ı z â P a s a k u m a n d a s ı n d a k i G a r p o r d u s u n u Murad-Hudavendıgar'ın S sene e v v e l k i z a f e r i y l e m e ş h u r K o s o v a s a h r â s m d a m a ğ l û b etmiştir : B i r i n c i c i ' t t e 1389 = 791 v u k u â t ı m n b i r i n c i f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ; Prıscıne n m işte o g u n s u ­ k u t etmiş o k l u ğ u h a k k ı n d a d a b i r r i v a y e t v a r d ı r . G e n e a y n i g ü n Y u n a n ordusu d a S e S c e ° e g i r m i ş t i r . O n d a n s o n r a 23 T e ş r i n i e v v e l = 1 2 Z ü l k a ' d e Ç a r ş a n b a g u n u Î e n S Î ? a " g i r e n ve Sırp v e l i a h d i p r e n s Alexandre/Aleksandr'm kumandasmda b u l u n a n düşman ordusu Karadağlılarla birleşmek üzere i l e r i hareketine devam e d e c e ? sırada G a m o r d u m u z u n k u v â y - ı - k ü l l i y y e s i n i teşkil e d e n V a r d a r ordu­ c u n t a a r r u z u n d a n ' dolayı 23 v e 24 Teşrinievvel = 12 v e 13 v e P e r s e n b e günleri c e r e y a n e d e n K o m a n o v a m u h a r e b e s i n i de k a z a n m ı ş t ı r . B u v a k ' a üzerine Z e k i P a s a k u m a n d a s ı n d a k i V a r d a r o r d u s u p e r i ş a n b i r h a l d e M a nastır'a d o ğ r u ç e k i l m i ş v e artık v a z i y e t e t a m a m i y i e h â k i m o l a n Sırp o r d u s u b i r t a r a f t a n B u l g a r l a r v e b i r t a r a f t a n d a K a r a d a ğ l ı l a r l a b i r l e ş e r e k ıkı k o l d a n s u r ' S j B ^ i s S T h a r e k e t i ı ı e b a ş l a m ı ş t ı r : İşte b u h a r e k e t e s n â s m d a 24 T e ş r i n i e v v e l = 13 Zülka'de P e r s e n b e g ü n ü b i r S ı r p - B u l g a r k u v v e t i K o ç a n a ' y a g i r m i ş , 25 T e ş r i ­ nievvel = 14 Z ü l k a ' d e C u m a g ü n ü Y u n a n l ı l a r K a r a f e r y e ' y i almış, 26 T e ş r i n i e v ­ vel" = 15 Z ü l k a ' d e C u m a r t e s i g ü n ü i ş t i p k a s a b a s ı Sırplarla B u l g a r l a r ı n e l i n e g e ç ­ m i ş v e n i h a y e t 26/27 T e ş r i n i e v v e l = 15/16 Zülka'de C u m a r t e s i / P a z a r gecesi u s k ü p ahâlisi T ü r k d e v l e t i n e ihânet e d e r e k Sırp o r d u s u n a t e s l i m o l m u ş t u r : K o n ­ s o l o s l a r vasıtasıyla d ü ş m a n o r d u s u n u dâvet e d e n t i s k ü p şehri R u m e l i ' n i n işte DU h a r b e s n â s m d a m â h i y y e t l e r i m e y d a n a ç ı k a n Selânik, M a n a s t ı r , K a l k a n d e l e n , G o s t i v a r v e s a i r e g i b i hâin şehirler s i l s i l e s i n i n b a ş ı n d a g e l i r ! B u v a z i y e t üzerine artık B u h a r l a r ı n hâkim olduğu demiryollarıyla Yunanlıların h a k i m olduğu de­ n i z y o l u n d a n a n a - v a t a n l a h e r türlü m u v a s a l a s ı k e s i l m i ş o l a n G a r p o r d u m u z ta­ mamiyie t e c r i d edilmiş d e m e k t i r . Şehirler a r t ı k üstüste s u k u t e t m ı y e b a ş l a m ı ş , 3 Tesrinisâni : = 23 Z ü l k a ' d e P a z a r , günü Y u n a n l ı l a r P r e v e z e ' y i v e 6 Teşrinisani 26 Z ü l k a ' d e C a r s a n b a g ü n ü S ı r p - K a r a d a ğ k u v v e t l e r i Y a k o v a ' y ı a l m ı ş v e n i h a y e t S T e s r i n i s â n i = 2 8 Z ü l k a ' d e C u m a g ü n ü de İttihatçıların m â h u t « K â ' b e - ı - H u r r ı y e t / M e h d ' - i - H ü r r i y e t » l e r i o l a n Selânik şehri k e n d i a r z u s u y l a Y u n a n o r d u s u n a t e s h i n o ' m u s t u r • B u y ü z k ı z a r t ı c ı t e s l i m şenaati B e l e d i y e v e î d â r e m e c l i s l e r i y l e « M u t e b e r â n » d e n i l e n v a t a n s ı z hâinlerin t a l e p l e r i v e B a ş - m â b e y n c i L û t f i Sirnavı Beym hâtırâtmda M a c a r i s t a n ' d a n a l m a n ordu hayvanları meselesindeki hırsızlığından bahsedilen H a s a n T a h s i n Paşa i s m i n d e k i mülevves k o l o r d u kumandanının tasvıb i v l e yapılmış, Y u n a n v e l i a h d i prens K o n s t a n t i n ' i n kumandasındaki o r d u y l a Cuma o-ünü t e s l i m 'şartnamesi i m z â e d i l d i k t e n s o n r a C u m a r t e s i g ü n ü şehre g i r e n d ü ş ­ m a n a k o l o r d u n u n bütün silâhları t e s l i m e d i l m i ş t i r ! Biraz yukarda gordugumuz K o m a n o v a bozgunundan s o n r a Manastır'a doğru çekilmiş o l a n G a r p ordusunun S a p l a r l a s o n m u h a r e b e s i 14-18 T e ş v i n i s â n i = 4 - 8 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e - p a z a r t e s ı gunl e ' r n e m ü s a d i f t i r : İlk i k i h e z i m e t t e n ç o k s a r s ı l m ı ş o l a n b u o r d u b a k ı y y e s ı M a ­ nastır civarında büsbütün p e r i ş â n o l m u ş v e y a l n ı z C â v i d P a ş a kumandasındaki b i r fırkası A r n a v u t l u ğ a ç e k i l e r e k b i r m ü d d e t t e n b e r i o r d u m u z u arkadan vurmak i s t i v e n âsi A r n a v u t l a r içinde z o r l a t u t u n m ı y a ç a l ı ş m ı ş t ı r ; M a k e d o n y a h a r e k a t ı işte b-i " v a k ' a y l a n i h a y e t b u l m u ş v e yalnız Ş a r k c e p h e s i n d e k i şanlı E d i r n e g i b i G a r p c e p h e s i n d e de Y a n y a ve İ ş k o d r a m ü s t a h k e m m e v k i l e r i Y u n a n v e K a r a d a ğ m u ­ hataralarına m u k a v e m e t t e d e v a m etmiştir. _ Sırplarla K a r a d a ğ l ı l a r ı n bundan s o n r a k i m ü ş t e r e k h a r e k e t l e r i A r n a v u t l u k ' t a d ı r : B u i k i m ü t t e f i k i l k ö n c e 18 T e s ­ rinisâni ; = 8 Z ü l h i c c e P a z a r t e s i günü A l e s s i o = L e ş k a s a b a s ı n a , . 21 Teşrinisani = 11 Zülhicce Persenbe günü «Kahramân-ı-Hürriyet» yahut «Mücâhid-i-Muhterem» d e d i k l e r i k o l a ğ a s ı N i y a z i E f e n d i ' n i n vatanı o l a n R e s n e ' y e , 28 T e ş r i n i s a n i n Z ü l ­ h i c c e P e r s e n b e g ü n ü D e b r e i l e D r a ç ' a ve e r t e s i g ü n de O h r i ' y e g i r m i ş v e g e n e o «ırada T i r a n k a s a b a s ı y l a T ü r k l e r i n « A k ç a h i s a r » d e d i k l e r i K r o j a / C r o ı a d a s u ­ k u t etmiştir. — İste o s ı r a d a A r n a v u t l u k ' d a m ü h i m b i r hâdise o l m u ş , Mıdhat Paşa'nm yetiştirmelerinden v e m u h t e l i f e c n e b i d e v l e t l e r i n e p a r a y l a satılmış h a ­ b e r d e n eski' Berat meb'usu i s m a i l K e m a l V l o r a , A v l o n y a ' y a gelip 83 ihanet v o M a s ı y î a b e r a b e r 29 Tesrinisâni = 19 Z ü l h i c c e C u m a g ü n ü A r n a v u t l u ğ u n s ö z d e l

394

KRONOLOJİ

1912 =

1330

istiklâlini ilân e d i p şehrin h e r t a r a f ı n a A r n a v u t b a y r a k l a r ı ç e k t i r m i ş t i r : ö t e d e n b e r i T ü r k d ü ş m a n l ı ğ ı y l a m â r u f o l a n b u m ü s e c c e l h â i n için y u k a r d a 1908 = 1326 v u k u a t ı n ı n «23 T e m m u z » v e «17 K â n u n u e v e l » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . İ s m a i l Kemal o s ı r a d a B e r a t ' d a n A v l o n y a ' y a g e l e n b i r T ü r k s u v â r i b ö l ü ğ ü n ü şehre sokmadığı için b ö l ü k B e r a t ' a dönmek mecburiyetinde kalmış ve G a r p ordusunun Câvid Paşa kumandasında gelip A r n a v u t l u k ' d a t u t u n m a y a çalışan b i r fırkalık bakiyy e s i o t a r i h t e n i t i b a r e n Sırplarla A r n a v u t l a r a r a s ı n d a ç o k m ü ş k i l b i r vaziyette k a l m ı ş t ı r . O t a r i h t e n 18 g ü n s o n r a 1912!=1331 s e n e s i 17 K â n u n u e v v e l = 7 M u h a r ­ r e m Salı g ü n ü b ü y ü k d e v l e t l e r i n i s m a i l K e m a l r i y â s e t i n d e k i m u v a k k a t Arnavut h ü k ü m e t i n i n «istiklâl „ i n i tanıması, Avusturya ile İtalya'nın ötedenberi alâkadar oldukları A r n a v u t l u ğ a ü ç ü n c ü b i r d e v l e t o l a r a k Sırbistan'ın d a hulûl e t m i ş o l ­ masını hoş görmemelerinden ve hattâ b u n d a n dolayı R u s y a ile Avusturya'nın' b i r ­ b i r i n e k a r ş ı a s k e r î t e d b i r l e r ittihâzına b a ş l ı y a r a k u m u m î s u l h u t e h l i k e y e d ü ş ü r ­ müş olmalarındandır: Y u k a r d a bahsettiğimiz L o n d r a konferansı A r n a v u t istiklâ­ l i n i t a s d i k e t m e k ve Sırbistan'la K a r a d a ğ ı d a A r n a v u t l u k ' d a n çekilmiye dâvet et­ m e k l e A v r u p a sulhünü m u h â f a z a e t m e k istemiştir. B ) 1913 = 1331 harekatı: G a r p cephesinde b u y e n i senenin i l k mühim vak'ası, dört aylık b i r m u k a v e m e t t e n sonra Y u n a n ordusunun muhâsara ettiği Y a n y a ' n m 6 M a r f e = 2 7 R e b î ' ü l - e v v e l p e r ş e n b e g ü n ü s u k u t u d u r . B u n d a n s o n r a 17 M a r t = 8 R e bî'ül-âhir P a z a r t e s i g ü n ü Y u n a n l ı l a r A r g y r o c a s t r o = E r g e r i sancak merkezine gir­ m i ş v e 25 M a r t ' = 1 6 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü O r t a - A r n a v u t l u k ' d a k i S c u m b i = îşk o m b i b o y l a r ı n d a Câvid P a ş a f ı r k a s ı Sırp o r d u s u n a t e s l i m o l m u ş t u r . A r t ı k T ü r k hâkimiyyetinin R u m e l i ' d e yegâne m u k a v e m e t noktası H a s a n Rızâ Paşa'nm mü­ dâfaa ettiği işkodra'dan i b a r e t t i r ; f a k a t maatteessüf Paşa'nm m a i y y e t i n d e Jan­ d a r m a d a n y e t i ş m e b i r hâin v a r d ı r : S u l t a n H a m i d ' i n i m p a r a t o r l u k siyasetinden istifâde e d e r e k b i r ç o k e m s â l i g i b i sivrilmiş o l a n v e T ü r k m i l l e t i n d e n e v v e l e f e n ­ d i s i n e ihânet e d e n b u e s k i D r a ç m e b ' u s u E s ' a t P a ş a T o p t â n i i s m i n d e k i A r n a v u t d ö k ü n t ü s ü için 1909 = 1327 v u k u â t ı m n «27 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . E s ' a d T o p ­ tâni 30 K â n u n u s â n i = 2 1 S a f e r P e r ş e n b e g ü n ü zavallı H a s a n R ı z â P a ş a ' y ı k a h b e c e öldürtüp y e r i n e geçmiş ve d e r h a l Karadağlılarla g i z l i muhâbereye' girişmiştir Karadağ Hâriciyye nâzın bizzât işkodra'ya gelip b u hâinle g ö r ü ş t ü k t e n sonra m e s e l e halledilmiş v e n i h a y e t 22 N i s a n = 1 5 C u m â d a - l - û l â Salı g ü n ü E s ' a d T o p ­ tâni i ş k o d r a ' y ı K a r a d a ğ l ı l a r a t e s l i m e t m i ş t i r ! F a k a t y u k a r d a b a h s e t t i ğ i m i z A v u s t u r y a - R u s y a ihtilâfından d o l a y ı b ü y ü k devletler Arnavutluğun sözde istiklâline k a r a r v e r d i k l e r i için K a r a d a ğ sâhillerine h a r b g e m i l e r i g ö n d e r e r e k n ü m â y i ş y a p ­ tırdıkları için K a r a d a ğ h ü k û m e t ç i ğ i n i h a y e t i ş k o d r a ' d a n e l ç e k m i y e m e c b u r o l ­ m u ş v e işte b u n u n ü z e r i n e 14 M a y ı s ı= 7 C u m â d a - l - â h i r e Ç a r ş a n b a g ü n ü K a r a d a ğ ­ lıların t a h l i y e e t t i k l e r i şehir D ü v e l - i - m u a z z a m a k u v v e t l e r i t a r a f ı n d a n işgal edil­ miştir. :

3 — «Deniz lutrekâtiyy: B a l k a n müttefiklerinden yalnız Yunanistan'ın deniz k u v v e t i v a r s a d a Osmanlı donanması o n u n l a bile başa ' çıkamıyacağı için A d a lar-denizi'ne çıkamayıp yalnız K a r a d e n i z ' d e b o y gösterebilmiş ve harb başlar b a ş l a m a z 1912 = 1330 s e n e s i 19 v e 20 T e ş r i n i e v v e l = 8 v e 9 Z ü î k a ' d e C u m a r t e s i ' v e P a z a r günleri B u l g a r i s t a n sâhillerine t a a r r u z e d e r e k V a r n a v e havâlisini bom­ bardıman e t m i ş t i r : F a k a t b u n a m u k a b i l 20 v e 21 T e ş r i n i e v v e l ! = 9 v e 10 Z ü l k a ' d e P a z a r v e P a z a r t e s i günleri Y u n a n d o n a n m a s ı T e n e d o s = B o z c a a d a i l e L e m n o s = L i m n i adalarını v e o n d a n s o m a d a 17 T e ş r i n i s â n i = 7 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü N i k a r i a / i c a r i a = K a r y o t adasını, 21 T e ş r i n i s â n i ! = 11 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü n d e n 20 K â n u n u e v e l 1 9 1 2 = 1 0 M u h a r r e m 1331 C u m a g ü n ü n e k a d a r M i d i l l i ' y i v e 24 T e ş r i n i s â n i = 1 4 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü n d e n 3 K â n u n u e v v e l 1= 23 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü n e k a d a r d a S a k ı z ' ı i ş g a l e t m i ş t i r . M i r a l a y L a m o u c h e Y u n a n l ı l a r ı n 13 T e ş r i n i s â n i = 3 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n 20 K â n u n u e v v e l = 10 M u h a r r e m C u m a g ü n ü n e kadar Bozcaada, Limni, imbros t= imroz, Thassos=Taşoz, Samothraki/Samothrace = S e m e n d i r e k / S e m a d i r e k / S e m e d r e k ve M y t i l e n e t = M i d i l l i adalarını z a b t e t t i M e r i n d e n b a h s e t m e k t e d i r : i ş t e b u s u r e t l e i t a l y a n i ş g a l i n d e b u l u n a n 13 a d a h â r i ç o l m a k ü z e r e b ü t ü n T ü r k adalarını Yunanlılar bir hamlede zaptedivermiş ve n e t i c e

1912 =

1330

OSMANLI

TARİHİ

395

olarak Osmanlı teşkilatındaki «Cezâir-i-Bahr-i-Sefîd vilâyeti» artık tamamiyle elden çıkmıştır. B u ' fecî âkıbette b i z i m d o n a n m a erkânının m e s ' u l i y y e t derecesi maatteessüf'belli d e ğ i l d i r : Çünkü bizde gûyâ b i r meşrutiyet ve binnetice mes'u­ l i y y e t m e v c u d o l d u ğ u h a l d e h i ç b i r k i m s e d e n h i ç b i r millî f e l â k e t i n h i s a b ı sorula mamıştır! K a r a d a bütün R u m e l i elden çıkmış v e hiç k i m s e mes'ûl o l m a m ı ş , d e ­ nizde 'bütün adalar elden g i t m i ş v e hiç k i m s e d e n hisap sorulmamıştır : B i z i m m e ş r u t i y e t işte b ö y l e « N e v ' i ş a h s ı n a m ü n h a s ı r » m e s ' û l i y y e t s i z b i r meşrutiyettir! Yalnız b u tuhaf meşrutiyet, devlet küçüldükçe sürülerle kahramanlar yetiştir­ miştir. Osmanlı donanmasının Çanakkale-boğazı'nı abluka eden Yunan donanmasına k a r ş ı m e v c u d i y y e t g ö s t e r m e k için y a p t ı ğ ı b i r h u r u ç h a r e k e t i de v a r d ı r : 1912 = 1331 s e n e s i 17 K â n u n u e v v e l = 7 M u h a r r e m Salı g ü n ü n e t e s a d ü f e d e n b u h a r e k e t boğazın önünde c e r e y a n eden İmroz deniz h a r b i y l e neticelenmiş, i k i t a r a f t a n da b i r t a k ı m g e m i l e r y a r a l a n m ı ş v e b i l h a s s a Y u n a n l ı l a r ı n A v e r o f zırhlısı b i z i m k i l e r ­ den f a z l a h a s a r a uğramış, f a k a t b u n a rağmen Osmanlı donanması bâzı şüpheli v a z i y e t l e r d e n d o l a y ı t â m i r b a h â n e s i y l e içeri ç e k i l m i ş v e tabiî Y u n a n ablukası d e v a m etmiştir. — B a l k a n h a r b i n e n i h a y e t v e r e n s u l h için a ş a ğ ı k i s e n e n i n «30 Mayıs» fıkrasına bakınız).

15 Teşrinievvel = 4 Zülka'de, Salı: Osmanh-İtalyarı Ouchy muahedelerinin imzası.

sulbüne âit

( İ s v i ç r e ' d e k i L a u s a n n e = L o z a n şehrinin i s k e l e s i o l a n O ü c h y ' d e i m z â l a n m ı ş o l ­ d u ğ u için, b u m u â h e d e y e « L o z a n m u â h e d e s i » d i y e n l e r de v a r d ı r . — « İ t t i h a d v e T e ­ r a k k i n i n s u k u t u n d a n e v v e l S a i d H a l i m P a ş a L o z a n ' a g i d i p 12 T e m m u z = 27 R e ceb C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n i t a l y a n l a r l a b i r t a k ı m g i z l i m ü z â k e r e l e r e g i r i ş m i ş s e de b i r n e t i c e ç ı k m a m ı ş v e n i h a y e t y u k a r ı k i f ı k r a d a gördüğümüz B a l k a n h a r b i ­ nin t a h a k k u k u , Gazi-Âhmed M u h t a r Paşa kabinesini Trablus meselesinin bir a n e v v e l t a s f i y e s i n e m e c b u r e t m i ş t i r : B u m e s e l e için y u k a r ı k i sene vukuâtımn «28 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — B u sulhün a k d i n d e O s m a n l ı m u r a h h a s l a r ı M e h ­ m e t Nâbi ve R u m b e y o ğ l u Fahrüddin Beyler, İtalyan murahhasları d a P i e t r o B e r t o l i n i , Giuseppe V o l p i ve G u i d a F u s i n a t o i s i m l e r i n d e k i diplomatlardır. — B u gün imzâ edilen g i z l i muâhede dört parçadan m ü r e k k e p t i r : İlk ü ç parçası gizli v e 18 T e ş r i n i e v v e l = 7 Z ü l k a ' d e C u m a g ü n ü i m z a l a n a n d ö r d ü n c ü v e s i k a d a a l e n î ­ d i r . E v v e l â g i z l i , v e s i k a l a r ı n i m z â e d i l m e s i n e sebeb, T ü r k i y e ' n i n T r a b l u s ' l a B i n g a z i ' y i İ t a l y a ' y a ' t e r k e t m i ş g i b i g ö r ü n m e m e k için b i r m u h t â r i y y e t f e r m a n ı n e ş ­ r e t m e s i n e k a r a r v e r i l m e s i v e İ t a l y a ' n ı n d a h a r b içinde n e ş r e t t i ğ i i l h a k kanuniyle muâhede mucibince Hilâfet m a k a m ı n a v e r i l e n hakları te'lif edecek b i r beyannâme neşrine l ü z u m g ö r m e s i d i r . — İ l k g i z l i v e s i k a l a r l a 18 T e ş r i n i e v v e l t a r i h l i 11 m a d ­ d e l i k alenî m u â h e d e n i n b a ş l ı c a esasları ş ö y l e sıralanabilir : 1 _ Türkiye T r a b l u s u g a r p v e B i n g a z i ' y i , İ t a l y a d a i ş g a l ettiği a d a l a r ı d e r h a l tahliye edecektir: «Bu m a d d e y e rağmen İtalyanların a d a l a r ı ' d e r h a l t a h l i y e et­ m e m i ş olmalarının sebebi, B a l k a n h a r b i esnâsmda Y u n a n donanmasının işgaline mâni o l m a k bahânesidir»; 2 — İ s l â m d i n i n i n istiklâlini k a b u l e d e n İ t a l y a h u t b e l e r d e H a l i f e n i n i s m i z i k r e ­ dilmesine, pâdişâhın «Nâib-üs-Sultan» ünvâniyle b i r mümessil bulundurmasına, b u mümessilin tahsisâtmı mahallî vâridattan almasına, T r a b l u s u g a r p ve B i n g a z i kadısının M e ş i h a t m a k a m ı t a r a f ı n d a n t â y i n e d i l m e s i n e ve b u kadı'mn intihâb e d e c e ğ i « N â i b » l e r e de m a h a l l î v â r i d a t t a n a y l ı k v e r i l m e s i n e , E v k a f ı n istiklâline, y e r l i eşrâfın d a i ş t i r â k e d e c e ğ i b i r m e c l i s t a r a f ı n d a n y e n i i d a r e esaslarının tan­ z i m i n e muvâfakat etmiştir; 3 _ Nâib-üs-Sultân ile kadı'mn tâyininden e v v e l Bâb-ı-Alî italya hükümetinin m u v â f a k a t i n i istihsâl e d e c e k t i r ; 4 — T r a b l u s ve B i n g a z i ' d e n Düyûn-ı-Umumîyye'ye p a r a v e r i l m e k t e d e v a m edile­ c e k v e senevî t a k s i t m ı k d â r ı i k i m i l y o n İ t a l y a n l i r e t i n d e n , y â n i t a k r i b e n 90 b i n O s m a n l ı altınından a ş a ğ ı o l m ı y a c a k t ı r ;

KRONOLOJİ

396 5 — Kapitülâsyonların cektir.

ilgası

hususunda

italya

1912

hükümeti

Türkiye'ye

= 133Ö

yardım

ede­

N e t i c e i t i b a r i y l e H a k k ı ve M a h m u d Şevket Paşaların a f e d i l m e z g a f l e t l e r i yüzün­ den « A f r i k a - ı - O s m â n î » d e n i l e n i k i m u a z z a m eyâletimiz elden gitmiş ve buna m u k a b i l b i r m ü d d e t h a r b e iştirâk e t m i ş o l a n « K a h r a m â n - ı - H ü r r i y e t » E n v e r B e y «ittihad ve Terakki» matbûâtında B i n g a z i kahramâm» ünvânmı kazanmıştır!). ( !

1913 =

1331

OSMANLI

397

TARİHÎ

Sultan H a m i d ' i n selefinden tesellüm ettiği imparatorluğu ittihad-ve-Terakki'ye o l d u ğ u g i b i t e s l i m ettiği h a l d e , o n l a r ı n b i r k a ç senede inkırâza uğrattıklarım s ö y l e m e k s u r e t i y l e z a v a l l ı S u l t a n H a m i d ' i n o ş i k â y e t i n d e n e k a d a r haklı o l ­ duğunu r e s m e n t e ' y i d etmiştir. — S u l t a n Abdülhamid, dâmatlarınm istirhamları üzerine n i h a y e t S e l â n i k ' d e n i s t a n b u l ' a d ö n m i y e m u v â f a k a t etmiş, f a k a t hükü­ metin istediği g i b i gece değil, gündüz k a r a y a çıkacağını söylemiştir: İbn-ülE m i n L o r e l e y » i n H i c r î 22 Z ü l k a ' d e 1330 ı = R u m î 20 T e ş r i n i e v v e l 1328 g ü n ü s a ­ b a h l a y ı n i s t a n b u l ' a g e l d i ğ i n d e n b a h s e d e r s e de, T a n i n „ i n y e r i n e neşredilen « R e ­ nin» g a z e t e s i n i n o t a r i h t e çıkan nüshasında « D ü n gece g e ç vakit» gelip B e y l e r ­ b e y i s a r a y ı n a ç ı k a r ı l d ı ğ ı h a k k ı n d a b i r f ı k r a v a r d ı r ; işte o f ı k r a y a . n a z a r a n b u sabah erkenden k a r a y a çıkmış olması lâzımgelir. — S u l t a n H a m i d ölünceye k a ­ d a r ' B e y l e r b e y i s a r a y ı n d a y a ş a m ı ş t ı r : A ş a ğ ı d a 1 9 1 8 = 1 3 3 6 v u k u â t ı m n «10 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — G i d i p g e l m e günleri de dâhil o l m a k ü z e r e S u l t a n A b d ü l h a ­ m i d ' i n i s t a n b u l h â r i c i n d e g e ç i r d i ğ i m ü d d e t 3 sene, 6 a y , 3 g ü n d ü r ) . ((

29 Teşrinievvel = 18 Zülka'de, Salı: Gazi-Ahmed Muhtar Paşa'­ nm isti'fâsiyle Şürây-ı-Devlet reisi Kâmil Paşa'nm dördüncü ve so­ nuncu sadâreti. ( i s t i ' f â n ı n s e b e b i , B a l k a n h a r b i n d e k i m a ğ l û b i y y e t l e r i n teselsülü v e K â m i l P a ş a i l e Şeyh-ül-islâm Cemâlüddin E f e n d i ' n i n M u h t a r P a ş a ' y a karşı cephe almış olması­ dır; işte b u n d a n d o l a y ı A h m e d M u h t a r P a ş a ' n m i s t e m i y e r e k i s t i ' f â e t t i ğ i n d e n b a h ­ s e d i l i r : S a d â r e t m ü d d e t i b u s e n e n i n 22 T e m m u z — 7 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü n d e n itibaren 3 ay, 8 gündür).

1 Teşrinisani = 21 Zülka'de, Cuma : Sultan Hamid'in Selânik'den istanbul'a nakli. ( i k i n c i A b d ü l h a m i d ' i n hal'edildiği g ü n ü t â k i b e d e n g e c e - y a r ı s ı Selâniğ'e sevkı için y u k a r d a 1909 = 1327 v u k u â t ı m n «27 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . B u s e f e r i s ­ t a n b u l ' a n a k l i n i n sebebi, B a l k a n harbinde R u m e l i ' n i n düşman istilâsına uğra­ m a s ı v e S e l â n i k ' d e n de a r t ı k ü m i t k e s i l m i ş o l m a s ı d ı r . K e n d i s i n i getirmek için h ü k ü m e t i n iltimâsiyle A l m a n s e f â r e t i m a i y y e t i n e m e ' m u r L o r e l e y harb gemisi i s t a n b u l ' d a n . Selâniğ'e gitmiş ve h e r halde g e l m e s i n i t e ' m i n etmek üzere damat­ larından A b d u r r a h m a n - P a ş a - z â d e A r i f H i k m e t v e M e h m e t Şerif P a ş a l a r d a b u Alman gemisiyle h a r e k e t etmişlerdir. Dâmat-Şerif p a ş a ' n m b u tarihî v a z i f e s i hakkındaki gayr-i-münteşir eserinden İbn-ül-Emin'in naklettiği izâhâta göre, S e l â n i k ' d e b u l u n d u ğ u m ü d d e t ç e k e n d i s i n e g a z e t e v e r i l m e d i ğ i için ahvâl-i â l e m d e n b i h a b e r k a l a n büyük pâdişâh B a l k a n ittifakına v e Bâb-ı-Alî'nin öyle b i r i t t i f a k t a n haberdar olmamasına hayret ederek: — mu?

Sefaretlerde

Dört devlet

makamda

elçiler,

ataşemiliterler

var;

bunlar

şimdiye

i t t i f a k e t m i ş de b u o l a n b i t e n ş e y l e r h a b e r

bulunduğum

müddetçe

bunların

arasında

nifâk

kadar

alınmamış

ilkaasına

uyumuş mı?

Ben

çalıştım!

d e m i ş t i r ; h a t t â m e ş h u r b i r r i v a y e t e g ö r e B a l k a n i t t i f âkını i l k d u y d u ğ u

zaman :

— Kiliseler meselesini hallettiniz m i ? d i y e s o r m u ş v e halledildiği s ö y l e n i n c e i t t i f â k ı tabiî b u l m u ş t u r : « i t t i h a t v e T e ­ r a k k i » n i n tarihî b i r h a m a k a t şâh-eseri o l a n b u K i l i s e l e r meselesi için yukarda 1910 — 1328 v u k u â t ı m n «3 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . G e n e İ b n - ü l - E m i n ' i n D â ­ mat-Şerif Paşa'dan naklettiğine göre S u l t a n H a n i i d ilkönce Selânik'den ayrılmak istememiş ve k e n d i s i n e t e h l i k e d e n b a h s e d i l i n c e : — B e n de b i r . silâh alır, a s k e r l e b e r a b e r o l u r u m ; b e n zâten ölmüş b i r a d a m ı m !

müdâfaada

bulunurum;

ölürsem

şehid

demiş ve b i r aralık d a : - A l l a h bu hallere hâle g e l d i !

sebeb

olanları

Kahhâr

ismiyle kahreylesin:

Şimdi

devlet

ne

d i y e o t u z ü ç s e n e m u h â f a z a v e i d â r e ettiği i m p a r a t o r l u ğ u n , ü ç d ö r t sene içinde uğradığı ve uğratıldığı fecî âkıbetten şikâyet etmiştir: O t a r i h t e n senelerce sonra Cumhuriyet devrini Ankara mahkemesinde İttihatçı döküntüleri muhakeme edilirken Müddai-i-umumî N e c i b A l i iddiâ-nâmesini okuduğu gün

{ (

1913 =

1331

23 Kânunusâni = 14 Safer, Perşenbe, Ezânî saat 10,2 = Zevâîî 3,15 : «Iîâb-ı-Âlî baskını», İttihad-ve-Terakki komitesinin kanlı zorba­ lığı, Kâmil Paşa'nm cebren ıskaatı ve Mahmud Şevket Paşa'nm sa­ dâreti. ( İ k i n c i m e ş r u t i y e t i n ilânında v e « 3 1 M a r t » v a k ' a s m d a o r d u y a i s t i n a d e n iş başına gelip v a z i y e t i n i t a h k i m eden İttihad-ve-Terakki k o m i t e s i a s k e r ocağını siyasetle ifsâd e t m e s i n i n cezâsmı çekerek n i h a y e t «Halâskâr zâbitan grupu»nun tazyıkıyle y ı k ı l d ı k t a n s o n r a b o ş d u r m a m ı ş , t e k r a r o r d u y u e l d e e d e r e k y e n i d e n iş b a ş ı n a g e l ­ m e k için h a r a r e t l i v e g i z l i b i r f a a l i y e t e g i r i ş m i ş t i r . K o m i t e n i n b u f a a l i y e t i n i k o ­ l a y l a ş t ı r a n b a ş l ı c a âml, k e n d i k u v v e t i n d e n z i y â d e A h m e d M u h t a r v e K â m i l P a ş a k a b i n e l e r i n i n z a ' f m d a g ö s t e r i l e b i l i r . D ü ş m a n ordularının i s t a n b u l k a p u l a r m a d a ­ y a n d ı ğ ı s ı r a d a İ t t i h a t ç ı l a r türlü türlü d o l a p l a r ç e v i r m i ş l e r d i r :

1 — A s k e r içinde b o z g u n c u l u k yapmışlar, A n a d o l u efrâdma R u m e l i ' n i n kendi vatanları olmadığından bahsederek hükümetin kendilerini boş yere kırdırdığın­ d a n bahsetmişlerdir; B u mesele hakkında o z a m a n k i Dâhiliyye nâzın Reşid B e y ' i n hatıratında b i r h a y l i tafsilât vardır; hattâ b u yüzden b i r çok ittihatçılar Dîvân-ı-harbe verilmiş, sonraları Dâhiliyye nezâretine kadar yükseltilen eski J a n d a r m a zabitlerinden i s m a i l C a n b c l a t isminde b i r k o m i t e c i k e n d i s i n i Dîvân-ıh a r b e d â v e t için e v i n e g e l e n b î g ü n â h b i r a s k e r î i n z i b a t m e ' m u r u n u ö l d ü r ü p y a ­ kalandıktan s o n r a hapishâneden kaçırılmış ve hükümeti mağlûbiyyet yüzünden s u k u t a m a h k û m e t m e k için y a p ı l a n b u d ü ş m a n c a p r o p a g a n d a y ı m e ş r û g ö s t e r m e k i s t i y e n İ t t i h a t - v e - T e r a k k i k o d a m a n l a r ı h a r b i n n e t i c e s i ne o l u r s a o l s u n D ü v e l - i m u a z z a m a « S t a t ü q u o » n u n d e ğ i ş t i r i l m i y e c e ğ i n i ilân e t m i ş o l m a k i t i b a r i y l e o r d u ­ n u n m a ğ l û b olmasından dolayı devlete hiç b i r z a r a r gelmiyeceğinden d e m v u r ­ m u ş l a r d ı r ! B u m e s e l e için y u k a r ı k i s e n e n i n „ 8 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . 2 — İttihatçılar « H a l â s k â r â n » g r u p u n a m e n s u b o l m ı y a n z â b i t l e r d e n b i r ç o k l a r ı n ı elde etmişler v e o r d u d a k i e s k i mensuplarını d a siyasî f a a l i y e t e s e v k e t m i ş l e r d i r : Meselâ Mâbeyn Baş-kâtibi A l i F u a d B e y ' i n hâtırâtma göre Çatalca'da istanbul müdâfaasiyle meşgul a s k e r i n binbaşılarından b i r i ş e h z â d e A b d ü l m e c i d E f e n d i ' y e bir telgraf çekerek o r d u n u n g a l e y a n hâlinde b u l u n d u ğ u n u bildirmiş v e M e c i d E f e n d i de b u t e l g r a f ı p â d i ş â h a t a k d i m e t m i ş t i r ! ö y l e b i r z a m a n d a v a t a n ı n v a r ­ lığıyla o y n a m a k t a n çekinmiyen İttihad-ve-Terakki k o m i t e s i n i n b u m e n f i v e mühl i k f a a l i y e t i esnasında elde ettiği en mühim askerî şahsiyyet, «Halâskârân» g r u punun reisi vaziyetinde b u l u n a n H a r b i y e nâzın ve Baş-kumandan v e k i l i Nâzım Paşa'dır : T a l ' a t , E n v e r , C e m a l vesairenin b u ' gaaf i l Baş-kumandanla temâsmı son-

KRONOLOJİ

398

1913

=

1331

r a d a n S a d r - ı - a ' z a m o l a n Mısırlı S a i d H a l i m P a ş a t e ' m i n e t m i ş , N â z ı m P a ş a n ı n e s k i dostu o l a n S a i d H a l i m Paşa'nm yalısında b i r takım toplantılar o l m u ş , îttihad-veT e r a k k i erkânı Sadr-ı-a'zam Kâmil Paşa'nm h a r p t e n s o n r a k e n d i s i n i Dîvân-ı-harbe v e r i p o r d u n u n mağlûbiyyetinden dolayı m a h k û m ettireceğinden bahsederek çok saf b i r a d a m o l a n Nâzım paşa'yı m e n s u b olduğu hükümet a l e y h i n e çevirmiş ve hattâ zavallı adamcağız İ t t i h a t ç ı l a r iş b a ş ı n a g e l d i k l e r i takdirde kendisinin Sadr-ı-a'zam olacağına bile inandırılmıştır! O sırada I t t i h a d - v e - T e r a k k i ' n i n o r d u i ç i n d e k i b o z g u n c u l u ğ u v e b ü t ü n m e m l e k e t t e k i ihtilâl t e r t i b â t ı h a k k ı n d a P o l i s raporları a l a n Dâhiliyye n â z ı n Reşid B e y h a r b v a z i y e t i n d e n dolayı b u n l a r a karşı f e v k a l â d e t e d b i r l e r ittihâzı için M e c l i s - i - V ü k e l â d a p e k ç o k u ğ r a ş m ı ş ve hattâ T r a b z o n ' d a elde e d i l e n b i r ihtilâl v e s i k a s m ı d a d e l i l o l a r a k i b r â z e t m i ş s e de, t a ­ biî z a m a n l a r ı n k a n u n z i h n i y y e t i n e s a p l a n a n v e h a r b hâlinin f e v k a l â d e icâbâtım t a k d i r e d e m i y e n d i ğ e r v ü k e l â n ı n g e v ş e k l i ğ i h ü k ü m e t i n h i ç b i r t e d b i r ittihâzına imkân bırakmamıştır! B i l h a s s a N â z ı m P a ş a artık i t t i h a d - v e - T e r a k k i ' n i n müdâfii v a z i y e t i n d e d i r : Hattâ b i r gün Meclis-i-Vükelâ'da y e r i n d e n fırlıyarak Reşid B e y ' e Enver'le arkadaşlarının siyasetle uğraşmıyacaklan hakkında kendisine «Şahsî ve askerî nâmusları üzerine» y e m i n e t t i k l e r i n d e n bile bahsetmiştir! 3 — i s t a n b u l polis kadrosunun mühim b i r kısmı k o m i t e n i n adamlarından mü­ r e k k e p t i r - Bunların b i r d e n b i r e değiştirilmesi k a a b i l olamadığı için I t t i h a i ç ı l a r h ü k û m e t i n bütün t e d b i r l e r i n d e n h a b e r d a r d ı r ; f a z l a o l a r a k N â z ı m P a ş a ' n m c e m i ­ y e t t a r a f ı n d a n B i n g a z i ' d e n i s t a n b u l ' a d â v e t edilmiş o l a n E n v e r ' i k o l o r d u e r k â n - ı h a r p reisliğine v e C e m a P i de M e n z i l m ü f e t t i ş - i - u m u m î l i ğ i n e tâyin etmesi i s t a n ­ b u l ' d a k i a s k e r i n m ü h i m b i r kısmını I t t i h a d - v e - T e r a k k i ' n i n e l i n e g e ç i r m e k l e neti­ celenmiştir. 4 — Sadr-ı-a'zam Kâmil Paşa d a Dâhiliyye n â z ı n R e ş i d B e y g i b i şiddetli t e d ­ b i r l e r ittihâzına t a r a f d â r olduğu halde, o r d u n u n başında âdetâ diktatör kesil­ miş olan N â z ı m Paşa'dan çekindiği için b i r şey yapamamıştır : Hattâ isti'fâ e d i p y e n i k a b i n e y i t e k r a r k e n d i s i teşkil e t m e k s u r e t i y l e N â z ı m P a ş a ' y ı açıkta b ı r a k m a y ı b i l e d ü ş ü n m ü ş s e de, o şekli de t e h l i k e l i b u l m u ş t u r . 5 — S a f d e r u n l u k t a hamâkat derecesini bulan Nâzım Paşa'nm akla sıgmıyacak i c r â â t ı n d a n b i r i de b o z g u n c u l u k l a r ı n d a n d o l a y ı t e v k i f e d i l i p D î v â n - ı - h a r b e v e r i l ­ miş o l a n I t t i h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e c i l e r i n i n h e p s i n i b i r d e n t a h l i y e e d i v e r m i ş ol­ masıdır. K o m i t e c i l i k l e eşkıyalığı M a k e d o n y a bulgarlarından öğrenmiş o l a n Ittihad-ve-Ter a k k i çetecilerinin t a s a r l a d ı k l a r ı k a n l ı b a s k ı n için h e r h a l d e b u n d a n müsâit bir v a z i y e t t a s a v v u r u k a a b i l değildir; a k ı l l a r ı n c a p a r l a k b i r v e s i l e de b u l m u ş ­ lardır B a l k a n devletleriyle yapılan L o n d r a s u l h müzâkerelerinin neticelenmesine mâni olan Edirne ve Adalar meselesinden dolayı «Düvel-i-sitte/Büvel-i-mua z z a m a » d e n i l e n altı b ü y ü k d e v l e t i n i s t a n b u l elçileri 17 K â n u n u s â n i = 8 Saf er C u m a günü Bâb-ı-Âlî'ye müşterek b i r nota vererek E d i r n e ' n i n B u l g a r i s t a n ' a t e r ­ k i y l e M i d y e - E n e z hattının h u d u d o l a r a k k a b u l ü n ü v e A d a l a r m u k a d d e r a t ı n ı n d a A n a d o l u e m n i y e t i nazar-ı-i'tibâra alınmak şartiyle k e n d i l e r i n e bırakılmasını is­ t e m i ş l e r d i r . B u i k i ş a r t k a b u l e d i l m e d i ğ i t a k d i r d e tabiî h a r b e d e v a m e d i l e c e k t i r ; fakat ordu mağlûb olmuş, bütün Rumeli elden çıkmış ve Bulgar ordusu Ç a t a l c a ' y a d a y a n ı p i s t a n b u l ' u t e h d i d e k a l k ı ş m ı ş o l d u ğ u için d e v l e t i n artık harp k a a b i l i y y e t i kalmamıştır: Netice o l a r a k ne E d i r n e verilebilir, ne harbedilebilir! İşte b u f â s i d d â i r e k a r ş ı s ı n d a h ü k ü m e t B â b - ı - A l î b a s k ı n ı n d a n b i r g ü n e v v e l 22 K â n u n u s â n i = 13 S a f e r Ç a r ş a n b a g ü n ü D o l m a b a h ç e s a r a y ı n ı n ü s t k a t ı n d a k i b ü ­ y ü k s a l o n d a vükelâ ve âyân a'zâsiyle askerî v e mülkî devlet-adamlarından m ü ­ r e k k e p fevkalâde b i r «Şûrây-ı-Umumî» toplamış, mesele uzun-uzadıya müzâkere edilmiş, d e v l e t i n artık harbe devam edemiyeceği tesbit edildikten sonra E d i r n e m e s e l e s i millî haysiyeti k u r t a r a c a k bir tesviye şekline bağlanmış ve işe b u e s a s l a r dâhilinde d e v l e t l e r e v e r i l e c e k c e v â b ı n hazu-lanması H â r i c i y y e ne­ zâretine h a v â l e edilmiştir. M â b e y n B a ş - k â t i b i A l i F u a d B e y ' i n h â t ı r â t m d a S a d r - ı a ' z a m KâmU p a ş a ' n m k a l e m e aldığı cevâbî notanın s u r e t i vardır B u vesikaya g ö r e E d i r n e ' n i n B u l g a r i s t a n ' a t e r k i n i k a b u l e t m i y e n h ü k ü m e t şehrin b i t a r a f v e serbest olmasını, d e v l e t l e r i n t a s d i k i y l e Bâb-ı-Âlî tarafından b i r mutasarrıf ve :

:

1913 =

1331

OSMANLI

TARİHİ

399

M e s î h a t t a r a f ı n d a n b i r k a d ı tâyinini, Meclis-i-idâre a'zâsmm ahâli tarafından •intihâbmı, m a h a l l î j a n d a r m a v e p o l i s k u v v e t l e r i teşkilini, maaşlarm mahallî büdçeden t e s v i y e s i n i , bütçe açıklarının T ü r k hazinesince kapatılmasını v e dinî v e millî günlerin e s k i d e n o l d u ğ u g i b i tes'îdini t e k l i f e t m i ş t i r . C e v â b î n o t a n ı n b u e s a s l a n m İttihatçıların b i l m e m e s i k a a b i l değildir : Çünkü bunları tesbit eden « Ş u r â y - ı - U m u m î » a'zâsı içinde k e n d i t a r a f t a r l a r ı d a v a r d ı r . H a z ı r l a n a c a k n o t a m e t n i m t e d k i k için M e c l i s - i - v ü k e l â m n b u 23 K â n u n u s â n i = 14 S a f e r P e r s e n b e g ü n ü ö ğ l e d e n e v v e l i ç t i m â e t m i ş o l m a s ı n a a l d a n a r a k c e v â b î notanın Düvel-i-muazzama elçiliklerine gönderilmiş olduğuna hükmeden Ittih a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i efkâr-ı-umumiyyeye karşı Kâmil - P a ş a k a b i n e s i n i Edir­ n e ' y i B u l g a r i s t a n ' a t e r k e t m i ş g i b i g ö s t e r m e k v e işte buna istinaden Bâb-ı-Alî b a s k ı n ı n a millî b i r g a l e y a n şekli v e r m e k i s t e m i ş t i r ! H a l b u k i h ü k ü m e t E d i r n e ' n i n B u l g a r i s t a n ' a t e r k i n i k a b u l etmediği g i b i , notayı d a henüz göndermemiştir. B a s ­ kın h a r e k e t i n i n b a ş ı n d a , 1908 = 1326 d a k i m e ş r u t i y e t h a r e k e t i n d e d a ğ a ç ı k a n ­ l a r d a n «Kahramân-i hürriyet» E n v e r B e y vardır : M u h t e l i f y e r l i v e ecnebî m e n b â l a r m d a E n v e r ' i n y a n ı n d a k i b a s k ı n c ı l a r ı n m ı k d â r ı 17, 20-30, 30-40 v e h a t t â 200 k a d a r g ö s t e r i l i r s e de b u n l a r ı n h i ç b i r i d o ğ r u d e ğ i l d i r . O g ü n t e s a d ü f e n B â b - ı Âlî'nin ö n ü n d e n g e ç e r k e n g ö r d ü ğ ü m m a n z a r a y a g ö r e E n v e r ' i n e t r a f ı n d a k i l e r 8-10 kişiden f a z l a d e ğ i l d i : E n v e r B e y k ı r b i r a t a b i n m i ş t i , diğerleri k a m i l e n y a y a n d ı ; ellerinde birer küçük b a y r a k vardı; ben Bâb-ı-Âlî'nin dış kapısına yakla­ şırken o n l a r d a C a ğ a l o ğ l u t a r a f ı n d a n sür'atie g e l i y o r l a r d ı ; R e ş i d B e y ' i n h â t ı r â ­ t m d a söylediği g i b i b u n l a r h a k i k a t e n «Cem'iyyet-i beşeriyyenin en müstekreh tortularmdandı,,; E n v e r ' i n bindiği kötü b e y g i r i n d i z g i n l e r i n i i k i tarafından i k i çeteci t u t u y o r , hepsi b i r d e n ve hiç d u r m a d a n t u h a f b i r külhanbeyi telâffuziyle: — Yaşşassin E n v e r B e y , Yaşşassin millet! diye bağırıyorlardı. Bunların içinde T a l ' a t B e y yoktu; miralay Lamouche'un ifâdesinden a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e o m e ş h u r k o m i t a c ı b i r k a ç zâbit v e s o f t a y l a be­ r a b e r d a h a evvel gelip içeri girmişti. Bâb-ı-Alî'nin a l t katında her ihtimâle karşı Dâhiliyye nâzın Reşid B e y ' i n koydurduğu b i r muhâfız bölüğü vardı: İttihadçılar b i r g ü n e v v e l o m u n t a z a m b ö l ü ğ ü u s t a l ı k l a d e ğ i ş t i r i p y e r i n e a c e m i e f r a t ­ t a n mürekkep derme-çatma b i r müfreze koydurmuşlar ve başına da bir Ittihadçı zâbit koymuşlardı-. E n v e r ' l e e t r â f ı n d a k i y a y g a r a c ı ç e t e c i l e r gürûhu bi­ n e k t a ş m a g e l d i ğ i z a m a n işte b u zâbitle b i r m ı k d a r a s k e r o r t a y a ç ı k d ı y s a d a , atından i n i p m e r d i v e n d e n ç ı k m ı y a b a ş l ı y a n Enver B e y zâbiti yanma çağırıp k ı s a b i r e m i r v e r d i ; z â b i t a s k e r l e r i n i alıp B â b - ı - Â l î ' n i n a r k a t a r a f ı n d a k i N a l l ı m e s c i d ö n ü n d e silâh ç a t t ı r d ı v e h i ç b i r ş e y e k a r ı ş m a d ı ! E ğ e r o a n d a o m e ç h u l zâbit i s t e s e y d i , b a s k ı n c ı l a r l a elebaşılarının h e p s i n i y a k a l a r v e T ü r k i y e ' y i b i r i n c i cihan harbine sürükliyecek b i r B a l k a n k o m i t e s i n i n yeniden iş b a ş m a gelme­ sine mâni olarak m e m l e k e t i n mukadderatını değiştirebilirdi! F a k a t öyle o l ­ m a d ı : E n v e r ' l e a d a m l a r ı d e r h a l i ç e r i daldı; i ç e r d e n b i r k a ç silâh s e s i a k s e t t i . O s ı r a d a p â d i ş â h ı n b â z ı irâdelerini t e b l i ğ için s a r a y d a n g e l e n M â b e y n B a ş - k â t i b i Ali F u a d Bey'le görüşmek üzere Sadr-ı-a'zam Kâmil Paşa Meclis-i-vükelâ'dan kalkıp Sadâret odasına geçmişti: G e r e k A l i F u a d B e y ' i n , g e r e k Meclis-i-Vükelâ'da b u l u n a n Şeyh-üMslâm Cemâlüddin E f e n d i ile Dâhiliyye nâzın Reşid B e y ' i n hâtırâtlarında ve Kâmil P a ş a ' m n t o r u n u o l a n H i k m e t B a y u r ' u n «Türk inkılâp tarihi»nde i z a h edildiğine g ö r e dışardan a k s e d e n gürültü üzerine g a a f i l v e m a ğ ­ r u r H a r b i y e n â z ı n ve Baş-kumandan v e k i l i N â z ı m P a ş a y e r i n d e n fırlayıp ne olduğunu a n l a m a k için s o f a y a çıkmıştır: Silâh s e s l e r i n d e n ürken zavallı Ş e y h ül-îslâm Cemâlüddin E f e n d i odunluğa saklanmış, vükelânın ç o ğ u A n a d o l u ve Bağdad d e m i r - y o l l a n Müdir-i-umumîsi H u g u e m n ' l e diğer b i r i k i ecnebinin bu­ l u n d u ğ u o d a y a ilticâ e t m i ş v e y a l n ı z R e ş i d B e y ' l e E v k a f n â z ı n Z ı y â v e B a h r i y e nâzır v e k i l i f e r i k Rüstem Paşalar Meclis-i-Vükelâ s a l o n u n d a kalmıştır. V a k ' a n m kanlı s a f h a l a n D ı ş / B ü y ü k s o f a ile I ç / K ü ç ü k s o f a d a c e r e y a n etmiştir : Kâmilen müsellâh o l a n b a s k ı n c ı l a r d ı ş - s o f a d a k e n d i l e r i n e silâh ç e k e n S a d â r e t yâveri Nâfiz B e y ' l e H a r b i y e nezâreti y a v e r l e r i n d e n Kıbrıslı-Tevfik B e y ' i , Sa­ d â r e t dâiresi k a p ı s ı n d a d u r a n i k i n ö b e t ç i n e f e r i n i v e i s i m l e r i m â l û m olmıyan d i ğ e r altı kişiyi d e r h a l v u r u p ö l d ü r m ü ş l e r d i r . K e n d i l e r i n d e n d e C e m ' i y y e t mu-

400

K R O N O L O J İ

1913

=

1331 1913

r a h h a s l a r ı n d a n v e e s k i m ü l â z ı m l a r d a n I\Iustafa N e c i b B e y i s m i n d e b i r i ö l d ü r ü l ­ m ü ş t ü r ; d ı ş - s o f a m ü c â d e l e s i n d e n e t i c e o l a a a k o n b i r kişi t e l e f , o l d u k t a n sonra, başlarında Tal'at'la Enver bulunan çeteciler iç-sofaya dalarken kapıdaki s i v i l p o l i s k o m i s e r i Celâl E f e n d i ' y i öldürdükleri sırada H a r b i y e nâzın Nâzım Paşa ile karşılaşmışlardır. K e n d i s i n i Sadâret va'dile aldatan komitecileri el­ l e r i n d e t a b a n c a l a r l a g ö r e n s a f d e r u n H a r b i y e nâzmının b i l h a s s a siyasetle uğraşmıyacağı hakkında kendisine «Şahsî ve askerî nâmusu üzerine» söz vermiş o l a n E n v e r ' l e münâkaşaya tutuştuğundan bahsedilir. A l i P u a d B e y ' i n hâtırâtma. göre hepsine birden çıkışmıya kalkışan Nâzım paşa : — P e z e v e n k l e r , s i z beni aldattınız! B a n a verdiğiniz söz böyle m i y d i ? d e m i ş v e t a m işte o s ı r a d a b i r k u r ş u n l a y e r e d e v r i l i p b i r a z s o n r a c a n v e r m i ş t i r . N â z ı m P a ş a ' n m k a a t i l i n d e ihtilâf v a r d ı r : B i r r i v a y e t e g ö r e E n v e r v e d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de k o m i t e c i z a b i t l e r d e n Y â k u p C e m i l v u r m u ş t u r . B u . siyasî ş a k a a v e t hâdisesi n e t i c e i t i b a r i y l e o n ü ç kişinin h a y a t ı n a m a l o l m u ş d e m e k t i r . O s ı r a d a 83-84 y a ş l a r ı n d a b u l u n a n i h t i y a r S a d r - ı - a ' z a m K â m i l P a ş a b ü y ü k b i r m e t â n e t g ö s t e r m i ş v e E n v e r ' l e T a l ' a t S a d â r e t o d a s ı n a dalıp isti'fâ t e k l i f e t t i k l e r i z a m a n , h a r p v a z i y e t i n i n vahametinden ve dsvietin mâruz olduğu tehlikelerden b a h s e d e r e k n a s i h a t e t m e k i s t e m i ş s e de m ü t e m â d i y e n s ö z ü n ü k e s e n T a l a t ' ı n s e r t bir sesle: — isti'fâ, isti'fâ! d i y e b a ğ ı r ı p ç a ğ ı r m a s ı üzerine k a l e m i e l i n e a l m ı ş , Cihet-i askeriyyeden vuku' b u l a n t e k l i f üzerine» k a y d i y l e başhyan b i r isti'fânâme yazmış ve zorbaların ısr â r i y l e n i h a y e t b u ibârenin başına «Ahâli v e „ kelimelerini ilâveye m e c b u r ol­ muştur. O s ı r a d a dışarı ç ı k a n b i r k a ç t a b a n c a l ı ç e t e c i B â b - ı -  l î ' n i n ö n ü n e b i r i k e n 40-50 kişilik meraklılar kütlesinin arasından geçip karşıki köşede bulunan eski « M a ' z û l î n k ı r â a t h â n e s i » n e g i r e r e k v e i ç e r d e k i l e r i silâhla t e h d i d e d e r e k : — U l a n tû! N e d u r u y o r s u n u z ? V a t a n gidiyor, d i n gidiyor, alçaklar! d i y e z o r l a dışarı ç ı k a r d ı k t a n s o n r a T e k b i r g e t i r m i y e b a ş l a m ı ş l a r d ı r ! T a m işte o s ı r a d a E n v e r B e y isti'fâ k â ğ ı d ı e l i n d e o l d u ğ u h a l d e binek taşında görünmüş ve kaşlarını ç a t ı p p a r m a ğ ı n ı a ğ z ı n a g ö t ü r e r e k h a l k a s ü k û t işâreti verdikten s o n r a k a b i n e n i n isti'fâ ettiğini, k e n d i s i n i n de şimdi s a r a y a g i d i p Z â t - i - Ş a h â n e y e arzedeceğini ve y e n i kabinenin M a h m u d Şevket Paşa veyahut izzet Paşalardan b i r i t a r a f ı n d a n teşkili m u h t e m e l b u l u n d u ğ u n u söylemiş ve d e r h a l Şeyh-ül-islâm Cemâlüddin E f e n d i ' n i n otomobiline sellemehü-s-selâm atlıyarak Dolmabahçe'ye hareket etmiştir. Komitenin meşhur « H a t î b - i şehrî»i Ö m e r N â c i ' n î n sahneye ç ı k m a s ı işte o s ı r a d a d ı r : S a ğ e l i n d e k i k o c a m a n t a b a n c a y ı m ü t e m â d i y e n s a l l ı y a r a k sol eliyle d i z i n i y u m r u k l a y a n b u müteheyyiç, coşkun ve taşkın «Hâtîb-i ş e ­ h i r » b i n e k taşının üstünde k e n d i n d e n g e ç m i ş g i b i görünerek, hiç d u r m a d a n : ( (

— E d i r n e gidiyor, din gidiyor, vatan gidiyor! diye ateş püskürüyor ve başka b i r şey söylemeyip hep b u k e l i m e l e r i t e k e r l i y o r d u . Bir aralık Kâmil Paşa'ya müdhiş b i r külhanbeyi küfrü s a v u r a r a k tabancasını sağ tarafındaki pencereye doğru uzattı ve s a n k i P a ş a oradayımş g i b i tetiği ç e k ­ m e k istedi; f a k a t etrâfmdaki çeteciler: .— Y a p m a N â c i B e y , b i z e b a ğ ı ş l a , e l i n i k i r l e t m e ! d i y e m â n i o l u r g i b i d a v r a n d ı l a r . O s ı r a d a b i n e k taşının üstündeki c ü m l e k a p ı s ı ­ nın s a ğ t a r a f ı n d a g ö r d ü ğ ü m Z ı y â G ö k a l p ' a y a k l a ş d ı m ; d a h a e v v e l d e n tanımış o l d u ğ u m T a l ' a t B e y de b i r a r a l ı k y a n ı m ı z a g e l d i ; v a k ' a n m n e d e n ç ı k t ı ğ ı n ı s o r ­ d u m ; Zıyâ B e y : — E d i r n e ' y i düşmana veren k a b i n e y i millet devirdi! d e d i v e k e n d i l e r i n i n de i n a n m a d ı ğ ı b u s ö z e i k i s i de g ü l d ü . — T a l ' a t B e y o s ı r a d a birdenbire k a y b o l d u ve b i r müddet s o n r a gelip bütün vilâyetlere «Dâhiliyye ııâzır vekili,, imzâsiyle b i r telgraf çektiğini Zıyâ Gökalp'a haber verdi Sahte nâzır vekili b u tâmiminde Kâmil paşa kabinesinin E d i r n e ile a d a l a n d ü ş m a n a v e r d i ğ i için m i l l e t t a r a f ı n d a n ı s k a a t edilmiş o l d u ğ u n d a n b a h s e t m i ş t i ! Tabiî bunların hepsi yalandı: K e n d i s i Dâhiliyye nâzır v e k i l i değildi v e Kâmil P a ş a d a E d i r n e ' y i düşmana v e r m e m i ş v e hattâ cevâbî notasını b i l e henüz s e f â :

=

OSMANLI

1331

T A R İ H İ

401

retlere göndermemişti! B i r a z s o n r a E n v e r B e y , Baş-Mâbeynci Hâlid Hurşid B e y l e beraber s a r a y d a n avdet e t t i ve M a h m u d Şevket P a ş a ' n m sadârete. Erkân-ı-Harbiyye-i-Umumiyye R e i s i İzzet P a ş a ' n m d a Baş-kumandan vekilliğine t â y i n edildiğini b i n e k t a ş ı n d a n h a l k a t e b l i ğ e t t i k t e n s o n r a : — Pâdişâhım çok yaşa! dedi v e ' a r t ı k mahşerleşen kalabalık d a t e k r a r e t t i . — E s k i vükelânın ç o ğ u b i r a z sonra serbest bırakılmış, yalnız Sadr-ı-a'zam Kâmil Paşa ile Şeyh-ül-islâm C e ­ mâlüddin E f e n d i o gece o r a d a alıkonarak s a b a h a karşı birer zâbitle evlerine gönderilmiş ve Dâhiliyye n â z ı n Reşid B e y ' l e Mâliye n â z ı n A b d ü r r a h m a n E f e n d i b a s k ı n e s n â s m d a C e m a l B e y / p a ş a ' m n d e r ' u h d e ettiği i s t a n b u l m u h a f ı z l ı ğ ı d â i r e ­ s i n e g ö n d e r i l i p b i r o d a y a k a p a t ı l m ı ş l a r d ı r ! — İşte b u m i s l i görülmemiş kanlı baskm ü z e r i n e tabiî artık d e v l e t i n m u k a d d e r a t ı n a « i t t i h a d v e T e r a k k i » d e n i l e n B a l k a n çetesi kat'î s u r e t t e h â k i m o l m u ş d e m e k t i r : İ d â r e - i - ö r f i y y e s i y l e . « B e k i r - A ğ a b ö l ü ğ ü » d e n i l e n a s k e r î t e v k i f h â n e s i y l e , d a r - a ğ a ç l a r ı y l a , sansürüyle, m u a z z a m bir hafiyye şebekesiyle ve Istanbul-Muhâfızlığı denilen a s k e r î v e siyasî emniyet teşkilâtiyle k a a h i r b i r tedhiş idâresi v e m ü d h i ş b i r k o m i t e hâkimiyyeti kurul­ muş, b u kanlı o l i g a r ş i y e « M e ş r u t i y y e t » d e n i l m e k t e d e v a m e d i l m i ş , f a k a t ö r f î v e keyfî zulümlere d a h a o a k ş a m d a n başlanarak başta A l i K e m a l , Rızâ N u r , G ü müleüneli-ismail vesaire olmak üzere b i r ç o k m u h â l i f l e r b i l â - s e b e b t e v k i f edi­ lip B e k i r - A ğ a bölüğüne tıkılmış v e birkaç gün s o n r a d a Kâmil P a ş a ile Şeyh-ülİslâm Cemâlüddin E f e n d i , Dâhiliyye n â z ı n Reşid, Mâliye nâzın Abdürrahman, m u h a r r i r A l i K e m a l v e d o k t o r R ı z â N u r B e y l e r h u d u t hâricine a t ı l m ı ş t ı r ! S u l t a n . H a m i d ' e « Z â l i m , , d i y e n l e r işte b ö y l e « m a z l û m » l a r d ı r . K â m i l P a ş a ' n m b u d ö r d ü n c ü v e s o n u n c u sadâreti y u k a r ı k i s e n e n i n 29 T e ş r i n i ­ e v v e l i = 18 Z ü l k a ' d e Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 a y , 25 g ü n s ü r m ü ş , sukutundan s o n r a m e m l e k e t i o l a n K ı b r ı s ' a g i d i p B â b - ı - A l î v a k ' a s m d a n 9 a y , 22 g ü n s o n r a bu. s e n e n i n 14 Teşrinisâni = 14 Z ü l h i c c e C u m a g ü n ü L e f k o ş a ' d a k i e v i n d e k a l b s e k t e ­ sinden ölmüştür. Y e n i Sadr-ı-a'zam M a h m u d Şevket Paşa h e r şey olup bittikten sonra zevali' s a a t 8,30 — 20,30 d a B â b - ı - A l î ' y e g e l m i ş v e h a l k a b i r k a ç s ö z s ö y l e d i k t e n sonra dağılmalarını e m r e t m i ş t i r . — E d i r n e ' y i g û y â k u r t a r m a k iddiâsiyle B â b - ı - Â l î ' y i basıp hükümeti zabtetmiş o l a n t t t i h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i Kâmil Paşa'nm k a ­ b u l e t m e d i ğ i şartı b i r a z s o n r a h i ç s ı k ı l m a d a n k a b u l e d e r e k b ü t ü n R u m e l i k ı t ' a sıyla beraber E d i r n e ' y i düşmana terketmiş ve adaların mukadderatını d a d e v l e t ­ lere bırakmıştır Aşağıki fıkraya bakınız). :

30 Mayıs = 23 Cumâda-l-âhire, Cuma: Balkan harbine nihayet veren Londra sulhünün imzası ve Edirne demagojisinin iflâsı. (Yukarıki senenin «8 Teşrinievvel» fıkrasında Balkan Harbinden bahsederken gördüğümüz g i b i B u l g a r l a r l a a k d e d i l e n mütâreke esnâsındaki müzâkereler n e t i ­ c e s i z k a l m ı ş v e b i l h a s s a I t t i h a d - v e - T e r a k k i h a r p p a l a v r a l a r ı y l a iş b a ş ı n a g e l m i ş o l d u ğ u için B u l g a r B a ş - k u m a n d a m g e n e r a l S a v o f 29 K â n u n u s â n i p= 20 S a f e r Ç a r şanba günü h a r b i n d e v a m edeceğini Osmanlı karargâhına bildirmiş, dört gün s o n r a Çatalca ile E d i r n e ' d e ateş açılmış, f a k a t M a h m u d Şevket Paşa Kâmil P a ­ sa'dan ve İzzet P a ş a d a N â z ı m paşa'dan f a z l a b i r şey yapamamıştır : Y e g â n e ciddî t e ş e b b ü s o l a r a k Ç a t a l c a ' d a k i B u l g a r o r d u s u n u a r k a d a n ç e v i r m e k için 8 Ş u b a t = l Rebî'ül-evvel C u m a r t e s i günü Bolayır üzerinden yapılan b i r t a a r r u z l a M a r m a r a sâhilindeki Ş a r k ö y ' e y a p ı l a n i h r a ç h a r e k e t i m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k l e ne­ ticelenmiş, o n d a n s o n r a Y a n y a , E d i r n e ve i ş k o d r a k a l e l e r i üstüste s u k u t e t m i ş v e A r n a v u t l u k ' d a k i s o n O s m a n l ı k u v v e t l e r i de S ı r p l a r a teslim olduğu için î t t i h a d - v e - T e r a k k i h ü k ü m e t i n d e a r t ı k h i ç b i r ü m i t k a l m a m ı ş t ı r . İşte b u n u n ü z e r i n e L o n d r a s e f i r i T e v f i k P a ş a h ü k ü m e t t e n aldığı e m i r m u c i b i n c e devletlerin tavas­ s u t u k a b u l e d i l e c e ğ i n i İ n g i l t e r e H â r i c i y y e n e z â r e t i n e bildirmiş, b i r a y s o n r a 31 Mart=22 Rebî'ül-âhir P a z a r t e s i günü i s t a n b u l ' d a k i büyük-elçiler Hâriciyye n â ­ z ı n S a i d H a l i m P a ş a ' y a d ö r t m a d d e l i k b i r m ü ş t e r e k n o t a i l e s u l h esaslarını t e b ­ liğ etmiş, Çatalca cephesinden ç o k k o r k a n hükümet h e m e n ertesi gün kabul F. : 26

K R O N O L O J İ

402

1913

=

1331

cev-âbı v e r m i ş v e o n b e ş g ü n s o n r a d a B u l g a r l a r l a y e n i b i r m ü t â r e k e akdedil­ m i ş t i r . İşte b u n u n ü z e r i n e t e k r a r b a ş l ı y a n L o n d r a m ü z â k e r e l e r i B a l k a n devlet­ l e r i arasındaki ihtilâflardan dolayı i k i a y sürüncemede kaldıktan sonra nihayet b u 30 M a y ı s C u m a g ü n ü T ü r k i y e i l e B a l k a n m ü t t e f i k l e r i a r a s ı n d a y e d i m a d d e l i k bir sulh muâhedesi imzâ edilmiştir. K â m i l P a ş a ' y ı i h â n e t l e i t h â m edip mil­ lete karşı E d i r n e ' y i k u r t a r m a taahhüdüne girmiş o l a n i t t i h a d - v e - T e r a k k i komi­ t e s i işte b u muâhedeyle bütün R u m e l i ' y i B a l k a n devletlerine terkedip Midye E n e z hattını h u d u d o l a r a k k a b u l e t m i ş v e b u s u r e t l e E d i r n e h u d u t h â r i c i n d e k a l ­ mış, yâni B u l g a r i s t a n ' a bırakılmıştır! A r n a v u t l u k l a adaların mukadderâtı da büyük devletlere t e r k e d i l m i ş o l d u ğ u için, n e t i c e i t i b a r i y l e onlar da tamamiyle elden çıkmıştır. — B a l k a n müttefikleri arasında b i r a z s o n r a çıkan h a r p t e n dola­ yı Bulgarların k e n d i l i k l e r i n d e n t a h l i y e y e m e c b u r oldukları E d i r n e ' n i n T ü r k o r ­ d u s u tarafından t e k r a r işgal e d i l m i ş o l m a s ı t a b i î İttihad-ve-Terakki komitesini tebriye edebilecek b i r vaziyet değildir: Aşağıda b u senenin «21 T e m m u z » fıkrasına bakınız).

11 Haziran = 6 Receb, Çarşanfoa, Ezani saat 3,30 = Zevâlî 11,10: Sadr-i-a'zam Mahmud Şevket Paşa'nın katli, o gün Sadâret-Kaymakamiığına tâyin edilen Hârieiyye nâzın Mısırlı Said Halim Paşa'ya er­ tesi gün Sadâret tevcihi ve İttihad-ve-Terakki komitesinin en şiddetli tedhiş devrinin başlaması. ( Ş i d d e t şiddetle v e k a n d a k a n l a k a r ş ı l a n ı r : T a b i a t m de, t a r i h i n de k a n u n u b ö y l e ­ d i r . « S u t e s t i s i s u y o l u n d a kırılır» d a r b ı m e s e l i b u ezelî v e ebedî h a k i k a t i n â m i y â n e b i r ifâdesinden başka b i r şey değildir. K a n l a , baskınla, çetecilikle ve zorbalıkla k a b i n e d e v i r m e k usulünü I t t i h a d ç ı l a r icâd e t m i ş o l d u k l a r ı için, m u h a l i f l e r i n de k e n d i l e r i n e a y n ı silâhla m u k a b e l e e t m e l e r i p e k tabiîdir.

1913

=

1331

mamıştır

Sûikasdm sebebleri Bâb-ı-Alî baskınında öldürülen H a r b i y e nâzın Nâzım P a ­ şa'ya tarafdâr o l a n «Halâskâr,, zabitlerle kumandanların i n t i k a m f i k r i y l e galey â m , E d i r n e ' y i k u r t a r m a k iddiâsiyle h ü k ü m e t i z a b t e d e n İ t t i h a d - v e - T e r a k k i ko­ m i t e s i n i n b a s k m t a r i h i n d e n yukarıki fıkrada gördüğümüz L o n d r a sulhüne kadar t a m 4 ay, 8 gün h a r b i t e m d i d ederek boş yere b i r çok k a n döktüğü halde hiç b i r muvaffakıyyet kazanamaması ve o müddet zarfında E d i r n e , Y a n y a ve Işkodra'nın d a yardımsızhk yüzünden s u k u t u n a sebeb olduktan sonra E d i r n e ' y i düşmana terketmesi, Bâb-ı-Âlî baskım üzerine muhâliflere karşı t a z y i k i n şid­ d e t l e n m e s i v e n i h a y e t m u h â l e f e t için b ü t ü n k a n u n î y o l l a r ı n k a p a n m ı ş olmasıdır. .TDîvân-ı-Harb'in h ü k ü m m a z b a t a s ı n a n a z a r a n s û i k a s d m asıl mürettipleri prens olmadığı halde prens denilen Sabâhüddin ve e s k i Dâhiliyye nâzın Reşid B e y ­ l e r l e s â b ı k s e f i r l e r d e n k ü r t Şerif p a ş a , eski meb'uslardan Gümülcüneli-îsmail, s â b ı k Kısm-ı-siyasî müdiri M u h i b , m i r a l a y F u a d , yüzbaşı Çerkes-Kâzım, Pertev T e v f i k ve K e m a l M i d h a t B e y l e r d i r ; Dftmad-Sâlih P a ş a sonradan iltihak etmiş gösterilmektedir : H a l b u k i o z a m a n i s t a n b u l muhafızlığında b u l u n a n C e m a l P a ­ şa'nın hâtırâtmda Dâmad-Sâlih Paşa «İşin başında» gösterilir! G e n e C e m a l P a ­ ş a ' n m ifâdesine n a z a r a n o sırada Çatalca o r d u s u k u m a n d a n l ı ğ m d a b u l u n a n A h m e d A . b u k P a ş a ' n m d a b u işle a l â k a d â r o l d u ğ u h a k k ı n d a r a p o r l a r almışsa d a inan-ı :

Halbuki

:

temas'

ve

«Türk

inkılâp

ve

bul'a

hüküm

münâsebette»

geçirdiği

ile anlaşan hükümeti

yürüyüp

Gümülcüneli-ismail bahsedilmektedir.

mühim

Ahmed

Abuk

devirme

403

T A R İ H İ

mazbatasında

bulunduğundan

tarihi»ne

Sâlih P a ş a

bir rivayete paşa

göre

sûikasdm

taahhüdünde

Bey'in

«Ordu

Hikmet de

Sabâhüddin

icrâsmdan

bulunmuşsa

ile

Bayur'un

da

sonra

Bey istan­

yapamadığı

için

teşebbüs neticesiz kalmıştır. Çok mühim b i r r i v a y e t d a h a vardır : Istanbul-Muhâfızlığı ile P o l i s Müdiriyyet-iU m u m i y y e s i böyle b i r sûikasd hazırlandığından haberdâr olduğu ve hattâ k i m ­ l e r i n h a z ı r l a d ı ğ ı n ı d a bildiği h a l d e , İ t t i h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i f ı r s a t t a n i s t i f â d e e d i p muhâlifleri tamamiyle e z m e k ve M a h m u d Şevket Paşa'nm d a komiteye karşı üstünlüğünden k u r t u l m a k için hiç b i r t e d b i r ittihâz etmemiş, işi oluruna b ı r a k m ı ş t ı r ! C e m a l P a ş a ' n m h â t ı r â t m d a b u n u t e ' y i d e d e n b â z ı d e l i l l e r de v a r d ı r K e n d i s i bütün b u t e r t i b a t t a n haberdâr bulunduğunu ve hattâ mürettipler arasına k e n d i h a f i y y e l e r i n i bile s o k m a y a m u v a f f a k olduğunu uzun-uzadıya anlatmaktadır! Dâmad-Sâlih Paşa ile görüşüp: !

:

« B u eşhâsın p e k karîb b i r âtide yapacakları esnasında

istanbul'da

bulunmaması

de k a b u l e t t i r e m e m i ş t i r !

Cemal

da Tal'at B e y ' d i r ! H e r halde eden

tedhişçi

haberdâr

için

bir

göre

memleketi

sûikasdm

b i r çiftlik

mürettiplerini

ması p e k mânîdardır:

Kornitecilikte bu gibi hâtırâtiyle

Paşa'nm

maksadı

Mahmud

Efendileri

ve

manlarım

«Münferid

kümet» Bey'i mıştır.

nihayet

yaparak

tâyin

gelmesi

Cemal

mauKce'in

ve

müşir

eseri

gibi

umumî Şâkir ve

dâhil

ondan

bu

bütün

bu

etmişse kaçıran

çok edip

halde

da

tefsir

olağan

tertibâtı

Kâmil

K a r a s u ve sonra

Paşa'yı

sûikasddan İngiltere

mâni'

biraz

tekrar

sûikasdçılarm Nişim

Ruso koda­

«Taklîb-i

getirip

veyahut

bütün

hü­ it-

Sabâhüddin

evvel

Kâmil

hudut

hâricine

sefâreti

ile» olma­

şeylerdendir.

nazaran

ettikten

idare

emârât

İttihad-ve-Terakki'nin

ifnâ

edilerek

ve

cinâyete

işler

yahudi

sürü g i b i

delâil

Sadâret-Kaymakamlığma

sonra

maksatla

tavsiye

Bey'i Avrupa'ya

mazbatasına

olduğu

komplolarla»

Paşa'yı

tevkif

Bey'i,

e t t i r m e k t i r : Hattâ

işte

Paşa

de

Tal'at

hareket,, bile

v e insanları b i r «Bir

karanlık

Dîvân-ı-harp

Paşa'yı,

kendisi

temizlemek

Sadârete

istanbul'a

Şevket

gitmesini

Sabâhüddin

aylardanberi

Gene

Cemal

câniyâne b i r

Avrupa'ya

Paşa'ya

bir Balkan komitesinn

olduğu

tihadçıları B u meşhur sûikasdm b i r çok noktaları henüz karanlıktır: B i l h a s s a hakikî snürettipleri k i m l e r d i r ? M u v a f f a k o l d u k l a r ı t a k d i r d e ne yapmak istemişlerdir? ' V a k ' a d a n s o n r a niçin d e r h a l h a r e k e t e g e ç m e y i p v e h i ç b i r ş e y y a p m a y ı p seyirci kalmışlardır ? B u h u s u s l a r d a kat'î b i r şey söylemek k a a b i l değildir : O z a m a n gazetelerle neşredilmiş o l a n Dîvân-ı-harp mazbatalarıyla Istanbul-Muhâfızhğmda b u l u n d u ğ u i ç i n işin i ç - y ü z ü n ü h e r k e ş t e n i y i b i l m e s i lâzımgelen C e m a l Paşa'nm i ı â t ı r â t ı b î t a r a f değildir. B â z ı e c n e b i m e n b â l a r m d a k i i z â h â t m d a n e d e r e c e y e k a ­ d a r d o ğ r u o l a b i l e c e ğ i n e nasıl h ü k m e d i l e b i l i r ? İ ş t e b u n d a n d o l a y ı m e v c u t m e n b â l a r m nıukayesesiyle meselenin mümkün olduğu k a d a r t e n v i r i n e çalışmaktan b a ş k a b i r şey y a p m a k k a a b i l değildir.

O 3 11 A ,V L /

Paşa'nm

Baş-tercümanı

çıkarıl­ Fitz-

gösterir.

Vak'a günü Sadr-ı-a'zam ve H a r b i y e n â z ı n M a h m u d Ş e v k e t Paşa. B â b - ı - A l î ' y e g i t m e k üzere H a r b i y e nezâretinden otomobille h a r e k e t etmiş ve Bâyezid meyda­ nının D i v a n - y o l u ' n a ç ı k a n n o k t a s ı n d a S a k a ç e ş m e s i c i v â r ı n a g e l d i ğ i z a m a n ka­ labalık b i r cenâze alayından dolayı o t o m o b i l durmuştur: B u cenâze alayındaki t a b u t u n boş olduğu hakkında b i r ağız r i v a y e t i dolaşmışsa da, İbn-ül-Emin'e göre «Saraylı Hanım „ d e n i l e n b i r kadınm cenâzesidir. O sırada M a h m u d Şev­ ket Paşa'nm otomobilinde k e n d i s i n d e n başka, ser-yâveri Eşref ve B a h r i y e müîâzım-ı-evveli yâver İbrahim B e y l e r l e şoför İsmail Hakkımın yanında oturan uşağı K â z ı m A ğ a vardır. B i r a z ötede b i r k a ç s a a t t i r tâmir bahânesiyle bekliyen b i r o t o m o b i l de s û i k a s d ç ı l a r a â i t t i r : D i v â n - ı - h a r p m a z b a t a s ı n a n a z a r a n k a a t i l l e r T o p a l - T e v f i k , Zıyâ, N a z m i , Şevki, M e h m e d A l i , A b d u l l a h Safâ ve Abdurrahman i s i m l e r i n d e y e d i kişidir v e ş o f ö r l e r i n i n i s m i de Cevad'dır; bunların bir kısmı a r a b a n ı n i ç i n d e , b i r k ı s m ı d a dışındadır. S a d r - ı - a ' z a m ı n o t o m o b l i durur dur­ m a z b u n l a r d e r h a l ateşe başlamış, i l k kurşun M a h m u d Şevket P a ş a ' n m sağ y a ­ nağına isâbet etmiş, i k i n c i ve üçüncü kurşunlar M a h m u d Şevket p a ş a ' n m s a ğ y a ­ n a ğ ı n a isâbet e t m i ş , i k i n c i v e ü ç ü n c ü k u r ş u n l a r y â v e r i b r a h i m B e y ' i d e r h a l öl­ dürmüş, ser-yâver Eşref B e y ' l e K â z ı m A ğ a dışarı fırlayıp mukabeleye başlamış­ l a r d a d a K â z ı m A ğ a yaralanıp devrilmiş ve yalnız Eşref B e y ' l e şoför İsmail H a k k ı ' y a b i r şey olmamıştır. İşte o sırada T o p a l - T e v f i k b ü y ü k b i r cesaret gösterüp otomobilin basamağına atlıyarak pencereden M a h m u d Şevket Paşa'ya dört k u r ­ şun s ı k ı p b e y n i n i p a r ç a l a d ı k t a n s o n r a y a y a n k a ç m ı ş v e a r k a d a ş l a r ı da otomo­ b i l l e sûr h â r i c i n e d o ğ r u y o l a l m ı ş t ı r . 20-30 u b u l a n silâh s e s l e r i ü z e r i n e birden­ b i r e p â n i k o l d u ğ u için, o c i v â r d a k i d ü k k â n l a r ı n d e r h a l k a p a n d ı ğ ı r i v a y e t e d i l i r . Sûikasd olacağını bildiği için kulaklarının « H e r a n b i r v a k ' a y a m ü t e r a k k ı b » ol­ duğundan b a h s e d e n C e m a l Paşa o sırada H a r b i y e nezâretinde bulunduğu için,

404

1913

Tl O N O L O J İ

silâh s e s l e r i n i d u y a r d u y m a z v a k ' a m a h a l l i n e b e ş d a k i k a s o n r a T o p a l - T e v f i k ele g e ç m i ş t i r .

bir inzibat

zabitini

=

koşturmuş

1331 ve

M a h m u d Ş e v k e t P a ş a d e r h a l H a r b i y e n e z â r e t i n e n a k l e d i l m i ş s e de b i r s a a t k a ­ d a r bîhuş y a ş a d ı k t a n s o n r a ö l m ü ş t ü r : C e n â z e merâsimi ertesi Perşenbe günü y a p ı l m ı ş v e zavallı y â v e r i İ b r a h i m B e y l e b e r a b e r . «Hürriyet-i-Ebediyye» tepe­ s i n e d e f n e d i l m i ş t i r . S a d â r e t m ü d d e t i b u s e n e n i n 23 K â n u n u s â n i ~ 14 S a f e r P e r ­ ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 4 a y , 19 g ü n d ü r . H e r h a l d e b ö y l e b i r s û i k a s d a k u r b a n gitmiş olması, M a h m u d Şevket Paşa'yı tarihî m e s ' û l i y y e t l e r i n d e n t e b r i y e ede­ cek b i r v a z i y e t değildir: Meclis-i-Meb'ûsanda T r a b l u s u g a r p meselesinden dolayı D î v â n - ı - Â l î ' y e v e r i l m e s i istenildiği h a l d e I t t i h a d - v e - T e r a k k i komitesi tarafından M e c l i s feshettirilerek cezâdan kurtarılmış o l a n Hakkı Paşa k a b i n e s i n i n H a r b i y e n â z ı n sıfatiyle e n b ü y ü k m e s ' û l ü işte b u a d a m d ı r ; ç ü n k ü b i r ç o k i h t a r l a r a r a ğ ­ m e n T r a b l u s ' d a k i askeri Yemen'e göndermiş, mühimmâtı istanbul'a getirtmiş, k u m a n d a n ı k a l d ı r m ı ş v e işte b u s u r e t l e o zavallı v i l â y e t i m i z i k u v v e t s i z b ı r a k a r a k i t a l y a ' n ı n f ı r s a t t a n istifâde e t m e s i n e sebeb o l m u ş t u r ! B a l k a n h a r b i n d e de A h m e d M u h t a r p a ş a k a b i n e s i tarafından Yunanlılara karşı A l a s o n y a cephesi k u m a n d a n ­ l ı ğ ı n a t â y i n edilmişse de m e n f i v a z i y e t a l a r a k k a b u l e t m e m i ş , b u s u r e t l e o c e p h e ­ n i n J a n d a r m a d a n yetişme f e r i k H a s a n T a h s i n Paşa g i b i ehliyetsiz bir adamın e l i n e v e r i l m e s i n e v e n e t i c e i t i b a r i y l e de İ t t i h a d ç ı l a r a r a s ı n d a « K â b e - i h ü r r i y e t » d e n i l e n Selaniğ'in mudâfaasız t e s l i m i n e y o l açmıştır; Mâbeyn Baş-kâtibi A l i F u a d B e y hatıratında bu m e n f i h a r e k e t i n d e n dolayı k e n d i s i n i t e n k i d edince M a h m u d Şevket'in : -— C a n ı m e f e n d i m , n e y a p a y ı m ? y a p ı l m ı ş t ı r ; ş ö h r e t i m i nasıl f e d â

B u benim ederim?

şöhretimi ve şeref-i

a s k e r î m i ihlâl

için

dediğinden b a h s e t m e k t e d i r ibn-ül-Emin'in Dâmad-Şerif Paşa'dan naklettiğine g ö r e S u l t a n H a m i d ' e h a f i y y e l i k bile etmiş olan b u Bağdadh gürcü y a h u t çeçenin n a z a n n d a «şöhret» askerî v a z i f e d e n v e hattâ Türk vatanından d a h a üstündür. İ t t i h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i n i n e n şiddetli tedhiş d e v r i işte b u v a k ' a i l e b a ş l a m ı ş ­ tır : C e m a l P a ş a ' n m h â t ı r â t m d a i'tirâf ettiği g i b i P o l i s Müdiriyyet-i-Umumiyyesinde «Havâsdan ve avâmdan» bütün m u h a l i f l e r i n isimlerini muhtevi olarak « d a h a e v v e l c e b i r d e f t e r t a n z î m » e d i l m i ş o l d u ğ u için, s û i k a s d l a h i ç b i r alâkası olmıyan üç yüz elli m u h a l i f o gün derhal t e v k i f edilip b i r «Seyr-i-Sefâin» v a p u r u ­ na d o l d u r u l a r a k ertesi akşam S i n o b ' a nefyedilmiştir! Dâmad-Sâlih Paşa vesaire g i b i sûikasdla u z a k t a n , yakından alâkadâr görülenlerle g ö r ü l m e k i s t e n i l e n l e r de h e m e n yakalanıp P o l i s Müdiriyyetine g e t i r i l e r e k derhal isticvaplarına başlan­ mıştır. :

Y a l n ı z kaatüTerden Ş e v k i v e M e h m e d A l i ile mürettiplerden Çerkes-Kâzım'm A ğ a - c â m i i n d e k i P i r e - M e h m e t s o k a ğ ı n d a ihtilâl teşkilâtının merkezi olan 1 nu­ m a r a l ı e v e s a k l a n m ı ş oldukları h a b e r alındığı için, 13 H a z i r a n l = 8 R e c e b C u m a g ü n ü e v b a s ı l m ı ş , m a z n u n l a r silâhla m u k a b e l e e t m i ş , bu şiddetli müsâdemede C e m a l p a ş a ' n m yâveri yüzbaşı H i l m i E f e n d i v u r u l u p öldüğü g i b i Polis Müdiriyy e t i K ı s m - ı - A d l î müdiri S a m o e l E f e n d i de b a c a ğ m d a n y a r a l a n ı p t o p a l k a l m ı ş v e n i h a y e t i ç e r d e k i l e r i n ü ç ü de y a k a l a n m ı ş t ı r . V a k ' a ile alâkalı g ö r ü l ü p D î v â n - ı - h a r b - i - ö r f î ' d e g ı y a b e n ve vicâhen muhakeme e d i l e n l e r 37 k i ş i d i r : S e k i z i b e r â e t e t m i ş v e m ü t e b â k î y i r m i d o k u z u n d a n o n d ö r d ü gıyâben v e on beşi vicâhen m a h k û m olmuştur. B u n l a r d a n vicâhen idâma m a h k û m olup Bâyezid meydanında sıralanan dar-ağaçlarma asılanlar şu o n i k i kişidir Dâmad-Sâlih Paşa, M i r a l a y F u a d B e y , Yüzbaşı Çerkez-Kâzım B e y , Polis Müdiriyy e t i sâbık Kısm-ı-Siyâsî müdiri M u h i b B e y , B a h r i y e yüzbaşılığından müsta'fi Şev­ k i B e y ve T o p a l - T e v f i k , Çerkez-Zıyâ ve kardeşi Hakkı, mülâzım Mehmed A l i , G e l e n b e v î idâdîsi s e r - m u b a s s ı r ı A b d u l l a h S a f â E f e n d i l e r l e ş o f ö r C e v a d v e j a n d a r ­ ma Kemal. :

A v r u p a ' d a bulundukları v e y a h u t k a ç m ı ş oldukları için g ı y â b e n idâma mahkûm edilip « E m v â l ve emlâklerinin h a c z i n e » k a r a r v e r i l e n l e r de şu on i k i kişidir : « P r e n s » denilen Sabâhüddin B e y , sâbık Dâhiliyye n â z ı n Reşid B e y , e s k i s e f i r ­ lerden Kürt-Şerif Paşa, e s k i m e b ' u s l a r d a n Gümülcüneli-lsmaiÎ Bey, K a y m a k a m

1913

. = 1331

OSMANLI

TARİHİ

405

Z e k i B e y , mütekaaid j a n d a r m a yüzbaşısı M e h m e d E f e n d i ve K e m a l M i d h a t , P e r ­ tev T e v f i k ve Çerkez-Nazmi Beylerle A b d u r r a h m a n , Kavaklı-Mustafa ve yüz­ başı Cerkez-Kâzım'm kardeşi H i k m e t E f e n d i d i r . V i c â h e n k a î e - b e n d v e k ü r e k c e z a l a r ı n a ç a r p ı l a n ü ç kişiden G ö z l ü k l ü - E m i n E f e n d i m ü e b b e d k a l e - b e n d , K a r a - A h m e d v e R â g ı b E f e n d i l e r de o n b e ş e r sene k ü r e k c e ­ zasına m a h k û m olmuşlardır. A y n i cezâlara gıyâben m a h k û m o l a n i k i kişiden S ü l e y m a n - P a ş a - z â d e  d i l B e y ' e m ü e b b e d k a l e - b e n d v e R â i f E f e n d i ' y e de o n beş sene k ü r e k c e z â s ı v e r i l m i ş t i r . H e r nasılsa b e r â e t e d e b i l e n s e k i z b a h t i y a r d a E r k â n - ı - h a r b i y y e m i r a l a y ı K e m a l ve yüzbaşı Âdil B e y l e r l e h u k u k talebesinden îzzüddin, Şıhlılı-Mustafa, jandarma Sâdık, şoför i s m a i l , şoför M e h m e t ve K a s a b m - F e h m i E f e n d i l e r d e n ibârettir. Bâyez'id'-meydam'nda i p e çekilenler içinde e n m ü h i m ş a h s i y y e t , İkinci Abdülhamit devri Sadr-ı-a'zamlarmdan Tunuslu-Hayrüddin Paşa'nm oğlu olan DâmadSâlih H a y r ü d d i n p a ş a ' d ı r : B u zavallı p a ş a S u l t a n M e c i d ' i n o ğ u l l a r ı n d a n şehzâcle A h m e d K e m â l ü d d i n ' E f e n d i ' n i n kızı Münire-Sultan'm kocasıdır. Bîgünâh olduğu rivayet edilen Dâmad-Salih Paşa'nm idâmı efkâr-ı-umumiyyeye son derece sû'-i-te'sir etmiştir. M â b e y n B a ş - k â t i b i A l i F u a d B e y ' i n h â t ı r â t m d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a göre, b i r t a r a f t a n paşanın h a r e m i v e pâdişâhın yeğeni Münire-Sultan'la annesi, D i r taı a f t a n d a O s m a n l ı h â n e d â n m ı n bütün sultanlarıyla şehzâdeleri her gün s a r a y a g e l i p b i z z a t v e b i l v â s ı t a p â d i ş â h a m ü r â c a a t e d e r e k Sâlih P a ş a ' n m k u r ­ tarılmasını istemişlerse de m u v a f f a k olamamışlardır! Hüküm mazbatası saraya gelince S u l t a n Reşad ilkönce tereddüt gösterip — Ş i m d i ne y a p a l ı m ? demiş, s o n r a İttihad-ve-Terakki Kâtib-i-umumîsi T a l ' a t B e y ' l e E v k a f n â z ı n H a y r i E f e n d i ' y i çağırtıp o esnâda s a r a y a gelmiş . o l a n Meclis-i-Meb'ûsân r e i s i H a l i l ve A d l i y e nâzın i b r a h i m Beylerle beraber h u z u r u n a k a b u l ederek müzâkereye g i ­ r i ş m i ş , k e n d i kanunî s a l â h i y y e t i n i b i l e k u l l a n m a k t a n â c i z o l a n v e h e r h a l d e İ t t i ­ h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i n i n şerrinden k o r k a n g e v ş e k v e ü r k e k p a d i ş a h b i r a r a l ı k : _ Sâlih P a ş a ' n m i d â m m a m ü s â a d e b u y u r u l m a d ı ğ ı h a l d e iş d a h a yakınlarınıza kadar sirayet edecektir! d i y e z o r b a l ı k l a t e h d i d edilmiş v e İşte b u n u n üzerine B a ş - K â t i p A l i F u a d B e y ' d e n k â ğ ı d ı i s t e y i p i m z â l a y ı v e r m i ş t i r . İttihatçı v ü k e l â n ı n b u m e s e l e d e o k a d a r ısrâr e t ­ m e l e r i n i n sebebi, Istanbul-muhâfızı C e m a l B e y / P a ş a ' n m k e n d i l e r i n e : — E ğ e r Zât-i-Şfthâne Sâlih P a ş a ' n m i d â m m a irâde v e r m e z s e , b e n irâde o l m a k s ı z ı n onu asarım; sonra s i z beni asınız! demiş olmasıdır: ittihatçıların elinde «Meşrutiyyet» denilen nesne n i h a y e t işte bu hâle g e l m i ş t i r ! Z a v a l l ı Sâlih P a ş a a s ı l d ı k t a n s o n r a karısı M ü n i r e - S u l t a n t k i n ci-Mâbeynci T e v f i k B e y ' i çağırtıp amcası hakkında söylemediğini bırakmamış ve bilhassa A l i F u a d Bey'e göre: — Sakalı k a n a b o y a n s m ! d i y e b a ğ ı r m ı ş t ı r . B u f â c i a ü z e r i n e p â d i ş â h t a n a r t ı k y ü z ç e v i r e n şehzâdelerle s u l ­ t a n l a r u z u n z a m a n s e m t i n e u ğ r a m a d ı k l a r ı g i b i , zavallı M ü n i r e - S u l t a n p e k haklı olarak bir daha amcasıyla görüşmemiş ve nihayet S u l t a n Reşad artık yalnız k e n d i h â n e d â n m ı n değil, m i l l e t i n i n d e a y ı p l a d ı ğ ı s e v i m s i z b i r t i p hâline g e l m i ş t i r . Sâlih P a ş a ' y ı k u r t a r m a k için k e n d i s i n i n « P e k z i y â d e h ü r m e t e m a z h a r o l d u ğ u T u n u s ' d a h e y e c â n - ı - a z î m h u s u l e » g e l d i ğ i n d e n b a h s e d e n F r a n s a h ü k ü m e t i de sonuna k a d a r uğraşmışsa d a faydası olmamış, yalnız C e m a l Paşa'nm e m r i y l e t e v k i f e d i l ­ miş o l a n kardeşleri Tâhir Hayrüddin P a ş a ile M e h m e t Hayrüddin B e y b i r d a h a Türkiye'ye g e l m e m e k şartıyla F r a n s a ' y a gönderilmiştir. Fırsattan istifâde eden İttihad-ve-Terakki komitesi memlekette muhâlefetten e s e r b ı r a k m a m a k istediği için, 350 kişinin n e f y i v e 29 kişinin m a h k û m i y y e t i y l e i k t i f a etmiyerek Fransız ihtilâlinin « Ş ü p h e l i l e r k a n u n u » n u t a k l i d ederek ken­ disine sadâkatlerinden şüphe ettiği m e ' m u r l a r m h e p s i n i b i r çırpıda azledivermişt i r : Türkiye'de artık c a n a , m a l a ve n a f a k a y a k o m i t e hâkimdir! İttihad-ve-Te­ r a k k i oligarşisinin b a ş ı n d a d a E n v e r , T a l ' a t v e C e m a l ' d e n mürekkep bir nevi «Triumvirat» b e l i r m i y e başlamıştır.

406

KRONOLOJİ

1913

=

1331

M a h m u d Ş e v k e t ' i n ö l d ü r ü l d ü ğ ü g ü n k o m i t e H â r i c i y y e n â z ı n Mısırlı S a i d Halim P a ş a ' y ı k u k l a g i b i o y n a t m a k ü z e r e s a d â r e t i n i i s t e m i ş s e de, S u l t a n R e ş a d o sırada V i y a n a sefâretinde b u l u n a n e s k i Sadr-ı-a'zam Hüseyn H i l m i Paşa'yı tercih, et­ tiği için, o g e l i n c e y e k a d a r S a i d H a l i m P a ş a ' y ı o g ü n Sadaret-Kaymakamlığma t â y i n e d i p d i ğ e r nâzırların v e k â l e t e n işlerine d e v a m ı n ı e m r e t m i ş , f a k a t nihavet k o m i t e n i n ısrârma dayanamıyarak — Bunların i s t e d i k l e r i n i y a p m a k t a n başka çâre y o k ! diye e r t e s i g ü n S a i d H a l i m Paşa'nın sadâretini t a s d i k etmiştir: İkinci M a h m u d d e v r i n d e k i ısyânlariyle meşhur Mısır v a l i s i M e h m e d A l i ' n i n oğullarından H a l i m paşa'nın oğlu o l a n b u S a i d H a l i m Paşa îttihad-ve-Terakki oligarşisinin elinde dayanıklı b i r o y u n c a k t a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r ) . :

'21 Temmuz = 16 Şa'ban, Pazartesi: İkinci Balkan Edirne'nin istirdadı ve bunu takifo eden Balkan sulhü.

harbinde

( B i r g ü n s o n r a k i t a r i h de r i v a y e t e d i l i r . — B u s e n e n i n « 3 0 M a y ı s » L o n d r a s u l h i y l e n i h a y e t b u l d u ğ u n u g ö r d ü ğ ü m ü z b i r i n c i B a l k a n h a r b i n d e n 1 a y , 22 g ü n = 52 g ü n s o n r a ç ı k a n i k i n c i B a l k a n h a r b i B u l g a r i s t a n ' l a R u m a n y a , Sırbistan, Y u ­ n a n i s t a n v e K a r a d a ğ a r a s ı n d a d ı r : E d i r n e ' n i n istirdâdı için T ü r k i y e de işe k a r ı ş ­ m ı ş o l d u ğ u için, B u l g a r i s t a n b e ş d e v l e t e k a r ş ı t e k b a ş ı n a k a l m ı ş d e m e k t i r . L o n d r a sulhünün üzerinden d a h a i k i a y b i l e g e ç m e d e n e s k i m ü t t e f i k l e r i n b i r b i r i n e g i r ­ mesi, R u m e l i ' d e k i Osmanlı mirâsım paylaşamamalarmdandır. — Birinci Balkan harbine girmemiş olan R u m a n y a , Bulgaristan'ın f a z l a büyümesinden kuşkulan­ dığı v e z â t e n ö t e d e n b e r i a r a l a r ı n d a b i r D o b r u c a ihtilâfı d a o l d u ğ u İçin, ' h e n ü z o h a r p b i t m e d e n evvel ta'vizât i s t e m i y e başlamış, büyük devletler işe m ü d â h a l e e t m i ş v e L o n d r a sulhünden 2 1 g ü n e v v e l 9 M a y ı s = 2 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü P e t e r s b u r g ' d a t o p l a n a n b i r süferâ konferansı S i l i s t r e ' n i n B u l g a r i s t a n ' d a n alınıp R u m a n y a ' y a v e r i l m e s i n e k a r a r v e r m i ş s e de b u k a r a r R u m e n l e r i t a m a m i y i e t a t ­ m i n etmemiştir. B i r i n c i B a l k a n h a r b i n i n sonlarından i t i b a r e n B u l g a r i s t a n ' l a diğer üç Balkan d e v l e t i a r a s ı n d a d a M a k e d o n y a m e s e l e s i n d e n d o l a y ı şiddetli b i r ihtilâf b a ş g ö s ­ termiş ve aralarındaki i t t i f a k muâhedesi m u c i b i n c e Makedonya'nın kısm-ı-a'zamı B u l g a r i s t a n ' a âid o l a c a ğ ı h a l d e Sırbistan'la Y u n a n i s t a n o yağlı parçayı ona y u t t u r m a k i s t e m e d i k l e r i n d e n d o l a y ı 29 H a z i r a n = 2 3 R e c e b C u m a r t e s i g ü n ü Bul­ g a r o r d u s u e s k i müttefiklerine karşı t a a r r u z harekâtına başlayıvermiştir! Bul­ g a r i s t a n ' ı n Sırbistan, K a r a d a ğ v e Y u n a n i s t a n ' l a t e k b a ş ı n a v e a k ı l s ı z c a m ü c â d e ­ leye g i r i ş m i ş o l m a s ı R u m a n y a için k a ç ı r ı l m a z b i r f ı r s a t teşkil e t t i ğ i için, h a ­ r e k â t b a ş l a d ı k t a n o n b i r g ü n s o n r a 10 T e m m u ^ = 5 Ş a ' b a n P e r ş e n b e g ü n ü B ü k r e ş h ü k ü m e t i de B u l g a r i s t a n ' a h a r b ilân e t m i ş v e o v a z i y e t t e a s k e r î b i r g e z i n t i y e çıkmış sayılan R u m e n ordusu Balçık, Silistre, - T u t r a k a n = Turtuci'a, P i e v n e yesaireyi k o l a y c a işgal ederek S o f y a ' y a doğru ilerlemiye başlamıştır! Türk o r d u s u n u n işe k a r ı ş m a s ı işte b u vaziyettedir Kâmil Paşa kabinesine iftira e d e r e k E d i r n e ' y i g û y â k u r t a r m a k ü z e r e B â b - ı - A l î b a s k ı n ı n ı y a p ı p iş b a ş ı n a ç ı k ­ t ı k t a n s o n r a L o n d r a m u â h e d e s i y l e o tarihî T ü r k şehrini B u l g a r i s t a n ' a t e r k e t m i ş olan Ittihad-ve-Terakki komitesi milletin nefretinden kurtulmak için Berlin s e f i r i M a h m u d M u h t a r Paşa'nın t a v s i y e s i y l e fırsattan istifâde e t m i y e k a r a r v e r ­ m i ş , d e v l e t l e r i n m ü d â h a l e s i n d e n ç e k i n e n v ü k e l â d a n b i r i k i kişi m u h â l i f k a l m ı ş s a da ekseriyyet ordunun d e r h a l h a r e k e t i n i istemiş, L o n d r a ' muâhedesinde ka­ b u l edilen_ M i d y e - E n e z h u d u d u n u n t a h d i d i n e y a n a ş m ı y a n B u l g a r i s t a n ' d a n ş i k â y e t edilerek b ü y ü k d e v l e t l e r e 19 T e m m u z = 14 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü b i r nota v e r i l i p M e r i ç h u d u d u n u n t e c â v ü z e d i l m i y e c e ğ i n d e n b a h s o l u n m u ş v e işte bunun üzerine c e b r î y ü r ü y ü ş l e y a p ı l a n a s k e r î h a r e k e t , d ö r t d e v l e t l e h a r b e d e n Bulga­ ristan'ın k u v v e t s i z b ı r a k m a k m e c b u r i y e t i n d e kaldığı E d i r n e ' n i n b u gün hiç b i r mukavemet görülmeden işgal edilivermesiyle neticelenmiştir. Bu harekete Bâb-ı-Alî' baskınının meşhur k a h r a m a m «Mücâhid-i hürriyet» Enver Bey de K a y m a k a m r ü t b e s i y l e i ş t i r â k e t m i ş v e tabiî b ü t ü n m u v a f f a k ı y y e t o n a m a l e d i l e -

1913 =

1332

OSMANLI

TARİHÎ

40?"

r e k E d i r n e fâtihi sayılı v e r m i ş t i r ! — Büyük devletler E d i r n e ' n i n tahliyesi için B â b - ı - Â l î ' y i alelûsul t e h d i d e t m i ş l e r s e de h i ç bir netice istihsâl edememişler­ dir. — Meriç n e h r i n i n tecâvüz edilmiyeceği hakkında devletlere te'minât v e r i l ­ m i ş o l m a k l a ' b e r a b e r , B u l g a r l a r ı n o sırada b o ş b ı r a k m ı ş oldukları G a r b î - T r a k y a ' m n müsâit v a z i y e t i n d e n istifâde etmek i s t i y e n ve Y u n a n l ı l a r d a n d a t e ş v i k g ö r e n tttihadçılar y ü z b a ş ı S ü l e y m a n A s k e r î Efendi'nin riyasetinde gayr-i-resmi b i r « T e ş k i l â t - ı - M a h s û s a » k u r u p e s k i E d i r n e vilâyetinin O r t a k ö y ve Kırca-Ali/ Kırcalı kazâîarıyla D e d e a ğ a ç ve Gümülcüne sancaklarından mürekkeb o l a n G a r b î - T r a k y a ' y ı K a r a s u = M u s t a n e h r i n e k a d a r çetelerle işgal e t t i r i p ciddî b i r şey olmıyan küçük b i r İslâm devletçiği kurdurmuşlardır: B u o y u n c a k devletin reis­ liğine G ü m ü l c ü n e B e l e d i y e r e i s i i n t i h a b edilmiş v e g û y â h ü k û m e t - i m u v a k k a t e r e ­ isliğini de y ü z b a ş ı S ü l e y m a n A s k e r î E f e n d i d e r - u h d e e t m i ş , f a k a t b u t u h a f m a c e r a a n c a k i k i a y sürebilmiştir! E d i r n e şehri b u s e n e n i n 26 M a r t = 1 7 R e b î ' ü l - â h i r Ç a r ş a n b a günü s u k u t u n d a n b u g ü n k ü istirdadına k a d a r t a m 3 a y , 26 g ü n t = 117 g ü n B u l g a r işgalinde k a l m ı ş d e ­ m e k t i r . — M i r a s kavgasına tutuşan e s k i müttefikler arasındaki ikinci B a l k a n h a r b i 29 H a z i r a ü = 2 3 R e c e b C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 a y , 11 g ü n = 42 g ü n s ü r d ü k t e n s o n r a 10 A ğ u s t o s = 7 R a m a z a n P a z a r g ü n ü a k d e d i l e n B ü k r e ş s u l h i y l e nihayet bulmuş ve netice o l a r a k «Fâsık-i m a h r u m » v a z i y e t i n d e k i mağlûp Bul­ garistan i k i buçuk ay evvelki zafer semerelerinin kısm-ı-a'zamını kaybettikten b a ş k a k e n d i arâzisinden o l a n c e n u b î D o b r u c a ' y ı d a R u m a n y a ' y a terketmek mec­ b u r i y e t i n d e k a l m ı ş t ı r ! B ü k r e ş sulhü B u l g a r i s t a n ' l a R u m a n y a , Sırbistan. Yuna­ n i s t a n v e K a r a d a ğ a r a s ı n d a a k d e d i l m i ş o l d u ğ u için, O s m a n l ı - B u l g a r sulhü 29 B y I ü l = 2 7 Şevvâl P a z a r t e s i günü i s t a n b u l ' d a imzâlanmıştır: Y i r m i maddeden ibaıet o l a n bu i s t a n b u l muâhedesinin b i r i n c i maddesine göre E d i r n e ile g a r p tarafında k u t r u 30 k i l o m e t r e t u t a n y a r ı m - d â i r e şeklinde b i r t o p r a k parçası bizde kalmış ve « G a r b î - T r a k y a hükûmeti-i-muvakkatesi» n i n M e r i ç - M e s t a = K a r a s u arasındaki arâzisinden m ü r e k k e p G a r b î - T r a k y a B u l g a r i s t a n ' a iâde edilmiştir. — B u n u tâkib e d e n O s m a n l ı - Y u n a n sulhü 14 T e ş r i n i s â n i = 1 4 Z ü l h i c c e C u m a g ü n ü A t i n a ' d a i m ­ z â l a n m ı ş t ı r : A d a l a r m e s e l e s i n i n h a l l i L o n d r a m u â h e d e s i n i n beşinci m a d d e s i m u ­ c i b i n c e b ü y ü k d e v l e t l e r e h a v â l e edilmiş o l d u ğ u için, b u s e f e r k i A t i n a m u â h e d e ­ s i n i n 18 m a d d e s i h e p u m u m î h ü k ü m l e r e âittir. B ü y ü k d e v l e t l e r o pürüzlü me­ seleyi Hıristiyanlık g a y r e t i y l e p e k tabiî o l a r a k Y u n a n i s t a n l e h i n e h a l l e d e r e k 16 K â n u n u e v v e l 1913 = 17 M u h a r r e m 1332 Salı g ü n ü tebliğ e t t i k l e r i h a k s ı z k a r a r l a Çanakkale-boğazı'nm önlerindeki İmroz ' = imbros ve B o z c a a d a = Tenedos i l e şimdiki A n t a l y a v i l â y e t i m i z i n c e n u p sâhiline p e k y a k ı n o l a n M e i s = C a s t e l l o r i z o i Castelrosso adacığını bize bağışlayıp diğer adalarımızın hepsini b i r i n c i B a l k a n h a r b i n d e n b e r i işgal altında t u t a n Y u n a n i s t a n ' a i h s a n e t m i ş l e r d i r : A v r u p a m e d e ­ n i y e t i n i n siyasî a d a l e t i işte böyledir! — Yunanlılar b u n a rağmen Bozcaada'yı tahliye etmek i s t e m e m i ş l e r d i r . — R u m e l i ' n i n z ı y â m d a n i t i b a r e n artık S ı r b i s t a n ' l a i t t i s a l i m i z k a l m a m ı ş o l m a k l a b e r a b e r , s u l h hâlinin iâdesi için 14 M a r t 1914 = ' 16 R e b î ' ü l - â h i r 1332 C u m a r t e s i g ü n ü o n u n l a d a u m u m î m â h i y e t t e bir muahede akdedilmiştir).

:

1913 =

1332

14 Kânunuevvel = 15 Muharrem, Pazar: «Alman hey'et-i riyye-i ıslâhiyyesi»nin istanbul'a gelmesi.

aske-

( T r a b l u s u g a r p v e B a l k a n f e l â k e t l e r i n d e n s o n r a ç o k perişan b i r hâle g e l e n ordu­ m u z u n b i r A l m a n h e y ' e t i t a r a f ı n d a n ıslâhını b i l h a s s a M a h m u d Ş e v k e t p a ş a t a ­ s a r l a m ı ş v e u m u m î b i r h a r b ihtimâline k a r ş ı T ü r k o r d u s u n u elde bulundurmak i s t i y e n A l m a n s e f i r i B a r o n v o n W a n g e n h e i m d a b i r a n e v v e l işi n e t i c e l e n d i r m e k için b ü y ü k b i r g a y r e t s a r f e t m i ş t i r . — A l m a n y a i m p a r a t o r u İ k i n c i W i l h e l m h e y ' e t reisliğine C a s s e l ' d e k i 22 i n c i P r u s y a f ı r k a s ı k u m a n d a n ı g e n e r a l L i m a n v o n Ş a n d e r s ' i intihâb e t m i ş v e 1 9 1 3 = 1 3 3 1 s e n e s i 27 T e ş r i n i e v v e l = 26 Z ü l k a ' d e P a z a r t e s i

KRONOLOJİ

408

1914 =

1332

günü m u k a v e l e s i imzalanmıştır: ilkönce 42 kişiden i b a r e t olan hey'et kadrosu •ertesi s e n e 71 k i ş i y e ç ı k a r ı l m ı ş v e ç o k g e n i ş s a l â h i y y e t l e r v e r i l m i ş t i r : G e n e r a l i n b u g ü n o n zâbitle g e l d i ğ i n d e n v e diğerlerinin de b i r a z s o n r a bunları t â k i b e t t i ğ i n ­ d e n b a h s e d i l i r . — B i r m o d e l k o l o r d u teşkil e t m e k ü z e r e a l m a n g e n e r a l i n i n i s t a n ­ b u l ' d a k i B i r i n c i Osmanlı k o l o r d u s u kumandanlığına tâyin e d i l m e s i «i'tilâf-ı-Müsellesü d e n i l e n İ n g ü t e r e - F r a n s a - R u s y a d e v l e t l e r g r u p u n u n telâşına sebeb olmuş, B â b - ı - Â l î u z u n - u z a d ı y a t a z y i k edilmiş, d o n a n m a n ı n ıslâhı L i m p u s P a ş a i s m i n d e k i İngiliz a m i r a l i n e v e j a n d a r m a ıslâhı d a B a u r n a n n P a ş a i s m i n d e k i F r a n s ı z g e n e r a ­ l i n e t e v d i edilmiş o l d u ğ u g i b i o r d u n u n ıslâhına d a b i r A l m a n generali getirilmiş o l d u ğ u n d a n bahsedilmişse de A l m a n ı n fi'lî k u m a n d a v a z i y e t i n d e n d o l a y ı b u mür îâhaza k a b u l e d i l m e m i ş v e n i h a y e t A l m a n y a i m p a r a t o r u L i m a n P a ş a ' y ı kolordu kumandanlığına muâdil olan Suvâri generalliğine t e r f i e t t i r i n c e b u general bizde bir rütbe mâfevki o l a n müşirliğe yükseltilip k u m a n d a mevkiinden kaldırılarak Müffettiş-i-umumî yapılmış, f a k a t buna r a ğ m e n i'tilâf devletlerinin i'tirazları n i h a y e t b u l m a m ı ş t ı r ; b u v a z i y e t , T ü r k i y e ' n i n o d e v l e t l e r l e arasını b ü s b ü t ü n a ç a n s e b e b l e r d e n sayılır : A ş a ğ ı k i s e n e n i n « 1 1 T e ş r i n i s a n i » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z ) .

1914 =

1332

3 Kânunusâni = 5 Saf er, Cumartesi: paşalığı ve Harbiye nazırlığı.

Kaymakam

Enver

Bey'in

( S o n s u z i h t i r â s m d a n b a ş k a hiç b i r h u s u s i y e t i o l m ı y a n b u i t t i h a d - v e - T e r a k k i ç e t e ­ c i s i n i n o B a l k a n k o m i t e s i n e ettiği m ü s e l l â h h i z m e t l e r için y u k a r d a 1 9 0 8 = 1 3 2 3 v u ­ k u a t ı n ı n , 23 T e m m u z » v e 19131=1331 v u k u â t ı m n « 2 3 K â n u n u s â n i » f ı k r a l a r ı n a b a ­ kınız. — K u m a n y a ' m n K i l i / K i l y a k a s a b a s ı n d a n A h m e d E f e n d i i s m i n d e b i r i n i n o ğ l u olan E n v e r B e y ' i n 1298=1881 tarihinde i s t a n b u l ' d a doğmuş olduğu rivayet e d i l d i ­ ğ i n e g ö r e , 33 y a ş ı n d a H a r b i y e n â z m o l m u ş d e m e k t i r : B a b a s ı A h m e d E f e n d i e s k i ­ den Fransızcadan m u h a r r e f o l a r a k «Kondoktor» denilen ve y o l y a p m a k t a kullanı­ l a n amele çavuşlarından olduğu halde, E n v e r B e y ' i n Hürriyet kahramanlığından i t i b a r e n « A h m e d B e y » d i y e a n ı l m ı y a b a ş l a m ı ş , o ğ l u n u n d â m a d l ı ğ ı üzerine s a r a y i n ş a â t n â z ı r l ı ğ m a tâyin e d i l i p s i v i l , P a ş a » lık v e r i l m i ş s e de p â d i ş â h ı b i l e r a h a t s ı z e d e c e k şekilde m ü t e m â d i y e n b a ğ ı r ı p ç a ğ ı r m a s ı n d a n d o l a y ı S u l t a n R e ş a d ' ı n e m r i y l e s a r a y d a n uzaklaştırılmıştır! B u A h m e d E f e n d i ' n i n büyük dedesi «Killi A b d u l l a h » i s m i n d e b i r M a c a r y a h u t G a g a v u z d ö n m e s i d i r ; mühtedîlerin b a b a l a r ı n a « A b d u l l a h , , v e k e n d i l e r i n e „ l b n i - A b d u l l a h » d e n i l m e k âdetinden dolayı b u âilede i l k ihtidâ e d e n şahsın A b d u l l a h o ğ l u K o c a A ğ a o l m a k ihtimâli de v a r d ı r : i ş t e b u K o c a Ağa'dan aşağı doğru K a h r a m a n A ğ a , Killi-oğlu Hüseyn Ağa, Hacı-Müstafa K a p d a n , Hâfız-Kâmil E f e n d i ve n i h a y e t E n v e r ' i n babası A h m e d E f e n d i sırala­ nır. — E n v e r B e y ' i n a s k e r î k a b i l i y y e t v e iktidârı sıfır b i l e d e ğ i l d i r : H a n g i c e p ­ heye gitmişse, a s k e r i körü-körüne hücuma kaldırmaktan başka b i r şey y a p m a ­ m ı ş v e b u y ü z d e n y ü z b i n l e r l e T ü r k ü n kanını h e d e r etmiştir; A l m a n «Hey'et-i ısiâhiyye» reisi L i m a n v o n S a n d e r s ' i n hâtırâtmda bu değersiz a s k e r i n A l m a n t a rafdarhğma rağmen «Nüfûz-ı-nazar, tecribe ve tahsil»den tamamiyle mahrum o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . __ B i n g a z i v e B a l k a n h a r p l e r i n e iştirakinden dolayı üçer sene k ı d e m z a m m ı y a p ı l a r a k v e b u s u r e t l e « A s g a r î m ü d d e t i i k m â l etmiş,, s a y ı ­ l a r a k k a y m a k a m l ı k t a n b i r d e n b i r e l i v â l ı ğ a yükseltilen b u h e z i m e t v e f e l â k e t m ü ­ tehassısına el-çabukluğuyîa « P a ş a » ünvânı verildiği gün H a r b i y e nâzırlığı da t e v c i h edilmiş v e a y n i g ü n e tesadüf e d e n b ü t ü n b u t e v c i h â t h a l k ı hayretler içinde bırakmıştır. — Kanun-ı-esâsî'nin Baş-kumandanlığı padişaha hasretmiş o l m a s ı n d a n dolayı « B a ş - k u m a n d a n v e k i l i » ü n v â n i y l e bütün k a r a v e d e n i z k u v ­ v e t l e r i n i n başına g e ç i r i l m e s i de 21 T e ş r i n i e v v e l ı = 1 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a gününe müsadiftir. — İttihad-ve-Terakki k o m j t e s i n i n h i m m e t i y l e Enver paşa Osmanlı hânedânıııa d â m a d d a olmuştur S u l t a n M e c i d ' i n oğullarından şehzâde Süley­ m a n E f e n d i ' n i n kızı E m i n e N â c i y e - S u l t a n ' m k o c a s ı d ı r . — E n v e r P a ş a ' n ı n H a r (

(

:

1914 =

1332

OSMANLI

TARİHİ

409

b i y e nezâretine tâyininden b i r a z s o n r a C e m a l B e y / P a ş a d a B a h r i y e n â z ı n olmuş v e i k i s i de el-birliği e d e r e k v e t e c r i b e y l e i k t i d â r a b a k m ı y a r a k o r d u y l a d o n a n m a y ı g e n ç l e ş t i r m e k ü z e r e b i r ç o k e r k â n , ü m e r â v e zâbitânı t e k a ü d e s e v k e t m i ş l e r d i r : Enveı'in i l k hamlede o r d u d a n çıkarıverdiği e r k â n v e z â b i t a n a d e d i 1200 g ö s t e ­ r i l i r ! — T ü r k i y e ' n i n hiç b i r l ü z u m o l m a d ı ğ ı h a l d e b i r i n c i c i h a n h a r b i n e a t ı l m a s ı n ­ d a ve o n d a n s o n r a da çılgınca h a r p mâcerâlarıyla Osmanlı imparatorluğunun i n ­ k ı r a z a u ğ r a t ı l m a s m d a en m ü h i m âmillerden b i r i de işte b u E n v e r Paşa'dır^.

6 Şubat — 10 Rebî'ül-evvel, Cuma: hakkında Yeniköy mukavelesi:

«Vilâyât-ı-Şarkıyye»

ıslâhatı

(Vilâyât-ı-Şarkıyye'den m a k s a t , Osmanlı teşkilatındaki V a n , Bitlis, Erzurum, Ma'mûret-ül-Aziz = Harput, Diyarbekir, Sivas ve T r a b z o n vilâyetleridir : B u y e d i b ü y ü k vilâyet, şimdiki t e ş k i l â t ı m ı z d a Ş a r k î - A n a d o l u ' n u n t a m y i r m i i k i v i l â ­ yetinden mürekkeptir. — O z a m a n pek küçük b i r E r m e n i a k a l l i y e t i n i n bu h a v a l i ­ de dağınık b i r h a l d e y a ş a m a s ı n ı v e s i l e ittihâz eden R u s y a ötedenberi burada A v r u p a k o n t r o l ü a l t ı n d a ' ıslâhât i s t e m i ş ve hattâ 1878 ı = 1295 v u k u â t ı m n «3 M a r t » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z A y a s t e f a n o s m u â h e d e s i n i n 16 m c ı v e «13 Tem­ m u z , , f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z B e r l i n m u â h e d e s i n i n 61 i n c i m a d d e l e r i n d e b u ıslâhâtı B â b - ı - Â ! î ' y e k a b u l e t t i r m i ş s e de, S u l t a n H a m i d Ş a r k v i l â y e t l e r i m i z i m u h t â r i y y e t e doğru götürecek şekildeki ıslâhâta ö l ü m ü tercih edeceğinden bahsederek o maddeleri kat'iyyen tatbik etmeyip hükümsüz b ı r a k m a k dirâyetini g ö s t e r m i ş ­ t i r : 1895 = 1313 v u k u â t ı m n «30 E y l ü l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z , i t t i h a d ç ı l a r d a o d i ­ r a y e t t e n e s e r o l m a d ı ğ ı için, R u s y a ' n ı n t e ş e b b ü s ü v e i n g i l t e r e i l e F r a n s a ' n ı n da iltihâkı üzerine D ü v e l - i - m u a z z a m a ' n m istediği meş'ûm ıslâhâtı nihayet k a ­ bul edip b u gün Sadr-ı-a'zam Said Halim Paşa'nın Yeniköy'deki yalısında Ş a r k î - A n a d o l u ' n u n e c n e b i m ü f e t t i ş l e r t a r a f ı n d a n ıslâhına âit m u k a v e l e y i imza­ lamışlardır, i ş t e b u m u k a v e l e m u c i b i n c e o y e d i b ü y ü k v i l â y e t t e n V a n , B i t l i s , H a r ­ put ve D i y a r b e k i r m m t a k a s ı Müfettiş-i-umumîliğine Norveçli binbaşı Hoff ve T r a b z o n , E r z u r u m v e S i v a s v i l â y e t l e r i M ü f e t t i ş - i - u m u m î l i ğ i n e de H o l â n d a müstemlekât me'murlarmdan Westenenk intihâb edilmiştir.- B u n l a r l a D â h i l i y y e n â ­ z ı n T a l ' a t B e y a r a s ı n d a k i k o n t r a t o l a r d a 25 M a y ı s = 2 9 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r t e s i günü imzalanmış ve çok b ü y ü k salâhiyyetler v e r i l e n Müfettiş-i-umumîlere ayda d ö r d e r y ü z O s m a n l ı a l t ı m m a a ş b a ğ l a n d ı k t a n b a ş k a b i r e r i k a m e t g â h t a h s i s i de k a b u l e d i l m i ş t i r ! M ü f e t t i ş l e r i n b i r e r e c n e b i y â v e r l e r i de o l a c a k t ı r . B i r a z sonra birinei cihan h a r b i başlayınca Şarkî-Anadolu bu siyasî felâketten kurtulmuş, yalnız H o f f b i r k e r e V a n ' a k a d a r g i d i p gelebildiği halde W e s t e n e n k işe başla­ m a k i m k â n ı n ı b i l e b u l a m a m ı ş v e n i h a y e t 31 K â n u n u e v v e l 1914 = 13 S a f e r 1333 t a r i h i n d e ç ı k a n b i r irâde i l e k o n t r a t o l a r f e s h e d i l m i ş t i r ) .

9 Eylül = 18 Şevval, Çarşanba: Kapitülâsyonların ilgası. ( K a p i t ü l â s y o n l a r m e s e l e s i için i k i n c i c i l t t e 1 5 3 6 = 9 4 2 v u k u â t ı m n «18 Ş u b a t » f ı k ­ r a s ı n a b a k ı n ı z . — İlk z a m a n l a r ı z a y ı f v e f a k i r A v r u p a d e v l e t l e r i n e b i r e r lütuf şeklinde i h s a n edilen b u i m t i y a z l a r , Türkiye zayıflayıp A v r u p a kuvvetlendikçe devletin başına belâ kesilip istiklâlini ihlâl edecek şekiller almıştır, işte bundan d o l a y ı K a p i t ü l â s y o n l a r ı n ilgası T a n z i m â t m ilânmdanberi devletin hâ­ r i c i siyasetinde e n mühim g a y e d i r . — B u sırada b i r i n c i c i h a n h a r b i başlamış v e T ü r k i y e de A l m a n y a i l e g i z l i b i r i t t i f a k a k d e t m i ş o l d u ğ u için, i t t i h a d - v e T e r a k k i h ü k ü m e t i f ı r s a t t a n istifâde ederek Kapitülâsyonların 1 T e ş r i n i e v v e l = l l Z ü l k a ' d e P e r ş e n b e g ü n ü n d e n m û t e b e r o l m a k ü z e r e ilgasını ilân e t m i ş t i r : T ü r k A l m a n ittifakı v e b i r i n c i c i h a n h a r b i için a ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «11 Teşrinisâni» f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — T ü r k i y e ' n i n b u haklı h a r e k e t i n e e n f a z l a A l m a n m ü t t e f i k l e ­ r i m i z i n itirâz e t m i ş o l m a s ı n d a n h a y r e t v e i b r e t l e b a h s e d i l i r ! — B â z ı m e n b â l a r d a P a r i s v e B e r l i n m u â h e d e l e r i y l e L ü b n a n im'ciyâzının ilgası d a a y n i g ü n e müsâdif g ö s t e r i l i r s e de d o ğ r u değildir B u n l a r hakkında A l m a n y a ve A v u s t u r y a devlet:

KRONOLOJİ

410

1914

=

1332 1914 =

l e r i n e h a r b içinde v e r i l e n n o t a n ı n t a r i h i 1 Teşrinisâni 1916 = 5 M u h a r r e m 1335 Çarşanba gününe müsâdiftir. — Kanunî devrinde F r a n s a ' y a v e r i l e n i l k kapitü­ lâsyonun y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z t a r i h i n d e n i t i b a r e n b u ecnebi imtiyazları, takvim ıslâhından m ü t e v e l l i t o n g ü n l ü k f a r k d a hisâb e d i l m e k ş a r t i y l e , t a m 378 şene, 6 a y , 10 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r ) .

3/4 Teşrinievvel = 13/14 Zülka'de, Cumartesi/Pazar vali saat 12 = 24: Burdur ve İsparta zelzelesi.

gecesi, ze­

(Anadolu'nun b u i k i şehriyle m ü l h a k a a t ı n ı h a r â b e d e n m ü d h i ş sarsıntıdan e n f a z l a B u r d u r m ü t e e s s i r o l m u ş t u r : 2500-3000 t e l e f â t o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . İ s p a r ­ ta'nın 5500 e v i n d e n ü ç b i n i . y ı k ı l m ı ş v e m ü t e b â k i s i de o t u r u l m a z h â l e g e l m i ş t i r : B u v i l â y e t t e de 1500 t e l e f a t l a 100 k a d a r y a r a l ı s a y ı l d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r . A h â l i y e m e s k e n t e ' m i n i için d e r h a l a m e l e taburları s e v k e d i l m i ş t i r ) .

11 Teşrinisâni = 22 Ziiîhicce [ = Rumî 29 Teşrinievvel] Çarşan­ ba: Almanya ve Avusturya - Macaristan imparatorlukfe.rîyla ittifak etmiş olan Osmanlı devletinin «î'tilâf->Müseiles» denilen İngiltere, Fransa ve Rusya devletlerine harb ilân ederek hiç bir lüzum olmadığı halde birinci cihan harbine atılı vermesi. (O z a m a n k i matbûâtımızda «Harb-i u m u m î „ denilen ve otuz devletin iştirakin­ d e n d o l a y ı y e r y ü z ü n ü b i r c e h e n n e m hâline g e t i r e n birinci cihan harbinin A v ­ r u p a devlet m a n z u m e l e r i a r a s ı n d a k i tarihî r e k a b e t t e n m ü t e v e l l i d o l a n sebebleri bu eserin mevzûiyle doğrudan doğruya alâkâdar o l m a d ı ğ ı için, b u r a d a ayrıca t a f s i l i n e lüzum görülmemiştir : B u n u n l a b e r a b e r Osmanlı imparatorluğunu alâkaf d a r eden h a r b sebeblerine münâsebet geldikçe temâs edilecektir. B i r i n c i c i h a n h a r b i n i n infilâkında « C a s u s belli» rolünü o y n ı y a n h â d i s e y e «Bosn a - S a r a y cinâyeti» denir B o s n a eyâletinin merkezi olup Fâtih'in sarayından dolayı Bosna-sarayı / Sarây-ı-Bosna/Saray = S e r a j e v o / Saraîevro / Sarayevo d e n i l e n şehir o s ı r a d a A v u s t u r y a h â k i m i y y e t i n d e d i r : B o s n a p H e r s e k vilâyetimizin Avusturya'ya ilhâkı için y u k a r d a 1908 = 1326 vukuâimm «5 T e ş r i n i e v v e l » fıkrasına bakınız. 1912 ı = 1330 vukuâtımn «8 Teşrinievvel,, fıkrasında gördüğümüz Balkan harbinde Rumeli'nin Türk hâkimiyyetinden çıkıp Balkan d e v l e t l e r i arasında t a k s i m i n d e n i t i b a r e n « B ü y ü k Sırbistan» i s m i y l e b i r Sırp i m p a r a t o r l u ğ u h u l y â s m a k a p ı l m ı ş o l a n v e b i r i n c i c i l t t e k i 1371 : = 773 v u ­ kuâtımn üçüncü fıkrasında bahsettiğimiz «Duşan imparatorluğu» n u ihyâ etmek i s t i y e n S ı r p milliyetçileri A v u s t u r y a v e l i a h d i F r a n ç o i s - F e r d i n a n d ' m 28 H a z i r a n = 4 Ş a ' b a n p a z a r g ü n ü B o s n a - S a r a y ' a g e l m e s i n i b i r s û i k a s d v e s i l e s i ittihâz e d e r e k ilkönce b i r b o m b a patlatmışlarsa d a veliahde isâbet ettiremenıişlerdir; f a k a t k o ­ m i t e c i l e r i n b ü t ü n b u i h t i m a l l e r i hisâb e d i p o n a g ö r e d a v r a n d ı k l a r ı n d a n bahse­ d i l i r : A y n i g ü n B e l e d i y e dâiresinden ç ı k a n p r e n s b o m b a d a n y a r a l a n a n l a r ı z i y â r e t e t m e k üzere hastahâneye gittiği sırada t a b a n c a y l a ateş açan « K a r a el» k o m i ­ tesi mensuplarından «Gavrilo P r i n c i p , , isminde b i r Sırp lise talebesi nihayet h e m F r a n ç o i s - F e r d i n a n d ' ı , h e m karısı düşes V o n H o h e n b e r g ' i b i r i k i kurşunla öldürmiye m u v a f f a k olmuştur : B u meşhur k a a t i l 1895=1313 t a r i h i n d e Bosna'nın G r a h o v o şehrinde d o ğ m u ş o l d u ğ u n a g ö r e , o s ı r a d a 19 y a ş l a r ı n d a d ı r ; 1 9 1 8 = 1 3 3 6 t a ­ rihinde P r a g u e = P r a g civârmda m e v k u f bulunduğu Theresienstadt'da ölmüştür. A v u s t u r y a ' n ı n 23 T e m m u z = 2 9 Ş a ' b a n P e r ş e n b e g ü n ü v e r d i ğ i 48 s a a t l i k ültima­ t o m u 25 T e m m u z |= 2 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü R u s y a i l e m ü t t e f i k l e r i n e b e l b a ğ ­ lıyarak reddeden Sırbistan kırallığı s e f e r b e r l i k ilân e d i n c e h a r b artık öRİenevm i y e c e k b i r hâle g e l m i ş , a y n i g ü n A v u s t u r y a - M a e a r i s t a n d a Sırbistan'la siyasî m ü n â s e b e t l e r i n i k e s i p s e f e r b e r l i ğ i n i ilân e t m i ş v e n i h a y e t 28 T e m m u z = 5 R a m a ­ z a n Salı g ü n ü S ı r b i s t a n ' a i l â n - ı - h a r p notasını d a y a m ı ş t ı r . B i r i n c i c i h a n h a r b i n i n :

ilk

1332

ateşi

de

OSMANLI ertesi

gün

Avusturya'nın

411

TARİHİ Tuna

filosu

tarafından

Belgrad

bombard-

m a n ı y l a a ç ı l m ı ş sayılır. B a l k a n l a r d a k i ü ç İslâv d e v l e t i n d e n B u l g a r i s t a n ilkönce bîtaraflığını rnuhâfaza e t m i ş o l d u ğ u için, y a l n ı z K a r a d a ğ k a d e r i n i Sırbistan'a bağlayıp B e l g r a d bom­ bardımanına tesadüf e d e n 29 T e m m u z = 6 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü seferberlik ilân e t m i ş , i s l â v âlemini i d a r e e d e n R u s y a ' n ı n e r t e s i g ü n s e f e r b e r l i ğ e k a l k ı ş m a s ı ve Cermen'iği idare eden A l m a n y a ' n ı n i'tirazlarım d i n l e m e m e s i n i h a y e t 1 A ğ u s t o s = 9 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü A l m a n y a ' n ı n d a R u s y a ' y a h a r b ilâniyle n e t i c e ­ l e n m i ş v e a r t ı k b a ş d ö n d ü r ü c ü b i r sür'atle inkişâf e d e n h â d i s â t içinde 3 A ğ u s ­ t o s = 11 R a m a z a n P a z a r t e s i g ü n ü A l m a n y a i m p a r a t o r l u ğ u F r a n s a c u m h u r i y e t i n e h a r b ilân e t m i ş , 4 A ğ u s t o s t = 1 2 R a m a z a n Salı g ü n ü A l m a n o r d u s u b î t a r a f s a y ı l a n B e l ç i k a t o p r a k l a r ı n a g i r m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e o g ü n d e r h a l A l m a n y a ' y a ü l ­ t i m a t o m v e r e n i n g i l t e r e e r t e s i g ü n e t e s a d ü f e d e n 5 A ğ u s t o s i = 13 R a m a z a n Ç a r ­ ş a n b a g ü n ü A l m a n y a ' y a i l â n - ı - h a r b ettiği g i b i , arâzisi istilâya u ğ r ı y a n m i n i m i n i L u x e m b o u r g d e v l e t ç i ğ i de elinde olmıyarak harbe katılmıştır. A v u s t u r y a impa­ r a t o r l u ğ u R u s y a ' y a 6 A ğ u s t o s . = 14 R a m a z a n P e r ş e n b e , F r a n s a c u m h u r i y e t i A v u s ­ t u r y a ' y a 11 A ğ u s t o s = 19 R a m a z a n Salı, İ n g i l t e r e A v u s t u r y a ' y a 12 A ğ u s t o s ; = 20 R a m a z a n Ç a r ş a n b a v e n i h a y e t J a p o n y a i m p a r a t o r l u ğ u d a A l m a n y a ' y a 23 A ğ u s ­ t o s = 1 Ş e v v a l P a z a r g ü n ü h a r b ilân ettiği için, artık i k i n c i c i h a n h a r b i b ü t ü n h e y b e t v e dehşetiyle f e c î b i r h a k i k a t hâlini almıştır. T ü r k i y e ' n i n b u m ü d h i ş a t e ş e atılışı, i n s a n h a v s a l a v e hayâlinin a l a m ı y a c a ğ ı ve iz'anların d a y a n a m ı y a c a ğ ı b i r ş e n â a t v e ihânet e s e r i d i r : «Hıyânet-i vataniyye» dernek, y a l n ı z p a r a için v a t a n ı n a ihânet e t m e k t e n ibaret basit b i r suç demek değildir; şöhret v e y a h u t h â k i m i y y e t endişe v e h ı r s ı y l a memleketini her hangi b i r m â c e r â v e y a h u t b i r t e h l i k e y e a t m a k d a v a t a n a ihânettir v e b u i k i n e v i i h a ­ n e t i n b i r b i r i n d e n hiç b i r f a r k ı yoktur. İttihad-ve-Terakki komitesinin B a l k a n harbinde ımuhâlif hükümeti muvaffakıyyetsizliğe uğratmak için ordu içinde bozgunculuk propagandası y a p m a k t a n ç e k i n m i y e n k o r k u n ç elebaşıları, b u sefer de sırf a s k e r î b i r i d a r e k u r a r a k , m i l l e t n a z a r ı n d a z e r r e k a d a r h a y s i y y e t v e i t i ­ b a r ı k a l m a m ı ş o l a n m e v k i l e r i n i m u h a f a z a için b ö y l e b i r ş e n â a t i r t i k â b e t m i ş l e r ­ d i r : B u yüz k ı z a r t ı c ı h a k i k a t , r e s m î v e hususî h e r türlü v e s i k a l a r ı y l a s a b i t b i r hakikattir. T ü r k i y e ' n i n h a r b e girişi ü ç p e r d e l i k b i r f â c i a k i m s e n i n h a b e r i o l m a d a n dört kişi tarafından dedilmiş, i k i n c i p e r d e d e g e n e k i m s e n i n h a b e r i d e v l e t i n b î t a r a f l ı ğ ı ihlâl e d i l e r e k A k d e n i z ' d e k i zından içeri alınmış v e n i h a y e t ü ç ü n c ü p e r d e d e T ü r k i y e h a r b ateşine a t ı l ı v e r m i ş t i r .

şeklindedir : B i r i n c i p e r d e d e hiç A l m a n y a ile gizli b i r i t t i f a k a k ­ olmadan t e k b i r kişi tarafından A l m a n zırhlıları Ç a n a k k a l e b o ğ a ­ de g e n e k i m s e n i n h a b e r i o l m a d a n

A — ^ittifak faciası».i t t i h a d ç ı l a r T ü r k - A l m a n ittifâkını 2 A ğ u s t o s = 10 R a m a ­ z a n p a z a r g ü n ü i m z a l a m ı ş l a r d ı r ; b u t a r i h , 28 T e m m u z 1= 5 R a m a z a n Salı g ü n ü başhyan harb-i-umumî'nin infilâkından t a m beş gün sonradır: B u n a rağmen B a h r i y e n â z ı n C e m a l P a ş a , h â t ı r â t m m 89 u n c u s a h i f e s i n d e i t t i f a k ı n h a r b esnâs m d a a k d o l u n m a d ı ğ ı n ı iddiâ e d i p b u i d d i â y a sebeb o l a r a k d a m ü z â k e r e s i n i n d a h a evvel başladığından bahsetmekte ve s o n r a kendilerini nakzedip imzâ tarihine kadar meseleden haberdâr olmadığım söylemektedir! Hakikatte ise i t t i f a k müzâkeresinin A v u s t u r y a imparatorluğu Sırbistan krallığına ültimatomunu ver­ d i k t e n dört gün s o n r a ve i l k ateşin açılmasından a n c a k i k i gün e v v e l başlamış olduğu, B e r l i n s e f i r i M a h m u d M u h t a r Paşa'nm «Mâziye bir nazar» ismindeki e s e r i n i n 233 ü n c ü s a h i f e s i n d e k i s a r â h a t l e sâbittir. i t t i f a k m u â h e d e s i n i h a z ı r l ı y a n lar y a l n ı z d ö r t kişidir v e d i ğ e r v ü k e l â n ı n b ö y l e b i r ş e y d e n k a t ' i y y e n haberleri yoktur B u d ö r t kişi S a d r - ı - a ' z a m S a i d H a l i m v e H a r b i y e n â z ı n E n v e r P a ş a ­ l a r l a Dâhiliyye nâzın T a l ' a t ve Meclis-i-Meb'ûsan reisi H a l i l B e y l e r d e n ibaret­ t i r . O z a m a n l a r henüz Fransız tarafdârı olduğu için B a h r i y e n â z ı n C e m a l P a ş a ' 3'a b i l e h a b e r v e r i l m e m i ş v e tabiî d i ğ e r v ü k e l â d a n d a g i z l i t u t u l m u ş t u r ! D ü n y a ­ da misli görülmemiş olan b u fecî h a k i k a t h e m T a l ' a t ve H a l i l B e y l e r i n , h e m C e m a l P a ş a ' n m hâtırâtiyle sâbittir. Osmanlı mutlakıyyet tarihinin inhitat dev­ rinde bile böyle b i r fâcia görülmemiştir : Çünkü bütün m u h a r e b e l e r Hey'et-i-Vü:

KRONOLOJİ

412

1914

1332

k e l â ' d a n b a ş k a s a r a y d a t o p l a n m ı ş f e v k a l â d e m e c l i s l e r i n k a r a r i y l e ilân edilmiş­ t i r , işte b u suretle İttihad-ve-Terakki sergerdeleri devlet ve m i l l e t i pâdişâhın v e hattâ k e n d i k a b i n e a r k a d a ş l a r ı n ı n h a b e r l e r i b i l e o l m a d a n sırf k a n v e canla t a t b i k edilebilecek mühlik ve esrârengiz b i r taahhüd altına sürüklemişler de­ m e k t i r . Türkiye nâmına Sadr-ı-a'zam ve Hâriciyye nâzın Said Halim Paşa'nm ve A l m a n y a nâmına d a i s t a n b u l Büyük-elçisi B a r o n v o n Wangenheim'ın imza­ ladığı b u b e ş m a d d e l i k m e ş ' u m i t t i f a k n â m e n i n T ü r k ç e m e t n i a y n e n işte ş ö y l e d i r v

:

1 — T a r a f e y n - i âkıdeyn, A v u s t u r y a ve M a c a r i s t a n k e v v i n ihtilâfa k a r ş ı k a t ' i v e m u t l a k b i r bîtarafî ederler;

ile Sırbistan arasında m ü t e muhâfaza etmeyi taahhüd

2 — R u s y a , tedâbîr-i f i ' l i y y e - i a s k e r i y y e i l e ihtilâfa müdâhale edecek ve bu h a r e k e t i ile A k n a n y a c a A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n ' a muâvenet-i fi'liyye-i askeriyyede b u l u n u l m a s ı n ı m u c i b v e m ü s t e l z i m b i r s e b e b - i h a r b tevlîd e y l i y e c e k olur ise, R u s y a ' n ı n b u t a v r - u - h a r e k e t i T ü r k i y e i ç ü n dahî b i r s e b e b - i h a r b teşkil e d e c e k t i r ; 3 — H a r b z u h u r u t a k d i r i n d e A l m a n y a Türkiye'deki hey'et-i mahsûsa-i askeriyy e s i n i . Türkiye hükümetinin e m r i n e âmâde bulunduracaktır B u n a mukabil Tür­ k i y e hükümeti hey'et-i mezkûreye, Türk o r d u s u n u n sevk-u-idâre-i umumiyyesine müteallik unıûr-u-husûsât üzerinde -Türkiye H a r b i y y e nâzın ile A l m a n hey'et-i a s k e r i y y e r e i s i b e y n i n d e b u b â b d a k a r a r l a ş t ı r ı l a n şerâite t e v f i k a n - fi'lî ve kat'î b i r nüfuz t e ' m i n e d e c e k t i r ; :

4 — A l m a n y a hükümeti, Türk mülkünü lede-l-hâce, b u arâzî tehlikeye k a l d ı ğ ı t a k d i r d e , silâh k u v v e t i i l e m ü d â f a a e t m e y i d e r ' u h d e eyler;

ma'rûz

5 — A l m a n y a ve T ü r k i y e i m p a r a t o r l u k l a r ı m ihtilâf-ı hâzırdan teveîlüd edebi­ l e c e k b e y n e l m i l e l t e ş e v v ü ş â t v e ihtilâtâta k a r ş ı s ı y â n e t v e m u h â f a z a k a s d ı i l e a k d o l u n a n işbu m u k a v e l e , i s i m l e r i bâlâda mezkûr salâhiyyetdâr murahhaslar t a r a f ı n d a n i m z â o l u n d u ğ u a n d a n i'tibâren k e s b - i m e r ' i y y e t e d e c e k v e şâir t a a h lıüdât-ı m ü t e k a a b i l e - i m ü m â s i l e g i b i 31 K â n u n u e v v e l 1918 t a r i h i n e k a d a r m e r ' î v e cârî o l a c a k t ı r . B u çılgınca muâhede a y n i z a m a n d a müdhiş b i r sahtekârlık vesikasıdır : Çünkü, birinci maddesi mucibince Avusturya-Sırbistan ihtilâfı o i k i d e v l e t arasına münhasır kaldıkça Türkiye ve A l m a n y a bîtaraflıklarını muhâfaza edecek ve i k i n ­ c i m a d d e y e g ö r e de a n c a k R u s y a i l e A l m a n y a a r a s ı n d a h a r p z u h u r ettiği t a k d i r d e Türkiye iştirâke m e c b u r olacaktır. H a k i k a t t e ise b u muâhede 2 A ğ u s t o s P a ­ zar günü imzâlandığı halde, y u k a r d a gördüğümüz g i b i A l m a n y a 1 Ağustos C u ­ m a r t e s i günü. R u s y a ' y a ilân-ı-harb e t m i ş t i r ! İşte b u n d a n d o l a y ı İ t t i h a d ç ı l a r T ü r ­ k i y e ' y i bile bile A l m a n y a ' y a pişkeş çekmişler d e m e k t i r : Tabiî bundan maksat­ ları u z u n s ü r e c e ğ i m u h a k k a k b i r d ü n y a bâdiresi b o y u n c a a s k e r î i d a r e v e harb hâli s a y e s i n d e m e v k i l e r i n i m u h â f a z a e t m e k v e b i n d e b i r ihtimâl ile A l m a n y a galip geldiği t a k d i r d e m u z a f f e r b i r hükümet nüfuzunu kazanarak iş başında gediklileşmektir! Üçüncü m a d d e y e göre Türk ordusunun umumî sevk-u-idaresi Almanların «Fi'lî ve kat'î» nüfuzuna terkedilmiş ve b u suretle b i r müstemleke o r d u s u hâline g e t i r i l m i ş t i r ! D ö r d ü n c ü m a d d e m u c i b i n c e de T ü r k i y e A l m a n y a ' n ı n askerî h i m â y e s i a l t ı n a k o n u l m u ş d e m e k t i r ! Y a l n ı z b i r n o k t a h e r n e d e n s e u n u t u h ı v e r m i ş t i r : B ü t ü n b u f e d â k â r l ı k l a r niçin y a p ı l m a k t a , yâni T ü r k m i l l e t i neye mukabil ateşe a t ı l m a k t a d ı r ? F a r z - ı - m u h â l o l a r a k A l m a n y a g a l i p geldiği tak­ dirde, Türkiye'ye t e ' m i n edeceği menfaatler nelerdir? Muâhede metnine göre Almanya'nın indelhâce « T ü r k mülkünü müdâfaa»dan, yâni hâmî devlet sıfar tiyle «Tamâmiyyet-i mülkiyye»mizi te'minden başka hiç b i r taahhüdü yok­ t u r ; h a l b u k i o sırada o n u i'tilâf devletleri ve hattâ R u s y a bile hiç k a n d ö k • meyip bitaraf kalmamıza m u k a b i l t e ' m i n ve taahhüd etmişlerdir Bu nokta, harpten sonra neşredilen bütün r e s m î v e s i k a l a r l a sâbittir. İttihadçılar Türki­ y e ' n i n bîtaraflığına m u k a b i l İ'tilâf devletlerinden «Tamâmiyyet-i mülkiyye,,den b a ş k a b i r t a k ı m m e n f a a t l e r de k o p a r m a k i s t e m i ş l e r v e o n l a r d a bâzılarına râzı o l a r a k p a z a r l ı ğ a b i l e g i r i ş m i ş l e r d i r : İşte buna rağmen ittihad-ve-Terakki'nin dört s e r g e r d e s i A l m a n y a ' d a n h e r n e d e n s e h i ç b i r millî m e n f a a t istememişler ve netice o l a r a k «i'tilâf-ı-Müselles»in kansız o l a r a k t e ' m i n ettiği «Tamâmiyyet-i :

1914

=

1332

OSMANLI

TARİHİ

413

mülkiyye»mizi «İttifâk-ı-Müselles»in yalnız bir devletinden m i l l e t i n kanı ba­ hasına istihsâl e t m e y i t e r c i h e t m i ş l e r d i r ! B a h r i y e n â z ı n C e m a l p a ş a ' n m hâtırât ı n d a i t t i f a k v e İ'tilâf z ü m r e l e r i n i n T ü r k i y e ' y e k a r ş ı s i y a s î v e a s k e r î ihtirasları arasında b i r m u k a y e s e kısmı vardır; b u n d a İngiltere, F r a n s a v e R u s y a ' y ı Os­ manlı imparatorluğunun m u h t e l i f taraflarına göz dikmiş gösterdiği halde, «Avusturya ile italya'nın artık Türkiye'den istiyecekleri kalmamış,, olduğundan ve Almanya'nın d a Türkiye'yi b i r müstemleke g i b i eline geçirmesi coğrafî v a ­ z i y e t i i t i b a r i y l e imkânsız bulunduğundan b a h s e d i l m e k t e d i r : B u tuhaf mütâlâa­ d a n anlaşıldığına göre C e m a l Paşa'nm harb-i-umûmî sebebleri hakkında hiç b i r f i k r i y o k t u r ! Çünkü o müdhiş dünya f â c i a s m m en m ü h i m sebebi, müstemle­ k e m i'tilâf devletlerinin dünya pazarlarını inhisâr altına almış olmalarına m u k a b i l , Almanya'nın sanâyi kudretiyle mütenâsip mahreçlerden m a h r u m ol­ masıdır. B i l h a s s a Şark'a g ö z d i k m e s i n i n ve « D r a n g n a c h Osten» d e n i l e n «Şark'a d o ğ r u h a m l e » s i y a s e t i n i n t e m e l taşı işte b u n d a n i b a r e t t i r . B a ğ d a d demir-yolundan dolayı d a h a S u l t a n H a m i d z a m a n m d a n b e r i devam edip d u r a n İngiliz-Alman g e r g i n l i ğ i n i n bütün sırrı d a işte b u n o k t a d a d ı r . B a l k a n h a r b i n d e n i t i b a r e n R u ­ meli'de k u r u l a n İslâv çenberi Almanya'nın Şark y o l u n u kapamış ve nihayet A v u s t u r y a i l e A l m a n y a b i l h a s s a işte o ç e n b e r i y a r m a k için ateşe a t ı l m ı ş t ı r . A l ­ manya h a r b i kazandığı t a k d i r d e , artık o n u n için c o ğ r a f î v a z i y e t g i b i şeyler m e v z û - i - b a h i s b i l e değildir : Ç ü n k ü bütün dünyaya hâkim olacak ve bilhassa yukarda gördüğümüz «İttifaknâme» ismindeki esâret senedi mucibince Türki­ y e ' y i e n y a k ı n m ü s t e m l e k e hâline g e t i r e c e k t i r : O n u n için b ö y l e b i r i t t i f a k , k o ­ yunun kurtla ittifâkı d e m e k t i r ! İ t t i h a d ç ı l a r , işte b ö y l e bütün d ü n y a n ı n bildiği en b a s i t şeylerden bile b i h a b e r d i r . — A l m a n y a ile akdedilmiş o l a n ittifaknâmeye b i r a z s o n r a 5 A ğ u s t o s ! = 13 R a m a z a n Çarşanba günü A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n d a i l t i h a k etmiştir. i t t i f â k m a k d i n e tesadüf e d e n 2 A ğ u s t o s = 1 0 R a m a z a n P a z a r g ü n ü « T e d b î r - i i h t i y â t î o l m a k , , v e e r t e s i g ü n d e n b a ş l a m a k ü z e r e s e f e r b e r l i k de ilân edilmiştir. — İnşâ v e tâmirleri evvelce İngiltere'ye ısmarlanmış o l a n S u l t a n O s m a n v e R e ş â d i y y e zırhlılarına İ n g i l i z l e r t a r a f ı n d a n a m b a r g o v a z ' ı d a a y n i g ü n e m ü s â d i f t i r : B u İngiliz t e d b i r i y a l n ı z o i k i T ü r k g e m i s i n e m ü n h a s ı r o l m a y ı p İ n g i l t e r e t e z g â h ­ larına sipariş edilmiş b ü t ü n e c n e b i g e m i l e r i n e ş â m i l d i r ; y a l n ı z T ü r k i y e ' n i n b î t a ­ r a f l ı ğ ı n d a n şüphe e d e n i n g i l t e r e b u i k i g e m i n i n i k m a l ve t e s l i m muamelelerini a m b a r g o t a r i h i n e k a d a r k a s d e n geciktirmiştir. B — zAlman sırhîıkurmın İmbulü faciası».Harp hazırlıklarına v a k i t bulabilmek için zâhiren bîtaraflığını ilân etmiş v e seferberlik ilânım d a b i r « T e d b î r - i i h t i ­ y a t î » g i b i göstermiş o l a n îttihad-ve-Terakki hükümeti bütün b u zevâhiri fi'Ien t e k z i b e d e r e k 11 Ağustosfc=19 R a m a z a n S a h g ü n ü « G o e b e n ve «Breslau» i s i m l e rindeki A l m a n zırhlılarının İ n g i l i z t â k i b i n d e n k u r t u l m a k ü z e r e Ç a n a k k a l e bo­ ğ a z ı n d a n içeri g i r m e l e r i n e m ü s â a d e e t m i ş t i r ; M a h m u d M u h t a r P a ş a ' n m « M â z i y e b i r nazar» i s m i n d e k i eserinde b u g e m i l e r «10 A ğ u s t o s akşamı s a a t sekiz b u ­ ç u k t a » içeri g i r m i ş g ö s t e r i l i r . C e m a l P a ş a ' n m h â t ı r â t m d a i'tirâf e t t i ğ i g i b i « B î ­ taraflık kavâidine t e v f i k a n » Türkiye'nin b u g e m i l e r i y a y i r m i dört saat içinde kara sularımızdan çıkmıya davet veyahut silâhlanndan tecrid etmesi Iâznn geldiği halde bunlann hiç b i r i yapılmamıştır! B u g e m i l e r i içeri a l a n k i m d i r ? T a l ' a t v e C e m a l P a ş a l a r ı n h â t ı r â t şeklindeki e s e r l e r i n e g ö r e ne S a d r - ı - a ' z a m m , ne k a b i n e n i n , n e de ş a h s e n k e n d i l e r i n i n b u m e s e l e d e n k a t ' i y y e n h a b e r l e r i olma­ m ı ş t ı r ! H e r i k i s i n i n de i t t i f a k e t t i k l e r i n o k t a şudur : O g ü n ü n a k ş a m ı S a d r - ı a ' z a m S a i d H a l i m P a ş a ' n m yalısında t o p l a n a n «Encümen-i vükelâ»ya b i r a z geç g e l m i ş o l a n H a r b i y e n â z ı n E n v e r P a ş a içeri g i r e r k e n g ü l e r e k : — B i r oğlumuz dünyaya geldi! demiş ve h e m e n i z a h ederek A l m a n g e m i l e r i n i İngiliz tâkibinden kurtarmak üzere içeri a l ı n m a l a r ı n ı k e n d i s i n i n e m r e t t i ğ i n i s ö y l e m i ş t i r ! H a l b u k i A m e r i k a s e ­ f i r i M o r g e n t h a u ' u n hâtırâtmda A l m a n sefiri Wangenheim'den n a k l e n anlattığına göre b u g e m i l e r meselesi îttihadçılarla A l m a n l a r arasında evvelden kararlaşmış b i r m e s e l e d i r ! C e m a l p a ş a ' n m d i ğ e r b i r i f a d e s i de b u n u t e ' y i d e d e c e k mâhiyet­ t e d i r : 8 A ğ u s t o s e= 16 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü , y â n i g e m i l e r i n içeri a l ı n m a l a r ı n -

K R O N O L O J İ

1914

=

1332

d a n üç gün evvel A l m a n ateşe-navalinin kendisine mürâcaati ve S a i d H a l i m ve E n v e r Paşalarla T a l ' a t B e y ' i n m u v a f a k a t i üzerine B a h r i y e nâzın Cemal Paşa G o e b e n zırhlısına k ö m ü r v e r i l m e s i n i e m r e t m i ş v e d e r h a l D e r i n c e ' d e n Adalar-denizi'ne bir vapur dolusu k ö m ü r s e v k e d i l m i ş t i r ! B u n u n l a b e r a b e r , içeri a l m a f â d â ­ sının y a l n ı z E n v e r P a ş a t a r a f ı n d a n v e r i l e n e m i r l e o l d u ğ u h a k k ı n d a k i i d d i â m n d o ğ ­ r u o l m a k ihtimâli d a h a k u v v e t l i d i r . A l m a n zırhlıları içeri a l ı n d ı k t a n s o n r a , t a b i î artık M a r m a r a ile Boğaz-içi'ne t a m a m i y l e hâkim olmuşlardır: B u suretle E n v e r P a ş a , A l m a n y a ' n ı n T ü r k i y e ' y i istediği z a m a n h a r b e s o k a c a k b i r v a z i y e t e g e l m e ­ s i n i t e ' m i n e t m e k g i b i t a r i h i n hiç b i r z a m a n a f v e t m i y e c e ğ i b i r c i n â y e t i t e k b a ­ şına i r t i k â b e t m i ş v e b u f a c i a y a ses ç ı k a r m ı y a n a r k a d a ş l a r ı d a s u ç o r t a k l ı ğ ı e t ­ m i ş l e r d e m e k t i r . M e ş r u t i y e t i n değil, m u t l a k ı y y e t i n b i l e h a v s a l a s ı n a s ı ğ m a k i m ­ kânı o l m a y a n b u f e c î v a k ' a üzerine F r a n s a v e İngiltere sefirleri Sadr-ı-a'zamı derhal ziyâıet edip o gün i s t a n b u l ' d a n Çanakkale'ye v a r a n b i r «Messagerie» v a ­ p u r u n u A l m a n zırhlılarının t a h a r r i y e k a l k ı ş m a l a r ı n d a n ş i k â y e t e d i p şiddetle p r o ­ t e s t o e t t i k l e r i için, h ü k ü m e t h a r p h a z ı r l ı k l a r ı i k m â l e d i l i n c e y e k a d a r g û y â v a k i t k a z a n m a k ü z e r e A l m a n s e f i r i n e m ü r a c a a t e d e r e k b i r m ü d d e t için zırhlıların s i ­ l â h t a n t e c r i d i n i istemişse de, - a r t ı k v a z i y e t e h â k i m o l a n s e f i r k a t ' i y y e n k a b u l e t ­ m e m i ş v e h a t t â C e m a l P a ş a ' n m izahına, g ö r e : « Ş â y e d b u hâdise İ t i l â f devletleriyle hükûmet-i Osmâniyye arasında inkıtâ'-ı m ü n â s e b â t v e h a t t â i'Iân-ı m u h â s a m â t ı i n t a ç e d e r s e , b u n u hâdisâtm zarar ve z i y â n - ı tabiîsine a t f e d e r e k k a b u l e t m e k mecburiyyetinde bulunduğumuzu ifâde etmiştir». Gene C e m a l Paşa, E n v e r Paşa'nm d a «Sefirin b u mütâlaâtma iştirak» ettiğinden bahsetmektedir! E n v e r , hiç b i r m e n f a a t m u k a b i l i n d e olmamak şartiyle Türki­ y e ' y i A l m a n y a ' y a işte b ö y l e f e d â e t m i ş , n e t i c e i t i b a r i y l e T ü r k l ü ğ e f e n a l ı k ettiği n i s b e t t e A l m a n l ı ğ a h i z m e t t e b u l u n m u ş v e işte b u n d a n dolayı h a r b içinde mem­ leketimize gelen Alınan trenlerinde vagonların üzerine «Türkiye» yerine iri harflerle «Enverland Î = Enveristan» i s m i yazılmıştır! S u l t a n H a m i d ' i n keyfî idâres i y l e m e m l e k e t i f e l â k e t e s ü r ü k l e m i ş o l d u ğ u n u iddiâ e d e n l e r işte b ö y l e m e ş r u t i y e t ­ çilerdir. i'tilâf devletlerinin gemiler meselesinden dolayı yaptıklarından bahsettiğimiz şiddetli t e ş e b b ü s k a r ş ı s ı n d a A l m a n sefirine yapılan mürâcaatin reddi üzerine S a i d H a l i m paşa'nın yalısında t o p l a n a n «Encümeıı-i vükelâ» A l m a n zırhlılarını T ü r k i y e t a r a f ı n d a n g û y â satın a l ı n m ı ş g i b i g ö s t e r m i y e k a r a r v e r m i ş , h e m e n o g e c e s e f i r i n m u v â f a k a t i istihsâl edilmiş v e e r t e s i g ü n de m e s e l e m a t b û â t a tebliğ e d i l e r e k İngilizlerin «Sultan O s m a n , , l a «Reşâdiyye»yi zabtetmelerine mukabil A l m a n y a ' d a n i k i g e m i s a t ı n alındığı h a k k ı n d a « H a r â r e t ü y a z ı l a r » y a z d ı r ı l m ı ş t ı r ! İ'tilâf d e v l e t l e r i b u h a y â l i satış o y u n u n a i n a n m a m ı ş o l m a k l a b e r a b e r , sırf Türk b î t a r a f l ı ğ ı n ı t e ' m i n için g û y â i n a n m ı ş g i b i g ö r ü n m ü ş l e r v e y a l n ı z g e m i l e r i n « A l ­ m a n m ü r e t t e b a t ı n d a n t e c r i d o l u n m a s ı n ı » i s t e m i ş l e r s e de, b u h a k l ı t e ş e b b ü s e k a r ş ı d a m e s e l e b i r m ü d d e t s a v s a k l a n d ı k t a n s o n r a O s m a n l ı d o n a n m a s ı n ı n ıslâhına m e ' m u r o l a h İngiliz a m i r a l i L i m p u s P a ş a ile m a i y y e t i n e «Me'zûniyyet» verilmiş ve biraz sonra da donanma Baş-kumandanlığma A l m a n filo kumandanı amiral Souchon/Suşon P a ş a tâyin edilmiştir! B u fâciada h e m zavallı T ü r k m i l l e t i n i , h e m c i h a n efkâr-ı-umumiyyesini akıllarınca a l d a t m a k üzere Ittihadçılarm ne gülünç y a ­ l a n l a r s ö y l e d i k l e r i n i a n l a m a k için g e m i l e r i n n e s u r e t l e satın a l ı n m ı ş o l d u ğ u h a k ­ kında T a l ' a t ve C e m a l P a ş a l a n n b i r b i r i n i t e k z i b eden sözlerini karşılaştırmak k â f i d i r . T a l ' a t P a ş a , h â t ı r â t m m 1946 t a r i h l i i s t a n b u l t a b ' m m 27 n c i s a h i f e s m i n 13-14 ü n c ü satırlarında a y n e n ş ö y l e s ö y l e m e k t e d i r « G e m i l e r i n satışı b i r g ö s t e r i ş t e n i b a r e t o l m a y ı p h a k i k a t t i , , . :

T a l ' a t P a ş a ' n ı n b u y a l a m n ı C e m a l P a ş a h â t ı r â t ı n m 1922 i s t a n b u l t a b ' m m 1 0 1 i n c i s a h i f e s i n i n 3 üncü satırmdan h a r f i y y e n naklettiğimiz şu cümle t e k z i b etmektedir: « B u satış k e y f i y y e t i h a k i k î d e ğ i l , zâhirî i d i » ! B i r b i r i n i t a m a m i y l e n a k z e d e n b u i k i sözün b i r i n c i s i n i söyliyen b i r Dâhiliyye n â z ı n ve i k i n c i s i n i söyliyen de a y n i k a b i n e d e B a h r i y e nazırıdır. G o e b e n ve B r e s l a u zırhlıları 16 A ğ u s t o s = 2 4 R a m a z a n P a z a r g ü n ü i s t a n b u l ö n ­ l e r i n e g e l m i ş v e b i r i n c i s i n e « Y a v u z » , i k i n c i s i n e de « M i d i l l i » i s m i v e r i l m i ş , y a l -

1914

=

1332

OSMANLI

TARİHİ

415

n ı z A l m a n zâbitleriyle m ü r e t t e b a t ı d e ğ i ş t i r i l m i y e r e k b a ş l a r ı n a b i r e r fes geçiril­ m e k l e i k t i f â e d i l m i ş t i r ! T a b i î b u n d a n m a k s a t , İ'tilâf d e v l e t l e r i n i n g û y â gözlerini boyamaktır! H a l b u k i bir t a r a f t a n d a devletin bütün askerî tedbirleri onlara karşıdır M e s e l â 27 E y l ü l = 7 Z ü l k a ' d e p a z a r günü Çanakkale-boğazı'na torpil d ö k m e işleri i k m â l edilmiş v e 1 T e ş r i n i e v v e l ı = 11 Z ü l k a ' d e P e r ş e n b e g ü n ü de b o ­ ğ a z ı n k a p a n a c a ğ ı r e s m e n ilân o l u n m u ş t u r . B i r i n c i c i h a n h a r b i n d e T ü r k m i l l e t i n i n d ö r t sene A v r u p a , A s y a v e A f r i k a cep­ helerinde döktüğü k a n l a r l a hebâ o l a n s e r v e t l e r i n i n ve yıkılıp g i d e n altı asırlık i m p a r a t o r l u ğ u n u n y e g â n e b e d e l i o l a r a k n i h a y e t e l i n d e işte b u Y a v u z zırhlısı k a l ­ m ı ş t ı r : D ü n y a t a r i h i n d e b u n d a n p a h a l ı g e m i y o k t u r ! « G e m i l e r i n satışı b i r g ö s t e ­ rişten i b a r e t o l m a y ı p h a k i k a t t i , , d i y e n T a l ' a t ı n o m u a z z a m y a l a n ı b u b a k ı m d a n b i r n e v i k e h â n e t sayılabilir. C — «Türkiye'yi fi'len harbe sokan Karadeniz faciası»: Yukarda harbe girişi­ m i z i n ü ç p e r d e l i k b i r f â c i a şeklini a l m ı ş o l d u ğ u n d a n b a h s e t m i ş t i k . B u a k l a s ı ğ ­ m a z f â c i a 2 A ğ u s t o s =r 10 R a m a z a n P a z a r g ü n ü n d e n 29 T e ş r i n i e v v e l i = 9 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü n e k a d a r 2 a y , 29 g ü n l— 89 günde, o y n a n ı v e r m i ş t i r ! B i r i n c i p e r d e y i teşkil e d e n 2 A ğ u s t o s t = 10 R a m a z a n P a z a r t a r i h i n d e k i i t t i f a k o y u n u n d a n 9 g ü n s o n r a 11 A ğ u s t o s = 19 R a m a z a n Salı g ü n ü O s m a n l ı b î t a r a f l ı ğ ı n a r a ğ m e n A l ­ m a n zırhlılarının Ç a n a k k a l e - b o ğ a z ı ' n d a n içeri a l ı n m a s ı y l a i k i n c i perde açılmış v e o n d a n 79 g ü n s o n r a 29 T e ş r i n i e v v e l ! = 9 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü de ü ç ü n c ü p e r d e a ç ı l a r a k T ü r k m i l l e t i sırf A l m a n y a u ğ r u n a h a r b - i - u m u m î m e z b a h a s ı n a a t ı Iıvermiştir! B u ü ç o y u n u n h e r ü ç ü de u m u m i y e t l e kabine âzâsmın, yâni hü­ kümetin h a b e r i bile o l m a d a n I t t i h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i n i n b i r i k i sergerdesi tarafından oynanmıştır Y u k a r d a da gördüğümüz gibi Türk-Alman ittifâkım k a b i n e n i n h a b e r i o l m a d a n S a i d H a l i m ve E n v e r Paşalarla T a l ' a t ve H a l i l B e y l e r t e r t i b etmiş, A l m a n g e m i l e r i n i hiç k i m s e n i n haberi olmadan E n v e r Paşa tek b a ş ı n a içeri alıp m ü d h i ş b i r e m r - i - v â k ı ' y a p m ı ş v e n i h a y e t B a h r i y e n â z ı n Ce­ m a l ve H a r b i y e nâzın E n v e r paşalarla Dâhiliyye nâzın T a l ' a t B e y ve donanma k u m a n d a m a m i r a l Souchon'un tertibiyle gene hükümetin haberi olmadan üçün­ cü perde oynanmıştır! B u v a z i y e t e göre b i r i n c i perdede dört, i k i n c i perdede y a l ­ n ı z b i r ve. ü ç ü n c ü p e r d e d e i s e b i r i e c n e b i o l m a k ü z e r e g e n e d ö r t a k t ö r r o l o y n a ­ m ı ş d e m e k t i r : B u n l a r d a n E n v e r P a ş a ' n m h e r ü ç p e r d e d e de rolü v a r d ı r . N e t i c e i t i b a r i y l e , hükümetin, m i l l e t i n ve pâdişâhın h a b e r l e r i bile o l m a d a n beş Ittihadçı île b i r A l m a n a m i r a l i O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u h i ç b i r millî z a r u r e t olmadığı h a l d e sırf A l m a n y a 'öyle istediği için d ü n y a n ı n e n b ü y ü k ateşine a t ı v e r m i ş l e r d e ­ m e k t i r : Yeryüzündeki bütün h u k u k devletlerinin kanunlarında b u ağır suçlar­ d a n yalnız b i r i n i irtikâb edenler hakkında bile tâyin e d i l e n cezâ i d a m cezâsıdır; t a r i h i n b u n a verebileceği yegâne h ü k ü m de « H ı y â n e t - i v a t a n i y y e » h ü k m ü d ü r . Baş-Mâbeynci Lûtfi Simavî B e y ' i n «Sultan M e h m e t R e ş a d Han'ın ve h a l e f i n i n sarayında gördüklerim» i s m i n d e k i hâtırâtmda b u müdhiş facianın mâhiyyeti ş ö y ­ l e izafe e d i l i r : :

:

«Hicaz'ı, Irak'ı, S u r i y e ' y i ve F i l i s t i n ' i kaybettiğimiz b u hâileye işte b ö y l e b i r h o k k a b a z l ı k l a k a r ı ş t ı k . İstikbâli k a r a n l ı k g ö r e n v ü k e l â m n b i r k ı s m ı i s t i ' f â etti. Bâzı ehemmiyetsiz nuzzâr, mevkilerinde kaldılar. T r a b l u s u g a r p v e h u s u s i y l e B a l k a n muhârebe-i meş'ûmesinden sonra i l t i y a m bulmıyan yaralarımıza rağmen hiç b i r m e c b u r i y e t y o k k e n v e k i m s e tarafından düçâr-ı t a a r r u z olmadığımız halde dünyanın en b i r i n c i devletleri aleyhine harbe girişmek, mecnunâne olduğu k a d a r câmyâne b i r siyaset idi,,. Lûtfi Simavî B e y ' i n bahsettiği «Mecnunâne» ve «Câniyâne» hokkabazlığın fecî bir tarafı d a h a vardır O sırada devlet harbe hazır değildir! İşte b u n d a n dolayı Nâfia nâzın Çürüksulu-Mahmud Paşa ile T i c a r e t ve Zirâat nâzın Süleyman-ülBostânî ve P o s t a - T e l g r a f n â z ı n O s k a n E f e n d i l e r g i b i esasen h a r p aleyhdârı olan bâzı v ü k e l â d a n b a ş k a S a d r - ı - a ' z a m v e H â r i c i y y e n â z ı n S a i d H a l i m P a ş a başta o l m a k ü z e r e h ü k ü m e t erkânının- m ü h i m b i r k ı s m ı h a r p hazırlıklarının ikmâli için b î t a r a f l ı ğ ı m ı z ı n altı a y d a h a m u h a f a z a s ı n a t a r a f d a r d ı r . F a k a t k a b i n e d e A l m a n m e n f a a t l e r i n i n âdetâ mümessili rolünü oynıyan H a r b i y e n â z ı n E n v e r Paşa, A l ­ m a n y a ' n ı n sıkışık v a z i y e t i n d e n d o l a y ı T ü r k i y e ' n i n b i r a n e v v e l harbe girmesini :

416

KRONOLOJİ

1914

•= 1332

istemektedir! Goeben ve B r e s l a u g e m i l e r i E n v e r ' i n emriyle içeri alınıp istan­ b u l ' a g e l d i k t e n s o n r a B â b - ı - Â l î b i r b i r i n e zıd i k i t a z y i k altında k a l m ı ş t ı r : A m i r a l S o u e h o n b i r a n e v v e l K a r a d e n i z ' e ç ı k m a k için d o l a p ç e v i r m e k t e v e 1'tilâf dev­ l e t l e r i n i n elçileri de d o n a n m a K a r a d e n i z ' e çıktığı t a k d i r d e düşman muamelesi göreceğinden bahsetmektedir. Hayatî b i r ehemmiyeti olan bu noktayı C e m a l Paşa hatıratının 109 u n c u s a h i f e s i n d e ş ö y l e a n l a t ı r : «O sırada E n v e r Paşa Goeben ile B r e s l a u ' m K a r a d e n i z ' e çıkmalarını men'etmekte artık d e v a m e d e m i y e c e ğ i n i , z i r a a m i r a l i n g a a y e t m u h i k b i r ç o k e s b â b - ı a s k e r i y ye serdetmekte bulunduğunu dermiyân etti. F a k a t b u i k i sefinenin diğer O s ­ manlı sefâini ile beraber K a r a d e n i z ' e çıkması m u h a k k a k b i z i m harbe dühûlüm ü z ü intâc e d e b i l i r d i . B i r k e r e 1'tilâf d e v l e t l e r i G o e b e n v e B r e s l a u s e f i n e l e r i n i n Osmanlı s e f i n e s i olduklarını k a b u l e t m e d i k l e r i v e b i n â e n a l e y h O s m a n l ı bayrağını v e Osmanlı m ü r e t t e b a t ı m h â m i l o l a r a k dahî boğazlardan çıkacak olurlar ise der-akab düşman muâmelesi göreceklerim açıktan a ç ı ğ a ihtâr etmişlerdi». İşte b u v a z i y e t e r a ğ m e n E n v e r v e C e m a l p a ş a l a r l a T a l ' a t B e y ' i n t a s v i b i üzerine amiral Souchon'un k u m a n d a s ı n d a k i O s m a n l ı d o n a n m a s ı 27 T e ş r i n i e v v e l c= 7 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü K a r a d e n i z ' e ç ı k m ı ş v e K u r b a n b a y r a m ı n ı n a r e f e s i n e tesadüf e d e n 29 T e ş r i n i e v v e l = 9 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü de R u s d o n a n m a s ı y l a sâhillerine a t e ş açmak s u r e t i y l e Türkiye'yi fi'len harbe sokmuştur: Bütün Osmanlı t a r i h i n d e t e k b i r m i s l i o l m ı y a n b u m ü d h i ş f a c i a d a n pâdişâhın, s a d r - ı - a ' z a ı n m v e umumiyyetle h ü k ü m e t erkânının k a t ' i y y e n h a b e r l e r i y o k t u r ! Y a l n ı z f â c i a n ı n müret.tipleri o l a n E n v e r v e C e m a l P a ş a l a r l a T a l ' a t Bej? h a b e r d a r d ı r ! O s ı r a d a M â b e y n B a ş - k â t i p liğinde b u l u n a n A l i F u a d B e y « G ö r ü p i ş i t t i k l e r i m » i s m i n d e k i hâtırâtmıri 129 u n c u h â t ı r â t ı n m 109 u n c u s a h i f e s i n d e ş ö y l e anlatır : «Kurban bayramı gecesi, s a b a h l e y i n a l a y a yetişmek üzere erkence yatmış oldu­ ğ u m h a l d e y a n ı m ı z d a k i k o n a k t a i k a m e t e d e n B a ş - m â b e y n c i T e v f i k B e y b i z i m eve gelerek beni u y k u d a n uyandırttı. A m i r a l S o u c h o n ' u n kumandasında olarak istikş â f için b o ğ a z a ç ı k m ı ş o l a n sefâin-i h a r b i y y e m i z i l e R u s y a s e f a i n i a r a s ı n d a m ü s â d e m â t b a ş l a m ı ş o l d u ğ u n u şimdi h a b e r aldığından ve k e y f i y e t i n Zât-i-Şâhâneye a k s e t m e s i ihtimâlinden b a h i s l e h e r h a l d e h a k i k a t i öğrenmemiz lâzımgeleceğinî söyledi. H a k i k a t i a n l a m a k için y a E n v e r P a ş a ' y a v e y a C e m a l P a ş a ' y a mürâcaat o l u n m a k icâb ediyordu. E n v e r Paşa'nm konağına telefon ederek paşayı aradıksa da yatmış olduğu cevâbım verdiler. C e m a l Paşa'yı aradığımız halde onun d a b i r z i y â f e t t e m e d ' u v b u l u n d u ğ u n u söylediler. B u c e v a p l a r ı n m ü r e t t e p o l d u ğ u m â l û m d u ; f a k a t b i z i m için b a ş k a v â s ı t a - i istitlâ' y o k t u . S a b a h l e y i n b a y r a m a l a y ı i c r â o l u ­ n a c a ğ ı n d a n e r k e n c e s a r a y a g i t t i k . V ü k e l â dahî b i r e r b i r e r t o p l a n d ı l a r s a d a o n l a r d a v a k ' a d a n h a b e r d a r değillerdi. E n v e r v e C e m a l p a ş a ' l a r l a T a l ' a t B e y g e l i n c e h a k i k a t - i v u k u â t a ıttılâ' hâsıl o l d u » . Mâbeyn Baş-kâtibinm b u izâhâtmdan d a anlaşılacağı g i b i Pâdişâhın, Sadr-ı-a'z a m m , vükelânın ve en mühim s a r a y erkânının v a k ' a d a n k a t ' i y y e n h a b e r l e r i y o k ­ t u r : F e l â k e t i n m ü r e t t i p l e r i de E n v e r v e C e m a l P a ş a l a r l a T a l ' a t B e y ' d i r . O s ı r a d a R u s sefareti baş-tercümanlığmda bulunan Mandelstam'm « L e s o r t de l ' E m p i r e O t t o m a n » i s m i n d e k i e s e r i n i n m u h t e l i f y e r l e r i n d e iddiâ e t t i ğ i n e g ö r e E n v e r - C e r n a l T a l ' a t triyomvirasıyla I t t i h a d - v e - T e r a k k i sergerdelerinden isimlerini zikretmediği v e b e l k i de ö ğ r e n e m e d i ğ i b i r i k i k i ş i 11 T e ş r i n i e v v e l = 2 1 Z ü l k a ' d e P a z a r g ü n ü A l ­ m a n sefâretinde sefir Wang-enheim ile g i z l i b i r içtimâ a k d e d i p Türkiye'nin R u s ­ y a ' y a t a a r r u z u hakkında b i r m u k a v e l e imzalamışlardır! C e m a l Paşa hâtırâtmda b u i ç t i m â i i'tirâf e d e r e k S a i d H a l i m v e E n v e r P a ş a l a r l a T a l ' a t v e H a l i l B e y l e r i n de bulunduklarını s ö y l e m e k t e y s e de, t a a r r u z m u k a v e l e s i n i r e d d e t m e k t e d i r . Tal'at B e y ' i n b i r y a l a n - d o l a n m e c m u a s ı n d a n b a ş k a b i r ş e y o l m ı y a n h â t ı r â t ı m n şu f ı k r a ­ sında k e n d i s i n i n v a k ' a d a n h a b e r i b i l e o l m a d ı ğ ı n d a n bahsedilmektedir: «Bu hâdiseden hiç b i r i m i z d a h a önceden m â l û m a t d a r değildik. F a k a t h e r k e s g i b i , b e n de E n v e r P a ş a ' n m h a b e r i o l d u ğ u n a k a a n i ' d i m . B a y r a m g ü n ü M e c l i s - i Meb'ûsan r e i s i H a l i l B e y ' i n evinde toplandık. B e n E n v e r Paşa'ya epiyce hücum e t t i m s e de, h i ç h a b e r i o l m a d ı ğ ı n ı y e m i n l e t e ' m i n e t t i » !

1914 =

1332

o

S M A N L !

T A !>. i 11 !

417"

B u i z a h a göre Türkiye'yi yalnız a m i r a l Souehon harbe sokmuş d e m e k t i r : H a l b u k i : donanmanın K a r a d e n i z ' e çıkmaması hakkında M a h m u d M u h t a r Paşa'nm «Mazi­ ye b i r nazar» i s m i n d e k i eserinde bahsettiği b i r Meclis-i-Vükelâ kararı vardır; b u k a r a r a rağmen donanmanın b i r i k i gün evvel K a r a d e n i z ' e çıkmasından H a r ­ b i y e v e B a h r i y e n â z ı r l a r ı y l a D â h i l i y y e nezâretinde bulunan ittihad-ve-Terahki k o m i t e s i şefinin haberdâr olmaması a k l a sığacak şey m i d i r ? Zâten g e n e r a l L i m a n v o n Sanders'in «Türkiye'de beş yıl» i s m i n d e k i hâtıratma g ö r e : «Türkiye B a h r i y e nâzın C e m a l Paşa Karadeniz'e çıkma hususuna muvâfakat m e c b u r i y e t i n d e kalmıştır,,. A l i F u a d B e y ' i n y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z izâhı d a b u n u t e y i d e t m e k t e d i r . B u fâ­ cianın e n g a r i p n o k t a l a r ı n d a n b i r i de k e n d i s i n e h a b e r v e r i l m e d e n harbe giril­ diği için S a d r - ı - a ' z a m S a i d - H a l i m Paşa'nm arkadaşlarına gücenip istifâ'ya k a ­ r a r verdiği h a l d e gene onların ısrâriyle vazgeçip y e r i n d e kalmasıdır; A l i F u a d . B e y , K a r a d e n i z m â c e r â s m m ş u y û u n a tesadüf e d e n B a y r a m g ü n ü n d e n bahsederken b u m e s e l e y i de şöyle anlatır : « O g ü n S a i d H a l i m P a ş a s a r a y a g e l m e y i p r a h a t s ı z b u l u n d u ğ u n a dâir B a ş - k i t â bete b i r t e z k i r e - i hususiye gönderdi. T e z k i r e y i Zât-i-Şâhâneye t a k d i m e y l e d i ğ i m ­ de h â t ı r ı m istifsâr ve gaybûbetinin esbâb-ı-hakikiyyesini t a h k i k için İkinci Mâbeynci Nüzhet B e y ' i müşârünüleyhin Yeniköy'deki sâhilhânesine i ' z a m eyledi. B a y r a m alayı v e m u â y e d e r e s m i S a d r - ı - a ' z a m m e v c u d olmadığı halde icrâ kı­ lındı. V u k u â t S a d r - ı - a ' z a m m dâire-i ıttılâı h â r i c i n d e c e r e y â n eylemiş olduğun­ d a n b u n a k e s b - i v u k u f e d i n c e canı s ı k ı l a r a k isti'fâyı t a s m î m e y l e m i ş v e o gün saraya gelmeyip m e r â s i m d e hâzır b u l u n m a m ı ş t ı r . M u â y e d e r e s m i n d e n s o n r a v ü ­ k e l â m ü ş â r ü n i l e y h i n yalısına g i d e r e k v e ısrâr e d e r e k i s t i ' f â d a n v a z g e ç i r m i ş l e r d i r » , A l m a n y a ile mâhut i t t i f a k muâhedesini akdetmiş olan S a i d H a l i m Paşa T ü r k i ­ y e ' n i n h a r b e g i r m e s i n e tabiî m u h â l i f değildir : Y a l n ı z o r d u n u n h a z ı r l a n m a s ı için' altı a y k a d a r d a h a b î t a r a f k a l m a k f i k r i n d e d i r ; işte b u n d a n d o l a y ı i s t i ' f â y a k a l ­ kışması b i r kanâat meselesi o l m a k t a n ziyâde hükümet r e i s i olduğu halde d e v ­ l e t v e m i l l e t ateşe atılırken a r k a d a ş l a r ı n ı n k e n d i s i n e h a b e r v e r m e m i ş o l m a l a r ı n ­ d a n müteessir olmasındandır! Zâten devlet r e i s i o l a n pâdişâh bile haberdâr e d i l ­ memiştir! ibn-ül-Emin'in kaydettiği b i r r i v a y e t e göre S a i d H a l i m p a ş a pâdişâhın ı s r â r i y l e istifâdan v a z g e ç m i ş t i r . H e r h a l d e d ü n y a d a hiç b i r m i l l e t e böyle bir oyun oynanmamıştır. E n büyük mes'ul, A l m a n sefirinden f a z l a A l m a n y a ' y a hizmet eden E n v e r Paşa'dır : G o e b e n ' l e Breslau'ı Çanakkale-boğazı'ndan içeri a l a r a k i s t a n b u l ve Boğaziçi'ne hâkim b i r vaziyete g e t i r e n odur. B o ğ a z istihkâmları d a L i m a n v o n S a n d e r s ' i n e m ­ rinde ve elindedir. M a h m u d M u h t a r Paşa «Mâziye b i r nazar»mda bu noktayı şöyîe anlatır : « A l m a n sefinelerinin mürettebâtı R u m a n y a tarikiyle gelen efrâd-ı ihtiyâtiyye; ile ikmâl o l u n a r a k az v a k i t t e o k a d a r çoğalmış i d i k i A l m a n l a r lede-l-hâce 2 Ağustos muâhede-i ittifâkıyyesini cebren t a t b i k ettirebilirlerdi»! H a l b u k i S a d r - ı - a ' z a m , İngiliz s e f i r i S i r L o u i s M a l l e t ' e : — E ğ e r b i r b u h r a n ç ı k a c a k o l u r s a H a r b i y e nâzırını t e v k i f için b i r ç â r e b u l u n u r ! demiş ve o d a b u n u İngiltere Hâriciyye n â z ı n S i r E d w a r d G r e y ' e t e l g r a f l a b i l ­ dirmiştir. D e v l e t i k a n v e a t e ş e s ü r ü k l i y e n k o m i t e kodamanları o sırada b i r t a ­ r a f t a n d a işte b ö y l e b i r b i r i n e k a r ş ı p u s u k u r m u ş v a z i y e t t e d i r ; h a t t â İngiliz m a v i kitabına n a z a r a n B ü y ü k - e l ç i M a l l e t b i r g ü n C e m a l P a ş a ' y a A l m a n l a r ı n T ü r k i ­ y e ' y i b i r a n e v v e l h a r b e s o k m a k i ç i n i c â b ederse b i r d a r b e - i - h ü k û m e t y a p ı p k e n ­ disini h a p s e t m e k t e n bile çekinmiyeeeklerini söylediği z a m a n , Osmanlı Bahrîye H â ­ zırından şu c e v a b ı a l m ı ş t ı r :

— Öyle b i r ş e y h i s s e t t i ğ i m a n d a ittihâz e d e c e ğ i m t e d b i r i b e n ç o k t a n d ü ş ü n d ü m . O z a m a n B a h r i y e n â z ı n sıfatiyle Çanakkale'yi İngiliz v e F r a n s ı z donanmasına a ç a r , hâl-i ihtilâlde b u l u n a n d o n a n m a n ı n t e ' d i b i n i o n a h a v â l e e d e r i m . B u s ö z d e n anlaşıldığına g ö r e C e m a l P a ş a şahsını t e h l i k e d e g ö r d ü ğ ü anda boğaz­ lan açıp 1'tilâf donanmasını içeri a l a b i l e c e k bir zihniyettedir! Hâtırâtmda k e n d i s i b u sözü s e f i r e ş a k a o l a r a k s ö y l e d i ğ i n d e n b a h s e d i p t e ' v i l e ç a l ı ş m ı ş s a das b u n u n ş a k a y l a h i ç b i r a l â k a v e m ü n â s e b e t i y o k t u r . I t t i h a d - v e T e r a k k i ' n i n aske»F.:

2Ï

K

R

O N O

1914 =

L O J t

crî hâkirriiyyetirii t e ' m ' i n v e o s a y e d e m e v k i i n i t a r s i n için f e c î z i h n i y e t i işte b ö y l e b i r z i h n i y e t t i r .

Türkiye'yi

ateşe

1332 attıran

A m i r a l S c u c h o n k u m a n d a s ı n d a k i O s m a n l ı f i l o s u R u s sâhillerine taarruzunda S i ­ v a s t o p o l , Odesa, K e f e ve N o v o r o s s i s k / N o w o r o s s i j s k şehirlerini bombardman et­ t i k t e n başka i k i R u s g e m i s i y l e b i r Fransız v a p u r u n u d a batırmıştır. B u kanlı m â c e r â üzerine S a d r - ı - a ' z a m v e H â r i c i y y e n â z ı n S a i d H a l i m P a ş a R u s y a ' y a m ü r â c a a t ederek" v a k ' a y a R u s d o n a n m a s ı n ı n b i z i m K a r a d e n i z - b o ğ a z ı ' n a t o r p i l d ö k e ­ rek kapatmak i s t e m e s i sebeb o l d u ğ u n d a n b a h s e d i p sulhü m u h a f a z a için tah­ k i k a t a ç ı l m a s ı n ı i s t e m i ş s e de P e t e r s b u r g hükümeti bu mürâcaati reddederek derhal Osmanlı maslahatgüzarının pasaportlarını v e r m e k l e mukabele etmiştir. İ ş t e b u s u r e t l e O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u h a r b i n ilânından e v v e l kanlı b i r o y u n l a a t e ş e atılıp f i ' l e n h a r b e g i r m i ş v e b u n u n üzerine 3 T e ş r i n i s â n i t = 1 4 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü n d e n 5 Teşrinisâni i = 16 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü n e k a d a r ü ç g ü n içinde R u s y a , i n g i l t e r e v e F r a n s a d e v l e t l e r i üstüste T ü r k i y e ' y e i l â n - ı - h a r b etmişlerdir, i s t a n b u l ' d a k i l'tilâf b ü y ü k - e l ç i l e r i n i n de K a r a d e n i z m â c e r â s m m h e m e n ertesine t e s a d ü f e d e n 30 T e ş r i n i e v v e l P= 10 Z ü l h i c c e C u m a g ü n ü p a s a p o r t l a r ı n ı i s t e d i k l e ­ r i n d e n b a h s e d i l i r : R u s s e f i r i D e G i e r s 1 Teşrinisâni — 12 Z ü l h i c c e p a z a r g ü n ü v e İngiltere s e f i r i S i r L o u i s M a l l e t ' l e F r a n s a s e f i r i B o m p a r d da ertesi gün m e m ­ leketlerine gitmişlerdir. B u n u n l a beraber, ilân-ı-harp notalarından evvel l'tilâf d e v l e t l e r i m u h t e l i f c e p h e l e r d e n t a a r r u z e t m i ş oldukları için, h a r p r e s m e n b a ş l a ­ m a d a n e v v e l h e r t a r a f t a f i ' l e n b a ş l a m ı ş d e m e k t i r - . İ l k ö n c e 31 T e ş r i n i e v v e l = 1 1 Z ü l h i c c e C u m a r t e s i g ü n ü R u s l a r B â y e z i d ' i n şimalinden h u d u d u t e c â v ü z e d e ­ r e k i l k ateşi a ç m ı ş l a r v e e r t e s i g ü n de İngilizler A k a b e ' y i t o p a t u t t u k l a r ı g i b i , Basra-körfezinden de Ş a t t - u l - A r a p b o y u n c a tecâvuza başlamışlardır. T ü r k i y e ' n i n h a r b e girişi y a l n ı z K a r a d e n i z mâcerâsı bakımından değil, h e r b a k ı m ­ d a n çılgınca b i r c i n a y e t t i r : 1 — H e r ş e y d e n e v v e l b i r k e r e h a r b i k a z a n m a k ihtimâli m u h a k k a k sayılacak kadar k u v v e t l i o l a n «î'tilâf-ı-Müselles „ devletleriyle müttefiklerine karşı muz a f f e r i y y e t ihtimâli s o n d e r e c e z a y ı f o l a n « l t t i f â k - ı - M ü s e l l e s » c e p h e s i ahmakça^s m a t e r c i h edilmiştir; 2 — 29 T e ş r i n i e v v e l = 9 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü K a r a d e n i z m â c e r â s i y l e O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u a t e ş e atıldığı z a m a n i k i t a r a f ı n v a z i y e t i ş ö y l e d i r ingiltere, F r a n ­ s a , R u s y a , J a p o n y a , Sırbistan, K a r a d a ğ , B e l ç i k a v e L ü k s e n b u r g d e v l e t l e r i l'tilâf cephesindedir; b u s e k i z devlete m u k a b i l İttifak cephesi yalnız A l m a n y a ile A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n ' d a n ibaret i k i devletlik müttefiksiz ve ümitsiz b i r zümre Isâlindedir; '3 — « , i t t i f a k - ı - M ü s e l l e s „ e dâhil o l a n i t a l y a h ü k ü m e t i h a r p b a ş l a r b a ş l a m a z d a h a 1 Ağustos = 9 R a m a z a n C u m a r t e s i günü A l m a n ve Avusturyalı müttefiklerine i h â n e t e d i p b î t a r a f l ı ğ ı n ı ilân e d e r e k onları k e n d i b a ş l a r ı n a b ı r a k m ı ş t ı r ; 4 — D ü n y a d e n i z l e r i n e v e d e n i z y o l l a r ı n a l'tilâf z ü m r e s i h â k i m d i r ; 5 — B ü t ü n d ü n y a y ı k u ş a t a n d o m i n y o n l a r ı v e m ü s t e m l e k e l e r i y l e l'tilâf z ü m r e s i nüfus, iptidaî m a d d e v e iktisâdi kudret bakımlarından m u t l a k bir üstünlüğe sâhiptir; 6 — Siyasî v a z i y e t , d a h a b i r çok d e v l e t l e r i n l'tilâf zümresine i l t i h a k edeceğinde h i ç ş ü p h e b ı r a k m ı y â c a k k a d a r vâzılıtır : N i t e k i m b a ş t a A m e r i k a v e i t a l y a o l ­ m a k üzere t e d r i c e n y i r m i d e n f a z l a devlet o t a r a f a i l t i h a k etmiş ve bütün b u n ­ l a r a r a ğ m e n İttifak zümresine küçük B u l g a r i s t a n ' d a n başka i l t i h a k eden olma­ mıştır. 7 — A s k e r î v a z i y e t de ü m i t s i z d i r : Ç ü n k ü b i r h a m l e d e F r a n s a ' y ı m a ğ l û b ettik­ t e n s o n r a ş a r k a t e v e c c ü h l e R u s y a ' n ı n işini b i t i r m e k i s t i y e n A l m a n B r k â n r i - h a r b i y y e s i n i n m e ş h u r plânı 5-9 E y l ü l , = 14-18 Ş e v v â l C u m a r t e s i - Ç a r ş a n b a g ü n l e r i v u k u a gelen M a r n e muharebesinin Fransız zaferiyle neticelenmesinden dolayı artık s u y a düşmüş demektir. O v a k ' a d a n t a m elli gün sonra Türkiye'yi A l m a n y a Selime h a r b e s o k m a k , bile bile v e g ö z - g ö r e felâket ve mağlûbiyyete sürüklemek­ t e n b a ş k a b i r ş e y değildir. î ş t e bütün b u n l a r d a n dolayı Türkiye h a r b e g i r e r k e n yalnız iki devletle sekiz •devlete k a r ş ı g e l m e y i g ö z e a l m ı ş , d e n i z l e r h â k i m i y y e t m i a k l ı n a b i l e getirmemiş :

/

Î914 =

1332

OSMANLI

TARİHÎ

419

v e h e r türlü üstünlüklerin k a r ş ı t a r a f t a o l d u ğ u n u h i s â b e d e m i y e c e k k a d a r g a f l e t ve cinnet göstermiş d e m e k t i r . Yeryüzündeki son Türk imparatorluğunun inkırâz i y l e neticelenen b u müdhiş facianın b i r i k i mürettibinden b i r i o l a n T a l ' a t P a ş a ' n m h â t ı r â t m d a b u n o k t a ş u i k i m ü t e n â k ı z c ü m l e y l e i z a h e d i l i r ( S . 30) : «Bütün mülâhazalar Almanya'nın mağlûb o l m ı y a e a ğ ı ihtimâline g ö r e yürü­ tülmüştü; f a k a t Almanya'nın m u t l a k galibiyyetine inanılmıyordu»! İntâk-ı-hakka benziyen b u mütenâkız fıkranın b i r i n c i cümlesine göre A l m a n y a ' ­ nın m a ğ l û b o l m a k ihtimâli k a t ' i y y e n hisâb e d i l m e m e k s u r e t i y l e a k l a s ı ğ m a z b i r g a f l e t g ö s t e r i l m i ş v e o n u n a k z e d e n i k i n c i c ü m l e s i n e g ö r e de k a t ' î b i r A l m a n z a f e r i n e i n a n ı l m a d ı ğ ı için O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u b i l e b i l e a t e ş e a t ı l m a k sure­ t i y l e d e v l e t v e m i l l e t e k a r ş ı e n m ü d h i ş ihânet c ü r m ü i r t i k â b edilmiştir : O s m a n l ı î n k ı r â z m m e n b ü y ü k s e b e b i , işte b ö y l e d e l i s a ç m a l a r ı y l a h i ç f a r k ı n d a bile olm ı y a r a k iç-yüzlerini i f ş â e d e c e k k a d a r iptidâi k a f a l ı b i r t a k ı m B a l k a n çetecile­ r i n i n devlete hâkim olmasıdır. T ü r k i y e ' n i n l'tilâf d e v l e t l e r i n e r e s m e n i l â n - ı - h a r b e t m e s i işte b u 11 Teşrinisâni = 22 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a g ü n ü n e m ü s â d i f t i r : « T a k v î m - i - V a k a a y i » d e k i h â l - i - h a r b i r â ­ desinin baş tarafında K a r a d e n i z mâcerâsı Rusların t a a r r u z u n d a n mütevellit gibi tasvir edilerek: « Ş e h r - i - h â l i n [ = R û m î ] o n altıncı günü D o n a n m â y - ı - H ü m â y u n u n b i r k ı s m ı t a r a ­ fından K a r a d e n i z ' d e m a n e v r a icrâ e d i l m e k t e olduğu sırada Karadeniz-boğazı'na torpil d ö k m e k v a z i f e s i i l e h a r e k e t ettiği bil-âhire anlaşılan R u s y a d o n a n m a s ı n ­ d a n b i r t a k ı m m e z k û r m a n e v r a l a r ı ihlâl v e m ü t e â k ı b e n ı z h â r - ı m u h â s a m a i l e b o ­ ğ a z a d o ğ r u h a r e k e t e t m e l e r i üzerine D o n a n m â y - ı - H ü m â y u n t a r a f ı n d a n mukabele olunmağla» diye Türiye meşrû müdâfaa vaziyetinde harbe girmiş gösterilir! B u irâdenin altında p â d i ş â h t a n b a ş k a H e y ' e t - i - V ü k e l â n ı n d a i m z â l a r ı vardır. S u l t a n Reşad ordu ile d o n a n m a y a h i t â b e n de a y n i gün a y n i mealde b i r ,,Hatt-ı-Hümâyûn» n e ş r e t m i ş t i r . — 29 T e ş r i n i e v v e l = 9 Zülhicce Perşenbe gününe tesadüf eden K a t r a d e n i z m â c e r â s i y l e r e s m e n h a r b ilânı a r a s ı n d a g e ç e n m ü d d e t 13 g ü n d e n i b a ­ r e t t i r . — Aşağıki fıkraya d a bakınız)

14 Teşrinisâni =

25 Zülhicce, Cumartesi: «Cihad-ı-Ekber» ilâm.

f i s l â m i y e t t e i k i türlü c i h a d v a r d ı r : H a k y o l u n d a g a z â y a «Cihâd-ı sağîr» veyâ «Cihâd-ı a s g a r » v e o y o l d a y a p ı l a n f i k i r m ü c â d e l e s i y l e p r o p a g a n d a y a da «Ciîıâd-ı kebîr» y a h u t «Cihâd-ı ekber,, d e n i r : T a s a v v u f t a «Cihâd-ı ekber» insanın , , N e f s - i e m m â r e » s i n e k a r ş ı g i r i ş t i ğ i m ü c â d e l e n i n i s m i d i r ; o n u n için İttihadçılarm b u d a l a c a ilân e t t i k l e r i d i n h a r b i n e C i h a d - ı - E k b e r » d e m e k d o ğ r u değildir : Z â t e n î>u tâbir Meşîhat'in n e ş r e t t i ğ i f e t v â m e t i n l e r i n d e m e v c u d o l m a y ı p y a l n ı z p r o p a ­ g a n d a v e n e ş r i y a t t a k u l l a n ı l m ı ş t u m t u r a k l ı b i r i s i m d e n i b a r e t t i r . — C i h â d ahkâ»mının en m ü h i m l e r i n d e n b i r i de k u d r e t i o l a n M ü s l ü m a n l a r ı n b ü t ü n d i n düşm a n l a n n a karşı «mâlen ve bedenen» mücâdele ile mükellef olmasıdır: F a k a t b u m ü c â d e l e b i r « F a r z - ı k i f â y e » şeklindedir; b i n â e n a l e y h b e d e n î v e m â l î kud­ retten m a h r u m o l a n l a r l a d ü ş m a n esâreti altında b u l u n a n l a r m ü k e l l e f değildir; h a l b u k i T ü r k i y e ' n i n y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z ilân-ı-harbinden ü ç g ü n s o n r a neşredilen C i h a d f e t v â s ı İ n g i l t e r e , F r a n s a , R u s y a , Sırbistan ve K a r a d a ğ devlet­ leriyle müttefiklerinin h â k i m i y y e t v e esâretleri altında b u l u n a n Müslümanları o n l a r a karşı ayaklandırmak ve b u devletlerin Müslüman tebaalarından tophyacakları askerleri Türkiye ile müttefikleri o l a n Hıristiyan A l m a n y a ve A v u s ­ t u r y a ' y a karşı h a r b e t m e k t e n men'etmek için neşredilmiş ve İslâm tarihinde m i s l i g ö r ü l m e m i ş g a r i p b i r f e t v â d ı r : E l l e r i n d e ç a k ı b i l e b u l u n m a d ı ğ ı için i s y a n imkânlarından t a m a m i y l e m a h r u m olan âciz ve m a h k û m m i l l e t l e r nasıl olur da şer'an cihâd ile mükellef t u t u l a b i l i r ? Böyle b i r şey için H i l â f e t m a k a m ı n ı n harpten evvel onları g i z l i c e h a z ı r l a m ı ş , s i l â h l a n d ı r m ı ş ve teşkilâtlandırmış ol­ m a s ı I â z ı m g e l i r : B u n l a r ı n h i ç b i r i y a p ı l m a d ı ğ ı h a l d e cihâd ilânına kalkışmak, Hilâfet makamının dünya n a z a r m d a k i m e v k i i n i s a r s m a k l a neticlenecek b i r dü­ ş ü n c e s i z l i k t e n b a ş k a b i r ş e y değildir v e z â t e n n e t i c e ö y l e o l m u ş t u r . — B e ş p a r (!

420

KRONOLOJİ

1914

=

1332

ç a d a n m ü r e k k e b o l a n cihâd f e t v a s ı b u g ü n m e r â s i m l e M e ş î h a t ' d e n F â t i h c â m i i n e götürülerek Fetvâ-emini A l i H a y d a r E f e n d i tarafından okunmuş ve ertesi gün de g a z e t e l e r l e neşredilmiştir. — B u n d a n s e k i z g ü n s o n r a 1914 = 1333 s e n e s i 5 Muharrem = 23 Teşrinisani P a z a r t e s i g ü n ü de b i r « B e y â n n â m e - i C i h â d » n e ş r o ­ l u n m u ş t u r : B u v e s i k a d a k i «4 M u h a r r e m » t a r i h i R ü ' y e t - i - H i l â P d e n m ü t e v e l l i t t i r ; baş tarafındaki irâde s u r e t i şöyledir «işbu beyannâmenin kâffe-i aktâr-ı islâmiyyede neşr-ü-i'lânmı irâde ede­ rim,,. Altında Şeyh-ül-îslâm H a y r i E f e n d i ile seleflerinden üçünün, o n b i r k a z a s k e r i n ve en m ü h i m u l e m â d a n o n d ö r d ü n ü n i s i m l e r i b u l u n a n b u 29 i m z â h b e y a n n â m e 3 M u h a r r e n u = 2 1 Teşrinisâni C u m a r t e s i g ü n ü B â b - ı - F e t v â ' d a t o p l a n a n «Meclis-i-Alî-i i l m î » t a r a f ı n d a n t e r t i b edilmiştir. T a b i î b ü t ü n bunların hiç b i r t e ' s i r i o l m a m ı ş , m a h k û m Müslümanlar y e r l e r i n d e n bile kımıldanamamış ve hattâ fetvâlarla be­ y a n n a m e l e r « K â f f e - i a k t â r - ı i s l â m i y y e » y e p e k tabiî o l a r a k d a ğ ı t ı l a m a m ı ş t ı r ) . :

1914

== 1333

O S M A N L l

( Y u k a r d a b u s e n e n i n «11 Teşrinisani» f ı k r a s ı n d a 29 T e ş r i n i e v v e l = 9 Zülhicce Perşenbe gününe müsâdif olduğunu g ö r d ü ğ ü m ü z K a r a d e n i z mâcerâsmdan itiba­ r e n 2-5 g ü n içinde Osmanlı imparatorluğunun muhtelif taraflarındaki harb c e p h e l e r i d e r h a l b e l i r m i y e b a ş l a m ı ş t ı r : 1) Ç a n a k k a l e c e p h e s i ; 2) I r a k cephesi; 3) Sînâ = F i l i s t i n - S u r i y e c e p h e s i ; 4) K a f k a s c e p h e s i ; 5) D e n i z v e H a v a h â r e k â t ı . « H a r b - i - u m u m î ' n i n s o n u n a k a d a r teselsül e d e n v u k u â t işte b u b e ş c e p h e sırasına g ö r e t â k i b e d i l e c e k t i r . M ü t t e f i k l e r e y a r d ı m için E n v e r ' i n G a l i ç y a v e R u m a n y a ' y a g ö n d e r i p onların s a f l a r ı n d a isrâf ettirdiği kuvvetlerle Trablus ve Bingazi'de İ t a l y a n l a r a k a r ş ı y e r l i l e r l e b e r a b e r açılan m ü c â d e l e l e r d e k i a s k e r l e r i m i z i n o r a l a r ­ d a k i h a r e k e t l e r i v a t a n toprakları h a r i c i n d e k i askerî mâcerâlar mâhiyyetindedir. 1 — «Çanakkale cephesi,,: 3 Teşrinisâni = 14 Z ü l h i c c e Salı s a b a h ı zevâlî s a a t 6.50 de 28 g e m i l i k b i r i n g i l i z - F r a n s ı z f i l o s u n u n S e d d - ü l - b a h i r v e K u m - k a l e istih­ k â m l a r ı n a k a r ş ı a ç t ı ğ ı ateş h e m f i ' l e n i i l â n - ı - h a r p m â h i y y e t i n d e sayılır, hem boğazın zorlanacağı hakkında b i r i h t a r g i b i gösterilir: B u b o m b a r d m a n 17 d a ­ k i k a sürmüştür. B i r a z s o n r a teşekkül edecek Çanakkale cephesinin i l k vak'ası işte b u n ü m â y i ş b o m b a r d m a n ı d ı r . 2 — «Irak cephesiy,: Basra-körfezin'nden Şatt-ul-Arab boyunu tâkib ederek inkişâf e d e c e k o l a n i n g i l i z h a r e k e t i 1 Teşrinisâni ~ 12 Z ü l h i c c e P a z a r günü b a ş ­ l a m ı ş t ı r : İlk a s k e r ihracı 7 Teşrinisâni |= 18 Z ü l h i c c e C u m a r t e s i g ü n ü n e m ü s â d i f gösterilir. 3 — «Sînâ=Filistin-Suriye cephesi»: Osmanlı o r d u s u n u n Kanal mâcerâsiyle a ç ı l a c a k o l a n Sînâ c e p h e s i n i n i l k v a k ' a s ı , b i r İngiliz f i l o s u n u n 1 Teşrinisâni ı = 12 Zülhicce P a z a r günü yaptığı A k a b e bombardmanmda gösterilir : Bu suretle B a s r a v e A k a b e k ö r f e z l e r i n d e k i İngiliz t a a r r u z l a r ı a y n i g ü n d e b a ş l a m ı ş demek­ t i r . A k a b e 3 Teşrinisâni = 14 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü s u k u t e t m i ş t i r . — S ü v e y ş k a ­ nalı üzerine t a m a m i y l e l ü z u m s u z v e b i l h a s s a b i n d e b i r n i s b e t i n d e bile muvaf­ f a k olması imkânsız b i r sefer açmış olan B a h r i y e nâzın C e m a l p a ş a ' n m Nezâret u h d e s i n d e k a l m a k şartiyle S u r i y e v e F i l i s t i n ' d e k i D ö r d ü n c ü o r d u kumandanlığı­ n a tâyini 13 Teşrinisâni ~ 24 Z ü l h i c c e C u m a g ü n ü n e m ü s â d i f t i r B u suretle as­ kerî i d a r e b a k ı m ı n d a n Osmanlı i m p a r a t o r l u ğ u E n v e r v e C e m a l P a ş a l a r a r a s ı n d a p a y l a ş ı l m ı ş v e tabiî a r s l a n p a y ı b i r i n c i s i n d e k a l m ı ş d e m e k t i r . :

4 — «Kafkas cephesi»: B u c e p h e d e R u s t a a r r u z u 31 T e ş r i n i e v v e l = 11 Z ü l ­ h i c c e C u m a r t e s i g ü n ü B â y e z i d ' i n şimal h u d u d u n u t e c â v u z l a b a ş l a d ı ğ ı için, T ü r ­ k i y e ' d e c i h a n h a r b i n i n i l k ateşi işte b u r a d a açılmış demektir. Bundan sonra R u s l a r K a r s ' d a n h a r e k e t l e 1 Teşrinisâni = 12 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü h u d u d u g e ­ çerek P a s i n ' e ve A r a s b o y u n d a n d a Eleşgerd'e ilerlemişlerdir: B u i l k karşılaş­ m a l a r ı n e n m ü h i m v a k ' a s ı 6 T e ş r i n i s â n i = 17 Z ü l h i c c e C u m a g ü n ü b a ş l a y ı p altı

R İ H İ

421

g ü n süren K ö p r ü k ö y m u h a r e b e s i n d e gösterilir; b u muharebe neticesinde Rus­ l a r g e r i atılmış, T ü r k o r d u s u 11 Teşrinisâni : = 22 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a g ü n ü m u k a ­ b i l t a a r r u z a g e ç i p 14 T e ş r i n i s â n i = 2 5 Z ü l h i c c e C u m a r t e s i n d e n 18 Teşrinisâni = 29 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a g ü n ü n e k a d a r süren A z a p k ö y ü m u h a r e b e s i n i kazanmışsa da i y i keşif y a p ı l a m a d ı ğ ı için e s k i h u d u d u n a ç e k i l e n d ü ş m a n t â k i b e d i l e m e m i ş t i r . 5 «Deniz ve Hava harekâtı» .- 8 Teşrinisâni|=19 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü k ü ç ü k B r e s l a u = M i d i l l i k r u v a z ö r ü p o t i limanını v e b i r R u s f i l o s u d a Z o n g u l d a ğ ' ı b o r ı b a r d m a n edip dört Türk n a k l i y e s i n i batırmıştır: B u h a r e k e t l e r i b i r gün evvel g ö s t e r e n b i r r i v a y e t de v a r d ı r . E n m ü h i m v a k ' a , R u s d o n a n m a s ı n ı n 17 T e ş r i n i ­ sâni = 28 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü y a p t ı ğ ı T r a b z o n b o m b a r d m a n ı d ı r : B u v a k ' a d a ş e h ­ r i n b i r h a y l i z a r a r g ö r d ü ğ ü n d e n b a h s e d i l i r . E r t e s i g ü n de e s k i G o e b e n = Y a v u z zırhlımız G i r e s u n civârmda b i r R u s zırhlısıyla müsâdeme e d i p b i r i k i isâbet kaydetmiştir).

1914 = 17 Teşrinisâni = 28 Zülhicce, Sah: Rus donanmasının Trabzon bombardıııanı ve muhtelif cepheler vukuatı.

TA

1333

21 Kânunuevvel = 3 Safer, Pazartesi : başlaması ve muhtelif cepheler vukuâtı.

Sarıkamış

harekâtının

1 — «Çanakkale cephesiy,İngiliz t a h t e l b a h i r l e r i t o r p i l tarlasına rağmen b o ğ a z d a n içeri hulûl e d e b i l m e k t e d i r ; n i t e k i m 26 T e ş r i n i s â n i ı = 8 M u h a r r e m P e r ­ şenbe g ü n ü K e p e z b u r n u n a k a d a r s o k u l a n B - l l denizaltı gemisi Sarısığlık'da y a t a n M e s ' û d i y y e zırhlısını t o r p i l l e m e y e m u v a f f a k o l m u ş v e M e s ' û d i y y e işte b u t o r p i l y ü z ü n d e n b a t m ı ş t ı r : B u v a k ' a y ı 13 K â n u n u e v v e l = = 2 5 M u h a r r e m P a z a r g ü ­ nüne m ü s â d i f g ö s t e r e n b i r r i v a y e t de v a r d ı r . 2 — ,,/rafc ceplvesi»: A y başmda harekete başladığım yukarıki fıkrada gör­ d ü ğ ü m ü z İngiliz o r d u s u 21 Teşrinisâni ; = 3 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü i l k m ü h i m m u v a f f a k ı y y e t i n i elde e d e r e k B a s r a v i l â y e t m e r k e z i m i z i i ş g a l e t m i ş t i r : E r t e s i g ü n k ü t a r i h de r i v a y e t e d i l i r . K a n u n î devrinde Osmanlı idaresine girmiş olan B a s r a için i k i n c i c i l t t e 1538 — 945 v u k u â t m m «24 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z : O t a r i h t e n b u s e f e r k i s u k u t u n a k a d a r B a s r a şehri, t a k v i m ıslâhından mütevellit o n g ü n l ü k f a r k d a h i s â b e d i l m e k şartiyle t a m 376 sene, 3 a y , 18 g ü n T ü r k h â k i m i y y e t i n d e kalmış demektir. 3 — «Sînâz=Filiştin-S-Mriye cephesi»: Mısır f e t h i hulyâsiyle S u r i y e ve Filis­ t i n k u m a n d a n l ı ğ ı n a t â y i n edildiğini y u k a r ı k i f ı k r a n ı n 3 ü n c ü p a r a g r a f ı n d a gör­ d ü ğ ü m ü z B a h r i y e n â z ı n C e m a l P a ş a , tâyininden s e k i z g ü n s o n r a 21 T e ş r i n i s â n i 3 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü p a r l a k m e r â s i m l e teşyi e d i l e r e k H a y d a r p a ş a i s t a s ­ y o n u n d a n h a r e k e t e t m i ş v e i s t a s y o n d a irâd ettiği m e ş h u r n u t u k t a k e n d i s i kanalı geçerken telef olsa bile a r k a d a k i v a t a n p e r v e r l e r i n k e n d i cesedine b a s a r a k her h a l d e Mısır'ı f e t h e d e c e k l e r i hakkında çok yüksekten söylediği heyecanlı sözler b i r ç o k d e d i k o d u l a r a s e b e b o l m u ş t u r . C e m a l p a ş a ' n m S u r i y e ' y e nasıl b i r t e d h i ş z i h n i y e t i y l e gittiğini, h â t ı r â t m d a kendikendine söylediğinden bahsettiği şu t u ­ h a f sözler ç o k g ü z e l g ö s t e r i r : — S e n i n y a p a c a k ç o k işlerin v a r . T e d â b î r - i â d i y e i l e b u işlerin g ö r ü l m e s i n e i m ­ k â n y o k . E n şedîd m e r h a m e t s i z v e n e z â k e t s i z d a m a r l a r ı n ı a y a ğ a kaldırmalısın, en yüksek m e v k i l e r i işgal edenlerde bile olsa, tesadüf edeceğin t e n b e l l i k v e i h ­ m a l k â r l ı ğ a k a r ş ı en şedîd d a r b e l e r i n i i n d i r m e k t e n ç e k i n m e m e l i s i n ! K â n u n u e v v e l başları \— M u h a r r e m o r t a l a r ı n d a Ş a m ' a vâsıl o l a n C e m a l P a ş a « D a m a s c u s - P a l a c e » o t e l i n i k a r a r g â h ittihâz e t m i ş v e o r a d a k a l d ı ğ ı m ü d d e t ç e â d e t â b i r pâdişâh g i b i m u a z z a m a l a y l a r l a C u m a selâmlığına çıkmıştır! Câmi'-i-Emevî'ye g i r e r k e n p o l i s i n p a r a y l a t u t u p c ü m l e - k a p ı s m m etrâfma dizdiği alkışçüarla d i l e n ­ cilerin :

— A l l a h cemîldir ve cemâli s e v e r ! d i y e b a ğ ı r t ı i d ı k l a r ı p e k m e ş h u r d u r . M u h a y y e l M ı s ı r f e t h i m ü n â s e b e t i y l e de b i r ç o k n ü m â y i ş l e r t e r t i b edilmiş v e b u n l a r d a g a r i p b i r a h e n k l e v e Ş a m A r a p l a r ı n ı n m a h a l l î şîvesiyle :

422

K R O N O L O J İ

— Yalla-n-nasr, yalla-n-nasr! Cemal zafere» C e m a l P a ş a g i r M ı s ı r ' a ! g i b i büyük sözlerle:

Başa

udhul

Masr

1915 =

— E y Şam v a l i s i , ey v a l i : B i z i m ırzımız pahalıdır! g i b i a h e n k l i ve besteli p a l a v r a l a r günlerce Ş a m eaddeleriyle l a r içinde b ı r a k m ı ş t ı r : B u e s e r i n müellifi o s ı r a d a b e ş o n bütün b u n l a r a b i z z a t şâhid o l m u ş t u r .

Haydi

zafere,

meydanlarını gün kaldığı

=

1333 haydi

uğultu­ Şam'da

4 — «Kafkas cephesi»Bâzı Garp menbâlarmda kendisinin Napolyonluğuna k a a n i ' olduğundan bahsedilen H a r b i y e n â z ı n ve Baş-kumandan v e k i l i E n v e r P a ş a ' n m a s k e r î k ı y m e t i için y u k a r ı k i senenin «3 K â n u n u s â n i » fıkrasına bakınız. « M u v a f f a k ı y y e t i n sırrı t a a r r u z d a d ı r ! , , şeklinde i f â d e edilebilecek yegâne harp n a z a r i y y e s i n i t a t b i k v e A l m a n l a r ı t a t m i n için m e v s i m e e h e m m i y e t vermiyerek K a f k a s c e p h e s i n e g i d e n b u e s k i B a l k a n k o m i t e c i s i 14 K â n u n u e v v e l fc= 26 M u h a r ­ r e m P a z a r t e s i g ü n ü K ö p r ü k ö y ' e vâsıl o l u p a s k e r i teftiş e t t i k t e n s o n r a derhal t a a r r u z a k a r a r vermiş, ü ç ü n c ü ordu kumandanı H a s a n İzzet P a ş a ' n m o r a l a r d a şiddetiyle m e ş h u r « K ı ş m e v s i m i n d e y a p ı l a c a k b i r t a a r r u z u n m u v a f f a k ı y y e t l e n e ticelenemiyeceği ve binâenaleyh taarruz harekâtının ilk-bahara bırakılması» h a k k ı n d a s ö y l e d i ğ i d o ğ r u s ö z l e r d e n d o l a y ı g a z a b a g e l e n E n v e r P a ş a , z a v a l l ı İzzet p a şa'yı derhal azledip ordu kumandanlığını b i z z a t der'uhde etmiştir : E n v e r P a ­ ş a ' n m t a a r r u z i l l e t i için a ş a ğ ı k i sene v u k u â t m m b i r i n c i p a r a g r a f ı n a d a b a k ı n ı z . 21 K â n u n u e v v e l 3 S a f e r P a z a r t e s i g ü n ü 11 i n c i K o l o r d u n u n A r a s şimaline g e ç ­ m e s i v e e r t e s i g ü n ihâta h a r e k â t ı n a k a l k ı ş m a s ı y l a b a ş l ı y a n S a r ı k a m ı ş t a a r r u z u , Osmanlı tarihinin e n büyük felâketlerinden b i r i y l e neticelenmiş en çılgınca h a r e k e t t i r . B i r kişinin şan v e ş ö h r e t hırsı u ğ r u n a b i n l e r c e T ü r k a s k e r i n i n t e l e f olup gitmesiyle neticelenen bu mecnunâne mâcerâyı 18 K â n u n u e v v e l |= 30 M u ­ h a r r e m C u m a v e 20 K â n u n u e v v e l = 2 S a f e r P a z a r günleri b a ş l a m ı ş g ö s t e r e n d a ­ h a z a y ı f r i v a y e t l e r de v a r d ı r . S a r ı k a m ı ş 25/26 K â n u n u e v v e l ı = 7/8 S a f e r C u m a / C u m a r t e s i g e c e s i k ı s m e n işgal e d i l m i ş t i r : O s ı r a d a o r a y a g e l m i ş o l a n ç a r İ k i n c i N i c o l a s ' n m e s a r e t t e n g ü ç l ü k l e k u r t u l d u ğ u h a k k ı n d a b i r r i v a y e t v a r d ı r . 27 K â n u n u e v v e l = 9 S a f e r P a z a r günü b i r k o l o r d u m u z Allâhuekber d a ğ ı m aşmışsa d a sol c e n a h t a k i k o l o r d u n u n a y n i sür'ati g ö s t e r e m e m i ş o l m a s ı f e l â k e t i n b a ş l ı c a s e b e b i s a ­ y ı l ı r : N e t i c e için a ş a ğ ı k i f ı k r a n ı n d ö r d ü n c ü p a r a g r a f ı n a b a k ı n ı z . =

5 — «Deniz ve Hava harekâtı»: K a r a d e n i z ' d e 20 T e ş r i n i s â n i — 2 M u h a r r e m C u ­ m a günü R u s donanması T r a b z o n ' u i k i n c i defa o l a r a k b o m b a r d m a n ettiği gibi, Hopa'yı d a t o p a tutmuştur. O sırada B a t u m b o m b a r d m a n m d a n dönen Y a v u z ' u n 12 K â n u n u e v v e l 2 4 M u h a r r e m C u m a r t e s i günü mühim y a r a l a r l a i s t a n b u l ' a g e l ­ d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . A k d e n i z ' d e de S u r i y e s e v k ı y â t ı m ihlâl e t m e k istiyen t'tilâf donanması İskenderun d e m i r y o l u n u topa tutmuştur). = =

1915 =

1333

1914 =

O S M

1333

A ,V L I

TARİH

İ

r a r a s k e r ç ı k a r ı p m e d h a l b a t a r y a l a r ı n ı n m ü t e b a k i s i n i de t a h r i b e t t i r d i k t e n s o n r a m u k a b i l T ü r k t a a r r u z u n d a n dolayı k u v v e t l e r i n i g e r i a l m ı ş l a r d ı r . İşte bu saye­ de d a h a f a z l a y a k l a ş m ı y a m u v a f f a k o l a n d ü ş m a n filoları 7 - 8 M a r t = 20-21' R e b î ' ü l - â h i r P a z a r - P a z a r t e s i günleri de m e r k e z b a t a r y a l a r ı n a ateş a ç m ı ş l a r d ı r . — 1 0 / 1 1 M a r t = 23/24 R e b î ' ü l - â h i r Ç a r ş a n b a / P e r ş e n b e g e c e s i b o ğ a z a t a a r r u z e d e n b i r f i l o z â y i â t a u ğ r a t ı l a r a k t a r d e d i l d i k t e n b i r h a f t a s o n r a 18 M a r t = 2 C u m â d a - I - û l â P e r ş e n b e g ü n ü İ n g i l i z - F r a n s ı z d o n a n m a l a r ı b o ğ a z ı z o r l a y ı p g e ç m e k için meşhur b ü y ü k taarruzlarını y a p m ı ş l a r d ı r ; İngiliz f i l o s u a m i r a l R o b e c k v e F r a n s ı z filosu da a m i r a l Guipratte kumandasmdadır : M e c m u u 18 b ü y ü k zırhlı i l e b i r çok m u h r i p l e r ve tahtelbahirlerden mürekkep olan b u düşman donanması öğleden e v v e l s a a t 11 de üç f i l o hâlinde b o ğ a z a g i r i p ö ğ l e d e n s o n r a s a a t 5.45r=17,45 e k a r d a r t a m 6 s a a t 45 d a k i k a 506 t o p k u l l a n a r a k y a l n ı z 150 t o p u o l a n m e r k e z b a t a r yalanyla harbettikten sonra mağlûb olmuş, O c e a n ve i r r e s i s t i b l e ismindeki i n g i l i z zırhlılarıyla Fransızların B o u v e t zırhlısı 600 m ü r e t t e b â t i y l e beraber top v e t o r p i l isâbetleriyle b a t m ı ş , i n g i l i z l e r i n i n f l e x i b l e v e Fransızların Gauloîs ve S u f f r e n zırhlıları ç o k a ğ ı r y a r a l a n m ı ş v e d i ğ e r ü ç d ü ş m a n g e m i s i de t o r p i l i s â betiyle k a r a y a oturmuştur N e t i c e o l a r a k 18 zırhlının altısı b a t m ı ş v e y a h a r â b olmuş ve b u suretle üçte b i r i n i k a y b e d e n düşman donanmasının mütebakisi de a y n i ' â k ı b e t t e n k o r k u p k a ç m ı ş t ı r . B i z i m z â y i â t ı m ı z y a l n ı z 44 şehitle 70 m e c r u h ve 8 t o p t a n i b a r e t t i r Y a l n ı z 22 şehitle 74 y a r a l ı d a n d a b a h s e d i l i r ; t o p l a r ı n altısı t â m i r edilmiştir. :

:

Çanakkale-boğazı'nı deniz k u v v e t l e r i y l e zorlayıp g e ç m e k imkânı olmadığını a n l'ıyan d ü ş m a n ı n G e l i b o l u y a r ı m a d a s ı n a a s k e r ç ı k a r ı p i s t a n b u l ' a k a r a d a n y ü r ü m i y e k a r a r v e r m e s i işte b u b ü y ü k v e p a r l a k T ü r k z a f e r i üzerinedir. B u k a r a r 25 N i s a n = 1 0 Cumâda-l-âhire P a z a r günü t a t b i k edilmiş ilkönce S a r o s körfeziyle A n a ­ dolu tarafındaki Beşike limanına karşı şaşırtma h a r e k e t l e r i yapılarak öğleden e v v e l s a a t 9,30 d a b i r i n g i l i z B a h r i y e m ü f r e z e s i S a r o s ' d a k a r a y a ç ı k ı p b i r k e ş i f h a r e k e t i y a p t ı k t a n s o n r a g e r i alınmış v e b i r F r a n s ı z m ü f r e z e s i de a y n i hare­ keti B e ş i k e ' d e y a p m ı ş t ı r : Sedd-ül-bahir'le K a b a - t e p e şimaline ve Arı-burnu'na y a p ı l a n i h r a ç l a r işte b u ş a ş ı r t m a h a r e k e t l e r i n d e n s o n r a d ı r . E r t e s i g ü n d e A n a ­ dolu yakasında K u m - k a l e ' y e erkenden üç b i n Fransız a s k e r i çıkarılarak ikinci b i r ş a ş ı r t m a h a r e k e t i d a h a y a p ı l m ı ş s a d a a k ş a m a k a d a r 778 kişi k a y b e t t i k t e n v e y ü z e s i r de v e r d i k t e n s o n r a b u F r a n s ı z k u v v e t i işte o 26/27 N i s a n = l l / 1 2 C u ­ m â d a - l - â h i r e P a z a r t e s i / S a l ı g e c e s i g e r i alınmıştır. Gelibolu yarımadasına çıka­ rılan İngiliz k u v v e t l e r i n i n k u m a n d a n ı g e n e r a l l a n H a m i l t o n v e F r a n s ı z kuvvet­ lerinin kumandanı d a general D'Amade'dır: D a h a sonra bunun yerine meşhur general G o u r a u d gelmiş ve Çanakkale muharebelerinde b i r k o l u n u kaybetmiştir. Çanakkale harbinde düşman ilkönce i k i cephe açmıştır: B i r i n c i s i Sedd-ül-bahir'le Eski-hisarlık ve T e k e - b u r n u arasında altı k i l o m e t r e l i k b i r c e p h e d i r : B u son i k i n o k t a Sedd-ül-bahir'in şimalişarkî ve şimaligarbî i s t i k a m e t l e r i n d e d i r ; ikinci c e p h e de A r ı - b u r n u ' n d a d ı r . D ü ş m a n ı n S u v l a k o y u n a asker çıkarıp A n a f a r t a l a r a karşı üçüncü b i r cephe açması b u n l a r d a n b i r a z sonradır. Çanakkale harbinde düşmanın en cengâver a s k e r i Avusturalya-Yenizelânda k ı t ' a sıdır: B u n u n resmî i s m i «Australia a n d N e w - Z e a l a n d A r m y Corps» şeklindedir çok u z u n o l a n b u i s m i n baş h a r f l e r i n d e n « A n z a c » kısaltması yapılmış ve o k o l o r ­ d u işte b u k ı s a i s i m l e ş ö h r e t b u l m u ş t u r . :

25 Nisan = 10 Cumâda-l-âhire, Pazar : Düşmanın Çanakkale boğazlında karaya asker çıkarması ve diğer cephelerde muhtelif tarih­ lere tesadüf eden Kanal macerası, Sarıkamış felâketi, Kût-üI-Amâre'nin sukutu ve Barbaros zırhlısının batması gibi felâket silsileleri. (1 «Çanakkale cephesi».Boğazın Sedd-ülbahir, K u m k a l e , Ertuğrul ve O r h â n i y e i s i m l e r i n d e k i d ö r t dış i s t i h k â m ı n a k a r ş ı d ü ş m a n ı n 12 zırhlı i l e i l k b ü ­ y ü k b o m b a r d m a n ı 19 Şubat = 4 R e b î ' ü l - â h i r C u m a v e i k i n c i s i de 25 Ş u b a t = 10 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e günlerine m ü s â d i f t i r . S a b a h t a n a k ş a m a k a d a r s ü r e n ikinci b o ı n b a r d m a n d a h a r â b o l a n dış i s t i h k â m l a r a işte o P e r ş e n b e / C u m a g e c e s i , asker ç ı k a r a n İ n g i l i z - F r a n s ı z filoları o r a l a r d a k i b a t a r y a l a r ı k ı s m e n tahrib ettirdikten s o n r a a s k e r l e r i n i g e r i ç e k m i ş l e r v e 4 M a r t = 17 R e b î ' ü l - â h i r p e r ş e n b e g ü n ü t e k -

İlk i k i c e p h e k u r u l d u k t a n s o n r a 28 N i s a n = 13 C u m â d a - l - â h i r e Ç a r ş a n b a günü Sedd-ül-bahir cephesinde Türk zaferiyle neticelenen birinci Kirte muharebesi Ç a n a k k a l e destanımızın i l k m ü h i m v a k ' a s ı d ı r : B u v a k ' a d a d ü ş m a n ü ç b i n t e l e ­ f a t l a tardedilmiştir. i ş t e b u n u n üzerine h e r i k i c e p h e d e d ü ş m a n ı denize dök­ m e k ü z e r e ü ç g ü n içinde ü s t ü s t e d ö r t T ü r k t a a r r u z u s ı r a l a n ı r : 1 M a y ı s 1= 16 C u ­ m â d a - l - â h i r e C u m a r t e s i g ü n ü A r ı - b u r n u c e p h e s i n d e v e 1/2 M a y ı s = 1 6 / 1 7 C u m â ­ da-l-âhire C u m a r t e s i / P a z a r gecesiyle ertesi ve d a h a ertesi geceler Sedd-ül-bahir c e p h e s i n d e y a p ı l a n t a a r r u z l a r ı n d ö r d ü de n e t i c e s i z k a l m ı ş t ı r . 6-9 M a y ı s = 2 1 - 2 4 C u m â d a - l - â h i r e p e r ş e n b e - P a z a r günlerine t e s a d ü f e d e n v e d ö r t g ü n s ü r e n i k i n c i Kirte muharebesi düşmanın işte b u Türk taarruzlarına m u k a b e l e s i sayılır: S e d d - ü l - b a h r ' i n ş i m a l i - ş a r k î s i n d e k i A l ç ı - t e p e ' y i h e d e f ittihâz e d e n e l l i bin kişi-

424

K R ON OL O JÍ

1915

ı=

1333

îik düşman ordusu, donanmalarından d a yardım gördüğü halde y i r m i b i n i bulan "telefatına m u k a b i l a n c a k y a r ı m k i l o m e t r e l i k b i r y e r a l d ı k t a n s o n r a m a ğ l û b o l ­ muştur. K a r a d a n , denizden t a a r r u z a uğrıyan T ü r k a s k e r i n i n b u müdhiş m u h a r e ­ bede g ö s t e r d i ğ i m u h t e ş e m ş e h â m e t a k l a h a y r e t verecek mertebelerdedir Bizim t a r a f t a k i c e p h â n e kıtlığından dolayı zavallı M e h m e t ç i k l e r m a n e v r a kurşunu bile k u l l a n m ı ş l a r d ı r ! Gıdasızlıktan, e l b i s e s i z l i k t e n , çadırsızlıktan ve soğuktan çok muztarib olan Türk ordusunda donanlar olduğundan bile bahsedilir! B u n a rağ­ men istihsâl edilen netice çok büyüktür D ü ş m a n o r d u s u n u n t a k r i b e n yarısı y e ­ r e serilmiştir. :

:

İkinci K i r t e m u h a r e b e s i n d e n i k i gün s o n r a 11 M a y ı s = 2 6 C u m â d a - l - â h i r e Salı g ü ­ n ü teftişe g e l e n H a r b i y e n â z ı n v e B a ş - k u m a n d a n v e k i l i E n v e r P a ş a ' n m t a a r r u z i l l e t i b u r a d a d a n ü k s e t m i ş , 19 M a y ı s = 5 Receb Çarşanba günü hiç b i r lüzum o l m a d ı ğ ı h a l d e a ç , ç ı p l a k v e c e p h â n e s i z a s k e r e sırf o n u n z o r u y l a y a p t ı r ı l a n ve bilhassa düşman m e v z i ' l e r i a ğ ı r t o p l a r l a d ö ğ ü l m e d e n ç ı l g ı n c a girişilen n e t i c e s i z t a a r r u z d o k u z b i n T ü r k ü n k a n m a m a l o l m u ş t u r : B u n l a r ı n ü ç b i n i şehid ve mü­ t e b a k i s i y a r a l ı d ı r ; b u zavallı y a r a l ü a r m b i r k ı s m ı s o n r a d a n ö l m ü ş t ü r . İ n g i l i z z â y i â t ı y ü z m a k t u l l e beş y ü z y a r a l ı d a n i b a r e t t i r ! E n v e r ' i n b i n l e r c e c a n a m a l o l a n S a n k a m ı ş t a a r r u z çılgınlığı için y u k a r ı k i f ı k r a n ı n d ö r d ü n c ü p a r a g r a f i y l e a ş a ğ ı d a b u fıkranın gene dördüncü paragrafına bakmız. Ç a n a k k a l e h a r b i e s n â s m d a İngiliz d o n a n m a s ı n ı n e n m ü h i m zırhlılarından bâzı­ larının batırılması v e M a r m a r a ' y a sızan b â z ı d ü ş m a n t a h t e l b a h i r l e r i n i n de m ü n â r k a l â t ı m ı z ı ihlâli g i b i b i r t a k ı m d e n i z h a r e k e t l e r i de o l m u ş t u r : B u n l a r için a ş a ğ ı d a b u f ı k r a n ı n beşinci p a r a g r a f ı n a b a k ı n ı z . Y u k a r d a i l k i k i s i n i g ö r d ü ğ ü m ü z K i r t e m u h a r e b e l e r i n i n ü ç ü n c ü s ü de 4 - 5 Hazir a r t = 2 1 - 2 2 R e c e b C u m a - C u m a r t e s i günlerine müsâdif t i r i k i n c i g ü n ü n g e c e s i de devam eden b u düşman t a a r r u z u Türkün dayanılmaz süngüsüyle t a r d e d i l i p b i r a r a l ı k d ü ş m a n ı n e l i n e g e ç e n y e r l e r istirdâd e d i l m i ş t i r ; T ü r k z â y i â t ı 9 b i n , d ü ş m a m n k i de 7500 gösterilir. — G e n e S e d d - ü l - b a h i r c e p h e s i n d e k i v a k ' a l a r m e n m ü ­ h i m l e r i n d e n b i r i de Z ı ğ m d e r e m u h a r e b e l e r i d i r : 28 H a z i r a n = 15 Ş a ' b a n P a z a r t e s i gününden 5 T e m m u z = 22 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü n e k a d a r s e k i z gün süren ve d e r e n i n i k i tarafındaki m e v z i ' I e r i m i z e t e v c i h edilen b u düşman taarruzlarıyla m u k a b i l T ü r k t a a r r u z l a r ı e n g ü z i d e a s k e r l e r i m i z d e n 14 b i n z â y i â t a m a l o l m u ş t u r ; z â y i â t f a z l a l ı ğ ı m u k a b i l t a a r r u z l a r ı m ı z d a n e v v e l t o p ç u ateşi a ç ı l m a m ı ş o l m a s ı y l a i z a h e d i l i r ; b u n a r a ğ m e n d ü ş m a n t a a r r u z u k ı r ı l m ı ş , İngilizler g e n e m u v a f f a k ı y y e t sizliğe uğratılmıştır. :

S e d d - ü l - b a h i r c e p h e s i n i n e n kanlı v a k ' a l a r m d a n b i r i de d ü ş m a n ı n Kereviz-dere t a a r r u z u n d a g ö s t e r i l i r : 12 T e m m u z = 2 9 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü s a b a h a karşı s a a t d ö r t t e b a ş l ı y a n b u şiddetli t a a r r u z a i k i F r a n s ı z v e b i r i n g i l i z f ı r k a s ı iştirâk e t m i ş v e e r t e s i g ü n T ü r k z a f e r i y l e n e t i c e l e n m i ş t i r ; b i z i m u m u m î z â y i â t ı m ı z 9822 v e d ü ş m a n m k i de 3840 gösterilir. Ü ç ü n c ü c e p h e n i n a ç ı l m a s ı işte b u v a k ' a üzerinedir : A n a f a r t a l a r a k a r ş ı S u v l a k o y u n a yapılacak ihraç h a r e k e t i n d e Arı-burnu ve Sedd-ül-bahir cephelerindeki Türk k u v v e t l e r i n i oldukları y e r d e tesbit için düşmanın y e n i t a k v i y e l e r l e her i k i c e p h e d e b i r d e n y a p t ı ğ ı o y a l a m a t a a r r u z l a r ı 6 A ğ u s t o s — 25 R a m a z a n C u m a g ü n ü b a ş l a m ı ş t ı r ; S e d d - ü l - b a h i r c e p h e s i n d e e r t e s i g ü n de d e v a m e t t i k t e n sonra m u k a b i l t a a r r u z l a r ı m ı z d a n d o l a y ı 13 A ğ u s t o s 1= 2 Ş e v v â l C u m a g ü n ü n e k a d a r b i r h a f t a süren b u k ı z g ı n ç a r p ı ş m a d a u m u m î z a y i a t ı m ı z 7510 u b u l m u ş t u r . A r ı - b u r n u c e p h e s i n d e 10 A ğ u s t o s — 29 R a m a z a n Salı g ü n ü n e k a d a r b e ş g ü n süren m u h a r e b e l e r d e k i z â y i â t ı m ı z d a 6930 d u r : Y a l n ı z b u v a k ' a d a i k i c e p h e z â y i â t ı m ı z m m e c ­ m u u 14,440 dır. D ü ş m a n ı n S u v l a k o y u n a a s k e r ç ı k a r a b i l m e s i işte b u sâyededir : İngilizler 6/7 A ğ u s t o s = 2 5 / 2 6 R a m a z a n C u m a / C u m a r t e s i g e c e s i s a a t 10 = 22 de S u v l a ' y a a s k e r çıkarırken Arı-burnu'nun şimalinden m u h t e l i f kollarla bir k u ­ ş a t m a t a a r r u z u n a k a l k ı ş ı p e r t e s i g ü n de b u h a r e k e t l e r i n e d e v a m etmişlerse de, müdhiş b i r Türk m u k a v e m e t i y l e karşılaşarak muvaffakıyetsizliğe uğramışlardır. A n a f a r t a l a r d a k i m u h a r e b e l e r işte b u S u v l a ihrâcı üzerine b a ş l a m ı ş t ı r : G e c e k a ­ r a y a ç ı k a r ı l a n İngiliz k u v v e t l e r i e r t e s i g ü n e t e s a d ü f e d e n 7 A ğ u s t o s = 26 R a m a -

1915 =

1333

OSMANLI

425

TARİHİ

z a n C u m a r t e s i günü t a a r r u z a başlamıştır. E n mühim hedefi, K ü ç ü k ve B ü y ü k - A n a f a r t a ' l a r üzerinden i l e r l i y e r e k B o ğ a z ' a hâkim o l a n Koca-çimen t e p e s i n i şimal­ den v e ş a r k t a n i h a t a s u r e t i y l e z a b . t e t m e k v e b u s u r e t l e Ç a n a k k a l e - b o ğ a z ı ' n â hâ­ k i m o l a r a k T ü r k o r d u s u n u n g e r i s i y l e ittisâlini k e s m e k t i r . B u s ı r a d a o t a r a f t a k i 19 u n c u T ü r k f ı r k a s ı ç o k z a y ı f o l d u ğ u için. Ç a n a k k a l e c e p h e s i k u m a n d a n l ı ğ ı n d a bulunan L i m a n Paşa derhal Bolayır kolordusundan i k i ve cenup grupundan dört fırka ile A n a d o l u g r u p u n d a n bir kaç b a t a r y a ve b i r mıkdar k u v v e t şevketmiştir : İşte b u s â y e d e A n a f a r t a l a r ' l a Koca-çimen, Conk-bayırı ve Kanlı-sırt'da 10 A ğ u s t o s = 29 R a m a z a n Salı g ü n ü n e k a d a r d ö r t g ü n süren m u h a r e b e l e r d e mu­ k a b i l t a a r r u z l a r d a y a p ı l m ı ş o l d u ğ u için T ü r k z â y i â t ı y i r m i b i n i v e İngiliz zâ­ yiâtı d a y i r m i b e ş b i n i b u l d u k t a n s o n r a düşman hamlesi durdurulmuştur. B u muharebelerde d ü ş m a n a s k e r i n i n üstüne k e n d i t o p m e r m i l e r i d ü ş t ü ğ ü için sâh i l e k a d a r çekilmek mecburiyetinde kaldığından bahsedilir. B u n d a n sonra tak­ v i y e kıt'aları a l a n d ü ş m a n b i r t e c r i b e y e d a h a g i r i ş m i ş s e de, 13 A ğ u s t o s t = 2 Ş e v ­ vâl C u m a g ü n ü n e tesadüf e d e n b u i k i n c i A n a f a r t a ' a r m u h a r e b e s i n d e de muvaf­ f a k ı y e t s i z l i ğ e u ğ r a m ı ş t ı r . B u n u m a b e r a b e r , i n g i l i z ümidi h e n ü z k ı r ı l m ı ş değildir : Gene a y n i S u v l a cephesinde Kireç-tepe, A r s l a n - t e p e ve Kanlı-tepe'yi hedef t u t a ­ rak 15-17 A ğ u s t o s = 4-6 Ş e v v â l P a z a r - S a l ı günleri d o n a n m a h i m â y e s i n d e y a ­ pılan i n g i l i z t a a r r u z l a r ı d a t a k v i y e l e r a l a n T ü r k k u v v e t l e r i t a r a f ı n d a n kanlı m u ­ v a f f a k i y e t l e r l e tardedilmiştir. Ü ç ü n c ü v e s o n u n c u A n a f a r t a l a r m u h a r e b e s i 21-22 A ğ u s t o s 1 0 - l l Ş e v v â l C u m a r t e s i - P a z a r günlerine m ü s â d i f t i r : B â z ı m e n b â l a r d a b u ü ç ü n c ü h a r e k e t ikinci gibi gösterilirse de d o ğ r u değildir. A l t ı d ü ş m a n f ı r k a s ı n ı n y a p t ı ğ ı b u s o n t a a r r u z d a Türk topçusu büyük b i r r o l oynamış, düşmanın girdiği çayırlar y a n m c a b i r çok İ n g i l i z l e r k a v r u l m u ş v e m ü t e b â k î s i de m i t r a l y ö z l e taranmıştır : B u n d a n sonra artık b ü y ü k t a a r r u z l a r d u r m u ş , s i p e r m u h a r e b e l e r i b a ş l a m ı ş v e bütün c e p h e l e r d e lâğım muharebeleri olmuştur. =

2 — ,Jrd(k cephesi»: Süleyman Askerî B e y i s m i n d e b i r Ittihadçı v e çeteci binbaşının rütbesi 3 K â n u n u s â n i = 16 S a f e r p a z a r g ü n ü k a y m a k a m l ı ğ a t e r f i e d i l ­ m i ş v e O s m a n l ı t a r i h i n d e m i s l i g ö r ü l m e m i ş b i r g a r î b e o l a r a k B a s r a valiliği v e « I r a k v e havâlisi u m u m k u m a n d a n ı » ünvâniyle 38 i n c i B a s r a f ı r k a s ı k u m a n d a n ­ lığı işte b u k o m i t e c i z â b i t e t e v c i h o l u n m u ş t u r ! B u s u r e t l e b ü t ü n I r a k ' ı n m u k a d ­ deratı t e c r i b e s i z b i r k ü ç ü k zâbitin e l i n d e k a l m ı ş d e m e k t i r ! B i r a z a ş a ğ ı d a göre­ ceğimiz g i b i , Süleyman Askerî B e y m e r d ve n a m u s l u b i r zâbittir: F a k a t B a ş - k u m a n d a n l ı k .için y a l n ı z n a m u s k â f i değildir. — O s ı r a d a B a s r a ' n ı n s u k u t u n a ve I r a k ' ı n askersizliğine r a ğ m e n E n v e r P a ş a S u r i y e v e K a f k a s y a ' d a n 12 n c i v e 1 3 üncü k o l o r d u l a r g e l i n c e y e k a d a r b o ş b u l u n a n I r a k ' d a « İ t t i h â d - ı i s l â m » gayretiy­ l e m ü t e r e d d i v e k o r k a k A r a p aşiretlerinin İngilizlere k a r ş ı k o y a b i l e c e ğ i fik­ r i n d e d i r v e S ü l e y m a n A s k e r î B e y de b u f i k r i benimseyivermiş ve hattâ I r a k ' a a s k e r g ö n d e r m e n i n c i n a y e t o l a c a ğ ı n d a n v e k e n d i s i n i n İngilizleri B a s r a ' d a n s ü ­ p ü r g e sopasıyla k o ğ a c a ğ m d a n b a h s e t m i ş t i r : H a k i k a t t e i s e e l i n d e yegâne mun­ t a z a m kuvvet olarak Osmancık t a b u r u y l a b i r i k i küçük müfrezeden başka b i r ş e y y o k t u r ! i ş t e b u n l a r l a y e r l i l e r d e n D i c l e v e F ı r a t k o l l a r ı teşkil e t m i ş ' v e i l k iş o l a r a k D i c l e k o l u 3 M a r t = 16 R e b î ' ü l - â h i r Ç a r ş a n b a g ü n ü B a s r a ' n ı n 125 k i l o ­ m e t r e şimalişarkîsinde v e K a r u n n e h r i n i n ş a r k sâhilinde b u l u n a n İ r a n ' ı n E h v â z kasabasını işgal e t t i r i p K a r u n b o y u n d a k i  b â d â n p e t r o l borularını k i l o m e t r e l e r c e t a h r i b ettirmiştir. M e ş h u r Ş u a y b e b o z g u n u bundan b i r a z sonradır: Y e r l i kuv­ v e t l e r v e aşiretlerle İngiliz o r d u s u n u b o z a b i l e c e ğ i n e h ü k m e d e n zavallı S ü l e y m a n A s k e r î B e y ç ı l g ı n c a b i r t a a r r u z a k a l k ı ş ı p B a s r a ' y a d o ğ r u ilerlemiş, N u h a y l e ' y i k a r a r g â h ittihâz e t m i ş v e n i h a y e t 12-14 N i s a n = 2 7 - 2 9 C u m â d a - l - û l â F a z a r t e s i - Ç a r ş a n b a günleri Ş u a y b e c i v â r m d a k i B e r c î s i y y e o r m a n ı e t r a f ı n d a ü ç g ü n s ü r e n b i r muharebede müdhiş b i r b o z g u n a u ğ r a y ı n c a , n a m u s l u a d a m o l d u ğ u için k e n d i c e z â s m ı k e n d i e l i y l e v e r e r e k ü ç ü n c ü g ü n ü ö ğ l e d e n s o n r a intihâr e t m i ş t i r . İ n g i ­ l i z l e r i n e m n i y e t s â h a l a r m ı t e v s î ' için B a ğ d a d ' a d o ğ r u g e n i ş l e m e k a r a r ı işte b u ç ı l g ı n c a h a r e k e t üzerinedir B u İngiliz h a r e k e t i n d e i l k ö n c e 28 M a y ı s e= 1 4 ' R e c e b C u m a v e i k i n c i b i r r i v a y e t e g ö r e de 3 H a z i r a n = 2 0 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü B a s r a vilâyetimizin s a n c a k merkezlerinden olan Amâre s u k u t etmiş ve ondan sonra :

426

1915 =

K R O N O L O J İ

1333

d a 24 T e m m u z = 1 2 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü B a s r a v i l â y e t i n d e v e F ı r a t ü z e r i n ­ de b u l u n a n N â s ı r i y y e d ü ş m ü ş t ü r : B u n l a r d ü ş m a n ı n B a g d a d ' a d o ğ r u i l k i k i h a m ­ l e s i sayılır N i h a y e t 29 E y l ü l = 20 Z ü l k a ' ü e Ç a r ş a n b a g ü n ü B a ğ d a d vilâyetinin k a z â m e r k e z l e r i n d e n o l u p v i l â y e t m e r k e z i n i n 160 k i l o m e t r e cenubuşarkîsinde ve D i c l e üzerinde b ü y ü k b i r askerî e h e m m i y e t i hâiz o l a n K û t - ü l - A m â r e kasabasının s u k u t u Bağdad'ı cok büyük b i r t e h l i k e y e uğratmıştır: Burayı a l a n altmcı İngi­ l i z - H i n t f ı r k a s ı n ı n b a ş ı n d a b i r m ü d d e t s o n r a esâretiyle ş ö h r e t b u l a n general T o w n s h e n d vardır. 3 _ «Sînâ — Filistin-Suriye cephesi»: A k i m , iz'ânın v e h a v s a l a n ı n a l a m ı y a c a ğ ı ç ı l g ı n c a b i r t a s a v v u r şeklinde t a s a r l a n a n Mısır f e t h i n i t e ' m i n için açılan meşhur K a n a l seferi h a k i k a t t e Almanya'nın yükünü h a f i f l e t m e k için T u r k a s v a r i n i ateşe a t m a k ü z e r e girişilmiş f e c î b i r t e ş e b b ü s t ü r : C e m a l P a ş a ' n m h â t ı r a t m da b u m ü h l i k s e f e r için B a s - k u m a n d a n v e k i l i E n v e r P a ş a ' n m k e n d i s i n e Dör­ düncü o r d u k u m a n d a n l ı ğ ı m t e k l i f e d e r k e n s ö y l e d i ğ i v e k e n d i s i n i n de « K e m â l - ı s ü k r â n - ü - i n h i m a k ile» k a b u l ettiği sebep ş ö y l e d i r : «iııe-ilizleri M ı s ı r ' d a işgal e t m e k v e b u s a y e d e G a r p c e p h e s i n e sevkennekte oldukları b i r ç o k H i n d fırkasını M ı s ı r ' d a alıkoymağa mecbur etmekle beraber Çanakkale'ye b i r k u v v e - i ihrâciyye şevklerine mâni' o l m a k » ! Enver Pasa'ya bu parlak fikir A l m a n l a r t a r a f ı n d a n t e l k i n edilmiş v e kendisi bâzı T ü r k E r k â n - ı - h a r p zâbitlerinin i ' t i r a z l a r m a k u l a k b i l e a s m a d a n d e r h a l k a ­ rarını v e r m i ş t i r . A l m a n l a r ı n t e l k i n ettiği s a f s a t a y a g ö r e sâhillerdeki s e d l e r topla yıkılınca k a n a l a k u m l a r dolacak, h a r p g e m i l e r i işliyemiyecek ve nihayet ordu k a r s ı y a g e ç e r g e ç m e z Mısırlılar a y a k l a n a c a k l a r ı için M l s ı r k o l a y c a fethedılıverecektir! A l m a n ordusuna h i z m e t etmiş o l m a k için, askerî olmaktan ziyâde tıbbî b i r m â h i y y e t i h â i z o l a n b u m ü t h i ş k a r a r v e r i l i r k e n m u v a f f a k ı y y e t i m k â n ­ sızlığı k a t ' i y y e n k a a l e a l ı n m a d ı k t a n b a ş k a , b ö y l e b i r t e ş e b b ü s ü n S u r i y e i l e F i ­ l i s t i n ' i m u h a k k a k b i r t e h l i k e y e u ğ r a t a c a ğ ı d a h i ç d ü ş ü n ü l m e m i ş t i r ! İşte b u t u ­ h a f z i h n i y e t l e açılan b i r i n c i K a n a l s e f e r i n d e 25 i n c i v e 10 u n c u fırkalardan m u r e k k e b o l a n 25 b i n kişilik k u v v e - i - s e f e r i y y e 14 K â n u n u s â n i = 27 S a f e r P e r ş e n b e günü Bi'r-üs-sebü'den 'yola çıkmış ve Şam'dan Kudüs'e, Kudüs'ten Bi'r-üs-sebu'e gelmiş o l a n k a r a r g â h d a ertesi gün h a r e k e t etmiştir. B u k u v v e t i n başında B a h ­ riye n â z ı n ve Dördüncü ordu kumandanı C e m a l p a ş a vardır Erkân-ı-harp reisi V o n F r a n k e n b e r g ile meşhur müşâvir v a z i y e t i n d e b u l u n a n V o n K r e s s ' d e n başka y e d i A l m a n z a b i t i de o r d u e m r i n d e d i r . B u n a m u k a b i l , M ı s ı r ' d a k i İ n g i l i z k u m a n ­ danı g e n e r a l M a x v e l l k a n a l b o y l a r ı n a o t u z b e ş b i n a s k e r yerleştirdikten başka i n g i l i z v e F r a n s ı z zırhlıları, zırhlı t r e n l e r i v e h a v a k u v v e t l e r i y l e de t a h k i m e t ­ m i ş v e M ı s ı r ' d a k i İngiliz o r d u mevcudunu d a 25 b i n d e n 150 b i n e ç ı k a r m ı ş t ı r ! N e t i c e o l a r a k 185 b i n k i ş i y e k a r ş ı 25 b i n kişiyle h a r e k e t e d i l m i ş d e m e k t i r ! C e m a l Paşa'nm hâtırâtmda : :

« E n iptidâi v e s â i t v e p e k c ü z ' î b i r k u v v e t l e , , Ismâiliyye zabtedilirse Mısır v a t a n p e r v e r l e r i n i n derhal ayaklanacaklarından bah­ sedilmekte ve o v a t a n p e r v e r l e r i n ceplerinde b i r e r çakı bile bulunmadığı düşü­ nülmemektedir! G e n e C e m a l P a ş a m u v a f f a k ı y e t s i z l i ğ i n i t e ' v i l için t e n â k u z â d ü ­ ş e r e k k e n d i s i n i n b u h a r e k e t i b i r n ü m â y i ş s a y d ı ğ ı n d a n v e asıl m a k s a d ı n : « K a n a l d a k e n d i l e r i n i r a h a t b ı r a k m ı y a c a ğ ı m ı z ı İngilizlere a n l a t m a k » d a n ibaret olduğundan da b a h s e t m e k t e d i r : E ğ e r öyleyse d a h a fenadır, çünkü o s u ­ r e t l e b o ş u n a k a n d ö k ü l e r e k İngilizleri F i l i s t i n v e S u r i y e ü z e r i n e t a h r i k i ç m ç a ­ n a k t u t u l m u ş d e m e k t i r ! — Sînâ y a r ı m a d a s ı n d a k i T i h s a h r a s ı n d a n h e r türlü m a h r u m i y y e t l e r içinde ü ç y ü z k i l o m e t r e y ü r ü t ü l e n zavallı Türk kuvvetleri 2/3 Şubat—17/18 Rebî'ül-evvel S a l ı / Ç a r ş a n b a g e c e s i k a n a l a y a k l a ş m ı ş s a d a şiddetli b i r f ı r t ı n a d a n d o l a y ı b i r kaç. s a a t d u r m u ş v e a n c a k gece-yarısmdan i k i saat sonra harekete başlamıştır : ismâiliyye'nin b i r a z cenubuşarkîsinde Arapların «Buhayret-üt-timsâh» y a h u t «Birket-üt-timsâh» dedikleri Timsah golüyle onun c e n u b u n d a k i « B u h a y r e t - ü l - m u r r e = A c ı - g ö l / B ü y ü k A e ı - g ö l „ a r a s ı n a tesadüf e d e n Serapeum — Serapyom ve Touzoum/Toussouml=Tusum m e v k i l e r i arasındaki k a n a ­ lın g e ç i l m e s i n e k a r a r v e r i l m i ş o l d u ğ u için, i l k ö n c e 25 i n c i f ı r k a d a n b e ş t a b u r s â hile i n i p çelik saç kaplı d u m b a z l a r l a karşı y a k a y a doğru i l e r l e m i y e başlamıştır;

1915 s = 1333

OSMANLI

TARİHİ

427

f ı r k a n ı n d ı g e r k u v v e t l e r i de g ü y a şaşırtma h a r e k e t l e r i yapacaklardır!. H a l b u k i d a h a a s k e r s a h i l e y a n a ş m a d a n e v v e l İngiliz o r d u k ö p e k l e r i h e p b i r d e n h a v l a m ı y a b a ş l a m ı ş , T ü r k a s k e r i d ü ş m a n p r o j e k t ö r l e r i n i n şiddetli z ı y â l a r m a t u t u l m u ş k a r ş ı s a h i l d e n v e k a n a l d a k i zırhlılarla zırhlı t r e n l e r d e n şiddetli b i r t o p ç u ateşiy­ le m a k a s l a m a şeklinde m i t r a l y ö z ateşleri a ç ı l m ı ş , h e r b i r i n d e b i r zâbitle a l t m ı ş n e f e r b u l u n a n d u m b a z l a r k a n a l ı n o r a l a r d a 120 m e t r e y i b u l a n genişliğini asmıyâ muvaffak o l a m a d a n d e l i k deşik o l a r a k batıp g i t m i ş v e i s t e b u m ü d h i s ş a r t l a r i ç i n d e k a r ş ı y a k a y a a n c a k 600 k a d a r a s k e r g e ç i r i l e b i l m i s s e de, k a r a n l ı k l a r ı n i ç i n ­ den akseden :

— Allah,

Allah«

s e s l e r i b i r a z s o n r a k e s i l m i ş v e tabiî h e p s i e s i r v e şehid d ü ş m ü ş t ü r . B u vaziyet üzerine g e r i d e k i T ü r k k u v v e t l e r i k a n a l b o y u n d a n ç e k i l m i y e m e c b u r o l d u k t a n b a ş ­ k a i n g i l i z l e r o sâhile b i r k a ç b ö l ü k a s k e r b i l e ç ı k a r m ı ş l a r d ı r ! B u f e c î h a r e k e t i y a l n ı z y i r m i beşinci f ı r k a y a p m ı ş v e o n u n c u f ı r k a n ı n iştlrâkine artık i m k â n k a l ­ m a m ı ş t ı r . C e m a l P a ş a ' n m m e ş h u r A l m a n m ü ş a v i r i V o n K r e s s b u v a z i y e t üzerine : — Hiç b i r ümid olmadığı halde mahvolmak!

sırf

şeref

için O n u n c u

fırka

da

kanala

atılıp

d i y e c e k k a d a r k ü s t a h l ı k e t m i ş s e de artık d i n l i y e n o l m a m ı ş v e e r t e s i gün saat 4 = 16 d a k u v v e - i - s e f e r i y y e b a k ı y y e s i G a z z e - B i ' r - ü s - s e b ü ' hattına ç e k i l m i ş t i r . B u f e l â k e t t e şehid, y a r a l ı ve k a y ı p y e k û n u 1410 u b u l m u ş t u r : C e m a l P a ş a ' n m hâ­ t ı r â t m d a 1296 v e i n g i l i z m e n b â l a r m d a d a b i n i şehit v e y ü z e l l i s i e s i r o l m a k ü z e r e 3150 g ö s t e r i l i r ; İngiliz z â y i â t ı 25 m a k t u l v e 150 m e c r u h t a n i b a r e t t i r ! G e n e C e ­ m a l P a ş a ' n m h â t l r â t m a g ö r e , k a n a l d a n g e ç e b i l m e k için b ü y ü k b i r o r d u y l a p e k çok levâzım l â z ı m g e l d i ğ i n i h a y e t işte b u f a c i a d a a n l a ş ı l a b i l m i ş t i r ! B u kadar • b a s i t b i r şeyi a n l a y a b i l m e k için o k a d a r b ü y ü k b i r f e l â k e t e muhtâc olanların yalnız askerliklerinden değil, a k l - ı - s e l i m l e r i n d e n b i l e şüphe etmemek kabil m i d i r ? C e m a l Paşa gene a y n i hâtırâtmda Dördüncü ordu kumandanlığında selefi olan ferik Z e k i p a ş a ' n m b u Mısır m â c e r â s m a muhâlif olduğundan ve hattâ S u r i y e ' n i n m u h t e m e l b i r düşman ihrâcma karşı t a k v i y e s i lüzumuna k a a n i ' ol­ d u ğ u için E n v e r P a ş a ' n m h o ş u n a g i t m e d i ğ i n d e n b a h s e t m e k t e d i r iste bundan da a n l a ş ı l a c a ğ ı g i b i , B a ş - k u m a n d a n v e k i l i ihtirâsı a k l - ı - s e l i m e t e r c i h ' e t m i ş demek­ tir. _ K u v v e - i - s e f e r i y y e n i n k a n a l d a n B i ' r - ü s - s e b ü ' e a v d e t i 15 S u b a t = 3 u R e b i ' ü l e v v e l P a z a r t e s i g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . İş b u ş e k l i a l ı n c a artık M ı s ı r f e t h i n d e n v a z ­ g e ç e n E n v e r P a ş a 8 i n c i , 10 u n c u v e 25 i n c i f ı r k a l a r ı S u r i y e ' d e n Ç a n a k k a l e ' y e ç e k m i ş , b u n l a r d a n b a ş k a B a ğ d a d ' l a B i t l i s ' e de b i r e r f ı r k a g ö n d e r m i ş t i r : B ü t ü n " serî ateşli t o p l a r l a m i t r a l y ö z l e r de Ç a n a k k a l e ' y e gidince Suriye, Filistin ve A d a n a havâlisinde ç o ğ u m ü t e r e d d i A r a p e f r â d m d a n m ü r e k k e b o l m a k üzere y a l ­ nız 12 t a b u r asker kalmıştır! C e m a l Paşa'ya göre Türk o l a r a k yalnız Şam'da K o n y a Mevlevîlerinin g ö n d e r d i ğ i b i r g ö n ü l l ü t a b u r u y l a D o b r u c a gönüllülerinden bir bölük vardır! B u n u n sebebi de: :

. « A r a p l a r ı n ihtilâl e t m i y e c e k l e r i h a k k ı n d a k i k a n â a t i n m e t â n e t i » d i r ! _ G e n e o Sırada E n v e r Paşa'nm kardeşi mülâzım N u r i E f e n d i T r a b l u s u g a r b ' a münhasır o l m a k üzere «Paşa,, ünvânı ve m u v a k k a t Mirilivâ rütbesiyle Suriye'ye gelmiş ve C e m a l Paşa'nm yardımıyla bir kaçakçı kayığına binerek B i n g a z i ' y e gönderilmiştir. 4 _ «Kafkas cephesi».S a r ı k a m ı ş h a r e k â t ı 15 K â n u n u s â n i t = 28 S a f e r C u m a g u n u n i h a y e t b u l m u ş t u r . Y u k a r ı k i sene v u k u â t ı m n d ö r d ü n c ü p a r a g r a f m d a gör­ d ü ğ ü m ü z g i b i 1914 = 1333 s e n e s i 22 K â n u n u e v v e l t = 4 S a f e r Salı g ü n ü b a ş l a m ı ş o l d u ğ u n a g o r e , E n v e r p a ş a ' n m b i r i l l e t d e r e c e s i n i b u l a n t a a r r u z iptilâsiyle A l i m a n l a r a y a r d ı m hırsım t a t m i n için g i r i ş t i ğ i b u l ü z u m s u z , m e v s i m s i z v e ç ı l g ı n c a hareket y i r m i beş g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r . 100 b i n kişilik o r d u n u n A r d a h a n - S a r ı k a m ı ş hattına t a a r r u z u y l a b a ş l ı y a n h a r e k â t e s n â s m d a g ü y a b i r i h â t a m a n e v r a ­ sına k a l k ı ş a n a t ı l g a n B a ş - k u m a n d a n v e k i l i 23 K â n u n u e v v e l ı = 5 S a f e r Ç a r ş a n b a g u n u d ü ş m a n ı n 11 i n c i k o l o r d u m u z u geri atmasına ve dokuzuncu kolordunun çekıiemiyerek esir olmasına k a r ş ı 10 u n c u k o l o r d u y u cebrî y ü r ü y ü ş l e S a n k a mış'a sevkedip 25/26 Kânunuevvel = 7/8 Safer C u m a / C u m a r t e s i gecesi kasabayı

O N O L O J İ

428

1915 —

1333

kısmen i s ^ a l ettirmişse de, R u s l a r l a şiddetli b i r b o ğ a z l a ş m a d a n s o n r a b u k o l o r d u •da e r i y e r e k çekilmiş,' bütün b u h a r e k â t e s n a s ı n d a m e c n û n â n e g e c e t a a r r u z l a r ı y a , d ü ş m a n ateşinden b a ş k a açlıkla s o ğ u k t a n v e tifüsten a l t m ı ş b i n a s k e r i m i z teief olmuş ve n i h a y e t düşmanın Osmanlı karargâhına dört yüz m e t r e yaklaştiö-mı y a r a l ı b i r n e f e r d e n h a b e r a l a n t a a r r u z c u E n v e r P a ş a R u s piyâdesinin ş i d ­ d e t l i ateşi a i t m d a m a i y y e t i y l e b e r a b e r s o n sür'atle k a ç ı p M e c i n g e r d ' e c a n a t a r a k O n u n c u k o l o r d u kumandanı m i r a l a y Hâfız-Hakkı B e y ' i livâlıkla Üçüncü ordu k u m a n d a n l ı ğ ı n a tâyin e t t i k t e n s o n r a , s a n k i h i ç b i r ş e y o l m a m ı ş gibi istan­ bul'a gelmiştir! Yukarıki paragrafta gördüğümüz Dördüncü ordu kumandam f e r i k Z e k i P a s a ' n ı n m â k u l f i k r i n i d i n l e m e m e s i nasıl K a n a l fâciasıyla neticelenm i ş s e , b u s e f e r de ü ç ü n c ü o r d u k u m a n d a n ı H a s a n İ z z e t P a ş a ' n m y u k a r ı k i s e n e vukuatı içindeki d ö r d ü n c ü p a r a g r a f t a b a h s e t t i ğ i m i z h a k l ı m ü t â l â a s ı n ı hiçe s a y ­ ması i ş t e " b u m u a z z a m felâketle neticelenmiştir. B u müdhiş mâcerâda R u s t e ­ l e f a t ı n ı n 32 b i n d e n i b a r e t k a l m a s ı n a m u k a b i l , b i z i m zâyiâtımızm altmış bini b u l m a s ı kolorduların m e v c u d u n u b i r i k i bine indirmiş ve k e y f i y e t bakımından d a en kıymetli a s k e r l e r i m i z m a h v o l u p gitmiştir. — R u s o r d u s u n a Şarkî-Anadolu k a p u l a r ı m a ç a n e n m ü h i m â m i l işte b u f â c i a d ı r : İ l k ö n c e 6 M a y ı s = 21 C u m â d a - l - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü V a n s u k u t e t m i ş t i r ; b u r a n ı n E r m e n i l e r i 13 N i s a n = •28 C u m â d a - l - û l â ' Salı g ü n ü n d e n b e r i i s y a n hâlinde g ö s t e r i l i r ; b u hâin âsiler d ü ş ­ m a n l a el-birliği e t t i k l e r i için, R u s o r d u s u V a n ' a g i r i n c e çarın e m r i y l e b i r E r ­ m e n i m u t a s a r r ı f tâyin edilmiş v e b i r a z s o n r a d a M u ş v e B i t l i s a y n i â k ı b e t e u ğ r a ­ m ı ş t ı r : O havâli Türklerinin b u E r m e n i - R u s i d a r e s i altında uğradıkları müd­ h i ş k a t l - i - â m l a r l a şenî' z u l ü m l e r insanlığın e b e d i y y e n y ü z ü n ü kızartacak cina­ y e t l e r d i r . V a n g ö l ü n ü n o r t a l a r ı n a k a y ı k l a r l a taşınıp d ö k ü l e n ç o c u k , k a d m , g e n ç v e i h t i y a r T ü r k l e r i n sayısını a n c a k A l l a h b i l i r ! Z â t e n o h a r b esnasında E r m e n i k o m i t e c i l e r i hemen h e r t a r a f t a ısyâna hazırlanmıştır ve b i r çok yerlerde depolar dolusu silâh ve cephâne biriktirmişlerdir: istanbul Emniyyet-i-Umumiyye:sin i n 1332 de « E r m e n i k o m i t e l e r i n i n â m â l v e h a r e k â t - ı i h t i l â l i y y e s i » i s m i y l e n e ş ­ r e t t i ğ i k i t a p t a b u şenâatlerle c i n â y e t l e r e â i t 122 v e s i k a r e s m i v a r d ı r . İ ş t e b u n ­ d a n d o l a y ı R û m î 14 M a y ı s 1 3 3 1 = M i l â d î 27 M a y ı s 1 9 1 5 = H i c r î 13 R e c e b 1333 P e r -şenbe g ü n ü « S e v k ı y y â t k a n u n u » i s m i y l e m e ş h u r t e h c i r k a n u n u neşredilmiştir : B u n u n l a beraber, b u k a n u n d a h a neşrinden e v v e l 24 n i s a n = 9 C u m â d a - l - â h î r e P a z a r gününden i t i b a r e n h a r p v a z i y e t i n d e n dolayı fevkalâde b i r k a r a r şeklinde t a t b i k e d i l m i y e başlamıştır. n

n ı s

5 _ «Deniş ve Hava harekâtı-»: B u senenin i l k deniz vak'ası, M e c i d i y y e kru­ v a z ö r ü n ü n 2 M a r t = 1 5 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü O d e s a ö n l e r i n d e b i r t o r p i l e ç a r p ı p y a r a l a n m a s ı n d a gösterilir. 27 M a r t = l l C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i g ü n ü İngiliz d o ­ nanması G a z z e ' y i t o p a tutmuştur. Gene M e c i d i y y e kruvazörünün Ocsakovv = özü önlerinde i k i n c i b i r t o r p i l e d a h a ç a r p m a s ı d a 3 N i s a n . | = 18 C u m â d a - l - û l â C u m a r ­ t e s i gününe müsâdiftir. B u zararlarımıza m u k a b i l Çanakkale cephesinde büyük bir deniz muvaffakıyyeti o l m u ş , B a h r i y e binbaşısı A h m e d B e y ' i n k u m a n d a s ı n ­ daki «Muâvenet-i-Milliyye» m u h r i b i m i z 13 M a y ı s = 2 8 Cumâda-l-âhire Perşen~be g ü n ü İngilizlerin « G o l i a t h » zırhlısını b a t ı r m ı ş v e b u b ü y ü k zırhlının m ü r e t t e ­ b a t ı n d a n a n c a k y ü z kişi k u r t u l a b i l m i ş t i r . O n d a n b i r a z s o n r a 25 v e 27 M a y ı s t = 11 v e 13 R e c e b Salı v e p e r ş e n b e g ü n l e r i de g e n e İ n g i l i z d o n a n m a s ı n ı n «Triumph» v e « M a j e s t i k » zırhlıları b a t ı r ı l m ı ş t ı r . _ Rus donanmasının K a r a d e n i z ' d e k i en m ü h i m f a a l i y e t i de 2 A ğ u s t o s — 2 1 R a m a z a n P a z a r t e s i g ü n ü b i r ç o k y e l k e n l i l e r i ­ m i z i batırmış olmasında gösterilir. — B u sırada M a r m a r a ' y a b i r takım düşman t a h t e l b a h i r l e r i sızmıştır B u n l a r d a n b i r i 9 Ağustosl=28 R a m a z a n P a z a r t e s i günü Ç a n a k k a l e ' y e a s k e r v e m a l z e m e g ö t ü r e n B a r b a r o s zırhlısını t o r p i l l i y e r e k batır­ mıştır) .

1916 =

1334

O S M ANLI

( D a h a T ü r k i y e h a r b e g i r m e d e n e v v e l i t t i h a d ç ı l a r m B u l g a r ittifâkı t u k l a r ı T a l ' a t ve C e m a l Paşaların hâtırâtiyle s a b i t t i r : Bükreş'de

peşinde koş­ Yunanistan'la

429

A d a l a r meselesini g ö r ü ş m e k üzere m u r a h h a s tâyin edilen H a l i l ve T a l ' a t B e y l e r S o f y a ' d a B u l g a r i s t a n ' l a b i r t a k ı m g i z l i m ü z â k e r e l e r e girişip G a r b î - T r a k y a ' d a T ü r k hudutları Yunanistan aleyhine g e n i ş l e t i l m e k şartiyle b i r z e m i n hazırlanmışsa d a h i ç b i r n e t i c e ' ç ı k m a m ı ş v e n i h a y e t b u s e n e n i n 6 E y l ü l — 26 Ş e v v â l P a z a r t e s i günü A l m a n y a i l e i t t i f a k e d e n B u l g a r i s t a n , T ü r k i y e i l e de b u g ü n b i r m u a h e d e akdedip Almanya'nın tavsiyesi mucibince M e r i c ' i n sağ sahilindeki arâzimizle Karaağaç, Edirne istasyonuyla beraber Bulgaristan'a terkedilmiş ve h a t t â s o l sâhilde de i k i k i l o m e t r e l i k y e r v e r i l m ş i t i r ! İ ş t e b u s u r e t l e C i s r - i - M u s t a f a paşa = Svilengrad-Dedeağaç demiryolu tamamiyle Bulgar toprağında kalmıştır! N e t i c e şudur B u l g a r i s t a n ' ı n A l m a n i t t i f a k dâiresine girmesi için ittihadçılar Türk topraklarından tâvizat vermişlerdir). :

1915 =

1334

19/20 Kânunuevel = 11/12 Safer, Pazar /Pazartesi gecesi: Düş­ manın Çanakkale cephesinden çekilmiye başlaması ve diğer ' cepheler vukuatı. 1 — «Çanakkale cephesi»: Yukarıki sene vukuâtımn b i r i n c i paragrafında g ö z ­ d e n g e ç i r d i ğ i m i z müselsel h e z i m e t l e r i n d e n s o n r a d ü ş m a n ı n b u c e p h e d e a r t ı k hiç b i r m u v a f f a k ı y y e t ümidi k a l m a d ı ğ ı için G e l i b o l u y a r ı m a d a s ı n ı t e d r i c e n t a h l i y e ­ y e k a r a r v e r m i ş v e ç o k ustalıklı b i r h a r e k e t l e h i ç b i r ş e y b e l l i e t m i y e r e k b u g e ­ ce A r ı - b u r n u ve S u v l a cephelerindeki k u v v e t l e r i n i çekmiye ve hattâ topla­ rını b i l e g ö t ü r m i y e m u v a f f a k o l m u ş t u r ; y a l n ı z T ü r k o r d u s u n u i ğ f â ! için b ı ­ r a k t ı ğ ı çadırlarla b i r ç o k y i y e c e k v e g i y e c e k eşyâsı k a l m ı ş t ı r : A ş a ğ ı k i s e n e v u ­ kuâtımn b i r i n c i paragrafına d a bakınız. 2 — »Irak cephesi»: Y u k a r ı k i sene v u k u â t ı m n i k i n c i p a r a g r a f ı n d a Kût-ülAmâre'ye girdiğini g ö r d ü ğ ü m ü z İngiliz k u m a n d a n ı g e n e r a l T o w n s h e n d 16 k i l o ­ m e t r e l i k b i r c e p h e üzerinden B a ğ d a d ' a d o ğ r u t a a r r u z a b a ş l a m ı ş s a d a 22 T e ş r i n i s â n i = 1 4 M u h a r r e m P a z a r t e s i günü Selmanpâk'de Türk ordusuna mağlûb 'olup kuvvetinin yüzde o t u z u n u kaybederek Kût-ül-Amâre'y çekilmiştir B u Selm a n p â k z a f e r i n i n n e t i c e s i için a ş a ğ ı k i s e n e n i n i k i n c i p a r a g r a f ı n a b a k ı n ı z . e

:

3 — 8înâ = Filistin-Suriye cephesi»: Dördüncü ordunun b i r fâciayla netice­ lendiğini g ö r d ü ğ ü m ü z b i r i n c i k a n a l s e f e r i n e karşı F i l i s t i n ve S u r i y e ' y i istilâya karar v e r m i ş o l a n i n g i l i z o r d u s u b u s ı r a d a h u m m a l ı b i r hazırlıkla m e ş g u l d ü r ; k a n a l a d o ğ r u çete h a r e k e t l e r i k a b i l i n d e n e h e m m i y e t s i z b i r t a k ı m t â c i z h a r e k e t l e r i yapılmışsa da i n g i l i z l e r h e p s i n i püskürtmüştür. u

4 — «Kafkas cephesi»: Yukarıki sene vukuâtımn dördüncü paragrafında gördüğümüz Sarıkamış harekâtmdanberi R u s ordusu hazırlıkla meşgul olduğu v e ç o k perişan b i r hâle g e l e n T ü r k o r d u s u d a k ı m ı l d a n a c a k h a l d e o l m a d ı ğ ı için b u cephede mühim b i r h a r e k e t olmamıştır. 5 _ «Deniz ve Hava harekâtı»: 8 Kânunuevvel=30 Osmanlı donanması B a t u m ' u topa tutmuştur).

1916 =

:

14 Teşrinievvel = 5 Zülhicce, Perşenbe: Bulgaristan'ın Türkiye zararına ve Almanya-Avusturya lehine harbe girişi.

T A R İ H

M u h a r r e m Çarsanba

günü

1334

8/9 Kânunusâni = 2/3 Rebî'ül-evvel, Cumartesi/Pazar gecesi : Türk ordusunun istanbul'u kurtaran ulvî şehâmeti karşısında âciz kalan mağlûp düşmanın Çanakkale cephesinden çekilip gitmesi ve diğer cepheler vukuâtı. 1)

—

Çanakkale

«Çanakkale

cephesi»

menkabesinin

bütün

:

Türk şan

ve

tarihinin şerefi

muhteşem «Mehmetçik»

destanlarından denilen

eşsiz

c-an Türk

1916 =

KRONOLOJİ

430

1334

neferine aittir: istanbul'u kurtaran, onun cehennemle boğuşup muzaffer çıkan î m â n i y l e millî k u d r e t i d i r ; o n u A l l â h m a s k e r i g ö s t e r e n b i r « H a d î s - i - K u d s î » r i v a y e t •edilir: i ş t e b u ilâhî a s k e r i n ö n ü n d e n ordularıyla donanmalarını çekerek kaçıp g i t m e k , o sırada dünyayı d a r g ö r e c e k k a d a r k a b a r a n İngiliz g u r u r u n a ağır g e l ­ diği için İ n g i l t e r e h ü k ü m e t i altı f ı r k a l ı k b i r o r d u d a h a g ö n d e r e r e k s o n b i r tâli' t e c r i b e s i d a h a y a p m a k istemişse de, B u l g a r i s t a n ' ı n A l m a n y a v e T ü r k i y e i l e i t ­ t i f a k ederek harbe g i r m e s i n d e n dolayı F r a n s a hükümeti o o r d u n u n M a k e d o n y a , c e p h e s i n e s e v k e d i l m e s i n d e ısrâr e t m i ş v e işte b u n u n üzerine İngiltere o ü m i t s i z tecrübeden vazgeçerek Gelibolu yarımadasının yalnız Sedd-ül-bahir cephesinde k a l a n s o n k u v v e t l e r i n i de ç e k m i y e m e c b u r o l m u ş t u r : D i ğ e r c e p h e l e r d e n çekilen İ n g i l i z - F r a n s ı z k u v v e t l e r i için y u k a r ı k i s e n e n i n b i r i n c i p a r a g r a f ı n a bakınız. — Sedd-ül-bahir cephesinin 8/9 K â n u n u s â n i — 2/3 R e b î ' ü l - e v v e l Cumartesi/Pazar g e c e s i n e t e s a d ü f e d e n t a h l i y e s i de b u n d a n e v v e l k i A r ı - b u r n u v e S u v l a t a h l i y e l e r i kadar ustalıklı yapılmış, bizim taraftan Çanakkale-boğazı'nm Anadolu yaka­ sındaki K u m - k a l e ' d e n geceleri Sedd-ül-bahr'e ihtiyâten t o p ateşi a ç ı l m ı ş s a da d o n a n m a n ı n el-birliğindeki muvaffakıyetsizliği düşmanın zararsızca çekilebilm e s i n d e e n m ü h i m â m i l o l m u ş t u r : B u s e f e r ele g e ç e n ganimetler geçen sefer­ k i n d e n d a h a f a z l a d ı r . — 1915 = 1333 s e n e s i 25 N i s a n = 10 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r günü düşmanın k a r a y a asker çıkarmasından b u geceki tahliyesine k a d a r t a m 8 a y , 14 g ü n süren Ç a n a k k a l e h a r b i n d e u m u m î T ü r k z â y i â t ı 186869 d u r : B u n u n 55 b i n 127 s i şehit, 100 b i n 177 s i m e c r u h , 10 b i n 67 s i k a y ı p t ı r v e 21 b i n 498 i de m u h t e l i f hastalıklardan ö l m ü ş t ü r . D ü ş m a n z â y i â t ı 143,300 g ö s t e r i l i r : B u n u n d a 35,700 ü m a k t u l d ü r ; m e c m u u n u 331 b i n g ö s t e r e n b i r r i v a y e t de v a r d ı r . — Ça­ n a k k a l e h a r b i , Ş a r k v e G a r p kültürlerini cem'etmiş en mümtâz Türk neslini mahvetmiş b i r âfettir: M e m l e k e t i n o n d a n s o n r a çektiği ıztıraplarda en büyük â m i l l e r d e n b i r i de işte b u d u r . — A l m a n l a r T ü r k i y e ' y e y a p t ı k l a r ı n ı iddiâ e t t i k l e r i y a r d ı m l a r d a n dolayı Çanakkale zaferini benimsiyecek derecelerde böbürlenir­ l e r : H a l b u k i bütün A l m a n y a r d ı m ı , z â b i t v e n e f e r o l a r a k y e d i y ü z kişilik b i r süsten i b a r e t t i r ! Ç a n a k k a l e destanı h i ç b i r m ü t t e f i k y a r d ı m ı n ı n m a h s u l ü değil­ d i r : Y a l n ı z M e h m e t ç i ğ i n şâh-eseridir. B u n a m u k a b i l , a r a d a n o t u z altı s e n e g e ç ­ t i k t e n s o n r a işte şimdi b u satırlar y a z ı l m c a y a k a d a r o r a d a m e z a r s ı z k a l m ı ş b i r k e m i k yığını vardır ve b u n u n üstünde „ T ü r k gençliği» imzâsmı taşıyan fecî b i r l e v h a d a h e y k e l l e r i n b i l e yüzlerini k ı z a r t a c a k b i r c ü m l e o k u n m a k t a d ı r : «Türk t a r i h i n i n âbide istiyoruz».

e n şanlı

savaşlarından

birisini

yaratan

büyük

ölülerimize

2 — «Irak cephesi».Y u k a r ı k i sene v u k u â t m m i k i n c i p a r a g r a f ı n d a T ü r k o r ­ d u s u n u n S e l m a n p â k z a f e r i üzerine Kût-ül-Amâre'ye kapandığını gördüğümüz İngiliz kumandanı g e n e r a l T o w n s h e n d o r a d a muhâsara edilmiş v e m u h a s a r a h a ­ rekâtını S u l t a n H a m i d zamanında T ü r k o r d u s u n u n ıslâhına me'mur olmakla meşhur A l m a n mareşali V o n der G o l t z = M ü ş i r Golç p a ş a idare etmiştir 6 N i s a n = 2 C u m â d a - l - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü B a ğ d a d ' d a t i f ü s d e n ölen G o l ç P a ş a m u h â s a r a n m n e t i c e s i n i g ö r e m e m i ş ve cenâzesi i s t a n b u l ' a n a k l e d i l i p b u r a d a defnedilmişt i r . B u kıymetli, v e t e c r i b e l i k u m a n d a n ö l ü m ü n d e n 23 g ü n s o n r a 29 N i s a n l = 2 5 C u m â ­ da-l-âhire C u m a r t e s i günü çâresiz k a l a n g e n e r a l T o w n s h e n d hükümetinin mü­ s â a d e s i n i a l d ı k t a n s o n r a 12 b i n a s k e r i y l e ü ç b i n T ü r k a s k e r i n e mağlûb olarak t e s l i m olmuş ve bütün k u v v e t l e r i y l e esir edilip i s t a n b u l ' a g e t i r i l e r e k h a r b i n s o ­ n u n a k a d a r Büyükada'da oturtulmuştur. Türk kumandanlığı bu Kût-ül-Amâre z a f e r i n d e n m a a t t e e s s ü f istifâde e d e m e m i ş v e b o ş y e r e b i r İ r a n m â c e r â s m a atılıp k u v v e t l e r i n i dağıtmış olmakla tenkid e d i l i r : A ş a ğ ı d a 1917 = 1335 vukuâtmm « 1 1 Mart» fıkrasına d a bakınız. :

3 — «Sînâ=Filistin-8uriye cephesi».• Dördüncü orduya me'mur olan A l m a n m i r a l a y l a r ı n d a n V o n K r e s s ' i n t e r t i b ettiği i k i n c i K a n a l s e f e r i o n b i n k i ş i l i k b i r k u v v e t l e 27 T e m m u z = 2 6 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü y a p ı l m ı ş s a d a b i r i n c i s i g i b i b u •da f e l â k e t l e n e t i c e l e n m i ş v e İngilizlerin t â k i b i a l t m d a E l - A r î ş ' e r i c ' a t e d i l m i ş t i r : Sînâ c e p h e s i n d e k i t a a r r u z l a r işte b u n u n l a n i h a y e t b u l m u ş t u r . Ş i m d i a r t ı k t a a r ­ r u z sırası' İ n g i l i z l e r d e d i r B i r s e n e l i k nisbî b i r s ü k û n içinde m u a z z a m hazırlık­ l a r y a p m ı ş l a r d ı r . Z â t e n A l m a n l a r ı n m â c e r â c ı İttihatçıları böyle b i r K a n a l ser:

1916 —

1334

OSMANLI

431

TARİHİ

güzeştine sevketmekten m a k s a t l a r ı , İngilizleri b i r F i l i s t i n - S u r i y e c e p h e s i a ç a r a k k u v v e t ayırmıya mecbur etmek suretiyle Almanya'nın yükünü hafifletmekten ibarettir. 4 — «Kafkasya ceplıesi-»: Sarıkamış fâciasındanberi b i r senedir A n a d o l u ' y u istilâya h a z ı r l a n m a k t a o l a n G r a n - d ü k N i c o l a s o r d u s u n i h a y e t b u s e n e b a ş l a r ı n d a büyük hareketine b a ş l ı y a r a k 13 K â n u n u s â n i ( = 7 R e b î ' ü l - e v v e l P e r ş e n b e günü P a s i n l e r — H a s a n k a l e k a z â s m m Pasin-i-Süflâ = A ş a ğ ı P a s i n nâhiyesindeki A r a p k ö y ü n d e üç m i s l i k u v v e t l e Osmanlı o r d u s u n u b o z u p E r z u r u m ' a y o l açmış ve T ü r k k u v v e t l e r i n i i â k i b e d e r e k 16 Şubat = 11 R e b î ' ü l - â h i r Ç a r ş a n b a g ü n ü de E r ­ z u r u m ' a g i r m i ş t i r : B i r g ü n e v v e l boşaltılmış o l a n şehrin çetin b i r m u h a r e b e d e n s o n r a s u k u t etmiş olduğundan bahsedilir. B u n d a n s o n r a artık felâketler üstüste sıralanmıştır: 3 M a r t = 2 7 Rebî'ül-âhir p a z a r günü B i t l i s ve s o n r a Muş sukut e t m i ş , 18 M a r f c = 1 3 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i g ü n ü M a m a - H â t u n = T e r c a n t a h l i y e e d i l i n c e E r z i n c a n t e h l i k e d e k a l m ı ş v e n i h a y e t 18 N i s a n = 14 C u m â d a - l - â h i r e Salı g ü n ü de T r a b z o n s u k u t e t m i ş t i r : D ü ş m a n o r d u s u şehrin şarkmdaki Karadere üzerinden T r a b z o n ' a ilerlediği s ı r a d a R u s d o n a n m a s ı d a şiddetli b i r a t e ş açarak y a r d ı m etmiştir. B a y b u r d 15 T e m m u z 1= 14 R a m a z a n C u m a r t e s i v e G ü m ü ş h â n e de 20 T e m m u z = 1 9 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü d ü ş m ü ş t ü r . M a m a - H â t u n c = T e r c a n ' m t a h l i y e s i n d e n i t i b a r e n muhafazasından ümit kesilmiş o l a n Erzincan'ın s u k u t u d a 24 T e m m u z — 23 R a m a z a n P a z a r t e s i g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . İşte b ü t ü n b u f e l â k e t l e r , askerliği h e r z a m a n h e r y e r d e t a a r r u z d a n i b a r e t zanneden k o m i t e c i E n v e r P a ş a ' n m y u k a r d a 1915 = 1333 v u k u â t m m dördüncü paragrafında gördüğümüz S a r ı k a m ı ş f â c i a s m d a n d o ğ m u ş e n tabiî n e t i c e l e r d e m e k t i r . — B i r a z s o n r a b u ş e ­ h i r l e r d e n M u ş 8 A ğ u s t o s t = 8 Ş e v v â l Salı s a b a h ı v e B i t l i s de a y n i g ü n ü n a k ş a m ı istirdâd e d i l m i ş t i r ; M u ş ' u n b i r g ü n e v v e l istirdâd edildiği h a k k ı n d a d a b i r r i v a ­ y e t vardır. 5 — «Deniz ve Hava harekâtı»: Mühim b i r v a k ' a olmamıştır).

1 Şubat = 26 Rebî'ül-evvel, Salı, zevâlî saat 7,30: Vel'iahd Yusuf Tzzüddin Efendi'nin intiharı. ( S u l t a n A z i z ' i n b ü y ü k o ğ l u v e s o n halîfe A b d ü l m e c i d ' i n de b ü y ü k k a r d e ş i olan Y u s u f İzzüddin E f e n d i b i r n e v i « M o n o m a n i e = C i n n e t - i vâhide» hastalığına t u ­ t u l a r a k v e l i a h d l i k t e n ıskaat edileceğine veyahut S u l t a n Reşad öldüğü zaman k e n d i s i n i n t a h t a çıkarılmıyacağına hükmetmiş ve b u müdhiş v e h i m bir «Fikr-i s â b i t » hâline g e l m i ş t i r : i ş t e b u n d a n d o l a y ı k e n d i s i n e ö y l e b i r ş e y y a p ı l m ı y a c a ğ ı hakkında her keşten ve hattâ pâdişâhtan bile y e m i n istemiş, S u l t a n R e ş a d k e n d i e l y a z ı s ı y l a b i r t e z k i r e y a z ı p t a h r i r e n y e m i n v e t e ' m i n e t m i ş s e de E f e n d i o n u n l a iktifâ e t m i y e r e k Sadr-ı-a'zamdan i t i b a r e n bütün vükelâ ile A y â n ve Meb'ûsan reislerinden de « T a h l i f n â m e » l e r t o p l a m ı ş t ı r O sırada M e c l i s - i - A ' y a n i k i n c i r e ­ isliğinde b u l u n a n A b d ü l h a k H â m i d m e r h u m u n t a h l i f n â m e s i m a n z u m d u r ! Fakat b u tahlifnâmelere bile inanmadığını v e h a t t â şifâhen de i k i d e b i r d e v l e t e r k â ­ n ı n ı ç a ğ ı r t ı p y e m i n ettirdiğini H â m i d ' d e n i ş i t m i ş t i m . I n t i h â r ı n m s e b e b i işte bu t u h a f hastalıktır. İ s v i ç r e v e A l m a n y a ' d a y a p ı l a n b â z ı n e ş r i y â t a istinâden M a n d e l s t a m ' m « L e s o r t , de l ' e m p i r e o t t o m a n » i s m i n d e k i e s e r i n d e I t t i h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i k e n d i s i n d e n ç e k i n d i ğ i için v e l i a h d i n T a l ' a t l a E n v e r t a r a f ı n d a n izâle e t t i r i l i v e r m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r s e de o z a m a n h a l k a r a s ı n d a d a d o l a ş a n bu şâyia b i r yakıştırmadan başka b i r şey değildir; zâten kardeşi M e c i d E f e n d i ' n i n k a n â a t i de b a b a s ı n ı n ö l ü m t a r z ı n ı t a k l i d e d e r e k intihâr e t m i ş o l d u ğ u ş e k l i n d e ­ d i r : Y u k a r d a 18761=1293 v u k u â t m m « 4 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Y u s u f İ z ­ züddin E f e n d i Z i n c i r l i - k u y u ' d a k i k ö ş k ü n ü n h a r e m d a i r e s i n d e k i y a t a k o d a s ı n d a k o l •damarlarını k e s m e k s u r e t i y l e h a y a t ı n a n i h a y e t v e r m i ş t i r . H ü k ü m e t i n tebliğ-ir e s m î s i n d e « B i r m ü d d e t t e n b e r i m ü p t e l â o l d u k l a r ı h a s t a l ı k t e ' s i r i y l e » intihâr e t ­ tiğinden ve y i r m i d o k t o r u n imzâladığı resmî r a p o r d a d a : :

« S o l k o l u n u n iltivây-ı m i r f a k î s i n d e n mezkûr k o l u n mühim damarlarını» kesmiş olduğundan bahsedilmektedir

intihar :

Yalnız

kasdiyle bir

kendilerini

kolunun

cerhetmiş

damarlarını

ve

kesebil-

1916 =

KRONOLOJİ

432

1916 —

miş olması h e r i k i k o l damarları d a kesilmiş o l a n S u l t a n A z i z ' i n i n t i h a r e t m e ­ y i p öldürülmüş olduğunu gösteren f a z l a b i r delil demektir. — intiharının e r ­ tesi günü A y a s o f y a c â m i i n d e n a m a z ı kılındıktan s o n r a b ü y ü k m e r â s i m l e kal­ dırılan c e n a z e S u l t a n M a h m u d türbesinde a n a s ı y l a b a b a s ı n ı n yanma defnedilmiştir. Y u s u f i z z ü d d i n E f e n d i ' n i n ö l ü m ü üzerine veliahdlik Sultan Reşad'm kvcük kardeşi M e h m e t Vahîdüddin E f e n d i ' y e i n t i k a l etmiştir).

5 Haziran = 3 Şa'ban. Pazartesi: Edirne müdafii Şükri Paşa'nm ölümü. ( Ş ü k r i P a ş a ' n m E d i r n e ' d e k i m u h t e ş e m m ü d â f a a s ı için y u k a r d a 1912 = 1330 v u ­ k u a t ı n ı n «8 Teşrinievvel „ f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — M e h m e t Ş ü k r i P a ş a E r z u r u m l u d u r v e o r a n ı n « A y a - b a k a n l a r » âilesine m e n s u p t u r : B u i s m i n m ü n e c c i m l i k gibi bir m e s l e k ifâde e t m e k ihtimâli v a r d ı r . B a b a s ı k o l - a ğ a s ı E r z u r u m l u - M u s t a f a E f e n d i ' d i r . D o ğ u m t a r i h i 1275 = 1858 o l d u ğ u n a g ö r e 58 y a ş ı n d a v e f a t etmiş d e m e k ­ tir. S u l t a n H a m i d d e v r i n i n s o n l a r ı n d a m ü ş i r o l d u ğ u h a l d e m e ş r u t i y e t i n ilâm üzerine y a m l a n « T a s f i y e » de rütbesi f e r i k l i ğ e indirilmişse de. E d i r n e m ü d â f a a s ı e s n â s m d a b i r i n c i - f e r i k l i ğ e t e r f i edilmiştir. — S o n d e v r i n e n b ü y ü k r i y a z i y e c i l e ­ r i n d e n o l a n Ş ü k r i P a ş a , S o f y a ' d a k i şerefli esâretinin her gününü mühim b i r muâdele h a l l e d e r e k g e ç i r m i ş , a v d e t i n d e bunları bir albom seklinde o za^an v e l i a h d ve s o n r a k r a l o l a n prens B o r i s ' e hediye etmiş ve o da S o f v a müzece b a ğ ı ş l a m ı ş t ı r . — Ittihadçıların n a n k ö r l ü ğ ü n d e n dolayı ölünceye k a d a r menkûn v e rûhen m u z t a r i p y a ş ı y a n Şükri P a ş a ' n m k a d r i â d e t â m u s a l l a d a anlaşıldığı iein fevkalâde askerî merâsimle kaldırılmış ve b u n a i s t a n b u l ' d a k i müttefik kıt'alan d a iştirâk etmiştir: Mezarı M e r k e z e f e n d i ' d e d i r ) .

27 Haziran = 25 Sa'han, Sah: İngilizler tarafından satın alınım* olan Mekke şerifi Hüseyn'in ekmeğini yediği Osmanlı devletine, tslâmiyyeti müdâfaa eden Türk milletine ve Hilâfet makamına ihanet ederek isyanını ilân etmesi. ( H u l e f â y - ı - R â ş i d î n d e v r i n d e n s o n r a i k i asırdan f a z l a E m e v î v e A b b â s î h a l î f e l e ­ r i n i n idaresinde k a l a n H i c a z , daha Abbâsîler devrinden itibaren b i r emâret şek­ l i n i a l m ı ş v e F â t ı m î l e r d e n i t i b a r e n de M ı s ı r ' d a k u r u l a n m u h t e l i f devletlere tâbi o l m u ş t u r . B u e m â r e t i n b a ş ı n d a d ö r t âile s ı r a l a m r : « B e n î - U k h a y d a r » , « B e n î - M û s â / Mûsiyyûn.,,, «Benî-Hâşim/Hevâşim» ve «Benî-Kutâde» denilen b u aileler u m u ­ m i y e t l e b i r b i r i n i d e v i r i p iş başma geçmiş sülâlelerdir. T a b i î bunların hepsi a l e - l - u s u l «Şerâfet» ve « S i y â d e t » , yâni p e y g a m b e r i m i z Efendimiz Hazretlerinin k e r i m e - i muhteremeleri „Hazret-i Fâtıma'nm mubârek nesline mensûbiyyet dâvâs ı n d a b u l u n m u ş l a r v e h e p s i de H a z r e t - i H a s a n ' m sülâlestoden olduklarını iddiâ etmişlerdir! Zâten islâm ve b i l h a s s a A r a p t a r i h i n d e hânedan kurmuş sâhib-zuh u r l a r m e k s e r i s i b u i d d i â d a d ı r ; b i l h a s s a H i c a z ' d a e m â r e t k u r a n l a r için ö y l e b i r tarihî h a k iddiâsı p e k tabiîdir. H a k i k a t t e i s e H a z r e t - i H a s a n v e H a z r e t - i H ü ­ s e y n ' i n n e s i l l e r i k a l m a d ı ğ ı h a k k ı n d a asırlar b o y u n c a m u h t e l i f r i v a y e t l e r e t e s a d ü f edilir: hattâ meşhur A r a p şeyyâhı ibni-Batûta, Milâdın on-dördüncü asrında z i y â r e t ettiği M e d i n e ' d e n b a h s e d e r k e n , h e r nasılsa d i l i n i t u t a m a y ı p b u k a n â a t i n i a ç ı k ç a s ö y l e m i ş p e r v â s ı z b i r âlimin s ü r g ü n e g ö n d e r i l d i ğ i s ı r a d a izâle e d i l i v e r m i ş o l d u ğ u n u s e y â h a t n â m e s i n d e h a ş y e t l e anlatır. « Ş e r î f » d e n i l e n H ü s e y n P a ş a işte o d ö r t âilenin d ö r d ü n c ü s ü o l a n « B e n î - K u t â d e „ sülâlesindendir : B u âilenin Yavuz d e v r i n d e M ı s ı r f e t h e d i l i n c e T ü r k h â k i m i y y e t i n e b i l m e e b u r i j ' y e iltihâkı için i k i n c i c i l t t e 1517 = 923 v u k u â t m m « 6 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . S o n d e r e c e harîs v e m e n f a a t p e r e s t b i r şahıs o l a n H ü s e y n P a ş a ' y a S u l t a n H a m i d ' i n ç o k haklı o l a r a k i ' t i m â d e t m e d i ğ i n d e n v e o z a m a n k e n d i s i M e k k e e m î r l i & i n e tâyini için p e k ç o k ç a l ı ş t ı ğ ı h a l d e pâdişâhın d â i m â r e d d e t t i ğ i n d e n bahse­ dilir O n u n için S u l t a n H a m i d d e v r i n i Ş û r â y - ı - D e v l e t âzâlığıyla geçirmiş olan :

1335

OSMANLI

433i

TARİHÎ

1334 H ü s e y n P a ş a a n c a k m e ş r u t i y e t i n ilânından biraz sonra Ittihad-ve-Terakki'nirt g a f l e t i n d e n istifâde e d e r e k 1909 d a M e k k e e m î r i o l a b i l m i ş t i r . O z a m a n H i c a z b i r O s m a n l ı vilâyeti o l d u ğ u için, h e r v i l â y e t g i b i o r a n ı n da idaresi bir valinin e l i n d e d i r ; Şerifin v a z i f e s i de, salâhiyyeti de p e k m a h d u t t u r , i ş t e b u n d a n dolayı: H ü s e y n P a ş a M e k k e ' y e g i d e r g i t m e z v a l i l e r l e u ğ r a ş m ı y a v e o n l a r d a n f a z l a nüfuz, sâhibi o l m a k için b i n türlü e n t r i k a ç e v i r m i y e b a ş l a m ı ş , İttihad-ve-Terakki ko­ m i t e s i o n u o r a y a g ö n d e r m e k l e y a p t ı ğ ı h a t â y ı a n l a m ı ş , f a k a t a r t ı k iş işten g e ç ­ miştir. Hüseyn Paşa b i r t a r a f t a n i s t a n b u l hükümetini a r a p aşiretlerinin ısyân i y l e tehdid ederken, b i r t a r a f t a n da i k i n c i oğlu ve Osmanlı Meclis-i-Meb'ûsâmnda Hicaz meb'ûsu Abdullah Efendi'yi İngilizlerle anlaşmak üzere daha 1912 = 1330 s e n e s i N i s a n = C u m â d a - l - û l â a y ı n d a M ı s ı r ' a göndermiştir-. B u A b d u l l a h - E f e n d i , sonradan «Ürdün» denilen müphem devletçiğin krallığını yaparken Kudüs'de öldürülen « M e l i k » A b d u î l a h ' d ı r . . İşte bu Osmanlı meb'ûsu Abdullah E f e n d i Mısır'da i n g i l t e r e fevkalâde k o m i s e r i L o r d K i t c h e n e r ' l e görüşüp babası B â b - ı - A l î t a r a f ı n d a n azledildiği ve b u n a k a r ş ı H i c a z k a b i l e l e r i i s y â n ettiği t a k ­ d i r d e i n g i l t e r e ' n i n Osmanlı askerî sevkıyyâtma mâni' olmasını istemişse de i s ­ t i s k a l e d i l m e k s u r e t i y l e r e d c e v â b ı almış v e b u n a r a ğ m e n 19141=1332 Ş u b a t = R e bî'ül-evvel a y m d a t e k r a r M ı s ı r ' a g i d i p L o r d K i t c h e n e r ' l e H i c a z ' ı n m u h t â r i y y e t i n î t e ' m i n için m ü z â k e r e y e g i r i ş e r e k gene r e d c e v â b ı almıştır. H ü s e y n i l e oğullarının işte b u i l k i h a n e t t e ş e b b ü s l e r i m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k l e ne­ t i c e l e n d i k t e n s o n r a , b u s e f e r k i ü ç ü n c ü teşebbüslerinin t a m b i r muvaffakıyyetle neticelenmesi birinci cihan h a r b i sayesindedir ve e n mühim rolü o y m y a n da A r a p işleri m ü t e h a s s ı s ı o l a n m e ş h u r İngiliz c â s u s u miralay Lawrence'dir. Hü­ s e y n ' i n İ n g i l t e r e i l e a k d e t t i ğ i 1915 i h a n e t m u â h e d e s i M e k k e ' d e ç ı k a n « E l - K ı b l e » g a z e t e s i n i n 555 n u m a r a l ı n ü s h a s m d a neşredilmiştir: B u yüz kızartıcı muâhede m u c i b i n c e H ı r i s t i y a n i n g i l t e r e , M ü s l ü m a n H i c a z ' ı h i m â y e s i altına almış ve h e r türlü h â r i c î t e c â v u z l a r l a dâhilî i s y a n l a r a k a r ş ı h i m â y e v e m u h â f a z a e t m e y i t a — a h h ü d e t m i ş t i r ! 1922 de L o r d l a r k a m a r a s ı n d a r e s m e n ifşâ edildiğine g ö r e , ingil­ t e r e ' n i n ihânet b e d e l i olarak H ü s e y n ' e v e r d i ğ i p a r a d a senede dört yüz bin. İ n g i l i z lirasıdır. Y u k a r d a esas ittihâz e t t i ğ i m i z t a r i h H ü s e y n ' i n i l k i s y a n b e y a n n â m e s i n i n t a r i h i d i r • B u b e y a n n â m e d e z i k r e d i l e n v â h î v e h a v â i s e b e b l e r içinde D o k t o r A b d u l l a h C e v ­ d e t ' i n i s t a n b u l ' d a neşrettiği « i c t i h a d » m e c m û a s m d a şeriate m u g a y i r neşriyyât o l ­ duğundan bile b a h s e d i l i r ! Asî Hüseyn b u n d a n s o n r a i k i beyannâme d a h a neşretmiştir: B u n u n l a beraber, C e m a l Paşa'nm hâtırâtma göre i s y a n h a r e k e t i i l k b e ­ y a n n a m e d e n y i r m i beş gün evvel 2 H a z i r a n = 3 0 R e c e b C u m a günü başlamıştır; « L e T e m p s » g a z e t e s i n i n 31 K â n u n u e v v e l 1916 n ü s h a s ı n d a d a 9 Ş a ' b a n i = l l H a z i r a r t P a z a r g ü n ü b a ş l a m ı ş g ö s t e r i l i r . H ü s e y n ' i n k r a l l ı ğ ı m ilân e t m e s i de 6 M u h a r r e m i 1 3 3 5 = 2 Teşrinisâni 1916 p e r ş e n b e g ü n ü n e m ü s â d i f t i r : D e b y s e r ' i n Chronologie de g u e r r e m o n d i a l e » i s m i n d e k i e s e r i n d e 29 T e ş r i n i e v v e l ' e m ü s â d i f g ö s t e r i l i r . İ ş t e b u suretle M e k k e ile beraber Hicaz'ın mühim b i r kısmı elden çıkmış, yalnız Medîne b i z d e k a l m ı ş v e m u h â f ı z F a h r i P a ş a ' n m i d a r e s i n d e k i k u v v e t l e r 16 t a b u r p i y â d e v e b i r h a y l i c e b e l b a t a r y a s ı y l a t a k v i y e edilmiştir. — H ü s e y n ' i n İ n g i l i z - F r a n s ı z t o p ç u s u y l a t a k v i y e edilen derbeder ordusu oğullarından F a y s a l , A l i ve Abdullah'ın k u ­ m a n d a l a r ı n d a h e m M e d i n e ' y e saldırmış, h e m T ü r k o r d u s u n u arkadan vurmak ü z e r e h a r b i n s o n u n a k a d a r d ü ş m a n l a el-birliği e t m i ş t i r . B u kanlı v e k i r l i s a l t a n a t o y u n u ç o k s ü r m e m i ş , s e k i z sene s o n r a 1 9 2 4 1 = 1343 T e ş r i n i e v v e l = Rebîül-evvelinde V e h h â b î l e r â d e t â ilâhî b i r c e z â o l a r a k M e k k e ' y i z a b t e d i n c e H ü s e y n k a ç m ı ş v e y e r i n e g e ç e n o ğ l u A l i de t u t u n a m a m ı ş o l d u ğ u için, o i h â n e t binası t e m e l i n d e n y a ­ k ı l ı p g i t m i ş t i r . — i n g i l i z l e r e ilticâ e d e n H ü s e y n ' i n i h t i r a s v e m â c e r â h a y a t ı b i r a z s o n r a K ı b r ı s ' d a n i h a y e t b u l m u ş t u r . — M e d i n e ' n i n s u k u t u için a ş a ğ ı d a 1 9 1 8 = 1 3 3 7 ' v u k u â t m m «27 Teşrinievvel,, f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) . K

1916 =

1335

16 Kânunuevvel=20 Safer, Cumartesi: Sînâ cephesinde El-Arîş'in tahliyesi ve diğer cepheler vaziyeti.

434

KRONOLOJİ

1917

=

1335

{I _ «Jrafc cephesi-».- M ü h i m b i r d e ğ i ş i k l i k o l m a m ı ş t ı r . *2 «Sînâ-Filistin-Suriye cephesi».Yukarıki senenin «8/9 Kânunusâni» fıkra­ sında gördüğümüz i k i n c i K a n a l mâcerâsmdan sonra Osmanlı k u v v e t l e r i G a z z e ' n i n 5 8 k i l o m e t r e c e n u b u ş a r k î s i n e t e s a d ü f e d e n E l - A r î ş ' e ç e k i l m i ş l e r s e de, b i r s e n e d e n b e r i d e v a m e d e n İngiliz hazırlıkları t a m a m l a n m ı ş , g ü n d e i k i k i l o m e t r e r a y d ö ş e n ­ m e k s u r e t i y l e y a p ı l a n d e m i r y o l u d a b i r h a y l i ilerlemiş v e a r t ı k t e h l i k e k a p ı y a d a ­ y a n m ı ş o l d u ğ u için 16 K â n u n u e v v e l = 20 S a f e r C u m a r t e s i g ü n ü A r î ş t a h l i y e e d i l ­ m i ş t i r : B u t a h l i y e üzerine H a n - Y u n u s / E l - H a f î r h a t t ı n a ç e k i l m i ş o l a n K u v v e t l e r b k - müddet o r a d a kalmışsa d a , düşmanın gittikçe a r t a n t a z y i k i karşısında kat'î m ü d â f a a hattının G a z z e / T e l l - ü ş - Ş e r î a / B i ' r - ü s - S e b ü ' arasmda kurulmasına karar v e r i l m i ş t i r ; b u zavallı k u v v e t l e r , l i v â l ı ğ a t e r f i edildiği için « P a ş a » ü n v â n ı n ı a l a n mâhut V o n K r e s s ' i n kumandasmdadır. 3 — «Kafkas cephesin: Mühim b i r değişiklik olmamıştır. 4 — «Deniz ve hava harekâtı»: 3 Teşrinisâni=7 Muharrem m a n filosu Antalya'yı b o m b a r d m a n etmiştir).

1917 =

Cuma

günü b i r düş­

1335

3 Şubat = 10 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Mısırlı Said Halim Pa­ şa'nm isti'fâsı ve ertesi gün Dâhiliyye nâzın Tal'at Bey/Paşa'nm sadâreti. ( I s t i ' f â n m zahirî s e b e b i « E s b â b - ı s ı h h i y e » o l m a k l a b e r a b e r , h a k i k î esbâbı s a d â ­ r e t l e b e r a b e r uhdesinde b u l u n a n Hâriciyye nezâretinden T a l ' a t Bey'in te'siriyle atılmasından itibaren Komite kodamanlarıyla arasının a ç ı l m ı ş o l m a s ı , o t a r i h t e n b e r i vükelânın semtine uğramaması ve hattâ h a r p h a b e r l e r i n i bile şundan b u n ­ d a n ö ğ r e n e c e k d e r e c e l e r d e istihfâf v e i s t i s k a l g ö r m e s i d i r : S a d â r e t m ü d d e t i 1913P= 1331 s e n e s i 12 H a z i r a n = 7 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 sene, 7 a y , 21 g ü n d ü r . — Y e g â n e h u s u s i y y e t i k o m i t e c i l i k t e n ibaret olan ve Osmanlı i m p a r a t o r ­ l u ğ u n u h i ç b i r l ü z u m o l m a d ı ğ ı h a l d e E n v e r ' l e b e r a b e r h a r b - i - u m u m î ateşine a t a r a k î n k ı r â z m a sebeb o l a n T a l ' a t m s a d â r e t i n i İ t t i h a d - v e - T e r a k k i ' y e h o ş g ö r ü n m e k t e n "başka b i r ş e y d ü ş ü n m i y e n p â d i ş â h ı n istediği B a ş - k â t i p A l i F u a d B e y ' i n h â t ı r â t i y l e s â b i t t i r ; b u n u n l a b e r a b e r , g e n e a y n i m e n b a a g ö r e S a i d H a l i m P a ş a ' n m isti'fâsı üzerine : « M e r k e z - i - u m u m î ' d e n de B a ş - m â b e y n c i y e t e l e f o n e d e r e k k e n d i l e r i n i n n a m z e d i T a l ' a t B e y olduğu bildirilmiştir»! H a l b u k i Kanun-ı-esâsî m u c i b i n c e K o m i t e n i n sadârete namzed göstermek hakkı y o k t u r ! — T a l ' a t P a ş a ' n m şüpheli m i l l i y e t i için Beşinci ciltte «Vezir-i-a'zamlar» c e d v e l i n d e 281 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) .

21 Şubat=28 Rebî'ül-âhir [Rûmî 8 Şubat 1332], Çarsanba: Rumî takvimdeki on üç günlük farkın kaldırılması ve ykl başının Efrencî takvime göre ıslâhı. {Ortodoksların kullandığı e s k i «Julien» t a k v i m i n i n Hicrî takvime tatbikinden îıâsıl élan R û m î t a k v i m , şimdi kullandığımız « G r é g o r i e n » t a k v i m i n d e n b u asırda 13 gün g e r i d i r : B i r i n c i c i l d i n başındaki m e d h a l kısmına bakınız. — B u gün neş­ r e d i l e n b e ş m a d d e l i k k a n u n işte b u f a r k ı k a l d ı r m ı ş , f a k a t 1332 s e n e h i s â b ı m i b k a etmiştir. K a n u n u n b i r i n c i maddesine g ö r e : «1332 s e n e s i Ş u b a t ı n ı n 16 m c ı g ü n ü 1333 s e n e s i M a r t ı n ı n b i r i n c i g ü n ü i ' t i b a r edilecektir». B u münâsebetle yil-başı d a Martın b i r i n d e n Kânunusâninin b i r i n e nakledilmiştir : Y a l n ı z « B ü t ç e senesi» e s k i d e n o l d u ğ u g i b i g e n e « M a r t t a n Ş u b a t n i h a y e t i n e k a d a r •ölan müddetedir)..

3S1T =

1335

OSMANLI

435

TARİHİ

11 Mart = 17 Cümâda-I-ûlâ, Pazar: Bağdad'ın sukutu ve muhtelif cepheler vukuatı. f B u 1917 = 1335-1336 s e n e s i , ketler senesidir.

bilhassa

Irak

ve

Filistin

cepheleri

için

büyük

felâ­

î _ «Irak cephesiyy: 11 M a r t = 17 C u m â d a - l - û l â P a z a r g ü n ü B a ğ d a d ' ı n s u k u t u n a sebeb o l a r a k y u k a r d a 1916 = 1334 v u k ü â t ı i ç i n d e k i «8/9 K â n u n u s â n i » fıkrasının 2 n c i paragrafında g ö r d ü ğ ü m ü z K û t - ü l - A m â r e z a f e r i n d e n istifâde e d i l m e y i p boş y e r e b i r i r a n m â c e r â s m a girişilerek k u v v e t l e r i n d a ğ ı l m ı ş o l m a s ı n d a n b a h s e d i l i r Şehir t a h l i y e e d i l m i ş o l d u ğ u n d a n , İngiliz o r d u s u Bağdad'ı mukavemetsiz işgal etmiştir. B u b ü y ü k f e l â k e t ü z e r i n e artık I r a k e l d e n ç ı k m ı ş d e m e k t i r . — B a ğ d a d şehri O s m a n l ı - T ü r k l e r i t a r a f ı n d a n i k i d e f a f e t h e d i l m i ş t i r : İlk f e t h i Kanunî'nin î r â k a y n s e f e r i n d e 1534 = 941 s e n e s i 28 T e ş r i n i s â n i ! = 21 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i g ü n ü n e Hlüsâdiftir: 1624 = 1033 senesi 11/12 K â n u n u s â n i = 2 0 / 2 1 R e b î ' ü l - e v v e l C u ­ m a / C u m a r t e s i g e c e s i b i r i h â n e t y ü z ü n d e n S a f a v î istilâsına u ğ r a y m c a y a k a d a r b u Sik Osmanlı d e v r i , t a k v i m ı s l â h m d a n m ü t e v e l l i t o n g ü n l ü k f a r k d a h i s â b e d i l m e k şartıyle, 89 sene, 1 a y , 4 g ü n s ü r m ü ş v e işte o S a f a v î fâsılası d a D ö r d ü n c ü M U r jrad'm istirdadına kadar ancak 14 sene, 11 a y , 13 g ü n sürebilmiştir Mur â d - ı - R â b i ' i n i k i n c i f e t h i 1638 : = 1048 s e n e s i 24 K â n u n u e v v e l = 17 Ş a ' b a n C u m a gününe m ü s â d i f t i r ; işte o t a r i h t e n b u s e f e r k i i n g i l i z istilâsına k a d a r B a ğ d a d ' d a i k i n c i O s m a n l ı d e v r i t a m 278 sene, 3 a y , 2 g ü n t u t m a k t a d ı r : i k i O s m a n l ı d e v r i n i n m e c m u u d a 367 sene, 4 a y , 6 g ü n d ü r . B i r m i l l e t i n m u k a d d e r a t ı b i r i k i k o m i t e c i ­ nin elinde oyuncak o l u p k a l ı r s a , B a ğ d a d g i b i A b b â s î hilâfetinin p â y ı t a h t ı v e I r a k ' ı n m e r k e z i o l a n tarihî b i r şehrin işte b ö y l e k o l a y c a e l d e n g i d i v e r m e s i p e k tabiîdir. :

:

2 — «Sinâ-Filistin-Suıiye cephesi»: Yukarıki senenin i k i n c i paragrafında gördüğüHIÜZ g i b i b u s ı r a d a hazırlıkları t a m a m l a n m ı ş o l a n d ü ş m a n ı n t a z y i k i a r t m a k t a ­ dır; i n g i l i z l e r i n maksadı, K a n a l ' a karşı yapılan h a r e k e t l e r d e n dolayı bir çok a s k e r l e r i y l e h a r p g e m i l e r i n i o r a d a tesbit eden hâle artık b i r n i h a y e t v e r i p F i l i s t i n v e S u r i y e ' y i işgal e t m e k t i r : Meşhur Mısır f e t h i h u l y â s m m âkıbeti işte budur! El-Arîş'in t a h l i y e s i n d e n s o n r a Osmanlı k u v v e t l e r i n i n çekilmiş olduğu Han-Yu­ nus nihayet 8 M a r t = 1 4 Cumâda-l-ûlâ Perşenbe günü s u k u t edince, kat'î mü­ d â f a a hattı ittihâzına k a r a r v e r i l e n G a z z e / T e l l - ü ş - Ş e r î a / B i ' r - S e b ü ' h i z â s m a çe­ k i l m e k m e c b u r i y e t i hâsıl o l m u ş v e 15 M a r t e = 2 1 C u m â d a - I - û l â p e r ş e n b e g ü n ü b u k a r a r t a t b i k edilmiştir. F a k a t b u y e n i m ü d â f a a h a t t ı n d a a n c a k 7 a y , 11 g ü n t u t u n m a k k a b i l olabilmiştir Ç ü n k ü İ n g i l i z o r d u s u e n şiddetli d a r b e l e r i n i üstüste Gazze'ye tevcih etmiş ve sonuncusu felâketle neticelenmek üzere üç G a z z e m u ­ h a r e b e s i o l m u ş t u r . B u n l a r d a n b i r i n c i G a z z e m u h a r e b e s i 26-27 M a r t = 2 - 3 Cumâda-l-âhire Pazartesi-Salı günlerine müsâdiftir: Düşmanın b i r baskın şeklinde y a p ­ t ı ğ ı b u şiddetli h a r e k e t i i n g i l i z d o n a n m a s ı denizden desteklemiş ve karadaki p i y â d e s i n i de zırhlı o t o m o b i l l e r i , t a y y â r e l e r i v e k u v v e t l i s u v â r i k ı t ' a l a r ı t a k v i y e etmiştir. O s m a n l ı kuvvetlerine kumanda eden V o n K r e s s Paşa'nın istimdâdı ü z e r i n e y e t i ş e n i k i T ü r k f ı r k a s ı 24 s a a t m ü d â f a a d a n s o n r a İ n g i l i z h a m ­ lesini nihayet durdurmuş ve bilhassa üçüncü piyâde fırkamız düşmanın arkasına sarkınca i n g i l i z o r d u s u ertesi s a b a h r i c ' a t e m e c b u r olmuştur. — İkinci G a z z e m u h a r e b e s i b i r i n c i s i n d e n 21 g ü n s o n r a 17-19 N i s a n — 2 4 - 2 6 Cumâda-l-âhire S a î ı - P e r ş e n b e g ü n l e r i n e m ü s â d i f t i r : Ü ç g ü n s ü r e n b u kanlı m u h a r e b e d e b i z i m ­ k i n i n 6-7 m i s l i n i b u l a n i n g i l i z o r d u s u d o n a n m a s ı y l a tanklarından da istifâde ettiği h a l d e , b i z i m t a r a f t a alelûsul c e p h â n e b u h r â n ı çekilmiştir! Mısır'ın hayalî fâtihleri F i l i s t i n v e S u r i y e ' y i m ü d â f a a için işte b u e n z a r u r î t e d b i r l e r l e h a z ı r l ı k ­ ları b i l e y a p a m a m ı ş l a r d ı r . Sâhil b o y u n d a n B i ' r - ü s - s e b ü ' ü n g a r b ı n a d o ğ r u t a a r r u z e d e n d ü ş m a n n i h a y e t 7-10 b i n z â y i a t l a Perşenbe günü akşamı ric'ate mecbur edilmiş v e c e p h e n i n G a z z e / B i ' r - ü s - s e b ü ' h a t t ı n d a t a k a r r ü r ü işte b u i k i n c i G a z z e muvaffakıyyeti sâyesinde mümkin olabilmiştir. Felâketle neticelenen üçüncü Sazze m u h a r e b e s i için a ş a ğ ı k i s e n e v u k u a t ı i ç i n d e k i «9 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n ı n :

436

K R O N O L O J İ

1917 =

1336

i k i n c i p a r a g r a f ı n a b a k ı n ı z . — B u s ı r a d a M e k k e ' n i n âsi e m î r i H ü s e y n ' i n o ğ u l l a r ı n ­ d a n F a y s a l ' m k u v v e t l e r i de K â n u n u s â n i = Rebî'ül-evvel ayında Maan'ı işgal et­ mişlerdir. 3 — «Kafkas cephesi»: M ü h i m b i r d e ğ i ş i k l i k o l m a m ı ş t ı r ; f a k a t 12 M a r t = 18 C u m â d a - l - û l â P a z a r t e s i g ü n ü n d e n b e r i m e ş h u r R u s ihtilâli b a ş l a m ı ş ve K e r e n s k y i iş b a ş ı n a g e l m i ş o l d u ğ u için, A n a d o l u ' d a k i R u s k u v v e t l e r i a r t ı k inhilâle yüz t u t m u ş t u r : B u v a z i y e t t e n istifâde e d e n T ü r k o r d u s u n u n i s t i r d a d h a r e k e t l e r i için a ş a ğ ı d a 1918 = 1336 v u k u â t m m « 1 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n d a k i 3 ü n c ü paragrafa bakınız. 4 — «Deniz ve hava hareketleri»: 9 M a r t = 15 C u m â d a - l - û l â C u m a g ü n ü İ n g i l i z tayyâreleri i l k d e f a o l a r a k i s t a n b u l üzerine gelip şehre b i r k a ç b o m b a atmışlar­ dır; 9 T e m m u z = 19 R a m a z a n P a z a r t e s i g ü n ü n e t e s a d ü f e d e n i k i n c i b i r h a v a a k ı ­ n ı n d a d a H a l i ç t a r a f l a r ı b o m b a l a n m ı ş t ı r . O z a m a n k i h a v a c ı l ı ğ ı n iptidaî v a z i y e ­ t i n d e n dolayı b u n l a r o k a d a r h a f i f geçmiştir k i b i r çok k i m s e l e r e v l e r i n d e n s o k a k ­ l a r a çıkıp seyretmişlerdir).

1917 =

1336

9 Kânunuevvel = 24 Saf er, Pazar: Kudüs'ün sukutu üzerine Filis­ tin'in elden çıkması ve diğer cepheler vukuatı. (1 — «Irak cephesi-»: Bağdad'ın s u k u t u n d a n itibaren I r a k hemen tamamiyle e l ­ den çıkmış, yalnız M u s u l bizde kalmış ve o n d a n s o n r a mühim b i r v a k ' a olma­ mıştır. 2 — «Sinâ-Filistin-Suriye cephesi»: İlk i k i G a z z e m u h a r e b e s i için y u k a r ı k i se­ n e n i n «11 M a r t » f ı k r a s ı n d a k i i k i n c i p a r a g r a f a b a k ı n ı z . — ü ç ü n c ü G a z z e muhaır e b e s i 6 Teşrinisâni = 21 M u h a r r e m Salı g ü n ü o l m u ş t u r : A r t ı k t a m a m i y l e üstün v a z i y e t t e b u l u n a n y i r m i n c i İngiliz k o l o r d u s u n u n yedinci Türk ordusu mevzile­ r i n e t a a r r u z u y l a b a ş l ı y a n b u şiddetli m ü c â d e l e d e i n g i l i z s u v â r i k o l o r d u s u da t a a r r u z h a r e k e t i n i sağdan s e t i r ve t e m d i d etmiştir. B i z i m o r d u d a bir taraftan c e p h â n e e k s i k l i ğ i v e b i r t a r a f t a n d a 1916 = 1334 v u k u â t ı n m « 2 7 H a z i r a n „ f ı k r a - , smda g ö r d ü ğ ü m ü z ihânetinden dolayı Mekke şerifinin oğullarından Faysal'm k u m a n d a s ı n d a k i A r a p k u v v e t l e r i n i n d ü ş m a n l a el-birliği e d e r e k T ü r k ordusunu a r k a d a n v u r m a y a k a l k ı ş m a s ı , Sıhhiye t e ş k i l â t ı m ı z ı n b e r b a d v a z i y e t i v e nihayet İ n g i l i z l e r ilerledikçe A r a p l a r ı n d i n l e r i n e v e d i n d a ş l a r ı n a ihânet e d e r e k h e r t a ­ r a f t a d ü ş m a n a y a r d ı m e t m e s i a s k e r i m i z i n m â n e v i y y â t m ı a l t - ü s t etmiştir üçün­ c ü G a z z e m u h a r e b e s i n i n e r t e s i Ç a r ş a n b a g ü n ü G a z z e ' n m t a h l i y e s i işte b u n d a n d ı r . B i ' r - ü s - s e b ü ' d a h a 31 T e ş r i n i e v v e l = 15 M u h a r r e m Ç a r ş a n b a g ü n ü s u k u t e t m i ş olduğu için, G a z z e ' n i n 6 / 7 Teşrinisâni r21/22 M u h a r r e m S a l ı / Ç a r ş a n b a ge­ c e s i t a h l i y e s i üzerine artık G a z z e / T e l l - ü ş - Ş e r î a / B i ' r - ü s - s e b ü ' m ü d â f a a hattı su­ k u t etmiş d e m e k t i r B u n d a n s o n r a k i m ü s e l s e l f e l â k e t l e r i n s e b e b i , işte b u h a t t ı n sukutudur. B u vaziyet üzerine İ n g i l i z k u m a n d a n ı g e n e r a l Allenby Avustralya s u v â r i fırkasını b i z i m 8 i n c i o r d u n u n t â k i b i n e m e ' m u r e t m i ş v e işte bu fırka 15 Teşrinisâni : = 30 M u h a r r e m P e r ş e n b e günü R e m l e ' y i zabtetmiştir. Bundan s o n r a A l l e n b y k ı s k a c ı n ı n s o l k o l u n u sâhil b o y u n c a ş i m a l e d o ğ r u i h t i y a t l a s e v k e d e r e k 17 Teşrinisâni = 2 S a f e r C u m a r t e s i g ü n ü a k ş a m a d o ğ r u Y a f a ' y ı i ş g a l e t t i r ­ m i ş t i r ; d ü ş m a n ı n K u d ü s t a a r r u z u işte b u i k i m u v a f f a k ı y y e t ü z e r i n e d i r : 8 K â n u ­ n u e v v e l ^ Safer C u m a r t e s i günü güneş doğarken başlıyan b u harekette yir­ m i n c i T ü r k k o l o r d u s u n u n şiddetli m u k a v e m e t i n d e n dolayı düşman o r d u s u t a a r ­ r u z plânının a n c a k i l k safhasını t a t b i k e d e b i l m i ş s e de ş e h r e g i r e m e m i ş , fakat daha fazla mukavemet etmelerine imkân olmıyan Türk k u v v e t l e r i n i n Kudüs'ü t a h l i y e m e c b u r i y e t i n d e k a l m a l a r ı üzerine 9 K â n u n u e v v e l = 24 S a f e r p a z a r g ü n ü B e l e d i y e r e i s i şehir n â m ı n a İngiliz k a r a r g â h ı n a g i d i p v a z i y e t i b i l d i r m i ş t i r ; bu­ n u n l a b e r a b e r , d ü ş m a n ı n şehri t a m a m i y l e işgali a n c a k 11 K â n u n u e v v e l 1= 26 S a ­ f e r Salı g ü n ü t a m a m l a n m ı ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r , ü ç d i n n a z a r ı n d a mukaddes b i r şehir o l a n K u d ü s , Y a v u z ' u n S u r i y e , L ü b n a n v e F i l i s t i n h â k i m i y y e t i n i t e ' m i n :

:

1918 =

1336

OSMANLI

437

TARİHİ

e d e n v e 1516 = 922 s e n e s i 24 A ğ u s t o s = 25 R e c e b P a z a r g ü n ü n e m ü s â d i f o l a n «Merc-i-Dâbık» z a f e r i üzerine Osmanlı i m p a r a t o r l u ğ u n a iltihâk etmiş olduğuna g ö r e , işte o t a r i h t e n b u s e f e r k i i n g i l i z i ş g a l i n e k a d a r , t a k v i m ı s l â h ı n d a n m ü t e v e l ­ l i t o n g ü n l ü k f a r k d a h i s â b e d i l m e k ş a r t i y l e , t a m 401 s e n e , 3 a y , 6 g ü n T ü r k hâkimiyyetinde kalmış d e m e k t i r . G û y â B a ğ d a d ' ı İngilizlerden istirdâd e t m e k ü z e r e b i r a z e v v e l 1 9 1 7 = 1 3 3 5 E y l ü l = Z ü l k a ' d e a y ı n d a « Y ı l d ı r ı m o r d u l a r g r u p u » i s m i y l e altıncı v e y e d i n c i ordulardan ve b i r kaç A l m a n t a b u r ve bataryasından m ü r e k k e p b i r k u v v e t teşkil e d i l m i ş ve kumandanlığına d a müşir rütbesiyle A l m a n g e n e r a l l e r i n d e n Von Falkenhayn tâyin olunmuştur: B u n u Almanların talebiyle E n v e r P a ş a yapmıştır! i n g i l i z l e r i n F i l i s t i n t a a r r u z u üzerine I r a k ' a ş e v k i n d e n vazgeçilen b u Yıldırım grupu biraz s o n r a S u r i y e v e F i l i s t i n ' e t a h s i s edilmişse de, g r u p v e o r d u k u m a n d a n l a r ı ara­ sındaki şahsî i h t i l â f l a r d a n d o l a y ı b u k u v v e t t e n m ü h i m b i r f a y d a g ö r ü l m e m i ş t i r ; e n şiddetli i t i r a z d a b u l u n a n C e m a l P a ş a ' d ı r ; ç ü n k ü b u s u r e t l e S u r i y e v e F i l i s t i n h â k i m i y y e t i k e n d i e l i n d e n alınıp A l m a n g e n e r a l i n e v e r i l m i ş v e k e n d i s i d e d ö r ­ düncü o r d u n u n b a ş ı n d a sevâhil muhâfızlığıyla âsâyişin muhâfazasma me'mur edilmiştir! B u v a z i y e t , â d e t â j a n d a r m a k u m a n d a n l ı ğ ı g i b i b i r ş e y d i r . İşte b u n ­ d a n dolayı C e m a l P a ş a h â t ı r â t ı n d a F i l i s t i n c e p h e s i n e g e l e n E n v e r P a ş a ' y a : — Y a ben, y a F a l k e n h a y n ! d e d i ğ i n d e n b i l e b a h s e t m e k t e d i r . İşte b u n d a n dolayı nihayet isti'fâ etmiş olan C e m a l P a ş a 12 K â n u n u e v v e l = 2 7 S a f e r Ç a r ş a n b a g ü n ü b ü t ü n m e s ' u l i y y e t i F a l k e n h a y n ' a yükliyerek i s t a n b u l ' a h a r e k e t ederken «Trende i k i saatten f a z l a hün­ g ü r h ü n g ü r a ğ l ı y a r a k » g i t t i ğ i n i de a n l a t ı r : H a l b u k i h e r b i r i a k l a d u r g u n l u k v e r e ­ cek bir mâcerâ olan mâhut K a n a l seferleriyle çanak t u t a r a k i n g i l i z ordusunu F i l i s t i n ve S u r i y e ' y e m u s a l l a t eden b i z z a t k e n d i s i d i r ! Hâtırâtında b i r i n c i Kanal b o z g u n u n d a n b a h s e d e r k e n b u n o k t a y ı d a işte ş ö y l e itirâf e t m e k t e d i r «Ben bu hareketi münhasıran bir fikr-i nümayişle icra ediyor ve Kanal'da ken^ dilerini rahat bırakmayacağımızı ingilizlere anlatmak ve binâenaleyh Mısır'da foüt yük bir ingiliz kolunu tesbii etmek em-eliyle yapıyordum: Yciksa en büyük sefâin-i harbiyyeden tutunuz da ztirhlı trenlere ve her nevi vesâilf-i müdâfaaya) mâlik oían ingiliz ordusu gibi faal ve cesur bir ordu tarafından müdâfaa edilen lâ-akal yüz metre arzındaki derin bir kanalın bizimki gibi vesâit-i mevcûdesi Kanal önünde ancak dört gün kadar kalabilmesine müsâid olan bu on dört bin tüferikl% bir kaç cebel bataryası ve yalmz bir tek obüs bataryasından mürekkep bulunan ve kanalı geçmek için de (l\eş on köprücü pontonundan başka Vir şeyi olmıyan bir ordu tara­ fından cebren mürur ve zabtedüeceğini ciddî bir mülâhma ile hiç bir vakit hâtır ve hayâlime getirmedim,,. :

B u sözlere k a r ş ı h e r h a n g i b i r t e n k i t v e h a t t â b i r m ü t a l â a b e y â n ı tamamiyle zâitir. K u d ü s ' ü n s u k u t u ü z e r i n e 10 K â n u n u e v v e l l = 2 5 S a f e r P a z a r t e s i g ü n ü O r d u l a r g r u p u k a r a r g â h ı N â b l u s ' d a n g e r i y e alınıp N â s ı r a ' y a n a k l e d i l m i ş v e 17 g ü n sonra 27 K â n u n u e v v e l = 1 3 Rebî'ül-evvel perşenbe günü b i r t a a r r u z h a r e k e t i yapılmışsa d a m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k l e n e t i c e l e n m i ş t i r . İşte b u s u r e t l e F i l i s t i n a r t ı k e l d e n g i t ­ m i ş v e m ü d â f a a c e p h e s i de S u r i y e ' y e i n t i k a l e t m i y e b a ş l a m ı ş d e m e k t i r . 3 — «Kafkas cephesi»: Y u k a r ı k i sene v u k u â t m m « 1 1 M a r t » f ı k r a s ı n d a k i 3 üncü p a r a g r a f t a b a h s i g e ç e n R u s ihtilâlinden d o l a y ı a r t ı k m u h â r i p b i r k u v v e t v a s f ı n ı tamamiyle kaybetmiş olan d ü ş m a n o r d u s u y l a 18 K â n u n u e v v e l = 4 R e b î ' ü l - e v v e l S a h günü E r z i n c a n ' d a b i r mütâreke akdedilmiştir.

1918 = 1336 10 Şubat=28 Rebî'ül-âhir, Pazar, zevâlî dülhamid'in ölümü. ( B a l k a n h a r b i esnâsmda Selânik'den i s t a n b u l ' a h a y a t ı n ı n s o n 5 sene, 3 a y , 9 g ü n ü n ü B e y l e r b e y i

saat 3=15 : İkinci Ab-

getirilmiş olan Sultan Hamid sarayında geçirmiştir : Y u k a r d a

KRONOLOJİ

438

1918

=

13SS

1 9 1 2 = 1 3 3 0 vukuâtının l Teşrinisani» fıkrasına bakınız. — Hastalığının 5 Ş u b a t = 23 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü s o ğ u k a l g m l ı ğ ı y l a b a ş l a d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r ; G e n ç l i ğ i n d e n b e r i h e r h u s u s t a i'tidâle r i â y e t ettiği h a l d e , , h a s t a l ı ğ ı n ı n d ö r d ü n c ü g ü n ü n e t e s a ­ düf e d e n 8 Ş u b a t ! = 26 R e b î ' ü l - â h i ı C u m a g ü n ü a k ş a m y e m e ğ i n d e b e ş ınayda™ n o z l u k ö f t e , b i r k o t l e t , b i r balık, i k i b ö r e k v e b i r m ı k d a r d a h a m u r tatlısı y i y e r e k k e n d i t â b i r i y l e o g ü n «pis b o ğ a z l ı k » e t m i ş v e işte b u n d a n dolayı bîr s a a t s o n r a şiddetli b i r m i d e a ğ r ı s ı y l a nefes d a r l ı ğ ı n d a n m u z t a r i b o l m ı y a b a ş l a m ı ş t ı r (*) Der­ h a l d o k t o r istediği için, i l k ö n c e B e y l e r b e y i h a s t a h â n e s i n e v b e t ç i t a b i b i N i k o l â k i P a r a s k e v i d i s E f e n d i y l e v e l i a h d Vahîdüddin E f e n d i ' n i n hususî hekimi AlkivyadisE f e n d i y e t i ş m i ş v e b i r a z s o n r a d a S u l t a n H a m i d ' i n o s ı r a d a hususî h e k i m l i ğ i n i y a ­ p a n v e k ı y m e t l i hâtırâtı şimdi T ü r k t a r i h k u r u m u y a z m a l a r ı içinde b u l u n a n d o k ­ t o r  t ı f H ü s e y n B e y g e l m i ş t i r . İlk y e t i ş e n i k i R u m d o k t o r d e r h a l k a n a l m ı ş l a r d ı r . O s ı r a d a n a b z ı n 145 v e t e n e f f ü s ü n de 65 d e n f a z l a o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . H e m e n yetiştirilen i l â ç l a r d a n m ü h i m b i r f a y d a g ö r m e m i ş t i r . S u l t a n R e ş a d , istediği d o k ­ t o r l a r ı n g ö n d e r i l m e s i n i e m r e t m i ş s e de : — B e n i m doktorlarım v a r ! diye reddetmiş ve n i h a y e t öleceği gün öğleden evvel saat o n d a k e n d i hekimlerini» t a v s i y e s i y l e A k ı l M u h t a r v e Selânikli R i f ' a t B e y l e r g e t i r i l m i ş t i r : B u n l a r d a n şid­ detli ittihadçılığıyla mârûf olan Akıl M u h t a r B e y ' i huzûruna k a b u l e t m e k isteme­ m i ş s e de p â d i ş â h t a r a f ı n d a n g ö n d e r i l m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i n c e saltanat ve hilâfet m a k a m ı n a h ü r m e t e n k a b u l e t m i ş t i r . Y a p ı l a n k o n s ü l t a s y o n d a k o n u l a n teş­ h i s « O z i m a i l e m ü t e r â f ı k ihtikan-ı r i e v e a d e m - i k i f â y e - i k a l b î - i k i l y e v î » d î r . A r k a ­ s ı n a d e r h a l d o k u z h a c a m a t v u r u l m u ş s a d a a ğ r ı l a r ı g e ç m e d i ğ i için g ö ğ s ü n d e n de h a c a m a t e d i l m e s i için d o k t o r l a r ı n t e k r a r g e l m e l e r i n i e m r e t m i ş H

:

— H a y d i , çabuk! demiş f a k a t h e k i m l e r yetişmeden e v v e l t a m saat üçte Allâhına kavuşmuştur. — B â z ı b ü y ü k k u s u r l a r ı y l a h a t â l a r ı n a r a ğ m e n O s m a n l ı pâdişâhlarının e n b ü y ü k l e ­ r i n d e n b i r i o l a n S u l t a n A b d ü l h a m î d - i Sânî 1 8 4 2 = 1 2 5 8 s o n e s i .21 E y l ü l = 1 5 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e t a m 75 sene, 4 a y , 19 g ü n y a ş a y ı p 76 y a ş ı n ı n içinde ö l m ü ş d e m e k t i r . — 1 9 0 9 = 1 3 2 7 s e n e s i 27 N i s a n = 6 Rebî'üi-âhir Salı g ü n ü m e m l e k e t için b ü y ü k b i r f e l â k e t o l m a k ü z e r e m a a t t e e s s ü f hal'edilmif o l d u ğ u n a g ö r e , h a l ' i n d e n s o n r a t a m 8 sene, 9 a y , 13 g ü n y a ş a m ı ş t ı r B u müddet zarfında ittihad-ve-Terakki k o m i t e s i n i n Meclis-i-Meb'ûsân '-reislerinden Ahmed R ı z a B e y S u l t a n R e ş a d ' a kardeşinin ifnâsını b i r k a ç k e r r e t e k l i f e t m i ş s e de k a ­ b u l e t t i r e m e m i ş t i r ! — 32 sene, 7 a y , 27 g ü n s a l t a n a t t a b u l u n a n S u l t a n H a m i d hal'edildiği günün akşamı Selâniğ'e g ö n d e r i l i p y o l m ü d d e t l e r i de dâhil olmak ü z e r e 3 sene, 6 a y , 3 g ü n i s t a n b u l h â r i c i n d e m e h f â h a y a t ı y a ş a m ı ş t ı r : Cülusu v e ş a h s i y y e t i için 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t ı n ı n « 3 1 A ğ u s t o s » v e 1 9 0 9 = 1 3 2 7 ' v u k u â t ı n ı n da «27 Nisan» fıkralarına bakmız. S u l t a n Abdülhamid, k e n d i s i n i hal'edip devletin başına b i r kâbus g i b i m u s a l l a t o l a n M a k e d o n y a k o m i t e c i l e r i n i n o m u a z z a m d e v l e t i o n sene içinde nasıl y e l e v e r i p i n k ı r a z a sürüklediklerini « M i r s â d - ı i b r e t t e n t e m â ş â » e d e r e k ö l m ü ş t ü r ; B i r i n c i c i ­ h a n harbinde kumandanlıkla T r a b l u s g a r b ' a gönderilmiş o l a n İshak Paşa'nın a n ­ lattığı b i r h â t ı r a y ı b u r a d a tarihe aynen tevdi etmeyi vazife b i l i r i m ' : o m e ş ­ u m h a r b i n e n buhranlı g ü n l e r i n d e n b i r i n d e d e v l e t i n h a y a t i y l e a l â k a d a r ç o k m ü h i m b i r m e s e l e h a k k ı n d a S u l t a n H a m i d ' i n m â l û m â t m d a n istifâde için h e r nasılsa f i k ­ r i n i a n l a m a k i s t i y e n T a l ' a t v e E n v e r P a ş a l a r İ s h a k Paşa;'yı B e y l e r b e y i s a r a y ı n a g ö n d e r m i ş l e r d i r . O z a m a n k i tâbiriyle « H â k a n - ı s â b ı k » m verdiği cevap aynem şöyledir : :

— , B u v a z i y e t t e artık b e n i m verebileceğim hiç b i r f i k i r v e t a v s i y e edebileceğim h i ç b i r t e d b i r k a l m a m ı ş t ı r : Ç ü n k ü b u zavallı d e v l e t h a r b - i - u m u m î y e s ü r ü k l e n d i p g ü n m ü n k a r i z o l m u ş t u r ! S i z i b a n a g ö n d e r e n l e r o çılgınlığı i r t i k â b e t m e d e n e v v e l göndermeliydiler: Bütün dünya denizlerine hâkim o l a n devletlere karsı A l m a n y a v e A v u s t u r y a g i b i k a r a hudutları içinde m a h b u s y a ş ı y a n i k i d e v l e t l e b e r a b e r a t e ş e atılmak t a r i h i n kaydettiği en büyük hamâkattir. D a h a b a ş k a k i m s e l e r e de Ayşe-Sultan'dan işitmiştim

b u meâlde (**).

sözler

söylediğini

zeki

ve

münevver

kızı

(*) « S u l t a n H a m i d ' i n s o n n e f e s i n e k a d a r y a n ı n d a b u l u n m u ş o l a n d ö r d ü n c ü refikası Müşfika K a d m - E f e n d i b a n a b u y e m e k l e r t a b l a ile getirildiği halde m e r ­ h u m u n el bile sürmediğini söylemiştir». (**) « M ü ş f i k a K a d m - E f e n d i b i r g ü n b a n a B e y l e r b e y i s a r a y ı n a g e l e n E n v e r ' e de S u l t a n H a m i d ' i n a y n i m e â l d e sözler s ö y l e m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e t m i ş t i r » .

1918

=

1336

O S M

A N L 1

TARİHİ

439'

S u l t a n H a m i d ' i n cenâzesi T o p k a p u sarayına n a k l e d i l e r e k teçhiz ve t e k f i n i o r a d a s a p ı l d ı k t a n s o n r a , S u l t a n R e ş a d ' ı n irâdesiyle ö l ü m ü n ü n e r t e s i g u n u p a d i ş a h l a r a mahsus m u a z z a m merâsimle S u l t a n m a h m u t t ü r b e s i n e defnedilmiştir. B i z z a t s a ­ hici o l d u ğ u m b u m u h t e ş e m m e r a s i m e s n â s m d a A y a s o f y a ' d a n türbeye k a d a r ıkı sıra a s k e r dizilmişti; c a d d e i l e c a d d e y e ç ı k a n s o k a k l a r , p e n c e r e l e r , d a m l a r , a ğ a ç ­ l a r ve hattâ türbe mezarlığının etrâfındaki d u v a r l a r mahşer g i b i h a l k kütîelerıyle d o l m u ş t u . Bütün h a l k d e r i n b i r teessür içindeydi. A ğ l ı y a n l a r , h ı ç k ı r a n l a r ve hattâ : — B i z i bırakıp nereye

gidiyorsun?

d i y e h a y k ı r a n l a r o l u y o r d u : B u h e y b e t l i v e u m u m î t e e s s ü r içinde lâübâlî t a v ı r l ı t e k b i r kişi v a r d ı Sarıkamış'ın h a z i n kahramanı E n v e r Paşa'nın elleri a r k a s ı z ­ d a y d ı ! A b d u r r a h m a n Şeref m e r h u m halkın b u . d e r i n v e haklı t e e s s ü r ü n ü p e r v â s ı » . bir ifâdeyle şöyle t a s v i r etmişti: « H e n g â m - ı i k b â l i n d e ( N e k e n d i e y l e d i r a h a t , n e h a l k a v e r d i h u z u r ) mısraını, o k u y a n l a r d a n b i r çoğunun cenâze namazında Bâkî'nin: :

K a d r i n i s e n g - i m u s a l l a d a bilüp e y B â k î D u r u p e l bağlayalar karsına yâran saf b e v t i n i hatıra g e t i r m e l e r i

hüsn-i h a t i m e y e

dâl g a r â i b - i

saf

.mukadderattandır».

E s k i Dâhiliyye nazırlarından E b u b e k i r Hâzım B e y b i r gün Abdülhak H a ­ m i d ' i n s a l o n u n d a S u l t a n H a m i d ' i n ö l ü m ü y l e a l â k a d a r b i r hâtırasını a n l a t m ı ş t ı O s ı r a d a Ş û r â y - ı - D e v l e t dâirelerinden b i r i n i n reisliğinde b u l u n a n H â z ı m Bey S u l t a n H a m i d ' i n t e r e k e s i n i t e s b i t için E n v e r P a ş a ' n ı n riyâsetinde t e ş k i l edilen h e y ' e t e d â h i l m i ş ; m e r h u m u n irtihâlinden b i r k a ç g ü n s o n r a Beylerbeyi sarayına g i d i l i p ö l ü m g ü n ü m ü h ü r l e n m i ş o l a n y a t a k odası a ç ı l m ı ş ; E b u b e k i r H â z ı m B e y b i r ç o k k ı y m e t l i e ş y â içinde p e k e h e m m i y e t s i z b i r şeye d i k k a t e t m i ş : S u l t a m H a m i d ' i n bütün h a y a t ı n d a b o y n u n a asılı v e t e n i n i n üstünde saklı bulundurduğu b i r m u s k a v a r m ı ş , ü ç k ö ş e l i b i r g ü m ü ş m a h f a z a içinde b u l u n a n b u m u s k a a ç ı l ­ m ı ş : M a v i b i r m e k t u p k â ğ ı d ı ç ı k m ı ş ; iç y ü z ü n d e k i i k i s a h i f e s i n i n birincisinde kırmızı mürekkeple şöyle b i r s u a l yazılıymış : :

s

— İyi a d a m nasıl o l u r ? B u suâlin altında i y i a d a m ı n b ü t ü n klâsik t a r i f l e r i s ı r a l a n m ı ş ;

mukabil

sahifedekiV

— F e n â a d a m nasıl o l u r ? suâlinin altında d a m ü d h i ş b i r zâlim t a s v i r ediliyormuş! B u i k i sahife Sultan H a m i d ' i n k e n d i e l y a z ı s ı y l a y a z ı l m ı ş v e h a t t â bâzı s i l i k l e r b i l e v a r m ı ş : ü f ü r ü k ­ lere, büyülere, e f s u n l a r a mu'tekıd ve hattâ müptelâ zannedilen zavallı ikinci A b d ü l h a m i d ' i n m e ş h u r m u s k a s ı işte b ö y l e b i r m u s k a y m ı ş ! — E ğ e r F â t i h , Y a v u z : v e K a n u n î 15 i n c i v e 16 n c ı asırlarda g e l m e y i p de S u l t a n H a m i d ' i n z a m a n ı n d a g e l m i ş olsalardı, ne y a p a b i l i r l e r d i ? B u b ü y ü k p â d i ş â h ı n ş a h s i y y e t i n i t s e b i t e t m e k : i s t i y e n l e r için b ö y l e b i r suâlin c e v a b ı n ı ç o k i y i d ü ş ü n m e k g e r e k t i r . H e r h a l d e t a r i h İkinci Abdülhamid'i dâimâ hürmet v e r a h m e t l e yâd e d e c e k t i r ) .

3 Temmuz = 24 Ramazan, ölümü.

Çarşanba: Beşinci Mehmet-Reşad'm

( Ç o k s i l i k v e irâdesiz b i r ş a h s i y y e t o l a n S u l t a n R e ş a d için y u k a r d a 1909 = 1327" v u k u â t ı içindeki «27 N i s a n » fıkralarının i k i n c i s i n e b a k ı n ı z . — B e ş i n c i Mehmet 1844 = 1260 s e n e s i 1/2 T e ş r i n i s a n i = 19/20 Ş e v v â l C u m a / C u m a r t e s i g e c e s i e s k i Ç ı r a ğ a n s a r a y ı n d a d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e t a m 73 sene, 8 a y , 1 g ü n y a ş a d ı k ­ t a n s o n r a 74 yaşının içinde ö l m ü ş d e m e k t i r : S u l t a n H a m i d ' i n ö l ü m ü n d e n s o n r a a n c a k 4 a y , 21 g ü n y a ş a y a b i l m i ş t i r . — S u l t a n R e ş a d 1909 = 1327 s e n e s i 2 7 N i s a n - . 6 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü t a h t a ç ı k m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e t a m 9 sene, 2 a y , 6 g ü n İ t t i h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i n i n h ü k m ü altında e s â r e t t e n b e t e r b i r s a l t a n a t s ü r ­ müş demektir. E n büyük meziyyeti, ittihadçılarm Meclis-i-Meb'ûsan r e i s i A h -

140

1918 = 1336

KRONOLOJİ

m e d R ı z â ' n m m ü k e r r e r ısrarlarına r a ğ m e n m u h t e r e m a ğ a b e y i s i n ! ifnâ ektirme­ miş olmasından i b a r e t t i r : B u n d a n başka her hususta k o m i t e y e boyun eğ>-i v« hiç b i r mühim meselede m u k a v e m e t göstermemiştir; Bas-kâtipliğinde bul—İ A l i P u a d B e y ' i n hâtırâtına g ö r e k e n d i s i b u hâlini ş ö y l e te'v'ile ç a l i ş m ı ş t ı r . s

H e r k e s b a n a işlere k a r ı ş m ı y o r d i y o r l a r ! ş a c a k o l u r s a m b i r a d e r i n s u ç u ne i d i ?

Meşrutiyet

zamanında

ben

ise *

karı­

Z a v a l l ı S u l t a n R e ş a d ' m m e ş r u t i y e t telâkkisi işte b u n d a n ibarettir' _ İnhitat d e v r i n i n b i r ç o k O s m a n l ı pâdişâhları g i b i b u n a d a h a r b - i - u m u m î d e G a z i l i k ü n v â n ı t e v c i h e d e n b i r Meşihat f e t v â s ı neşredilmiş v e b u s u r e t l e S u l t a n R e s a d o t u r d u ğ u y e r c e .Gazı olmuştur! _ Beşinci M e h m e t E y ü p ' d e k e n d i y a p t - r d ı ğ ı t u r W » d-f mriilmistir).

"

w* «/..„«. u^ı-

ALTINCI

M E H M E T

(Mehemmed-i Sâdis/Sultan Mehmet Vahîdüddin) — M . 1918 = H. 1336 — M. 1922 = H. 1341 — 1918 =

1336

4 Temmuz = 25 Ramazan, Perşenbe: Altıncı Mehmed'in cülusu. ( S u l t a n M e c i d ' i n o t u z k a d a r evlâdının 23 üncüsü, s ı r a y l a s a l t a n a t süren dört o ğ l u n u n e n k ü ç ü ğ ü v e d ö r d ü n c ü s ü , O s m a n l ı p â d i ş â h l a r ı n ı n o t u z altıncı v e s o n u n ­ c u s u v e b u sülâleye m e n s u p İ s l â m halîfelerinin 28 . i n c i s i v e s o n d a n evvelkisi o l a n A l t ı n c ı M e h m e t V a h î d ü d d i n 1 8 6 1 = 1 2 7 7 s e n e s i 2 Ş u b a t 1= 21 R e c e b C u m a r t e s i g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l m a k i t i b a r i y l e yaşının t a m 57 sene, 5 a y , 1 g ü n t u t t u ğ u , y â n i 58 yaşının içinde b u l u n d u ğ u sırada t a h t a ç ı k m ı ş d e m e k t i r . A n a s ı n ı n adı <(Gülistû»dur. B u r a d a e s a s ittihâz etiğinjiz d o ğ u m t a r i h i n d e n b i r g ü n e v v e l ve sekiz gün sonra dünyaya gelmiş olduğu hakkında d a b i r b i r i n i t u t m a z b i r takım r i v a y e t l e r v a r d ı r : B i z i m e s a s ittihâz e t t i ğ i m i z t a r i h «Millî N e v s â l » i n b i r i n c i c i l ­ dindeki tarihtir. S u l t a n Vahîdüddin'in zekâsiyle sür'at-i-intikalinde umumiyetle ittifak edilir : Mutlakıyyet devrinin son Mâbeyn Baş-kâtibi T a h s i n p a ş a ' n m hâtırâtına göre Sultan H a m i d bir gün en küçük kardeşinden bahsederken «Reşad Efendi'den d a h a m u k t e d i r ve dirâyetli» olduğunu söylemiştir. - H e m S u l t a n R e ş a d ' m , hem S u l t a n Vahîdüddin'in Baş-kâtipliğinde bulunmuş olan A l i P u a d B e y , «Görüp i ş i t t i k l e r i m » i s m i n d e k i h â t ı r â t m m 297 n c i s a h i f e s i n d e o n d a n b a h s e d e r k e n : « C i n f i k i r l i v e serî-ül-intikal o l u p y a n m a girince insanın r u h u n d a k i s â t - u - i n k ı b â z ı g ö z l e r i n d e n h i s s e d e r v e ( B u g ü n s i z i n canınızın b i r sıkıntısı derdi»

inbivar)

diye fevkalâde zekâsına şehâdet e t m e k t e d i r . Kültür seviyyesi a y n i menbâda İslâm fıkhına v u k u f u n d a n b a h s e d i l i r k e n :

Gene

« O k u d u ğ u n u i y i anlardı. K i t â b e t i rine k o y m a k t a z a h m e t çekmezdi,,

ve

imlâsı

düzgündü.

de

iyidir :

Fikirlerini

kâğıd

üze­

denilmektedir. A l i F u a d B e y , S u l t a n Vahîdüddin'i ağabeyisi S u l t a n Reşad'la m u ­ k a y e s e e d e r k e n « D a h a aklı b a ş ı n d a v e d a h a v u k u f l u o l d u ğ u h a l d e i n a d v e ı s rârmm ve vehhamlık ve kararsızlığının kurbânı» olduğundan bahsetmektedir. B u i z a h a göre Altıncı M e h m e d ' i n «Vehm-i Hümâyûn»u büyük kardeşi Sultan H a m i d ' i andırıyor d e m e k t i r . Müteaddid defalar Dâhiliyye nâzırlığmda bulunmuş o l a n R e ş i d B e y ' i n H â t ı r â t m d a k i şu ifâde de b u n u t e ' y i d e t m e k t e d i r :

«Tab'an oldukça z e k i , f a k a t f a z l a müteenni ve mütereddiddi; z i h n i idrâk v e i n t i k a l d e serî', k a r a r ve h a r e k e t t e b a t i i d i » .

diyebilirim k i

A l i F u a d B e y g i b i her i k i meşrutiyet pâdişâhının Baş-Mâbeynciliğinde bulun­ muş o l a n L û t f i S i m a v î B e y de h â t ı r â t m d a S u l t a n V a h î d ü d d i n ' i n d i r â y e t v e i k tidârmı gösterecek muhtelif vaziyetlerden bahsetmektedir : Meselâ Avusturya imparatoru F r a n ç o i s - J o s e p h ' i n c e n â z e m e r â s i m i n d e pâdişâhı t e m s i l e t m e k üzere

442

1918 =

K R O N O L O J İ

1336

V i y a n a ' y a gittiği z a m a n m a i y y e t i n d e b u l u n a n Lûtfi B e y o z a m a n veliahd olan Vahîdüddin E f e n d i ' n i n y e n i i m p a r a t o r l a mülakatından bahsederken: « C e r e y â n e d e n hususî b i r m ü k â l e m e y i p e k g ü z e l i d a r e b u y u r d u l a r , , demektedir. B u seyahat h a k k m d a Lûtfi B e y Sadâret makamına gönderdiği bir raporda da : «Müşarünileyh H a z r e t l e r i n i n V i y a n a ' y a v u k u ' b u l a n m e ' m u r i y y e t l e r i n d e dev­ let ve m i l l e t i n şân-u-şeref ve h a y s i y y e t i n i i'lâ buyurduklarım ve ' k e n d i l e r i y l e temasta b u l u n a n l a r a kıymetli b i r hâtıra bıraktıklarını arzetmeyi b i r veeîbe-i vicdâniyye addettiğinden» bahsetmektedir, işte b u «vicdânî» t e ' m i n a t t a n dolayı Lûtfi Simavî B e y i s t a n ­ b u l ' a geldiği z a m a n Dâhiliyye nâzın T a l ' a t B e y kendisine : — S i z e b ü t ü n m e m l e k e t i n e m n i y e t v e i'timâdı v a r d ı r ; b u satırları b a ş k a s ı y a z ­ m ı ş o l s a y d ı i n a n m a z d ı m : D e m e k k i V a h î d ü d d i n E f e n d i t a h m i n i m i z g i b i değilmiş!: diye ittihatçıların o n u k e n d i l e r i g i b i dirâyetsiz ve zekâsız b i r şey zannetmiş o l ­ duklarını i'tirâf etmiştir. G e n e L û t f i B e y veliahd Vahîdüddin Efendi'nin A l ­ m a n y a s e y a h a t i n d e n b a h s e d e r k e n de : « M ü ş â r ü n i l e y h H a z r e t l e r i n i n m e f t û r oldukları n e z â k e t , a k l - u - k i y â s e t v e e v sâf-ı b e r g ü z î d e ise i m p a r a t o r Hazretlerinden bed' ile kendileriyle temasta bu~ l u n a n l a r c a fevkalâde t a k d i r olunmuştur» d e m e k t e d i r . L û t f i S i m a v î B e y işte b u k a n â a t i n d e n d o l a y ı Sultan Vahîdüddin'in cülusundan s o n r a k i s i y a s e t i n d e n ü r k e r e k : « Z e k i z a n n e t t i ğ i m i z M e h e m m e d - i Sâdis de m a a t t e e s s ü f eniştesinin e l i n d e bir âlet-i şerr o l d u , , d e m e k t e n b a ş k a s ö z b u l a m a m ı ş t ı r . S u l t a n V a h î d ü d d i n ' i n eniştesi, ana-baba bir kardeşi olan Mediha-Sultan'm meş'um kocası a r n a v u t Dâmad-Ferid Paşa'dm O s m a n l ı inhitatının e n m ü h i m s e b e b l e r i n d e n o l a n m ü t e r e d d i v e m ü t e f e s s i h D e v ­ şirme r u h u n u h e r mânâsiyle idâme eden b u vatansız ve imansız B a l k a n s e r s e r i ­ s i n i n nasıl o l u p d a S u l t a n V a h î d ü d d i n ' e o k a d a r hulûl e d e b i l m i ş o l d u ğ u n a h a y r e t etmemek v e b u hâli A l t ı n c ı M e h m e d ' i n z e k â s i y l e t e ' l i f e t m e k k a b i l d e ğ i l d i r ; çünkü A l i F u a d B e y ' i n hâtırâtmda Hazine-kâhyası R e f i k B e y ' d e n n a k l e n k a y ­ d e t t i ğ i n e g ö r e S u l t a n V a h î d ü d d i n cülusundan e v v e l b i r g ü n Dâmad-Ferid hak­ kındaki kanâatini şöyle ifâde etmiştir : — Dünyada üç m e l ' u n vardır; b u n l a r b i r saçayağıdır: B i r i b i z i m hemşire, b i r i z e v c i o l a n F e r i d P a ş a , b i r i de o ğ l u S a m i ! B u kanâatte o l a n b i r v e l i a h d i n t a h t a çıkınca Dâmad-Ferid , mePunu»nu mütemadi­ y e n iş b a ş ı n a g e t i r m e s i n i n h i k m e t i nasıl a n l a ş ı l a b i l i r ? İ ş t e b u n d a n d o l a y ı A l i F u a d B e y bu meseleden bahsederken : (

«Ferid Paşa hakkında b u derece meftûniyyetinin esbâbmı anlıyamamışımdır» demekte ve bunun son pâdişâh için bir felâket olduğunu söylemektedir. S u l t a n Vahîdüddin'in b u t u h a f mesele hakkındaki mâlûmatmı sorduğum küçük kızı S a b î h a - S u l t a n , H a z î n e - k â h y a s ı R e f i k B e y ' i n pâdişâha izâfe ettiği sözün kat'iyyen doğru olmadığını, babasının yalnız Dâmad-Ferid'i sevmediğini ve h e m ş i r e s i y l e y e ğ e n i n i b i l - a k i s ç o k s e v d i ğ i n i söyledi v e h i ç s e v i l m i y e n D â m â d ' m s a d â r e t i n e sebeb o l a r a k d a p â d i ş â h ı n b i r t a k ı m m ü c b i r s e b e p l e r l e t e ' s i r l e r a l ­ t ı n d a k a l d ı ğ ı n d a n b a h s e t t i . A l t ı n c ı M e h m e d ' i n cülûsu S u l t a n R e ş a d ' m aczinden, İttihad-ve-Terakki k o m i t e s i n i n b i r c e h e n n e m hayatını andıran müdhiş baskısın­ d a n v e müselsei h a r b f e l â k e t l e r i n d e n a r t ı k b i t k i n b i r hâle g e l m i ş o l a n h a l k a r a ­ s ı n d a b ü y ü k ümitler u y a n d ı r m ı ş , y e n i p â d i ş â h ı n ö t e d e n b e r i İttihad-ve-Terakki'ye karşı cephe a l m a k l a mâruf olması ve b i l h a s s a t a h t a çıkar çıkmaz E n v e r ' i n « B a ş - k u m a n d a n vekili» ü n v â n m ı « B a ş - k u m a n d a n l ı k E r k â n - ı - h a r b i y y e reisi» şek­ l i n e ç e v i r m e s i b u ümitleri b ü s b ü t ü n t a k v i y e e t m i ş , y e n i p â d i ş â h ı n a ş a ğ ı k i f ı k r a ­ da göreceğimiz kılıc-alaymda İkinci M a h m u d ' u n pelerinini giymiş olması Yeniçeri-ocağını söndüren dedesinden sonra İttihad-ve-Terakki ocağını söndüre­ c e ğ i n e a l â m e t s a y ı l m ı ş , b i n türlü ihtikâr v e sûiistimâlin sebeb o l d u ğ u pahalılıkla sefâletten v e yıllardanberi süpürge t o h u m u y l a k a n ş ı k e k m e k yeyip durmaktan a r t ı k o s a n m ı ş v e b u n a l m ı ş o l a n p â y ı t a h t ahâlisi a r a s ı n d a p â d i ş â h ı n « T e b d i l » g e -

1918

=

1336

O S M A N L !

TAKİ

443

H İ

z e r e k fenâlıkları t e d k i k e t m e k t e o l d u ğ u h a k k m d a ş â y i a l a r ç ı k m ı ş , f a k a t S u l t a n V a h î d ü d d i n k e n d i s i n i millî b i r ü m i t timsâli hâline g e t i r e n bu hâlet-i-ruhiyyeden m a a t t e e s s ü f istifâde e d e m e m i ş t i r . B u m u v a f f a k ı y y e t s i z l i ğ i n d e i m p a r a t o r l u ğ u n a r ­ tık inkıraz b u h r â n m a girmiş olmasının, İttihad-ve-Terakki komitesi devletin m a ğ l û b i y y e t i n d e n dolayı s u k u t edince Dâmad-Ferid denilen mücessem fâcianın h e r n e d e n s e g ö z e g i r i p b i r türlü ç ı k m a m a s ı n ı n , p â y ı t a h t m işgali ü z e r i n e p â d i ­ şâhta hiç b i r k u r t u l u ş ü m i d i k a l m a m a s ı n ı n v e A n a d o l u harekâtının neticesine de g ü v e n e m e d i ğ i için z a r a r l ı olacağına hükmetmesinin başlıca âmillerden ol­ duğu muhakkaktır. Eğer a r a d a S u l t a n Reşad olmayıp da i k i n c i Abdülhamid'in hal'mde S u l t a n Vahîdüddin t a h t a çıkmış olsaydı, her halde i t t i h a d - v e - T e r a k k i ' m n kanlı t a h a k k ü m ü n ü m ü m k i n - m e r t e b e tâdil e d e r e k i y i b i r r o l o y n ı y a b i l i r ve b e l k i de b i r ç o k f e l â k e t l e r i n ö n ü n e g e ç e b i l i r d i : F a k a t ö y l e o l m a y ı p d a böyle o l m a s ı h e m k e n d i s i , h e m d e v l e t i için f e l â k e t o l m u ş t u r . H e r h a l d e S u l t a n V a h î ­ düddin'in hiç b i r s u r e t l e t e ' v i l e d i l e m i y e c e k en b ü y ü k hatâsı, 03de b i r z a m a n d a m e m l e k e t i n başına ne m a l o l d u ğ u n u ç o k i y i bildiği D â m a d - F e r i d g i b i b i r k â b u s u m u s a l l a t e t m e s i v e h e r dediğini k a b u l e d i v e r m e s i d i r . B u s o n Osmanlı pâdişâhının m u h t e l i f t a k s i r â i ı içinde p a r a v e u m u m i y e t l e ser­ v e t hırsından d a b a h s e d i l i r : H a t t â b i r z a m a n « Altıncı Mehmet» i s m i n i n başın­ d a k i «Altıncı» k e l i m e s i üzerinde b i r t e v r i y e o y u n u yapılıp «Altın düşkünü» m â ­ nâsına geldiğinden b i l e b a h s e d i l m i ş t i r ! B u d o ğ r u değildir B i r ç o k s i y a s î h a t â ­ larına m u k a b i l , m a l î a h l â k b a k ı m ı n d a n S u l t a n V a h î d ü d d i n y e r y ü z ü n d e m i s l i e n ­ der b u l u n a b i l e c e k k a d a r n a m u s l u d u r ; b u b ü y ü k m e z i y y e t i n i n en m ü h i m d e l i l i , memleketten k a ç a r k e n m e ç h u l b i r â k ı b e t e d o ğ r u g i t t i ğ i h a l d e şahsî m i r â s ola­ r a k pâdişâhtan p â d i ş â h a i n t i k a l eden Hazîne-i-Hümâyûn'a k a t ' i y y e n dokunma­ m ı ş v e hattâ ö z b a b a s ı n a âid o l a n k ı y m e t l i e ş y â y a b i l e el s ü r m e y i p h e p s i n i m i l ­ lete b ı r a k m ı ş o l m a s ı n d a gösterilebilir. A l t ı n c ı M e h m e t b u k a d a r l a d a i k t i f â e t m e ­ miş, o sırada o t u r d u ğ u Y ı l d ı z s a r a y ı n d a v e k e n d i n e z d i n d e b u l u n a n « M u s a n n a ' v e m u r a s s a ' » b i r altın ç e k m e c e y i H a z i n e dâiresine iâde e t t i k t e n s o n r a f i r â r ettiği r e s m î t a h k i k a t l a sâbit o l m u ş t u r ! B u n o k t a , B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i n d e teşkil e d i l e n « H e s a p l a r ı i n c e l e m e k o m i s y o n u » r e i s i v e i s t a n b u l m i l l e t v e k i l i Sâlih Keçeci'nin 3 H a z i r a n 1951 t a r i h l i « V a t a n » g a z e t e s i n i n d ö r d ü n c ü s a h i f e s i n d e ç ı k a n b e y a n a t ı ­ nın şu f ı k r a s ı y l a sâbittir : :

fik

«Bu çekmece, son pâdişâh Vahîdüddin'in firarından evvel Hazine-kâhyası B e y m a ' r i f e t i y l e H a z î n e - i - H ü m â y û n ' a iâde e d i l e n ç e k m e c e d i r » .

Re­

Altıncı M e h m e d ' i n bırakıp gittiği muhteşem mücevherler içinde babası S u l t a n M e c i d ' i n « M u r a s s a ' v e o r t a s ı n d a m u s t a t i l şeklinde p ı r l a n t a b ü y ü k b i r t a ş b u l u ­ n a n bir' s o r g u c » u d a v a r d ı r : D ü n y a n ı n b ü t ü n k a n u n l a r ı b a b a malını e v l â d a ver­ diği h a l d e , S u l t a n V a h î d ü d d i n ' i n bunları a l ı p g ö t ü r m i y e tenezzül e t m e m e s i efsâ­ nevî b i r n a m u s v e i s t i k a m e t e s e r i d i r . S a b î h a - S u l t a n ' m izahına g ö r e b a b a s ı k â ğ ı t p a r a o l a r a k y a l n ı z e l l i b i n T ü r k lirasıyla y o l a ç ı k m ı ş t ı r . Altıncı M e h m e d ' i n şahsiyyetini t e n v i r edecek diğer b i r mühim n o k t a d a h a v a r ­ dır k i o d a s o n z a m a n l a r a k a d a r m e ç h u l k a l m ı ş v e n i h a y e t o d e v r i n D â h i l i y y e n â z ı r l a r m d a n v e s u l h m u r a h h a s l a r ı n d a n R e ş i d R e y B e y ' i n 1945 de « T ü r k i y e Y a ­ y ı n e v i » t a r a f ı n d a n neşredilen « G ö r d ü k l e r i m , y a p t ı k l a r ı m » ismindeki hâtırâtınm 299 u n c u s a h i f e s i n d e i l k d e f a o l a r a k ifşâ e d i l m i ş t i r : U m u m i y e t l e S u l t a n V â h i d ü d d i n «Sèvres muâhedesi»nden m e s ' u l gösterilir; h a l b u k i Dâmad-Ferid'in b u meş'um e s e r i n i pâdişâh k a t ' i y y e n k a b u l v e t a s d i k e t m e m i ş t i r , ö y l e b i r m u â h e d e y e mu­ h a l i f o l d u ğ u için h e m n e z â r e t t e n , h e m m u r a h h a s l ı k t a n isti'fâ e t m i ş o l a n Reşid B e y b u n o k t a y ı ş ö y l e anlatır : «Zât-i-Şâhâne'nin b u muâhedeyi Sadr-ı-a'zamm ibrâmma rağmen tasdikten sûret>i k a t ' i y y e d e ictinâb e t t i ğ i şüpheden b e r i d i r » . R e ş i d B e y b u n o k t a y ı b a n a şifâhen de i z a h e t m i ş t i r : F a k a t S u l t a n V a h î d ü d d i n ' i n b u n a r a ğ m e n D â m a d - F e r i d ' i iş b a ş ı n d a t u t m a s ı n a h a y r e t e t m e m e k k a b i l d e ğ i l ­ dir. Jaeschke'nin « T ü r k inkılâp t a r i h i kronolojisi»nin b i r i n c i c i l d i n i n 85 i n c i s a h i f e s i n d e de « S è v r e s m u â h e d e s i » n i n y a l n ı z Y u n a n i s t a n t a r a f ı n d a n t a s d i k e d i l ­ miş olduğundan bahsedilir.

1918 . =

KRONOLOJİ

444

1918

=

1336

A l t ı n c ı M e h m e d ' i n e n b ü y ü k t a k s i r a t ı n d a n b i r i de f i r a r ı n d a g ö s t e r i l i r ; b u h a r e ­ k e t i n i n b i r t a r a f t a n saltanatın i l g a s ı n d a n v e b i r t a r a f t a n d a B ü y ü k M i l l e t M e c ­ l i s i n d e k e n d i s i n i n ihânetle i t h a m ı hakkında hâsıl o l a n cereyandan mütevellid olmak ihtimâli ç o k k u v v e t l i d i r : H e r h a l d e m a k a m ı n a v e ecdadının şehâmetine l â y ı k o l a n h a r e k e t k a ç m a k değil, h e r v a z i y e t t e ö l ü m ü g ö z e a l m a k v e h a t t â ö l ­ m e k t i r ; f a k a t b i r r i v a y e t e g ö r e S u l t a n V a h î d ü d d i n o k a d a r m e t i n değildir; D â h i l i y y e n â z ı n R e ş i d B e y ' i n h a t ı r a t ı n d a o n u n b u zayıf t a r a f ı ş ö y l e i z a h e d i l i r : «Milletletin m u k a d d e r â t ı n a h â k i m olanları t e m y i z e d e g e i e n a z m - ü - s e b â t ve i s t i h k a r - ı h a y a t g i b i m e z i y y e t l e r d e n b e h r e s i a z , b e l k i k i b r - i - n e f s i n i de f e d â ede­ cek k a d a r hod-endişdi». B u n u n l a beraber, büsbütün metânetsiz dır: A ş a ğ ı k i fıkraya bakınız.

olmadığını

gösteren

bir

vaziyet

de

var­

S u l t a n V a h î d ü d d i n , y e g â n e o ğ l u M e h m e t E r t u ğ r u l E f e n d i ' y i de yanma alarak ilkönce M a l t a ' y a ve o r a d a n M e k k e ' y e gidip b i r müddet kalmışsa d a havasıyla i m t i z â c e d e m e m i ş t i r . A ş a ğ ı d a 1922 = 1341 v u k u â t m m « 1 7 / 1 8 T e ş r i n i s a n i » f ı k r a s ı ­ n a d a bakınız. H i c a z ' d a n İtalya'ya geçip G e n o v a f c C e n o v a ' y a ve o r a d a n d a S a n R e m o ' y a g i t m i ş o l a n b u s o n O s m a n l ı pâdişâhı 1926 = 1344 s e n e s i 15/16 M a y ı s = 3 / 4 Z ü l k a ' d e C u m a r t e s i / P a z a r g e c e s i işte o r a d a k a l b hastalığından vefât et­ miştir : A i l e s i n i n t a l e b i y l e o t o p s i y a p ı l d ı k t a n s o n r a c e n â z e s i Ş a m ' a nakledilmek ü z e r e t a h n i t edilmişse de, 120 b i n l i r a b o r c u o l d u ğ u için İ t a l y a n a l a c a k l ı l a r ı t a ­ r a f ı n d a n t a b u t u n a v a r ı n c a y a k a d a r h a c i z k o y d u r u l m u ş , sırf işte b u y ü z d e n c e nâze t a m b i r a y e v i n d e kalmyş v e n i h a y e t k ı z ı S a b î h a - S u l t a n p a r a t e d â r i k e d i p h a c z i kaldırtarak Şam'a n a k l e t t i r i p S u l t a n s e l i m câmiinin bahçesine defnettirmişt i r ; o n d a n s o n r a b u b a h ç e g i t t i k ç e O s m a n l ı h â n e d â n ı m n b i r âile m e z a r l ı ğ ı hâli­ ne g e l m i ş t i r ; A l t ı n c ı M e h m e d ' i n m e z a r ı y a p t ı r ı l m a d ı ğ ı için t o p r a k hâlinde k a l ­ mıştır. 18611=1277 s e n e s i 2 t a n Vahîdüddin t a m mektir 1922 = 1341 gecesi istanbul'dan H i c a z ve i t a l y a ' d a 3 A ş a ğ ı d a 1922 = 1341 :

Ş u b a t = 2 1 Receb C u m a r t e s i günü dünyaya gelmiş olan S u l ­ 65 sene, 3 a y , 12 g ü n y a ş a y ı p 66 y a ş ı n ı n içinde ö l m ü ş d e ­ s e n e s i 17/18 T e ş r i n i s â n i = 2 7 / 2 8 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a / C u m a r t e s i ayrılmış olduğuna göre, o tarihten ölümüne k a d a r M a l t a , sene, 5 a y , 28 g ü n l ü k b i r g u r b e t h a y a t ı g e ç i r m i ş d e m e k t i r v u k u â t m m «1 ve 17/18 Teşrinisâni» fıkralarına d a bakınız). :

31 Ağustos = kıhc-alayı.

24 Zülka'de, Cumartesi :

Osmanlı tarihinde

son

( K ı l ı c - a l a y ı âdetinin m â h i y y e t i için ü ç ü n c ü c i l t t e 1575 = 982 v u k u a t ı n ı n «5 K â ­ n u n u s â n i » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — S u l t a n V a h î d ü d d i n ' i n c ü l u s u n d a n 58 g ü n sonra yapılan b u son kılıc-alaymda pâdişâh Dolmabahçe sarayından on çifte sallanat kayığına binerek deniz y o l u y l a Eyüb'e gitmiş, bütün t a r i h b o y u n c a K o n y a M e v l e v i çelebileri veyahut Şeyh-ül-îslâmlarla Nakîb-ül-eşraflar tarafından kuşatılması a n ' a n e hâlini a l m ı ş o l a n kılıcı b u s e f e r B i n g a z i ' d e n i s t a n b u l ' a g e l m i ş o l a n Ş e y h S e y y i d A h m e d Ş e r î f - ü s - S ü n n î k u ş a t m ı ş v e m e r a s i m b i t t i k t e n s o n r a d ö r t atlı b i r s a l t a n a t arabasına binen y e n i pâdişâh muhteşem b i r a l a y l a D e f t e r d a r / E d i r n e - k a p u s u / F â t i h / D i v a n y o l u t a r i k i y l e a v d e t e d e r k e n F â t i h v e İkinci M a h m u d türbelerini de z i y â r e t e t t i k t e n s o n r a T o p k a p u s a r a y ı n a g e l m i ş t i r . A l a y Edirne-kapusundan içeri g i r e r k e n Şehir-emini e s k i O s m a n l ı âdeti m u c i b i n c e kapunun anahtarlarını p â d i ş â h a t a k d i m etmiştir. — M â b e y n B a ş - k â t i b i A l i F u a d B e y o sırada d ü ş m a n ı n b i r h a v a hücumu hakkında haber geldiğini şöyle anlatır: nEyüp'de a r a b a l a r a binileceği sırada T a l ' a t Paşa B o ğ a z ' d a n düşman f i l o l a r ı g e ç m i ş o l d u ğ u n a d a i r t e l g r a f aldığını h a b e r v e r m i ş s e de h ü n k â r

tayyâre

:

— Onlar ler! diyerek

mütemeddin; eser-i

telâş

adamlardır;

göstermedi».

böyle

dinî

merasim

esnâsmda

taarruz

etmez­

1336

i ş t e b u n d a n anlaşıldığına siz değildir).

OSMANLI göre

445

TARİHİ

S u l t a n Vahîdüddin

rivayet

edildiği

kadar

metânet­

1 Teşrinievvel = 25 Zülhiece, Salı: Şam'ın sukutu ve diğer cepheler vukuatı. ( i s t a n b u l ' d a s a l t a n a t t e b e d d ü l ü o l d u ğ u sırada K a f k a s c e p h e s i müstesnâ olmak üzere m u h t e l i f cephelerde Osmanlı imparatorluğunu inkıraza götüren h a r b - i u m u mî'nin m u a z z a m felâketleri b i r b i r i n i tâkib etmiştir :

1 — Irak cephesi»: B a ğ d a d ' ı aldıktan s o n r a i ş g a l s â h a s m ı ş i m a l e d o ğ r u genişl e t m i y e başlıyan i n g i l i z o r d u s u 9 M a r t ! = 2 8 Cumâda-l-ûlâ C u m a r t e s i günü B a ğ d a d şehrinin 100 k i l o m e t r e ş i m a l i g a r b î s i n d e v e F ı r a t ' ı n s a ğ sâhilinde bulunan Hît k a s a b a s ı n ı z a b t e t m i ş t i r : B u k a s a b a O s m a n l ı d e v r i n d e B a ğ d a d ' m n â h i y e m e r k e z l e r i n d e n d i r . 7 M a y ı s = 2 6 R e c e b S a h g ü n ü de K e r k ü k s u k u t etmiştir. tt

2 — «Filistin-Suriye cephesi»: 19 Ş u b a t = 8 C u m â d a - l - û l â Salı g ü n ü Ş e r î a ' n m ş a r ­ kına doğru t a a r r u z a başlıyan düşman ertesi gün y i r m i n c i Türk k o l o r d u s u n u n e h ­ r i n ş a r k ı n a a t m ı ş , b u n u n ü z e r i n e 21 Ş u b a t = 1 0 Cumâda-l-ûlâ Perşenbe günü K u d ü s ' ü n 20 k i l o m e t r e ş i m a l i ş a r k î s i n d e k i Erîhâ erkenden tahliye edilince düş­ m a n ı n A n z a k suvârisi k a s a b a y ı m u k a v e m e t s i z i ş g a l e t m i ş v e O s m a n l ı k a r a r g â h ı de A f f û l e ' d e n Ş a m ' a n a k l e d i l m i ş t i r O sırada Şam sokaklarında açlıktan ölmüş ç o c u k c e s e t l e r i g ö r ü l d ü ğ ü n d e n b a h s e d i l i r ! i n g i l i z o r d u s u n u n B e y r u t vilâyeti s a n ­ c a k m e r k e z l e r i n d e n o l a n N a b l u s ' a k a r ş ı 9 Martfc=26 C u m â d a - l - û l â C u m a r t e s i g ü ­ nü b a ş l ı y a n t a a r r u z u işte b u v a z i y e t ü z e r i n e d i r : K u d ü s - N a b l u s y o l u n u n i k i t a r a ­ f ı n d a n y a p ı l a n b u ü ç g ü n l ü k t a a r r u z n e t i c e s i z k a l m ı ş v e o n d a n sonra, d a Şerîa m u h a r e b e l e r i b a ş l a m ı ş t ı r . B i r i n c i Şerîa m u h a r e b e s i 26-30 M a r t = 1 3 - 1 7 Cumâda-1âhire S a l ı - C u m a g ü n l e r i n e m ü s â d i f t i r : D a h a 21 Ş u b a t ; = 1 0 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e günü Şerîa'nm şarkına g e ç m i y e b a ş l ı y a n d ü ş m a n şiddetli y a ğ m u r l a r d a n d o l a y ı a n c a k 26 M a r t = 1 3 C u m â d a - l - â h i r e Salı g ü n ü E s - S a l t k a s a b a s ı n ı i ş g a l edebil­ miştir. A ş a ğ ı Ş e r î a ' d a n ş i m a l i ş a r k î i s t i k a m e t i n e d o ğ r u inkişâf e d e n b u i l k Şerîa t a a r r u z u b e ş g ü n s ü r d ü k t e n s o n r a d u r d u r u l m u ş t u r , i k i n c i Şerîa m u h a r e b e s i de 30 N i s a n - 4 M a y ı s fc= 19-23 R e c e b Salı-Cumartesi günlerine m ü s a d i f t i r . Birincisi g i b i b u d a beş gün sürdükten s o n r a neticesiz kalmıştır. — O sırada Osmanlı o r ­ dular grupu kumandanlığına Falkenhayn'm yerine geçmiş olan Liman von Sanders bulunmaktadır ve karargâh da Şam'dan Nâsıra'ya nakledilmiştir: İngi­ l i z k u m a n d a m g e n e r a l A l l e n b e y ' n i n b i z i m için f e l â k e t l e n e t i c e l e n e n v e bütün S u ­ r i y e ' n i n e l d e n ç ı k m a s ı n a sebeb o l a n m e ş h u r N a b l u s m e y d a n m u h a r e b e s i işte b u v a z i y e t t e d i r ; N a b l u s şehri B e y r u t v i l â y e t i n e t â b i ' B c l k a a s a n c a ğ ı n ı n m e r k e z i d i r . B u f e c î m u h a r e b e 19 E y l ü l = 1 3 Z ü l h i e c e p e r ş e n b e g ü n ü o l m u ş t u r : C e m a l Paşa b i r gün evvel gösterir, i n g i l i z l e r i n maksadı Şam'ı zabtederek h a r b i b i t i r m e k t i r : O s ı r a d a bütün S u r i y e ı s y â n içindedir v e b i r t a r a f t a n d a d ü ş m a n l a el-birliği eden M e k k e emîri Hüseyn'in oğlu F a y s a l H i c a z k u v v e t l e r i y l e A m m a n ' ı aldıktan sonra Türk ordusunu a r k a d a n v u r m a y a çalışmaktadır! N a b l u s meydan muha­ r e b e s i b i r t a r a f t a n işte b u A r a p ihânetleri y ü z ü n d e n v e b i r t a r a f t a n d a y e n i H i n t k ı t ' a l a r ı y l a t a k v i y e edilmiş o l a n i n g i l i z o r d u s u n a F r a n s ı z l a r ı n d a y a r d ı m e t m e ­ s i n d e n dolayı k a y b e d i l m i ş t i r : B u sırada v a z i y e t i m ü s â i t b u l a n F r a n s ı z l a r l a İ t a l ­ y a n l a r S u r i y e ' n i n m u h t e l i f noktalarına a s k e r çıkarmaktadır. Beş i n g i l i z ve b i r Fransız fırkasından mürekkeb olan düşman o r d u s u n u n m e v c u d u elli b i n göste­ r i l i r . E s a s e n y o r g u n v e m â n e n b i t k i n o l a n T ü r k k u v v e t l e r i işte b u n d a n d o l a y ı o g ü n saatten saate eriyerek h a r b i kaybettikten sonra akşam-üstü Tûl-Kerem/Kerim hattına ç e k i l m e k m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş t ı r . B u i n g i l i z m u v a f f a k ı y y e t i N â s ı r a k a r a r g â h i y l e c e p h e n i n ittisâlini k e s m e k l e neticelenmiş ve Osmanlı cephesinin ova k ı s m ı y a r ı l m ı ş t ı r : C e m a l P a ş a ' y a g ö r e b u v a z i y e t b i z i m k u v v e t l e r i n d a h a şi­ m a l d e k i A k k â - D e r ' â hattına çekilmesiyle neticelenmiştir. N a b l u s muharebesinin e r t e s i n e tesadüf e d e n 20 E y l ü l l = 14 Z ü l h i e c e C u m a g ü n ü N â s ı r a ' d a k i g a a f i l O s ­ manlı k a r a r g â h ı b ü y ü k b i r t e h l i k e g e ç i r m i ş , s a b a h a karşı y a p ı l a n ânî b i r i n g i l i z :

446

K R O N O L O J İ

1918 =

1336

b a s k ı n ı üzerine m e ş h u r L i m a n P a ş a g e c e l i k e n t a r i s i y l e v e m a i y y e t i y l e beraber güçlükle kaçıp k u r t u l a r a k T a b e r i y y e ' y e c a n atmış, N a b l u s sancağının C e n i n k a ­ z a s ı n d a m ü h i m b i r n a h i y e m e r k e z i o l a n B î s a n k a s a b a s ı işte o g ü n s u k u t e t m i ş v e s a h i l d e k i H a y f a şehri de a y n i g ü n t a h l i y e e d i l d i k t e n s o n r a 2 3 E y l ü l = 1 7 Z ü l h i c c e P a z a r t e s i günü A k k â ile beraber düşman eline geçmiştir. S u r i y e h a r b i işte b u N a b l u s b o z g u n u y l a n i h a y e t b u l m u ş s a y ı l ı r : A r t ı k O s m a n l ı m u k a v e m e t i t a m a m i y l e k ı r ı l m ı ş o l d u ğ u için d ü ş m a n o r d u s u bütün Suriye şe­ hirlerini mukavemetsiz işgal e d e b i l e c e k v a z i y e t e g e l m i ş t i r : O sırada Osmanlı k a r a r g â h ı a l e l - I - a c e l e Ş a m ' a n a k l e d i l i r k e n 21 E y l ü l l = 1 5 Z ü l h i c c e C u m a r t e s i g ü n ü N a s ı r a s u k u t e t m i ş v e d ü ş m a n ı n e l i n e 18 b i n e s i r l e 120 t o p g e ç m i ş t i r ! 22 E y l ü l = 16 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü Ş a m ' a g e l e n k a r a r g â h şehri i s y a n hâlinde b u l d u ğ u için s o k a k m u h a r e b e l e r i y a p a r a k şimale d o ğ r u ç e k i l m i ş v e işte b u f ı r s a t t a n istifâde e d e n Ş a m l ı l a r ötede b e r i d e e l l e r i n e g e ç e b i l e n T ü r k a s k e r l e r i n i v a h ş i c e şehid e t m e k s u r e t i y l e h e m d i n l e r i n e , h e m dindaşlarına, h e m d ö r t a s ı r d a n b e r i k e n d i l e r i n i h e r t e h l i k e d e n m a s u n y a ş a t m ı ş o l a n d e v l e t l e r i n e ihânet etmişlerdir. O s ı r a d a ü s t ü s t e s u k u t e d e n S u r i y e şehirleri içinde y a l n ı z T a b e r i y y e k a h r a m a n c a b i r m ü d a f a a d a n s o n r a 24 E y l ü l = 1 8 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü d ü ş m ü ş , âsi A r a p l a r artık h e r t a r a f t a n T ü r k k u v v e t l e r i n e saldırmaya b a ş l a m ı ş , i n g i l i z o r d u s u 27 E y l ü l ı = 2 1 Z ü l h i c c e C u ­ m a günü T a b e r i y y e - D e r ' a - K u n e y t a r a üzerinden Ş a m ' a doğru i l e r l e m i y e başlamış v e n i h a y e t 1 T e ş r i n l e v v e l l = 2 5 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü E m e v î l e r i n e s k i p â y ı t a h t ı olan Ş a m = D i m e ş k şehri İngilizler t a r a f ı n d a n i ş g a l e d i l m i ş t i r : F a y s a l ' m d e r b e d e r s u v â r i l e r i de o g ü n v e e r t e s i g ü n şehre g i r m i ş l e r d i r . — S u r i y e ' n i n en m ü h i m m e r ­ k e z i o l a n Ş a m şehri Y a v u z ' u n Mısır s e f e r i e n s â s m d a 1 5 1 6 = 9 2 2 s e n e s i 27 E y ­ lül = 29 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü K ö l e m e n l e r d e n a l ı n m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e , takvim ıslâhından m ü t e v e l l i t o n g ü n l ü k f a r k d a hisâb e d i l m e k şartiyle t a m 402 sene, 4 g ü n O s m a n l ı h â k i m i y y e t i n d e k a l m ı ş d e m e k t i r . — E r t e s i g ü n e tesadüf edan 2 Teşrinievvel = 26 Z ü l h i c c e Ç a r ş a n b a g ü n ü R a y a k , 3 T e ş r i n i e v v e l = 27 Z ü l h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü B a a l b e k v e n i h a y e t 6 T e ş r i n i e v v e l = 30 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü de H u m u s t a h l i y e edilmiş v e a r t ı k T ü r k k u v v e t l e r i H a l e b ' e d o ğ r u ç e k i l m i y e baş­ lamıştır. Gene a y n i gün b i r Fransız f i l o s u B e y r u t limanına g i r i p a s k e r çıkarmış v e i k i g ü n s o n r a d a y e d i n c i İ n g i l i z - H i n t fırkası g e l m i ş t i r . S u r i y e ' n i n d i ğ e r m ü ­ h i m şehirlerinden H a l e b ' i n s u k u t u için a ş a ğ ı k i sene v u k u â t ı n m «27 T e ş r i n i e v v e l „ fıkrasının i k i n c i p a r a g r a f ı n a b a k ı n ı z . 3 _ «Kafkas cephesi»: Y u k a r d a 1 9 1 7 = 1 3 3 5 v u k u â t ı i ç i n d e k i « 1 1 Mart»" f ı k r a s ı n ı n 3 ü n c ü p a r a g r a f ı n d a b a h s i g e ç e n R u s ihtilâlinden d o l a y ı b u cephede düşman o r d u s u a r t ı k inhilâl v a z i y e t i n d e b u l u n d u ğ u için, e l d e n ç ı k a n y e r l e r k o l a y c a istirdâd e d i l m i y e b a ş l a m ı ş v e i l k ö n c e 26 Ş u b a t = 1 5 C u m â d a l - û l â Salı g ü n ü Erzin­ c a n , 27 Ş u b a t = 16 C u m â d a - l - û l â Ç a r ş a n b a g ü n ü T r a b z o n , 12 M a r b = 2 9 Cumâ­ d a - l - û l â Salı g ü n ü E r z u r u m v e 2 N i s a n = 20 C u m â d a - l - â h i r e Salı g ü n ü de V a n şehirleri istirdâd edilmiştir : B ü t ü n b u şehirler R u s i ş g a l i n d e n h a r a p b i r h a l d e k u r t a r ı l m ı ş v e b i l h a s s a E r z u r u m ' d a m e ş h u r E r m e n i k o m i t e c i s i A n t r a n i k şehrin i s t i r d â d m d a n b i r a z e v v e l T ü r k l e r e karşı hiç b i r z a m a n u n u t u l m ı y a c a k v a h ş i c e b i r k a t l - i - â m t e r t i b e t m i ş t i r . — R u s y a ' d a ç a r l ı ğ ı n s u k u t u üzerine k u r u l a n B o l ­ şevik i d a r e s i A l m a n y a ve müttefikleriyle b i r münferit sulh akdine k a r a r ver­ m i ş v e işte b u n u n üzerine L e h i s t a n ' ı n B r e s t - L i t o v s k şehrinde y a p ı l a n s u l h m ü ­ zâkereleri 3 M a r t = 2 0 Cumâda-l-ûlâ P a z a r günü imzâlanan s u l h muahedesiyle n e ­ t i c e l e n m i ş t i r : S a d r - ı - a ' z a m T a l ' a t p a ş a ' n m T ü r k i y e ' y i b i z z a t t e m s i l ettiği b u s u l h konferansında T ü r k - R u s h u d u d u n u alâkadar eden meselelerin h a l l i halkın re'yine bırakılmış v e işte b u n d a n d o l a y ı plebisit yapılmasına k a r a r verilmiştir. F a ­ k a t o sırada Azerî-Türk, E r m e n i v e Gürcü unsurlarından mürekkep b i r CenubîK a f k a s y a / M â v e r â y - ı - K a f k a s ı = T r a n s c a u a s i e d e v l e t i t e ş e k k ü l e t m i ş o l d u ğ u için, Bâb-ı-Âlî plebisitten evvel bu yeni hükümetle müzâkereyi tercih ede­ rek Trabzon'da bir konferans toplanmasına k a r a r vermiştir. «Berk-ı- satvet» torpidosuyla giden Osmanlı hey'etinin müzâkereleri b i r aydan f a z l a sür­ müş, Türkiye ile h a r p v e y a s u l h h a l l e r i n d e n h a n g i s i n d e bulunduğu s o r u l a n Ceaıubî-Kafkas d e v l e t i n i n baş-murahhası C k h e n k e l i «Müzâkere hâlinde„ bulundu-

1918

=

1336

OSMANLI

TARİHİ

447

ğ u n d a n b a h s e d e r e k işi s a v s a k l a m a k i s t e m i ş v e n i h a y e t b u eser müellifinin k a ­ l e m e aldığı ü l t i m a t o m üzerine T ü r k i y e ' n i n istediği « Ü ç s a n c a k » arâzisinin, yâni B a t u m , K a r s ve A r d a h a n sancaklarının Türkiye'ye t e r k i n i k a b u l e m e c b u r ol­ m u ş t u r . O s ı r a d a zâten o r d u istirdâd v e i ş g a l h a r e k e t l e r i n e hazırlanmaktadır "25 M a r t — 12 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r t e s i g ü n ü O l t i / O l t u i ş g a l edilmiş, e r t e s i g ü n ­ den i t i b a r e n o r d u 1914 h u d u d u n u a ş m ı y a b a ş l a m ı ş , 3 N i s a n = 2 1 Cumâda-l-âhire Ç a r ş a n b a g ü n ü A r d a h a n , 5 N i s a n = 28 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü S a r ı k a m ı ş v e 14 N i s a n ' = 3 R e c e b P a z a r g ü n ü de B a t u m i ş g a l o l u n m u ş t u r . O s ı r a d a K a r s m ü s ­ t a h k e m mevkiinde toplanan R u s - E r m e n i l e r i Mâverây-ı-Kafkas/Cenubî-Kafkas hü­ kümetinin b i z i m ültimatomumuza verdiği k a b u l cevabını d i n l e m i y e r e k müdâfaa hâline g e ç m i ş l e r s e de, T r a b z o n k o n f e r a n s ı n ı n s o n u n d a M â v e r â y - ı - K a f k a s murah­ hasları a v d e t e d e r l e r k e n bizim hey'et-i-murahhasa nâmına kendilerini hususî vapurlarına k a d a r teşyi e t t i ğ i m s ı r a d a içlerindeki E r m e n i murahhaslarından A h a r o n y a n ' l a Hatisof/Hastisyan'ı b i r t a r a f a çekip K a r s E r m e n i l e r i t e s l i m o l m a ­ dıkları t a k d i r d e T ü r k o r d u s u c e b r e n içeri g i r i n c e âsi muâmelesi göreceklerini h i ç aslı o l m a d ı ğ ı h a l d e k e n d i l i ğ i m d e n icâd e d i p s ö y l e d i m v e işte b u s u r e t l e d e r ­ h a l t e s l i m olmaları hakkında K a r s E r m e n i l e r i n e v a p u r d a n b i r telsiz t e l g r a f çek­ m e l e r i n i t e ' m i n e t t i m : B u i k i m u r a h h a s t a n o sırada iâşe nâzırlığmda bulunan Hatisyan biraz sonra E r m e n i s t a n h ü k ü m e t i k u r u l u n c a b i r aralık C u m h u r - r e i s i o l m u ş v e B o l ş e v i k istilâsında P a r i s ' e k a ç t ı k t a n s o n r a d a h â t ı r â t ı m n e ş r e t m i ş t i r ; A h a r o n y a n d a y e n i E r m e n i edebiyatının e n m ü h i m simâsıdır. İşte b u vaziyet ü z e r i n e K a r s ' d a k i E r m e n i k u v v e t l e r i 23 N i s a n = 12 R e c e b S a h g ü n ü m ü t â r e k e t a l e b i n d e b u l u n d u k t a n i k i g ü n s o n r a 25 N i s a n = 14 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü t e s l i m o l m u ş l a r d ı r . B u n d a n s o n r a 30 N i s a n = 1 9 R e c e b Salı g ü n ü A r p a ç a y ' a v a r a n T ü r k o r d u s u artık 93 h u d u d u n u t u t m u ş v e tabiî o hattı d a a ş a r a k 15 M a y ı s ı = 4 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü G ü m r ü ' y ü v e 20 T e m m u z = 11 Ş e v v a l C u m a r t e s i g ü n ü E r m e n i l e r g e r i a t ı l a r a k N a h c i v a n ' ı işgal e t m i ş ve n i h a y e t 15 E y l ü l ' = 9 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü de A z e r b a y c a n ' d a B a k u ' y a g i r m i ş t i r . :

4 — «Deniş ve Hava harekâtı»; O s m a n l ı d o n a n m a s ı n ı n 20 K â n u n u s â n i = 7 R e b î ' ü l â h i r p a z a r g ü n ü y a p t ı ğ ı l ü z u m s u z huruç h a r e k e t i n d e Ç a n a k k a l e - b o ğ a z ı ' n ı a b l u k a e d e n d ü ş m a n g e m i l e r i y l e üslerine t a a r r u z e d i l m i ş , İ m r o z adasına faydasız bir b a s k ı n y a p ı l m ı ş v e b u m â c e r â d a Y a v u z b i r i k i y a r a aldıktan b a ş k a M i d i l l i k r u ­ v a z ö r ü de b a t m ı ş t ı r : B u h a z i n v e ç ı l g ı n c a m â c e r â d a b i r ç o k e f r a d z â y i â t m d a n d a b a h s e d i l i r . — i s t a n b u l üzerinde d ü ş m a n ı n i l k h a v a a k ı m 23 T e m m u z ı = 14 Ş e v v â l Salı g ü n ü n e m ü s â d i f t i r : ö ğ l e d e n s o n r a z e v â l î s a a t 3 = 1 5 de p â y ı t a h t u f u k l a r ı n d a altı t a y y â r e g ö r ü l m ü ş s e de k a ç ı r ı l m ı ş t ı r . İkinci h a v a t a a r r u z u d ö r t g ü n sonra 27/28 T e m m u z = 1 8 / 1 9 Ş e v v â l C u m a r t e s i / P a z a r g e c e s i n e m ü s â d i f t i r : G e c e - y a r ı s m d a n sonra saat i k i y i çeyrek geçe düşman tayyâreleri i s t a n b u l ' a b i r i k i b o m b a a t m ı ş s a d a isâbet e t t i r e m e d e n def'edilmiştir. — Ü ç ü n c ü hava t a a r r u z u 21/22 A ğ u s t o s = 14/15 Z ü l k a ' d e Ç a r ş a n b a / P e r ş e n b e g e c e s i n e m ü s â d i f t i r : Z e v â l î saat 11,30 = 23,30 d a i k i h a v a f i l o s u i s t a n b u l ' a b i r ç o k b o m b a a t m ı ş , h a l k a r a s ı n d a n s e k i z kişi y a r a l a n m ı ş v e b i r k a ç d ü k k â n d a h a s â r a u ğ r a m ı ş t ı r . B u n d a n ü ç gün s o n r a 2 5 / 2 6 A ğ u s t o s = 1 8 / 1 9 Z ü l k a ' d e P a z a r / P a z a r t e s i g e c e s i zevâlî s a a t y a r ı m d a d ü ş m a n t a y y â r e l e r i şehrin k e n a r m a h a l l e l e r i n e b i r k a ç b o m b a atmıişlarsa d a h i ç b i r z a r a r olmamıştır. — 27/28 A ğ u s t o s = 2 0 / 2 1 Zülka'de Salı/Çarşanba gecesi z e ­ vâlî s a a t 11,30 = 23,30 d a v e y a r ı m d a y a p ı l a n h a v a t a a r r u z l a r ı e n şiddetlilerin­ den biridir: Düşman bu t a a r r u z u n d a bombalarla beraber beyannâmeler de a t ­ mış, f a k a t z a r a r a z o l m u ş , b i r ç o c u k şehid d ü ş ü p o n b i r kişi de y a r a l a n m ı ş t ı r . O gece düşürülen i n g i l i z t a y y â r e s i n i n p i l o t u o l a n y ü z b a ş ı yaralı olarak esir e d i l ­ miştir. — D ü ş m a n ı n b u m ü t e m â d i akınlarına m u k a b i l 23/24 E y l ü l = 17/18 Z ü l ­ h i c c e P a z a r t e s i / S a h g e c e s i y l e 24 v e 28 E y l ü l ! = 18 v e 22 Z ü l h i c c e Salı v e C u m a r ­ t e s i günleri yapılan m u k a b i l h a r e k e t l e r l e L i m n i ve Taşoz adalarındaki İngiliz h a v a t e ' s i s â t m a t a a r r u z edilmiş v e L i m n i ' d e ü ç t a y y â r e h a n g a r ı y ı k ı l m ı ş t ı r . — O esnâdaki deniz h a r e k â t ı n ı n e n m ü h i m l e r i n d e n b i r i de b i r F r a n s ı z filosunun 6 Teşrinievvel = 30 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü B e y r u t l i m a n ı n a g i r m i ş v e ş e h r e a s k e r çıkarmış olmasında gösterilir).

448

KRONOLOJİ

1918 =

133T 1918 =

1918 = 1337 8 Teşrinievvel = 2 Muharrem, Sah : Sadr-ı-a'zam Tal'at Paşa'nm isti'fâsı ve «İttihad-ve-Terakki» komitesinin, iş başından sukutu. ( İ s t i ' f â t a r i h i n d e b i r t a k ı m k a r ı ş ı k l ı k l a r v e ihtilâflar v a r d ı r : M e s e l â 13 T e ş r i n i ­ e v v e l t a r i h l i İ k d a m gazetesinde hakikî i s t i ' f â t a r i h i 1 1 / 1 2 Teşrinievvel Cuma/ C u m a r t e s i gecesine müsâdif gösterilir; İ b n - ü l - E m i n ' i n «Son Sadr-ı-a'zamlar»mda ise « M ü h r - i - H ü m â y û n » u ı ı 6 M u h a r r e m P a z a r g ü n ü a k ş a m ı aldırılmış o l d u ğ u n d a n bahsedilmektedir: H a l b u k i hakikî t a k v i m d e pazar günü Muharrem'in 6 sına değil, 7 s i n e m ü s a d i f t i r v e b u b i r g ü n l ü k f a r k d a « R ü y e t - i hilâl» d e n m ü t e v e l l i t ­ t i r . B i z i m b u r a d a esas ittihâz ettiğimiz gün tarihi, o zamanki Baş-Mâbeynci Lûtfi Simavî B e y i n hâtırâtma göredir Lûtfi B e y , T a l ' a t P a ş a ' n ı n bu gün i s t i ' f â e t t i ğ i n d e n , f a k a t y e n i k a b i n e t e ş e k k ü l e d i n c e y e k a d a r isti'fânın ilân edilmemesi­ ne k a r a r verildiğinden bahsetmektedir: İlkönce L o n d r a sefiri T e v f i k Paşa b i r k a b i n e teşkiline ç a l ı ş m ı ş s a d a , b â z ı İ t t i h a t ç ı l a r ı y e n i h ü k ü m e t e a l m a k i s t e m e d i ğ i için vazgeçmiye m e c b u r olunca Sadâret mesnedi e s k i H a r b i y e H â z ı r l a r ı n d a n A h ¬ m e d İ z z e t P a ş a ' y a t e v c i h e d i l m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e 13 T e ş r i n i e v v e l f = 7 M u ­ h a r r e m P a z a r g ü n ü T a l ' a t P a ş a k a b i n e s i n i n isti'fâsı ilân e d i l m i ş t i r ; b u v a z i y e t e g ö r e i s t i ' f â t a r i h i y l e ilân t a r i h i a r a s ı n d a t a m b e ş g ü n l ü k b i r fâsıla g e ç m i ş de­ m e k t i r . T e v f i k P a ş a ' n m teşkiline ç a l ı ş t ı ğ ı k a b i n e y e a l m a k i s t e m e d i ğ i İ t t i h a t ç ı l a r için a ş a ğ ı k i f ı k r a y a b a k ı n ı z . ;— Istifâ'nm sebebi, Osmanlı imparatorluğunun inhilâline sebeb olan harb-i-umumîde mensub olduğumuz müttefikler cephesinin artık mağlûbiyyeti tahakkuk etmiş ve hattâ b u yüzden Ittihad-ve-Terakki k o m i t e s i n i n b i r gün evvel k a b i n e y e adem-i-i'timâd r e ' y i vermiş olmasıdır; o m u ­ a z z a m f â c i a n ı n b i r i k i kişiden i b a r e t o l a n en fecî müsebbipleriyle mes'ullerind e n b i r i v e h a t t â b i r i n c i s i işte b u T a P a t t ı ; k e n d i a r k a d a ş l a r ı n d a n o l a n v e y ı l l a r c a M e c l i s - i - M e b ' û s a n reisliğinde b u l u n d u r u l a n m e ş h u r İ t t i h a t ç ı Ahmed Rızâ Bey bile C u m h u r i y e t gazetesinin neşrettiği hâtırâtmda Tal'at Paşa'dan bahse­ derken : :

« F e v k a l â d e b i r k o m i t e c i , b i r çete r e i s i i d i . D â h i l i y y e m a m a l ı i d i . V a t a n a d a h a i y i iş g ö r ü r d ü »

nâzın

ve

Sadr-ı-a'zam

ol­

d e m e k t e d i r . C e n a b ' ı n « p e y â m - ı Sabâh» gazetesinde çıkan b i r yazısında Sadârete k a d a r y ü k s e l e n b u « T ü r e d i » n i n hâli « Y a n g ı n k u l e s i n e ç ı k m ı ş b i r a ' m â » y a benze¬ " t i l d i k t e n s o n r a m e v k i hırsının d e r e c e s i ş ö y l e t a s v i r e d i l i r : « D e v l e t b a ş k a l a r ı n ı n e l i n d e nâil-i r e f â h olacağına k e n d i elinde ölsün, Tal'at bunu tercih ederdi». B i l h a s s a y a l a n c ı l ı k t a k i ş ö h r e t i T ü r k m a t b u â t m d a n b a ş k a bâzı y e r l i ve yabancı menbâlara aksedecek k a d a r genişlemiştir; kendisine karşı ç o k mülâyim d a v r a ­ n a n İbn-ül-Emin bile «Son Sadr-ı-a"zamlar»mda onun b u meşhur hususiyyetini şöyle anlatmaktadır : « E n h a f i f tarafı a t l a t m a k i d i . B i r g ü n S a d â r e t o d a s ı n d a n ç ı k a r k e n b i r i ş için mürâcaat eden b i r a d a m a «Peki, p e k i , b a y r a m d a n sonra) dedi. O a d a m ( B a y r a m , geceli bir hafta oldu!) deyince hiç düşünmeden (Evet, kurban bayramından s o n r a ! ) dedi». TaPatın hiç b i r lüzum olmadığı h a l d e memleketin harb ateşine atılmasmdaki fecî mes'ûliyyeti için y u k a r d a 1 9 1 4 = 1 3 3 2 v u k u â t ı n m « 1 1 T e ş r i n i s â n i » fıkrasına bakınız. — Mağlûbiyyetimizin t a h a k k u k u n a sebep, B u l g a r i s t a n ' ı n müttefiklerine ihânet e d e r e k 29 E y l ü l 1918 = 23 Z ü l h i c c e 1336 P a z a r g ü n ü S e l â n i k ' d e düşman devletlerle mütâreke a k d e t m e k suretiyle Şark cephesinin ortadan yarılmasına imkân vermiş olmasıdır: Tabiî artık T ü r k i y e ' n i n diğer müttefikleriyle ittisâli kesilmiştir. İşte b u v a z i y e t üzerine b i r t a r a f t a n S u r i y e ' n i n z ı y â ı n d a n dolayı i n ­ giliz ordusu A n a d o l u ' y u tehdid ederken, bir t a r a f t a n da B u l g a r mütârekesinden dolayı Selânik'deki Fransız o r d u s u istanbul'u tehdide başlamıştır. Tabiî artık hiç b i r ümit kalmamış d e m e k t i r . Bütün b u n l a r a r a ğ m e n T a l ' a t Paşa sadâretinin

1337

OSMANLI

449

TARİHİ

son günlerinde B e r l i n ' e gitmiş ve Şark c e p h e s i n i n g û y â takviyesi için A l m a n ­ l a r l a müzâkereye girişmiştir: B u l g a r mütârekesinin a k d i n d e n b i r gün evvel is­ t a n b u l ' a dönmüş o l a n k o m i t e c i Sadr-ı-a'zam matbuât erkânını Bâb-ı-Âlî'ye dâv e t e d i p seyâhati h a k k ı n d a a k l a d u r g u n l u k v e r e c e k b i r t a k ı m izâhâta girişerek A l m a n orduları B a ş - k u m a n d a n ı m a r e ş a l H i n d e n b u r g ' a y a p t ı ğ ı a c a y i p b i r t e k l i f ­ ten bahsetmiştir : U n u t u l m a z b i r k u r t masalı g i b i dinlediğim bu hezeyâna göre Osmanlı hükümeti Türkistan'a s i v i l kıyâfetle b i r takım zâbitler gönderecek, bunlar orada gizli bir Ahz-i-asker teşkilâtı kuracak, mağaralarla yer-altında h a z ı r l a n a c a k m a h z e n l e r d e g i z l i b i r o r d u y e t i ş t i r i l e c e k v e işte b u y e r - a l t ı ordusu dört beş a y içinde G a r p c e p h e s i n e n a k l e d i l e r e k A l m a n l a r a y a r d ı m edilecektir! T a l ' a t b i z e bunları a n l a t t ı k t a n s o n r a H i n d e n b u r g ' u n hiç b i r ş e y d e m e y i p gül ü m s e d i ğ i n i söyledi v e o tarihî t e b e s s ü m ü m a r e ş a l i n n ı e m n u n i y y e t i y l e t e f s i r e t t i ! Osmanlı imparatorluğunu on seneden az b i r z a m a n zarfında yele veren z i h n i y e t , işte b ö y l e b i r z i h n i y e t t i r . B â b - ı - A l î ' y e k o m i t e c i l i k r u h u n u s o k m u ş v e d e v l e t i tıpkı b i r B a l k a n çetesi g i b i i d a r e e t m i ş o l a n T a l ' a t P a ş a ' n ı n sadâreti 1 9 1 7 = 1 3 3 5 s e n e s i 4 Ş u b a t = l l R e b î ' ü l âhir P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 8 a y , 2 g ü n s ü r m ü ş t ü r : İ s t i ' f â n ı n res­ m e n ilânına t e s a d ü f e d e n 13 T e ş r i n i e v v e l = 7 M u h a r r e m P a z a r t a r i h i e s a s i t t i h â z edildiği t a k d i r d e b u m ü d d e t 1 sene, 8 a y , 7 g ü n t u t a r . — T a l ' a t m şüpheli m i l l i y y e t i için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » cedvelinde 281 n u m a r a y a bakınız. — T a l ' a t P a ş a ' n m isti'fâsı üzerine I t t i h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i a r t ı k t a m a m i y l e s u k u t e t m i ş v e b i ­ raz s o n r a 3 Teşrinisâni = 28 M u h a r r e m p a z a r g ü n ü l e k e l i adını değiştirerek «Teceddüd fırkası» i s m i y l e f a a l i y e t e kalkışmışsa d a , b i r k a ç senede yıktığı mu­ azzam imparatorluğun harâbeleri üzerine artık tutunmıya muvaffak olama­ mıştır).

14 Teşrinievvel = 8 Muharrem, Pazartesi : Eski Harbiye nazırla­ rından Yâver-i-Ekrem ferik Ahmed îzzet Paşa'nın sadâreti. (izzet Paşa alel-usul müşiriyyet ve vezâret pâyesiyle sadârete getirilmiş ve Harbiye nezâretiyle E n v e r ' i n uhdesindeki Baş-kumandanlık Erkân-ı-Harbiyye riyâsetini de k e n d i s i d e r - u h d e e t m i ş t i r . M â b e y n B a ş - k â t i b i A l i F u a d B e y ' i n hâ­ tırâtma göre T a l ' a t ' m isti'fâsım pâdişâh istemiş ve o d a y e n i k a b i n e y e i k i i t t i ­ h a t ç ı nâzır alınmasını « ş a r t k o ş m u ş » t u r : i ş t e b u n d a n dolayı T e v f i k P a ş a k a b i n e teşkilinden vazgeçmiş ve ittihatçılara mütemâyil o l a n i z z e t P a ş a da Dâhiliyye nezâretine k o m i t e n i n e s k i Kâtib-i-umumîsi F e t h i B e y ' i ve M a l i y e nezâretine de k o m i t e devrinde b u nezâretin g e d i k l i s i o l a n ve C u m h u r i y e t devrinde A n k a r a ' d a asılan a v d e t î C â v i d ' i intihâb e t m i ş t i r ! Z â t e n d i ğ e r n â z ı r l a r d a u m u m i y y e t l e İ t t i h a d - v e - T e r a k k i a d a m l a r ı d ı r . Millî f e l â k e t i n b a ş mes'ulîeri olan Tal'at, Enver ve C e m a l Paşaların a ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t ı n m «2/3 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n d a g ö r e c e ğ i m i z f i r a r l a r ı n a i m k â n v e r e n v a z i y e t işte b u d u r ) .

27 Teşrinievvel = 21 Muharrem, muhtelif cepheler vukuatı.

Pazar:

Haleb'in sukutu ve

( B ü t ü n i m p a r a t o r l u k e l d e n ç ı k m ı ş , artık h a k i k î b i r c e p h e k a l m a m ı ş t ı r . S o n i k i f e l â k e t s a h n e s i şunlardır : 1 — uSuriye cephesi»: S u r i y e f e l â k e t i için y u k a r ı k i s e n e n i n «1 T e ş r i n i e v v e l » f ı k ­ rasının i k i n c i p a r a g r a f ı n a b a k ı n ı z . — D ü ş m a n ı n k a r ş ı s ı n d a a r t ı k m u k a v e m e t ede­ b i l e c e k h i ç b i r k u v v e t k a l m a d ı ğ ı için Ş a m ' d a n g e l e n b e ş i n c i i n g i l i z s u v â r i f ı r ­ kası Türk o r d u s u n u n t a h l i y e etmiş olduğu H a l e b ' e hiç mukavemet görmeden g i r i v e r m i ş t i r . B u n d a n b i r v e i k i g ü n e v v e l k i t a r i h l e r de r i v a y e t e d i l i r : H e r h a l d e onların t a h l i y e d e n g a l a t olmak i h t i m a l i vardır. B u suretle ingiliz ordusu ar­ tık A n a d o l u ' y u t e h d i d e b a ş l a m ı ş d e m e k t i r ! S t o y b e r b u f e l â k e t i n b ü t ü n m e s ' u l i y y e t i n i C e m a l P a ş a ' n ı n c e b i r v e şiddet s i y a s e t i n d e g ö s t e r i r . —. Y a v u z ' u n «Merc-iF . : 29

450

K R O N O L O J İ

1918 . =

1337

D â b ı k » z a f e r i üzerine 1 5 1 6 = 9 2 2 senesi 28 A ğ u s t o s = 2 9 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü g i r ­ m i ş o l d u ğ u H a l e p şehri, t a k v i m ıslâhından m ü t e v e l l i t o n g ü n l ü k f a r k d a h i s â b e d i l m e k ş a r t i y l e , t a m 402 sene, 1 a y , 20 g ü n T ü r k h â k i m i y y e t i n d e k a l m ı ş d e ­ mektir. 2 — «Deniz ve Hava Jıarekâtı» 14 T e ş r i n i e v v e l 1= 8 M u h a r r e m P a z a r t e s i g ü n ü b i r F r a n s ı z f i l o s u T r a b l u s u ş a m v e İ s k e n d e r u n l i m a n l a r ı n a g i r m i ş v e işte b u s u r e t l e Suriye'nin işgali t a m a m l a n d ı k t a n s o n r a b i r A n a d o l u limanı da düşman eline g e ç m i ş d e m e k t i r . — H a v a h a r e k â t ı n ı n e n m ü h i m m i , 18 T e ş r i n i e v v e l ; = 12 M u h a r ­ r e m C u m a g ü n ü z e v â l î s a a t 11,30 d a y e d i v e ö ğ l e d e n s o n r a 2 = 1 4 de b e ş d ü ş m a n tayyâresinin b i r günde i k i defa tekerrür eden a k m h a r e k e t i d i r : B u akınlarda i s t a n b u l ' a atılan b o m b a l a r h a l k a r a s ı n d a e l l i k a d a r t e l e f â t a v e y ü z k a d a r ma­ sum insanın y a r a l a n m a s ı n a sebeb o l m u ş t u r ; düşmn tayyareleri bombalarla be­ raber beyannâmeler de atmışlardır : B u n l a r d a B u l g a r i s t a n misal gösterilerek T ü r k i y e ' n i n de a r t ı k s u l h e y a n a ş m a s ı lüzumundan bahsedilmiştir. Tayyârelerin biri Makriköy = B a k ı r k ö y t a r a f l a r ı n d a y e r e d ü ş ü r ü l m ü ş s e de diğerleri çekilip g i t m i y e m u v a f f a k olmuşlardır. :

Harb-i-umumînin Türk cephelerindeki son mâcerâları işte bunlardır. Aşağıki fıkrada göreceğimiz mütârekeye rağmen teslim olmayıp mukavemette devam e d e n üç y e r v a r d ı r : B u n l a r d a n M u s u l şehri 3 T e ş r i n i s â n i = 2 8 M u h a r r e m p a z a r g ü n ü i n t i z â m ı n t e ' m i n i b a h â n e s i y l e i n g i l i z l e r t a r a f ı n d a n i ş g a l edilmiş v e 8 T e ş rinisâniz=3 S a f e r C u m a g ü n ü şehre i n g i l i z b a y r a ğ ı ç e k i l m i ş , F a h r i P a ş a kuman­ dasındaki beş o n t a b u r l a H i c a z ' d a b i r T ü r k adası v a z i y e t i n d e kalan Medine n i h a y e t 13 K â n u n u s â n i 1 9 1 9 = 1 0 R e b î ' ü l - â h i r 1337 P a z a r t e s i g ü n ü t e s l i m e m e c b u r olmuş ve i t a l y a n l a r a karşı T r a b l u s u g a r p müdâfaasını idare etmek istemişse de b u h a r e k e t i n d e v l e t için z a r a r l ı o l a c a ğ ı p â d i ş â h t a r a f ı n d a n kendisine tebliğ edildiği için n i h a y e t o d a İ t a l y a n l a r a t e s l i m o l m a k mecburiyetinde kalmıştır: K e n d i s i n d e n işittiğime göre k a h r a m a n T r a b l u s l u l a r Osmanlı s a l t a n a t ve Hilâfe­ t i n i n b u s o n m ü m e s s i l i n i g ö z y a ş l a r ı y l a t e ş y i etmişlerdir. — Y e m e n ve Asir'de k a l a n b i r m ı k d a r k u v v e t i m i z de b i r a z s o n r a t e s l i m o l m u ş t u r ) .

30 Teşrinievvel = 24 Muharrem, Çarşanba: «Mondros mütâre­ kesi» denilen teslimiyyet ve esaret vesikasının imzası. ( İ z z e t P a ş a k a b i n e s i iş başına g e l i r g e l m e z i l k iş o l a r a k m ü t â r e k e a k d i n e t e ş e b ­ büs e t m i ş t i r ; B u n d a t a m a m i y l e haklıdır, ç ü n k ü a r t ı k n e S u r i y e ' y i istilâ e d e n İngiliz o r d u s u n a k a r ş ı A n a d o l u ' n u n , ne de B u l g a r m ü t â r e k e s i n d e n itibaren i s ­ t a n b u l y o l u n a h â k i m o l a n F r a n s ı z o r d u s u n u n Selânik üzerinden g e l e c e k istilâ h a ­ reketine karşı Trakya'nın m ü d â f a a s ı k a b i l değildir. İşte b u n d a n dolayı K û t - ü l A m â r e ' d e e s i r e d i l d i k t e n s o n r a B ü y ü k a d a ' d a m u h â f a z a edildiğini y u k a r d a 1916 = 1334 v u k u â t ı n m «8/9 K â n u n u s â n i » fıkrasının ikinci paragrafında gördüğümüz İngiliz G e n e r a l i T o w n s h e n d ' i n delâletiyle İngiltere'ye baş vurulmuş ye nihayet L i m n i adasının M o u d r o s ; = M o n d r o s l i m a n ı n d a bulunan Agamemnon ismindeki İngiliz zırhlısında m ü t â r e k e m ü z â k e r e s i b a ş l a m ı ş t ı r . B u m ü z â k e r e l e r d e ingilter e ' y y i A k d e n i z Baş-kumandanı v i s - a m i r a l A r t h u r C a l t h o r p e ve bedbaht T ü r k i ­ y e ' y i de 26 T e ş r i n i e v v e l = 20 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü i s t a n b u l ' d a n hareket eden B a h r i y e n â z ı n R a u f , Hâriciyye müsteşarı Reşad H i k m e t ve Erkânıharp k a y m a k a m ı S a ' d u l l a h B e y l e r t e m s i l etmiştir. M o n d r o s mütârekesi y i r m i beş m a d d e d e n mürekkeptir. Başlıca esasları şöyle sıralanabilir : 1) Ç a n a k k a l e v e K a r a d e n i z b o ğ a z l a r ı n d a k i i s t i h k â m l a r ı n i'tilâf d e v ­ l e t l e r i t a r a f ı n d a n i ş g a l i ; 2) H u d u t m u h â f a z a s i y l e â s â y i ş t e ' m i n i için l ü z u m g ö ­ rülecek k u v v e t l e r d e n mâada b ü t ü n o r d u n u n t e r h i s i ; 3) K a r a sularında zâbıta vazifesi görecek küçük gemilerden m â a d â bütün donanmanın teslimiyle Os­ manlı limanlarında m e v k u f t u t u l m a s ı ; 4) G a l i p d e v l e t l e r i n e m n i y e t l e r i n i t e h d i d edecek v a z i y e t z u h u r u n d a h e r h a n g i b i r sevkulceyş noktasının işgaline salâhiy e t d â r o l m a l a r ı ; 5) G a l i p l e r i n b ü t ü n T ü r k l i m a n l a r ı y l a d e m i r y o l l a r ı n d a n i s t i f â -

1918 =

1337

OSMANLİ

451

TARİHİ

d e e d e b i l m e s i v e b u n l a r l a t e l s i z t e l g r a f l a r ı n v e k a b l o l a r ı n m ü r â k a b e s i ; 6) T o r o s tünellerinin i ş g a l i ; 7) K a f k a s h u d u d u n d a T ü r k o r d u s u n u n 1914 s ı m n n a çekil­ m e s i ; 8) H i c a z , A s i r , Y e m e n , S u r i y e , I r a k , T r a b l u s v e B i n g a z i ' d e k a l a n Osmanlı k ı t a â t m m e n y a k ı n i'tilâf k u m a n d a n l a r ı n a t e s l i m o l m a l a r ı ; 9) O r d u n u n terhisi üzerine e l d e k a l a c a k silâh v e c e p h â n e n i n v e r i l e c e k tâlimâta tâbi tutulması; 10) « V i ! â y â t - ı - S i t t e » d e n i l e n Ş a r k î - A n a d o l u vilâyetlerinde i ğ t i ş a ş ç ı k t ı ğ ı i'tilâf d e v l e t l e r i n i n i s t e d i k l e r i k ı s m ı n i ş g a l i n e s a l â h i y e t d â r o l m a l a r ı ; 11)

Türk

esirlerinin

esârette

kalmalarına

mukabil

i'tilâf

devletleriyle

takdirde

Ermeni

e s i r l e r i n i n iâdesi. i m z â n m e r t e s i g ü n ü ö ğ l e v a k t i n d e n i t i b a r e n t a t b i k i n e k a r a r v e r i l e n b u fecî m u ­ k a v e l e bütün O s m a n l ı t a r i h i n d e i m z â e d i l m i ş m a ğ l û b i y y e t vesikalarının e n a ğ ı r ı ­ dır. D e v l e t i n y a l n ı z istiklâli değil, d e v l e t h a y s i y y e t i b i l e k a l m a m ı ş t ı r . B u n a b i r « m ü t â r e k e » d e m e k d o ğ r u değildir : Ç ü n k ü M ü t â r e k e d e m e k , i k i t a r a f ı n a s k e r î vaziyetlerini muhâfaza şartiyle ateş k e s m e s i d e m e k t i r . O n u n için Mondros'da i m z â l a n a n m ü d h i ş v e s i k a b i r m ü t a r e k e n â m e değil, b i r t e s l i m n â m e d i r . D e v l e t i n i s t i k b a l i b a k ı m ı n d a n en a ğ ı r m a d d e l e r i de g a l i p l e r i n i s t e d i k l e r i s e v k u l c e y ş nok­ tasını i s t e d i k l e r i z a m a n işgal e d e b i l e c e k l e r i n e âid o l a n yedinci madde ile Şarkî-Anadolu'nun işgal hakkını veren y i r m i dördüncü maddesidir. Galiplerin bil­ h a s s a bu son maddeden maksatları Pontos ve E r m e n i k o m i t e l e r i n i harekete ge­ t i r i p kargaşalıklar çıkartarak Ş a r k î - A n a d o l u ' y u , işgal e t t i k t e n s o n r a dâhilde b i r E r m e n i s t a n v e sâhilde de b i r P o n t o s R u m d e v l e t i k u r m a k t ı r . D e v l e t y e r e s e r i l d i k t e n s o n r a b ö y l e b i r m u â h e d e y i i m z â e t m e y i p ne y a p a b i l i r ? B u müdhiş h a k i k a t âşikâr o l m a k l a beraber, Fransızlarla i n g i l i z l e r arasındaki i h ­ t i l â f t a n z e r r e k a d a r istifâde e d i l e m e m i ş o l d u ğ u d a g ö z ö n ü n d e d i r : M i r a l a y L a mouche'un Türkiye tarihinde anlattığına göre ingilizler bu m u k a v e l e y i Selân i k ' d e k i i'tilâf o r d u s u n u n F r a n s ı z k u m a n d a m mareşal Franchet d'Esperey'nin muhâlefetine r a ğ m e n ve hattâ o n a h a b e r bile v e r m e d e n imzâ etmişlerdir; öyle v a z i y e t l e r d e bâzı m a d d e l e r i n t a h f i f i n e i m k â n o l d u ğ u n u g ö s t e r e n b i r ç o k tarihî misâller z i k r e d i l e b i l i r ; m e s e l â 93 s e f e r i n d e R u s orduları A y a s t e f a n o s ' a gelip i s ­ t a n b u l ' a g i r m e k i s t e d i k l e r i h a l d e S u l t a n H a m i d siyasî t e d b i r l e r l e h e m düşmanı içeri sokmamış, h e m donanmayı kurtarmıştır Y u k a r d a 1878 ; = 1295 v u k u â t ı n m „3 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ; f a k a t ö y l e ş e y l e r için b ü y ü k i k t i d a r l â z ı m d ı r ) . :

2/3 Teşrinisâni = 27/28 Muharrem, Cumartesi/Pazar gecesi : Yer yüzündeki son Türk imparatorluğunun inkırazına sebeb olan tttihat-ve-Terakki komitecilerinin hisap gününden korkup kaçmaları ve kaçak mes'ullerin mes'uliyyet hisâbı. ( B u t a r i h t e n ü ç g ü n e v v e l k a ç a n i l k firarî, h a r b - i - u m u m î d e k i a s k e r î s û i i s t i ' m a l l e r i n timsâli o l m a k l a meşhur H a r b i y e L e v â z ı m r e i s i T o p a l - i s m a i l Hakkı P a ş a ' dır. H e r i k i s i de P o l i s m ü d i r - i - u m u m î l i ğ i n d e b u l u n u p Ittihad-ve-Terakki'nin ted­ hiş âleti o l d u k t a n s o n r a H a l e p v e B e y r u t v a l i l i k l e r i n e y ü k s e l t i l m i ş o l a n B e d r i ve A z m i B e y l e r de b i r g ü n e v v e l k a ç m ı y a t e ş e b b ü s e t m i ş l e r s e de v a p u r d a y a ­ k a l a n ı p şehre g e t i r i l d i k t e n s o n r a maatteessüf s e r b e s t b ı r a k ı l d ı k l a r ı için tek­ r a r firâra m u v a f f a k olmuşlardır. B u gün kaçanlar, yeryüzündeki son Türk i m ­ paratorluğunun inkırazından doğrudan d o ğ r u y a m e s ' u l o l a n ve Baş-mâbeynci Lûtfi Simavî Bey'în hâtırâtmda «Ekanîm-i Selâse» diye şöhret bulduklarından b a h s e ­ dilen T a l ' a t , E n v e r ve C e m a l paşalardır; b u n l a r d a n başka k o m i t e n i n m e r k e z - i u m u m î â z â s m d a n D o k t o r N â z ı m ' l a D o k t o r B a h a ü d d i n Ş a k i r de k a ç m ı ş t ı r . E n ­ ver ve C e m a l Paşaların A l m a n üniformasıyla kaçtıklarından bahsedilir. Lûtfi S i m a v î B e y «3 T e ş r i n i s â n i » t a r i h i n i g ö s t e r i r s e de, o g ü n k ü «ikdamgazetesine g ö r e b i z i m b u r a d a e s a s ittihâz e t t i ğ i m i z t a r i h d a h a d o ğ r u d u r . B u k a ç a k m e s ' u l l e r , A d l i y e m a h k e m e l e r i n i n e l i n d e n kurtulinuşlarsa d a , T a r i h d e n i l e n ebedî v e mânevi m a h k e m e n i n hükmünden hiç b i r z a m a n kurtulamıyacaklardır.

1918 =

452

KRONOLOJİ

1918 c= 1337

T a r i h i n pek tuhaf c i l v e l e r i vardır: Osmanlı imparatorluğunun inkıraz meş'ullerini i s t a n b u l ' d a n kaçıran vapur, B a l k a n h a r b i n d e S u l t a n H a m i d ' i Selânik'oen istanbul'a getiren «Loreley» ismindeki A l m a n sefaret vapurudur. — inkıraz m e s ' u l l e r i n i n firârını teshil eden en mühim vaziyet, y u k a r d a bu senenin «14 Teşrinievvel» fıkrasında gördüğümüz yeni hükümetin I t t i h a d - v e - T e r a k k i ' y i ok­ şayan teşekkül tarzıdır: işte b u n d a n dolayı kaçaklardan bâzılarının kaçmadan e v v e l h a l e f l e r i y l e g ö r ü ş m ü ş oldukları o z a m a n ı n g a z e t e l e r i n e b i l e a k s e t m i ş t i r . B i r aralık i â ş e n â z ı r l ı ğ m d a b u l u n m u ş o l a n m e ş h u r K a r a - K e m a l y a h u t Z ü l ü f l ü K e m a l ' i n t a v s i y e s i y l e kaçmış olduklarından bahsedilen f i r a r i l e r d e n T a l ' a t l a E n ­ ver, Sadr-ı-a'zam İzzet P a ş a ' y a b i r e r m e k t u p bırakmışlardır: Tal'at Paşa m e ş ­ h u r m e k t u b u n d a malî n a m u s u n d a n b a h s e t t i k t e n s o n r a b o z u k b i r Türkçe i l e : _ M i l l e t e karşı h i s a p v e r m e k cesaretle çekmek i s t e r i m !

ve m u h a k e m e

olarak

tâyin

edilecek

cezâyı

kemâl-i

d e m e k s u r e t i y l e m ü c r i m v e c e z â y a lâyık o l d u ğ u n u v e y a h u t cezâdan k u r t u l m a k ihtimâli k e n d i s i n c e b i l e vârid o l a m a y a c a ğ ı n ı b i z z a t i'tirâf e t m i ş t i r ! M a l î namus meselesine gelince, hiç k i m s e sormuş o l m a d ı ğ ı h a l d e sırf kendiliğinden ortaya a t t ı ğ ı n a m u s insanın k o l u , b u d u g i b i d i r . E ğ e r e k s i k o l u r s a k u s u r sayılır, o l m a z s a m e z i y y e t değildir. B i l h a s s a t a r i h i n en b ü y ü k d e v l e t l e r i n d e n b i r i n i batırmış b i r siyaset adamının malî n a m u s t a n d e m v u r u p zengin o l m a d ı ğ ı m iddiâ etmesi b i r m u g a l a t a d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r : M a l î n a m u s sâhibi o l m a k , y â n i hırsız o l m a m a k b i r m e z i y y e t m i d i r ? F a k a t siyasî n a m u s b ü y ü k b i r m e z i y y e t t i r . E ğ e r T a l ' a t Paşa çalmamışsa, bile b i l e ç a l d ı r m ı ş t ı r v e ç a l m a k l a ç a l d ı r m a n ı n hiç b i r farkı yoktur. Baş-mâbeynci Lûtfi S i m a v î B e y onun bu hâlini söyle anlatır (S. 176-177): 1

« 3 Teşrinisâni — B u g ü n T a l ' a t , E n v e r v e C e m a l P a ş a l a r firâr e t t i l e r . B u haber taaccüb-i umumîyi mucib oldu. Üç gün e v v e l de Levâzım reisi i s m a i l Hakkı Paşa ortadan kaybolmuştu. T a l ' a t Paşa'nm kaçmasına her kes hayret etti. İlm-ü-irfânmm ve t e c r i b e s i n i n noksanlığına ve İttihad-ve-Terakki'ye intisâbmdan başka b i r m e z i y y e t i olmıyan b i r takım cühelâyı k a b i n e s i n e idhâ! et­ m e k v e f ı r k a y â r â n m m ihtikârına g ö z y u m m a k g i b i l â y ü a d h a t â l a r ı n a rağmen müşârünileyh h a l k nazarında cesur ve v a t a n p e r v e r o l a r a k t a n ı l d ı ğ ı n d a n i'tirâf-ı zünûb ile hakkında verilecek k a r a r a inkıyâd edeceği z a n n o l u n u y o r d u . paşaların firârı dolayısıyla b i r çok d e d i k o d u l a r oldu,,. T a l ' a t P a ş a , L û t f i S i m a v î B e y ' i n dediği g i b i « İ t i r â f - ı z ü n û b » e t m e m i ş d e ğ i l ­ dir, y u k a r d a gördüğümüz gibi cezâya müstahak olduğunu mektubunda i'tirâf etmiş olduğu halde kaçmıştır! Harb-i-umumîde kendisinden evvel Sadâret ma­ k a m ı n d a b u l u n m u ş o l a n S a i d H a l i m P a ş a h a l e f i g i b i k o r k a k o l m a d ı ğ ı için k a ç ­ mamış, t e v k i f edilip Dîvân-ı-harb'e verilmiş ve n i h a y e t ingilizler tarafından M a l t a ' y a sürülmüştür. « i k d a m » gazetesine göre E n v e r ' i n m e k t u b u n d a d a artık «Memlekette ifây-ı hiz­ m e t e t m e s i n e i m k â n g ö r m e d i ğ i için K a f k a s y a ' d a b i r h ü k û m e t - i i s l â m i y y e teşkil etmek» maksadıyla oraya gideceğinden bahsedilmektedir! Osmanlı imparator­ luğunu m a h v e t m i ş o l m a s ı k â f i g e l m e m i ş g i b i b a ş k a m i l l e t l e r i n başına d a iş a ç ­ m a y a d a h a o z a m a n d a n k a r a r vermiş olduğunu gösteren b u iddiânm her halde tıbbî b i r m â h i y y e t i o l m a k lâzımgelir ve b u n u n böyle olduğunu da a y n i şahsın d a h a s o n r a k i T ü r k i s t a n m â c e r â s ı bütün vuzuhiyle m e y d a n a çıkarmıştır: A ş a ğ ı ­ d a 1922 — 1340 v u k u â t ı n m «4 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . i t t î h a d - v e - T e r a k k i ' n i n meşhur Mecüs-i-Meb'ûsân reisi A h m e d Rızâ B e y bile «Cumhuriyet» gazetesinde ç ı k a n h â t ı r a t m d a o n u n b u ruhî v e zihnî v a z i y e t i n i ş ö y l e t a s v i r e t m i ş t i r : «Şöhret-i a s k e r i y y e y e hâhişger i d i . N a p o l e o n g i b i meşhur o l m a k i s t e r d i . A v a n ­ tür a r k a s ı n d a n k o ş a r d ı . T r a b l u s u g a r p s e f e r i , H a r e k e t o r d u s u y l a i s t a n b u l ' a gelişi v e n i h a y e t T ü r k i s t a n ' d a R u s l a r l a v u r u ş a r a k şehid d ü ş m e s i h e p ş ö h r e t p e ş i n d e koştuğunu gösterir». E n v e r ' i n a s k e r î m â h i y y e t i n i i y i c e a n l a m a k için E r k â n - ı - h a r b K a y m a k a m ı Ş e r i f B e y ' i n «Sarıkamış» i s m i n d e k i eserine mürâcaat etmelidir. 1908 = 1326 s e n e s i 23 T e m m u z 2 3 C u m â d a - I - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü i k i n c i m e ş r u =

1337

OSMANLİ

TARİHİ

453

t i y e t i n ilânından i t i b a r e n T a l ' a t P a ş a k a b i n e s i n i n b u 1 9 1 8 = 1 3 3 7 s e n e s i 13 T e ş r i ­ n i e v v e l — 7 M u h a r r e m P a z a r g ü n ü ilân e d i l e n i s t i ' f â s m a k a d a r g e ç e n m ü d d e t t a m 10 sene, 2 a y , 20 g ü n d ü r : B u m ü d d e t t e n m u h a l i f l e r i n b i r aralık iş b a ş ı n d a b u ­ lundukları 6 a y , 8 g ü n ç ı k a r ı l d ı ğ ı t a k d i r d e g e r i k a l a n 9 sene, 8 a y , 12 g ü n i t t i h a d - v e - T e r a k k i ' n i n d e v l e t m u k a d d e r a t ı n a iikönce bilvâsıta v e o n d a n s o n r a da doğrudan doğruya hâkimiyyetiyle geçmiştir, işte b u on seneden az z a m a n zar­ f ı n d a o m e ş ' u m k o m i t e n i n e l d e n ç ı k m a s ı n a sebeb o l d u ğ u y e r l e r i k i k ı s m a ay­ rılır: 1) H a ' r b - i - u m u m î d e n e v v e l b ü y ü k b i r sür'atle k a y b e d i l e n yerlerden Girit, B o s n a - H e r s e k , B u l g a r i s t a n ve Rumeli-i-Şarkî g i b i ecnebi işgaline düşmüş veya­ h u t istiklâle y a k ı n b i r m u h t â r i y y e t k a z a n m ı ş eyâletler s a y ı l m a k şartiyle d e v ­ let b ü n y e s i n d e n ayrılan m e m l e k e t l e r T r a b l u s u g a r p , B i n g a z i , t e k m i l R u m e l i k ı t ' a s ı v e A k d e n i z adalarıdır. 2 ) Harb-i-umumîde elden çıkan kıt'alar da H i c a z , Y e ­ m e n , A s i r , I r a k , S u r i y e , F i l i s t i n , L ü b n a n v e M ı s ı r ülkeleridir. — H a r b - i - u m u m î d e k i ' a s k e r z â y i â t ı m ı z m u m u m î y e k û n u «3,842,580» ü ç m i l y o n s e k i z y ü z k ı r k i k i b i n beş y ü z s e k s e n k i ş i d i r : D ö r t m i l y o n a y a k l a ş a n b u m ü d h i ş y e k û n u n b e ş y ü z e l l i b i n i şehid, s e k i z y ü z d o k s a n b i r b i n ü ç y ü z a l t m ı ş d ö r d ü mâlûl, y ü z ü ç b i n y e d i yüz otuz' b i r i kayıp, i k i m i l y o n yüz altmış y e d i b i n sekiz y ü z kırk b i r i yaralı ve y ü z y i r m i d o k u z b i n altı y ü z k ı r k d ö r d ü e s i r d i r : B u e s i r l e r i n m ü h i m b i r k ı s m ı e s â r e t t e ö l m ü ş o l d u ğ u için, ş ü h e d â y e k û n u t a k r i b e n altı y ü z b i n e y a k l a ş ı r . M e m l e ­ k e t i n m u h t e l i f t a r a f l a r ı n d a a ç l ı k , sâri h a s t a l ı k ve muhâceret yüzünden telef o l a n s i v i l ahâli k u r b a n l a r ı b u y e k û n a dâhil değildir. — G e m i z â y i â t ı i t i b a r i y l e m e v c u d u n a n i s b e t l e en ç o k z a r a r a uğrıyan devlet Türkiye'dir: U m u m î yekûn 245,627 tonilâto g ö s t e r i l i r ; b u n u n 143,959 u h a r p v e 101,668 i de t i c a r e t g e m i l e r i n e âittir. Y e l k e n l i z â y i â t ı m ı z b u y e k û n a dâhil değildir. — H a r b - i - u m u m î b i r t a ­ r a f t a n d e v l e t i n m a l i y e s i n i iflâs hâline g e t i r m i ş o l d u ğ u g i b i , b i r t a r a f t a n d a istilâ f â c i a l a r m m sebeb olduğu t a h r i b a t l a ticarî v e iktisâdi z a r a r l a r ı m ı z v e b i l h a s s a n ü f u s z â y i â t ı m ı z d a m ü d h i ş r a k a m l a r a b â l i ğ o l m a k t a d ı r . İşte b ü t ü n b u millî f e ­ lâketlere sebeb olanların d a r - a ğ a ç l a r ı y l a b e r a b e r kurdukları menhus idarenin m â h i y y e t i n i de T a l ' a t P a ş a b i z z â t a n l a t m ı ş , İ b n - ü l - E m i n ' i n «Son Sadr-ı-a'zaml a r ı » n m 1959 u n c u s a h i f e s i n e g e ç i r d i ğ i şu s ö z ü y l e t a s v i r etmiştir : «Bizim b u memlekette kurduğumuz idare, olsa olsa münevver b i r istibdaddır»! « M ü n e v v e r » vasfı d o ğ r u o l m a m a k şartiyle b u s ö z b i r « İ n t a k - ı h a k » d a n b a ş k a b i r ş e y değildir. K a ç a k m e s ' u l l e r i n sırtlarına y ü k l e y i p k a ç ı r d ı k l a r ı m e s ' u l i y y e t , işte bütün bunların f e c î hisâbıdır. — A ş a ğ ı k i s e n e n i n «13 T e m m u z » f ı k r a s ı n a d a b a ­ kınız) .

8 Teşrinisâni = 3 Saf er, Cuma: İzzet Paşa kabinesinin isti'fâsı. ( İ s t i ' f â n m sebebi, y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z h a r p m e s ' u l l e r i n i n f i r â r m a m e y ­ d a n verilmiş olmasından dolayı efkâr-ı-umumiyyenin kabine aleyhine dönmesi v e artık l'tîlâf d e v l e t l e r i mümessillerinin i s t a n b u l ' a g e l m e s i t a h a k k u k e t t i ğ i için kabinede ittihatçı n â z ı r l a r bulunmasını m u v â f ı k g ö r m i y e n pâdişâhın İ z z e t P a ­ ş a ' y a h a b e r g ö n d e r i p A d l i y e n â z ı n H a y r i E f e n d i i l e M a l i y e n â z ı n Selânikli C â v i d v e D â h i l i y y e n â z ı n F e t h i B e y l e r i n değiştirilmesini t a v s i y e e t m i ş o l m a s ı d ı r , i z z e t p a ş a b u ihtâra k a r ş ı i l k ö n c e işi s a v s a k l a m a k i s t e m i ş s e de ü s t ü s t e irâdeler tebliği üzerine b u n u K a m i n - ı - e s a s î ' y e m u g a y i r b i r m ü d â h a l e s a y m ı ş v e b u g ü n a r k a d a ş l a r ı y l a m ü z â k e r e d e n s o n r a t a k d i m ettiği i s t i ' f â n â m e d e p â d i ş â h ı n i h t a r l a ­ rını « R i â y e t - i a h k â m ı n a k a s e m etmiş oldukları Kanun-ı-esasî ile k a b i l - i te'lıf g ö r m e d i k l e r i n d e n » b a h s e t m i ş t i r ! — İ z z e t P a ş a ' n m isti'fâsı u m u m i y y e t l e b i r g ü n s o n r a k i ilân t a r i h i n e m ü s â d i f gösterilirse de d o ğ r u d e ğ i l d i r : İsti'fâ g ü n ü sayıl­ m a m a k şartiyle S a d â r e t m ü d d e t i b u s e n e n i n 14 T e ş r i n i e v v e l = 8 M u h a r r e m P a ­ z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 25 g ü n d e n i b a r e t t i r . — B u kısa ö m ü r l ü k a b i n e n i n i k i tarihî rolü v a r d ı r : B i r i y u k a r d a b u s e n e n i n «30 Teşrinievvel,, f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ­ ğ ü m ü z M o n d r o s m ü t â r e k e s i n i n a k d i , b i r i de h a r p m e s ' u l l e r i n i n k a ç m a s ı n a m e y d a n vermiş olmasıdır).

454

K" R O N O L O J İ

11 Teşrinisani =

1918 —

1337

6 Safer, Pazartesi: Tevfik Paşa'nm ikinci sadâ­

reti ve Osmanlı tarihinde son Sadâret-alayı. ( T e v f i k P a ş a ' n ı n « O t u z b i r M a r t v a k ' a s ı » n a t e s a d ü f e d e n i l k sadâreti için y u ­ k a r d a 1909 = 1327 v u k u a t ı n ı n «13 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Ç o k i h t i y a r o l a n T e v f i k P a ş a ' n m artık bunamıya başladığından b a h s e d i l i r : Mâbeyn Baş-kâtibi A l i F u a d B e y ' i n izahına g ö r e k a b i n e l i s t e s i t e r t i b e d i l i r k e n M e ş î h a t ' e e s k i M ı s ı r k a ­ dısı Y a h y â R e ş i d E f e n d i ' y i t e k l i f e t m i ş s e de i k i sene e v v e l ö l m ü ş o l d u ğ u h a t ı r l a ­ t ı l m ı ş t ı r ! E v k a f nazırlığına intihâb ettiği e s k i V a n v a l i s i i z z e t B e y ' i b i r çok i t i r a z l a r a rağmen kabineye alması d a bu acâyip adamın ağlıyarak paşanın « A y a k l a r ı n a k a p a n m ı ş » o l m a s ı n d a n d ı r ! P â d i ş â h ı n e n b ü y ü k h a t â l a r ı n d a n b i r i de ö y l e b i r d e v i r d e işte b ö y l e h ü k ü m e t l e r l e d e v l e t i d a r e s i n e kalkışmasıdır! — S a ­ dâret alaylarında Sadr-ı-a'zamların Bâb-ı-Alî'ye a t l a g i t m e s i âdettir : B u â d e t e T e v f i k P a ş a ' n m i l k s a d â r e t i n e k a d a r d e v a m edilmiş v e o n d a n s o n r a k i S a d r - ı - a ' z a m l a r Istabl-ı-Amireden tahsis edilen mükellef arabalarla gitmişlerdir Tevfik Paşa'nm b u gün a r a b a y l a yapılan Sadâret-alayı Osmanlı t a r i h i n d e son alaydır; b u n d a n s o n r a k i S a d â r e t tebeddülleri i s t a n b u l ' u n işgal z a m a n ı n a tesadüf ettiği için artık a l a y y a p ı l m a m ı ş v e S a d r - ı - a ' z a m l a r B â b - ı - A l î ' y e hususî s u r e t t e oto­ m o b i l l e g i t m i ş l e r d i r . İşte b u n d a n d o l a y ı T e v f i k p a ş a B â b - ı - A l î ' y e h e m a t l a , h e m a r a b a y l a giden Sadr-ı-a'zamlarm sonuncusu olduğu g i b i , Osmanlı tarihinde son Sadr-ı-a'zam da kendisidir). :

13 Teşrinisani =

8 Safer, Çarşanba : Düşman filolarının

istan­

bul'a gelişi ve vatanımızın işgaline başlanması. (İlkönce 7 T e ş r i n i s â n i = 2 Safer Perşenbe günü m i r a l a y M u e r p h i isminde Dir İn­ g i l i z m ü m e s s i l i v e e r t e s i g ü n de i l k F r a n s ı z a s k e r î h e y ' e t i g e l m i ş t i r . N i h a y e t m ü ­ t â r e k e m u c i b i n c e b u g ü n g e l e n İ'tilâf d o n a n m a l a r ı e l l i b e ş g e m i d e n mürekkeptir: B u n l a r ı n 22 s i i n g i l i z , 12 s i F r a n s ı z , 17 s i İ t a l y a n v e 4 ü de Y u n a n gemisidir. Y u n a n g e m i l e r i n i n b a ş ı n d a m â h u d A v e r o f zırhlısı v a r d ı r . B u n l a r d e r h a l k a r a y a asker çıkarıp şehrin muhtelif yerlerini işgale başlamışlardır. — Y u n a n ge­ m i l e r i y l e a s k e r i n i n gelmesi evvelce verilmiş o l a n te'minâta m u g a y i r olduğu h a l ­ de h ü k ü m e t a c z i n d e n d o l a y ı ses ç ı k a r a m a m ı ş v e işte b u s â y e d e K a r a d e n i z r b o ğ a z ı ' n d a A n a d o l u sâhilinin y u k a r ı k ı s m ı n ı m a a t t e e s s ü f Y u n a n l ı l a r işgal etmişler­ dir. B u münâsebetle i s t a n b u l Rumları Y u n a n b a y r a k l a r r y l a a l a y a l a y  v e r ö f ' a t a ş ı n m ı ş v e s o k a k l a r d a « Z i t o ! » s e s l e r i işte o g ü n işitilmiye b a ş l a m ı ş t ı r ! — i l k İ n g i l i z k u m a n d a n ı e e n e r a l M i l n e ' i n i s t a n b u l ' a gelişi b u t a r i h t e n 14 g ü n sonra 27 Teşrinisâni — 22 S a f e r Ç a r ş a n b a g ü n ü n e m ü s â d i f t i r : K a r a r g â h ı d a k e n d i s i n d e n 21 g ü n s o n r a 18 K â n u n u e v v e l = 1 4 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a - g ü n ü g e l m i ş t i r . B u , t a ­ rihten itibaren ingilizler Haydarpaşa'dan Ankara'ya kadar hat boyunu işgale b a ş l a m ı ş l a r v e K a r a d e n i z t a r a f ı n d a d a S a m s u n v e B a t u m l i m a n l a r ı m ı z l a dâhilde M e r z i f o n ' u i ş g a l altına a l m ı ş l a r d ı r ) .

17 Teşrinisâni = işgali.

12 Safer, Pazar: Baku'nun İngilizler tarafından

( M o n d r o s m ü t â r e k e s i m u c i b i n c e T ü r k o r d u s u 1914 h u d u d u n a ç e k i l m e k mecburi­ yetinde b ı r a k ı l d ı ğ ı için, y u k a r ı k i s e n e n i n «1 Teşrinievvel» fıkrasının üçüncü p a r a g r a f ı n d a işgalini g ö r d ü ğ ü m ü z B a k u ' d a b u l u n a n O s m a n l ı k u v v e t i , H a z a r d e ­ n i z i n i n I r a n sâhilinde. b u l u n a n i n g i l i z k u v v e t l e r i k u m a n d a m e e n e r a l Thomson'un t a l e b i y l e g e r i çekilmiş ve n i h a y e t b u gün i n g i l i z l e r B a k u ' y a girmiştir: Aşağıki s e n e n i n « 1 M a r t » , « 1 9 v e 20 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a d a b a k ı n ı z ) .

1919 =

1337

OSMANLI

455

TARİHİ

21 Kânunuevvel = 17 Eebî'ül-evvel, Cumartesi : Meclis-i-Meb'ûsâmn feshi. ( F e s h i n en mühim sebebi, bütün m e b ' u s l a r m ittihatçı olmasıdır. B u n d a n dolayı g a z e t e l e r d e f e s h e dâir y a z ı l a r n e ş r e d i l m i y e b a ş l a m ı ş v e i s t a n b u l ' a y e r l e ş e n i'tilâf d e v l e t l e r i n i n siyasî m a h f i l l e r i n d e de m e c l i s i n i n t i h a p l a , değil, i t t i h a d - v e - T e r a k k i tarafından tâyin e d i l m e k s u r e t i y l e toplanmış gayr-i-meşrû b i r hey'et olduğu h a k ­ kında i l e r i sürülen m ü t â l â a l a r p â d i ş â h a k a d a r aksettirilmiştir. İkinci sebeb de 19 K â n u n u e v v e l = 15 R e b î ' ü l - e v v e l P e r ş e n b e g ü n ü beyannâmesini okuyan yeni k a b i n e ' y e a l e - l - u s u l i ' t i m a d r e ' y i v e r d i k t e n s o n r a b u g ü n de İttihatçılık gayre­ tine kapılan m e c l i s i n a d e m - i - i t i m a d r e ' y i v e r m i y e k a r a r vermiş ve b u kararın d a A y a n v e M e b ' û s a n r e i s l e r i t a r a f ı n d a n S a d r - ı - a ' z a m T e v f i k P a ş a ' y a ihbâr e d i l ­ miş o l m a s ı d ı r . K a n u n - ı - e s a s î y e g ö r e pâdişâhın f e s h e h a k k ı v a r d ı r , f a k a t d ö r t a y z a r f ı n d a y e n i m e c l i s i n m u t l a k a intihâbı l â z ı m s a d a m e m l e k e t i n uğrad:ğı işgal v a z i y e t i n d e n dolayı o n a i m k â n y o k t u r ; i m k â n o l s a b i l e e l d e n ç ı k m ı ş o l a n v i l â y e t ­ l e r d e n m e b ' u s intihâbı k a b i l d e ğ i l d i r . B u n u n l a b e r a b e r , İttihatçı b i r m e c l i s i n i b k a s m a d a şerait m ü s â i d o l m a d ı ğ ı için f e s i h a r t ı k m u k a d d e r b i r n e t i c e d e m e k t i r ) .

1919 = 1337 12 Kânunusâni = 9 Rebî'ül-âhir, Pazar: Tevfik Paşa'nm isti'fâsı ve ertesi gün .üçüncü sadâreti. (İstifânın s e b e b i , k a b i n e d e b i r t a k ı m tâdilâta l ü z u m g ö r ü l m ü ş o l m a s ı d ı r . — T e v f i k P a ş a ' n m i k i n c i s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 11 T e ş r i n i s â n i = 6 S a f e r P a z a r t e s i g ü n ü n ­ den itibaren 2 ay, 1 gün sürmüştür). ,

21 Kânunusâni = Paşa'nın ölümü.

18 Rebî'ül-âhir,

Sah: Gazi Ahmed

Muhtar

(Mezar taşında m e r h u m u b i r g ü n s o n r a ö l m ü ş g ö s t e r e n t a r i h yanlıştır, yalnız g ü n i s m i d o ğ r u d u r . — A h m e d M u h t a r P a ş a ' n m c e n â z e m e r â s i m i 23 K â n u n u s â n i = 20 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü n ü y a p ı l m ı ş t ı r : M e z a r ı F a t i h ' d e d i r : v a s i y e t i m u c i b i n ­ ce t a b u t u n a T ü r k b a y r a ğ ı ö r t ü l m ü ş t ü r . — G a z i A h m e d M u h t a r P a ş a merhum B u r s a ' n m K a t ı r c ı - o ğ u l l a r ı a i l e s i n d e n H a c ı - H a l i l E f e n d i ' n i n o ğ l u d u r . 1255 = 1839 senesi 22//23 Şa'banr=31 T e ş r i n i e v v e l / l Teşrinisâni p e r ş e n b e / C u m a gecesi B u r s a ' d a d ü n y â y a g e l m i ş o l d u ğ u n u « S e r g ü z e ş t - i - h a y a t m ı m c i l d - i sânisi» i s m i n d e k i e s e r i n i n s o n u n d a k i t e r c e m e - i - h â l i n d e s ö y l e d i ğ i n e g ö r e 79 sene, 22 g ü n y a ş a y ı p s e k s e n y a ­ ş m a b a s t ı ğ ı sıralarda ö l m ü ş d e m e k t i r . — «93 s e f e r i » n d e A n a d o l u ' y u R u s istilâ­ sından k u r t a r m ı ş o l m a s ı e n b ü y ü k h i z m e t i , G a z i l i k s e b e b i v e e n m ü h i m a s k e r î m u v a f f a k ı y y e t i d i r . — A h m e d M u h t a r P a ş a ç o k m ü h i m b i r i l i m adamıdu"; b a ş l ı c a e s e r l e r i « R ı y â z - ü l - m u h t â r fî i l m - i - e v k a a t i v e - l - e d v â r » v e z e y l i , A l m a n y a ' n ı n altın m a d a l y a s ı y l a t a l t i f e d i l e n « I s l â h - ü t - t a k v î m » i , « S e r g ü z e ş t - i h a y a t ı m ı n c i l d - i sânisi,, v e « S e r â i r - ü l - K u r ' â n fî t e k v i n i v e ifnâi v e i â d e t - i l - e k v â n » g i b i k ı y m e t l i e s e r l e r ­ d i r . — Y i r m i ü ç sene M ı s ı r F e v k a l â d e - k o m i s e r l i ğ i n d e , A y a n reisliğinde v e b i r k e r e de S a d â r e t t e b u l u n m u ş t u r : 1912 = 1330 v u k u a t ı n ı n «22 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a ­ kınız. — M e z a r ı F â t i h c â m i i h a z î r e s i n d e d i r ) .

30 Kânunusâni = 27 Rebî'ül-âhir, Perşenbe: ittihatçıların tevkifi­ ne başlanması. (Osmanlı imparatorluğunu

on

seneden

az

bir

zamanda

yele

veren

«İttihad-ve-

KRONOLOJİ

456

1919

;=

1337

T e r a k k i , , k o m i t e s i n i n m i l l e t e ve t a r i h e karşı ebediyyen mes'ul olan kodaman­ ları y u k a r ı k i s e n e n i n « 2 / 3 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n d a gördüğümüz firâr cürmünü i r t i k â b e t t i k t e n s o n r a e f k â r - ı - u m u m i y y e m ü t e b a k i s i n i n de f ı r s a t buldukça, k a ç ­ mak i h t i m â l i n d e n endişe d u y m ı y a b a ş l a m ı ş , g a z e t e l e r d e harp, inkıraz, i r t i k â p ve s u i i s t i m a l maznunlarının h i s a p g ü n ü g e l d i ğ i n e âit yazılar çıkmış ve işte b u n d a n d o l a y ı T e v f i k P a ş a h ü k ü m e t i İttihatçıların t e v k i f i n e k a r a r v e r m i ş t i r : B u g ü n t e v k i f e d i l e n l e r , b a ş t a İ s m a i l C a n b u i a t , H ü s e y n Câhit, iâşeci K a r a - K e m a l n â m - ı - d i g e r Z ü l ü f l ü - K e m a l v e Z ı y â G ö k a l p o l m a k ü z e r e 27 kişidir; b i r k a ç g ü n s o n r a b u m ı k d a r 93 kişiyi b u l m u ş t u r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «10 M a r t » f ı k r a ­ sına d a b a k ı n ı z ) .

8 Şubat = 7 Cumada-I-ûlâ, Cumartesi: Rumeli'deki düşman ordu­ ları Baş-kumandam ceneral Franchet d'Esperey'nin operet kahraman­ larını gölgede bırakan parlak bir zafer alayı ile istanbul'a girişi. ( S o n r a d a n mareşalliğe t e r f i e d i l e n b u c a k a c ı ve f i y a k a c ı F r a n s ı z cenerali 23 T e ş r i n i s â n i 1918 = 18 S a f e r 1337 C u m a r t e s i g ü n ü i s t a n b u l ' a g e l m i ş , s o n r a çekilin gitmiş ve ondan sonra t e k r a r gelip eski R o m a kumandanlarını andıran gülünç b i r z a f e r a l a y ı t e r t i b e t t i r e r e k f e t i h s i z b i r f â t i h edâsiyie i s t a n b u l ' a girmekten utanmamıştır: B u soytarıca a l a y d a beyaz b i r a t a binen k o m i k Fransız cenerali e s k i R o m a usulünce d i z g i n l e r i n i i k i a s k e r e t u t t u r u p e t r â f m d a h a y â s ı z c a b a ğ r ı ­ ş a n R u m , E r m e n i v e Y a h u d i döküntülerini s e l â m l a r k e n ne k a d a r m a s k a r a oldu­ ğunun farkında bile olmıyarak F r a n s a sefarethanesine gitmiştir. — P e k d a r k a ­ falı b i r z a v a l l ı d a n b a ş k a b i r ş e y o l m ı y a n F r a n c h e t d ' E s p e r e y ' n i n z e k â s e v i y y e s i m ü s â i d o l m a d ı ğ ı için d ü ş ü n e m e d i ğ i b i r n o k t a v a r d ı r : ö y l e b i r z a f e r a l a y ı y a p a ­ b i l m e k için i s t a n b u l ' a e s k i T ü r k l e r g i b i h a r b e n v e c e b r e n g i r m i ş , yâni F r a n s ı z ­ l a r l a müttefikleri g i b i Çanakkale h a r p meydanlarından gece karanlığında k a ç ­ mamış olmak lâzımdır).

15 Şubat = 14 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: Mütârekenin ihlâli. ( l ' t i l â f k u v v e t l e r i i s t a n b u l ' a g i r d i k t e n s o n r a m ü t â r e k e m u â h e d e s i artık b i r m a ­ s a l k i t a b ı hâline g e l m i ş v e T ü r k m i l l e t i n i n e n m u k a d d e s h a k l a r ı n a b i l e t e c â v ü z e d i l m i y e başlamıştır D ü ş m a n ı n b u g ü n sansürle p o l i s e iştirak e t m e s i v e d a h a d o ğ r u s u e l a t m a s ı işte b u c ü m l e d e n d i r ) . :

1 Mart = 28 Cumâda-l-ûlâ, Cumartesi: Azgur kasabasının ve er­ tesi gün de Ahıska'nın sukutu. ( M ü t â r e k e m u c i b i n c e T ü r k o r d u s u 1914 h u d u d u n a ç e k i l m e k m e c b u r i y e t i n d e kal­ dığı için b u n l a r G ü r c ü k u v v e t l e r i t a r a f ı n d a n i ş g a l e d i l m i ş t i r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «19 Nisan» fıkrasına b a k ı n ı z ) .

3 Mart = 30 Cumâda-l-ûlâ, Pazartesi: Tevfik ve ertesi gün Dâmad-Ferid Paşa'nın ilk sadâreti.

Paşa'nın isti'fâsı

( I s t i ' f â m n s e b e b l e r i ş u n l a r d ı r : H a r p m ü s e b b i p l e r i y l e « T e h c i r v e taktil,,» m e s ' u l l e r i n i n ve başta m u h t e k i r l e r o l m a k üzere diğer cerâim e r b â b m m muhakemesi için a s k e r l e r l e a d l i y e c i l e r d e n mürekkep fevkalâde bir Dîvân-ı-Harb-i-örfî teş­ k i l i h a k k ı n d a h ü k ü m e t i n t a k d i m ettiği k a r a r n â m e y i v ü k e l â n ı n D î v â n - ı - Â l î t a r a ­ fından m u h a k e m e s i n i esas ittihâz e d e n K a n u n - ı - e s a s î ' y e mugayir bulduğundan d o l a y ı p â d i ş â h ı n t a s d i k e t m e m e s i , k a b i n e n i n k a r a r ı n d a ısrâr e t m e s i , matbuatın çok gevşek bulduğu hükümeti mütemâdiyen t e n k i d edip durması, Hürriyet-ve-

1919

=

OSMANLI

1337

457

TARİHİ

İ'tilâf f ı r k a s ı n ı n i s b a ş ı n a g e l m e k için D â m a d - F e r i d ' i âlet e d e r e k e n t r i k a l a r ç e ­ v i r m e s i ve ş ı m a r ı k F r a n s ı z c e n e r a l i F r a n c h e t d ' E s p r e y ' n i n de S a d r - ı - a ' z a m ı sefârete celbederek tehdid etmesidir. T e v f i k P a ş a İ'tilâf d e v l e t l e r i n i n b i r h a f t a içinde t e v k i f i n i i s t e d i k l e r i 36 kişi d e r h a l Divân-ı-harb'e verilmediği takdirde bunların d ü ş m a n d e v l e t l e r t a r a f ı n d a n t e v k i f e d i l e c e ğ i n i de s ö y l e m i ş s e de, p â ­ dişâh k a r a r ı n d a n d ö n m e m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e k a b i n e isti'fâ edip memleketin en büyük tehlikelerle muhât olduğu b i r devirde Dâmad-Ferid gibi b i r kâbus m a a t t e e s s ü f h ü k ü m e t i n başına m u s a l l a t edilmiştir. — T e v f i k P a ş a ' n ı n b u ü ç ü n c ü s a d â r e t i b u s e n e n i n 13 K â n u n u s â n i — 10 R e b î ' ü l - â h i r P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 a y , 21 g ü n s ü r m ü ş t ü r : Şubat 28 g ü n o l m a k i t i b a r i y l e b u m ü d d e t h a k i k a t t e 49 g ü n , yâni 1 a y , 19 g ü n d e m e k t i r ) .

10 Mart =

7 Cumâda-l-âhire, Pazartesi:

İttihatçıların tevkifi.

( Y u k a r ı k i f ı k r a d a T e v f i k p a ş a k a b i n e s i n i n teşkil e t m e k istediğinden b a h s e t t i ğ i ­ m i z D i v â n - ı - h a r b ' i K a n u n - ı - e s a s î ' y e m u g a y i r b u l a n pâdişâh D â m a d - F e r i d k a b i ­ n e s i n i n a y n i t a l e b i n i d e r h a l k a b u l etmiştir; Mâbeyn Baş-kâtibi A l i F u a t B e y b u ­ n u n sebebini şöyle i z a h e t m e k t e d i r : . T e v f i k Paşa sâbık vükelâyı d a muhâkeme ederek Divân-ı-Âlî rolü oynıyacak fevkalâde b i r Divân-ı-harb istemiştir; öyle b i r D i v a n Kanun-ı-esâsî'ye m u g a y i r d i r ; h a l b u k i D â m a d - F e r i d yalnız a s k e r l e r d e n m ü r e k k e p alelâde b i r D i v a n - ı - h a r b teşkil e t m i ş v e kararnâmesind.e v ü k e l â m u h a ­ k e m e s i n d e n bahsetmemiştir. B u günkü t e v k i f a t işte b u suretle teşekkül eden ^askerî D i v â n - ı - h a r b ' i n e m r i y l e y a p ı l m ı ş v e b a ş t a e s k i S a d r - ı - a ' z a m l a r d a n Mısırlı S a i d H a l i m Paşa, sâbık Şeyh-ül-islâm Mûsâ Kâzım E f e n d i , e s k i M e c l i s - i - Meb'ûsân r e i s i Ş i ş m a n - H a l i l , s â b ı k A y â n r e i s i R i f ' a t , İ z z e t P a ş a k a b i n e s i n i n İttihatçı D â h i l i y y e n â z ı n p o m a k F e t h i , e s k i M a a r i f n â z ı r l a r m d a n m a s l û p Ş ü k r ü , İttihatçı vükelâdan sâbık A d l i y e n â z ı n İbrahim ve Hâriciyye n â z ı n G i r i t l i A h m e d Nesimî " B e y l e r o l m a k ü z e r e a l t m ı ş kişi t e v k i f edilmiştir. B u g ü n b a ş l ı y a n t e v k i f â t D â m a d F e r i d devrinde h e m e n her gün devâm etmiştir).

8 Nisan = 7 Receb, Salı: Bogazlıyan Kaymakamı ve Yozgat Mu­ tasarrıf vekili Kemal Bey merhumun haksız idâmı. ( Z a v a l l ı K e m a l B e y , E r m e n i « T a k t i l v e t e h c i r » i n d e n m e s ' u l g ö s t e r i l e r e k sırf İ'ti­ lâf d e v l e t l e r i n e g ö s t e r i ş y a p ı p y a r a n m a k için D i v â n - ı - h a r b k a r a r i y l e v e e l - ç a b u k luğuyla idâm edilivermiştir: H a l b u k i b u m a ' s û m a d a m âmirlerinden aldığı emri bütün emsâli g i b i ifâdan başka b i r günâhı olmıyan b i r m e ' m u r d u r . Ş a r k î - A n a ­ d o l u ' d a R u s işgalinden istifâde e d e r e k T ü r k k a t l - i - â m l a r ı t e r t i b e d e n H a t i s o f / H a t i s y a n v e s a i r e g i b i kanlı E r m e n i s e r g e r d e l e r i o z a m a n V e r s a i l l e s k o n f e r a n s ı n ­ d a E r m e n i s t a n d â v â s i m m ü d â f a a e t m e k ü z e r e i s t a n b u l ' d a n kollarını sallıyarak g e ç i p g i d e r l e r k e n b i z i m zavallı K e m a l B e y I t t i h a d - v e - T e r a k k i ' n i n b ü t ü n «Taktil v e t e h c i r » hisâbmı D â m a d - F e r i d ' i n D i v â n - ı - h a r b i n e şahsen vermek mecburiye­ t i n d e b ı r a k ı l m ı ş t ı r ! O sırada n e ş r e t m e k t e o l d u ğ u m « M e m l e k e t » g a z e t e s i n d e Ke­ m a l B e y ' i k u r t a r m a k için y a p t ı ğ ı m n e ş r i y y â t m h i ç b i r f a y d a s ı o l m a d ı . B i r g ü n m e r h u m u n babası idârehâneme geldi ve zavallı oğlunun Bekirağa-bölüğü'nde k u r ş u n k a l e m l e y a z d ı ğ ı m e k t u b u b a n a g e t i r d i ; ö m r ü n ü n s o n yazısı o l a n b u m e k ­ t u b u n d a a r t ı k âkıbetini a n l a m ı ş o l a n K e m a l B e y : Ey

Türk yavrusu,

bu

dünyada

k a l b i m ve öteki

dünyada

ruhum

ebeddiyyen

sana minnetdâr olacaktır! d i y o r d u . B u h a z i n m e k t u p ö ğ l e d e n e v v e l g e l m i ş t i ; ö ğ l e d e n s o n r a zavallının Bâ- y e z i d m e y d a n ı n d a i d â m edildiğini m u h b i r l e r i m d e n b i r i telefonla bildirdi: He­ m e n Bâyezid'e gidip m u h t e r e m şehidin y ü z ü n ü i l k d e f a olarak dar-ağacmda g ö r d ü m . O g ü n A s k e r î - T ı b b i y y e ' n i n millî şuurlarını d â i m â h ü r m e t l e y â d edece­ ğ i m t a l e b e mümessilleriyle t e m â s e t t i m v e a k ş a m a d o ğ r u m a ğ d u r şehidin m ü ­ b a r e k na'şini S i r k e c i ' d e n K a d ı k ö y ü ' n e n a k l e d e n i s t i m b o t a a t l a d ı m . Z a v a l l ı baba-

458

KRONOLOJİ

1919 =

1337

sı d e l i g i b i y d i . C e n â z e M o d a ' d a k i e v i n e n a k l e d i l d i . M e r a s i m i n e r t e s i g ü n ü y a p ı l ­ m a y ı p b i r g ü n s o n r a y a b ı r a k ı l m a s ı n ı k a r a r l a ş t ı r d ı k . 10 N i s a n = 9 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü T ü r k milliyetçiliğinin u n u t a m ı y a c a ğ ı b i r c e n â z e - a l a y ı yapıldı O zamanki Kadıköy k a r a k o l u n u n zâbitiyle efradı t a b u t g e ç e r k e n b a y r a ğ ı yarıya indirerek a s k e r î m e r a s i m y a p t ı . D a m a d - F e r i d ' i n i l k s a d â r e t i n d e i r t i k â b ettiği i l k e i n â y e t h e m halkın, h e m a s k e r i n g a l e y â n i y l e t e l ' i n edilmiş o l d u . E r t e s i g ü n S a d r - ı - a ' z a mm m e ş ' ü m i m z â s i y l e u z u n b i r b e y a n n â m e neşredilip n ü m â y i ş mürettiplerinin e n şiddetli e e z â l a r a ç a r p t ı r ı l a c a k l a r ı n d a n b a h s e d i l d i y s e de, « M e m l e k e t » g a z e t e s i n i n bir i k i mürettibinden başka k i m s e yakalanmadı ve o n l a r d a b i r i k i gün s o n r a kurtarıldı). :

19 Nisan = 18 Receb, Cumartesi: işgali.

Kars'ın Ermeniler tarafından

( M ü t â r e k e m u c i b i n c e T ü r k o r d u s u 1914 h u d u d u n a ç e k i l m e k m e c b u r i y e t i n d e bı­ r a k ı l d ı ğ ı için K a r s T ü r k l e r i b i r « C e n u b u g a r b î K a f k a s H ü k û m e t - i m u v a k k a t e - i m i l i i y e s i » teşkil etmişlerse de, b u g ü n İngiliz işgal k u v v e t l e r i Meclis-i-Millî b i nâsıriı k u ş a t ı p h ü k ü m e t erkânını B a t u m v e i s t a n b u l ü z e r i n d e n M a l t a ' y a g ö n d e ­ r e r e k b i z i m zavallı K a r s ' ı E r m e n i l e r e v e r m i ş l e r d i r : Y u k a r ı k i s e n e n i n «17 T e ş r i nisâni» f ı k r a s ı n a v e a ş a ğ ı k i f ı k r a y l a y u k a r d a b u s e n e n i n « 1 M a r t » f ı k r a s ı n a d a bakınız).

20 Nisan = 19 Receb, Pazar: Ardahan'ın sukutu. (Yukarıki fıkrada gördüğümüz Gürcüler işgal etmişlerdir).

29 Nisan = işgali.

mecburiyetten

dolayı

Türk

kuvvetleri

çekilince

28 Receb, Salı: Antalya'nın İtalyanlar tarafındare

11 Mayıs = 10 Şa'ban, Pazar: Yunanlıların Fethiye'yi işgali. eski ismi Meğri'dir).

13 Mayıs = (O sırada dedir).

1337

OSMANLI

459

TARİHİ

mütârekesini imzâ eden a m i r a l C a l t h o r p e kumandasındaki düşman filoları 7 M a y ı s = 6 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü i z m i r ' d e t o p l a n a r a k 14 M a r t = l l C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü b u zavallı v i l â y e t i m i z i n Y u n a n l ı l a r t a r a f ı n d a n işgali h a k k ı n d a m ü t ­ t e f i k l e r i n v e r d i k l e r i kararın t a t b i k i y l e meşgul olmuşlardır: Zâten ayni karar­ d a n dolayı 9 Mayıs = 8 Şa'ban C u m a günü i s t a n b u l R u m p a t r i k i Türkiye R u m ­ larını h e r türlü t â b i i y y e t mükellefiyyetlerinden muâf ilân e t m i ş t i r ! — N i h a y e t b u n d a n b i r g ü n e v v e l a m i r a l C a l h o r p e 17 n c i k o l o r d u v e İ z m i r mevkı'-i-müstahk e m k u m a n d a n ı A l i N â d i r P a ş a ' y a b i r n o t a i l e şehrin Y u n a n l ı l a r t a r a f ı n d a n i ş ­ g a l edileceğini b i l d i r m i ş v e b u şenî' v e h a y â s ı z c a i ş g a l g û y â İ z m i r şehrine m ü n ­ hasır ve m u v a k k a t b i r t e d b i r g i b i g ö s t e r i l m i ş t i r . — i z m i r ' e ç ı k a r ı l a n v e v a k t i y l e asırlarca T ü r k t â b i i y y e t v e h i m â y e s i altında K a t o l i k - L â t i n taarruzundan masun y a ş a d ı k l a r ı için m e v c u d i y y e t l e r i n i b i l e b i z e m e d y u n o l a n Y u n a n a s k e r l e r i n i n b a ­ şında m i r a l a y S a p h i r i o t i s / S a p h i r o p o l i s i s m i n d e b i r câni v a r d ı r : O s ı r a d a mâhut A v v e r o f f v e L i m n o s zırhlıları d a , l i m a n d a d ı r . — Y u n a n b a r b a r l a r ı k a r a y a çıkar ç ı k m a z fes g i y e n v e y a h u t « Z i t o V e n i z e l o s ! » d e m i y e n m â s u m v e silâhsız insanların h e p s i n i ö l d ü r m i y e b a ş l a m ı ş l a r d ı r : B u kanlı f â c i a y ı g e m i l e r i n i n g ü v e r t e s i n d e n g ö ­ r e n İngiliz v e A m e r i k a n b a h r i y e l i l e r i n d e n bâzıları d e n i z e atılıp insanlık nâmına T ü r k l e r i n i m d â d m a y e t i ş m e k i s t e d i k l e r i için, k a p d a n l a r şehre k a r ş ı p e r d e v a z i ­ fesini gürecek tenteler çektirmişler ve b u suretle g e m i l e r d e k i a s k e r l e r i n k a r a d a k i f â c i a y ı g ö r m e l e r i n e m e d e n i y e t n â m ı n a sed ç e k m i ş l e r d i r ! — 17 n c i k o l o r d u A s k e r ­ l i k d a i r e s i r e i s i cennetmekân Süleyman F e t h i B e y ' i n Türk o r d u s u t a r i h i n e şeref v e r e n şanlı şehâdeti işte o s ı r a d a d ı r ; Y u n a n vahşileri b u m u h t e r e m T ü r k a s k e ­ rine «Zito Venizelos!» diye bağırmasını t e k l i f edince k a h r a m a n zâbitimiz: — B e n Türk a s k e r i y i m , öyle şey söyliyemem! dediği için O r t a ç a ğ b a r b a r l a r ı n a r a h m e t o k u t a c a k b i r vahşetle kahpece şehid e d i l m i ş t i r : O sırada o t u z T ü r k zâbiti d a h a şehid e d i l d i k t e n b a ş k a , h a l k t a n bâzı. i h t i y a r l a r d e n i z e a t ı l m ı ş v e d ü k k â n l a r y a ğ m a edilmiştir. — T ü r k m i l l e t i nâmına i l k k u r ş u n işte o s ı r a d a a t ı l m ı ş t ı r : Y a ğ ı z çehreli b i r T ü r k g e n c i b u i l k k u r ş u n u y l a Y u n a n bayrakdarını gebertip yere sermiş ve ondan sonra da son kurşununa k a d a r t e k başına harbetmiştir; mubârek adı bile m a l û m olmıyan b u a r s l a n y a v ­ r u s u n u millî t a r i h i m i z d â i m â h ü r m e t v e m i n n e t l e y â d e d e c e k t i r O n a yakışan y e g â n e i s i m « T ü r k » i s m i d i r . — Y u n a n b a r b a r l a r ı o g ü n bütün T ü r k a s k e r l e r i n i esir almışlardır. — Bütün g ü n katl-i-âm ve y a ğ m a i l e geçmiş, ırzlara tecâvüz edilmiş m e d e n î d e n i l e n A v r u p a v e A m e r i k a o m ü d h i ş s a h n e y i H ı r i s t i y a n l ı k t a a s subiyle, yâni lezzetle seyretmiştir : B u n u şimdi onlar artık unutmuşlardır, f a k a t damarlarında Türk kanı o l a n l a r unutmamışlardır ve hiç b i r z a m a n unutmıyacaklardır. — İşgal fâciası i z m i r ' e münhasır kalmamıştır : A y n i gün M e n t e ş e = M u ğ l a sâhilleri i t a l y a n i ş g a l i n e u ğ r a d ı ğ ı g i b i , Y u n a n l ı l a r d a i z m i r ' d e n . . . s o n r a 16 M a y ı s = 1 5 Ş a ' b a n C u m a g ü n ü U r l a , 17 M a y ı s = 1 6 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü Ç e ş ­ m e , 20 M a y ı a = 1 9 Ş a ' b a n Salı g ü n ü T o r b a l ı , 22 M a y ı s = 2 1 Ş a ' b a n P e r ş e n b e g ü n ü M e n e m e n , 25 M a y ı s = 2 4 Ş a ' b a n P a z a r g ü n ü M a ğ n i s a , B a y ı n d ı r v e S e l ç u k l = E f e s , 27 M a y ı s = 26 Ş a ' b a n Salı g ü n ü A y d ı n , 28 M a y ı s = 2 7 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü A y ­ v a l ı k v e T i r e , 29 M a y ı S = 2 8 Ş a ' b a n Perşenbe günü K a s a b a , 4 H a z i r a n = 5 R a m a ­ zan Çarşanba günü N a z i l l i , 5 H a z i r a n l = 6 R a m a z a n Perşenbe günü A k h i s a r ve n i h a y e t 12 H a z i r a n = 1 3 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü B e r g a m a şehirleriyle k a s a b a l a ­ rını i ş g a l v e 17 H a z i r a n = 1 8 R a m a z a n Salı g ü n ü de M e n e m e n ahâlisini k a t l - i - â m etmişlerdir. :

( A r t ı k o r t a d a b i r T ü r k o r d u s u k a l m a m ı ş o l d u ğ u için e l l e r i b a ğ l ı d e m e k olan Türkiye'ye İtalyanlarla Yunanlılar bile tecâvuza başlamışlardır. B u sırada Urfa, A n t e p , M a r a ş v e A d a n a havâlisine de F r a n s ı z l a r l a İngilizler m u s a l l a t o l m u ş l a r ­ dır).

( B u kasabanın

1919 =

12 Şa'ban, Salı: İtalyanların Kuşadası'm işgali.

Garbî-Anadolu'nun

işgalinde

İtalyanlarla

Yunanlılar,

rekabet

hâlin-

15 Mayıs = 14 Şa'ban, Perşenbe: İzmir fâciası ve Garbî-Anadolu'­ da Yunan işgal hareketleri. ( O sırada z a f e r sarhoşu o l a n g a l i p devletler T ü r k t a r i h i n i n artık sona erdiğine h ü k m e t m e k g a f l e t i n i g ö s t e r m i ş l e r d i r : i s t a n b u l b e y n e l m i l e l b i r i ş g a l altına alın­ dıktan s o n r a A n a d o l u ' n u n paylaşılmasına kalkışılması işte bundandır; fakat aralarında r e k a b e t v e ihtilâf v a r d ı r : M e s e l â Y u n a n l ı l a r l a İ t a l y a n l a r ı n yukarıki f ı k r a l a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z i ş g a l y a r ı ş l a r ı n ı n s e b e b i işte b u d u r . — İzmir'i i t a l y a n ­ l a r i s t e d i k t e n s o n r a Yunanlıların ağır bastıklarından b a h s e d i l i r : N i h a y e t Mondros:

M o n d r o s m ü t â r e k e s i n d e n i t i b a r e n o r d u d a ğ ı l m ı ş , i s t a n b u l işgal edilip pâdişâhla h ü k ü m e t e s i r v a z i y e t i n e d ü ş m ü ş v e artık b i r «Devlet m u k a v e m e t i »ne imkân k a l m a m ı ş o l d u ğ u için, G a r b î - A n a d o l u ' d a k i i ş g a l f â c i a l a r m a k a r ş ı d a h a i l k a n d a n i t i b a r e n b i r «Millet m u k a v e m e t i » b a ş l a m ı ş t ı r ; b u millî m u k a v e m e t i n b i r i askerî v e b i r i siyasî o l m a k ü z e r e i k i c e p h e s i v a r d ı r : Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i a s k e r î c e p h e d e i l k k u r ş u n u a t m ı ş o l m a k şerefi İ z m i r ' i n i ş g a l edildiği g ü n t e k b a ş ı n a m ü ­ câdele e d e n b i r h a l k k a h r a m a n ı n a âittir; k ü t l e hâlinde i l k m u k a v e m e t de 28 M a y ı s = 2 7 Şa'ban Çarşanba günü ö d e m i ş civârmda yapılan b i r müsâdeme ile b a ş ­ lamıştır. E r t e s i g ü n A y v a l ı k ' d a v e d a h a e r t e s i g ü n e t e s a d ü f e d e n 20 M a y ı s = 29

KRONOLOJİ

460

1919

=

1337

Ş a ' b a n C u m a g ü n ü de H a c ı - i i y a s c i v a r ı n d a b i r m ü s a d e m e o l m u ş v e S a l i h l i mü­ s a d e m e l e r i de 25 H a z i r a n 1 = 2 6 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü b a ş l a m ı ş t ı r , i ş t e b u millî m u k a v e m e t t e n dolayı A y d ı n v e B e r g a m a k a s a b a l a r ı D e m i r c i - E f e ' n i n i d a r e ettiği millî k u v v e t l e r l e Yunanlılar arasında b i r i k i k e r e alınıp verilmiştir: Meselâ A y d ı n şehri i l k istirdadından s o n r a 15 H a z i r a n = 1 6 R a m a z a n P a z a r günü i k i n c i v e 4 T e m n i u z = o Ş e v v a l C u m a g ü n ü de ü ç ü n c ü d e f a s u k u t e t m i ş t i r . B e r g a m a K a s a b a ­ sı d a i l k istirdadından s o n r a 19 H a z i r a n — 2 0 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü i k i n c i defa s u k u t e t m i ş t i r : O s ı r a d a Y u n a n l ı l a r a r e k a b e t e d e n i t a l y a n l a r d a 22 H a z i r a n = 2 3 R a m a z a n P a z a r günü B u r d u r ' u i ş g a l etmişlerdir. T r a k y a ' n ı n işgali de b u sıradadır. Millî m u k a v e m e t i n a s k e r î c e p h e s i g i b i siyasî c e p h e s i de halkın e s e r i d i r : B u s â hada i l k hareket m e m l e k e t i n dimağı mesabesinde bulunan istanbul'da başla­ mış, d a h a 23 M a y ı s = 2 2 Ş a ' b a n C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n F a t i h ve S u l t a n a h m e t c â m i l e r i y l e m e y d a n l a r ı n d a m i t i n g l e r t e r t i b e d i l i p işgal k u v v e t l e r i n e k a r ş ı siyah mâtem bayrakları çekilmiş, o n d a n s o n r a İzmir faciasından ibret a l a n ve M o n d r o s m ü t â r e k e s i n d e k i k o r k u n ç m a d d e l e r d e n yılan Ş a r k vilâyetlerinin teşebbüslyle 23 T e m m u z = 2 4 Şevval Çarşanba günü E r z u r u m k o n g r e s i açılmış ve b u k o n g r e n i n bütün m e m l e k e t i t e m s i l e d e r e k t o p l a n m a s ı n a k a r a r v e r i l d i ğ i S i v a s k o n g r e s i de 4 E y l ü l = 8 Z ü i h i c c e P e r ş e n b e g ü n ü t o p l a n m ı ş t ı r : B u n u 11 E y l ü l = 15 Z ü l h i c c e Perşenbe gününe müsadif gösteren t a r i h l e r yanlıştır; o gün k o n g r e n i n kapanış günüdür. B u büyük k o n g r e y e Şikago'da çıkan D a y l y - N e w s gazetesinin m ü m e s ­ s i l i M . B r a w n i l e F r a n s ı z v e İngiliz h ü k ü m e t l e r i nâmına yarı resmî mâhiyette bir kaç a s k e r ve s i v i l m u r a h h a s d a gelmiştir. S i v a s kongresinde i s t a n b u l mü­ messili olarak bulundum v e D i v â n - ı - R i y â s e t e de dâhil o l d u ğ u m h a l d e , o v a ­ ziyet hakkında izâhâta g i r i ş m e m e y i T a r i h usulüne k a r ş ı v a z i f e t e l â k k i e d i y o ­ rum )

15//16 Mayıs = 14/15 Şa'ban, Perşenbe/Cuma Ferid Paşa'nın isti'fâsı.

gecesi : Dâmad-

(isti'fânın sebebi İzmir faciasıdır: Dâmad-Ferid'in b u i l k sadâreti bu senenin 4 M a r t = 1 C u m a d â - l - a h i r e Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 a y , 13 g ü n = 7 3 g ü n s ü r ­ müştür) .

19 Mayıs = sadâreti.

18 Şa'ban, Pazartesi:

Dâmad-Ferid Paşa'nın ikinci

( İ z m i r f â c i a s m d a n d o l a y ı isti'fâ e d e n b u f e c î şahsın o k a d a r v a h i m t e k r a r iş b a ş ı n a g e t i r i l m e s i a k l a s ı ğ a c a k g a r i b e l e r d e n d e ğ i l d i r )

26 Mayıs =

25 Şa'ban, Pazartesi:

bir

devirde

«Şûrây-ı saltanat»m içtimâ».

( M e c l i s - i - M e b ' û s â n f e s h e d i l m i ş o l d u ğ u için i z m i r f â c i a s ı üzerine ittihâz edile­ cek tedbirleri tesbit e t m e k ü z e r e Y ı l d ı z s a r a y ı n d a b ö y l e istişârî m a h i y e t t e bir Şûrây-ı-saltanat a k d i Dâmad-Ferid'in aptalca bir oyunundan başka bir şey değildir : Ü ç s a a t süren b u i c t i m â a k a b i n e e r k â n ı n d a n b a ş k a sâbık vükelâ ile  y a n âzâsı, bâzı a s k e r î e r k â n l a d e v l e t - a d a m l a r ı v e siyasî f ı r k a l a r l a B a r o , D a ­ rülfünun v e M a t b u â t m ü m e s s i l l e r i iştirâk e t m i ş , c e l s e y i pâdişâh büyük b i r t e ­ essürle a ç m ı ş v e riyâseti S a d r - ı - a ' z a m a h a v â l e e t t i k t e n s o n r a v e l i a h d A b d ü l m e c i d E f e n d i i l e b e r a b e r hususî dâiresine ç e k i l m i ş t i r . D â m a d - F e r i d ' i n yaptığı da İ z m i r işgali h a k k ı n d a aldığı n o t a i l e v e r d i ğ i cevap ve i z m i r v a l i s i n d e n gelen t e l g r a f g i b i gazetelerin evvelce neşretmiş oldukları b â z ı v e s i k a l a r ı okumaktan i b a r e t k a l m ı ş , şiddetle t e n k i d edilmiş, f a k a t Ş û r â y - ı - s a l t a n a t m istişârî mâhiyetin­ d e n d o l a y ı hiç b i r i n e c e v a p v e r m i y e r e k m e c l i s i d a ğ ı t m ı ş t ı : ; .

1919

1338

OSMANLI

TARİHÎ

461

27 Mayıs = 26 Şa'ban, Sah: Bekirağa-bölüğünde mevkuf İttihat­ çıların İngilizler tarafından Malta'ya sevkı. (Bekirağa-bölüğü, H a r b i y e nezâretindeki askerî tevkifhanenin ismidir. — B u ­ r a d a b u l u n a n 67 İttihatçının A n a d o l u ' y a k a ç ı r ı l m a s ı için h e r türlü tertibât i t t i ­ h â z e d i l i p t e ş e b b ü s e g i r i ş i l e c e ğ i sırada İngilizlerin d a h a e v v e l d a v r a n ı p b u g ü n erkenden hepsini k a m y o n l a r a doldurarak b i r torpido ile M a l t a ' y a sevketmelerinin s e b e b i , tertibâtın h a b e r a l ı n m ı ş o l m a s ı d ı r ) .

13 Temmuz = 14 Şevvâî, Pazar: Kaçak İttihatçıların gıyaben ida­ ma mahkûmiyyetleri. (Divânı-ı-harp tarafından idamlarına gıyâben k a r a r verilenler f i r a r i T a l ' a t , E n ­ ver, C e m a l ve D o k t o r Nâzımdır B u f e l â k e t m e s ' u l l e r i n i n firârı için y u k a r ı k i s e ­ n e n i n «2/3 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) . :

20 Temmuz =

21 Şevval, Pazar: Dâmad-Ferid Paşa'nın isti'fâsı.

( P a r i s k o n f e r a n s ı n a d â v e t edilmiş o l a n Osmanlı hey'et-i-murahhasasma riyâset edip b u d a l a c a b i r muhtıra verdiğinden dolayı konferans reisi Clemenceau'dan t e k d i r n â m e t a r z ı n d a b i r c e v a p a l a r a k y ü z ü n ü n k a r a s ı y l a dönen v e b u n d a n d o l a ­ yı artık iş b a ş ı n d a t u t u n a m ı y a c a k hâle g e l e n D â m a d - F e r i d , k a b i n e s i n i tâzelemekle v a z i y e t i n i kurtaracağına hükmettiği için isti'fâ etmiştir. Dâmâd'm bu i k i n c i sadâreti b u s e n e n i n 19 M a y ı s = 1 8 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü n d e n itibaren 2 a y , 2 g ü n = 6 2 g ü n s ü r m ü ş t ü r : İ s t i ' f â i l e t e k r a r t â y i n arasındaki v e k â l e t günleri b u hisâba dâhil d e ğ i l d i r ) .

21 Temmuz = 22 Şevvâl, Pazartesi : Dâmad-Ferid Paşa'nın üçüncü sadâreti. ( H e r türlü m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k l e r i n e ve millî hissiyâta k a r ş ı h a r e k e t l e r i n e rağ­ m e n pâdişâhın b u m e n f u r a d a m ı t e k r a r iş b a s m a g e t i r m e s i k o l a y i z a h e d i l e b i l e c e k dalâletlerden d e ğ i l d i r ) .

21 Eylül = 25 Zülhicce, Pazar: «Kuvây-ı-İnzıbâtiyye» kumandanı cerkes Anzavur'un Anadolu harekât-ı milliyesine karşı mücâdeleye başlaması. ( D â m â d - F e r i d ' i n e n b ü y ü k şenâati, A n a d o l u ' d a vatanını, o c a ğ ı m v e millî şere­ f i y l e n a m u s u n u m ü d â f a a için silâha sarılmış o l a n k u v â y - ı - m i l l i y y e y e k a r ş ı Z a b t i y e l= J a n d a r m a neferliğinden yetişme cerkes A n z a v u r Paşa kumandasında « K u v â y - ı - i n z ı b â t i y y e » i s m i y l e b i r t e n k i l k u v v e t i teşkil etmiş v e b u s u r e t l e i s ­ tilâcı d ü ş m a n l a r l a el-birliğine k a l k ı ş m ı ş o l m a s ı d ı r : A k l ı n c a b u s u r e t l e g a l i p d e v ­ l e t l e r i n t e v e c c ü h ü n ü k a z a n m a k i s t e m i ş t i r ! — Tabiî b u d e r m e - ç a t m a k u v v e t tas­ lakları hiç b i r ş e y y a p a m a m ı ş l a r d ı r ) .

1919 =

1338

27 Eylül — 2 Muharrem, Cumartesi: Samsun'la gilizler tarafından tahliyesi.

Merzifon'un İn­

( B u n u n sebebi, A n a d o l u ' d a harekât-ı-milliyyenin g e l i ş m e s i n d e n dolayı ingilizle­ rin t e h l i k e d e k a l m ı ş o l m a l a r ı d ı r : M e r z i f o n ' u n t a h l i y e s i n d e R e ş i d - B e y - z â d e Sırrı

462

1919 =

K R O N O L O J İ

B e y ' i n teşkil ettiği m a h a l l î k u v v e t i n b ü y ü k h i z m e t i o l m u ş , b u M e r z i f o n ' d a n S a m s u n iskelesine gidinceye k a d a r hırpalamıştır; 1204 de Y a ş m u a h e d e s i y l e n e t i c e l e n e n R u s s e f e r i n d e K a f k a s olan vezir Palacı-Osman'm torunlarındandır).

30 Eylül/l Teşrinievvel = 5/6 Dâmad-Ferid Paşa'mn isti'fâsı.

Muharrem,

1338

k u v v e t İngilizleri Sırrı B e y 1 7 9 0 = cephesinde şehid

Sah/Çarşanba gecesi: O S M A N L I

(Isti'fâmn sebebi, S i v a s k o n g r e s i n i n pâdişâha d e v l e t i n umumî vaziyetiyle Dâm a d - F e r i d ' i n mühlik s i y a s e t i n i teşrih e d e n b i r a r î z a y a z m a s ı v e  y a n ' d a n mü­ şir D e l i - F u a d P a ş a ' y a b i r m e k t u p l a g ö n d e r i l e n b u a r î z a n m p a ş a t a r a f ı n d a n biz­ z a t p â d i ş â h a t a k d i m edilmiş o l m a s ı d ı r : D â m a d - F e r i d ' i n b u ü ç ü n c ü s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 21 T e m m u z — 22 Ş e v v â l P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 a y , 11 g ü n = 71 g ü n s ü r m ü ş t ü r ) .

2 Teşrinievvel = 7 Muharrem, Perşenbe: Sabık Harbiye nazırla­ rından Meclis-i-Vükelâ'ya memur ferik Ali Rızâ Paşa'mn müşir pâyesiyle sadâreti.

T A R İ H Î N İ N

— M. 1920 = H. 1338

—

SON

M. 1924 =

DEVRİ

H. 1342 —

( O s m a n l ı t a r i h i n i n b u s o n s a f h a s ı inkılâp d e v r i n i n i l k v u k u â t i y l e k a r ı ş m a k ­ t a d ı r : Y e n i d e v i r O s m a n l ı t a r i h i n e dâhil o l m a d ı ğ ı g i b i , m e t o d b a k ı m ı n d a n h e n ü z t a r i h e i n t i k a l b i l e e t m e m i ş t i r . İşte b u n d a n d o l a y ı b u s o n s a f h a vukuâtmm yal­ n ı z sene, a y v e g ü n t a r i h l e r i t e s b i t e d i l m e k l e i k t i f â e d i l i p h e r v a k ' a n ı n ayrıca i z â h m d a n v e m ü t a l â a b e y â n ı n d a n ictinâb e d i l m e s i zarurî b i r b î t a r a f l ı k v a z i f e s i ­ d i r . Y a l n ı z s a l t a n a t , hilâfet v e s a d â r e t m ü d d e t l e r i z i k r e d i l m i ş v e bâzı mühim v a z i y e t l e r d e de v u k u â t m c e r e y a n t a r z ı v e y a h u t t e f e r r ü â t ı hakkında t a v z i h not­ ları konulmuştur).

1920 = 1338

( Y e n i k a b i n e n i n teşkili i l k ö n c e T e v f i k P a ş a ' y a t e k l i f edilmişse de i'tizâr ettiği için A l i R ı z â P a ş a s a d r - ı - a ' z a m o l m u ş v e d e r h a l S i v a s k o n g r e s i h e y ' e t - i - t e m s i l i y y e s i y l e t e l g r a f başında müzâkereye girişmiştir B u müzâkere b i r anlaşma ile n e t i c e l e n m i ş , b u s u r e t l e i s t a n b u l h ü k ü m e t i millî h a r e k e t i r e s m e n t a n ı m ı ş . M e c l i s - i - M e b ' û s â m n b i r a n e v v e l i ç t i m â i için intihâbât icrâsı k a r a r l a ş m ı ş ve m e c l i s toplanmadan evvel Bâb-ı-Alî'nin g a l i p devletlerle sulh akdetmemesi takarrür etmiştir).

12 Kânunusâni = açılışı.

15 Teşrinievvel = 20 Muharrem, Çarşanba : Varlıklarını Türk adaletine medyun olan patriklerin galip devletlerden bütün Türki­ ye'nin işgalini istemeleri.

11 Şubat = 21 Cumâda-I-ûlâ, Çarşanba: Maraş'm Fransızlar ta­ rafından tahliyesi.

:

( O sırada d e v l e t i n b a ş ı n d a k i b ü y ü k g a i l e l e r d e n b i r i de i ş g a l k u v v e t l e r i n e istînâd e d e n hıristiyan anâsırın f ı r s a t t a n istifâde e d e r e k y a p t ı k l a r ı u n u t u l m a z a z ­ g ı n l ı k l a r d a gösterilebilir Tarihî, dinî v e millî m e v c u d i y y e t l e r i n i T ü r k adaletine m e d y u n o l a n b u n a n k ö r l e r T ü r k i y e ' n i n b i r a n e v v e l i n k ı r â z ı m i s t e d i k l e r i için, b u gün R u m ve E r m e n i patrikleri böyle b i r mürâcaat küstahlığında bulunmuş­ lardır).

(28 bul

Kânunusâni=7 edilmiştir).

20 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Meclis-i-Meb'ûsânm

Cumâda-l-ûlâ

Çarşanba

günü

«Misâk-ı-MiHî»

3 Mart = 12 Cumâda-l-âhire, Çarşanba: Paşa'mn istifası.

bu

Sadr-ı-a'zam

mecliste

ka­

Ali Rızâ

:

(Isti'fânın s e b e b i K u v â y - ı - M i l l i y y e i l e arasının a ç ı l m a s ı v e g a l i p d e v l e t l e r i n çok ağır taleplerine dayanamamasıdır Sadâret müddeti yukarıki senenin 2 Teşrini­ e v v e l = 7 M u h a r r e m p e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 5 a y , 3 g ü n ' = 153 g ü n d ü r ) . :

8 Mart = 17 Cumâda-l-âhire, Pazartesi: Bahriye nâzın Ayandan ferik Sâlih Paşa'mn müşir pâyesiyle sadâreti. {Sâüh Paşa, A y a n d a n

müşir D e l i - F u a d

Paşa'mn

damadıdır).

16 Mart = 25 Cumâda-l-âhire, Salı : istanbul'un galip devletler tarafından askerî işgal altına alınması. ( i s t a n b u l e s a s e n d ü ş m a n işgali altında b u l u n d u ğ u n a g ö r e , b u y e n i h a m l e m e v o u d işgalin teşdidi m a h i y e t i n d e d i r : H ü k ü m e t e v e r i l e n n o t a d a bunun muvakkat olduğundan bahsedilmiştir. O gün Harbiye ve Bahriye nezâretleriyle Top­ h a n e ' y i , kışlaları v e bâzı karakolları ve ez-cümle Şehzâdebaşı k a r a k o l u n u işgal

1920 =

KRONOLOJİ

464

1338

TARİHİ

465

23 Şevvâl, Cumartesi: Bir Ermeni alayının Ada­

Eskişehir

10 Temmuz = na'ya girmesi. 20 Temmuz = dan işgali.

4 Zülka'de, Salı: Tekrdağı'nın Yunanlılar tarafın­

13 Keceb, Cuma: Sadr-ı-a'zam Salih Paşa'mn isti'fâsı.

îctimâlar i d a m cezâsiyle men'edilmiştir. rinievvel» fıkrasına da bakınız).

l~ş

26 Cumâda-l-âhire,

Aşağıda 1923=1342

Carşanba:

v u k u a t m ı n «2

İngilizlerin

ve Afyon-Karahisar'dan çekilmesi.

( G a l i p devletlerin harekât-ı-milliye a l e y h i n d e k i taleplerine m u k a v e m e t edemediği için İsti'fâ e t m i ş t i r : S a d â r e t m ü d d e t i b u s e n e n i n 8 M a r t = 1 7 C u m a a a - 1 - a h ı r e P a ­ z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 25 g ü n d ü r ) .

5 Nisan

OSMANLI

21 Şevvâl, Perşenbe: Bursa'mn Yunanlılar tarafın­

Bir ^

2 Nisan =

1339

8 Temmuz = dan işgali.

e d i p s a b a h e r k e n d e n u y k u hâlinde b u l u n a n beş a s k e r i m i z i şehid etmişlerdir c o k k i m s e l e r M a l t a ' y a s ü r ü l m ü ş , g a l i p l e r ^ e - i ^ r f i y y e ilân « ^ J ^

17 Mart =

1920 ı =

22 Temmuz = 6 Zülka'de, Perşenbe: Lüleburgaz'ın sukutu. — Galip devletler tarafından teklif edilen Sevres muahedesi esaslarının sarayda elli kişilik bir Şûrây-ı-saltanat tarafından kabulü.

- 16 Keceb, Pazartesi: Dâmad-Ferid Paşa'mn dördüncü 25 Temmuz = 9 Zülka'de, Pazar .-Edirne'nin Yunanlılar tarafından işgali.

sadâreti. ( T e v f i k P a ş a k a b u l e t m e d i ğ i için D â m a d t â y i n

10 Nisan =

edilmiştir).

21 Keceb, Cumartesi: Fransızların

Urfa'dan çekil­

mesi.

31 Temmuz = 15 Zülka'de, beşinci ve sonuncu sadâreti.

11 Nisan = 22 Keceb, Pazar : Meclis-i-Meb'ûsânm feshi. (İngilizlerin t a z y i k i v e bâzı m e b ' u s l a r m t e v k i f i üzerine m e b ' u s l a r ^ J k a ç m ı y a b a ş l a m ı ş v e m e c l i s r e i s i de s a k l a n m a k m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş için f e s h e d i l m i ş t i r ) .

* ' ^ • olduğu

18 Haziran = 1 Şevvâl, Cuma: Zonguldağ'ın Fransızlar tarafından işgali. 24 Haziran =

26 Temmuz = 10 Zülka'de, Pazartesi: Kırkkİlıse Yunanlılar tarafından işgali.

7 Şevvâl, Perşenbe: Alaşehir'in Yunanlılar tarafın­

dan işgali. 26 Haziran = 9 Şevvâl, Cumartesi: Büyük Millet-Meclisi'nin pâ­ dişâha arz-ı-tâzimâtı ve İngilizlerin Mudanya ve Bandırma'ya asker çıkarması. 30 Haziran = 13 Şevvâl, Carşanba: Balıkesir'in Yunanlılar tara­

Kırklareli'nin

Cumartesi: Dâmad-Ferid

Paşa'mn

( I s t i ' f â m n s e b e b i , v ü k e l â d a n b i r kısmının D â m a d - F e r i d ' e k a r ş ı c e p h e a l m ı ş o l malarıdır. B i r g ü n e v v e l isti'fâ etmiş o l d u ğ u n a g ö r e , b u d ö r d ü n c ü sadâreti 3 T v , J . ? ektir. _ Dâmad-Ferid'in A n a d o l u harekâtı-ımilliyyesi ü

r

m

ü

d e m

a l e y h i n e 11 N i s a n = 22 R e c e b P a z a r g ü n ü n e ş r e t t i ğ i m e ş h u r f e t v â düncü sadâreti e s n â s ı n d a d ı r ) .

10 Ağustos = 25 Zülka'de, Salı: saat 4=16: imzası.

işte b u

dör­

Sevres muahedesinin

( B u meş'um muâhedeyi imzâ eden Osmanlı murahhasları Hâdi P a s a ile Rızâ T e v f i k ve Reşid Hâlis B e y l e r d i r , pâdişâh t a s d i k etmemiştir Y u k a r d a 1918=1336 vukuatının « 4 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Z â t e n b u m u â h e d e y i t a s d i k e d e n y e ­ gane devlet Yunanistan'dır). :

y

29 Ağustos = işgali.

14 ZÜIhicce, Pazar: Uşak'm Yunanlılar

fından işgali. 1 Temmuz =

=

1920 =

tarafından

1339

14 Şevvâl, Perşenbe: Edremid'in sukutu.

2 Temmuz = 15 Şevvâl, Cuma: Bandırma, Kirmasti, Mudanya, Gönen ve Karacabey'in Yunanlılar tarafından işgali. 6 Temmuz = 19 Şevvâl, Salı: İzmit'in sukutu. (İngilizler işgal e t m i ş t i r ) .

17 Teşrinievvel = ti'fâsı.

3 Safer,

Pazar:

Dâmad-Ferid

Paşa'mn

is­

(İstifanın s e b e b i , h a r e k â t - ı - m i l l i y y e rüesâsiyle artık anlaşmaktan başka çâre kalmadığım gören l'tüâf d e v l e t l e r i mümessillerinin h u z u r a çıkıp F e r i d P a ş a ' m n ç e k . m e s . m istemiş o l m a l a r ı d ı r D â m â d ' ı n b u beşinci v e s o n u n c u s a d â r e t i ^ karıkı s e n e n i n 31 T e m m „ z = 1 5 Z ü l k a ' d e . C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i ü b a r e n 2Tay, « :

F. : 30

466

1921 = 1340

KRONOLOJİ

gün=78 nisaplara

g ü n sürmüştür; dâhil

değildir. _

isti'fâ

ile tekrar

Aşağıda

tâyin

1922=1341

arasındaki vukuâtının

vekâlet

günleri

«22 E y l ü l »

bu

fıkrasına

da bakınız).

21 Teşrinievvel = 7 Safer, Perşenbe: Tevfik Paşa'nm dördüncü ve sonuncu sadâreti.

3922 t = 13-41

OSMANLI

TARİHİ

467

e d i l d i k t e n s o n r a i s t a n b u l ' a g e l m e k i s t e m i ş s e de T e v f i k P a ş a k a b i n e s i s e e mah­ z u r l u g ö r ü l d ü ğ ü için R o m a ' d a y e r l e ş m i ş v e n i h a y e t b u g ü n b i r E r m e n i k o m i t e c i s i a i n attığı k u r ş u n alnından g i r e r e k d e r h a l ö l ü m ü n e sebeb o l m u ş t u r ) .

1922 = 1340 7 Haziran — 11 Şevval, Çarşanba: Averof zırhlısının Samsun !! topa tutması. 9


budur).

1921 =

21 Temmuz = 26 Zülka'de, Cuma: tttShad-ve-Terakki firarilerin den eski Bahriye nâzın ve Suriye kumandanı Cemal Paşa'nm T i i Is'de Ermeniler tarafından katli.

1339

21 Şubat = 12 Cumâda-l-âhire, Pazartesi: Londra konferansı. ( H e m istanbul, hem Ankara hükümetleri dâvet edilmiş, istanbul hey'etine Sadr-ı-a'zam T e v f i k Paşa, A n k a r a hey'etine Hâriciyye vekili Bekir Sami Bey r i y a s e t etmiştir T e v f i k P a ş a millî b i r l i k n â m ı n a s ö z ü B e k i r S a m i B e y ' e h ı r a k mışşa d a anlaşma imkânı olmamıştır; yegâne netice A n k a r a hükümetinin r e s m e n t a n ı n m ı ş o l m a s ı n d a n i b a r e t t i r . B u k o n f e r a n s 12 M a r t = 2 R e c e b C u m a r t e s i g ü n ü n e k a d a r d e v a m etmiştir). :

15 Mart = 5 Receb, Salı: tttihad-ve-Terakki firarilerinden eski Sadr-ı-a'zam Tal'at Paşa'nm Berlin'de bir Ermeni milliyetçisi tara­ fından katli. < K a â t i l i n ismi Salamon T a y l i r y a n ' d ı r : 24 y a ş l a r ı n d a b i r t a l e b e o l d u ğ u n d a n s e d i l i r ; Taratın beynini parçalıyan kurşun sağ gözünden çıkmıştır).

28 Nisan = işgali. (Yukarda

{•istanbul'dan A l m a n y a ' y a k a ç t ı k t a n s o n r a M o s k o v a ' y a g i d i p komünist olarak Türkistan'ı bolşevikleştirmek v a z i f e s i y l e Buhârâ'ya g i d i n c e emirlik hülyalarına k a p ı l a r a k R u s y a ' y a ı s y â n ettiği için K ı z ı l - o r d u y a k a r ş ı g i r i ş t i ğ i b i r m ü s a d e m e d e •yapılan s ü n g ü h ü c u m u esnasında t e l e f o l m u ş t u r ) .

1922 = 1341 27 Ağustos == 4 Muharrem, Pazar: Afyon-Karahisar'ın istirdadı, 9 Eylül = 17 Muharrem, Cumartesi, zevali saat 10,30: İzmir'in îstîrdâdı.

«6 T e m m u z »

13 Temmuz = 17 Zülka'de, nanlılar tarafından işgali.

fıkrasına

d a bakınız).

Çarşanba: Afyon-Karahisar'ın Yu­

17 Temmuz = 11 Zülka'de, Pazar: Kütahya'nın Yunanlılar tara­ fından işgali. 19 Temmuz == 13 Zülka'de, Salı: Eskişehir'in Yunanlılar tarafın­ dan işgali. 1921 = 1340 6 Kânunuevvel = 5 Rebî'ül-âhir, Salı: Eski Sadr-ı-a'zam Mısırlı Said Halim Paşa'nm Roma'da bir Ermeni komitecisi tarafından katli. sevkettikleri

vurulmuştur).

4 Ağustos = 10 Zülhicce, Cuma: tttihad-ve-Terakki firarilerinden ®ski Harbiye nâzın ve Başkumandan-vekili Enver Paşa'nm BnhârâMa maktul düşmesi.

bah­

19 Şa'ban, Perşenbe: İzmit'in Yunanlılar tarafından

1920—1338 vukuâtının

i İngilizlerin

fîki yâveriyle E f g a n i s t a n ' a g i d e r k e n

Malta

nıenfâsmdan

diğer

menfilerle

beraber

tahliye

9 Eylül = 17 Muharrem, Cumartesi akşamı: Bursa'nın istirdadı. 18 Eylül = 26 Muharrem, Pazartesi: Son Yunan kıt'alarının Çeş­ meden vapurla firan. 22 Eylül = 30 Muharrem, Cuma: Dâmad-Ferid'in firarı, i Karısı M e d i h a - S u l t a n ' l a b e r a b e r F r a n s a ' n ı n N i c e =

N i s şehrine g i t m i ş t i r ) .

19 Teşrinievvel = 27 Safer, Perşenbe: Ankara hükümetinin fm~ kalâde komiseri Re'fet Paşa'nm istanbul'a gelişi. {Mudanya'dan

Gülnihal

1 Teşrinisâni = ŞBüyük M i l l e t Y a l n ı z Hilâfet,

vapuruyla

gelmiştir).

•

11 Rebî'ül-evvel, Çarşanba: Saltanatın ilgası.

M e c l i s i n i n neşretiği i k i m a d d e l i k bir kanunla lâğveöörniştrr i b k a edilmiş v e i k i n c i m a d d e d e « İ l m e n v e a h l â k a n e r ş e d ®»Sf&

468

KRONOLOJİ

1922 =

1341

o l a n » O s m a n l ı şehzadesine Meclisin intihâbiyle tevcih edileceğinden ba'nsolunm u ş t u r . O s ı r a d a H i l â f e t sıfatı h e n ü z S u l t a n V a h î d ü d d i n ' d e d i r . O s m a n l ı tarihi h a k i k a t t e işte b u g ü n n i h a y e t b u l m u ş d e m e k t i r . — 1 8 6 1 = 1 2 7 7 s e n e s i 2 Ş u b a t = 21 R e c e b C u m a r t e s i g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l a n son Osmanlı pâdişâhı Altıncı M e h m e t V a h î d ü d d i n yaşının t a m 57 sene, 5 a y t u t t u ğ u y â n i 58 y a ş ı n ı n içinde b u l u n d u ğ u sırada s a l t a n a t i l g a edilmiştir. 1918t=1336 s e n e s i 4 T e m m u z = 2 5 R a m a ­ z a n P e r ş e n b e g ü n ü t a h t a ç ı k m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e , s a l t a n a t m ü d d e t i de 4 sene, 3 a y , 28 g ü n t u t m a k t a d ı r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «17 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . — O s m a n l ı saltanatının sene hisâbı m u h t e l i f t a r i h b a ş l a r ı n a g ö r e d e ğ i ş e b i l i r : O s m a n - G a z i ' n i n 1 2 8 4 = 6 8 3 de i l k m u h a r e b e s i o l a n E r m e n i - b e l i m ü s â d e m e s i e s a s i t ­ tihâz edildiği t a k d i r d e 638, k l â s i k t e l â k k i d e 1 2 9 9 = 6 9 9 s e n e s i n e m ü s â d i f sayılan itibarî istiklâl t a r i h i n e g ö r e 623 v e A n a d o l u ' d a k i M o n g o l h â k i m i y y e t i n i n 1335 = 736 t a r i h i n d e inhilâli üzerine T ü r k b e y l i k l e r i n i n yabancı hâkimiyyetinden kur­ tuluşuna t e s a d ü f e d e n h a k i k î istiklâl t a r i h i n e g ö r e de 587 sene s ü r m ü ş d e m e k ­ t i r : Bunların en doğrusu O s m a n - G a z i ' y i t a r i h sahnesinde gösteren i l k m u h a r e b e ­ s i n d e n i t i b a r e n g e ç e n 638 s e n e h i s â b ı d ı r ) .

4 Teşrinisani = 14 Rebî'ül-evvel, Cumartesi: Son Osmanlı sadr-ıa'zamı Tevfik Paşa'nm isti'fâsı ve ertesi gün Anadolu mîllî idaresinin istanbul'a teşmili. (Saltanatın üç gün e v v e l i l g a edilmiş olmasına r a ğ m e n pâdişâhın b u emr-i-vâkn k a b u ! e t m e k t e g ö s t e r d i ğ i t e r e d d ü t t e n d o l a y ı b i r g ü n e v v e l s a r a y d a v e b u g ü n de Bâb-ı-Alî'de t o p l a n a n Hey'et-i-Vükelâ n i h a y e t isti'fâya k a r a r vermiş ve isti'fânâme a l e l - u s u l pâdişâha t a k d i m edilmiştir: T e v f i k Paşa'nın b u dördüncü ve so­ n u n c u s a d â r e t i 1920 = 1330 s e n e s i 21 T e ş r i n i e v v e l ı = 7 S a f e r P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 sene, 14 g ü n s ü r m ü ş v e b u m ü d d e t i n s o n ü ç g ü n ü saltanatın i l g a s ı n d a n s o n r a k i d e v r e tesadüf etmiştir. — E r t e s i gün A n k a r a mümessili R e ' f e t p a ş a D i v a n - y o l u n d a k i « Ş a r k m a h f i l i » n e N e z â r e t m ü s t e ş a r l a r ı n ı ç a ğ ı r ı p h e r türlü f a a l i ­ y e t l e r i n i tâtil e t m e l e r i h a k k ı n d a e m i r l e r v e r e r e k i s t a n b u l h ü k ü m e t i n e f i ' l e n n i ­ hayet vermiştir).

10 Teşrinisâni = 20 Rebî'ül-evvel, Cuma : Sultan Vahîdüddin'in halîfe sıfatiyle son Cuma selâmlığı. ( H e m pâdişâh, h e m halîfe s ı f a t l a r ı y l a s o n C u m a Rebî'ül-evvel C u m a gününe müsâdiftir).

selâmlığı

d a 3 Teşrinisâni =

13

16/17 Teşrinisâni = 26/27 Rebî'ül-evvel, Perşenbe Cuma gecesi: Son Osmanlı pâdişâhı Altıncı Sultan Mehmet Vahîdüddin'in Türki­ ye'yi terketmesi ( S a b ı k p â d i ş â h ı n b u k a r a r ı n d a s a l t a n a t ı n ilgası k a d a r B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i n i n k e n d i s i n i ihânetle i t h â m e t m e k i s t e m e s i n i n de â m i l o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : O z a m a n k i g a z e t e l e r t a h b - i - m u h â k e m e y e alınıp c e z â g ö r e c e ğ i için k a ç m ı ş o l d u ğ u n ­ d a n bahsetmişlerdir; G o t t h a r d t J a e s e h k e ' n i n Türkçe m e t n i i s t a n b u l üniversitesi t a r a f ı n d a n neşredilen « T ü r k inkılâbı tarihi kronolojisi» i s m i n d e k i eserinde de B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i n i n 16 Teşrinisâni P e r ş e n b e g ü n ü S u l t a n V a h î d ü d d i n ' i H ı yânet-i-vataniyye ile ithâma k a r a r verdiğinden bahsedilmektedir, istanbul'daki i n g i l i z kumandanı g e n e r a l H a r i n g t o n sâbık pâdişâhın «Hürriyet ve hayatı t e h l i ­ k e d e » o l d u ğ u için İ n g i l t e r e ' y e ilticâ e t m i ş o l d u ğ u n u ilân e t m i ş v e M a l a y a i s m i n ­ d e k i İngiliz zırhlısına b i n e n S u l t a n V a h î d ü d d i n b u gece s a b a h a k a r ş ı Malta'ya h a r e k e t e t m i ş v e o r a d a n M e k k e ' y e g i t m i ş t i r : S a l t a n a t 16 g ü n e v v e l i l g a e d i l m i ş o l d u ğ u için, o sırada u h d e s i n d e y a l n ı z halîfe sıfatı v a r d ı r v e ö d a a r t ı k b i r ü n v a n d a n i b a r e t t i r . — 1918 = 1336 s e n e s i 4 T e m m u z j = 2 5 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü t a h t a ç ı k m ı ş o l a n A l t ı n c ı M e h m e t V a h î d ü d d i n ' i n H i l â f e t m ü d d e t i 4 sene, 4 a y ,

1923 =

1342

OSMANLI

T ARİ

lı İ

469

15 g ü n s ü r m ü ş t ü r : Y u k a r d a b u S e n e n i n «1 T e ş r i n i s â n i » fıkrasında gördüğümüz s a l t a n a t m ü d d e t i 4 s e n e , 3 a y , 28 g ü n s ü r m ü ş o l d u ğ u n a g ö r e , hilâfet m ü d d e t i s a l ­ t a n a t m ü d d e t i n d e n 17 g ü n f a z l a s ü r m ü ş d e m e k t i r . H a r e k e t i n i n e r t e s i C u m a g ü ­ nüne tesadüf e d e n 18 T e ş r i n i s â n i ı = 2 8 R e b î ' ü l - e v v e l t a r i h i n d e B ü y ü k M i l l e t M e c ­ l i s i hilâfetten h a l ' i n e k a r a r v e r m i ş t i r . — Ş a h s i y y e t i için y u k a r d a 1 9 1 8 = 1 3 3 6 v u k u â t ı m n «4 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

19 Teşrinisâni = 29 Rebî'ül-evvel, Pazar : Son halîfe Abdülmecid-ibni-Abdül'Aziz'in hilâfeti. ( S u l t a n A z i z ' i n oğullarından hiç b i r i pâdişâh olamamış, yalnız s o n v e l i a h d A b d ü l m e c i d E f e n d i B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i t a r a f ı n d a n halîfe intihâb edilmiştir. — M ü k e r r e r cülûslar s a y ı l m a m a k şartiyle O s m a n l ı h â n e d â n ı n d a n 36 h ü k ü m d a r y e ­ tişmiştir Y a v u z d e v r i n d e Hilâfetin A r a p l a r d a n Türklere i n t i k a l i n d e n itibaren y e t i ş e n O s m a n l ı halîfelerinin m e c m u u d a 29 d u r . B u n l a r ı n h e p s i hilâfetle s a l t a ­ natı c e m ' e t m i ş o l d u k l a r ı h a l d e , saltanatın i l g a s ı n d a n d o l a y ı y i r m i d o k u z u n c u h a ­ lîfe A b d ü l m e c i d y a l n ı z H i l â f e t sıfatını h â i z d i r ; p â d i ş â h d e ğ i l d i r : K e n d i s i n e bü­ tün i s l â m halîfelerinin h â i z o l d u k l a r ı « E m î r - ü l - M ü ' m i n î n » ünvânı yerine «Hal i f e - i M ü s l i m î n » ü n v â n ı n m v e r i l m e s i işte b u n d a n d ı r . — i n t i h â b ı n m ertesi günü halîfenin r e s m î k ı y â f e t i r e d i n g o t o l a c a ğ ı A n k a r a ' d a n b i l d i r i l m i ş t i r ) . :

24 Teşrinisâni = 4 Rebî'ül-âhir, Cuma : Biat merasimi. •

( B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i n i n g ö n d e r d i ğ i b i r h e y ' e t de h a z ı r o l d u ğ u h a l d e T o p k a p u s a r a y ı n d a k i H ı r k a - i - Ş e r î f dâiresinde y e n i h a l î f e y e bîat edilmiş v e F a t i h c â m i i n d e d e h u t b e o k u n m u ş t u r . B u m ü n â s e b e t l e halîfe A b d ü l m e c i d - i b n i - A b d ü l ' A z i z İslâm â l e m i n e h i t a b e n b i r b e y a n n â m e n e ş r e t m i ş v e k e n d i s i n i intihâb e d e n M e c l î s ' e de teşekkürlerini bildirmiştir).

30 Teşrinisâni = alınması.

10 Rebî'ül-âhir, Perşenbe: Trakya'nın teslim

( Y u n a n işgalinde b u l u n a n Ş a r k î - T r a k y a ' y ı l ' t i l â f d e v l e t l e r i M u d a n y a m ü t â r e k e s i m u c i b i n c e Y u n a n l ı l a r d a n alıp 30 T e ş r i n i e v v e l = 9 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n Türk ordusuna t e s l i m e t m i y e başlamış ve t e s l i m muâmelesi bu gün n i h a ­ yet bulmuştur).

1923 = 1342 11 Eylül — 3 Saf er, Cumartesi: Edirne'de Karaağaç istasyonunun teslim alınması. {19231=1341 s e n e s i 24 T e m m u z = 1 0 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü ö ğ l e d e n s o n r a s a a t 3 , - 1 5 de imzâlanmış o l a L o z a n muâhedesi m u c i b i n c e Yunanlılardan t e s l i m alınmıştır).

2 Teşrinievvel = «ekilmesi.

20 Safer, Sah: tşgal kuvvetlerinin istanbul'dan

(Dolmabahçe m e y d a n ı n d a i k i t a r a f b a y r a k l a r ı karşılıklı o l a r a k selâmlandıktan s o n r a l'tilâf a s k e r l e r i g e m i l e r i n e b i n m i ş l e r d i r . — R e s m î işgal tarihi olan 16 M a r t 1 9 2 0 = 2 5 C u m â d a - l - â h i r e 1338 Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n O s m a n l ı p â y ı t a h t ı 3 sene, 6 a y , 16 g ü n d ü ş m a n i ş g a l i altında kalmyştır; f a k a t h a k i k a t t e b u i ş g a l i l k düşman kuvvetlerinin i s t a n b u l ' a gelmesinden itibaren başlamakladır : Y u k a r d a 1 9 1 8 = 1 3 3 7 v u k u â t ı n m «13 T e ş r i n i s â n i » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .

KRONOLOJİ

470

1924 =

1342

6 Teşrinievvel = 24 Safer, Cumartesi : Kuvây-ı-milliye'nin IstanituTa girişi. (iNîce=Nîs'de öbmiştür).

bulunan

Dâmad-Ferid

tuhaf

b i r tesadüf

eseri

olarak

işte

o gün

1924 = 1342 29 Şubat = 23 Receb, Cuma: Son halîfe Abdülmecid'in son Cuma selâmlığı. 3 Mart = Mnin sonu.

26 Receb, Pazartesi: Hilâfetin ilgası ve Osmanlı tarî-

(•Büyük M i l l e t M e c l i s i n i n n e ş r e t t i ğ i 341 n u m a r a l ı kanunun birinci maddesinde « H a l î f e hal'edilmiştir. Hilâfet, hükümet ve c u m h u r i y e t mânâ ve mefhumunda esasen mündemiç olduğundan Makam-ı-Hilâfet mülgâdır» denilmektedir. — Aynî k a n u n m u c i b i n c e Osmanlı hânedânmm Türk topraklarından ihrâcma da karar v e r i l m i ş t i r . — A b d ü l m e c i d ' i n hilâfeti 1 9 2 2 r = 1 3 4 1 s e n e s i 19 Teşrinisânü=:29 R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 3 a y , 14 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — Y a v u z S u l t a n S e l i m ' i n 1517 = 9 2 3 s e n e s i 20 Ş u b a t = 28 M u h a r r e m C u m a g ü n ü hilâfeti ihrâr z i n d a n b u g ü n k ü i l g a s ı n a k a d a r , t a k v i m ıslâhından m ü t e v e l l i t o n g ü n l ü k f a r k d a h ı s â b e d i l m e k ş a r t i y l e , O s m a n l ı hânedânı t a m 407 sene, 1 g ü n H i l â f e t m a k a m ı n ­ d a b u l u n m u ş t u r : A b d ü l m e c i d b u sülâleden y i r m i d o k u z u n c u halîfedir. — Aşağikâ fıkraya d a bakımz).

3/4 Mart = 26/27 Receb, Pazartesi/Salı gecesi: Son halîfenin nndut hâricine ihrâcı. ^ i s t a n b u l v a l i s i H a y d a r ve P o l i s müdiri Sa'düddin B e y l e r l e diğer b i r takım m e ' lîiurlardan m ü r e k k e p b i r h e y ' e t D o l m a b a h ç e s a r a y ı n a g i t m i ş v e yalnız v a l i i l e P o l i s m ü d i r i h u z u r a k a b u l e d i l i p h a l î f e y e M e c l i s i n k a r a r ı n ı t e b l i ğ etmiştir : A b ­ d ü l m e c i d o ge.ce h a r e k e t e m r i n e i'tirâz e d i p h a z ı r l a n a b i l m e k için b i r i k i g ü n m ü s â a d e e d i l m e s i n i i s t e m i ş s e de k a b u l e d i l m e d i ğ i için b i r k a ç s a a t t e aîelâcele h a z ı r l a n ı p s a b a h a k a r ş ı s a a t b e ş b u ç u k t a o ğ l u Ö m e r F â r u k , kızı D ü r r i ş e h v â r , r e ­ f i k a l a r ı , h u s u s î h e k i m i , hususî k â t i b i v e s a r a y e r k â n ı n d a n b i r i de m a i y y e t î n d e o l d u ğ u h a l d e otomobillerle Çatalca'ya sevkedilmiş ve ertesi akşam-üstü oradaıs gegeaı e k s p r e s l e A n k a r a h ü k ü m e t i n i n t e n s i b ettiği İ s v i ç r e ' y e m ü t e v e c c i h e n y o l a ç ı k a n î m ı ş t ı r . H a l î f e i l e âilesine m a k t û e n o n b e ş b i n l i r a h a r c i r a h verilmiştir. — O s m a n l ı h â n e d â n ı n ı n d i ğ e r e r k e k âzâsı 6 M a r t = 2 9 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü n e k a «far h a d u t h â r i c i n e ç ı k m a k m e c b u r i y e t i n d e t u t u l m u ş v e k a d ı n l a r a d a b i r h a f t a srcüsâade v e r i l m i ş t i r Bunların h e r b i r i n e v e r i l e n h a r c i r a h b i n e r liradır; d â aiiâUara p a r a v e r i l m e m i ş t i r ) . :

S O N

Bu dört cildin te'lifi 1943 senesi 14 Ağustos martesi

gününden

gününe

kadar

1952 senesi 20 Nisan

8 sene, 8 ay, 8 gün

Cu­ Pazar

sürmüştür.

ENDEKSLER v

TAHLİLÎ

e

FİHRİST

E N D E K S L E ! ŞAHIS tSÎMLERt Sayfa

A A b a z a Pasa —

47 2 3 , 25

(Mısır

A b b a s H a l i m Paşa —

207

oğullarından)

107

138

69 Aziz mü­

52

harbinde

rinci -ferik)

3 8 9 , 390

Paşa " A z ı m - z â d e — "

(Bi­

ve İkinci M a h m u d d e v i r l e r i vü­

zir-i-a'zamlarmdan)

76, 77

Seyyid

( B i r i n c i M a h m u d devri

ve­ 33

A b d u l l a h Paşa " C e z z a r - z â d e — " ( İ k i n ­ ci M a h m u d devrinde Mısır v a l i ­

ve Baş-kumandan

dedesi: M a c a r yahut

s i M e h m e d A l i ' n i n ısyânına vesi­

vekili

le veren

evvel­

Cezzaı-Ahmed Abdullah

Gagavuz

dönmesidir)

408

r a İran'a hâkim o l a n

(Üçüncü

valisi:

Meşhur

Paşa'nın

oğludur)

Paşa " Ç e t e c i — "

13

Paşa

ve 31

"Köprülü-zâde

—"

( V e z i r ' i - a ' z a m Köprülü-zâde Fâ­ zıl M u s t a f a P a ş a ' n ı n o ğ l u : İ k i n ­

Musta­

f a d e v r i n d e i s y a n ve M ı s ı r s u l " ,

ci M u s t a f a ,

t a n l ı ğ m ı ilân eden C i n - A l i B e y ' i n

B i r i n c i M a h m u d d e v i r l e r i vüzerâ­

t â y i n etiği M e k k e ş e r î f î ) A b d u l l a h Cevdet B e y — B a k . : Cevdet

118

(Birinci

M a h m u d devri vüzerâsmdan Abdullah

Efganlar

T ü r k sülâlesinden)

Sayda

valilerinden)

Abdullah " M î r — " (Safavîlerden son­

"Şerif—•"

(Balkan

Paşa

—"

"Abdi-Paşa-zâde

E n v e r Paşa'nın y e d i b a t m

Abdullah

Kılburnu muhafızı)

5 0 , 55

Güleç—".

ki

mu26

—

Abdullah " K i l l i — " (İttihatçı H a r b i y e nâzın

102 Mahmud

hâfızı)

A b d u l l a h Paşa " B o y n u - e ğ r i

ser-asker i) B k . : A l i Paşa

geti­

zerâsmdan ve valilerinden)

(Üçüncü M u s ­

Güleç - A l i Paşa

oğul­

r i n c i A b d i i l h a m i d , Üçüncü Selim 201

t a f a devri vüzerâsmdan: Boğdan Abdi-Paşa-zâde

emîri:

devrinde

(Birinci

Paşa

Abdullah

şirlerinden) A b d i Paşa " K o c a — "

dördüncü

Şark ordusu k u m a n d a m o l a n B i ­

den) (Sultan

1 0 7 , 108

" Birinci—"

r i l i p i'dâm e d i l m i ş t i r )

Abdullah

(Üçüncü S e l i m devri v e z i r l e r i n ­

ve S u l t a n H a m i d d e v i r l e r i

Vehhâbîlerin

rinde

"Çırpanlı—".

"Çarhaeı/Hacı/Seyyid—"

A b d i Paşa " Ç e r k e z — "

Suûd

A b d u l l a h Paşa ( Ü ç ü n c ü M u s t a f a d e v ­

A b d i Paşa — B a k . : A b d ü l k e r i m N â ­ Paşa

Mahmud

d e v r i vüzerâsmdan B e n d e r

l i sülâlesinden ü ç ü n c ü M ı s ı r v a ­

dir Paşa/Abdi

crbaşı D e l i — " "İkinci

Abdullah

A¬

lisi)

A b d i Paşa

"Bostan-

larıyla b e r a b e r i s t a n b u l ' a

Han'ın

A b b a s Paşa " B i r i n c i — " ( M e h m e d

212, 213 Paşa

İkinci M a h m u d

hanedanın­

İ r a n şâhı F e t h / A l i

Yeni"

Osmanlılar'dan)

Abdullah-ibni

Said Halim

P a ş a ' n ı n kardeşi dan

(Pa-

Mısırlı M u s t a f a Fâzıl P a ­

devri vezir-i-a'zamlarmdan)

ve Beşinci M e h m e d Reşad d e v r i

(Kaçar

"Mısırlı—"

Efendi

ris'de

Abdullah/Hamdullah

valisi

Kavalalı M e h m e d A l i ' n i n torunu sadr-ra'zamiarmdan

Abdullah—"

şanın e t r a f ı n d a t o p l a n a n

A b b a s " Ü ç ü n c ü — " ( S o n S a f a v î hü­ kümdarı)

"Doktor

Abdullah

(Üçüncü M u s t a f a dev­

r i n d e H o t i n muhafızlarından)

Abbas-Mİrzâ —

Sayfa Bey

54

smdan

ve

Üçüncü A h m e d valilerinden)

ve 13-15,

A b d u l l a h Paşa " M u h s i n - z â d e — " ( B i -

25

474

OSMANLI

ENDEKSLER

TARİHİ

Mahmud

Abd-ül-Aziz i b n i Muhammed " B i r i n ­

devri Veziı-i-a'-

zamlarmdan)

26, 4 2

Paşa

dülhamid

Şev­

Abdurrahman

(Dördüncü

rinde

Abdurrahman ket

i'dâma

(Mahmud

vak'asmda

mahkûm

Abdurrahman kinci

87

Efendi

Paşa

Efendi

"Tatar—"

meşrutiyyet

devri

(T

Mâliye

bistan'ın i l k hükümdarı İbni-Suûd'uıı

Abd-ül

A b d u r r a h m a n Nurüddin Paşa

(İkinci

Milona kahra­ 33&

dülfettâh 353

(İkin­

Ağa

Abdülhak Hâmid büyük

dâhilerinden)

326,

zamlarmdan

ve

Adliye

nâzır-^--

A b d u r r a h m a n Paşa (Üçüncü

"Birinci—"

Abdülhamid

3 2 2 , 3 2 3 , 344, 396 Ahmed

pâdişâhlarından

d e v r i n d e k i İran seferinde L o r i s "

A b d u r r a h m a n Paşa " K a d ı — " "Üçün­

mid)

Nizânrı-cedîd

tarafdariiğıyla meşhur K a r a m a n beylerbeyi:

" K a d ı P a ş a " d i y e de

Abd-ül-Aziz

;

(Osmanlı

dan Sultan Sultan

pâdişâhların­

204,

207 - 2 0 9 , 213 - 2 2 3 , 2 2 5 , 2 2 7 -

229, 2 3 1 , 233 - 2 3 9 , 2 4 2 , 2 4 4 - 246, 248 - 257, 259 - 2 6 3 , 265 - 2 7 3 , 275 284, 2 8 6 ,

287,

289

-

291,

294,

296, 2 9 7 , 3 0 8 , 3 1 1 , 3 1 6 , 3 1 7 , 3 1 9 - 3 2 1 , 328, 329, 3 3 7 , 357, 377, 380, 4 3 1 , 4 3 2 , 469. (Safavîler-

ganlılar hanedanının i k i n c i kümdarı Eşref-Şâh'm gönderdiği

elçi)

"Şehzâde

" 297, 2 9 9 , 3 0 1 ,

nik

380, 3 8 2 - 3 8 4 , 388, 392, 3 9 4 , 3 9 6 , 3 9 7 ,

olan

437 Abdülhamid Bak.:

Zıya

Abdülkadir

Paşa

ibni

Paşa

—

eden

Cezâyir

"Abdülhamid-—" Adil

A b d ü l k e r i m Nâdir Paşa / A b d i Paşa

(Mahmud

ve B a h r i y e

Abdüllâtif

Paşa ( N â m ı k

liğe

nazırlığında 302,

303

Paşa

mahkûm

329

Âdile-Sultan

(İkinci

Hilmi

Hilmi

sahi­

Bk.:

Hüseyn Bak:

Paşa —

"Keçi-boynuzu

A-

B a k : H i l m i Paşa " K e ­ Ağa-İbrahim—"< Bak.:

şa

Hüseyn

Paşa

B k . : Yusuf. P a -

Paşa —

,

"Ağa/Gürcü—". ( B i r i n c i cihan

harbinin

Trabzon

sulh

Cenubî-Kâfkas

murahhaslarının

en

mü­

simalarından)

447"

"Ahıskah—".

Ahıskalı-İbrahim Ahmed

Paşa —

Bk.: ib­

"Ahıskalı—".

"Birinci—"

Osmanlı Sultan

pâdi­ Ahmed

Hân-rEvvel)

265

"Üçüncü

—"

dişâhlarından Hân-ı

(Osmanlı

Sultan

Sâlis)

pâ­

Ahmed

1 - 3, 5 - 7, 9. 10, 1 3 ,

1 5 , 16, 18 - 2 0 , 24, 2 5 , 28, 39, 40, 4 2 , 51,

405

devri

gazetesinin

Paşa

A ğ a Paşa —

Ahmed

Dîvân-ı-har-

i r kızı v e S u l t a n M e c i d

"Pos­ "Terar

"Ağa—"

şâhlarından

405

şâ­

anılır;

Ağa-Hüseyn Paşa —

r a h i m Paşa

vak'a­

Mahmud'nıı

nazırlığın­

212, 213, 254

Paşa

A d i l Bey " Y ü z b a ş ı ; — " ( M a h m u d Şev­ ket Paşa v a k ' a s m d a

efkâr"

309'

Ahıskalı-Hasan Paşa — B k . : H a s a n

kalebend"

olanlardan)

lâkabiyle

devleti

"

be v e r i l i p b e r â e t e d e n l e r d e n )

Kemal'in an­

nesi Zehrâ Hanım'm babası)

Şevket

tacı"

him

188

A d i l Bey "Süleyman-Paşa-zâde — s m d a gıyâben müebbed

(Serdâr-ı-Ekrem-

Posta

olduğu için

bulunmuş

356

(ittihad-ve-Te-

r a k k i devri nâzııiarmdan) 192

mü­

"Yeni-Os-

da

konferansında

389, 4 0 2 , 403

Bey "Hacı—"

E d i r n e mü­ askerî

"Postacı—"

253

"İkinci meşrutiyyet d e v r i nazır­ larından)

asır­

kahramanı)

âzasından)

se­

v •,

sonlarında t o p l a n a n

A b u k A h m e d Paşa " B i r i n c i " F e r i k — "

d a F r a n s ı z l a r l a 15 sene m ü c â d e ­ le

A'yân

Muhyiddin-il-Hüsey-

nî " E m i r — " ( O n - d o k u z u n c u

konsolosu)

veren

Osmanlı

manlılardan:

Aharonyan

kurbanlarından

A b r a h a m Paşa (İlk m e ş r u t i y e t devri

- 439, 441, 443, 451, 452

Zıyâ/Zıyâüddiri

Alman

Efendi

Ağa-Yusuf

en küçük 379

vak'ası"nm

223 (93

"Ağa—".

Abot ( S u l t a n A z i z d e v r i n d e k i "Selâ"

324, 3 2 6 - 3 3 8 , 340 - 3 6 0 , 3 6 2 - 3 6 6 , 368¬

Girit

cavirlerinden)

çi b o y n u z u

Mehmet—"

oğlu)

- 278, 282

hü­ 15

Efendi

93' "Kostâki—"

nihayet

Ağa Paşa —

kurguna 193

(İkinci Abdülhamid'in

276

b u l u n m u ş t u r ) 146 - 148, 2 5 2 , 2 8 3 , 2 8 4 ,

istanbul'a

Abid

ye

ğa-İbrahLm—".

mesele­

dizilen kaymakam)

lâkabı

"Kaymakam—"

Ağa-İbrahim

Nâzır-Ahmed P a ­

274,

likte

den sonra İran'a hâkim olan E f -

dolayı

(Lübnan

238, 240, 241, 243, 254, 255, 270, 272,

"Çirpanlı — "

Abd-ül-Aziz H a n / S u l t a n

sinden

Abdülha­

401, 404, 405, 409, 413, 414, 430, 432,

1 9 1 , 1 9 3 , 1 9 5 , 1 9 7 , 1 9 9 , 200, 2 0 3 ,

282,

Sultan

1 3 2 , 1 8 5 , 1 9 1 , 204, 208, 217, 2 2 1 ,

102, 115, 121,. 128, 132,

18»,

253

Abdüsselâm Bey

ferine

Paşa 379

şa i l e b e r a b e r Ş a m ' d a

303, 3 0 7 , 3 0 9 - 314, 316, 3 1 7 , 3 1 9 , 3 2 1 "

82, 95 - 98

Abd-ül-Aziz H a n /

Aziz)

dişâhlarından

268 "

dan)

15, 57, 6 1 , 6 2 , 64,

Bey

bidir)

" Şehzâde—

Efendi

Agâh

man-ı

hekimlerden)

Aziz

252'

Mahmud'un

Efendi

(Sul­

(İkinci Abdülhamid'iıı oğulların­

Abdül­

Abdülhamid " İ k i n c i — " (Osmanlı pâ­

lûb e d e n Ş e h r - r Z ü r b e y l e r b e y i ) 1 4 , 17

anılır)

Abdürrahim

67, 8 8 , 93, 97, 110

t a n v a l i s i A l i M e r d a n H a n ' ı anağ-

cü S e l i m d e v r i n d e

den

439" (Osmanlı

Sultan

h a m i d Hân-ı E v v e l )

431,

141,

isyanını

mahlası)

m u a y e n e e"

(Doktor—"

t a n A z i z ' i n cesedini

ci Abdüllıamid d e v r i S a d r - r a ' larmdan)

80

Abdünnûr E f e n d i

140,

baba­

sı: M e z h e b i n i n i s m i b u n u n adın­

en

(İkinci

Agâh

rmr

dan gelir)

"Gürcü—" : ( T ü r k şi'rinin

Adlî

târekesinde

şe­ 297

essisi Şeyh M u h a m m e d ' i n

manı)

(Sultan

Bulgar

valilerinden)

1 2 1 , 2 2 8 , 2 6 2 , 274,

Abdülvehhâb ( V e h h â b î m e z h e b i

•

tenkile me'mûr edilen fırka k u ­

şiir

(Mekke

Efendi

karısı)

mandanlarından)

Adossidi

riflerinden)

Osmanlı

devrindeki

(Sultan edilen

"Hacı—"

Âdil Paşa

saltana­

275, 397, 4 3 1 , 460, 469, 470

Abdülfettâh Ağa — B k . : F e t t â h / A b -

-

babası)

son İ s l â m h a l i f e s i )

"Abdülcelil-

Ebd-ül-Ezel Paşa " H â f ı z - - "

oğlu ve

tın ilgası üzerine i n t i h â b

—

Abdülmüttalib

-Yunan harbinde 401

Abd-ül'Aziz'in

A l i Paşa'mn

2 7 4 , 275-

238, 256, 2 6 1 , 2 6 3 , 2 6 5 , 266, 2 6 8 , 380, 4 0 5 , 408, 4 4 1 , 4 4 3

14

Paşa

Abdülhamid devrindeki

A b d u r r a h m a n İbni-Suûd (Sııûdî A r a ­ Aziz

Hüseyn

1 3 2 , 136, 140, 1 4 5 , 1 5 0 , 184, 1 8 5 ,

Abdülmecid/Mecid E f e n d i

teslim

zâde—".

4 0 3 , 405

nazırlarından)

Abdülcelil-zâde

B a k . : Hüseyn Paşa

Şev­

gıyaben

olanlardan)

ordusuna

Mehmed

Dâmad-

123, 126,

276, 285, 3 1 7 , 3 2 7 , 328, 3 5 8 , 377, 378,

352, 3 5 3

o l a n Kermanşalı acem v a l i s i )

oymyan

mürteci'lerden)

Osmanlı

108, 1 1 5 , 1 1 8 -

Mecid)

234,

Ara­

bistan'ın i l k hükümdarı)

Abdülmeeid-Han/Sul

tan

Sa dr-ı - a ' z a m l a r m d a n

188 - 1 9 1 , 1 9 3 , 195 - 197, 1 9 9 , 2 0 8 , 2 2 1 ,

352, 3 5 3 (Suûdi

pâdişâhların­

dan Sultan 128,

Abdülbâkî-Han ( Ü ç ü n c ü A h m e d d e v ­

Mus­

tafa'nın adamlarından ve Üçün­ cü S e l i m ' i n hal'inde r o l

-

Cebel-Şanr

Abd-ül-Aziz İbni-Suûd

4 0 3 , 404 Ağa

80

devrinde

Sayfa

Sayfa (Osmanlı

Abdülmecid

emirleri­

•mar e m î r i )

ket Paşa v a k ' a s m d a i'dâm e d i ­ l e n l e r d e n : Gelenbevî i d a d i s i sermubassırı)

(Vehhâbî Necid

Abd-ül-Aziz İbn--ir-Reşîd ( i k i n c i A b

"Seyyid-Abduilah—".

Abdullah Safa Efendi (Mahmud

ci—"

nin ikincisi)

A b d u l l a h Ramız Paşa — B k . : Râmiz

475-

KRONOLOJİ

Sayfa

Sayfa rinéi

ENDEKSLER

Ahmed Abuk Ahmed

5 6 , 57, 7 2 , 3 2 9 ,

Paşa —

Paşa.

Bak.:

Abuk

352

OSMANLI

476

ENDEKSLER

TARİHİ

Ahmed

Ağa

rinde Ahmed

(İkinci

Mahmud

(Midhat

Ağa

kez-Hasan dönme

Paşa'nm

vak'asmda Hacı—"

Arifî

"Binbaşı—"

Ahmed Bey cihan

harbinde

Goliath

zırhlısını

"Muâvenet-i

(Birinci

milliyye"

b i n i n süvarisi) deki

ve

Paşa

Paşa

Bak.:

Paşa

şa

Ahmed—"

sı—"

meb'us-

"Eşek—"

(Sultan

larmdan) Aziz

dan Hüseyn

Paşa'nm

Ahmed Bey 245

"Hacı—"

Efendi

ve İttihad c e m i y e t i n i n i l k u m u ­

med

—".

mî reisi)

357 "

Ahmed Efendi

Hacı

Hafız

(Vak'a-i'Hayriyye'de kışlası ayak

—

"

Yeniçeri

zaptedilirken askere ö n olan

kahraman

Tophane

imamı)

111 "Hafız—"

(Dördün­

cü M u s t a f a ve İkinci

Mahmud

Ahmed Efendi devirlerinde Şevket

saray

Paşa

kürek

imamı)

"Kara—"

Ahmed Efendi ne

(Mahmud

vak'asmda

cezasına

15

Ahmed

Efendi

cü

Mustafa

"Resmî—"

devirleri

Birinci

(Üçün­ Abdül-

devlet-adamla'

Cihangirli—

(Üçüncü M u s t a f a d e v r i a'zamlarmdan

Paşa

B k . : Kemal

"Şehzade

boz­

edilmiş

olarak 159,

/

258, Nişancı

devri

(Birinci

o¬

valiliklerde

Paşa

harbinde

evvelâ

ReşM

Ahmed

' müşiri

ve

Ş a m v a l i s i : L ü b n a n b u h r â n ı ü¬ zerine "Nâzır"

Şam'da i'dâm lâkabı

edilmiştir.

Mekteb-i-Har-

B a k . : Râtib

Bey —

B a k . : Reşid "'

—

Bak.:

: A h i

Rızâ

Şefik—".

Şerîf-üs-Sünûsî "

gelen

ve

son

Şeyh

cihan

har­

Bingazi'&en

saltanat

Osmanlı

Mehmet

"

(Birinci

sonlarında

tebeddülünde

pâdişâhı

Vahîdüddin'in

Altıncı kılrç

a

-

l a y m d a y e n i pâdişâha kılıç k u ­ şatmış o l a n Ahmet

Şükri

rmdan

ordusu

Râtib

"Ahmed—".

tan

Arabistan

8 - 9 Bk.:

Şefik M i d h a t Paşa — B k . :

s o n r a R u m e l i orduları- E r k â n - r sonra

Anadolu-

"Ahmed—".

harbiyye

reisi ve daha

Vâradin

olan

"Ahmed—".

binin

26 ve

şehid

"Dâmad-Ahmed—".

Seyyid—

ve

Anadolu

devrindeki

M i d h a t Paşa " A h m e d

bulunmuş

(Kirim

(Üçüncü

"Ahmed—"

Bey Ahmed

—"

devrinde

"Nâzır — "

kuman­

Ahmed Samim Bey — B a k . : Samim 281

Hafız

- beylerbeyliğinde

ve

Râtib Paşa —

Bey

] Mahmud

(Birinci 28

A h m e d Rızâ B e y

Vezir'i-

"Köprührzâde

8 - 1 0

Râtib Paşa —

Bey

-

268,

Ahmed Ahmed

olduğu

tevcih

257,

irti-

tarafından

"Türk—"

Ahmed

Paşa

ve

Deryâ

Bel­

esnâsında

devri vali

Paşa

Paşa

Bah­

m a n Paşa'nın oğludur). Ahmed 51

boşnak

beylerbeyi)

vüzerâdan: Köprülü-zâde N u ' '

Vezir-i-

A h m e d Kemâlüddin E f e n d i — B k . : Ahmed—".

Aziz

devirleri

Ahmed

Paşa

Rumeli

"

"Ahmed—". Efendi

ilga

ünvan

(Üçüncü Ahmed

babası)

Kemâlüddin

(Sultan

Mahmud

Ahmed

Vezir'i"

a'zamlarmdan)

Silâhdar-Mehmet

Rumeli-bey-

hâin

" Sarı — "

bozgununda

Fevzi

:

2

Haanid

muhtelif

A h m e d K e m a l Paşa —

o¬ 405

ve

"

Bu

d â d ettiği i ç i n ahâli

Ahmed

Ahmed—".

devri

A h m e d Paşa " K a v a n o z

İzzet

sebeb o l a n

danlarından)

"Kapdan-ı-deryâ

lunmuştur)

"Ahmed—".

- Kapdan

73, 76, 77, 133 (Üçüncü A h ­

nazırlarından:

halde

—" Bak.:

İzzet Paşa —

Paşa

Ahmed

kapdanlığı

B a k . : İrâbî

(Üçüncü

gununa

A h m e d Paşa

"KalaylrKalaylıkoz—"

Paşa

riye

"Ahmed—".

Paşa'nm

se­

mahkûm

Ahmed Ahmed

93

lanlardan)

hamid

Paşa

Napoleon'a k a r ­

1

Sultan

Ah­

"Sarı—"

d e v r i n d e k i V a r a d i n boz­

parçalanmıştır).

(Üçüncü

Yeniçeri-ağalarm-

Kayserili—"

Paşa.

A h m e d İrâbî Paşa —

devri

Ahmed

Bak.: H u r -

A h m e d Hurşid Paşa — şid A h m e d

devrinde

(Üçüncü

Bak.:Hu'

"Şirvânî-zâde

15-17,

a'zamlarmdan)

"Ahmed—".

A h m e d Hulûsî E f e n d i —

ser-askeri)

"Cezzar—"

A h m e d Paşa

Hıfzı

2 9 , 3 1 , 32

g r a d muhafızlığı

cephesi

lâ-

d a anılır)

karşı I r a k

Paşa " H â i n / F i r â r î

Dâ"

vezir-ra'-

Ahmed lerbeyi:

dan)

"Ahmed—".

lûsî

Efendi

dev­

devri

Şehlâ v e K ö r

A h m e d Paşa —

Hasan

A h m e d Paşa " F i r â r î — " B k .

B k . : Fevzi

Bak.:

kaplarıyla

Ahmed

Mahmud

g u n d a n s o n r a tâyin edildiği

med

Bak.: Fethi

Bey —

Bk.: Ni­

valisi

A h m e d Paşa " Ç a l ı k — "

"Firârî/Hâin-Ahmed—".

Hıfzı

zamlarindan:

şı A k k â m ü d â f i i )

B k . : Eyyub

Paşa —

(Terakki

Ahmed

Ahmed—".

"Rodosrzâde

Ahmed—". Resneli

-

Paşa "Nişancı H a c ı — " ( B i ­

P a ş a ' n m o ğ l u v e h a l e f i ve İ r a n ' a

Selim

A h m e d H a m d i Paşa — B k . : H a m d i Paşa

ba­

bası)

Fevzi

Paşa

Sadr-ı-a'zamlarinAvni

(Üçüncü

İkinci

vezir-i-a'zamla

1 0 0 , 101

rinci

22, 2 3 , 2 5 , 3 0 , 31

B a k . : Es'ad

Paşa —

Paşa

Ahmed

"Kolağası

Bağdad

Ahmed Paşa

"Ahmed—".

Ahmed 309

devri

Ah­

mad—".

meşrutiyyet

Ahmed Efendi

Bak.: Es'­

"Ahmed—".

Ahmed

"Astarcılar-kethudâ-

(İlk

"Sakızlı

Ahmed Fethi

B a k . :Cevdet

"Ahmed—"

Ahmed Efendi

rinde

Ahmed—".

A h m e d Fâzıl Paşa — B k . : F â z ı l P a ­

A h m e d Cevad Paşa — B a k . : C e v a d Paşa "Kabaağaçlrzâde

Efendi

devri

Bak.: N i -

Ahmed—". Ahmed Paşa

Bak.: Es'-

"Uryâııî-zâde

A h m e d E y y u b Paşa — Paşa

"Ahmed—"

A h m e d Cevdet Paşa —

ad E f e n d i

Paşa

ataşemi-

—

408

A h m e d E s ' a d Paşa — 357

Celâlüddin

yazi

ba­

med—".

ondan

literlerinden)

evvelâ

paşalaştırılan

Ahmed Es'ad Efendi —

(Paris'-

sonra Belgrad sefareti

Celâlüddin

Paşa'nm sonra

ad E f e n d i "Sâlilrzâde 428

Jön-Tiirklerden

Ahmed

Enver

A h m e d E s ' a d Efendi- —

olan

muhri­

Ahmed Bey " Ç ü r ü k s u l u — "

beyleş-

Ahmed N i y a z i E f e n d i —

bası)

İngilizlerin batırmış

had E f e n d i "Şehzade

148, 149, 191 - 193

rmdan)

Ahmed—".

vekili

Baş'kumandan

tirilip

B k . : Ârifî

Paşa —

ve

Bey "Giritli

bulunmuş '"ol­

Paşa " N a z ı r / L a z — "

Mahmud

B k . : Nesîmî

Ahmed N i h a d E f e n d i —

Harbiye

Ahmed

Bk.: Muh­

Ahmed—".

Ahmed Nesîmî B e y —

nazırlığında

masındandır)

Ahmed—".

tar Paşa " G a z i

vak'-

(İttihad-

meşhur

Efendi "Hafız

biye

B k . : Lûtfi

A h m e d Muhtar Paşa —

189, 199

Efendi/Bey/Paşa

Sayfa

Sayfa

(Sultan

devrindeki " K u l e l i

nâzın

"Ahmed—".

K R O N O L O J İ

A h m e d Lûtfi E f e n d i — 57

"Şeyh—"

ve-Terakki'nin

Paşa.

A h m e d Arifî

için

a s ı " müretti|plerinden) Ahmed

Bak.:

meş­

olduğu

denilir)

Efendi

Mecid

Bak.:

Hacı—"

A h m e d Arifî Paşa —

Paşa

Ahmed 282

Ağa " U z u n

Ahmed

"Resmî"

"Çer-

vurulan

eserleriyle

hurdur; Resmolu

94

uşağı)

A h m e d Ağa " U z u n Ali

rmdaıı: Târihî

dev­

Şile a ' y â m )

ENDEKSLER

Sayfa

Sayfa

Aziz

devri

gürcü

Paşa'nm Neeib

Sünûsî ş e y h i ) ^

Bey "Sağır—"

sadr-ı-a'zanrlaMahmud

kardeşi

Paşa'nm

ve

Nedim

vüzerâdan

oğlu)

A h m e d T e v f i k Paşa — B k . : Tevîik Paşa

444

fSııl-

"Ahmed—".

212

OSMANLI

478

ENDEKSLER

TARİHİ

Paşa

Bak.:

Paşa —

zi

Vefik

—

B a k . : Petro " B i ­

Akif

Mîtştafa —"

(İkinci Abdülhamid Dördüncü

suvâri

kumandanlığında

fırkası

vefat

325

devirleri

İkinci

ve

valisi

olan

devrinde

vezir

Âkif Paşa'nın babasıdır) ci

Mahmud

devrinde

"Tabsıra"sıyla

(İkin­

Bey " D o k t o r — "

tan

Ali

Bak.:

Hasan

Fehmi

Ali

rakdar Alexandre

Ali

"Birinci—"

(Rus

çarla­

kralı)

Alexandre seçilen Alexandre

Ali

çarların­

layı

Şam'da

kurşuna

(Bulga­ üzerine

dedesi)

i l k prens)

328

G-ortschakoff "Prens

—

AD

Couza/Kuza j?

"Alexadre

Ali

—

Bak.:

"Alexandre—".

Alexandre Moruzzi —

B a k . : Moruz-

emriyle

Ab­

Paşa'nm (Alemdaı'-

ğundan

da bahsedilir).

Avret-alan

Efendi

"Paşmakçrzâde (Üçüncü

Ali

kur­

2

E f e n d i "Rusçuklu H a c ı — " A z i z ve S u l t a n H a m i d

(Sul­

Midhat

Paşa'nın

dedesi)

Efendi

"Seyyid—"

Efendi

90

•

devri

vezir-i-a'zamlarmdan)

"Tevkiî/Nişancı "Cezâyir'li

Paşa

(Üçüncü

Bıyıklı—-".

Selim,

Dördüncü

ve İ k i n c i

Mahmud

Ahmed

devri

2, 3

devrinde

(Üçüneü

Rusçuk

ser­

askeri)

'

54

A l i Paşa " D â r e n d e l i — " ( İ k i n c i M a h ­ mud

devri

vüzerâsmdan

ve

valilerinden) Ali

Paşa

Ali

Fuad Bey —

Ali

G a l i b Paşa —

Ali

Haydar

Bey Ali

Efendi

Ali

Haydar

Midhat

Bey

(Midhat

Paşa'nm

oğlu)

326,

327, 358,

Bak.:

Kabulî

"Ali—".

seferinde

mâruf

kahrafırka

ku­ 301

"Genç—" devri

(Birinci

Mah­

vüzerâsmdan:

Özü

muhafızı)

Bak.: Hay­

"Ali—".

Kabulî B e y —

Paşa mud

Ali—" —

(93

cephesindeki

mandanı)

B a k . : G a l i b Paşa

Efendi

101

"Gedik—"

manlıklarıyla

Bak.: Fuad

85, 98

(ܬ

vezir-i-a'-

(Dağıstanlı—"

Paşa

Mustafa

Mahmud

106

Seyyidî/Seydi

Paşa " Ç o r l u l u / S i l â h d a r — " çüncü

ilk 98

27

Paşa " B ı y ı k l ı — " B a k : A l i P a ­

Anadolu

Bey

vüzerâ-

Paşa " B e n d e r l i — " ' ( İ k i n c i M a h ­

"Ali—"

Ali

devri

zamlarından)

Ekrem Bey— Bak.: Ekrem Bey

"Dâmad

63

Güleç—"

devirleri Deryâ-kapdaıılarmdân)

Ali

A l i Ferruh Bey — Bak.: Eerruh Bey

Ali

oldu­

Mahmud

Mustafa Ali

(Ü-

dev­

Soğucak muhâfızı)

Paşa " A b d i - P a ş a - z â d e

şa

239

nâzın)

Paşa ( B i r i n c i A b d ü l h a m i d

—"

Osmanlı

Paris'de

Bahriye

Ali

77

"Seyyid/Moralı—" devrinde

Ali

,

(Galib-De-

Nizâmı

sından ve v a l i l e r i n d e n )

Ali

de­

sadr-ı-a'zamlarindan

Bak.:

"Ali—".

mud

devri

Bak.: Nazmi

Nizâmî Paşa —

(Birinci

Sey­

Ahmed

"Ali—".

rinde

Nâhiye

yid

dar

KabakçrMustafa'yı "Ahmed"

"Ali—".

"Ali—".

Kara-silâh61

İsminin

Efendi —

Efendi

şa

"Ali—". .

i ' d â m etmiş o l a n P m a r h i s a r a ' yânı:

Nazmi

Ali

devrin­

14, 15 B a k . : Nâdir P a ­

Ali Ali

Loris-

valisi)

Paşa

252

devrinde Ali

vezir'-i-a'zamla-

Ağa " U z u n H a c ı — " m

Mavrokordato

Mavrokordato

Jean

Aziz

Ahmed • mağlûp

Nâdir Paşa —

2 0 8 , 319, 320 (Sultan

(Üçüncü

Osmanlılara

Ali

(Sul­

mâbeyneile-

d â i m î elçisi v e İ k i n c i 1

Paşa'nm

Seyyid-Mehmet

devri

çüneü S e l i m

62 devri

269

Bey "Nâmık-Paşa-zâde—"

imparatorluğunun

devri

babası)

Bak.:

Ali

(Birinci Ab­

rından K a r a - v e z i r /

Alexandre —

do­

dizilen

(Birinci

A-

levihânesi ıpostnişini)

vezir'i'a'zamla-

Hamid

Ağa " S e y y i d — "

dar Couza

Halil

dülhamid

Bak.:

jf

A l e x a n d r e Jean

devri

(Sultan

"Ali".

devrinde tan

geyh-ül-

368,

B a k . : Mahvî

ve i n k ı y â d e m e c b u r o l a n

d e y e inâbe v e r e n Y e n i k a p ı M e v 37

193

A ğ a "İspartalı—"

Battenberg

Gortschakoff

Alexandre

meselesinden

muhtâriyyeti

Ali

devrinde

(Lübnan

rmdan

de

Osman

Merdan-Han

5 3 , 54

Bey "Kolağası—"

tan

]2

meşhur silâhdar)

eden

virleri

İbrahim

Ağa

dülhamid

164, 2 4 6 , 2 9 9 , 304, 307, 3 4 2

ristan'ın

-

ilân

—"

Baş-muhaniri)

Ali

sul­

Şeylrül-İslâmlarından)

Lâle

babası)

Ağa (Üçüncü

Ali

vezir-i-a'zamı

Dâmad

tanlığını

plan

muhâliflerinden

gazetesi

401

Mustafa

edip Mısır

banı

Ali

Yeniçeri-kethudalarmdan)

393

dan)

11

ve

(Üçüncü

ısyân

Efendi

meşhur

Efendi

dizilen

devrinde

Aziz

ki'ııiıı Sabah

Mahvî E f e n d i —

193

Bey " C i n — "

(ittihad-ve-Terak-

Bey

Ali

Paşa i l e be­

kurşuna

d e k i B u l g a r isyanının i l k

"Nişancı/

voyvodası

büyük

Şam'da

do­

müdürü)

Nişaner

Paşa

Nâzır-Ahmed

tan

devri

A l i Ağa " D e v " ( Ü ç ü n c ü A h m e d

(Yugoslavya (Rus

(Ezdin

Ağa

Ali

Ali

kaatille-

binbaşı)

99

"İkinci—".

Mehmet

meselesinden

rinden)

Tahdil-base- .

(Üçüncü A h m e d

(Lübnan

zabitlerinden)

kralı

Dördüncü

Selim'in

Kemal

45

z i z ' i n k a t l i n e yardım eden muhafız

91

nüfuziyle

—".

Alexandre " B i r i n c i — " . Alexandre

Ali

"Alemdar/Bay-

rından)

Ali

433

Üçüncü

Paşa'nm

Bak.:

—

Hicaz

Sayfa Ali

devrinde

beled)

dev­

Şerif-Hü"

devrinde

"Hacı—"

Ali

Babasından

Hacı — "

Nevşehirli

"Aleko—".

Paşa

M u s t a f a Paşa

aralık

"Bağdatlı

devrinin

Bk.:

B a k . : Alexandre.

Alemdar-Mustafa

bir

/

miralay)

Tevkiî/Kayserili—". Ali

Bogoridi/Vogorides

eden

büyük oğlu:

Bak.:

bert—".

—

ihânet

harbinde

Melımet P a ş a ' n m b a b a s ı )

- Bak.: Vandal A l ­

A l e k o Bogoridi / Vogorides — Aleksandr

Alexis—".

cihan

vezir-i-a'zamlarından

—

Efendi

"Akşehirli—". Albert Vandal

Kont

rindendir). 438

Akşehirli - H a s a n F e h m i E f e n d i

neral

kisi:

(Sul­

ayene eden ittihatçı h e k i m )

A l e x i s — " ve " G e ­

Bey raber

"A¬

Kont

Mustafa

son a n l a n n d a m u ­

Hamid'i

B a k . : Orloff

B e y (Üçüncü M u s t a f a

layı

"Ge­

miral

(Birinci

Ali

—

olmuştur) 120, 123

Akıl Muhtar

Alexandre—".

sonra

nâ­

meşhurdur)

neral

seyn'in

son Reîs"

ü l - k ü t t â b ve i l k H â r i c i y y e zın:

Ypsilanti/ipsilânti

B a k . : İzzet A l i B e y

Cânik muhassılı)

Alexandre—".

Bak.:

lete

271

Paşa " H a c ı M e h m e t — " .

Akif

Ali

Reşid

Ali

Bak.:

—

Ypsilanti/ipsilânti

Alexis Orloff —

Sultan

vükelâsından

Abdülhamid

Sivas

Alexandre

ordu

etmiştir).

. A k i f Paşa ( S u l t a n A z i z Hamid

Walewski "Kont

devri

feriklerinden:

Walewski

Bey — Paşa.

"Amiral"

Alexandre-Sergevitch—".

Alexandre

"Delilbaşı-zâde

Paşa

Ali

Mentşchikoff

B a k . : Mentşchikoff

Prens

rinci"

Sayfa

"Alexandre—"

Alexandre-Sergevitch

"Ahmed"

A k - b ı y ı k Petro —

479

K R O N O L O J İ

Sayfa

Sayfa Ahmed Vefik

ENDEKSLER

Paşa " H a c ı — "

28 (İkinci

Abdül­

h a m i d d e v r i sadr-ı-a'za.mlarmdan 359

Abdurrahman

Nurüddin

Paşa'­

n m babası: M u h t e l i f valiliklerde bulunmuş v ü z e r â d a n d ı r )

322

ENDEKSLER

480

OSMANLI

"Hazinedar — "

M u s t a f a devrinde

Özü m u h a f ı z ı )

A l i Paşa "Hekim-oğlu —"

Ali

(Üçüncü 52

/Hekim-zâde

l a r ı n d a n ) 2 2 , 2 3 , 25, 2 7 , 2 9 , 3 0 , 3 6 , 3 7 kalmış

(Venediklilerin

olan

kalelerinden

son

ikisini

Meeid

Emin—"

8

(Sultan

ve Sultan A z i z

sadr-ra'zamlanndan)

139

- 141,

165, 1 7 6 , 1 7 7 , 181 - 186, 1 9 0 , 1 9 6 - 1 9 8 , 203,

204,

2 0 6 , 208

-

214,

216,

217,

222 - 2 3 1 , 233 - 239, 241 - 243, 245, 246,

255,

261,

263,

264,

315, Ali

Paşa " M o l d o v â n î eı—"

(Üçüncü

/

287,

317,

Paşa

45

"Nasuh-zâde—"

Mahmud

devri

mud

devri

(İkinci

Mah­

102, 103, "Silâhdar — "

Paşa Mahmud

devri

Paşa

108

(Üçüncü

/

Dâmad / Se-

Ahmed

vezir-i-a'zamlarindan: mad"

lâkabı

dokuz

yaşındaki

Sultan'la

Fatma-

nikâhlanmış

olmasın­

Ali

Paşa

Mahmud

devrindeki

Paşa " T e v k i î / N i ş a n c ı

(İkinci

Bıyıklı—"

Sultan A z i z devirlerinin B a k . : Rızâ

Paşa

delstam beraber

234

Bak.:

Ali—".

Rızâ

Paşa

348

(Birinci

cihan

işgalinden

istifade

446

A n z a v u r Paşa ( D â m a d - F e r i d ' i n K u kuvvetin

(Sul­

devri

kuman­ 46Î

Topal — "

Seyyid" (Üçüncü

Ârif Paşa

Âttf

Arthur

rik 14

Ağa

Ağa —

Bak. : Mus­

Calthorp

—

B a k . : Calthor-

pe " V i s - a m i r a l A r t h u r — " .

son

M8259, 2 6 2

kumandanı

Şemsi

hareket­

Manastır

Paşa'yı

kurşunla

dürmüş o l a n k o m i t e c i

öl­

mülâzım:

meb'usluğa

kayrılmış-

Atıf Hüseyn B e y (Sultan

Hamid'in

361,

hal'inden 258

Fev­

Birinci-fe~

tır)

hal'inde

"Arnavut—".

esnasında

Sonraları

Ab"

sadi"i-a'zamlaAziz'in

Mehmet

(İttihad-ve-Terakki

k o m i t e s i n i n i l k ihtilâl kalâde

217, 316 (Sultan

o"

8 6 , 8 7 , 9tt

Bak.:

Aziz'in

Efendi/Bey leri

Sark

oynıyan donanma k u m a n d a m )

mürteci)

beyn Baş-kâtibi) 396

(İkinci

meşhur

Âtıf Bey ( S u l t a n

Ahmed

beylerbeyliği ve

de­

Şeyh-ül-İslâmlarmdan

S a l i h Paşa " A t e ş — " .

nâzırlarnr

Arz-ı-niyâz K a l f a ( S u l t a n A z i z ' e k a ı -

sevkettiği

/

Ateş-Mehmet Paşa —

devri Reîs-ül-küttâblarmdan : D i -

tafa

kanlı

lan

İkinci

oğlu:

Ârifî A h m e d Paşa ( Ü ç ü n c ü

Arnavut-Mustafa

ederek

E r m e n i komitecisi)

derme-çatma

meşrutiyyet

rol

harbinde

Mehmet—

'

Abdurrahman

Nurüddin Paşa'nm

rmdan)

Edouard

kale Î9S'

Atâullâh E f e n d i " Ş e r i z - z â d e

S u l t a n ' m kocası v e o d e v i r s a d r -

dülhamid ' d e v r i

bomba

devrindeki

esnâsmda

muhâfızı)

H a m i d ' i n kızlarından Nâikr

 r i f î Paşa " A h m e d — "

komiteeileriyle

Aziz

B e l g r a d vak'ası

3 6 9 , 378

c e p h e s i ser-askerliği de v a r d ı r )

Sultan Hamid'e

Âşir Paşa ( S u l t a n

virleri

yarbekir

"André—".

a t a n Belçikalı Charles

danı)'

Hamid'e

dandır) 241,

Bak. : M a n -

André Mandelstam —

vây-ı-milliyyeye karşı

A l i R ı z â Paşa —

93

(Avus­

nazırlarından)

E r z u r u m katliâmını y a p a n

büyük

"Ali—".

"Kont—"

lalası)

tarcılar kethüdası—".

h u r hey'etten)

ı-a'zamlarmdan 188

407, 4 2 S

Efen­

S e l i m ve D ö r d ü n c ü M u s t a f a

tan 385*

(İkinci M a h m u d ' u n

Ağa

Rus

ve

sadr'i-a'zamı A l i Paşa'mn babası)

"Cezâyirli

y a n kumandanı)

binbaşı)

h a l ' i n i t e b l i ğ e m e ' m u r olan m e ş ­ Ârif H i k m e t Paşa " D â m â d — "

b i n d e B i n g a z i ' y i işgal eden İ t a l ­

Antranik Mecid

har­

J o r r i s ' i n karısı)

zamlarından) A l i Rızâ E f e n d i ( S u l t a n

(Trablus

A n n e Jorris ( E r m e n i

ısyâniyle

(Üçüncü Osman devri veziı-i-a'-

A l i R ı z â Paşa —

Efendi "Âmedî—".

ile edi­

Bak.: Ahmed Efendi " A s ­

di —

İkinci

Şeylrül-İslâm-

Sultan

eden İttihatçı

Astarcılar - kethüdası A h m e d

Ârif Hikmet Paşa ( İ k i n c i m e ş r u t i y ­ ve

B a s r a valiliği

lip mağlûbiyyetinden dolayı i n t i ­ har

9 0 , 91

Â'yândan

B k . : Galib

246, 250, 2 5 5 , 2 5 6

m â r u f Y a n y a m u t a s a r r ı f ı ) 1 0 3 - 1 0 5 , 107 Ali

—

han harbinde

yet d e v r i B a h r i y e nazırlarından,

Hoca—"

32S Âsi­

I r a k kumandanlığına tâyin

Mehmet—" ve

-

Askerî Bey "Süleyman—" ( B i r i n c i c i ­

musikişi­

larmdan)

Efendi— Bk.:

t u r y a Hâriciyye

6, 7, 9 - 1 1

"Tepedelenli—"

M a h m u d devirleri 42$

Efendi

Andrassy/Andrasi

d a n d ı r : F a k a t şehid o l d u ğ u i ç i n evlenememiştir).

cephesine

kuvvetlerinin

Amasyalı H o c a - M e c i d

Anber

Ahmed'in

kızı

Çanakkale

ilk kumandanı)

Âmedî-Galib

Mustafa

Abdülha­

me-Sultan.

327 "Arab-zâde

İkinci

Müneccim-başılann

Âsıme-Sultan — B a k . : Z e y n e b

devrindeki

Efendi

babası: devri

38S

(Nâmık K e ­

dandır)

mürettiplerin-

(Dördüncü

Ârif

338 devri

H â r i c i y y e Hâzırlarından)

mid

nas)

Amade "Général d ' — " ( B i r i n c i c i h a n

t i h i ve i l k İ s l â m v a l i s i )

"Dâ­

Sultan

Mehmet

dev­

(İttihad-ve-Terakki

mal'in

(31 M a r t ' d a

(Büyük

tesadüf 2 6 9 . 2 7 5 , 318*

Âsim B e y " M u s t a f a — "

189, 190

Ârif B e y " H a c ı — " Bak.:

378

den)

tıncı—". —

meşhur

372 vak'ası

şeklinde

Âsim B e y

84

"Kuleli

"Arzıvniyâz"

kal­ ismine

rinin A t i n a sefirlerinden)

devrinde

A r i f Bey ( S u l t a n M e c i d

4 3 6 , 445*

A l t ı n c ı Charles — B a k . : C h a r l e s " A l ­ Altıncı Mehmet

Ermeni

rmdan)

harbinde F i l i s t i n ve S u r i y e ' y i i s ­

harbinde

(Üçüncü S e l i m

cariyenin

Asım B e y (İkinci Abdülhamid

ısyân eden a s k e r l e r i n ele-başıla-

eihan

tilâ e d e n İ n g i l i z k u m a n d a n ı )

meclisinin

Arif "Kamacrustası—"

Amr-ibn-ül-Âs ( E s h â b d a n : M ı s ı r f â ­

devri

A'yân

meşrutiyyet

den) 43$

(Birinci

(İkinci

saray

f a s ı : B u hâin edilir)

İngiltere'nin i s t a n b u l s e f i r l e r i n ­

he­

kimi) Allenby " G e n e r a l — "

duğundan bahsedilen

—

"Arab'zâde

n i tebliğe m e ' m u r e d i l e n

ve-

hususî

1

hey'ete b u da dâhildir)

(Al­

Vahîdüddin'in

Ameglio " G e n e r a l — "

vezir-ra'zamla-

"Silâhdar

hid—"

106

(İkinci

rmdan) Ali

tıncı M e h m e t

Efendi

Efendi

Efendi

Arbuthnot Efendi " D o k t o r — "

Ârif

âzasından : S u l t a n H a m i d ' e h a l ' i -

B a k . : Y a v e r Paşa

Mecid E f e n d i "Amasyalı

vezir-i-a'zamlarm-

Ârif

devri

"Doktor A l i Süha—".

çıkarılan Fransız

1 0 3 , 107

dan) Ali

- 47

Deryâ'kapdan-

Paşa " S e y y i d — "

Aram

"Altıncı—".

(İkinci

larindan) Ali

363

devri

vezir-i-a'zamlarından) Ali

337,

288,

Moldovan-

Mustafa

B a k . : Suâvi E¬

liahtlik devrindeki

devirleri 136,

Bak.:

A l i Süha Delilbaşı — B a k . : D e l i l b a ş ı

Alkivyadis

?i H ü s e y n A v n i P a ş a ' y a âlet o l ­

Mehmet—"

"Ali—".

fethetmiş

olan K a n d i y a muhafızı vezir) Â l î Paşa " M e h m e t

Paşa

"Ali—".

A l i Y a v e r Paşa —

Girit

Sâib

Sayfa

Holo

Paşa. Araz-zâde Mehmet

"Ali—". fendi

cü O s m a n d e v i r l e r i veziı-i-a'zam'

elinde

Bak. :

A l i Suâvi E f e n d i —

( B i r i n c i M a h m u d ve Ü ç ü n ­

A l i Paşa " İ z m i r l i — "

Sâib Paşa —

B a k : İzzet

Arab-İzzet Paşa — Sayfa-

48İ

TARİHİ Sayfa

ENDEKSLER

TARİHİ Sayfa

A l i Paşa

OSMANLI

Atlamacı

—

sonraki Bak.:

hususî h e k i m i ) Mustafa

Paşa

A u g u s t e " İ k i n c i — " (Türklerin

"Mal­

364 438-

"Kaymak—". k ı r a n " d e d i k l e r i L e h i s t a n kralı) Auguste "Üçünen—" (Saksonya

24

eîek"

töi'ü: v e d a h a ' s o n r a L e h i s t a n kralı) 2 4

F. : 31

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ

482

dı

Bahâüddin

"Général

d'—"

mandanlarından)

165

A v l o n y a l r F e r i d Paşa —

devri

Sadr-ı-a'zamlarmdan)

B a l b i (Üçüncü A h m e d devrinde

201, 225,

2 6 7 , 2 6 8 , 270 - 2 7 3 , 275, 278, 280 - 282, 297,357

Zıyâüd76

rinci

Abdülhamid'in

karısı

ve

D ö r d ü n c ü Mustafa'nın anası)

(İkinci

Ayşe-Sultan

larından

5 1 , 329

Bayrakdar-Mustafa

Abdülhamid'in

kızlarından)

3 7 9 , 438

Aziz " S u l t a n — " B a k : : Abd-ül-Aziz. Bey (Üçüncü

Selim

(Sultan A z i z

A z i z Paşa — Bulgar

isyanı

harbine

iştirâk

valilerinden)

Bak. : Haut-

Bedr'> B e y ( İ t t i h a d - v e - T e r a k k i 451

(Sultan

him

Behic E f e n d i " S e y y i d

Bak.: Feth-Ali Han.

Aziz'in

darlarından ve A l e m d a r ' ı n

Bağdadlı H a c ı - A l i — B k . : A l i "Bağ-

çuk y â r â m n d a n )

dadh Hacı—".

Rus­

89, 90, 95, 9 7

B e k i r Ağa " K o n y a l ı — " (Nâmık K e ­

( S o n K ı r ı m hanı Ş â -

h i n - G i r a y ' m kardeşi)

Mehmet E m i n

ci M a h m u d devirleri Baş-Defter

Ağa/Pasa.

Bahadır-G-iray

258

— " ( D ö r d ü n c ü M u s t a f a ve İ k i n ­

B a k . : P e h l i v a n - İbra­

63

m a l ' i n beş batın e v v e l k i

dedesi

Mehmet

Mahmud

üs-saâde

Beşîr-ibni-Kaasım

"

(Lübnan e m i r l e r i n d e n ) B e ş î r Ömer-üş-Şihabî " İ k i n c i (Lübnan Bezm-r-âlem

Vâlide-Sultan

Mahrmıd'ım

karısı

M e c i d ' i n anası) Bibesco Eflâk

(Sultan

ve

Mecid

Mahmud

Mustafa

Bak.:

Mustafa

Birinci—". B i r i n c i Napoléon —

B a k : Napoléon

133, 134 MÎT—" 333

Nicolas

devrinde 338

—

Bak.:

rinci—".

Birinci

Sultan

Petrovitj

Petrovilj/Petroviç " B i ­

B i r i n c i Osman — ri nci

(ikinci

Bak.: Nicolas

"Birinci—". B i r i n c i Nicolas

"

108, 1 2 1 , 140

voyvodası)

Bak. :

B i r i n c i Nicolas — 32

emirlerinden)

Mahmud

"Birinci—".

Dâr-

üçüncü—

Bak. : Louis " B i ­

Louis —

Birinci

(Bi­

ağası/Kızlar-ağası)

"Birinci—".

Birinci—".

Haer

olan

Bak.: Kons­

Birinci Konstantin —

Birinci

devirlerinin

devrinde

Beşir A ğ a ' y a h a l e f

Kateri-

rinci—".

Dâr-üs'saâde

"İkinci/Küçük—".

Bak. :

—

"Birinci—".

Birinci

Bak. : Murad " B e ­

meşhur

Bak.: Humber­

Bak.: Karol " B i ­

Katerina

ııa

tantin

20, 2 2 , 2 3 , 26, 2 7 , 2 9 , 30, 32

Ağa

rinci 451

hal'inde rol oynıyan zabitlerden)

ağası) Beşir

devri

valilerinden)

Birinci 395

Mahmud

nüfuziyle

170, 1 7 1

d'Hautpoul —

B e d r i Efendi/Paşa

B a b a Paşa —

ve B i r i n c i

poul "Général B e a u f o r t d ' — " . devri

Ouchy

şinci—".

Fran­

Bak.:

rinci—".

Beşir A ğ a " H a c ı — " (Üçüncü A h m e d

etmekle

sız k u m a n d a n ı )

suh Paşa " A z ı m ' z â d e " .

Baba-Han —

Beşinci M u r a d —

—

"Birinci—".

"Birinci—".

Birinci Karol —

"Beşinci—".

(Generalliği

lesini A l m a n l a r a teslim

Beaufort

Bak.:Na-

A z m i ' Bey (İttihad-ve-Terakki

"Mareşal — "

h a z i n b i r şöhret k a z a n a n

Bak.:

A b d u l l a h Paşa " A z ı m - z â d e " Azınrzâde Nasuh Paşa —

Bak. :

François-Joseph

to

İtalyan

Bak.:

B a k . : François

"Birinci—".

B i r i n c i Humberto—

(Trablusgaıp

murahhaslarından)

"Birinci—".

François-Joseph

Paşa

Bak.: Ferdi­

Ferdinand —

Birinci

"Benderli

veren

Bak.: Danilo " B i ­

B i r i n c i François — 139

akdinde

Beşinci M e h m e t —

e d e n ve 1870 h a r b i n d e M e t z k a ­ 252

—

Bazaine

nihayet

muâhedesinin

Birinci

nand

Selim—".

"Pietro—"

harbine

Bak.:

—

M u s t a f a Paşa " A l e m d a r / B a y -

devrinde Kırım

Filibe

mutasarrıfı) Azim-zâde A b d u l l a h Pasa

Paşa

Bertolino

Paşa

Kuza.

rinci—".

eden

S e l i m Sırrı

B a k . : Sırrı

Mehmet

1 8 4 , 346

R e ' f e t Paşa " B a y t a r - M e h m e t — " . 83

devrindeki

esnâsında

—

Hân-ı

Baytar-Mehmet Re'fet Paşa —

B e l g r a d v a r o ş k a p u s u n u S ı r p ⬠s i l e r i n e t e s l i m eden hâin)

Benderli-Mehmet

za/

B i r i n c i Danüo —

Macar

el-birliği

Alexandre

Jean— B k .: Cou-

B i r i n c i Alexandre

şa " B e n d e r l i — " .

rakdar—".

devrinde

/

son K a ­

asırda

Bk. :

"Birinci".

B e n d e r l i - A I i Paşa — B a k . : A l i P a ­ 408

S u l t a n Bâyezid

rinci—".

devri

L e h milliyetçilerinden)

jandarma­

Sânî/Bâyezîd-i Velî)

Birinci Alexandre—

79

Bern (On-dokuzuncu

Bâyezid " İ k i n c i — " (Osmanlı pâdişâh­

Silâhdar-

Melıınet P a ş a ' n m k a r ı s ı )

111

(Fransızların

M ı s ı r istilâsı esnâsında

har­

sız g e n e r a l i ) .

Birinci Ahmed — - B a k . : A h m e d " B i ­

2

Béliard " G é n é r a l — "

B a k . : Abdülha-

—

Birinci—".

466

O r a n fâtihi)

ihtilâlcileriyle

( B i r i n c i cihan

sının ıslâhına m e ' m û r o l a n F r a n ­

devri

eden Hâriciyye v e k i l i )

Cezâyir dayılarından, V e h r â n

İbra-

b i n d e n e v v e l Osmanlı

Dâmad-

R â t i b A h m e d P a ş a ' n m ve o n d a n

Aziz

Paşa

mid

ibni M u -

"Birinci—".

Birinci Ahmed

hükümetini

Bektaş-Hoca (Üçüncü A h m e d

318

B k . : Abd-ül-Aziz

hammed

(Harekât-rmilliyye Ankara

B k .:

"Birinci—".

BiTİnci A b d - ü l - A z i z i b n i M u h a m m e d —

Paşa

hire muhâfızı) Bak.:

—

r i Deryâ-kajpdanlarından

vezir-i-a'zaıinlarmdan

temsil

denizcisi

v e e v v e l â B i r i n c i M a h m u d dev­

s o n r a d a Üçüncü M u s t a f a

esnasında

Bak. : Tott " B a r o n

Basmacı-ibrahim Baumann

327

Bak.: Ebubekir

"Birinci—".

B i r i n c i Abdullâh-ibni-Suûd — Abdullâh-ibni-Suûd

ve E b u b e k i r S a m i P a ş a .

him-Müteferrika. kızı

musikişinas

p i r i i'tibâr e t t i k l e r i v e l î )

d'—". 218,

(Büyük

Bektaş " H a c ı — " (Yeniçerilerin O c a k

"Baltacı/Teberdar—".

7,

Paşa 329

H a c r A r i f B e y ' i n babası)

8

Hayrüddin Hızır Paşa)

Efendi

B e k i r Paşa —

de—". 6 1 , 88

— B a k . : Nüket-sezâ Kadın. Âyşe-Sultan ( Ü ç ü n c ü A h m e d ' i n

Paşa

B a r o n de T o t t —

(Bi-

Valide-Sultan

med

Topal'Osman P a ­

Bekir Sami Bey

B k . : Meh-

Barbaros ( E n büyük Türk

d i n Paşa'nm karısı) A y ş e Sîne-perver

fet­

adasının

son V e n e d i k l i v a l i s i ) Baltacı-Mehmed Paşa —

" K o n t Baraguey

veziı-i-a'-

zamlarmdan Köı-Yusuf

h e d i l e n T i n o s = İstendil

Baraguey d ' H i l l i e r s — B a k : H i l l i e r s

A y ş e Hanım ( Ü ç ü n c ü S e l i m ve İ k i n ­ devirleri

3 3 , 34,

Sayfa B a k . : Abbas

B i r i n c i A b b a s Paşa —

şa'nm babası) Bekir

36, 38, 3 9 , 4 1 , 4 2

238, 244 - 246, 2 4 8 , 249, 2 5 3 - 2 5 8 , 260,

ci M a h m u d

(Bi­

r i n c i M a h m u d ve Üçüncü O s m a n

Mehmet—".

A v n i Paşa " H ü s e y n — " ( S u l t a n A z i z

a'zamlanndan

373, 3 9 2 , 451

devirleri veziı-i-a'zamlarmdan)

B k . : Ferid

ve B i r i n c i M a h m u d d e v r i v e z i r - i -

merkez-i-u'

B a h i r M u s t a f a Paşa " K ö s e — "

483

TARİHİ Sayfa

"Doktor—"

Bey

mumî âzasından)

(Kırım

h a r b i n e iştirak eden Fransız k u ­

Paşa "Avlonyalı

Şâkir

(İttihad-ve-Terakki

"Augusto—".

Autemarre

OSMANLI

Sayfa

Sayfa Augusto Lombardi — B a k . : L o m b a r ­

ENDEKSLER

B a k . : Osman " B i ­

".

Othon —

B a k : Othon " B i ­

rinci—". Birinci Petro rinci—".

—

B a k . : Petro " B i ­

484

O S M ANLI

ENDEKSLER

TARİHİ

Sayfa Bak. : Katerina

Büyük-Katerina —

"İkinci/Büyük—". şa " E ğ i n l i

Bey

Mâliye

devrinde

şaiben (Balkan

ordusunun (İkinci

Bey/Paşa

Mustafa

d e v r i Deryâ-kapdanlarındaıı) (Sultan

öa'fer-dem Paşa

rindeki "Kuleli

Mecid

vak'ası"

dev­

deki

Belgrad

mukaddimât-ı-sul"

Cebbar-zâde

Terakki

devri

28

(İttihad-ve-

Cahun " L é o n — "

(Paris'de

manlılarla e l ' b i r l i ğ i "Vis-amiral

Arthur—"

târekesini imzâ e d e n donanması Camille

Benso de Cavour

Bey Can-

Celâlüddin "İsmail—"

(İttihad-ve-

Terakki devrinde zırlığı

eden j a n d a r m a

sı : C u m h u r i y e t i'dâm

Hacı-Mehmet

B a k : Mehmet

Paşa

Celâlüddin

şaiben 375

Paşa

—

—"

nm

Fransız

B a k . : İstria

"Capo

Abdülhamid

Murad'm

hususî

rinde

he­

kika

254, 258, 279

kimi) "Doktor

de—-"

cesedini

(Sultan

.muayene

A-

II

—

268 Bak.: Katerina "İ-

kinei/Büyük—"

(ݬ

mahsns Cemal

olan

cephesi

cihan

dev­

Bak.: başı

Boşnak

Paşa

İsmrl!

Paşa

368,

(

maiyyet

kumandanı

mud

devrindeki

Yunan

nın

ele-başılarmdaıı)

Bouree ( S u l t a n - A z i z d e v r i n d e sa'nın rinden)

istanbul

)

Paris çarlığı

olan

ovta-elçi)

Buol

sulh

(Arapların

olarak

(İkinci

Paris

Avustur­

Baş-,murahhası

nâzın)

Emin

Efendi

177

Bey —

Bk. :

Mehmet—" "Şehzade—"

Abdiilhaınid'in

dan)

75

Charles-

(1856

B e y "Bursalı

Bürhânüddin

Birinci

"Kont

de—"

- Macaristan

oğulların­

_

-Frédéric

—

368 B a k . : Frédéric

"Büyük—".

Fran­

büyük-elçile-

Büyük-Fuad 21'

Paşa

65

"Birinci—".

konferansında

Emin

106

64, "Bonaparte"

verdikleri isim)

Bursalı-Mehmet

Büyük

Rusya'­

elçisi)

Schanenstein

ya

isyanı­

177 (Birinci

devrinde.

ve H â r i c i y y e

96

murahhası

B a k . : Napoléon

sulh

Mah­

konferansında

ikinci

muharref

-

de—"

"Jacques—"

Ferdinand

—

Philippe

1856

—

"Bostancı-

(İkinci

"Baron

Napoléon'a

Alemdaı-Mustafa

"Marko—"

visami­

Rus

dan

Hafız—"

Ağa

har­

Fransız

nın i s t a n b u l

Abdul­

Paşa

devrindeki deniz

olan

Bunaberdî

"Bostan­

Hâfız-İsmail

seferi

Nelson'a

Abdülhamid

/Ham­

Bak.:

4S§ "Napolé-

75

Brunnow

432

Deli—".

Paşa'nın Botsaris

Suriye 365,

—

"Bozcaadalı—".

amirali

Bıüghakoff

ül-Bostâüî.

(İttihad-ve-Terakki

363,

kı-

Bostânî E f e n d i — B a k . : Süleymân35®

kumandanı)

Paşa

Bostsncı-başı

talr

Baş-müd-

harbinde

.

Ferdi­

Deli-Abdullah

Bak. :

rali)

— B a k . : S ar af of B o ­

lah/Hamdullah

d e v r i n i n m e ş h u r b a h r i y e n â z ı n ve birinci

Birinci

—.

İngiliz

mağlûp

379, 418

oğludur).

cı-başı-

Komisyon-ı-

âzasından :

Paşa

nanden

dullah

vükelâ­

daî-inmumî)

eden

hekimlerden)

me'mûr

Ab­

Mehmet

(Bulgaristan

Paşa

Mısır

binde

B a k . : Napoleon " B i ­

"Üçüncü—"

"Boymreğ-

Paşa

Ebu-Khur/Abonkir

362, 382

Fransa'nın

334 Paşa—

(Sivas kongresine gelen A m e ­

on'un

ris—".

h a k i k a t " mü­

hâdisesi"ni

(İkinci

komitecisi)

Brueys "François-Paul—"

rinci—".

Bostancrbaşı

2 7 5 , 280, 2 8 1 , 2 9 4 , 2 9 6 , 319

"Bomba

—

Hüseyn Brawn

telgrafı

Beşinci

devirlerinde

Boris Sarafof

Celâlüddin

devri

ve

rallarından :

Mahmud

C e m a l Bey ( İ k i n c i A b d ü l h a m i d

(Beşinei

Catherine

Ser-ha-

"Mahmud—"

sından: "Mir'ât-ı ellifidir)

"Doktor—"

Oapoleone/Kapolyon

ziz'in

Paşa

Reşad

Boris

"Dâmad—".

kinci

1 6 1 , 165

d'—".

Castro

Bak.: Mahmud

Celâlüddin

kıt'alarr

baş-kumandanı)

Capo d'İstria —

(Kı­

"Dâmad

"Maurice—"

meb'usa

rikalı g a z e t e c i )

ilk

i s t a n b u l büyük elçilerinden)

357 Paşa

328

sergerdesi)

(İkinci

Kozan

Bozcaa&alı-Hüseyn

(İtti­

sadâkat

Arnavut

Bonaparte

(İkin­

fiyye)

Paşa

rım h a r b i n d e

"Ahmed—"

çeken

dülhamid

262, 274, 2 7 i

Paşa

Celâlüddin

"Canım-Ho-

Certain—"

oğul­

ci Abdülhamid devrinde 397

Hacı—".

Oanrobert " G é n é r a l

Mah­

Aziz'in

larından)

yüzbaşı­

devrinde

"Şehzade

(Sultan

Hamid'e

Bompard 11©

Efendi

mud—"

nâ"

edilmiştir)

Oanım-Hoca ca

Dâhiliyye

(İson Y e "

niçeri-ağası)

bulât. Canbulat

tan

Hacı—".

ri-Seyyid—".

valilerinden) komitesinin

"Boyabatlı

"Hamparsom—"

Bnk. : A b d u l l a h Paşa

(Rır

"Isa—"

Bak.:

—

Boynu-eğri S e y y i d - A b d u l l a h

2 5 5 , 3 1 0 , 315

ihtilâl h a r e k e t l e r i esnasında S u l ­

livâ

Celâlüddrn A ğ a " M e h m e t — "

235,

Bıyıklı—".

Bolâtin/Boletinatz

k w

ikinci 177

obmErmeni

bir­

Baş-vekil)

"Aleko—"

had-ve-Terakki

33§

kinei M a h m u d devrinde

Bak.: Said

meli-i-Şarkî

harbin­

kahraman

kumandanı)

C a m i l l e B e n s o de

Cavour " K o n t » Ganbulât —

Bak.:

—

OsmanlrYunan

Fransa'nın

moşmfiyyette

"

B a k . : A l i Paşa

Bogoridi/Vogorides 40®

de şehid olan

Alman 246,

b a s k ı n ı n d a şehid olan sivil k o ­

rindeki

450, 459

von—

meşhur

Bıyıklı A l i Paşa —

Celâl Paşa ( İ k i n c i A b d ü l h a m i d d e v ­

Akdeniz

idaresinde

kuran

Bak. :

Bâb-ı-ÂIî

Mehmet

"Bi­

118

François-Adol­

Boyabadlı H a c r M e h m e t

"Tevkiî/Nişancı

(İttihatçıların

"Baron

e-

kumandanı)

murahhası)

Wilhelm

Otto

Mah­

C e z a y i r ' i işgal ordu

ieransında

Bak.:

(İkinci

phe d e — " (1846 P a r i s s u l h

Süley­

Boyacıyan

(Prusya

"Dârendeli/Cebe"

Paşa

Bak.:

" Prens

liğini

miser)

mü­

baş-kumandanı)

Mehmet Celâl E f e n d i

212

( İ n g i l t e r e nâmına M o n d r o s

Bismarek

Bey

Fransız

"Birinci—".

rinci—".

erzâde—".

Fran­

sız m ü s t e ş r i k i )

Süleyman

—

devrinde

dım

Bo-rqaeney

Birinci Yorgi — Bak.: Yorgi 177

Süleyman

Cebeci-zâde Mehmet Paşa — 456

Yeni-Os-

eden

Bak:

Bey —

Süleyman

"Général—"

mud B a k . : Selim

"Birinci—".

te'min

Sayfa Boarmont

" B i ­

"Birinci—"

Birinci Wilhelm —

"Cebbar-zâde/Çapan-oğlu—".

meb'uslarmdan,

" T a n i n " gazetesi baş-muharriri)

/Çapan-oğlu

Giray

man

Baş-murah-

meşhur baş-vekil)

Selim-Giray —

Biriîiei

de—"

hası v e İ t a l y a n i t t i h a d ı n ı etmekle

murahhası)

-

konferansında

krallığı

B a k . : Selim

rinci—". Birinci

kumandanla­

Paris sulh

devrin­

Rus

Garb

Camille Benso

Sardenya 189

Birinci Selim —

393,394

Mahmud

hiyyesinde

harbinde

fırka

"Kont

(Birinci

OâMd B e y " H ü s e y n — "

Calthonpe

Cavour

(1856

müret-

tiplerinden) Cagnoni

edilmiş­

rından) 4 8 , 49

Sayfa

Cumhuriyet i'dâm

3 6 5 , 44S

C â v i d Paşa

485

K R O N O L O J İ

Selânik

tir)

c öa'fer

nâzın:

avdetîleriııdendir;

Mehmet—".

ENDEKSLER

(İttihad-ve-Terakki'nin

meşhur

B k .: Said P a ­

B ü y ü k S a i d Paşa —

Sayfs Oâvicl

Paşa —

"Kececi-zâde

Bak.:

Fuad

Mehmet—"

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ

486

374, 390, 3 9 1 , 397, 398, 4 0 1 - 4 0 5 ,

409, 4 1 1 , 413 - 4 1 7 , 420 - 4 2 2 , 426 428,

433,

437,

445,

449,

451, 452, 4 6 1 , 467

Cemâlüddin E f e n d i "Yusuf-zâde/ Hâlid-Efendi-zâde Mehmet—" ( İ k i n c i A b d ü l h a m i d ve B e ş i n c i

Cemil B e y " M e h m e t — " (1856 P a r i s sulh konferansında Türkiye'nin i k i n c i m u r a h h a s ı ve P a r i s S e f i r ' - i - k e b i r i : Koca-Reşid Paşa'nın oğludur) Cemil B e y " V i y o l o n s e l i s t — " musikişinas H a c ı - . Â r i f

son D â ı - ü s - s a â d e ğası)

I

7

7

8

Cezzar-zâde A b d u l l a h Paşa — A b d u l l a h Paşa Charles

"Altıncı—"

Rus

olduktan

sonra

devrinde

Türkiye'ye

Üçüncü

E d o u a r d Jorris

Certain Canrobert — B a k . : bert " C e r t a i n — " .

Charles-Ferdinand

"Charles de

"Kont Charles

Bak.:

—

Buol-Schauen-

Buol-Schauenstein

Charles-Ferdinand

Mismer

—

Bak.:

403, 404

331

Cevdet B e y " D o k t o r A b d u l l a h — " " İ c t i h a d mecmuası sâhibi: İttihadve-Terakki'nin ilk mümessille" 287, 357, 4 3 3

Cevdet Paşa " A h ı ı ı e d — " ( S u l t a n A z i z ve S u l t a n H a m i d devirleri vüke­ lâ v e v ü z e f â s m d a n : V a k ' a n ü v i s ) 1 4 0 , 227, 2 8 0 , 2 8 1 , 320

Châteauneuf —

de—". Mismer

mahlası). Cin-Ali Bey — »? Clarendon

Mustafa'nın

Frédérie

konferansında rahhası

ve

(1856 İngiliz

İngiltere

Paris

baş-irmr

Çelebi-Mustafa 177

Scalieri

—

Bak.:

Scalieri

den)

(Fransa

Ahmed

bag-vekillerin-

461

Paşa

Paşa

—

"Çavuşbşı-

Reşid E f e n d i — B a k . :

Reşid Efendi "Köse Çelebi-Mustafa—".

- Kethudâ

Bak.:

Çerkez-Hasan B e y — Bey "Çerkez—". met

Efendi

Efendi

Çerkez-Hüseyn Dâim

—

Dâim

Paşa

Bak.: Hik­ Bak.:

Paşa —

"Çerkez-Hüseyn—". Bak.:

Çerkez İsmail Paşa — Paşa "Çerkez—". Çerkez-Kâzım

Hasan

"Çerkez—".

İsmail:

Bak.:

Bey —

B e y "Yüzbaşı

Kâzım

Çerkez—".

Çerkez-Nazmi Bey — Bey "Çerkez—".

Bak.:

Oerkez-Rauf Paşa — şa Ç e r k e z — " .

Bak.: Rauf P a ­

Bak.:

Çernayef —

Nazmi

Mehmet

Tchernaieff.

Çeteci*-Abdullah P a ş a — dullah Paşa

Bak.:

Çeteci Yeğen-Hasan Paşa H a s a n Paşa "Çeteci

—

i l k ihtilâl

sında

Türk

Niyâzi eden

esna­

Efendiyle

ve

teşekkül

bî-Kafkas

devletinin

aktedip

361

harbinin

eden

Cenu-

Türkiye

Batum,

iâdesini

etmiş

reisi)

cihan

sonlarında

Ardahan'in

ısyân

ihtilâli

(Birinci

el­

Arnavutlukta

hâkimiyetine Toska

Çkhenkeli

sulh

komitesi­

hareketleri

"Kahramân-ı-Hürriyet"

kolağası

olan

Bak. r

Yeğen—".

Çirçis ( İ t t i h a d - v e - T e r a k k i nin

Ab­

"Çeteci—".

Kars

kabul

ile ve

eden

Baş-,murahhası) Çorlulu-Ali Paşa —

44§ Bak.: A l i

Çürüksıılu-Ahmed B e y — med

Paşa

Paşa

—

Bak.: Ah¬

B e y "Çürüksulu—".

Çürüksulü-Mahmud Tâhir

B a k . : Hakkı

Çerkez-Hakkı E f e n d i — E f e n d i "Çerkez—".

Çerkez-Hikmet

Fuad:

"Çorlulu/Silâhdar—".

zâde—". Çengel-oğlu

Çerkez-Fuad Paşa — Bak.: Paşa "Deli/Çerkez—".

birliği

Çelebi-zâde Şeri'f Hasan Paşa — B a k . : Şerif H a s a n Paşa " Ç e l e b i -

"Cleanti—". Clemenceau

Bak.:

Çelebi-Mustafa Paşa — B a k . : M u s t a ­ f a Paşa " Ç e l e b i — " .

Hâriciyye

"Çerkez—".

Çerkez-Zıyâ E f e n d i — B a k . : Z ı y â E şa " Ç e r k e z — " .

Kara-Mustafa

Bak.: Mustafa Kara—".

sulh

nâzın) Cleanti

Çahk-Ahmed Paşa — Paşa " Ç a l ı k — " .

Çavuşbaşı

George--Guillauma-

de—"

Pet-

Çarhacı-Mehmet Paşa — B a k . : M e h ­ met P a ş a " Ç a r h a c ı — " .

şiir

Bak.: A l i Bey " C i n

"Kont

Cromer " L o r d — " (İkinci Abdülhamid d e v r i n d e İngiltere'nin M ı s ı r f e v ­ kalâde k o m i s e r l e r i n d e n ) 354

Çarhacı-Abdi Paşa — Bak.: Abdi Paşa "Çarhacı/Haeı/Seyyid—".

B a k . : Reşad B e y .

(Üçüncü

Cihangir

Alexandre

Çapan-oğlu Süleyman B e y — B a k . : Süleyman B e y " C e b b a r - z â d e / Ç a pan-oğlu—".

"Charles—".

C e v a d B e y (İkinci Abdülhamid dev­ rinin s o n M â b e y n b a ş - k â t i b i ) 368, 373

343

Bey " M i r a l a y

Çandır (Yanlış o l a r a k Sultan H a m i d ' i n anası gösterilen mevhum kadın : " T î r - i - m ü z g â n Kadm-E" f e n d i " maddesine bakınız) 285

Edouard—".

stein — B a k . :

çilerinden)

şa

Sayfa "Çen-

Paşa

Bak.: Abdi P a ­

Çerkez-Abdi Paşa —

Ç

"Birinci—".

Jorris

Saxe-Cobonrg.

et­

— Bak.:

48?

B a k . : Tâhir M e h m e t gel-oğhı—".

Constans (İkinci A b d ü l h a m i d d e v r i n ­ de Fransa'nın i s t a n b u l b ü y ü k - e l -

Ahmed

iltica

Hohenzollern

Bak.:

mağlûb

3, 5 - 7

de

Saxe—"

Czerny-Corce/George — B a k . : rowitch "George—".

kralı:

miştir)

Charles

devrinin

İsveç

çan Koca-Petro'ya

Karol

Cevad " Ş o f ö r — " ' ( M a h m u d Şevket Paşa vak'asında i'dâm edilenler­ den : K a a t i l l e r i taşıyan o t o m o b i ­

35

mir-baş" dedikleri

Cenâze-Hasan Paşa — B a k . : H a s a n Paşa "Meyyit/Cenâze—".

(Sultan A z i z

(Avusturya im­

Charles " O n - i k i n c i — " ( T ü r k l e r i n " D e -

Charles

Canro-

Bak.:

"Cezzarzâde—".

paratorlarından)

de

Cowley " B a r o n H e n r i - - R i c h a r d - C h a r l e s — " (1856 P a r i s s u l h konfe­ ransında i k i n c i İngiliz murah­ hası ve İ n g i l t e r e ' n i n Paris bir yük-elçisi) 177

Sey-

yidî/Seydi—". Paşa " C e z z â r — ".

Cenânî-zâde Mehmet K a d r i Paşa — B a k . : K a d r i Paşa "Cenânî-zâde Mehmet—".

Cevher Ağa

—

Cezzâr-Ahmed Paşa — B a k . : A h m e d

2

"Prens

J e a n — " (Memleketejm = Eflak ve B o ğ d a n b e y l i k l e r i n i n i t t i h â d ı üzerine S u l t a n M e c i d devrinde seçilen ilk Rumanya prensi: " B i r i n c i Alexandre J e a n " ismini almıştır) 1 9 0 , 2 0 5 , 206

Bak.: Mustafa

B a k . : A l i Paşa "Cezâyirli

TARİHİ Sayfa

Cobourg

Couza/Kuza

"Cezayirli—".

3

rindendir)

93

Cezâyirli-Hasan Paşa — B a k . : H a s a n Paşa " C e z a y i r l i P a l a " bıyık G a z i ?»

C e z â y i r l i Seyyidî/Seydi-Ali Paşa

(Büyük Bey'in

Cevad Paşa " K a b a a ğ a ç l ı - z â d e A h ¬ m e d — " (İkinci Abdülhamid dev­ r i sadr-ı-a'zamlaıından)

262

Cevri-Kalfa (İkinci M a h m u d ' u k a a " tilleriıı h ü c u m u n d a n kurtaran c e s u r ve f e d a k â r s a r a y k a l f a s ı )

Cezâyirli-Mustafa —

oğlu) Cemil B e y / P a ş a " N â m ı k - P a ş a - z â d e H ü s e y n — » (Sultan A z i z ' i n Başmâbeyncilerinden: D a h a sonra vezâret pâyesiyle v a l i l i k l e r d e b u ­ lunmuştur) 217, 236 Cemile-Sultan ( S u l t a n M e e i d ' i n kızı ve D â m a d - M a h m u d Celâlüddin Paşa'nm karısı) 268, 2 7 6

l i n şoförü)

ağası/Kızlar-a-

Cezâyirli-Ali Rızâ Paşa — B a k . : R ı ­ zâ P a ş a " C e z â y i r l i - A l i — " .

M e h m e t Reşad d e v i r l e r i ŞeyhÜ l - İ s l â m l a r m d a n ) 349, 371, 389, 396, 399 - 4 0 1

OSMANLI

Sayfa

Sayfa 373,

ENDEKSLER

Mahmud

Paşa

Paşa

—

Bak.:

"Çürüksulu—".

€88

K

R

O

N

O

L

O

J

ENDEKSLER

İ

Sayfa

D Bağdeviren-oğlu

Mehmed

Bak.: Mehmed oğlu—".

Ağa

Ağa

—

"Dağ'deviren-

Dağıstânî-zâde M u h y i d d i n E f e n d i — B a k . : M u h y i d d i n Efendi "Dağıstânî-zâde/Hoca-zâde Mehmet—". Dağıstanlı-Ali Paşa — şa " D a ğ ı s t a n l ı — " . DağıstanîrMehmet M e h m e d Paşa

Bak.: A l i Pa­

Paşa — Bak.: "Dağıstanlı—".

D â i m Paşa " O e r k e z - H ü s e y n — " ( S u l ­ tan M e c i d devrindeki K u l e l i vak'ası m ü r e t t i p l e r i n d e n ) 189, 190 D a l ç e f (İkinci Abdülhamid devrin­ de Bulgarların Makedonya ko­ m i t e s i ele'başılarıııdan) 345 D l m a d - A h m e d Eâtib Paşa — B a k . : Râtib Paşa "Dâmad-Ahmed—". D â m a d - A l i G-alib P a ş a — B a k . : G a lib Paşa " D â m a d - A l i — " . Dâmad-Ali Paşa — B a k . : A l i "Siiâhdar/Dâmad/Şehid—".

Paşa

D â m a d A r i f H i k m e t Paşa — B a k . : Ârif H i k m e t Paşa " D â m a d — " . D'Amade — B a k . : Amade "General d'-". Dâmad/Enişte H a s a n Paşa — B a k . : H a s a n Paşa "Enişte/Dâmad—". Dâmad-Ferid Paşa — şa " D â m a d — " .

Bak.: Ferid Pa­

Dâmad-Fethi' A h m e d Fethi Ahmed Dâmad—". Bâmad-Halil Halil

Rif'at

Rif'at

Paşa

Paşa

Paşa

Paşa

Bak.:

—

"Rodosî-zâde Bak.:

—

"Dâmad—".

Dâmad-İbrahim Paşa — B a k . : İbra­ h i m Paşa "Nevşehirli/Dâmad—". D â m a d Kemâlüddin Paşa — B a k . : Kemâlüddin Paşa " D â m a d — " . Dâmad Küçük-Hüseyn Hüseyn Paşa Küçük—". Dâmad-Mahmud

"Taya-zâde

Bak.: Dâmad

Paşa

Paşa —

nıud Celâlüddin P a ş a

Paşa

—

"Dâmad

Mehmet Dâmad-Nuri

"Dâmad—".

Dâmad-Mehmed A l i Paşa — B a k . : M e h m e d A l i Paşa "Dâmad—".

De l a Cour

Paşa " D â m a d - M e l e k — " . Paşa — B a k . : N u r i P a ­

(Kırım

harbi

Fransa'nın i s t a n b u l

esnasında

elçisi)

144

Deli-Abdullah / Hamdullah Paşa — Bak.: Abdullah/Hamdullah Pa­ şa. " B o s t a n c ı - b a ş ı D e l i — " .

şa " D â m a d - M e h m e t — " . Dâmad-Nurüddin Paşa — B a k . : N u rüddin Paşa " D â m a d — " . Dâmad-Said Paşa — B a k . : S a i d P a ­ şa " D â m a d - M e h m e t — " . Dâmad-Sâiih Paşa — Bak.: Sâlih Hayrüddin Paşa " D â m a d — " . Sâınad-Şerif Paşa — B a k . : Şerif Paşa " D â m a d - M e h m e t — " . Damadyan (İkinci Abdülhamid dev­ rinde Ermenilerin Sasun ihtilâ­ l i n i i d a r e eden k o m i t e c i l e r d e n ) 334 Danilo " B i r i n c i — " (Karadağ prens­ l e r i sülâlesinin S u l t a n M e c i d d e v ­ r i n d e k i ceddi) 187 Dannenberg "Général—" ( Kırım h a r b i n i n i l k safhasında Serdâr-ıE k r e m Ömer P a ş a ' n ı n O l t e n i ç a ' d a m a ğ l û b ettiği R u s k u m a n d a ­ nı) 1 4 7 , 162

489

T A R İ H İ

Sayfa

Sayfa s i k a t m a m e ' m û r o l a r a k Osmanlı h i z m e t i n e g i r e n İ t a l y a n j e n e r a l i ) 347

Dâmad-Mehmed S a i d Paşa — B a k . : S a i d Paşa "Dâmad-Mehmed—". Dâmad-Melek M e h m e d Paşa — B a k . :

mandanlarındaıı: liğinde ve muştur)

Hassa

müşir­

Seı-askeflikte bulun­ 201. 247, 250, 300

Derviş V a h d e t i "Kıbrıslı Hâfız—" 3 1 M a r t v a k ' a s m d a en b ü y ü k r o l ü oynıyan " V o l k a n " gazetesi mir essisi)

372, 373

Deli-Eyüb-oğlu Kör-Mehmet — B a k . : Mehmet "Deli-Eyüb-oğlu K ö r — " .

D'Esperey — B a k . : Esperey het d ' — " .

D e l i - F u a d Paşa — B a k . : F u a d "Deli/Çerkez—".

Detrik/Ditrek-Sinan Bey — B k . : S i ­ nan Bey " D e t r i k / D i t r e k — " .

Paşa

"Frane-

Delilbaşı " D o k t o r A l i Suhâ — " ( S u l ­ t a n A z i z ' i n intiharına âit raporun kanunî e v s â f ı n ı h a i z olmadığını tesbit eden Sıhhiye Vekâleti D a ­ nışma k u m l u B a ş k a n ı ) 270, 277

D e v a l (İkinci M a h m u d devrinde Cez â y i r dayısı İzmirli H ü s e y n P a şa'dan yediği yelfpâze darbesi F r a n s ı z işgaline v e s i l e ittihâz e¬ dilen F r a n s a konsolosu) 116

Delil-başı-zâde  k i f M u s t a f a P a ş a — B a k . : Âkif M u s t a f a Paşa " D e l i l başi'zâde—".

Dev-Ali Ağa —

Deli-Mustafa — li—".

Bak.: Mustafa

Devâtdı.rMehmet Bak.: Mehmet vâtdar—".

"De­

Deli-Petro — B a k . : Petro " B i r i n c i — " . Delyannis/Deli-Yani (Yunan baş-vekillerinden)

B a k . : A l i Ağa

337, 340

"Dev

Emin Paşa — E m i n Paşa " D e -

Devlet-GİTay " İ k i n c i — " ( Ü ç ü n c ü A h ­ med devrindeki Kırım hanların­ dan)

D e m b ' i n s k i ( O n d o k u z u n c u asırda M a ­ c a r ihtilâlcileriyle e l - b i r l i ğ i e¬ den L e h M i l l i y e t ç i l e r i n d e n ) 139 Demeric/Demerik "Nicolas—" (Sul­ tan H a m i d devrinde Vilâyât'iSelâse Müfettiş-i-umıımîsi Hüseyn H i l m i Paşa nezdinde Makedonya ıslâhatını t â k i b e me'mûr edilen R u s baş-konsolosu) 347

D i b i t c h (İkinci Mahnıud devrindeki 1243 s e f e r i n d e R u m e l i t a r a f ı n d a k i R u s orduları b a ş - k u m a n d a m ) 115

D'Autemarre "Général—" B a k . : A u temarre "Générai d ' — " .

Demirbaş Charles — "On-ikinci—".

B a k . : -Charles

D i m i t r i o s Ypsilanti/İpsî'lanti— B a k . : Ypsilanti/İpsilanti " D i m i t r i o s — " .

D a v i d (Üçüncü M u s t a f a devrinde ı s y â n e d i p M ı s ı r sultanlığını ilân

Demirci-Efe

havâlisinde Y u ­

D'İtalinski — B a k . : İtalinski " D ' — " . D i v i t ç i - İ s m a i l P a ş a —• B a k . : İsmail Hakkı Paşa " D i v i t ç i — " .

Dârendeli'-Ali P a ş a — şa " D â r e n d e l i — " .

Bak.: A l i Pa­

Dârendeli-İzzet Mehmet Paşa — B a k . : İzzet M e h m e t Paşa " D â rendeli/Topal—". Dârendeli-Mehmet

Paşa

M e h m e t Paşa ci-zâde—".

—

Bak.:

"Dârendeli/Cebe-

eden Ş e y l r ü l - b e l e d C i n - A l i B e y ' i n babası o l a n G ü r c ü p a p a z ı ) Davud

Bey "Hacı—"

med devrinde v a n hanı)

(Üçüncü

tâyin

edilen

53

Ah­ Şir­ 13

Debreli-İlyas Paşa — "Dük—"

(Fransa

Efendi

rinde

249, Bak.:

İsmail-Dede

B a k . : Giers

(İkinci

Makedonya

jandarma

Arna­ 359

255

5 9 , 60

Derviş M e h m e t

Paşa

(İkinci

Mahmud

devri Vezir-ra'zamlarmdan) Bak.: Nazif

1 0 2 , 103

"Derviş

i?

"De—".

Abdülhamid

460 Hâriciyye 294, 295

Derviş H i m a ( T ü r k düşmanı vut milliyetçilerinden)

Derviş N a z i f —

"Hammâmî-zâde—".

De Giers — Degiorgis

—

D e r b y " L o r d — " (İngiltere nâzırlarından)

dan)

Hâriciyye

nazırlarından)

mukavemet

Derviş M e h m e t Paşa ( B i r i n c i Abdül­ hamid devri Vczir'-i-a'zamların-

B a k . : İlyas P a ­

"Debreli—".

Decazes

(İzmir

nanlılara karşı ilk kahramanlarından)

Derviş Paşa

teıı-

ve

"İbrahim—" (Sultan

Sultan

Hamid

devirleri

Aziz kır

(Üçüncü hanların­ 4 5 , 60

Dickson " D o k t o r — " (Sultan Aziz'in c e s e d i n i m n â y e n e eden h e k i m l e r ­ den) 268, 269

D o l g o r u k i " P r e n s — " (Üçüncü Mus­ t a f a d e v r i n d e k i 1182 s e f e r i n e iştirâk e d e n R u s k u m a n d a n l a r ı n ­ dan)

51

Dördüncü M u s t a f a — "Dördüncü—".

Bak.: Mustafa

Dugdale (İkinci Katerina devrinde T ü r k l e r e karşı R u s h i z m e t i n e g i ­ ren İngiliz Bahriye zabitlerin­ den) Dukwort

dev­

"Üçüncü — " devri Kırım

4

Devlet-Giray Mustafa dan)

Dode-Efendi Bak.: Mah­

O S M A N L Ï

Sayfa

şa Celâlüddin

Bak.: Celâlüddin Mahnıud—". Dâmad-Mahmud

Paşa —

ENDEKSLER

47, "John—"

(Üçüncü

Selim

devrinde M a r m a r a ' y a giren İnuilız d l o s n n ı m k u m a n d a n ı olan

49

490

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ Sayfa vis-amiral)

Sayfa

84, 85

ve

Duperré " V i s - a m i r a l — " ( İ k i n c i M a h nmd

devrinde

gün

muhasara

eden Fransız

bir

Edouard 116

(Oır dördüncü

asırda

büyük

imparatorluk

kurmaya

teşeb­

Edouard

dülmecid'in

Ab

ward

-

kızı)

470

E —

Bak.:

"Ebe—".

hine

Hüseyn

birliği

Avni

eden

Paşa

ile

el­

i k i n c i hazinedarı) şı H ü s e y n A v n i eden

zini

Bey

Ebubekir

(Napoléon

istilâsı

Hacı—"

devrinde

devri

(Üçüncü

Selim

Ebu-ishak-zâde

Şerif M e h m e d

B a k . : Şerif

Efendi

Mehmed Murad

Ebu-l-Fâruk

Bey

(Sultan

Sultan H a m i d

İngiltere'nin Hoca

(İkinci

Bak.: Muhammed E b u -

Zeheb. Edhem

Bey

(Beşinci

Murad'm

Baş-

mâbeyncisi) Edhem

277

B e y "Binbaşı—"

ziz'in

hal'ine

âlet

(Sultan olan

karşı

den) Edhem

ci Abdülhamid devrindeki harbinde

Osmanlı

(İkin­ Yunan

Baş-kumanda-

nı) Edhem

3 3 8 , 349, 3 7 3 Paşa " İ b r a h i m — "

dülhamid rmdan:

devri Müze

(İkinci A b ­

sadr-ra'zanıla-

müdürleri

Hamdi

fevkalâde Alman

b u zât

ğuyla

devrindeki

mahkemesi

Şevket

(Sul­

müebbed

mahkûm

olanlar­

dan) Paşa

Emin

"Devâtdar—".

Emine Nâciye-Sultan —

B a k . : Nâeive

"Kolağası

Es'ad

Es'ad

Eşref

nâ­

Ahmed

S e l i m ve İkinci

devirleri

96

kızla­ Aziz'in

eden

hekim­ 268

d ' — " (Birinci ci­

harbinin

mütâreke

Roma'nın

zafer

"General—"

devrinde alaylarını 4 5 1 , 456

(Üçüncü

Türk-Rus

Mustafa harbinde

"Uryânî-zâde Abdülhamid

büyük

Nâmık

—"

lasını

T a ' l i k üstadı: ."Yesâ­ solaklığmdandır)

"Sakızlı

Ahmed—"

76 (Sul"

rinden

Eşref-Şâh hâkim

ser-yaveri)

403

Hâfız-Mehmet—"

ve

Sultan

Hamid

sadr-ı-a'zamlanndan babası)

Paşa " B u r s a l ı

İrirıci

Şeyh-

- Mehmet

Aziz

M i d h a t Paşa'nm Eşref

3 2 1 , 325

"Yesârî

"Hacı

Efendi

Paşa

Şevket

Sadâret

devirleri

Ahmed

devri

(Mahmud

(Sultan

Mah­

Şeyh-ül-İslâmların-

52

Bak.: Ahmed

"Eşek—".

Bey

vak'asıııda Eşref

—"

97

Paşa

muayene

Efendi

(Sultan

i l k . Maârif

"Salih-zâde

lâkabı

(Sultan

Eşek-Ahmed E f e n d i —

"Sahaflar-şeyhi-zâde

Efendi

rî"

Aziz'in

280

devrindeki

Erzu­

ül-İslâmlarmdan) (En

ile i ¬

kızkardeşi)

kacı Fransız kumandanı)

dan)

Es'ad

Mustafa

"Doktor—"

eski

Essen

137

(İkinci

Dâ-

Paşa'nm k a ­

düşman kumandanlarından)

devrinde

Efendi

Deryâ"

t a k l i d ederek i s t a n b u l ' a g i r e n ca­

Bak.:

—

devri

Taya-zâde

(Sultan

"Franchet

han

Bak.:

—

Efendi

Efendi

Es'ad Efendi

405 B a k . : Mehmet

Selim

Dördüncü

cesedini Espery

444

Mehmet-Çavuş

(Üçüncü

217, 238 vak'asıııda

—

ye­

42

Abdülhamid'in

lerden)

rumlu—".

mud

(Mahmud

Paşa

Paşa

Vahîdüddin'in

zın)

Baş-kâ-

kale-bendliğe Emin

oğlu)

A l ­

Vak'anüvis M e h m e t — "

319

"Gözlüklü—"

Efendi

Mehmet

gâne

Mecid

doğrulu-

tiplerinden) Emin

âzâ-

mâruftur) Mâbeyn

tıncı

64

Mehmet

pâdişâhı

vezir'-

karısı)

(Birinci

Mahmud'un

Espagnol

Osmanlı beyi)

devri

237

kızı

rından)

Abdülha­

Gürcü

Osmanlı

Es'ad E f e n d i

mühtedilerinden

adâleti v e

Aziz'in

(Son

Mustafa

47-50

Paşa'nm

Esmâ-Sultan

anası)

Muhsin-zâde

kapdanlarından

- 439, 442,

"Şehzâde

Efendi

Erznrıvmlu-Mııstafa

hizmetine

Mustafa

kızı, Üçüncü

ve­

449, 4 5 1 , 4 5 2 , 4 6 1 , 4 6 7 Tiflis'in

var­

Alımed'in

ve

Erzurumlu

devrin­

Üçüncü

Esmâ-Sultan

birin­

Melımet-Çavuş " E r z u r u m l u — " .

Bey "Bursalı-Mehmet—"

tan 258

Paşa " G a z i İ b r a h i m — "

Rus

Hamid

Yıldız

Emin

A-

zâbitler-

Bak.: Ham­

İngiliz a m i r a l i )

smdan: olan

—

Katerina

Emin Bey ( S u l t a n Ebu-zeheb —

istanbul

Şinâsi'nin

(Üçüneü

rısı

—"

"Küçük—".

Türklere

giren

de­

(Şâir

Hanım

kinci

(Birinci

de

378, 3 9 4

406, 408, 4 0 9 , 4 1 1 , 4 1 3 - 4 1 7 , 4 2 0 , 4 2 2 ,

deyrinde

tebliğe hey'et i ¬

hâin

4 2 4 - 4 2 8 , 4 3 1 , 434, 437

Ertuğrul

270, 278, 295

Efendi

de

Sul­

hal'ini

Küçük-Hüseyn

Erekle/Heraclius

amavut:

meşhur

b u müseccel

Mehmet

imparatorluğu­

Jıâkimiyyetindeki Aziz,

büyükelçisi) dı

Mehmet

Mehmet

edilen

mad

mid

M u r a d ve

Elmalılı-Hamdi

Efendi

Bak:

Hamid'e

devle­

hâin

i-a'zamlarmdan

h a r b i n i n meşhur H a r b i ­

3 2 9 , 330

—

"Henry—"

Elphinston

Bak.:

"Mizancı

ara­

Sultan

ve

ko¬

n â z ı n ve Baş-kumandan

eden

Esmâ-Sultan

kahramanla­

Osmanlı

ve B a l k a n harbinde

me'mûr

Esma

"Enişte/Dâmad—".

hürriyet

meşrutiyyet

dır)

Bak.:

Paşa —

Safvet

Es'ad—".

D r a ç ımeb'usluğunda b u ­

ihânet

çinde

Bak.:

—

lunan

Bak.:

—

(İkinci

Toptani

te

k i l i ) 3 5 6 , 364, 380, 3 8 8 , 396 - 4 0 1 , 4 0 5 ,

müderrisliğin­

sadr-ı-a'zamlarm-

"Mehmet

devrinde

"Enderunm—".

inkırâziyle neticelenen

cihan

ye

" S a i n t — " B a k . : İlyas.

Elliot

rından : ci

"Elfî—".

virlerinde 83

"Ebu-İshak-zâde—". Ebu-l-Fâruk —

v a l i l i k l e r i n d e ve b i r

da Darülfünun

tan

Eğribozlu-

İbrahim Paşa'nm oğullarından) —

Elie 75

v a l i l e r i n d e n ve

vilâ­

Efendi

(İttihad-ve-Terakki

Paşa

nun

kâtipliğinde,

Cezâyir-i-Bahr-i-Sefid

Paşa

. mitesinin

Kemal'­ Beyrut

Bey

Mısır

valisi). E b u b e k i r S a m i Paşa

Mâbeyn

Elfî-Mehmet B e y

"Ebubekir—". "Lokmacı

(Nâmık

de b u l u n m u ş t u r )

Hâ­

Enver

müsel­

mutasarrıflığında,

yetleri lık

275

Paşa —

oğlu :

ve

el-bii"

Bak.:

Hasan

(İttihad-ve-Terak-

Es'ad

Muhyiddin-iPHü-

Enişte/Dâmad-Hasan

451

Kudüs

Harem-i-Hümâyun i¬

Ebubekir Hazım B e y —

B a k . : İb­

Tal'at-Enver-Cemal

(Üçün­

B a k . : Abdül-

Efendi

devri

2 4 3 , 2 4 4 , 2 4 7 , 249, 2 5 1 , 2 5 5

Paşa

"Emîr—".

Mustafa

Paşa —

/

43 - 45 -

Aziz

dan)

vezir-ra'zam-

Abdülkaadir —

Endenmîu-Mustafa

Eğribozm—".

Bey " A l i — "

in

kar­

k i n c i kâtibi)

Paşa

lesi) Ekrem 275

Paşa ile

B a k . : Said

Mehmet—" devri

kaadir - ibni

Mehmet—".

Selâse

ki'nin

Harem-i-Hümâyun

Ebrû-nigâr K a l f a ( S u l t a n A z i z ' e liği

Ekaanîm-i

aley­

"Ed­

Emîr

seynî

Eğinli-Said P a ş a —

Tevkiî

larmdan)

266, 3 5 5

Grey

Emin

E s ' a d Safvet Paşa

Paşa " Y a ğ l ı k ç r z â d e

Nişancı Hacı

(İngil­

219,

Sayfa tan

B a k . : Mehmet

—

cü M u s t a f a

Bak.:

Eğribozlu-İbrahim Selim

Thou-

"Yedinci—"

r a h i m Paşa Ebe-Selim

Paşa

Paşa '"Kıbrıslı—".

—".

"Eğinli

Ebrû-keman K a l f a (Sultan A z i z

Bak.:

—

Emin Emin

tere krallarından) Edward Grey —

halife

-Sultan " E m i n e — " .

Bak.: Edward/

491

TARİHİ

Sayfa

baba­

"Edouard—".

Edward/Edouard

ci c i l d c e d v e l i n e b a k ı n ı z . (Son

Beylerin

"Yedinci—".

Thouvenel

venel

büs e d e n S ı r p k r a l ı ) 4 1 0 — B i r i n ­ Dürrişehvar-Sultan

Edhem

"Yedinci—"

Edouard

do­

nanmasının kumandanı) Duşan

Halil

s ı d ı r ) 2 6 2 , 285, 2 9 1 , 296, 2 9 9 , 300, 308

C e z a y i r ' i 3 sene, 2

OSMANLI

ENDEKSLER

Abdülhamid ve

devri

Dîvan

Kemal'in b u şâir

(İ-

müşirle­

şâirlerinden: "Nâmık"

paşa

(Safavîlerden olan

239

Mustafa—"

mah­

takmıştır) sonra

İran'a

"Efganlılar"

Türk

329

ENDEKSLER

O S M A N L i

493

TARİH!

Sayfa K

492

R O N O L O J I

Eugène

ikinci

"Prens—"

devrinde

eden

kalesini

kumandanı

Eugène Zamanının

askerlerinden Eugénie

imparatoru

Savoie

Paşa

11

Sultan

(Sultan

He.mid

ilk

ihtilâl

cete

teşkil

dan)

*

Mecid'in

Galib Paşa'nm

kızı

karısı)

ihanet

eden

189 devle­

krallığına

tisyin

—

Ahmed

Paşa

(Dördüncü Paşa'nm Numan

çıkanlar­ 3 6 1 , 364

devri

oğlu

ve

iştirak

(93

se­

Fahri

(Sultan

Bey

fâeiasıyla

Aziz'in

alâkadar

beyncisi)

268, 2 6 9 , 2 7 1

F a h r i ' Paşa ( B i r i n c i Medine

cihan

319,

Fâizî Efendi

Süleyman

Mehmet—"

-

"Von—"

harbinde rım

müşir

ordular

lığına . t â y i n

leri

rütbesiyle

gurubu" edilen

Abdülmecid'in B a k . : Mehmet

remeleri Fatma-Hâtun lifi din

Fatma-Sultan

(Üçüncü

ve V e z i i ' " i " a ' z a m

müel"

nıâd'İbrnhim

Ahmed'in

kızı Dâ-

Pasa'mn

kansı:

Efendi

Dîvân-rharb'e

Paşa

Ferdinand " B i r i n c i — "

seps

de L e s s e p s

e¬

138 kral­

"Ferdinand

babası)

212

(Birinci

Feth-Giray "İkinci—" mud

devrinde

Kırım

de—". Paşa'nm 317

—"

Mecid

Halil

Efendi

müessisidir)

Bey ve

F i t n e - i Kıyâme —

edilen

Dâhil i y y e

soy-admı

bağırmayı sürüleri

İt­

Atina

sonra

bulunmuş

ve

almıştır) 453,

379, 457

(Fransa

de

de

tarafından

Yunan-

vahşetle

par-

B k . : Hatzfeldt -

de—".

Schoenstein

- Ferdinand

dürülmesi

François turya

-

—

Fran­

birinci

sebeb o l a n

-

- Wil"Kont

"Arşidük—"

( S ı r p milliyetçileri t a r a f ı n d a n

liahdi)

için

"Baron

Hatzfeldt-Wildenburg

denbnrg François

Bourqueney

de—".

François

ilânına

reddettiği

kralla­ 218

"Süleyman—"^(İzmir'in diye

228

B a k : Espèrey

d'—".

François-Adolphe

"Zito

Venizelos"

sefirlerinden)

d'Espérey —

Schoensteioi —

nazırlı­

403

devrinde

rından)

François

Sofya

istanbul

Aziz

Bak : Bourqueney—

baş-vekillikte

Bey

Fotyadi Bey ( S u l t a n

çois-Adolphe

449, Fethi

(İngiltere'nin

Abdülhamid'in tâyin

Ağa

Kıyâme—".

baş-tercümanlarmdan)

şevki

Sonraları

Hasan

Seyyid—".

B a k . : İbrahim

(İkinci

esnâsm-

Bak.:

Hâin A h ­

Bak.:

"Kesici/Firârî

Franchet

2 7 6 , 284, 290

cnmhuriyyetten

"Okyar"

"Firârî

François " B i r i n c i — "

1 4 0 , 237,

Bak.:

Kara—".

Paşa —

Selâniğ'e binbaşı:

ve

"Filibeli

Fevzi

Türkiye'nin

Türk

—

Efendi

med—".

Franchet

vüzerâsmdan

268,

da

Dâ­ Sul­

müşirlerinden:

devrindeki

mürettiplerin-

"Köse/Giritli/Fitne-i

25, 26

devirleri

Şeyh

189

sefâreti

Mecid

dev­ 353

vak'ası"

Kara-Halil

Paşa 32

Paşa " R o d o s î - z â d e

Abdülhamid

Firârî-Hasan Paşa —

Mah­

(İkinci M a h m u d ve

lâkap­ kazan­

Sultan

Fitzmaurice

Ahmed

fecî

"Hezargradh

hanların­

mad—"

bu

b i r şöhret

Efendi

d a n : R u s l a r a karşı k a z a n d ı ğ ı z a ­ Fethi

için

Mı­

Ali'ye

121, 122

F e v z i Paşa

Nâdir-Şâh'm (Birinci

Mehmed

(İkinci

Firârî-Ahmed 107

devrinde

ettiği

Paşa

Filibeli

hânedânmdan

Türkmân

donanmasını

den)

Or­

lâkabiyle

Sultan M e ­

âsi

mülevves

"Kuleli

Bul­

"Baba-Han"

Hân-ı

işgalinde

B a k . : Les"

F e r d ü d d i n E f e n d i ( Ş â i r Zıyâ

Türkiye'nin

ve

Deryâ-kapdaıılnrm-

Osmanlı

Feyzullâh

Abdül­

de a n ı l ı r )

ğında

(Avusturya

—

şâhı:

sefirliğinde,

vak'asmda

(1908 de

gi­

f evkalâde-komiseri:

90, 91 Ahmed—

mıştır) Feyzi

-

r i müşirlerinden) 14

(İkinci

da muhâfızlığına

366, 391

Ferdinand

İran

tihatçı

405 —"

dev­

derecede b i r şâirdir)

hal'i

(Mah-

v e r i l i p berâet

"Birinci

ta

Fethi

Fehmi Efendi " A k ­

Şevket

Ahmed

kaatille

"Firârî/Hâin

götürüp

larla

- 462,

hâkimiyyetine

devrinde

müzeciliğinin

"Akşehirli-Hasan—"

"Kasabın—"

Osmanlı

garistan

371

si) 38

Nevşehirli

öldürdük­ "Serbesti"

rinde

ve T o p h â n e

lığını ilân e d e n B u l g a r i s t a n p r e n ­

Hoca-Sa'düd-

E f e n d i ' n i n karısı)

üstünde gazeteci :

(Üçüncü

Feridun-Han

Baş-çu-

Selim'in

Mahmud

teslim

tarihi­

şahsiyyetlerin-

4 4 2 , 4 4 3 , 4 5 7 , 4 5 8 , 460

Mustafa'nın

devirleri

sır'a

4 6 4 , 4 6 5 , 4 6 7 , 470

tan

İttihat­

imparatorlarından) 432

(Tâc-üt-tevârîh

Şeyh-ül-İslâm

Fehmi

Ferdinand

muhte-

Fâtıma)

252

Baş-muharriri)

Hasan

Osmanlı

ferle mâruftur)

me'mûr

denlerden)

Efendimiz

Kerîme'i

Hazret-i

470

"İkinci—".

(Peygamberimiz

Hazretlerinin

tenkile

bidayetlerinde

köprü

nmd

(Son

oğlu)

devrindeki

şehirli—".

jene4 3 7 , 445

halife

Aziz

" H a s a n — " (İkinci meş-

Efendi

Bak.:

kumandan­

Fâruk Efendi "Şehzade Ö m e r — "

Fâtınıa

Fehmi

"Yıldı"

Alman

200,

kumandanlarından)

muhalif

gazetesi

cihan

rali)

Fâtih —

Fehmi Bey — çıların

Efendi

(Birinci

fırka

rutiyyetin

"Yirmi-sekiz'Çelebi—"• Falkenhayn

(Sultan isyanını

edilen

Ağa-zâde

B a k . : Mehmet

Paşa

Bulgar

"

nâzır395

"

Fazlı

ve

(İkinci cid dan:

Meh­

sadr-ra'-

i s t a n b u l ' a gönderdiği elçi)

Yeni-

geçmiştir)

362,

459

"Gürcü—"

Ağa

kadarı : Ü ç ü n c ü F e v z i Paşa —

356,

(Altıncı

devri

ıneş'um

Mahmud

207, 212 - 2 1 5 , 2 7 1 , 317 450

larmdan)

başına

en

Feth-Ali

to­

vükelâ­

Osmanlılarm

Fahrüddin B e y " B u m - B e y - o ğ l u — devri

Osmanlı

s ı n d a n : B i r aralık P a r i s ' d e

320

(Ka-

Paşa'nm

2 7 3 , 276

433,

meşrntiyyet

Ali

ve

harbinde

muhafızı)

(İkinci

runlarından

mâ-

300

"MısırlrMustafa—"

valalı-Mehmed

Fer'iyye

ikinci

Paşa

Vahîdüddin

Feth-Ali Han (Kaçar

kuman­

danlarından) Fâzıl

met

17 n c i

rindendir)

sadı-

346,

şehidimiz:

k o l o r d u A s k e r l i k dâiresi R e i s i d i r ) (Dördüncü

Mehmet—" devri

F e r i d Paşa " D â m a d — "

hamid 3

eden fırka

-

345,

Ferruh Bey " A l i — "

Köprülü-zâde

babası)

mual­

ren Merâga valisi)

vezir i-

Fâzıl Paşa " F e r i k A h m e d — " ferine

446

Köprülü-Mehmet

Paşa'nm

"Avlonyah Abdülhamid

şanlı

Fettâh/Abdülfettâh 285

a-a'zamlarından)

den)

"Köprülü"zâde—"

Mehmet

a'zamlarmdan :

esnasında

dağa

Fâzıl

Paşa

(İkinci

nin

ilk­

445,

"

Arapça

433, 436,

edilmiştir)

387

M u r a d ' l a İkin­

ci • A b d ü l h a m i d ' i n

zamlarmdan

Şerif "Hüseyn'in sonra

(Beşinci

Sayfa çalanan

3 8 1 , 388

Dâmâd

ö n c e Ş a m ve o n d a n s o n r a d a İ r a k

A-

komitesinin

edip

(Sultan

(Türk-

umumî'kâtibi)

Efendi

Ferid

ol­ 6, 11

oğullarından : H a r p t e n

302, 308

hareketleri

şehid

devirleri

S a b r i Efendi " Kolağası

İttihad-ve-Terakki

A l i Paşa

Ferid

Hasan—"

limlerinden)

evlen'

( B i r i n c i cihan harbinde

te

2 1 9 , 231

müşirlerinden) Eyyub

Faysal

Napoléon'nn

"Ahmed—"

ve

7.I7.

-Ali

(Fransa

da

Koca-Reşid-Paşa'zâde

ve

-

büyük

*

evvel

Fatma-Sultan

baş­

Silâhdar-Ali

nikâhlanmışsa

muştur).

sayılır) Üçüncü

yaşındayken

meden

en

"İmparatoriçe—"

karısı) Eyyub

de

Dokuz Paşa'ya

Ahmed

imparatorluk

Carignan :

15 17, 352

teslime

(Üçüncü

Belgrad

mecbur'

hükümdarı)

Bey "Doktor

ocakları Sayfa

Sayfa iıânedâmnın

Ferid

ENDEK

cihan

öl­

harbinin

Avusturya

ve410

Joseph " B i r i n c i — " i mparatoru

ve

(Avus­

Macaristan

E N D E K S r.ER

KRONOLOJİ

494

138,

441 Frankenberg

"Von—"

harbinde

Bahriye

Paşa'nın düncü

(Birinci nazırı

kumanda

ordunun

eihan

dîvan

Erkân-ı-harbiyye

reisliğinde b u l u n a n A l m a n z a b i t i ) 426 Trankolyan " Y e r v a n t — " mid si"

devrindeki

.mürettiplerinden) (Üçüncü

Traser

Selim

sır'ın

işgâline

halde

muvaffak

349

devrinde

Frederic

me'mûr

olduğu

olamıyan

İngiliz

/

Büyük—"

P r u s y a kralı)

"Üçüncü—"

Bey " A l i — "

Tuad

43

(Beşinci

Mehmet

Reşad ve Altıncı M e h m e t düddin

devirlerinde

kâtiplerinden) 405,

416,

434,

440,

442,

444,

449, 454, 4 5 7 "Miralay

T u a d Bey Şevket

Paşa

—"

(Mahmud

vak'asmda

i'dâm

dilenlerden) (Beşinci ve

Murad'ın

Salâhüddin

Tuad

Paşa

Osman—" torunlarından

Efendimin

rından)

"Deli/Çerkez—"

Abdülhamid

devri

450

(İkinci

93 s e f e r i n d e k i

Paşa

"Keçeci-zâde Aziz

devri

Mehmet—"

153,

1 8 5 , 1 8 6 , 191-194, 1 9 6 - 2 0 0 , 203, 208,

211

226,

229,

230,

238,

239,

244, Pusinato harbine

" Guida— " nihayet

ıınıâhedesinin

223, 242,

245, 263, 2 6 4

(Trablusgarp veren

akdinde

murahhaslarından)

241,

ci

Mahmud

Said—"

(İkin­

tafa

devrindeki

1182

Rus

kumandanlarından)

Ömer

Ömer

Efendi (İkinci

4 4 - 4 7

smda Gardet

Gavrilo

—

265, 2 8 5 Bak.:

Princip

Paşa

(Rumeli-i-Şarkî

valile­

rinden

Gabriel

Gazi-Ahmed

Muhtar Paşa

r i n e iştirâk larından)

devrinde

ihtilâl

etmek

Bak.:

Guétehoff

harbin­

Paşa

—

Paşa

Paşa

328

—

Bak.:

Bak.: Volpi

Bak.:

Bak. : Hasan P a -

(İngiltere

Grigorios

(İkinci

hiz­ zâ

-

Hâ­ 391, 417

Mahmud

devrinde iltiha­

(Kının

Epir

İngiliz

ve

baş­ von

Tesalya'da

Guatelli

tahrikiyle

elebaşılanndan

bir Y u ­ 1 5 1 , 153

(Muzika-i-Hümâyun

Paşa

kumandanı : muallimliği

devrinde

ıslâhına

(İkinci Türk

me'mûr

manlı

hizmetine

giren

cihan

harbinde

bir

Ab­

ordusu­

olarak

Os­

ve b i r i n c i aralık

Irak

Guechoff

Rus­

çıkan R u m

nan zâbiti) 286

B a k . : Goltz " G r a f

105. 106 esnasında

ile Yunanistan'ın

ısyâmnın mâruf

harbi

Şehzâdelere de

etmiştir;

musiki İtalyan-

dır)

dülhamid

;

Bahriye

47

"Sir Edward—"

ya

düş­

der—".

nun

Edhem

İngiliz

bitlerinden)

Grivaz

"Giu­

(Türk

Goltz " G r a f von d e r — "

"Gazi" Ahmed—".

giren

rieiyye nâzırlarmdan)

"Giritli-Mustafa—".

"William—"

Golç Paşa —

Bak. :

metine

dev­

karşı R u s

bul R u m patriki) Nâili

vekillerinden) Krestowitch)

Türklere

Grey 418

Volpi —

Gladstone

Bak.: Emin

(İkinci Kateıina

rinde 28

.

Gökalp.

"Gözlüklü—".

Gregg/Greig

devrinde

cihan

Efendi

423

sefe­

3 0 3 , 3 0 4 , 3 0 6 , 308

Gözîüklü-Emin E f e n d i —

105, 106

(93

eden R u s k u m a n d a n ­

B a k . : Zıyâ

Gökalp —

bayrağını

Mahmud

manlığıyla

"Gazi-İbrahim—".

Gazi-Hasan Paşa —

Naili

"Général—"

Gourko/Gurko

seppe—".

hocala­

"Gavrilo—". Gavril

Bak. :

dolayı i ' d â m e d i l e n i s t a n ­

me—".

Giuseppe

kolu­

istiklâl h a r e k e t i n e

Giritli-Mustafa 199

kumanda­ bir

kından

Aziz

Fransızca —

nı : B u m e ş h u r j e n e r a l

Yunan

esnâ­ Ab-

cephesindeki

kuvvetlerinin

B a k . : İbrahim

vâk'ası

M u r a d ' l a İkinci

Çanakkale

"Köse/Giritli/Fitne-i-Kıyâ-

(Sultan

Sırp baş-vekili)

Princip

Ağa

D'Amade'dan

Mahmud

Giritli-ibrahim-Ağa — 307

eihan

Général

"Gerdan-kıran—".

(Birinci

yük-elçisi)

(93

2 4 6 , ,255, 256 "Général—" ' (Birinci

sonra

den evvel Rusya'nın i s t a n b u l bü"Général—"

Belgrad

(Beşinci

"De—"

A¬

baş-vekilleriır

n u işte o c e p h e d e k a y b e t m i ş t i r )

Efendi

—

(Birinci

(Rus

Petro-

Boğdan voyvodalarından) Giers

Hasan

- 157, 159, 162, 1 6 7 - 1 6 9

Fransız

Bak.:

Yunan

Gortsclıa144, 1 4 6 , 150,

Gorçakoff " P r e n s

/

harbinde

"Kont

Rus

Meşhur

Alexandre

de—".

kalesini muhasara

Efendi

Ghika

. Bey "Gamsız—". Ganetzky/Ganetsky

Cla­

"Gospodin—".

Mus­

seferinde

Bak.:

de

harbinde

den)

"George—".

Germanos

Geşof

Alexandre

(Üçüncü

(Kırım

amcazâdesidir)

Gortschakoff

"İkinci

B a k . : Clarendon

açmış o l a n b a ş - p i s k o p o s )

8 9 , 108, 109 "Prens

koff'un

Gouraud

raıundan)

Paşa 395

B a k . : Osman

suretiyle

Gazi-Edhem Paşa —

İtalyan

Paşa

rından ve A l e m d a r ' m R u s ç u k y â -

Muhtar

Ouchy

Ali

George-Guillaume'Frédéric

Patras

devri vezir-ra'zamla-

Mikhaîlowitsch—"

Michel—"

lexandre—"

Gerdan-kıran

Fatma-Sul" 189

"Mehmed

dülhamid'in

204,

219,

Paşa

Bak.:

- Guillaume-Frédéric

witch

Sultan

rından)

larından B ü y ü k - F u a d Paşa) 142, 151, 217,

Galib

devrindeki

sadr-ı-a'zanr

- 214,

kızlarından

Garachanine/Garaşanin

yar'arlıklarıyla

mâruftur; " E l e n a kahramanı" d i ­

(Sultan

oğlu ve

danlarından)

y e anılır) 305, 306, 325, 3 3 8 , 4 6 2 , 463 Fuad

Paşa'nın

Paşa

George Petrowitch —

s e f e r i n e i ş t i r â k eden R u s k u m a n ­

müşirlerin­

den : Askerî iktidâriyle ve b i l h a s ­ sa

Reşid

Ali

347 "Général

Gorçakoff

155

Paşa —

rendon —

(Koca-

/

başvekil

Bak.:

(Avusturya

baş-kumandanlarmdan :

/Genç-". George

ve

elçilerin­

"Dâmâd-Ali—"

Paşa

Gamsız-Hasan B e y —

oğulla­

265, 284, 348,

Galib

Galitzin/Galitsyne

e¬

402, 404 "Şehzâde

T u a d Efendi

81

t a n ' m kocası)

baş­

370, 390, 3 9 7 - 4 0 0 , 404

417,

devirleri

Gene-Ali

Genç-Osman —

Vehhâbî

(Meşrutiyyet

Cumhuriyyet

Mecid'in

Vahî-

Mâbeyn

devrindeki

d e n : S o y a d ı " S ö y l e m e z o ğ l u " d u r ) 388

(Le­

krallarından)

Selim

3 9 1 , 392

Osman

"Genç—".

(ܬ

istilâsı e s n â s m d a M e k k e ş e r i f i ) Galib Kemalî B e y

Meşhur

4 1 , 4 3 , 5 3 , 66

Frederic-Auguste histan

çüncü

Bak. : Gazi—".

—

338,

Hârieiyye nâzırlarmdan) Gortschakoff

"Gedik—". 80

mareşali : 430

"Kont—"

Goluchowski

kahra­

339, 3 4 2 ;

—

"Müderris

G e d i k - A l i Paşa

mâruf­

"Şerif—"

muhteşem

G a z i - O s m a n Paşa Paşa

(Üçüncü

Sefâretnâmesiyle

Galib-ibni-Müsâid 85

"İkinci

sefiri :

ve

338,

Türkiye'nin P a r i s

tur)

Mı­

jenerali)

"Âmedî—"

devrinde

Alman

(Plevne m e n -

167, 302 - 307, 3 1 3 , 3 1 5 , 3 2 1 ,

ismi 76

Efendi

Selim

hâdise­

Asıl

"Es'ad"dır) Galib

(Sultan H a ¬

"Bomba

şâirlerinden:

ölen

der'uhde

B i z d e " G o l ç P a ş a " d i y e anılır)

büyük

manı)

kumandanlığını

edip orada

k a b e s i n i n Türk t a r i h i n e şeref ve­

(Büyük

Şeyh - Galib

cephesi

B a k . : İsmail B e y

G a z i - O s m a n N u r i Paşa ren

Galib - Dede /

Dör­

495 Sayfa

Gazi—".

"Gazi—".

Gabriel H a n o t a u x — B a k . : H a n a t a u x "Gabriel—". Gabriel Krestowitch — B a k . : G a v r i l Paşa.

Cemal

ettiği

Pala'bıyık

G a z i - i s m a i l Béy —

139,

TARİHİ Sayfa

şa " C e z â y i r l i

G

k r a l ı : 1848 d e n 1916 y a k a d a r 68 sene s a l t a n a t s ü r m ü ş t ü r )

OSMANLI

Sayfa

Sayfa

2 2 1 , 2 2 2 , 2 3 1 , 2 3 5 , 2 4 6 , 247, 3 4 9 , 366,

ENDEKSLER

265, 285 "Gospodin—"

(Bulgaristan

baş-vekillerinden :

Sultan

devrinde

hâkimiyyetindp

Türk

bulunan

Bulgaristan

Istanbul

Kapıı-kâhyahğmda

Hamid

prensliğinin bu-

496

K

R O N O L O J İ

ENDEKSLER

Sayfa lunduğu z a m a n "Geşof i s m i y l e anılmıştır)

Efendi" 366

cı-Ahmed-oğlu

Guepratte " A m i r a l — " ( B i r i n c i cihan h a r b i n d e Çanakkale b o ğ a z ı n a i l k iamTiızu y a p a n kumandanı)

Fransız

filosunun

Bak.:

Fusinato

Bak.:

Guillaume "Birinci— helm " B i r i n c i — " .

Bak.:

Guillame "Prens—". "Birinci". Guillaume Bak.: Gustave

HacrAhmed Ahmed 423

G-uida Fusinato— "Guida—".

(İsveç

"Üçüncü—'

WilYorgi

Neipperg

de

Renaud Neipperg.

kralla

Sayfa Hacı-Abmed-oğlu Seyyid İbrahim A ğ a — B a k . : İbrahim A ğ a " H a -

— -

Seyyid—".

Paşa — Paşa

Hacı-Ali — cı—".

B a k . : A l i "Bağdadlı H a ­

Hacı-Ali — B a k . : A l i " H a c ı — " . Hacı-Ali Ağa — B a k . : A l i Ağa " U z u n Hacı—". H a c r A l i Paşa — "Hacı—".

Bak.:

Hacı-Arif Bey — "Hacı—"

Bak.:

HacrBektâş-ı V e l i "Hacı—".

—

rından) 66 Gülcemal K a d m - E f e n d i ( S u l t a n M e c i d ' i n karısı ve Beşinci Mehmet R e ş a d ' m anası) 1 3 2 , 380

Hacı-Davud

Güleç-Ali Paşa — B a k . : A l i "Abdi-Paşa-zâde Güleç—".

Bey "Hacı—". Hacı-Ebubekir Paşa —

Paşa

Gülistû K a d m - E f e n d i ( S u l t a n M e c i d ' i n karısı ve s o n Osmanlı p â d i ş â ­ hı A l t ı n c ı M e h m e t V a h î d ü d d i n ' i n anası) 195, 441

Hacı—".

Hacı-Beşir A ğ a "Hacı—".

Paşa

Arif

Bey

Bak.:

Bektas

B a k . : Beşir

—

Bey

Ali

Bak.:

—

Ağa

Davud

B a k . : Ebube-

Hacı

k i f Paşa "Lokmacı H a c ı — " . Hâfız-Ahmed E f e n d i — Bak.:

Hacı

Ahmed Efendi "Hacı Hâfız—". Hâfız-Mehmet Eşref E f e n d i —

Gülnihal-Kadın (İkinci Abdülhamid'i n a n n e s i n e yanlış o l a r a k i z â f e edileıı i s i m l e r d e n : "Tîr-i-müzgân Kadm-Efendi" m a d d e s i n e bakı­ nız). 285

"Davutfpaşalı H a c ı — " . Hacı-Halil Efendi — Bak.:

Gümülcüneli-ismail B e y — B a k . : İ s ­ m a i l B e y "Gümülcüneli—".

Efendi "Katıfcı-oğlu Hacı—". Hacı H a l i l Paşa — B a k . : H a l i l Paşa

Gürcü-Fettâh A ğ a — Ağa "Gürcü—".

Bak. :

Gürcü-İsmail Paşa — Paşa " G ü r c ü — " .

Bak.:

Gürcü-Mehmet Paşa — met

Paşa

Bak.:

Fettâh İsmail Meh­

"Gürcü—".

Gürcü-Şerif E f e n d i — Efendi "Gürcü—". Güveği-Sinan Paşa — Paşa " G ü v e ğ i — " .

Bak.: Bak. :

Şerif Sinan

B a k . : Eşref E f e n d i "Hacı H â f ı z Mehmet—". Hacı-Halil A ğ a — B a k . : H a l i l Ağa Halil

"Hacı—". H a c r H a s a n Ağa — B k . : H a s a n Ağa "Hacı—". Hacı-Hüseyn Ağa — Bak: Hüseyn Ağa "Hacı—". Hacı-İbrahim Paşa —

B a k . : İbrahim

Paşa "Katar-ağası H a c ı — " Hacrivaz Mehmet Paşa — Bak.: M e h m e t Paşa " H a c ı - İ v a z " . Hacı-Lazaro — B a k . : L a z a r i / L a z a r o "Perikli/Hacı—".

H Hacı-Abdi

Paşa —

Hacı-Mehmet

Bak.: Abdi

"Çarhacı/Hacı/Seyyid—". Hacı-Âdil B e y — B a k . : Âdil "Hacı—". Hacı-Âdil

Paşa —

"Hacı—"f

Bak.:

Âdil

Paşa Bey Paşa

—

B a k . : Mehmet

yabadlı H a c ı — " . Hacı-Mehmet Âkif Paşa

—

"BoBak.:

Âkif Paşa " H a c ı - M e h m e t — " . Hacı-Mehmet E m i n Paşa — B a k . : E¬ m i n Paşa "Yağlıkçı-zâde T e v k i î / Nişancı H a c ı - M e h m e t — " . Hacı-Mehmet Paşa — Bak.: Meh-

O S M A N L 1

497

T A R İ H İ

Sayfa met

Bak.:

"Nişancı

ENDEKSLER

Paşa

Hacı-Mehmet Paşa — B a k . : Paşa " T i r y a k i H a c ı — " . Hacı-Mihal —

Efendi

"Canım-Hoca/Hacı—".

Bak.: Mihal

Îîâfız-Ahmed

Mehmet

Efendi

de H â f ı z — " .

Bak.: Mustafa

Hâfız-Hakkı Paşa — şa " H â f ı z — " . Hâf-z-Hasan

Ağa

Hacı-Râşid B e y — B a k . : Râşid Paşa " H a c ı — " .

Bey/

Hacı-Râşid Paşa — şa " H a c ı — " .

Eâfız-Mehmet B e y — Bey "Hâfız—".

Hâfız Paşa — "Hâfız—".

Hâin-Ahmed

seleri ve Ümmehât-ı-mü'minînin birincisi olan Hadîcet-ül'Kübrâ Hazretleri) 137 H a d i c e - S u l t a n (Dördüncü Mehmed'in kızı ve Ü ç ü n c ü A h m e d d e v r i v e z i r - i ' a ' z a m l a r m d a n Enişte / D â -

Selim devri lerinden)

Anadolu

7

imzâ eden­ 3 7 5 , 379, 4 6 5 kazasker­ 87

Hâfız Abd-ül-Ezel P a ş a — B a k . : A b d Ül-Ezel

Paşa

"Hâfız—".

Hâfız-Ahmed E f e n d i — B a k . : A h m e d

Fevzi >>

Feyzi

Paşa

Mehmet Selim

Paşa

Paşa. devrinde

—

"Fifârî/Hâin

Bak.: Ahmed..

Hakkı " Ş o f ö r İsmail" — (MabramT Şevket P a ş a ' n m vurulduğu oto­ mobilin şoförü) 403

istikbalinde isi)

bulunan

Belediye

re­

378

Hakkı B e y "İsmail-—" (İkinci meş­ rutiyetteki A r n a v u t l u k ısyâmnda yaralanan

İpek

mutasarrıfı)

Hakkı E f e n d i "Çerkez—" Şevket Paşa v a k ' a s m d a

(Üçüncü -

Mehmet.

Hakkı B e y " İ s m a i l — " (Sultan J-Lv m i d Selâniğ'e sevkedildiği z a m a n ,

Hâdi Paşa " B i r i n c i - f e r i k — " (İkinci meşrutiyyet d e v r i n â z ı r l a n n d a n :

Efendi "Mehmed—"

Bak.:

H â f ı z Paşa (Üçüncü Niş v a l i s i )

Hadîce " H a z r e H — " (Velinimetimiz Peygamberimiz Efendimiz Haz­ retlerinin i l k refîka-i mukadde-

Hafîd

Bak.:

Hâfız-Mehmet Paşa — Bak.: Meh­ met P a ş a " H â f ı z — " .

M e h m e t Paşa " H a c ı Y e ğ e n — " . Hacı-Yusuf Ağa — B a k . : Y u s u f Ağa "Hacir-".

e

B a k . : Kâmil

Hâfıs-Mehmet Eşref E f e n d i — B a k . : Eşref E f e n d i " H a c ı H â f ı z - M e h ­ met—".

H a c r S â l i h P a ş a — B a k . : Sâlih P a ­ şa " H a c ı — " . Hacı Yeğen-Mehmet Paşa — Bak.:

S v r e s muahedesini lerdendir)

"Hâfız--

B a k . : İsa A ğ a " H â ­

Hâfız-Kâmil E f e n d i — Efendi "Hâfız—".

B a k . : Sâib E¬

rnacı ' H a s a n P a ş a ' n m k a r ı s ı )

Efendi

Efendi

Hâfız-İsmail Paşa — B a k . : İsmail' Paşa "Bostancı-başı H â f ı z — " .

B a k . : Râşid P a ­

Hacı-Sâib' E f e n d i — fendi "Hacı—".

Hayrullâh

Hâfız-îsâ Ağa — fız—".

E¬

H a c ı - Ö m e r A ğ a — B a k . : Ömer "Kara-Osman-oğlu Hacı—".

B a k . : Hakkı P a ­

B a k . : Hayrullâh Hasan—".

Hacı-Mustafa Paşa — B a k . : M u s t a ­ f a Paşa " H a c ı — " . Bak.: Nuri

Bak.: Ahmed.

Hâns-Derviş Vahdeti — B a k . : D e r ­ viş V a h d e t i " K ı b r ı s l ı Hâfız—".

H a c r M u s t a f a - K a p d a n — B a k . : Mus¬ tafa-Kapdan "Hacı—".

Efendi — "Hacı—".

Efendi — "Hafız—".

Hâfız-Ahmed Paşa " K ö p r ü l ü - z â d e — " B a k . : A h m e d Paşa "Köprülü-zâ­

Hacı-Mîr-zâde Hacı-Mustafa Ağa — Bak.: Mustafa Ağa "HacrMîfzâde H a c ı — " .

HacrNuri fendi

şayia

Hâfız—".

îîâfız-Ahmed Lûtıi Efendi — B a k . : : Lfıtfi E f e n d i " H â f ı z Ahmed—".

"Hacı—".

Hacı Mîr-Üveys — B a k : Üveys " H a ­ cı M î r — " .

Hacı-Mustafa Ağa — Ağa "Hacı—".

"Hacı

382:

(Mahmud idâm edi­

404*

lenlerden) H a k k ı P a ş a ( İ k i n c i Abdülh'amid d e v ­ rindeki Yunan harbîne iştirak eden

fırka

kumandanlarından)

340r

498

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

harbinde Üçüncü Hakkı

"Kafkas ordu

Reşad

zamlarından) Hakkı

cihan

rakki

met

(Birin­

Halil

—

Harbiye

Bak.: Meh­

leyman

Bak.:

(İkinci lâde

Sü­

Halil Hamid

Mahmud

nüfûziyle

Nişancı)

102

Halet Paşa " M e h m e t — " ve Sultan H a m i d

106

-

(Sultan

Aziz

devirleri

vü­

108

Ferid Halil

Cemâlüddin

— Bak.;

Halil

Efendi

Mustafa

"Yusuf-zâde/Hâlid-Efendi-zâde Mehmet—". H â l i d Hurşid B e y — Bey Halil

Bak.:

mud

"Hâlid—".

"Patrona—"

mâd-İbrahim

(Nevşehirli Paşa'nm

vurularak müdâfii)

hamlelerine

karşı

yapılan

irtica

hareketinin

başına

geçen

Arna­

mid

vut

dellâğı)

hamam

Ağa

"Haseki—"

firn'in çı -Halil

hal'iyle

vak'asmm

car

tabyası

Ağa

18,

neticelenen i l k şehidi

Kavala'dan

mensub

Ağa

"Koşancah

Selim

devrinde

navut

segbanlarınîn

ziz'in

olan M a ­ gg

hal'inde

83

r o l oynıyan

Bey

larından:

Meclis-i-Meb'ûsân

l i ğ i n d e de b u l u n m u ş t u r ; basında

Hâzır­

"Şişman-Halil

halk

Bey"

reis­ ara­ deni-

ve

Aziz,

(Sultan

Paşa

Mehmed

(Mısır

meşrutiyyet

5

8

nm

Said

babası)

Eâlisâ Efendi —

358

de­

Mâ-

sadr-ı-

Halim

Paşa'­

B a k . : Osman

Efendi

devrinde

çıkarılan

İngiliz

Bk. :

den) yaeıyan

devrindeki

376

kimseleri

Yunan

öldürmüş

"Tevkiî devri

—"

280

-

282

Girit

âsilerine

ka­

eden " A r k a d i " i s m i n d e k i vapumnu

zabtetmiş

"İzzüddin"

olmak­

gemisinin

süvarisi)

210 (Komik'i

"Komik—"

Fehmi

aktör)

348

B a k . : F e h m i Bey

Efendi

Aziz

"Akşehirli—"

devri

Şeyh-ül-IS"

Pâdişâhın

hocası¬

204,

217, 254,

255

F e r i d Bey — B a k . : F e r i d B e y Hasan—"

Haynıllâh

Hayruttâh

Efendi

Efendi

—

Bak.:

"Hâfız-Hasan

îj

Hasan

İzzet

kamış ruf

(Enver'in

Paşa

taarruzuna

rak muhalefet

(ܬ

için

yiğit zâbit)

Aziz

"Doktor

vezir-i-a'­

bâzı

olduğu

"Hasan—".

Hasan

"Hamparsom—"'

Hâriciyye diğer

"Sultan

Efendi

Hasan

Bo-

Paşa ser-as-

"Gamsız—

mâruf

134, 135

Paşa

ve

Paşalarla

edilen

Bey

Mu­

Midhat

Avni

Râşid

ı r

Lübnan

Üçüncü

çok

Sarı­

haklı

ola­

etmiş o l m a k l a

mâ­

ordu

kumandanı)

422, 428 "

41 devri

"Gabriel—"

(ܬ 42,

(Fransa

Ahmed

v a l i s i ve İran

si s e r a s k e r i ) -

Hasan 334

(istanbul'un;

(Üçüncü

Paşa

de Bağdad 43

Hâ­

nâzırlarmdan) "Général—"

Hasan

vezir-i-a'­

zamlarmdan) riciyye

Hüseyn

d )

gösterilenler­ Bak.:

için

lâmlarından:

(Sul­

.

18i (Beşinci

S u l t a n A z i z ' i n inti­

almak

(Sultan

Efendi

vak'ası"

k o n a ğ ı n ı t e k başına b a s ı p

Hasan

Dede-Efendi

"Şeyh—"

mes'ul

çüncü M u s t a f a

Harington

devrinde

şehîr" denilen

423

(Sultan Me- .

"Kuleli

Haşan F e h m i Bey —

B a k . : Seymonr

8§

Bey " Ç e r k e z — "

Hasan

kahraman

cephe­

H a m z e Mâhir Paşa " S i l â h d a r — "

Hâlisâ

devrindeki

Hasan

"Hammâmî'zâde—" Ehu-Neked

Rusçuk

muhbirlerinden)

la

(Birinci

İsmaikDede

(Alemdar-Musbabası:

Ağa " K o l a ğ a s ı — "

çakçılık

kuvvetleri­

ismail

Mecid

Paşa'nm

-Hasan

Hamilton—". Bak.:

"Hacı—"

Ağa

i'dâm

zamlarmdan)

Abdülhamid

Ders-vekillerinden)

"

Çanakkale

muhtereile H a z -

r e t - i A l i ' n i n oğlu H a z r e t - i Hasan) 4 3 2 Hasan

ker

"Hâmid-zâde—"

Seymour —

Hanotaux (İkinci

Efendi—

Efendimiz

Kerîme"!

H a z r e t - i Fâtıma

nâzın

Hâmid.

Général İ a n —

çüncü M u s t a f a

Efendi. Hâlis-

Ab­

kumandanı)

Hamilton

meleri

devrinde

Efendi

H a m z e Hâmid

207, 2 7 1 , 4 0 6

7

(Türk-ocakla-

H a m p a r s o m Boyacıyan —

ve i ¬

4

387

buhranında 280

devri

nin

"Hâs-ağası—".

Hazretlerinin

rad

"Bostancrbaşı

Bey

harbinde

tan

Kavalalıoğlu

Paşa

Ağa

kamını

Bak.: Abdullah/

Abdullah

"

cihan

Hammûd

217

valisi

A l i Paşa'nm

(İkinci

B a k . : Abdülhak

Hâmid —

—

Hâriciyye

Aziz'in

Aziz

sadr-ı-a'zamlafın-

Paşa —

Hammâmî-zâde

Sul­

Sultan H a m i d

vüzerâsmdan:

a'zamlarmdan

zâbit2

(İttihad-ve-Terakki

Murad

kinci

A -

ler'den)

(Sultan

Paşa

H»lvmi Efendi Halim

Ar­

(Sultan

Me"

beyn baş-kâtiplerinden)

reisi)

"Yüzbaşı—"

Sultan

376

308, 309

Deli—" Hamdullah Sııbhi

"S'ir

Deryâ-kapdanlarin-

ve A d l i y e nâzırlıkları vardır)

(üçüncü

Belgrad'daki

ve

devri

Hamdullah

sine 335,

Mehmet—"

134,

virleri

as­ g|

—"

Abdülha­

dan) tan

gider­

Arnavut

Mahmud

devirleri

H a l i l Şerif

(Âsi

gençli­

Mısır'a

olduğu

sergerdesi)

Ağa

(İkinci cid

"Ahmed—"

Paşa

dülhamid

Hamilton 100

Paşa " D â m a d

Halil Rif'at

i s m i y l e de anılır)

468 B a k . : Mus­

(Peygamberimiz

cid

-

2

Abdullâh

olan

sadr-ı-a'zamlarmdan)

sarıklı

(Sultan

tafa

Hasan

ve Sultan H a m i d devirleri müşir­

Hâmid-zâde

344

Kabak­

Ali

devri

51

Mah­

şehid

(İkinci

Paşa

11

kalesinin

35

zabiti)

kerinin Halil

21 Se-'

"Hüseyn-Ağa-zâde—"

ğinde ken

20,

(Üçüncü

Mısır valisi Mehmed

Halil

alnından kahraman Halil Rif'at

Halil

Halil

Dâ-

teceddüd

(İkinci

Rusçuk

İkin­

"Elmalık

kuvvetle­

yeniçerilerindendir)

rı r e i s i )

47", 5 0 ,

devrinde

devrinin

İngiliz

Hâs-ağası M u s t a f a A ğ a —

tafa

âit f e t v â n ı n i l k

meşrutiyyet

Hamdullah

vezir-i-a'zamla­

H a l i l Paşa " İ z m i t l i — "

Hurşid

Ted10,

devri

372

(Sultan

dan)

(Üçüncü

rmdan)

Mart

müsveddesini y a z a n m e b ' u s :

Hamdi

sukutuna

"İvaz-zâde—"

Paşa

— "

Hamdı Paşa " A h m e d — "

Ahmed

sebeb o l m u ş t u r )

Efen­

Cemâlüddin

Belgrad'm

hal'ine

Hamdi-Hoca"

346

vezir-i-a'zamlarmdan:

Hamid'in

64

A v l o n y alı

(Üçüncü

"Küçük

Efendi

(31

ele-başılarmdan)

lerinden)

dâmâdı)

Paşa " H a c ı — "

bir'sizliğiyle

281

Hâlid-Efendi-zâde

Paşa'nm

"Arnavut—"

meb'uslarmdandır :

devri

meb'-

devrinde

kumandanı)

Hasan 310

Hamdi-Çavuş,

ci

ser-yâver-

Abdülhamid

Meelis-i-Meb'-

62,

254 (İkinci

Paşa

devri

kelâsından)

Abdülha-

Aziz'in

s adr-1 - a'zamların d a n

Tevkiî/

- 104,

455

vezir-i-a'zamlarindan)

(Sultan

Paşa

Halil

fevka­

meşhur

babası)

387 (ilk

Efendi

uslarmdan)

Hamdi

lerinden)

"Tatar—"

devrinde

devri

müessisi)

işgali ri

(Türk-ocaklarmm

Bey

askerî ı s y â n ı n ı n

devri sa-

(Birinci

Paşa

280

Gazi-Ahmed

Paşa'nm

Turgud

ûsanda E r z u r u m ' u n e r m e n i

Hacı—"

Reşad

Hâlis

Hamazasp

u¬

2 5 8 , 260,

"Katırcı-oğln

Muhtar

Halil

(Sul­

edilen

Fetvâ-emîni)

Efendi

mid

Bey "Halebli—".

H â î e t Mehmet S a i d E f e n d i

rivayet

dı-ı-a'zamlarmdan

Paşa " H a l e b l i — " . Bey —

aldıkları

(Beşinci M e h m e t

454 452

Paşa

Kara—"

A z i z ' i n h a l ' i n e âit f e t v â y ı k a ­

lemâdan:

İttihad-ve-Temeşhur

"Filibeli

Efendi

tan

sadr-ı-a'-

reisi)

Halebli-Süleyman

di

Halil

405, 4 1 1 , 415, 416, 429, 457

leme

3 8 1 , 383 - 388, 3 9 6 , 4 0 4

idâresinin

Halebli-Mehmet

428

(Beşinci

devri

harbinde

Levazım

lir)

cephesindeki

Paşa " T o p a l - İ s m a i l — "

ci

eihan

kumandanlarından)

"İbrahim—"

Paşa

Mehmed

(Birinci

Sayfa

499

TARİHÎ Sayfa

Sayfa "Hakkı Paşa " H a f ı z — "

OSMANLI

SBNDEKSLER

Paşa

devrinde cephesi

(Birinci Musul

ser-askeri)

devrin­ cephe­ 13-15

Abdülhamid v a l i s i ve İran 60

500

K

R O N O L O J Î

ENDEKSLER

Sayfa Hasan

Paşa

Mora Hasan

(Üçüncü

Selim

devri

valilerinden)

Paşa

75

"Alııskah—"

Mustafa

devrinde

(Üçüncü

Selanik

45, 48

ci

(Üçüncü M u s t a f a

"Ferik Tosun

Haseki

Deryâ-

Üçüncü

Selim

Eassıın Paşa

ve en

şehrin

denizcilerinden) 49,

H a s a n Paşa "Çeteci Y e ğ e n — " cü M u s t a f a

devrindeki

çüncü A h m e d lanndan,

devri

Dördüncü

İkinci

Ahmed'in Hasan

(ܬ

Paşa " K e s i c i / F i r a r i

(Birinci

Mahmud

a'zamlarından

1, 2 ,

yid-Abdullah Hasan

Paşa

çüncü

Seyyid—"

devri

babası)

"Meyyit/Cenaze—"

Selim

larmdan:

devri

"Müşir—" devrinde

Mahmud

"Seyyid devri

devrindeki rettiplerini

"Kuleli

(Sultan

H a s a n Paşa Osman

haber ve­

virleri

"Tokmak—" vüzerâsmdan

Paşa

H a s a n Şerif Paşa — B a k . : Şerif H a ­ san la

Paşa "Çelebi-zâde / —".

Rusçuk­

Mehmed

Reşad

Şeyh-ü!-İslâmlanndaıı)

"Kont

rım

harbi

ikinci

ve "Encümen-i

Aziz,

dâniş" i n

İslâmlarmdan : "Müfsid

imam" 254,

Mnrad

devirleri

Şeylrül-

"Şerrullâh" diye

ve ve

bahsedilir) 235,

255, 2 5 7 - 260, 2 6 8 , 2 8 4

Hayrüddin Hızır Paşa — B a k . : B a r ­ baros. Hayrüddin

Paşa

Hilmi

"Tunuslu—"

(İkinci

Paşa

fine

"Hâfız-Hasan—" Sultan

Mahmud

(Be­

me'mûr

Paşa

dan)

harbinden edilen

von"

birinci cihan

Şevket

karısı:

vnruluıp

Paşa'nın

edilen

Hristoforidi

tevki­

izmir

fırka 319 Re­

369, 370,

Avusturya Ferdinand'm

beraber

Efendi

(Sultan

kemesinin

ikinci

İstinaf

öldü­

254, 258,

Yıldız fevkalâde

Hristofor

2 6 2266 .

Hamid mah­

reisliğinde b u ­

mahkemesi

reîs'i319

Mikaelyan — B a k . : Samoil

Kaym.

372, Hudâvendigâr — B a k . : M u r a d

3 8 1 , 388. 406

"Keçi-boynuzu Ağa-İbra (Üçüncü Selim ve Döı-

-

sânîsi)

sadr-ı-a'zamlarm373,

"

mil­

öldürül­

devrindeki lunan

(İkinci A b ­

(Sırp

harbinin zu­

olan

Kocasıyla

rülmüştür)

404

Norveçli

tarafından

François

Paşa'nın

ıs­

i k i müfet-

biri:

"Düşes

liyetçileri mesi

evvel

409 — B a k : W e s t e n e n k .

veliahdı

345, 347. 3 5 9 ,

H i l m i Paşa him—"

me'mûr

Hoca—".

vilâyetlerinin

muhâfızlığındaki

"Hüseyn—"

devirleri

( B i r i n c i cihan

sebeb

dülharnid v e Beşinci M e h m e t şad

Mecid

huruna

kumandanı) Himli

Efendi — Bak.: "Amasyalı

Hohenberg

oğulların­

yakalanırken (Midhat

Kadri

binbaşı)

152

öldürülmüştür) 140

Efendi

yaveri, kaatillevi

Bak.:

tiş-i-nmnmîden

Fransa'nın

Reşad'm

istanbul

Pehlivan-

"Hoca—".

lâhına

383

şa'nın

230

Paşa — B a k . : İbrahim

Şarkî-Anadolu

405

dan)

453

Hâmid'-

reisi)

Hoff

gıyâben

İstanbul Büyük-elçisi) sinci Mehmet

bulunan İ n ­

"Hoca/Orsa-poça/

Efendi

d'—" (Kı­

esnâsmda

hizmetinde

Hoca-Meci'd

(Mahmud

vak'asmda

Baraguey

361 devrinde

amirali)

Efendi

"Hezar-

i'dâma m a h k û m o l a n l a r d a n ) Hvffiers

mira­

esnasındaki

Aziz

Hoca-Kadri Efendi —

Efendi—

Efendi

"Çerkez—"

Paşa

Mek-

dâhiliyye

zâde—".

H U m i E f e n d i "Yüzbaşı—" (Cemal P a ­

devri

405, 420,

(Abdülhak

Efendi

oynıyanlardan

(Sultan

Hoca-ibrahim

Layavd

H i l m i E f e n d i "Şehzade Ö m e r — "

Fetvâ-eminlerin-

"Ürgûbî - M u s t a f a — "

Sultan H a m i d 43

"Hasan—".

meş-

Şeyh—".

Şevket

Paşa

giliz

Şeyh-Feyzullâh

gradh

Aziz'iıı

valisi)

Osmanlı

— B a k . : Erekle. Feyzullâh

232

(Sultan

ihtilâl h a r e k e t l e r i

Hobbart

"Henry

Bak.:

hareketi­

(ittihad-ve-Terakki'nin

Manastır

Henri-Ric­

Paşa

Bak.: Hikmet

42§

(Sultan

ve valilerin­

H a s a n Rızâ Paşa — B a k : Rızâ

devri

(İkinci

—

millî

258

Paşa

ilk

- Charles Cowley —

Layard

Bulgar

Aziz

lay,) Hıfzı

von—".

"Baron

37

Sultan

ele'başılarındaıı)

ieb-i-Harbiyye

— Bak.:

Müller

Efendi

Mehmet—"

hnl'inde r o l

Hekim-zâde

v o n Reghoj

"Henri

Cowley

Heraclius

238

"Ali—"

devri

Efendi

Hayrullâh

de­

den)

Aziz

den)

ellifi

(Üçüncü

Mustafa

470

(Sultan

Müller

/

449

Es'ad

rî;fzı B e y " A h m e d — "

A l i P a ş a . —• B a k . : A l i

"Hekim-oğln

Hezargradlı

esna­

i n babası, " T â r î h - i Hayrullâh m ü ­ ]89

v e Üçüncü

194

ilgası

nin

v e H i t l e r ' d e n ev­

"Panayot—"

devrindeki

B a k . : İsmail

hard-Charles—". Henry E l l i o t — B a k . : Elliot ?>

Suriye Fransız

valisi)

Hayrullâh E f e n d i

vak'ası" mü"

hükümete

Efendi

(Beşinci

Mecid

ferik)

Efendi

Hayri

30, 3 2

H a s a n Paşa " T a t a r — "

devrindeki

sevkedileu

B e y (Hilâfetin

rutiyyet

vezif-i-a'zamlarıır

dan)

Mecid

d'—"

şehr-eminlerinden) Haydar

(Birinci

ve P a ­

Beanfort

"Hazîııedâı—". —

(Birin­ orduları

Reisicumhuru)

Yezzaf-zâde Hitov/Iîj'.of

"Henry—". •

177

"Général

Paşa

Ilxry

kral­

kuvvetlerinin kumandanı)

Haydar

(İkinci A b ­

— "

4 4 7 457

o r t a " elçisi)

Hekim-oğlu

Bak.:

mu­

Prusya

Paşa

Alman

Bak.:

;-MOİ1E

A l i Paşa — B a k . :

Henri •Richard

- Schoenstein

murahhası

sında i s t a n b u l

313

Paşa

ren

(ܬ

Beşiktaş m u ­

hafızı)

ris

ikinci

Hautpoul

Haydar

" K e t h ü d a " lâkabiyle de

dülharnid Hasan

33

66, 68, 69

H a s a n Paşa

lığının

buhranında

vezir-i-a'zam­

anılır)

Trab­ Cenuhr

ermeni

konferansında

(Sultan

vezir-i-

Boynu-eğri S e y Paşa'nın

devletinin

- Wildenburg

sulh 7

Hasan

toplanan

konferansında

vel A l m a n y a

"Hekim—".

P.or-.oj

" K o n t F r a n ç o i s d e — " (1856 P a r i s

"Moralr

d e anılır)

sonlarında

Paşa

Henri

har­

rahhaslarından)

i l e Üçüncü

Paşa" ismiyle

İtalyanlara

başkumandanı

Bak.: A l i P a ­

A l i Paşa

Hekim-İsmail

83 - 8 5 , 88

ci c i h a n h a r b i n d e

Hâzırla­

'Hazinedar—".

Şahin

harbinde

( B i r i n c i cihan

Paşa

vezir-r-

a'zamlaımdan)

( İ k i n c i meş-

Dâlüliyye

devirleri

ndcnbı-rg " M a r e ş a l " v o n — " 439

Hazinedar-Şâhin

"Hâtib'zâde—

sulh

Hatzfeldt

kocası

enişteleri :

binin Kafkas

Mehmed'in

Mustafa

-— B a k :

Mehmet—".

b i r a n evvel

Paşa

zon

vezir-i-a'zam-

dâmâdı, H a d i c e - S u l t a n ' m ve

ya 45

Paşa "Enişte/Dâraad—"

Paşa

(Trablıısııgarp

Hatisof/Hatisyan

se­

f e r i n d e H o t i n muhafızı) Hasan

sa Selim

t e s l i m i için uğraşan y e r l i h â i n ) 385 70 Hatib-zâde Y a h y a Paşa — B k . : Y a h ­

(Üçün­

1182

devri

Hazînedar-Ali

Ağa

48,

5 1 , 67, 69,

sadrı-a'zamla-

rından)

S e l i m Paşa " H a s e k i

devirleri

Osmanlı

Tosun

diineü M u s t a f a

3 1 6 , 405

rutiyyet

"Haseki—".

Abdülharnid

büyük

Bak.:

devri

rından) Hâzim B e y " E b u b e k i r — "

'Hasan—"

Bey —

Haseki-Mehmet

ve B i r i n ­

vezir-i-a'zamlarmdan

B a k . : Tahsin

-Halil Ağa— B a k . : Halil

kapdanlarindan, devri

Abdülharnid

"Hasan—".

H a s a n Paşa " C e z a y i r l i Pala'bıyık G a ­ zi—"

Paşa Hasan

muta­

sarrıfı)

Tahsin Paşa —

Sayfa

Sayi

Sayfa Hasan

501

O S M A N L ? TARİHİ

KAPDANLAR,

"Bi­

r i n c i — '" Huguenin (İkinci meşrutiyyet dev-

502

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ Sayfa rinde

Anadolu

yolları Hulusi

ve B a g d a d

demir­

med

müdir-i-umumîsi)

Efendi

399

"Şirvânî-zâde Aziz

Ahmed

—"

(Sultan

mid

d e v i r l e r i ulemâsından ve k a ­

zaskerlerinden : vânî-zâde

ve

Paşa'nın

Humberto

"Birinci—"

küçük

Hüseyn

(İtalya

258

devri ci

Mısır

(Üçüncü

valilerinden

Mahmud

devri

met

Reşad

devri

(Beşinci

Meh­

(İkinci

Abdülhamid

Mehmet

Topçu

Reşad

feriklerinden:

Hurşid

Paşa

Mecid

ve

(Sultan

Beyrut

ve

Sayda

devrindeki esnâsmda Sine

Abdülhamid

Osmanlı - İ r a n Türklere

olan

tan

Mecid

rmdan)

devri

(Sul­

de

(1856 P a r i s s u l h k o n f e r a n s ı n ­

da

Avusturya - Macaristan

murahhası

ve

Paris

Hüsâmüddin Paşa " M e n d e l / zâde—"

Üçüncü

Mustafa

(Peygamberimiz

Hazretlerinin Ali'nin

mud

Hüseyn

Efendimiz muhte-

h a r b i esnâsmdaki S i n o p

baskının­

şehid o l a n

Riyâle

=

son

b e s i F r a n s ı z işgaline v e s i l e i t t i h a z

Ev­

e d i l e n C e z a y i r d a y ı s ı ) 116 — B a k . :

( A s i Mısır dayısı

valisi M e h olan

(üçüncü

Ah-

Paşa "Şerif—"

Abd-ül'Aziz

Mahmud

Şev­

İbrahim

kuman­

hem

Bak.:

—

"Pîrî-zâde—"

(îttihad

5S

devri

Adliye

nazırla" 4 0 5 , 457.

B a k . : Derviş

Paşa

Paşa — "Gazi

Edhem Paşa

İbrahim

Bak.:

Ed~

İbrahim—". Bak.: E d ­

Paşa —

"İbrahim—".

Efendi

(Şâir

Şinâsi'nin A ¬

İbrahim A ğ a

İbrahim-Kethudâ

ve

lığını

pâdi-

İbrahim-Han)

Ali'nin

babası

19

Bolu

(İkinci

-

Mahmud

/

(Üçüncü

94

Giritli/Fitne-i-

eden

meşhur

Reîs57,

(Türk

müessisi:

Eski

10, 16, 1 7 , 3 8 ,

denilir)

11©

(Âsi Mısır v a l i s i K a -

valalrMehmed

Sa-

halefi) 118,

58

matbaa­

him"

İ b r a h i m Paşa —

9

devri

"Basmacı-İbra-

mü-

dâret-kethudâsı)

54

menbâlarımızda

V a r a din bozgununun devşirme

Bey'in

"Mühürdar—"

Abdülhamid

dev­

olan

sultan­

Cin-Ali

ül"küttâblanndan)

Ahmed

sebbiblerinden

Mustafa:

kölelik zamanındaki e f e n d i s i )

cılığının

dev­

B a k - : Hakkı:

(Üçüncü

İbrahim-Müteferrika

oğlu

voyvodası)

ilân

(Birinci 81

- Ahmed

Ağa'İbra-

ısyân edip Mısır

İ b r a h i m Münib E f e n d i

olan

ağası) "Hacı

Hilmi

"İbrahim—".

devrinde

(Osmanlı

İbrahim Ağa " K ö s e rindeki

"Keçi-boynuzu

İ b r a h i m Hakkı Paşa —

İbni-

(Âsi Mısır v a l i s i K a v a -

lalrMehmed

237'

Bak.:

him".

İbn-ür-Reşîd. Sultan

1

"İbrahim—".

Paşa

Kemal

B a k . : Muhammed

"Sultan—"

Seyyid—"

3i Aziz

403, 404'

Şeyh-ül"-

Edhem

Paşa

İbn-ür-Reşid —

rinde

(Birinci

(Sultan

Bey

İbrahim hem

Bak.: Muhammed

Kıyâme—"

sul muhâfızı) Hüseyn

yaveri:

devri

İ b r a h i m Derviş Paşa —

(Ha­

Suûd.

İbrahim A ğ a

M a h m u d devri vüzerâsmdan: M u ­ 81

"Hacı—"

konsolosu­

"Kazıkçı—"

Abdülhamid

İbrahim

Hüseyn—" ilk

öldürülen

İbrahim Bey " İ v a z - P a ş a - z â d e — " (Bi­

Paşa

Zab"

"Kara/Zülüflü—".

Derbend

Deval. Paşa

devri

238, 271

evvelki

Kara-Kemal

şahlanndan

n u n y ü z ü n e i n d i r d i ğ i yel.pâze d a r ­

Hüseyn

Kavala

Fransa

İâşeci

İbrahim

I4g

devrinde

Pa­

İ b r a h i m H i l m i Paşa —

İbni-Suûd —

H ü s e y n Paşa " İ z m i r l i — " ( i k i n c i M a h ­ mud

Şevket

tından)

375

' Bey

Bahriye

livası)

bey­ 75

ve-Terakki

esnâsmda 253

Aziz

ordusunun

Paşa'dan

Kölemen

İslâmlarından) " 69

"Ferik

devrindeki

ile beraber

rinci

devrin­

devrinde­

vak'ası"

U T Mısır

rapça ve A c e m c e hocası)

ııs

(Kının

Selim

danı)

110, 1 1 1 , 1 1 3 ,

(Safavîlerin Hüseymi

ket

Pa­

Hü­

a'yânı) H ü s e y n Ağa

"Ağa

gönderilen

(Sultan Aziz

(Sultan

Paşa

-

B a h r i y e mülâzım-ı-evvelidir) 319

(Üçüncü

"Selânik

reket

Yeniçeri-ağalafın-

vüzerâsından:

Paşa. " B o z c a a d a l ı —

da

13, 14, 30 Ali'nin

devri ve

şa

tevkifi

t i y e müşirlerinden

30, 3 İ

ş a " lâkabiyle de anılır)

432

Ağa

Mah­

HazreH

hükümdarlarından

med

(İkinci

235 devri

vel) Hüseyn

Musul

İzmir'e

ve

bulunmuş­

(Napolyon'un

İbrahim Bey ( M a h m u d

Paşa'nın

Son­

lerinden)

Sabri

Zâbıta bölük-ağası)

—"

devri

daıı

seyn) Hüseyn " B i r i n e i — "

Mahmud

177,

4 8 , 49

Kerîme-i oğlu

(Birinci

valilerinden)

remeleri H a z r e t "i Patıma ile H a z ret-i

"Abdülcelil-zâde

Paşa

(Midhat

eden<

muhâfızlığmda

mutasarrıflığında

istilâsı Bak.:

Yeniçe­

yüzbaşısı:

tur).

Hünkâr-yâveri)

Hüsni

Topçu

İbrahim B e y

"Hüseyn—".

Hüsni Paşa

12

bombardıman

Boğaz

Biga

Bey

B a k . : Rızâ P a ­

Paşa —

vazifesiyle

kışlasını

radan

79

"Hüseyn—".

ki

B a k . : Hüs"

Mandal-

Deryâ-kapdanlarmdan) Hüseyn

Dâim

Hüseyn—"

H ü s e y n Paşa " A ğ a — "

ikinci

orta-elçisi)

-

kahraman

d u defterdarı)

Bak.: Hilmi —

Der­ 74,

def­

"Kara.-cehennem.

(Vak'a-iiıayriyye'de

ri

"Hüseyn—".

Sabri

—"

Kü­

Bak.: Rauf

Hüseyn R a u f B e y —

İbrahim Ağa/Paşa

e-

4 3 2 , 4 3 3 , 4 3 6 , 445

(Üçüncü S e l i m d e v r i

Hüsni E f e n d i

Hüs-eyn-i E v v e l — B a k . : H ü s e y n " B i ­ Hüseyn

109, 114, 121 - 1 2 3 , 1 2 8 , 358

—"

Cemil

"Hüseyn—". Paşa

ısyân

Şıkk'i-sânî

manlı baş-murahhası)

d e v l e t e i h â n e t ede­ birleşip

devrinde

(Üçüncü

t e r d a r ı ve P a s a r o f ç a sulhünde Os­

ci­

de düşmana z a h i r e s a t a n hâin o r ­

"Çerkez—Hüseyn—".

H ü s e y n H i l m i Paşa —

Ahmed

281

(Birinci

şerifi)

Hüsni E f e n d i

rinci—".

vezir-ra'zamla-

Hühner " B a r o n " Joseph-Alexandre

Câhid

Bak.:

deıı M e k k e

Sayfa "Silâhdar—"

İbrahim A ğ a

sonra

Hüseyn Paşa " T a y a - z â d e D â m a d

Hüsni B e y

"Hüseyn—".

ııi P a ş a " A ğ a 60

Paşa " K o c a — "

Bey/Paşa

İngilizlerle

Paşa

devrin­

Bak.:

Bey —

Hüseyn-Hüsnü

hâkimi)

Husrev Mehmet

Cemil

harbinde

rek

şa

mahkemesi

Bak.:

han

Hüseyn

"Hüseyn—".

Paşa

harbi

mağlûb

Bey —

"Şerif—"

Paşa

Hüseyn Rızâ Paşa —

3lg

Câhid

Paşa 192

(Birinci

Hamid

fevkalâde

H ü s e y n D â i m Paşa —

valisi) HtLsrev - H a n

Yıldız

âzâsmdan)

Hüseyn

376, 388

devrinde

Bak.:

"Hüseyn-Ağa-zâde—".

(Sultan

Bey

Bey

Nazırlıkla­

"Mehmet—"

dedesi­ 4flg

Ağa

Daha

yâ-kapdanlarmdan)

"Hüseyn—".

Hüseyn

devirleri

rı d a v a r d ı r ) .

şa deki

401

Beşinci

Paşa'nın.

vükelâsından:

çük—"

Baş-kumandan

dedesi)

Hüseyn

baş-mabeyncile-

rinden) Hurşid Paşa

nin

nâzın ve

(ittihatçı

H ü s e y n A v n i Paşa — B a k . : A v n i P a ­

8 1 , 1 0 1 - 106

Hurşid B e y "Hâlid—-"

( A l i Suâvi'312

Enver

Halil

İkin­

veziri-a'zam-

larmdan)

§

Hüseyn-Ağa-zâde Halil Ağa —

Selim ve

Hüseyn

köylüle-

"Killi-oğlu—"

Ağa

vekili 339

Paşa

İznik

babası)

Harbiye

kral­

larından) Hurşid A h m e d

babası:

503

TARİHİ

Sayfa devri

Mekke ş e r i f i o l m u ş t u r )

Şehid - A l i

Hüseyn Ağa " K â ğ ı t ç ı — " nin

254,

vezir-i-a'zamlarından Dânıad /

rindendir)

Şir­

kardeşidir)

devri

Silâhdar / Paşa'nın

Sultan H a ­

Sadr-ı-a'zam

Büşdi

Sayfs

OSMANLI

ENDEKSLER

Ali'nin

8 1 , 1 0 2 , 108,

oğlu

ve

109, 1 1 4 , 117,.

120, 129, 133, 138, 207, 2 1 2

KRONOLOJİ

ENDEKSLER

Sayfa İbrahim Paşa rinde

(İkinci

İşkodra

meşhur

âsi

mutasarrıfı

Tepedelenli

Paşa

"Üçüncü

"Abıskalı Mustafa

smdan:

Kırım

devri ei

devri

5 1 , 52 (Üçüncü 82

"Kabakulak—"

(Üçüncü 3isi

v

21, "Kataı-ağası

Selim

Paşa

karşı

"Makbul devri

Paşa

İbrahim

/

Maktul—"

ma

son v a l i Paşa

Ondan Ağa"

384

"Nevşehirli/Dâmad—" dâmâdı,

Fat­

kocası ve Lâle

dev­

devrinde

Mnşkara'yı kasabaya

memleketi

"Nevşehir"

ismiyle

14,16¬

Efendi

Paşa mnd

(İkinci

Ia-Paşa" lâkabiyle (Sultan

Aziz

de

anılır)

B a k . : Leopold

—

Bak.:

96

İlyas

d e v r i n d e İngiliz

—

ıın natz

—

Fuad İshak

B a k . : Sâhitr Selim

—

Bak.:

Emmanuel

(Üçüncü

şiir

Bak.:

Paşa

mahla­

(Fransızların

Bulgarların

devrindeki

éntrika-

peygamber)

Saint

İlin-Den

-

Elie

İsmail

Ağa

oğlu—" deki

ve

(İttihad

346

Serez

/

Selim

âsi R u s ç u k

a'yânı)

(Üçüncü

İsmail B e y " G a z i — "

amr

(Tâif'deı

Hakkı

ve

şa"

325

para

Paşa

"Divitçiş"

Sultan

devrinin

238

Hamid

devrin­ devrinde 82, 94, 95

(İkinci

Pa­

meşrutiy­

Berat

Muhtelif

meb'-

devletlere

müseccel

hâin­

359, 360, 368, 3 9 3 . 394 Paşa — (Mehmed Mısır

Bak.:

Mâhir

cisi

"Hidiv"

ve 231,

İsmail P a ş a

Ali

:

beşin­

ünvâniyle

anı­

204, 207, 208,

213.

236, 242, 2 4 3 , 248; 2 9 1 , 323 (İkinci

Abdülhamid

Mekâtib'i-Askeriyye

. rından)

süîn!os !;c

valilerinden

lanların b i r i n c i s i )

ri

devirleri 300, 301

iftifakçı

mensup

8 2 , 89

(Sultan

"İsmail—".

İsmail P a ş a

Tirsinikli-

(Sul­

"Kurd-İsmail

i l e satılmış

İsmail Mâhir Paşa

405

Murad

A'yân

diye mâruftur).

lerdendir)

Şevket

(Beşinci

devri

A z i z devri valilerinden)

uslarmdan:

Selim

"Manastırlı—"

"Topal-İsmaîl—".

ilk

a'yânı)

Hakkı

384

İsmail K e m a l V l o r a

Dîvân-ı-harVe

"Tersenikli

"Şoför

Bak.:

Efendi

yet

edenlerden)

(Üçüncü

İsmail B e y

dedikleri

şa

.Aziz 438

boğan nefer)

—

meşrutiyyet

"Terakki

(Mahmud

vak'asmda

v e r i l i p berâet

B a k . : İlyas.

Kont—"

Paşa'yı

189

B a k . : Hakkı

müşirlerinden :

357

"Edirneli Berber—"

Midlıat

68

"Général

cemiyetinin

İsmail " Ş o f ö r — "

"İkinci—".

Selim'in

"Doktor—"

vak'ası"

İsmail H a k k ı P a ş a " K u r t — "

olan

essislerinden) İsmail

Hakkı

İsmail

Deli-

dâmâdıdır)

ve İ t t i h a d " d e v r i n d e k i

"ikin­

—

Sükûtî

ve-Terakki

Stanislas

Victor-Emmanuel

Paşa'nm

"Kuleli

Me-

İsma'l Hakkı Paşa — B k . : Hakkı P a ­

harbinde

Müşir

(Sultan

rızâsından)

141

Mahmud'-

gönderilmiş

devirleri

"İsmail—"

(İkinci

tan

Trablusgarb'e

"İkin­

İsmail

Bolâtin/Boleti-

kumandanlardan :

"İkinci—". Bak.:

telâffuzları

cihan

327

(Sultan 280

"Şeyh—"

devrindeki

Bey

93

(Birinci

de­

136, 1 3 7 , Hamid

İsmail H a k k ı B e y

"İsâ—".

İshak P a ş a

"İkin­

büyük

Mevlevi

İsmail—".

ba­

ağalarından) Bak.;

meşhur

Sultan

İsmail H a k k ı —

Abdül-

(İsâ-peygamber, H a z r e t - i İsâ)

İsâ Bolâtin —

B a k . : M u s t a f a "ݬ

B a k . : Osman

r-id

hâkimiye­

(İkinci

"Hammâmî-zâde

musikisinin en

miivettiplerinden)

3 2 3 - 325

İsâ A ğ a " H â f ı z — "

"İkinci—".

B a k . : Nicolas

Arâbî

Caır

kazaskerlerinden)

Bak.: Ypsi-

(İkinci

1 0 3 , 104

Bak.:

"Seyfüddin—"

İsmail E f e n d i

yanlıştır)

Bak.: Mengli-

Efendi ve

mu­

"

'

İsmail

"Konstantin—".

ismin A'râbî / "İİsâ

Stanislas

İlin-Den —

Alexan­

"Dimitrios—".

"Ahmed—"

Efendi

desi)

şına g e ç e n M ı s ı r m i l l i y e t ç i s i : B u

"İkinci—".

İllıâmî

Ypsi-

Yanya

*

Bey —

(Türk

Aziz

hamid

Mahmud

B a k . : Mehmet

—

Sâhib-Giray

Victor

Bak.:

"Général

lanti/İpsilanti

"İ-

ci/Genç—".

İkinci

"—

(Mora va­

"İsmail—".

dâhilerinden

"Alexandre—"

aşa

Bey

tsmail-Decle

İpsilanti " K o n s t a n t i n — " İrâbî

Canbulat

bnlat

B a k . : S a i d Paşa

t i n e karşı i l k millî h a r e k e t i n

Mahmud

İkinci Osman

1

'

Mehmet-—".

ti/İpsilanti

B a k . : K a t e r i n a "ݬ

sı)

Mah­

devrinde V i d i n v a l i s i : " M o l "

İgnatiev/ignatiyef

Bak.: Kap-

ci—".

İkinci

yetişen

İsmail

meb'

V e l i Paşa'nm ket-

lmdâlığındaıı

İngihV

280

(İkinci

muhalif

tasarrıfı)

dre—".

ci—".

"İbrahim—".

"Molla—"

—

İkinci N i c o l a s —

B a k . : Sinâsi

İbrahim Temo " D o k t o r — " (ittihad - v e - T e r a k k i ' n i n " T e r a k k i ve İt­ t i h a d " d e v r i n d e k i i l k müessislerinden) 357 İdris

"İkin­

"İkinci—".

İkinci S e l i m —

"İbrahim—".

i b r a h i m Şinâsi E f e n d i —

/

meş­

4 0 1 - 404

lisi Tepedelenli

Hamî-

"İmam—".

"Tanbûrî

devri

İsmail B e y / P a ş a " P a s o — " 310

Bak. : Yahyâ

Efendi

İpsilanti

kiııci—".

Giray

—

"Eğinli

kinci/Büyük—"

B a k . : Sârim

vücuda

İpsilanti " D i m i t r i o s - — " B a k : Y p s i l a n -

İkinci K a t e r i n a —

İkinci

hareketi

lanti/İpsilanti

İkinci K a p l a n - G i r a y —

İkinci

uslarından)

Mahmud—".

FetlrGi-

B a k . : Joseph

—

meşrutiyyet

İngiliz-Said Paşa —

ci—".

İkinci M u s t a f a — kinci—".

"Muşkaralı-İbrahim

Sârim Paşa —

Bak.:

—

"Gümüleüneli—"

bir

Râif

Dev-

Bey

" A r n a v u t millî b i r l i ğ i " k u r u p m a ­

İngiliz-lîahnrad Râif E f e n d i — B a k . :

"İkinci—".

Gir'ay

için

10 -

İkinci F e t h - G i r a y

İsmail

nasında Türk i d a r e s i a l e y h i n e b i r isyân

vak'asıyla

h u r Çerkez-Hasan B e y ' i n babası)

380

düddin El-Mütevekkil

"İkinci—".

İkinci M e n g l i - G i r a y —

denilmiştir;

mâruftur)

Bak.:

kanlı

es­

İmam-Yahyâ

kinei—".

olan

ettirdiği

let-Giray

—

devrindeki

(93 s e f e r i

hallî

Ağa

Sayfa

son

Esvabeı-başısı)

"İkinci/Küçük—". Devlet-Giray

Abdülhamid'in

getirmiş olan hâin)

Mîı—". B a k . : Beşir

(İkinci

İlyas Paşa " D e b r e l i — "

B a k : B e ş î r Ömer'-üs-

505

TARİHİ

Sayfa İlyas B e y

"İkinci—".

sadr-ı-a'zamı:

i'mâr

evvel

Pasa

İ k i n c i Beşîr —

İkinci M e h m e t

2 1 , 33 İbrahim Paşa " S i l â h d a r — " "Üçüncü Ahmed devrinde Erzurum bey­ lerbeyi) 23 İbrahim

"î-

İkinci L e o p o l d

ev­

ve k u m a n d a n ı )

teceddüdeü

Sadâret

(Trablus-

taarruzundan

Ahmed'in

Sultan'm

rinin

B a k . : Bâyezid

lan-Giray

vezir-i-a'zamla­

"Müşir—"

İtalyan

(Üçüncü

İkinci Bâyezid — kinci—".

İkinci J o s e p h

Mısır

34

garb'm

"ݬ

ray

devrinde Şam v a -

rmdan)

velki

22

76

(Kanunî İbrahim

B a k . : Auguste

İkinci

Hacı—"

ser-askeri) İbrahim

Alexan-

—

6

vezir-i-a'zam-

Fransızlara

e

Bak.:

İ k i n c i Beşir A ğ a —

(Birin-

larındah) Paşa

—

Şihâbî " İ k i n c i

Ahmed

vezir-i-a'zamlarmdan) devri

247, 250, 252 - 254,291, 299, 311

İkinci A u g u s t e kinci—".

vüzerâ-

(Üçüncü

Mahmud

Sayfa 236,

103

"Hoea/Orsa-poça/Peh-

Paşa

İbrahim

242,

İkinci A l e x a n d r e

Silâhdar—"

ser-askeri)

livan-zâde—" İbrahim

ve

devri vüzerâsmdan)

Paşa

l a i v y l a m e ş h u r R u s büyiik-elçîsi)

Ali Pa-

Paşa " E ğ r i b o z l u — "

Selim İbrahim

dev­

en mühim r a k i b i )

íí'mn İbrahim

İbrahim

Mahmnd

u 5 M ANLI

ENDEKSLER

dev­

nâzıria357

KRONOLOJİ

506

ENDEKSLER

Sayfa İsmail Paşa " B o s t a n c r b a ş ı (Üçüncü

Selim

"Hafız—"

devri

İsmail

Paşa " Ç e r k e z — "

cid

devri

(Sultan

müşirlerinden:

harbindeki

Me-

devri

(Birinci Matr

vezir-i-a'zamlarmdan)

İsmail P a ş a " H e k i m — " devri

vükelâsından

(Sultan ve

l i l e r i n d e n : R u m dönmesidir) İsmail S i r â c ü d d i n —

rindeki İstria " C a p o

" A r a b - İ z z e t " diye anılır)

eiyye İtalinski

hamid

Sirâcüd-

Meeid

(Aslen

Yunan

olan

" D ' — " (Üçüncü

defa olarak

den

Rus

Hâri-

Selim

Edirne'yi

muhâsara

e

Paşa

Paşa

Bak.:

Paskie-

Bak.:

Mehmet

İvaz-zâde H a l i l Paşa İzmirli-Ali

—

Bak.:

rinde

(Mahmud

Efendi

vak'asmda

—

"Charles

Abdülhamid

dev­

bir

hülyasına

Er­

Sultan

mürettiplerinden:

Rus-ermenisinin

Bu

me"

b i r i s m i de S a f o •

Efendi

— Bak.:

Paşa

Harbiye

"Kadı—".

Tâhir

Efendi

—

Kâmil

K a d r i Ağa "Yağlıkçı:—"

(Birinci Ab­

cimi"

devri

Mehmet

ve

(Paris'de

ça­

K a d r i Efendi/Paşa —

Kâni 359

Bak.:

Efendi/Paşa

met

Paşa Aziz

Bak.:

Abdülhamid

devri

de

sadr-r

Kâğıtçı-Hüseyn A ğ a — B a k . : H ü s e y n

impa­

J o s e p h - A l e x a n d r e de Hübner — Bak.:

Hübner

Ahmed

"Baron

105 Bk.:

Joseph-

de—".

Sultan

Süleyman şa —

Ahmed

devrinde

(Üçüncü

Dııkagin

met

Mustafa

sancak-beyi)

Kalafat-Mehmet Paşa —

Paşa Paşa

evvelki 408

Paşa

Bak.: Meh­ B a k . : Ahmed

"Kalaylı/Kalaylıkoz—".

K a l a y l ı k o z - A h m e d Paşa —

(Sultan

Bak.: A h -

Bey

Rif'at Bey

—

"Kâni-Paşa-zâ­

Süleyman —

Bak.:

"Birinci—".

Paşa

Kayserili-Ahmed Paşa

ve

Kayserili—". Paşa —

Bak.: Meh­

"Birinci

—"

Birinci

Mahmud

(Üçüncü

- v i r l e r i Kırım hanlarından) Kapîan-Giray

Kapu-kıran

de¬ 2 0 , 24, 2 5

"İkinci—"

(Üçüncü

devri Kırım

hanların­

dan) Kapolyon —

Pa­

"Kap¬

"Kapdan—".

Kaplan-Giray Ahmed

45

Meh­

devirleri

Bak.: Ahmed

Mustafa

Paşa " K a l a f a t — " .

Kalaylı-Ahmed Paşa — Cevad

batın

dedesi) Kahraman

met

K Kabaağaçh-zâde

beş

198,

212

Rif'at

Kapdan-ı-deryâ

"Kâğıtçı—".

165,

. 204, 266, 2 7 2

Ahmed—".

Kanunî 317

müter­

—"

vükelâsından)

a'zamlarmdan)

-

Hamid

Kâni-Paşa-zâde A h m e d

Mehmet—"

"A

Bak.:

Abdük

ver 104,

335,

Aziz

anılır)

—

"Ra.ma-

zan-zâde—". Paşa " C e n â n î - z â d e

(Sultan

"Mehmet

Jorris. 66,

331,

"Telemek

ve S u l t a n

Anne

(Avusturya

sadr-r

328,

"Kandır'alı—".

. dan-ı-deryâ

65,

devirleri

lâkaplarıyla

Kapdan-Mehmet

"İkinci—"

(ݬ

Beşinci

310,

"Yusuf—"

Kandıralı-Mehmet 59

Paşa'nm

ve

sadr-ı-a'zamlarından:

z ı n ve Baş-kumandan v e k i l i E n ­

atan

Baş-kuman­

202

Paşa'ııın

lışan J ö n - T ü r k l e r ' d e n )

Ağa

294 (İttihatçı;

Mehmet—"

vezir-i-a'zamla­

babası)

(İkinci

Reşad

rapgirli"

kadir/Kadri

ve

Abdülhamid

Paşa

devri

Kadri

nâzın

Mehmed

"Kadrzâde

Derviş

"Hafin—"

a'zamlarmdaıı)

Efendi

rmdan

Midhat

"Bilâ-muhâke-

356, 3 6 2 , 365, 3 6 8 - 370, 3 8 8 , 396 - 4 0 3

Mehmet

dülhamid

emriyle

Efendi

kinci

Bak.: Abdurrahman P a ­

Tâhir

Meşrutiyyete dolayı

Kâmil Paşa "Kıbrıslı

Bak.:

"Kadı—".

Kadrzâde

Emin

d a n v e k i l i E n v e r P a ş a ' n m d e d e s i ) 408

"Kabzımal-zâde—". —

mâ­

nefyedilenlerdendir)

Kâmil

348 Efendi

Said

Kadı-Abdurrahman Paşa

şa

Paşa'nm

K a h r a m a n A ğ a ( İ t t i h a t ç ı H a r b i y e nâ­

Alexandre

20

hâdi­

bek

ve B i r i n c i M a h m u d d e v i r l e r i B a ş defterdarlanndan)

(Ermeni

beraber

bomba

ratorlarından

Bak.: Halil P a ­ (Üçüncü

B a k . : Varşa-

sesi" nin

"Bomba

kethudâsı:

mulıâlefetinden

anarşist) 3 4 8 , 350 — B a k . :

Joseph

kapıl­

şa " İ z m i t l i — " . İzzet A l i B e y / P a ş a

Sâdık

devrindeki

Paşa

(Kıbrıslı M e h m e t

çikalı

Hamid'e

mış o l a n hâin E r m e n i p a t r i k i ) 334, 336 İzmitli-Halil Paşa —

Bak.:

Edouard—"

komitecileriyle

te'sisi

Kemal

Hamid

(Sultan

teşrif âtçısı: lâkabiyle

217

Kâmil E f e n d i 223

K a d r i Efendi " H o c a — " 405

Bak.:

mof " J o r j P e t r i — " . Jorris

457

Şevket

edenlerden) —

vü­

Aziz

ruftur)

Mehmet—".

Dîvân-rharbe

J o r j P e t r i Varşamof —

B a k . : A l i Paşa

Şarkî-Anadolu'da

menistan

İzzüddin

A z i z devri

"Konstantin—"

Bak.:

sadr-ı-a'-

"Jandarma—".

Halil

"İzmirli—•". (İkinci

229 Paşa

"Jandarma—".

İzmirli-Hüseyn Paşa — B a k . : Hüseyn İzmirliyan

ba­

453,

(Sultan

Abdurrahman

(Altıncı M e h devri

Hâriciyye

Kabulyan

Said

96

midillisi"

Paşa

meftun

(Sultan

"Mahşer

K a d ı Paşa —

365, 400, 4 0 1 , 448 - 4 5 0 ,

Jandarma-Sâdık

"İzmirli—". Paşa

Vahîdüddin

Jandarma-Kemal

"İvaz-zâde—'". Paşa

İzzet Paşa " A h m e d — "

Paşa

"İvaz-Paşa-zâde—".

Paşa —

Paşa'ııın

452,

"Hacı-îvaz—". Bey

Sul­

B a k . : İzzet H o l o

v e r i l i p berâet

—

133

sadr-ı-a'za,mla-

Büyük-Fuad

zamlanndan)

¬

İvaz-Paşa-zâde İbrahim B e y — B a k . : İbrahim

devri

kuman­

"İvan—".

İvaz-Mehmet

"Keçecrznde—"

tan A z i z

med

391 —

114, 1 3 1 ,

(Alemdar'ı

devrinde 372

Bak.: Mus­

câriye)

vak'­

Kabzırnal-zâde

vezir-i-a'zamla­

110, 111, 113,

Mart

Hâtûn güzel

âsilerin ö l d ü r d ü ğ ü " Â s â r ' - ı -

gösterilir)

Sultan

"Âbid-zâde—".

(Balkan

ordusunun

7 3 , 76

bası, m e ş h u r d î v a n ş â i r i )

iâde

danı) witch

Selim

ve

(31

Ağa —

"Kalyoncu—".

Kâmil B e y " M e h m e t — "

t e v f i k " süvarisi) Kabulî

eden

"Kaba-kulak—".

kelâsından)

"Dârendeli/Topal

Mahmud

devirleri

İzzet Paşa — 84

"General—"

İvan P a s k i e v r i t c h

Abdül­

(Üçüncü

Paşa

(İkinci

rından

hapsedilmeyip

memleketine

—"

İzzet-Molla

dev­

R u s sefiri)

Bulgar

Mehmet

rmdan)

ilân edildiği z a ­

Yedikule'ye

harbinde

(Birinci

59, 6 1 , 6 2

Meeid

cereyânı105

r i n d e 1221 s e f e r i

edilen

343, 362

— Bak.:

Paşa

Bey " A l i — "

"Kalaylı/Kalaylıkoz—".

Ağa

Kamer-tâb

İbrahim

asmda

arasında

tafa

Kabakçı—". Kaba-kulak

Paşa

Kalyoncu-Mustafa

Bak.: "Mustafa

—

Sayfa med

Ahmed—".

lı-zâde

Kabakçı-Mustafa

Kabulî

vezir-i-azamlarm-

İzzet Mehmet Paşa 192

R u m oldu­

istiklâl

etmiş

îvaııov/İvanof

devri

halk

dan) İzzet

dev­

nâzın)

man

vüzerâdandır;

İzzet Mehmet Paşa

209, 210

rüesâsmdan)

d—"

için

nı h i m â y e

ilk

ve

B a k . : C e v a d Paşa "Kabaağaç-

İbrahim Paşa

Kurenâdan

24 va­

454

(İkinci

devri vezir-i-azamlarmdan)

(Sultan

Dürzü

kâtibi:

23,

"İsmail—".

İsmâîl-ül-Atraş

ğu

Bak.:

Vahîdüd-

nâzırlarmdan)

Abdülhamidin servet ve nüfuziyle meşhur i k i n c i

Aziz

Girit

taburu

İzzet H o l o Paşa " Â b i d - z â d e — " 150

mud

din

din devri E v k a f

mâ­

ruftur) İsmail Paşa " G ü r c ü — "

Talîa

507

TARİHİ

Sayfa —

2 5 8 , 2 6 9 , 319, 321

binbaşısı)

İzzet B e y (Altıncı M e h m e t

Kırım

yararlıklariyla

beşinci

olanlardan

81 - 8 3

OSMANLI

Sayfa. İzzet B e y ( S u l t a n Aziz'iıı h a l ' i n e âlet

vezir-i-a'-

zamlarmdan)

ENDEKSLER

50, 51 B a k . : Capoleone Mehmet

Paşa —

Bak.:

508

< R

O N O L

ENDEKSLER

O J İ

ENDEKSLER Sayfa Mehmet

Paşa

Kara-Ahmed Efendi

Bak.:

Bak.: Ahmed

sı

"Kara—".

Kara-Cehennem Bak.:

"Kapırkıran—".

Efendi —

Ağa

Ağa/Paşa

—

—

"Filibeli

r a karısı vah

"f-Ta'i

Bey

Bak.:

—

Bey

—

Kemal

manlığıyla

Ağa

Ağa

mis'i"

—

"Kara-Osman-

— B a k . : Mehmet

Paşa

1 âh d a r / K a r a -vezir olduğu mid'e

halde

Bak.:

"Kara-Si"

/

İkinci tebliğe

me'mûr

eden

hamid lin

devri

(İkinci

muahedesinin

manlı

akdinde

Mehmet

Paşa

dar/Kara-vezir Kara-Yorgi

—

"Kara'Silâh-

Petroit —

Bak.:

Ali

"Birinci—"

son

prensi

kralı

olan

Charles

lem)

ve

mi Efendi Kasım

Ağa

ilk

Kâzım

HohenzolBak.: Feh­

(Üçüncü

Selim'in

Paşa

—

/

Kemal

ve

Paşa

—

Paşa

"Kapdaırı-

Ahmed Paşa

—

Bey

d ev r i

el-ça-

nâzın:

har­ lâka­

de a n ı l ı r ) (Mahmud

Şevket

gıyâben

i'dâma

vak'asmda

olanlardan)

402, (Sultan

Bak.:

Hü-

Kemâlüddin —"

"Kazıkçı—".

(Mahmud

Şevket

Şevket (ikinci

İzzet-Molla

404. 4 0 5

Abdülhamid B a k . : İz-

Paşa

oğlu

405

Kemankeş - M u s t a f a Kerenskyi

Paşa

ihtilâli

den

evvel

265, 285

"Kıbrıslı—". Bak.:

(İkinci

Selim

(Üçüncü

olan 318

Mustafa

devri

Kırım hanlarından)

İkinci

meselesinde

müdâfaa

ettiği

Abdülhamid'e- F r a n ­

sız m ü v e r r i h l e r i n d e n dal'in

44

(Ermeni

Albert V a n -

hıristiyanlık

taassubiyle

düşmanca taktığı " L e S u l t a n R o rtge" lâkabının ve

Tiirkçeleştirilip

acı

büyük b i r

b i r cehalet

yettenberi

eseri

ikinci

yüz-kızartıcı

_

gaflet olarak

meşrutiy-

maatteessüf t e k r a r

duran

edilip

ter'cemesi) 287,

Kleber

"Jean-Baptisle—"

Bolşevikler-

Selim

gelen

leon'dan

Baş-

Ü'

denizcisi)

"Kemankeş—".

başına

ve

15 se­

Kapdan'i-deryâ

Türk

(Gazi-

harbindeki

Tevfik

devirlerinde

Sultan

Paşa — B a k . :

üzerine iş

Bey —

kadar

için

342

(Birinci cihan

Rns

ne

Kâmil

Paşa — B a k . :

Paşa

Türk h u k u k u n u

Ahmed

dâmâdı)

Mı­ 433

Bak.:

Emin

Paşa

Kızıl-Sultan

oğulların­

ve

İngiltere'nin

Paşa —

Emin

Kırım-Giray

vüke­

"Dâma.d—"

Paşa'mn

Mustafa 357

- -

Kemâlüddin Hamid'in

vnVnsmrla 402.

Mecid'in

cihan

"Kıbrıslı—".

büyük

299, 405

Osman

Çerkez—"

Pasa

(Sultan

"Şehzâde

210

(Birinci

evvel

çüneü M u r a d

Fransız­

dan)

Paşa'^ 403

"Yüzbaşı

Efendi

Mehmet

Kılıc-Ali

Aziz

devirleri

Te-

ele-başısı)

"Kıbrıslı-Mehmet—".

Bey

4 5 2 , 456

Midhat Bey

harbinden

Kıbrıslı-Tevfik

mer­

cihan

Varşamof

A z i z devrindeki

"Lord—"

Paşa

(İtti-

"İâşeci"

Bak.:

isyanının

KıbrıslrMehmet 457

istanbul

Abdullah

Petri—".

Kıbnslı-Kâmil

ediliveren vekili)

Bak.:

sır f e v k a l â d e - k o m i s e r i )

Er­ dolayı

ve

lâsından : Şehzâdelerin

/

m ü
Kececi-zâde

i'dâm

ve S u l t a n H a m i d

Bak.:

devri Bey'in

"Killi-oğlu—".

(Sultan

Kitchener

ca hocalığında bulunmuştur) Paşa —

edilenlerden)

Kâzım Pasa

kararıyla

K e m a l Paşa " A h m e d — "

Teşkiî

Kiryako

mira­

devrinde

mutasarrıf

mahkûm

Paşa

Ağa

salya

Bey " K a r a - Zülüflü—"

Paşa

Kayserili—".

n m uşağı) Kâzım

Paşa

tehciri meselesinden

biyle Kemal

seyn

verilip

Erkân-rharp

k e z i r e i s i ve b i r i n c i

Bak.:

Aziz

Seyyid

—

Kivkor Varsam —

405

Yozgad

"Kaymak—".

"Nişancı/

Ağa

Şevket

(Mütareke

b i n d e İâşe

Paşa

Paşa

i'dâm ağala­ 93

Hacı-İbrahim

Kayın

Mehmet

Mahrmıd

"Kasabın—".

rından) Katar-ağası

seyn

2 0 6 , 2 1 1 , 2 2 2 , 304

Kasabın-Fehmi E f e n d i —

"Kavanoz

Samoil

Bak.:

Kazıkçı-Hüseyn

(Memleketeyn'in

ve R u m a n y a ' n ı n

—

(Sultan

K i l l i - o ğ l u H ü s e y n A ğ a •— B a k . : H i r

Kemal

Dîvân-ı-harbe

bukluğuyle

Kavserili—".

Paşa. Karol

Paşa

Paşa

- Mustafa

M u s t a f a Paşa

Mehmet

(Mahmud

Bey

Re­

"Killi—".

Şev­ edilen­ 404

Dîvân-ı-harp

Kayın.

Kayserdi-

i'dâm

İsmail

had-ve-Terakki'nin

Bak.:

deryâ—"

Petrowitch Mehmed

Kaymak

(Mahmud

Bak.:

eden

:

287

"Jorj

meni

"Kavalalı—".

Ahmed

Ahmed

Kevnal

Hanım

mâbeyncilerinden Killi-Abdullah

lerden)

Bey

Bak.

"Mustafa—".

karısı)

"Jandarma-—"

befâet

Bak.:

—

•

"Kel—".

vak'asmda

Bak.:

—

A l i Paşa

"Kapdan-ı-deryâ

"George—". Karl

—

"Kavaklı—".

A l i Paşa

Kayserili-Ahmed

Seyyid—". Bak:

—

Paşa

Efendi

Robina

Os­

Yusuf

Bey.

"Katırcıoğhı

Efendi'

Kavanoz/Nişancı

Kayın —

Ber­ 315

Seyyid-Mehmet

Mustafa

Bak.:

Bak.:

Kevser

—

Bak.: Hasan

Efendi—

fik Efendi

B a k . : Nâmık K e m a l .

Kemal Bey —

Nişancı—".

Abdül-

baş-murahhası)

Kara-Vezir Bak:

Paşa

vükelâsından:

Efendi

Efendi

Seyyid—".

"Meyyit/Cenaze—".

Kethudâ-Refik Osman

59

B k . : Hasan P a ­

"Kesici/Firârî

Paşa

Zend

i l k hükümdârı)

Ketlmdâ - H a s a n Paşa —

"Keçi­

layı)

Kavaklı-Mustafa

Mehmed 268

"Alexandre—"

—

Hilmi

Bak.:

ket Paşa v a k ' a s m d a

Kemal

Ha«Halil

Kavalah-Mehmed

ce­

hekimler­

Karatheodory

Paşa

Hacı—".

"Doktor

(Sultan Aziz'in

muâyene /

Kemal 44,

"Katırcıoğhı

Bak.: Halil Efendi

edi­

den) Karatodori

43,

şa

Paşa —

(İran'da

K e s i c i - H a s a n Paşa —

Ağa-İbrahim—".

Efendi

düş-

436 "Zend—"

hânedâııınm

—

"Kelleci—".

Kemal —

Ahmed—".

Katırcıoğhı

.mâruf

Abdülha'

Caratheodory

Konstantin—" sedini

Paşa Kel-Yusuf

Rusya

41,

Muhtar

M u h t a r Paşa

Gazi

S ey y i d — ' ' .

l e n s i y o n i s t S e l a n i k m e b ' u s u ) 378, 403 Karatodori

33

Semir'a-

mâruftur)

Paşa

"Keçeci-zâde

Paşa — B a k . : H i l m i P a ş a Keileci-Osman

düş­

l â k a b i y l e v e ahlâkî

Katırcı-oğlu-Ahmed

- Paşa

düşmanlığıyla

hal'ini

bulan

Fuad

Paşa

A ğ a - İbrahim

boynuzu

yerine

"Şimal

Fnad

Mehmet—".

(Kocası

asırda

Sayfa vekil)

Meh­

Kerim-Han

Keçi-boynuzu

47, 50 - 5 3 , 5 7 , 62 - 66, 104, 105

Seyyid-Mehmet

(Türk

—"

"Keçeci-zâde Mehmet

* Bak. :

4

öldürüp

şöhret

künlükleriyle

oğlu H a c ı — " .

Karasu

Keçeci-zâde

süren v e T ü r k

imparntoriçesi:

Kara—

Hacı-Ömer

Ömer

Kara-Silâhdar

son­

imparato­

On-sekizinei

sene s a l t a n a t

" Ç a v u ş başı

Kara-Osman-oğlıı Bak.:

met—".

ismi)

Petro'yu

geçerek

Ba

Paşa

Koca"

öldükten

Rabe'nin

"tkinei/Büyük

Üçüncü

Bak.:

Kara-Mustai t a fa

( R u s çarı

o l a n ve P e t r o

Marthe

Katerina

"Kafa/Zülüflü—".

509

TARİHİ Sayfa

zet'Molla

riçelik d e v r i n d e k i

B e y "Karakeçili—

Kara-Kemal Bey

Bak.: Kara—

Karakeçili-Mehmet Mehmet

"Katar-ağa­

s o n r a da R u s t a h t ı n a çıkan L i v o n -

Efendi

Efendi

Paşa

Petro'nuıı ilkönce m e t r e s i ve

'Kara-

;

Cehennem—". Kara-Hal3

İbrahim

Hacı—".

Katerina "Birinci—"

İbrahim

İbrahim

OSMANLI

Sayfa

devrindeki sonra

istilâda

Fransız

(Üçüncü Napoordusuna

286, 336

510

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ Sayfa kumanda rülen

Koca

78, 79

Paşa —

Ağa

Ağa

(İttihatçı

Harbiye

altı

nâzın

vekili

batın

evvelki

dede­

Husrev

Mehmet Mehmet

Koea-Petro

—

Paşa — Paşa

Paşa

Mehmet

Paşa

Koca-Reşid

Paşa

B a k . : Süley­

A b d u l l a h Paşa

—

Bak.:

B a k . : Fâzıl A h m e d

Râgıb

Paşa — Paşa —

B a k . : Reşid P a ­

müttefiklere

Kinbourn=Kılburun

Rus

olan

(İkinci Yunan

kuman­

Malımud isyanının

dev­

Komik-Hasan Efendi — Konstantin kinci

(Rssya

Konstantin

imıparatoriçesi Bizans

larından :

İkinci

devrindeki

Osmanlı baş -

(Yunan

kral­

- Yunan

kumandanlığında

bulunmuş ve mağlûb

olmuştur) 340,

Konstantin

İpsilanti / Y p s i l a n t i

B a k . : Y p s i l a n t i / İpsilanti

339, 393

—

Ağa Kornilof binde dâfaa Koroneos Girit

—

"Kons­

Bak.:

Rusların

Sivastopol

kumandanı) (Sultan

Aziz

isyanına

yardım

nanlıların

".Kossuth " L a y o ş — "

167

miralay)

210

.milliyetçisi)

138, 139

Yıldız

Bak.: Bak.:

—

Bak.:

B a k . : Reşid

\

319 Selim

zabteden

Avusturya

69

" M i r a l a y — " (Birinci

harbinde

mid

Efen­

casusu)

Pa­

devrinde

şa

İngiltere'nin

—

Bak.: Gavril

eden R u s

rika

Cemal 427,

434, 435

Paşa

314

(93 seferine i ş -

Paşa

Bak.:

"Kurt—"

İsmail

Çanakkale

cepheleri

kumandanlıkla­

rında

bulunmuş

olan

askeriyye-i

Liman

von

ve

"Alman

ıslâhiyyesi"

Sanders)

407,

408,

mürettibi Rus

Efendi —

(Sul­

tedavi

tirtilen

L e o n Cahun —

Ame­

den

evvel

Osmanlı

mid

Cahnn

İngiliz

(Süveyş

kanalının

ami­ pro­

mühen­ 188

Sofi—"

(Sultan H a ­

"Bomba

hâdisesi" 439

(Kırım

muha­

r e b e s i n e iştirâk eden R u s k u m a n ­ danlarından) /

167

Lobanof

(Rus

Hâriciyye 333

(İlk

meşrutiyyet

devri

âzasından)

356

Paşa —

"Augusto—"

Bak.: EHacı—".

(Bâzı

şehzâ-

deîerin m u s i k i m u a l l i m l i ğ i n d e b u ­ olan

İtalyan

musıkişi-

nâsı)

ge­

mütehassısı)

donanmasının

olan

devrinde

lunmuş

hasta­

için V i y a n a ' d a n

harbin­

408, 4 1 4

Linant-Bey

Lombardi

Lorando 279

"Leon

ÎÎ

Leopold

(Birinci cihan

b n b e k i r Paşa "Lokmacı

tâbüyyetin-

Murad'ın

Bak.:

Paşa

A'yân

253

Asabiyye

231

Limpus

Lokmacı-Ebubekir

B a k . : Venizelos.

(Beşinci

ele-başılann-

nâzırlarından)

"Selanik olan

devrindeki

ısyânımn

Logofet B e y

de b i r r u m d u r ) Lefter

(Sultan Aziz

Girit

Lobanow

B a k . : Ahmed P a ­

devrindeki

konsolosu:

lığını

kumandanların­ —

rütbesiyle

Lîprandî " G é n é r a l — "

İstan­

"Perikli/Hacı—"

Aziz

Leidersdorf

Paşa.

303

Kurd-İsmail

Paşa —

vak'as"nın

ve D ö r ­

430, Krestowitch

tan

cihan

426,

müşir

mürettiplerinden)

Abdülha­

"Nâzır/Laz—".

Lazari/Lazaro

A l m a n müşaviri)

85

harbinde

dislerinden)

yoş-".

Bak.: Mustafa

kumandam

cihan

Suriye

Liparis "Madam 433

(İkinci

b u l büyük-elçilerinden)

Laz-Ahmed

Bahriye nâzın

(Birinci

do­ ;

j e s i n i hazırlıyan F r a n s ı z

cihan

A r a p l a r arasında ve b i l "

"Henry—"

Layard

Re­

"Köse—".

ordu

İngiliz

rali)

ku­

L a y o s Kossuth — B a k . : Kossuth " L a ­

(Birinci

Akdeniz

harekete

kumandanı)

ıslâhına m e m u r

devrinde

n a s s a H i c a z ' d a k i f a a l i y e t i y l e meş"

"Selânikli/Köse—".

Hakkı

mahkemesi

mandanı) Lawrence

Çelebi-Musta-

Köse-Musa Paşa — B a k . : M u s a

Selim

karşı

dan)

devrindeki

fevkalâde

Belgrad'ı

İbrahim

Çelebi - Mustafa

olan

Paşa

ümbrakakı

Hâriciyye 347

(Üçüncü

Landon

"Köse—".

dan)

(1848 ihtilâlini i ¬

eden M a c a r

(Rus

müddî-i-umumîsi)

Paşa

"Köse-Kethudâ

tirâk

"Kont—"

Bey ( S u l t a n H a m i d

Lâtif

"Koı-Yusuf—".

Krüdner " G e n e r a l — "

için Y u ­

Paşa

nâzırlarından)

h u r İngiliz

Paşa'nm

mü­

Liman

B a k . : S a i d Paşa

(Üçüncü

Mısıra

nanmasının

"Mehmed—".

Lamsdorf

Ne­ "Deli-

—

231

Lesz-

4 1 7 , 4 2 5 , 4 4 5 , 446

"Köse/Giritli/Fitne-i-Kıyâ-

harbinde

har­

memûr

reisi

fa—". sa

Mercan

"Küçük—".

B a k . : §erif

188,

B a k . : Stanislas

"Amiral—"

Heyet-i

me—".

düncü

devrindeki

gönderdikleri

Ağa

Paşa

Bekir

161,

Paşa

K r e s s Paşa " V o n — "

"Konyalı—". " V i s - a m i r a l — " (Kırım

Bak.:

Paşa

Köse-Mustafa Paşa —

tantin—". Konyalı-Bekir Ağa

Zıyâüddiıı

di

Bak.:

olan

165,

czynski. Lewis

"Kürt—".

Kör—".

şid E f e n d i —

or­

Hü-

Dâmad

Ahmed

B a k . : Mehmet

Kör-Yusuf-Zıyâüddin

Köse-Kethudâ

Abdülhamid

—

"Mahmud—".

Kör-Mehmet —

Köse-İbrahim A ğ a — 65

Bak.:

(Süveyş âmil

diplomatı)

devrinde

Kürt-Şerif Paşa —

Hacı—".

B a h i r M u s t a f a Paşa

ݬ

—

de—"

açılmasında

Leszczynski —

"Taya-zâde

Küçük-Said Paşa —

"Köprü­

Bak.:

Köse-Bâhir M u s t a f a

tahtı­

gösterilen t o r u n u )

"Birinci—"

dusunun

Ha­

"Komik—".

Katerina'nm

na namzed

Bak.:

Paşa

*Ağa

"Köprülü-zâ­

Nedim —

Eyüb-oğlu 106

"Küçük—".

Küçük-Mercan A ğ a —

—

Paşa

Efendi

de—".

"Ferdinand

Fransız

Hâfız—".

dim Paşa

ele'ba-

şılarmdan) san E f e n d i

Paşa

Ahmed

Kör-Mahmud 171

rindeki

Hâfız-Ahmed

Bak.:

Paşa "Nişancı

(Kırım

teslim

danı) Kolokotronis

Bak.:

J

Kör-Ahmed Paşa —

"General—"

harbinde

Paşa

Köprülü-zâde de

Bak.: Yusuf Pa­

"Koca—"

Kokhanowitz

di

B a k . : Ham¬

Küçük—".

lü-zâde—".

"Koca—".

Lesseps

kanalının

Küçük-Hamdi E f e n d i —

seyn

"Köprülü-zâde—". Paşa

Arnaud "Leroy B a k . : Beşir A ğ a

Küçük-Hüseyn Paşa

"Nişaneı/Silâhdar'/Kö-

K ö p r ü l ü - z â d e A b d u l l a h Paşa —

"Birinci

"Koea-Mustafa—".

Koca-Yusuf

dare

man

71

Sayfa L e r o y de S a i n t - A r n a u d — B a k . : S a i n t -

"İkinci/Küçük—".

devrinde

Köprülü-zâde Fazıl A h m e d

Koca-Râgıb

sa

Selim

"Alexan­

Jean".

Küçük-Beşir A ğ a —

le—".

Bak.:

ÎT

şa

(Üçüncü

Köle-Süleyman Paşa —

"Koca—".

B a k . : Petro

dre

B a k . : Halil

511

Sayfa B a k . : Couza/Kuza

Kuza —

"Kostaki—".

Maçin'i zabteden R u s kumandanı) 408

Koca-Husrev

Bak.: A -

"Koşancalı—".

Koutousoff

Enver

'

Efendi

Koşancalı-Halil A ğ a —

Bak.: Abdi Pa­

Baş-kumandan

Paşa'nm

dossidi

Efendi —

TARİHİ

OSMANLI

Sayfa K o s t a k i Adossidi

"Koca—".

ve si)

öldü­

jeneral)

Koca-Abdi şa

e d e n ve M ı s ı r ' d a

ENDEKSLER

256, 2 8 5 ( O s m a nl ı

memiş layı

Mâliyesinin

olduğu

Fransız

öde­

alacaklarından donanmasının

do­

Midil­

l i ' y e a s k e r ç ı k a r m a s ı n a sebeb o l a n "İkinci—"

rından)

(Belçika

kralla­ 220, 2 2 2

bankerlerden;

"Tnbini"

ne de bakınız).

maddesi­ 343

K R O N O L O J t

512

ENDEKSLER

Melikof

Bak. :

Melikovv

/

Louis " B i r i n c i — "

(Bavyera

kralla¬

(Fransa

kralla­

(Fransa

kralla­

rından) Louis

/

rından) (Fransa

Bak.:

Mallet

262, 274, 310, 4 0 6 , 4 4 2 , 444.

Celâlüddin

krallarından)

128

"Marki

Louis

Celâlüddin

Celâlüddin Mahmud

L o u i s S a u v e u r de V i l l e n e u v e — B a k . : Villeneuve

faciası

safhasın­

kurbanlarından:

Mahmud

eden

v e T o p h â n e müşiri F e t h i

Rus

jenerallerinden)

155,

Lûtfi E f e n d i " H â f ı z - A h m e d — " ve

o

devrin

Reşad

286

devirleri

lerinden)

Mecid'in

kız­

larından

Seniha-Sultan'la

Mahmud

Celâlüddin P a ş a ' n ı n

lu

ve

Sabâhiiddin

Bey'in

Mahmud 360

M "Maurice

Reisicumhur sız

de—"

olan

(1873

meşhur

saltanat Muhtar

Mâhir

Paşa

.mid'in

adamlarından

ikinci

meşrutiyyetin

İttihatçıların Mahmud

(Sultan

Ha-

olduğu

için,

"Birinci—"

pâdi­

şâhlarından S u l t a n M a h m n d

Hân-ı

Evvel)

11,

19,

20,

23,

3 3 - 36,

M a h m u d Paşa

(Mısır

Mahmud

Mahmud 38.

45, 4 7 , 57, 110, 329

Râif

Efendi

Efendi

Şevket

met R e ş a t rmdan:

—

Paşa devri

Hareket

(İkinci

B a k . : Râif

"Tanbûrî/İngiliz

Mahmud

(Beşinci

Meh­

sadı-ı-a'zamlaordusunun

meş-

Hakkı

Kanal

"André—"

Re­

kadar

cihan

istanbul R u s

de—"

"Baron Prusya

415

(Sultan

muâyene riçesi)

•

•

"Kontes-Marie—". ' Marko

Botsaris

—

Bak.:

teşkilâtını

cemiye­ hükümete 357

Arnavutluk

"

Efendi

lânik'deki

"Sultan—"

Mecid

Efendi

/

Mecid

—

isyanına

ve

"Yüzbaşı—" Bak.:

382

(Se¬ 359

Abdülmeeid

B a k : • Abdülmeeid

"Amasyalı

Aziz

devri

Meclis-i-Maârif

Medem • "Général—" fa

se-

valisi)

Efendi.

Efendi

(Sultan

dev­

i l k İttihatçılardan) *

Mecid

devrindeki

Hoca—"

ulemâsından âzâsmdan)

223

-(Üçüncü- M u s t a ­

1182 s e f e r i n d e R n s

kumandanlarından)

Botsaris

Nuri

Efendi

Mediha-Sultan

"Doktor—"

Tıbbiyye n â z ı n :

Terakki-ve-İttihad

dev­

-

44, 47

Medenî-Mehmet N u r i E f e n d i — B a k . :

"Marko—". M a r k o Paşa

268 35

B a k . : . Walewska

3

Mecdüddin

Mecid

imparato-

• • —

177

cesedini

(Avusturya

Marie Walewska

:

"Dok­

eden h e k i m l e r d e n )

Marie-Thérèse

OnTür­

hetma-

beb o l a n İttihatçı K o s o v a

baş-amr

Aziz'in

beraber

ilticâ e d e n K a z a k

rindeki

konferan­

Mark - Markel

ile

Üçüncü

kralı

bildiren muhbir)

416

rahhası v e H â r i c i y y e n â z ı n )

sonra İsveç

M a z h a r B e y (İkinci meşrutiyyet

bulun­

krallığı

Koca-Petro'ya

olduktan

tinin gizli

Othon-Thépdore

(1856 P a r i s s u l h

sında

çan

Charles

rinde

sefâ'

baş-tercümanlığmda

kuman­

M a z h a r B e y (İkinci Abdülhamid

Abhar­

birinci

kuvvetlerinin

devrinde

kiye'ye

şad d e v r i n d e

Mısır'da­

nı)

"Men-

(ikinci

cihan meşhur

esnâsında

(Rus

ikinci

—

dülhamid ve Beşinci M e h m e t

(Birinci

C e m a l Paşa'nın

mağlûb

Bak.:

Paşa

dev­

ele"başı-

426

Mazeppa

"Manastırlı—".

B a k . : Hüsâmüddin

Mahmud

isyanının

danı)

Efendi " M a ­

Paşa

sonra­

106

k i ' İngiliz

E f e n d i —T

Hüsâmüddin

(İkinci

seferi

Ahmed

Efëndi

isyanı­ 106, 1 0 7

Yunan

harbinde

müzâke­

Efendi —

.

(İkinci

Mora

M a x v e l l "Général—-"

murahhaslar­

İsmail H a k k ı

tor—"

baş-vekillerin-

nâzırlarmdan)

Manastırlı - İsmail

Bompard

larından)

is­

373

Marc-Marcel /

324 devri

ettiği

Bak. :

ele-başısı)

rindeki

komite­

gizli

—

devrinde

Mavrominalis

ta­

dan)

Manteuffel

Ne­

*

meşrutiyyet 371

(Osmanlı

Bak.:

me'mûr

is­

muş o l a n T ü r k d ü ş m a n ı )

"Mahmud—".

M a h m u d Paşa "Çürüksulu—"

öldürdük­

kurbanı)

Paşa

reye

rèti

3 3 9 , 3 6 3 , 376, 3 8 8 - 3 9 0 , 4 0 6 ,

M a h m u d N e d i m Paşa —

den)

hidâyetinde

sokakta,

leri i l k komite

nazır­ bulun­

dim 329

"İsmail—"

danlığı, v a l i l i k , s e f i r l i k ve

ihtilâl

İttihatçılarla

bine

kuman­

lık g i b i b ü y ü k m e v k i l e r d e

Ermeni

sinin

Mandelstam

13, 15

(Gazi-Ahmed ordu

Taşnakzutyun

Bak.: Katerina " B i ­

nın D i m i t r i o s İ p s i l a n t i ' d e n ki

417, 418

(İttihad-ve-Terakki'nin

Aziz'in hekimler­

"Alexandre—"

Mahmud

cihan

İngiltere'nin

eden

268

Mavrokordato

"Makbûİ/Maktûl—". evvel

muâyene

"Maurice—".

B a k . : İbra­

(Birinci

(Sultan

rinci—".

eden 114

Paşa —

üzerine

Bak.:

268, 270, 273

Maurice Bompard

del/Mandal-zâde—".

ݬ

411, 4 1 3 , 4 1 7

Kemal'in

anne-annesi)

Halil

M u h t a r Paşa'nın o ğ l u : İkinci meşdevrinde

işgal

hekimler­

den)

istiklâli

kumandanı)

Paşa

Rif'at

Efganlar

Fran­ 169

(Nâmık

Paşa

Mora'yı

Mandal-zâde 358

süren

esnasında

(Yunan

eden

"Doktor—"

Marthe Rahe — 285

Manastırlı - R i f ' a t

Sabâhüd-

sonra

MııFâi"

nastırlı—".

dâmâdı,

oğlu)

(Safavîlerden

muştur)

de

mareşali)

Mahclûme H a n ı m

kocası,

"Dâ­

kölelerinden

Paşa'nın

rutiyyet

Mac-Mahon

269,

babası ve H u s r e v P a ­

şa'nın g ü r c ü Rif'at

—

hânedâmnm i l k hükümdarı)

kar­ -

Paşa

(Sultan Mecid'in

ran'da

oğ­

358

Celâlüddin

Mahmud-Han

Dâmad-

deşi)

Mahmud

din Bey'in

3 6 3 , 379, 382, 3 9 3 , 4 1 5 , 4 4 1 ,

Bey (Sultan

Ahmed 263,

(Beşinci

Abdülhamid'in

"Général—"

mindeki

mâruftur

250,

"Ali—"

sî m u a l l i m i ) Maison

lebi

300, 3 0 8 , 314, 319, 320, 325, 326

Seniha-Sultan'm

Vahî-

Baş-mâbeynci4 4 2 , 4 4 8 , 4 5 1 , 452

Lûtfullah

oğludur)

mad—"

Mehmed

ve Altıncı M e h m e t

düddin

299,

Rumeli-

(Beşinci

ismiyle

Maroen

cesedini

r a d ' l a İkinci

Mâlûmyan

276* 2 8 4 , 2 9 0 , 2 9 2 , 2 9 3 , 295 - 297,

ho­

kazaskerlerinden dir) Lûtfi Simavî B e y

Paşa'nın

(Vak'-

anüvis: İkinci Abdülhamid'in calarından

156

Paşa"

Mahvî E f e n d i

muayene

dendir)

Bey

t a n b u l büyük-elçisi)

"Dâmad

d a k i S i l i s t r e m u h a s a r a s ı n a • iştirak

B a k . : Kâmil

"Mehmet—".

harbinden

Tâif

Sayfa cesedini

381,

382, 384, 388, 396, 400 - 4 0 4 , 4 0 6 , 4 0 7 Mahşer-midillisi

him

Hamid ve

375, 376, 379,

Mallet " S i r L o u i s — "

"Dâmad—"

vükelâsından

kumandanı)

Makbûl-İbrahim

Bak.:

—

513

TÂRİHÎ Sayfa

hur

Fransız

Mah­

"Mahmud—".

A z i z ve S u l t a n

devirleri ilk

Paşa

Paşa

Celâlüddin P a ş a

(Sultan

Sauvenr

de-". Luders (Kırım harbinin

Bak.:

Celâlüddin E f e n d i " Ş e h z a d e Mahmud

(Fransa

223

Efendi—

mud—".

"Sir

Louis—". Louis-Philrppe

Âlî Paşa'­

nın hususî k â t i b i ) Mahmud

219

Mallet —

5 6 , 64, 8 8 ,

91 - 98, 1 0 1 , 1 0 3 , 112, 1 1 4 - 1 2 3 , 1 3 2 ,

Mahmud B e y (Sadi'-ra'zam

kral­

larından)

pâdi­ Hân

135, 137, 140, 1 4 1 , 1 8 5 , 1 9 6 , 1 9 7 , 1 9 9 ,

2 8 , 74

Louis "Oıi'dördüneü—"

(Osmanlı

Sultan Mahmud

Mahmud-ı Adlî)

91

"On-beşinci—"

Louis

-ıSânî 209

"On-altmcı—"

"İkincH—"

şâhlarından

nndan) LOTUS

Mahmud

"Loris—".

OSMANLI

Sayfa

Sayfa Loris-Melikow —

ENDEKSLER

(Mekteb'i-

Sultan

Aziz'in

larından: • sidir)

"Medenî-Mehmet—".

(Sultan

Mecid'in

Dâma-d-Ferid'in

kız­ karr 4 4 2 , 467 F.:

33

ENDEKSLER

KRONOLOJİ

514

dişâhı

Sultan Mehmet

diıı H â n - ı 441

Sâdis)

- 445,

456,

457,

Mehmet "Beşinci—"

228, 459

-

(Osmanlı

462,

464,

tan

465,

468

rmdaıı:

Hân-ı 195,

221,

357,

132,

370,

432,

438 - 443 Aziz'in

Hacı—"

269,

276, ısyâıı

eden

Üçüncü

Selim'in

"Dördüncü—" 52,

Mehmet " İ k i n c i — " larından Hân-ı

(Osmanlı

63,

Sâni)

110,

142,

Sultan

Mehmet

63,

110,

176,

142,

380,

410,

k a r a n zorba) Paşa Mehmed

(Mahmud

vak'asmda

verilijp berâet

174,

174, 439

şa

sinden

dolayı

ile beraber Ali

~ Efendi

(Birinci

men

mesele­

Mehmed A l i - M i r z â

(Kaçar

n ı n d a n İ r a n şâhı F e t h ' A l i oğullarından)

403,

404

(Sultan

Aziz'­ 217,

maiyyet

Mehmet

Hân'ın 107

Aziz

devri

sulhünde

Şıkk-ı-Sâlis

Sonraları

Paris

devri Asıl

defter­

38

Âlî

-Emin—". "Seyyid

Mehmet E m i n B e y "Bursalı

Bak.:

—

"Yağlıkçı-zâde

şancı

HaerMehmet—".

Mehmet E m i n ' Paşa (Birinci

Mahmud

devri

Mehmet

Emin

288

virleri

190, Mehmet

Emin

191,

Rauf

193,

198.

294

ivaz

Paşa

Bak.: Hus-

"Koca—".

Pasa —

B a k . : Mehmet

"Hacı-İvaz—". B a k . : İzzet Mehmet-—".

—

Bak.:

İzzet

Paşa.

"Cenânî-zâde Bey —

Bak.:

Kadri

Mehmet—". Bak.:

Kâmil

Bak.:

Kâmil

"Mehmet—". Pasa —

"Kıbrıslı

dııh P a ş a

Mehmet—".

"Mehmet—".

M e h m e t Nâbi B e y —

B a k . : Nâbi B e y

Mehmet—". M e h m e t Nâmık

de­

Pasa — Bak.:

"Mehmet—".

M e h m e t M e m d u h Paşa — B a k . : M e m -

—"

155.

Bak.: H u r

- Molla —

Paşa

"Kıbrıslı—'.'

sadr-ı-a'zamlprmdan^

—

H u s r e v Paşa —

Mehmet Kâm'!

33 Pasa

Paşa'­

- M o l l a "Keçeci-zâde

Bev

vezir-i-

' ' S u l t a n M e c i d ve S u l t a n A z i z

Ab­

405

Mehmet Kâmil

Emin

(İkinci

sadr-ra'zamla-

Tunnslu-Hayrüddin

M e h m e t İzzet

Pasa

Tevkiî/Ni­

"Devâtdar

Bey

devri

M e h m e t K a d r i Paşa —

Emin

H â l et

oğlu)

Mehmet

Mehmet—".

Paşa

Hayrüddin

M e h m e t İzzet Paşa

Mehmet

Bak.:

—

Paşa

Bak.:

"Mehmet—".

dülhamid

Mehmet

Mehmet E m i n Behic E f e n d i — B a k . : Efendi

"Mehmet—".

rev M e h m e t

baba­ 16,

Mehmet

Mehmet

"Süleyman-Ağa12;

Ferid '

Mehmet—".

Hâlet Paşa —

şid P a ş a

Üçüncü

Bak.:

Bak.:

E f e n d i — B a k . : Hafîd

M e h m e t Hurşid Paşa

sefâretnâ"

Fâizî'dir)

Hafîd

Paşa

nm

veziri-a'zamlarm-

ismi

Yesârî—".

B a k . : Eşref

Hâfız-Mehmet—".

Paşa —

"Keçeci-zâde

rmdan

ikinci

a'zamlanndan)

bölüğü"

sadr-ı-a'zam-

Ne­

"Yirmi-sekiz-Çelebi

Efendi

Bak.:

"Mehmet—".

Efendi

21

(Pasarofça

Efendi —

"Hacı

Paşa

Mehmet 405

dan Mehmed S a i d Paşa'nm

"Necib-Paşa-hafîdi—"

Bey

(Sultan

269

tenkil

nün k u m a n d a n ı )

haneda­

219,

(Sultan

Karakecelilerden

i'dâma

(Şâir

—

Es'ad—".

Efendi "Mehmet,

Ferid

Mehmet

Mütekaid

babası)

Mehmet E m i n Paşa 77

Bey " K a r a k e ç e l i — "

ettiği " S ö ğ ü t l ü

yüzbaşısı)

Bey

beylerinden)

Hamid'nı

jandarma

Behic

Köle­

244, 254, 259. 262, Mehmet

vak'asmda

i'dâm edilenlerden)

esnasındaki

Şevket

gıyâben

Paşa

Paşa " M e h m e t

Mehmet F u a d Paşa— Bak. : F u a d P a ­

Emin—".

(Napoleon'mı

i n baş-mâbeyneilefinden)

dizi­

"Mülâzım—"

( M a h m u d Şevket Paşa

A268

Mehmet B e y " H â f ı z — "

Pasa

vak'asmda

ve

Mehmet—".

E s ' a d Safvet

Efendi

B a k . : Derviş

olanlardan:

—"

Vak'anüvis

Mehmet 189

mahkûm

Bak.: Es'ad

"Sahhaflar-şeyhi-zâde

şa

Paşa " M e h m e t 5§

he­

(Sul­

(Mahmud

zâde M e h m e t

Sey-

kimlerden) istilâsı

"Erzurumlu—"

Efendi

sıdır.

Bak.:

eden

Mehmet

Efendi

Es'ad

Paşa.

Osman

âzâ-

(Sultan

Bak.:E r -

"Şehzade

M e h m e t E s ' a d Yesârî E f e n d i — B a k . :

Cemil

ası m u h b i r l e r i n d e n )

darı:

Abdülhamid

z i z ' i n cesedini muayene

Emin—".

Mehmet Es'ad Efendi —

M e h m e t Eşref

Mehmet E m i n Âlî Paşa —

Mehmet B e y " D o k t o r — "

Mehmet B e y " E l f î — "

Mehmet—". Bak.:

—

m e s i y l e şöhret b u l m u ş t u r :

yid-Mehmet/Topal— Bey

Bey

tan Mecid devrindeki " K u l e l i vak'-

murahhas

Ârif

Mahmud

Efendi —

Mehmet-Çavuş

Mehmed 3]5

81

Atâullâh

"Mehmet

Efendi

Safvet

"Mehmet—".

dim'in

bırak­

Meclis-i-Ahkâm

tnğrul

Mehmet

"Yusuf-zâde

Mehmed E f e n d i " K a d ı — "

Mehmet—".

(İkinci

Paşa

193 Efendi

kongresine

"Arab-zâde

Bey

. Paşa

smdan)

Mısır

Nâzır-Ahmed

De­

kuman­

Bak.:

Efendi

Cemil

93

B a k . : Ce-

Efendi — B a k . :

Hâlid-Efendi-zâde

Mehmed

gönderilmiş-

Efendi —

Paşa

M e h m e t Ertuğrul E f e n d i —

"Mehmet—".

Cemâlüddin

Mehmet

Alman-

te'sir

Sayfa Rauf

215

M a h m u d ' u n lalalarından)

Mehmet Derviş Paşa —

devrinde B a b a n sancak'beyi)

237

Şam'da k u r ş u n a

406

302 - 306, 308,

Mehmet Ârif

Mehmet

Bak.: Âkîf P a ­

(Lübnan

118,

cephe­

Atâullâh E f e n d i "Şerif-zâde

(Şâir

len binbaşı) Mehmed

se de ç o k f e n a b i r

Mehmet

"Haeı-Mehmet—".

Mehmed A l i A ğ a

/

etmiştir. B u

Berlin

(İkinci

Mehmet

se­

(93

Petroit:

ihlâl

paşa

devrinde

âsi

Ş i n â s i ' n i n babası)

birliğini

Mehmet A r i f

82

"Taşköprülü—"

da

mıştır)

405

devrindeki

Mehmet A k i f P a ş a —

117,

i l e i'tibarsızlığı

de m u r a h h a s o l a r a k

Dîvân-ı-harb'e

E d i r n e a'yânı)' Mehmed A ğ a

108,

olan

melezi K a r i

mühtedî

Şevket

edenlerden)

Selim

Mısır

"Müşir—"

Serdâr'-rekrem

ğersizliği

"Dağ-deviren-oğlu—"

Ağa

(Üçüncü

hıdivler âsi

b i r aralık R u m e l i

Hırvat

98

"Şoför—"

ferinde sine

m u d d e v r i n d e askerî h i r ı s y â n çı­ Mehmet

81, 85, 89, 102,

M e h m e d A l i Paşa

pâ­

Pâdişâh­

52,

ve

olan

212, 213,

Cemâlüddin

353,

Mehmet

(Osmanlı

Fâtih

ceddi

ıs-

320

emîr-âhû-

Sultan

Hân-ı-Sâni)

şöhret b u l a n

sülâlesinin

Nedim

Yeni-Osmanlr

Mehmet Celâlüddin A ğ a — Mehmet

138,

91

dişâhlarından

yâniyle

devrinde

yeğeni:

lâlüddin A ğ a

edi­

212,.

kaatillerin-

dendir) Mehmet

l i p İkinci M a h m u d

144-

181, 185, 194, 203, 204, 207, 208,

"Kör—"

Mehmet " D e l i - Eyüh - oğlu

141,

(Ü-

tâyin

515

Mehmet B e y " R e e e b - P a ş a - z â d e — "

120, 122, 123, 128 - 130, 133, 136,

372

(Dördüncü Mustafa'nın

"Kavalalı—"

Selim devrinde

Paşa'nm

Mahmud

lardandır)

275,

ele-başılann-

dan)

ru:

çüneü

Martta

(31

askerin

319,

82.

sadr-i'a'zamla-

Son Kapdan-ı-deryâdır)

valisi)

(Sultan

k a a t i l l e r i n d e n ) 268,

Mehmet " B ö l ü k " e m i n i — "

Meeid devri

Mehmed A l i Paşa

379-381,

383, 405, 406, 408, 415 - 418, 431, Mehmet " B o y a b a d l ı

67,

143, 204,

TARİHİ Sayfa

l a r m d a n gürcü

(Sul­

pâdi­

Reşad)

367,

d e v r i n d e Özü m u h a f ı z ı )

432,

Hâmis/Sultan 314,

mid

Abdülha'

Mehmed A l i Paşa " D â m a d — "

370,

şâhlarından S u l t a n M e h m e t 299,

(Birinci

Mehmed A l i Paşa

Vahîdüd-

195,

OSMANLI

Sayfa

Sayfa Mehmet " A l t ı n c ı — " ( S o n O s m a n l ı p â ­

ENDEKSLER

162.

Pasa

Paşa — B a k . : Nâmık

"Mehmet—".

M e h m e t N e c i b Paşa Pasa

—

"Mehmet—".

B a k . : Necib

ENDEKSLER

K R ON OL OJİ

516

şa

"Dâmad

Mehmet P a ş a rinde

Bak.: Nuri P a ­

Mehmet—".

(Üçüncü

mış o l a n G i r i t

dev­

elinde

kal­

kalelerinden

Suda

k a l e s i n i n fâtihi olan

Hanya

Mehmet

Sadâret

mu­

Ahmed

- kethudâsı

ve

Mustafa

dev­

"Baltacı /

mud

kahramanı)

25,

58

"Çarlıçı—"

sefe-

Mehmet Paşa

rinde Sine zaferini kazanan Osman­ 60

"Dağıstanlı—"

Mehmet Paşa

Abdülhamid Mehmet

'

devri

"Dâmad

Paşa

çüncü S e l i m

(İkinci

feriklerinden) Melek—"

devri

"Dârendeli /

(Birinci

Çebeci-zâ-

Abdülhamid

devri 60

Mehmet Paşa " G ü r c ü — " ( Ü ç ü n c ü . M u s t a f a devri Mısır valilerinden) Mahmud

devri

Abdülhamid

devri

(Birinci ' 5 7 ,

Mehmet Paşa " H a f ı z — " ehliyetsizliğiyle sebeb

olan

(Taassup

Nezib câhil

ve

62 .

bozgunu­ 120, 189

Mehmet

Paşa

Mahmud

"Halebli—"

devrindeki

(İkinci

Mehmed A l i

Mustafa

(Üçüncü

Mahmud

devri

19-21

(Üçüncü

1

(Birinci Mahmud

Seyyid—"

devri.

veziri--

Hacı—"

r i n c i M a h m u d devri

(Bi­ 3 2 , 33

Mehmet Paşa " Y e ğ e n — " ( B i r i n c i M a h ­ devri

vezir-i-a'zamlarından)

26,

27, 3 1 Mehmet Râşid Paşa —

Bak.:

Mehmet Re'fet Paşa —

Bak.:

Paşa " B a y t a r M e h m e t - — " . . Mehmet Reşid

Paşa •—• B a k . :

Re'fet. . . Reşid

"Mehmet—".

—

Paşa "Şirvânî-zâde

B a k . : , Rüşdi Mehmet—".

Mehmet—". (Sultan

Deryâ-kapdanlarm204, 281 Bak. :

Selim

Sırrı

Paşa

—

Efendi/Paşa

Se­

—

Bak.:

Bak.:

Şerif

"Ebu-İshak-zâ-

Paşa

B a k . : Şerif

—

Bak.:

gükri

Bak.:

Tâhir

Paşa —

Mehmet—". Bak.:

Paşa —

Mehmet Tahsin Efendi — sin E f e n d i M e h m e t Tal'at

Tâli i r

B a k . : Tah­

"Mehmet—". Paşa

—

Bak.:

Tal'at

"Mehmet—". T e v f i k Paşa —

Bak.:

Tevfik

Bak.:

Vahîd

Bak.:

Vâsıf

"Mehmet—".

Mehmet Vahîd Paşa — "Mehmet—".

M e h m e t Vâsıf Paşa

şa

Abdülhamid, devri Mntlakıyyet liyye Memiş

vükelâsından:

devrinin

—

"Mehmet—". B a k . : Zeki P a ­

"Mehmet—". Zıyâüddin

Efendi

Zıyâüddin E f e n d i

son

nâzındır)

Dâhi-

280,

(İkinci

Paşa

(İkinci

281,

Mahmud

vezii"i-a'za.mlarmdan)

97 -

—

Bak.:

"Mehmet—".

99

Selim Paşa — B a k . : S e ­ "Memiş-zâde—". Bak. :

Mendehzâde

Mentschikoff.

Hüsâmüddin

Tevfik

Paşa

Paşa

del/Mandal-zâde—". Menemenli-Mustafa Ba,k.:

356

devri

—

"Men-

.

Tevfik

Paşa

—

"Menemenli-

Paşa

Mustafa—." Rif'at

Rif'at

Bey

Bak.:

Bey —

"Menemenli-zâde—". (Üçüncü A h ¬

. m e d ve B i r i n c i M a h m u d d e v i r l e r i K ı r ı m hanlarından)

"Mehmet—".

Tâhir

eden 268

Mengli-Giray "İkinci—"

Paşa.

Efendi "Kadrzâde

Paşa

muâj'eııe

"Mehmet—"

Paşa

Menemenli-zâde

Mehmet Şükri

Paşa

cesedini

(Sultan

hekimlerden)

l i m Paşa

"Mehmet—"

Efendi

Mehmet Şerif

Paşa

eden 268, 2 6 9

"Doktor—"

Bey

Mençikof —

de—":

Paşa

(Sultan

muâyene

B a k : Hüsâmüddin

Mehmet Şerif E f e n d i —

Mehmet

Melyan

Bak.:

"Benderli-Mehmet

Mehmet Şekib Efendi/Paşa

Mehmet

Jules—"

cesedini

Memiş-zâde

lim—".

Paşa

Aziz'in

Selim

Paşa " H a s e k i - M e h m e t — " .

-Mehmet

"Mehmet—".

M e h m e t R ü ş d i Paşa

devri

Mehmet Z e k i Paşa — B a k . : Rızâ P a ­

Mehmet Rızâ Paşa — sa

Râşid

"Mehmet—".

Aziz

Şekib

As­ 300

"Doktor

Melincen

Memduh

Mehmet Paşa "Çengel-oğlu—".

vezir-i-a'zam­

larmdan)

Bak.: Said P a ­

—

Mehmet Sâlih Paşa " A t e ş — "

Mehmet

se­

ermenidif)

Aziz'in

şa " D â m a d - M e h m e t — " .

Mehmet Tâbir E f e n d i —

2 4 , 26

Mehmet Paşa " T i r y â k i

"Ta­

Mehmet S a i d Paşa — B a k . : S a i d P a ­

Mehmet

vezir-i-a'zamla­

"Silâhdar

Efendi

(93

cephesindeki

başkumandanlarından :

len

Bak.:

—

Rus

"Loris—"

Anadolu

hekimlerden)

Mehmed

de­

51, 52

Mehmet Paşa

Paşa

kumandan:

« H a f ı z P a s a " l â k a b i y l e d c anılır)

Birinci

Mehmet Paşa " S i l â l ı d a r — "

Pa-şa

vezir-i-a'zam-

larından)

"Silâlıdar—"

virleri vezir-i-a'zamlarmdan)

mud

26 - 29, 4 7

Mehmet Paşa " H a c ı Y e ğ e n — "

na

54

(Birinci

yeziri-a'zamların-

•dan)

ve

a'zamlanndan)

vezir-i-a'zamlanndan)

Mehmet Paşa " H a c ı - î v a z — "

Ahmed

59

rmdan)

vezir-i-a'zam­ 72, 73

Mehmet Paşa de—"

325

(Ü"

larmdan)

devri

vezir-i-a'zamlarmdan)

,

Bak.: Ga-

Said—".

Mehmet S a i d Hâlet E f e n d i

Sırrı P a ş a

11, 12 (Fâtih

"Mehmet

dan)

ve-

ziı-i-a'zamlarındaıı)

Paşa

Mehmet S e l i m Paşa —

"Nişancı/Tevkiî/Kayse¬

Mehmet Paşa " R u m — "

(Birinci

Abdülhamid d e v r i n d e k i İran

61 Ü-

devri

lib

"Dâmad-Melek—".

Méli'kow/Melikof ferinde

Sâdık—".

Paşa. " Y i r m i - s e k i z - z â d e

vezir-i-a'zamlarm­

(Üçüncü A h m e d

R i f ' a t Paşa " M e h m e t

Bak.:

—

Mehmet Said Paşa — B a k . : S a i d P a -

Kara

"Muhsin-zâde — "

Paşa

şa " E ğ i n l i ' M e h m e t — " .

4 2 , 4 8 , 52, 5 3 , 59

rili—"

Deryâ-kapdanlarm-

lı k u m a n d a n ı )

"Kara-silâhdar /

devirleri

Mehmet Paşa

Mah¬ 8

Paşa

Yeniçerrağala-

dan)

dan) Mehmet

mid

Sayfa B a k . : Mehmet

Melek Mehmet Paşa — Paşa

"Mehmet—".

Mehmet Sâdık R i f ' a t

Mehmet Said Paşa

eüucü M u s t a f a v e B i r i n c i A b d ü l h a ­

Hacı—"

A h m e d ve B i r i n c i

devirleri

Paşa

Mehmet Paşa

Teberdar—"

"Canım-Hoca

(Üçüncü

(Üçün­

hamid devri vezir-i-a'zamlarmdan)

(Üçüncü A h m e d devri v e z i r - i - a ' z a m Pruth

Mehmet

B a k . : Sâdık

—

tar—" 301

cü M u s t a f a d e v r i

Paşa

Paşa

Hâlet Mehmet S a i d

Kızıltepe

- vezir S e y y i d — " ( B i r i n c i Abdül­

Sâlih P a ş a " A t e ş — " .

larından:

60, 61

de A n a d o l u c e p h e s i n d e k i

Mehmet Sâdık

Mehmet S a i d Galib Paşa —

rmdan) 48

Mehmet Paşa " A t e ş — " B a k . : M e h m e t

Mehmet Paşa

(Birinci

vezir-i-a'zanr

Mehmet Paşa " K a p u - k ı f a n — "

rinde Iskenderiyye sancak'-beyi)

Mehmet Paşa

devri

teşem kahramanı)

Paşa'18

(Üçüncü

"Kalafat—"

ve K ü ç ü k - Y a h n i z a f e r l e r i n i n m u h ­

dâmâdı)

Mehmet P a ş a

Paşa

Mehmet Paşa " K a p d a n — " (93 s e f e r i n ­

dev­

Nevşehirli Dâmâd-İbrahim nm

va­

larından) 8

rinde

Trablusşam

118

Abdülhamid

hafızı) Mehmet Paşa ( Ü ç ü n c ü

esnâsmda

lisi)

Ahmed

Venediklilerin

Sayfa ısyânı

517

TARİHİ Sayfa

Sayfa Mehmet N u r i P a ş a —

OSMANLI

ENDEKSLER

Menou

"Jacques

(Fransızların

26, 27

- François Mısır

de

— "

istilâsı

esna­

sında K l é b e r ö l d ü r ü l d ü k t e n

sonra

ordu

geçen

jene-

"Amiral

prens

kumandanlığına

ral)

79

Mentschikoff/Mençikof —"

(Sultan Mecid

kalâde

devrinde

si K ı r ı m m u h a r e b e s i n e Rus

fev­

sefâretle i s t a n b u l ' a gelme­ sebeb

Bahriye nâzın)

olan

1.41-144, 1 4 7 , 159, 1 6 1 , 1 6 2

Mercan Ağa Mustafa

"Küçük—" devri

"Prens

Metternich

(Dördüncü

Kızlar-ağası) de—"

91

(Meşhur A ¬

vusturya. baş-vekili) Meyyit-Hasan Paşa Michel

Paşa

135 Bak. :

—

Hasan

"Meyyit/Cenâze—".

Gortschakoff

chakoff

"Général

—

B a k . : Gofts-

Michel—".

E N D E K S I , ER

KRONOLOJİ

518

laîévitch

—

(Üçüncü

Michelson 1221

Memleketeyn'i

eden R u s ordusunun

Paşa'nm

is­

Şefik—"

(Sul­

t a n A z i z ve S u l t a n H a m i d

devir­ 190,

olan

Fransız

sadr-ı-a'zanılarından)

2 3 2 , 2 3 9 - 2 4 5 , 248 - 250, 2 5 3 - 2 5 8 ,

226,

"Mizancı

met—". Serkiz

mid

280

mürettiplerinden)

-

3 2 1 , 325 - 327, 358, 3 6 4 , 393 Şükri

ki

nıüessislerinden :

Selânik'deki

ilk

MısırlrMustafa

Kendisi

Se­

Fâzıl Paşa

lâniklidir) Mihailo

de

~ ..

Ohrénovitch

(Sultan Aziz

359

/

Obrenoviç

devrinde

Sırbistan'­

ın i k i n c i p r e n s i )

şa

Mihal

"Hacı—"

deki

(Sultan

Aziz

G i r i t isyanının

Bak.:

M i h a l Soutzo/suzzo — Snzzo

ele-başısı)

karısı

(Üçüncü

ve

Soutzo/

Üçüncü

Selim'in

Milan

karısı

anası)

4 1 , 68

Kayın. (Sır­ ondan

lim

Ohrénovitch ve

282, 328

"Général—" üzerine

(Mondros

istanbul'a

mütâre­ gelen

bistan'daki

/

"Obrenoviç"

hânedâ"

si)

102,

101, Bak. :

Şihâbî " İ k i n c i (İlk

Beşîr prensi

kardeşi

dağ kralı B i r i n c i m n babası)

Ömer-üş-

Mîr—".

Karadağ

Danilo'nun

116

ve son

Bak. :

—

Kara­

Nicolàs/Nikola'187, 202

kanalının

/

84 proje­

(Kırım

harbinde

R u s kuvvetlerine

da

Anadolu

eden K a f k a s y a

si) ziz

devrinde

de—"

cephe­

Fransa'nın

Mösyö-Necib Paşa

Paşa

—

"Mösyö—".

Necib

Paşa

Paşa

—

(Beşinci

seferiııdeki

Anadolu

meşhurdur)

247,

Bak.:

büyük

Efendi

Hoca-zâde

75 —

Kölemen

Reşad

"Mizancı

Ebu-l-Fâruk

(İkinci

Abdülhamid

Düyûn-ı-umumiyye

miseri : M i z a n gazetesi "Târîh-i

Ebu-1-Fârûk»

Efendi

Murad

93

ko­

sâhibi

ve

müellifi)

"Murad-zâde

Selim,

—"

devrinde

Efendi —

besinin

Efendi "

(Kırım

Paşa'nm

Rusların

Silistre

Karlı.-eli

nasındaki

Mûsâ 294

Kâzım

met

müşir:

muhâsarası

Efendi

(Beşinci Altıncı

hem

neticelen­

•-

Reşad ve

es­

müdâfaası

mağlûbiyyeti,

şehâdetiyle

miştir)

A¬

".

Silistre

kahraman

muhteşem

düşmanın

Bak.:

muhare­

i l k safhasında olan

kendisinin

—

Mouravieff.

muhâfızı

hem

372

(ܬ

istanbul

Murad-zâde

Bk.:

(Meş­

103, 104

357,

87

Murad

Mûsa H u l u s i Paşa

300, 301,

(Sultan

beyle­

B a k . ; Nefise H a ­

nım. Murad Bey

Murad-zâde

ziz ve S u l t a n H a m i d devirleri k a ­ zaskerlerinden)

devrindeki

isti­

kadılarından)

"Dağıstânî-zâde/

Mehmet—

lâsı

rinden^

283,

ve

Sâ16

müdâfaasıy-

Ali

2 5 , 3 2 , 3 5 , 435

(Osmanlı pâdişâh­

larından S u l t a n M u r a d H â n - ı

Muravyef

"Tepedelenli—"

oğlu, Eğriboz

383, 393

çüncü

3 7 5 , 3 8 8 , 3 8 9 , 3 9 5 - 3 9 7 , 4 0 4 , 455 Paşa

Hân-ı

lis)

Murad

Gazi-Alr

Mehmet

padi­

Murad

368,

"Muhsin-zâde—".

"Katırcı-oğlu

(Osmanlı

M u r a d - H ü d a v e n d i g â r -1

devrinde

402, 404

sadr-ra'zamlarmdaıı:

Muhyiddin 203

-

Paşa v a k ' -

mutasarrıfı)'

A"

istanbul

Bak.:

Paşa

h u r âsi T e p e d e l e n l i

vali-i-umumî"

büyük-elçilerinden)

müdirlerin

pâdişah348, 357, 378

Evvel)

Mehmet—"

"Muhsin-zâde—".

Mehmet

Mehmet

Muhtar

112

Müdiriyet-i-unra-

Paşa

Muhsin-zâde

338,

kırman­

(Sultan

352 vak'asmda-

Şevket

Hân-ı

M u r a d B e y (Najpolçon'un M ı s ı r

A b d u l l a h Paşa — B a k . :

Abdullah

la

. 1 4 8 , 1 7 0 , 1 7 2 , 173 "Marquis

Muhsin-zâde

devri

"Général—"

sindeki

-

Abd'ül-Aziz

Kısm-ı-siyâsî

med—"

mühen­ 188

Muravyef

ve

Sultan

R â b i : B a ğ d a d fâtihi)

80, 81

babası)

"Dördüncü—"

şahlarından

Murad "üçüncü—"

bir

a s m d a i'dâm edilenlerdendir)

Se­

dislerinden)

ceddi

(Cebel

347,

l a r m d an

Vehhâbî

büyük

(Navarin

Mahmud

Muhtar

Fransız

Suu­

.

(Polis

Bey

den;

B a k . : Muşeg. (Süveyş

Bey

miyyesi

istanbul

beyi)

Muharrem Muhib

413 Boğdan

(Şimdiki

Murad " B i r i n c i — " (Osmanlı Murad

mües-

d a k i Mısır filosunun kumandanı)

Hasan

(Üçüncü

"Şeyh

lıânedânmın

emîri

İbn-ür-Reşîd'in

Murad

128, 129, 132, 1 9 1 , 204, 217,

Hâmis)

290, 293, 296, 309, 3 1 2 , 313, 319, 329, 54

İbn-ür-Reşid

Sammer

harbinin

Amerika'nın

hazırlıyan

Moustier Birinci

Muhammed

Bak: A l i Efen­

Paşa —

devrinde

Mouravieff

(Sır­ pren­

Mirko

bulun­

"Alexandre—"

sini 454

Obrénovitch

ııımn ceddi ve i l k Sırbistan Mîr Beşîr —

hizmetinde

( B i r i n c i cihan

MougePBey

ilk

İngiliz kumandanı) Obrenoviç

Gençli­

"Enişte/Dâmad—".

Mouchegh

serdârı)

neşrinde

Sultan

padişah­

268, 27Î," 2 7 3 , 275 - 2 8 0 , 283 - 2 8 5 , 2 8 7 ,

Ciır yetişen

emîri:

(Osmanlı

2 2 1 , 2 3 8 , 2 4 4 , 2 5 4 , 2 5 5 , 258 - 2 6 2 , 265¬

mezhebinin

Neeid

Feth25, 27, 28

"Beşinci—"

larından

Mı­

eden

r o l oynamıştır)

"Seyyid/Morah—".

Morgenthau

Moruzzi

sonra i l k kralı)

Müqş

jenerali:

ilk

mezhebinin

har­

büyük-elçisi)

Obrenoviç /

kesi

(1870

Arabistan

sonra

danı)

80

olan

120

başlarında

"Hristofor— "Bak—". Sa-

bistan'ın ilkönce p r e n s i Milne

Prusya

Osmanlı

Paşa

Üçüncü

(Vehhâbî

dî

Paşa

A l m a n z a f e r i n i te'min eden

Moralı-Hasan

(Üçüncü

ve

di

ordu

bulduktan

mağlûb olan R u s k u m a n ­

(üçüncü

köleliğinden

ve

253 (Birinci

ve

sisi)

Paşa

İdris

von—"

Morah-Ali Efendi —

Mustafa'nın

Vâlide - Sultan

Mikaelyan

—"

muştur)

1 1 , 40

Mustafa'nın

binde ğinde

Ahmed'in

anası) Mihrişâh

Bak.:

"Helmuth

meşhur

"Mihal—".

Mihrişâh-Kadrn

moil

210

ilân

kurbanlarından

"Mareşal—"

şöhret

Giray'a Murad

87, 4 3 2

Muhammed-ibni-Abdülvehhâb

Bak.: A l i Pa­

"Molla—"f

Moltke

devrin­

Bey'in

le 454

Aleyhisse-

isyan

"Se-

M a h m u d devrinde Kırım istilâsiy

Ahmed

EbırZeheb' devrinde

dâmâdı

"Molİa—".

hail—".

Mustafâ

Muhammed-ibni-Suûd

—

mü­

Peygamberimiz

velinimetimiz

Muhammed

Ali

Bak.:

B a k . : İdris

(Mondros

(Ulu

ebedî

sır sultanlığını

"Moldovâııî/Moldovancı—".

M o l l a Paşa

B a k . : Stıırdza " M i -

M i h a i l Sturdza —

Bak.: Ab-

"Mısırlı-Mustafa—".

M o l l a - İ d r i s Paşa —

2 1 5 , 216

"Miralay—"

vak'asmm

Munch/Mtmch

t â r e k e s i ü z e r i n e i s t a n b u l ' a i l k ge­

Mustafa

"Mısırlı—".

M o l d o v a n c ı - A l i Paşa —

kaymaka­

lâm E f e n d i m i z H a z r e t l e r i ) 349

Fazıl Paşa —

kazâ

edilmiştir).

Muhammed

Ha­

hâdisesi"

Mısırlı-Abdullâh Efendi — dullâh E f e n d i

(İttihad-ve-Terak-

Bey

komitesinin

(Sultan

devrindeki "Bomba

A z i z devrindeki

lânik

teşkilâtta

MUHAMMED

Meh­

Sayfa (Sultan

Muline

olan Fransız konsolosu)

ve

Mıgırdıç veled-i

Abdülha-

l e n İ n g i l i z askerî m ü m e s s i l i )

Murad

Ebu-l-Fâruk

2 6 0 - 2 6 2 , 268, 270 - 273, 275, 276, 278, - 2 8 4 , 2 8 7 , 2 9 1 , 300, 308, 3 1 9

Bak.:

(İkinci

manki Muerphi 223

519

TARİHÎ

,mid d e v r i n d e K ü v e y t ş e y h i : O z a ­ mı i ' t i b â r

muharrir

ve müellifi) Bey

227,

Âlî

kâtipliğinde

Mî-zancı-Murad B e y —

leri

Midhat

Mîr

(Sadr-ra'zam

fransızea

bulunmuş

kuman­ 84

Paşa " A h m e t

"Charles—"

Mismer

devrindeki

danı) Midhat

B a k . : Üveys " H a c ı

Mîrüveys

Nico-

N L1 Sayfa

Mubârek-üs-Sabâh

Michel—".

Selim

seferinde

tilâ

Bak.:

"Graıı-dük

O S MA

Sayfa

Sayfa M i c h e l Nicolaîévitch

ENDEKSLER

1 5 5 , 157 Meh­ Mehmet

520

KRONOLOJİ

ENDEKSLER

Sayfa Valıîdüddin

devirleri

ŞeylrüTİs-

lâmlarmdan) cü

S e l i m ' i n felâketine

ahlâksız

ve

(Üçün­

sebeb

mürteci'

kaymakamı)

olan

ihtilâlinin

ele­

başılarından) manlık

gösteren

Topçu

Mustafa " B i r i n c i — " şâhlarından ."

Hân-ı

(Osmanlı

Sultan

111

(Sultan

in kaatillefinden) Mustafa " D e l i — " devri

268, 2 6 9 , 275, 276,

cü

(Dördüncü

bostancılarından

Selim'in

dişâhlarından

"İkinci—"

Mustafa

şâhlarından -ı

Sânî)

97

pâdi­

Mustafa

lim'in hal'iyle . hareketinin

(Üçüncü

Mustafa " Ü ç ü n c ü — " şâhlarından

Se­

85"87,

(Osmanlı

90,

98

pâdi­

Sultan Mustafa

de

(İkinci M a h m u d

parçalanan

Mustafa Ağa " A r n a v u t — " m

Segbân-rcedîd

devri

96

(Alemdar'-

m û r ettiği N i z â m - r c e d î d

rından H a l i l

devrin­

yazmıya

Mustafa Ağa " H a c ı — " dülhaınid

105, 110

Yeniçeri-ağası)

zabiti)

95

Ab"

62

Mustafa

Ağa

"Hâss-ağası—"

Abdiilhamid larında riye

Mustafa

Mâbeyn

nâzın

şa'nm dir)

devrinin olan

babası:

ve

Bilecik

"Yozgadlı

Aziz'in

tahkikata

ri

tan

Bâyezid

evkafı

mud

Şevket

yaben

Paşa

i'dâma

"Kazasker

Mustafa

Efendi

lu—"

21

müdafii

Şükri P a ­

Paşa

Eşref

Bak.:

Paşa —

"Bursalı

(İkinci a'yâ94, 95

"Mısırlı

Mustafa—". Bak.:

Efendi

Mustafa-Kapdan Terakki'nin

Fâzıl

Mustafa—".

Mustafa Hayri Efendi — ri

Eşref

"Ürgûbî

-

"Hacı—" Harbiye

Bak.: HayMustafa—". (İttihad-venâzın

ve

"Alemdar

/

(İkinci M a h m u d

Ahmed

405

olan

(Dördüncü

devrinde

Belgrad

ve

Ahmed

devrinde

Nevşehirli

Paşa'nm kabiyle Mustafa

dâmâdı: de

Paşa

(Üçüncü

Memleketeyn

cephesi

M u s t a f a Paşa " K ö s e — "

(Birin­

l i m devri vüzerâsından: istilâsında

NapoleAboukir

tertib

piskopos)

374

(Kaçar

haneda­

n ı n d a n İ r a n şâhı) Müderris

Paşa "Müderris

fendi

Bak.:

Gazi—".

B a k . : Hayrullâh E ¬

Müfsid-imam —

"Hâfız-Hasan—". Münib

İbrahim

Efendi

—

Efendi

; Mü­

"Mühürdar—".

Bak.:

—

Efendi

Münib

B a k . : İbrahim

Münih E f e n d i — nib

343

Gazi-Osman Paşa —

Münire Sultan

karşı

Se­

vak'ası"

ihtilâlini

Muşkaralı-ibrahim A ğ a — B a k . : İ b ­ r a h i m Paşa " N e v ş e h i r l i / Dâmad

Münich

Selim

(Üçüncü

kanlı

meşrutiyye-

"Adana

"Mühürdar—".

lâ-

seı-askeri)

B a k . : Tev-

(İkinci

Ermeni

Bak.:

18

Moskoflara

Reşid

"Menemenfi-Mustafa—".

Mühürdar-ibrahim

Dâmâd-İbrahim

"Kemankeş—"

denilen

Osman 83

anılır)

devirlerinde

Mısır

Se­

Kapdan-ı-deryâ

Abdülhamid ve Üçüncü

on'un

10

"Atlamam"

Paşa —

Tevfik Paşa

Muzafferüddin-Şâh

tes­

tarafından

Paşa " K a y m a k — "

Mustafa

Reşid

ÎJ

müdâfaa

muhâfızı)

fik

eden

(Üçüncü A h ­

(Üçüncü

Bak.:

"Mustafa—".

t i n başlarında

15

âsiler

Çelebr

M u s t a f a Seyfî Paşa — B a k . : S e y f i P a ­

Muşeg/Moucheg

(Üçüncü A h ­

Tımışvar muhâfızı)

B a k . : Reşid

"Koca-Mustafa—".

Mustafa

Vezir-i-a'za,mların-

h e r türlü

Paşa

şa

Tebriz

valisi

11

Bak.: Refik

Paşa " M u s t a f a — " .

Kara—"

Erzurum

devirleri

M u s t a f a Reşid Paşa — B a k . :

18

M u s t a f a Paşa " H a c ı — "

ci

118

d e v r i ve"

devrinde

ka­

"Köse-kethudâ

M u s t a f a Reşid Paşa —

8 2 , 84, 89"98, 110

i m k â n l a r ı n a r a ğ m e n düşmana lim

düşmana

Mustafa—".

Bayfak"

"Çavuşbaşı

devrinde

Ah­

"Mustafa—".

Efendi

vali­

L o r i ve Gence fâtihi)

ve

Dîvân-ı-

h a r b ' e veriliıp b e r â e t e d e n l e r d e n )

Paşa

öldürülen

(Mahmud.

vak'asmda

İşkodra

Efendi

M u s t a f a Reşid E f e n d i —

88, 9 0 , 91

lim

432 "Şıhlılı—"

ettikten

edilen

117,

med

Merzifon- • Erzurum­

teşvikiyle ısyân tenkil

devrinde

"Vire ile"

Mustafa Refik Efendi —

dev­

Mehmed

M u s t a f a Paşa " H a c ı — "

olanlar­

"Kolağası

(Edirne

Şevket

Paşa

184

gı­

(Şâir N e d i m ' i n dedesi)

Mısır

M u s t a f a Paşa " H a c ı — "

405

Mustafa Efendi

(İkinci M a h m u d

si)

med

(Üçüncü

Baş-defterdarlarmdandır)

Ser-asker-

dan)

(Mah­

mahkûm

devri

devri

31

M u s t a f a Paşa " S a n — "

t a f a , ve Üçüncü A h m e d

"Sır-kâibi—"

M u s t a f a Paşa " Ç e l e b i — "

ruznamçecisi

dan)

Necib

muhâfızı)

(Sul­

vak'asmda

Bak.;.

valisi

Mustafa

. Deryâ-kapdanların-

lan B e l g r a d muhâfızı; İkinci M u s ­

134

"Üçüncü

361

"Kavaklı—"

Mecid

M u s t a f a Paşa

devri

med devrinde

Bak.: Nazif

.

zir-i-a'zamlarmdan)

öldürü­

K o c a ' R e ş i d .Paşa'nm babası)

Mustafa Efendi

10

lerinden)

dar—"

hareketle­

"Ender'unlu—"

Mustafa Efendi

N u r i Paşa

Mustafa

uğ­ edilen

Selânik'de

Mustafa

Ali'nin

272

i l k ihtilâl

esnasında

"Mustafa—".

sonra

(İttihad-ve-Terakki

Efendi

Bey

268,

78 (Birinci Mah­

teslim olmak mecburiyetinde

M u s t a a f Necib Bey —

âsi

re etmiştir) mud

Efendi

(Sultan

ida­

dan)

(Vak'anüvis

Efendi —

Ebu"Hûr ihraç h a r e k e t i n i

M u s t a f a Paşa " P î r — "

Nâilî

asıl i s m i )

Mustafa

rinde

hakkında

me'mûr

408

Bak.:

Sayfa =

Pa­

babası)

Efendi

Naîmâ'nm

258 Pehlivan—"

(Sultan

Naîm

M u s t a f a Paşa

Ser­

kaatillerinden)

M u s t a f a Fâzıl Paşa —

Pa­

mütesellimi-

"Kalyoncu—"

oynıyan

A-

Zabtiye mustantiki)

Paşa

290 Ağa

. gûyâ

Mustafa

Bah­

Eğinli-Said

İzmit

M a h m u d 'devrinde nı)

(İkinci

i l k . zaman­

müşiri

rol

Aziz'in

Mustafa Efendi

ba­

bası)

ku­

şanın b a b a s ı )

vezir-i-a'zamla'

H a m i d Paşa'nm

olan

sef-yâveri)

Efendi

lu—"

me'-

(Birinci

(İkin­

269, 275, 276, 319, 3 2 0

ve

Hân-ı

94,

me'mûr

Mustafa

Mustafa Nazif

Yunan is­

len Topçu alayimamı)

S â l i s ) 1 1 , 3 9 , 40 - 4 5 , 4 8 , 55 - 58, 68, Mustafa Ağa

askerlik

komitesinin

neticelenen i r t i c a

elebaşısı)

A-

106

hal'inde

Mustafa

Hân

1, 2, 20, 29, 35, 36

"Kabakçı—"

Mustafa

devrindeki

radığı E e r ' i y y e fâciası

Mustafa

(Osmanlı

Sultan

ziz'in

95

eden h e ­

mandanlardan)

Mustafa

6 1 , 64, 82, 86 - 88, 90 96,

(Sultan

muayene

Mustafa Bey " K a p u c u - b a ş ı — "

(Sultan

pâ­

94,

94,

268

91

(Osmanlı

, Sultan

Hân-ı Râbi')

cesedini

Mustafa-Çavuş

Üçün­

kaatillerinden)

Mustafa " D ö r d ü n c ü — "

320

Mustafa ve

Bey " D o k t o r — "

ziz'in

dedesinin

Enver

Paşa " G i r i t l i - M n s t a f a — " . .

dev­

Mustafa Bey " M i r a l a y — " ( S u l t a n

Aziz'319,

Mahmud

vekili

M u s t a f a Nâilî Paşa —

"Köse—". mutasarrıfı)

yanını tenkile

Mustafa 265

Mustafa " C e z â y i r l i — "

Çirmen

ci M a h m u d

pâdi­

Evvel)

Paşa

şa'nm

Bahir

kimlerden)

kahra­

neferi)

rinde Mustafa

20

(Vak'a-rHayriyye'de

Mustafa

Mustafa

Mustafa Bey (İkinci

84, 86 - 88

(Patrona

Muslu-Beşe

Bak.:

521

TARİHİ Sayfa

Baş-kumandan

"Mustafa—". M u s t a f a B a h i r Paşa —

Sadâret-

OSMANLI

Sayfa Mustafa Âsim B e y — B a k . : Âsim B e y

457

Mûsâ Paşa " S e l â n i k l i / K ö s e — "

ENDEKSLER

Munch/Münieh.

(Sultan Mecid'in

larından

69

f e n d i ' n i n kızı v e . İttihatçıların dâm riiddin

Ahmed

oğul­

68,

Kemâlüddin

ettikleri Dâmad-Sâlih

E-

Paşa'nm kaıısı)

Münir Paşa ( İ k i n c i A b ü l h a m i d

f-

Hay405 dev

522

K R O N O L O J İ

rinde

Sayfa se-

P a r i s , B e r n ve Brüksel

fir-i-kebîri) Müteferrika

275, 319

Paşa

Nakî meş-

devri Hâriciyye

nazır­ 395

"Mülâzım

Ömer—"

(İttihat-ve-Terakki'nin deki i l k tenin

"Hâtib-i

359,

Nâciye-Sultan " E m i n e — " leyman

Efendimin

mandan Nâdir

vekili

409

ve

İtti­

ve Baş "ku­

Enver

ve

umumî

lılar tarafından

(İzmir'in işgali

Mevkı'-i-müstahkem Nâdir Şâh ( İ r a n ' d a "Avşar"

Yunan­

Türkmen

evvelki

lâkabı

mâsb-kuli H a n ' d ı r )

32 Nâfiz B e y (İttihatçıların Bâb-rÂlî' baskınında öldürdükleri ' Sadâret yâveri) Naili Abdullah devri

Paşa

(üçüncü

İttihad

"Şeyh-" cemiyetinin

dan)

3

g

9

5

7

sadı-ı-a'zamla-

r ı n d a n 143 - 145, 1 5 5 , 1 6 2 , 183, 184, Naîm Paşa

(İkinci

Abdülhamid

devirlerinin

d l

en

Muhtelif ve

mümtaz Tophane

Bak.:

—

Cemil

"Nâmık-Paşa-zâde "Amiral—"

Mehmed tehdid

Ali'yi eden

İngiliz

Bey/

74,

Fransa 77 " 79,

ratoru)

(Fransa

144, 150,

82,

impa­

152, 1 6 1 , 194, 2 0 6 ,

"Yagozinalı—"

Mahmud

devri

Haeı-İvaz

210 275 dev-

(Birinci

Mehmet

27

(Nükteleriyle

meş­

şahsiyyet: B u

şekli

"Hâce-Nasıruddin"dir)

Nasıih Paşa

ismin

(Azım-zâde—"

virleri

vüzerâsmdan

277

(Birinci

rek

yanlışlıkla

361

cid

bir

Paşa

Ad­ ?2

Nazmi

Paşa

idâma mahkûm Nazmi

Efendi " A l i — "

mid

devrinde

olduğundan

Necîb ( Ü ç ü n c ü

Ahmed'in

(Cumhuriyet

79

1

-

269,

"Mustafa—"

Yıldız

sarayında meşrutiyyet

vükelâsından) (Büyük

350

şâir

cedveline

Aziz

devri

sadr'-r

Mahmud

Nedim

tarafdarlığmdan

arasında

ruslaştırılan

dolayı

Bak.:

"Mahmud—".

"Mahmud — "

(Sultan

Moskof

tarafdar-

m e ş h u r değersiz Şaşılığından ve da

Rus

sadr'-ı-a'-

dolayı

"Köi"

tarafdarlığmdan >

"Nedimof"

isimleriyle

197, 200, 212, 236

242 - 2 4 6 , 248 - 2 5 7 , 259, 2 6 1 ,

muhâfız 274, 3 1 9 ,

Abdülha­ hâdisesi"ni

Moskof

anılmıştır)

Aziz'-

(ittihatçıla-

(İkinci

Efendi

devrinin

lığıyla

396

zâbitlefinden)

—

"Bomba

"Müellifler"

Paşa

Aziz

Nedim"

Necib Bey

258

Bey

"Necib-Paşa-

ikinci

N e d i m Paşa Nedim

müddpî-umu-

eden

Aziz'iıı

197, 237, 239 —

tiklâl

katline yardım

ve

halk

ismi)

zamı:

in

ve

Komisyon-rmahsus

(Sultan

Paşa'nm -

devrin­

(Sultan

(Sultan

Bey

a'zamlarmdan

de D e n i z l i m e b ' u s u v e A n k a r a İ s ­ mahkemesi

vü­

Mah­ 2 1 2 , 236

İttihatçı

Ahmed

dolayı

ıs­

_

A l i Bey

edilen

Nedimof

mah­

lası)

için

teşkil,

Nedim) :

297 şiir

devirleri

bakınız.

bahse­

talebesi)

tahkik

Nedim

Hamid

Osmanlı h a n e d a n ı n ı n

fikrinde

devrinde

âzâsmdan

( 4 0 3 , 405

(Sultan

Aziz

Mehmet

Mehmet

9

(Sultan M e ­

r o l oynayanlardan)

devrinin

gıyaben

olanlardan

müşavirle­

Sadr-ı-a'zam

Necmüddin-Molla

Ahmed

(Mahmud

vak'asmda

mütâreke­

gürcü köledir)

Bak.:

"Nazlı—".

"Çerkez—"

Bey

Şevket

Sultan

Necib-Paşa-hâfîdi

Ahmed

Bak.: Matr

Çelebi —

Edirne

hâfîdi—".

"Nâzır/Laz—".

mud-Çelebi

ve

hal'inde

v e k i l i ) '369

Bak.:

—

seferine

askerî

Necib Paşa " M ö s y ö — "

1

Paşa

350

(93

m u d N e d i m Paşa'nm babasıdır

"Nazır- -".

Nâzır-Ahmed

hâdisesi'nde

3 u

zerâsmdan:

Harbiye

Bak.:

veren

ve­ müs­

reisi)

Necib Paşa " M e h m e t — "

Bâb-rÂlî

Baş-kumandan

nezâreti

"Bomba

Osmanlı

Hamid

rinden)

3

öldürdükleri

ve

za­

hıristiyan

Nâfia

ve

sinde

benzete­

(İttihatçıların

(Sultan

Lübnanlı

nihayet

âzâsııı-

nâzın) Paşa

110 (Sultan

rol oynayan

Necib Paşa " F e r i k — "

tara­

öldürdükleri

Necib Bey " B i n b a ş ı — "

ve v a l i l e r i n ­

den)

ko­

mîsi)

de­

Nasuh-zâde A l i Paşa — B a k . : A l i P a -

2

(İttihad-ve-

Rızâ Bey'e

dev­

259

zirlerinden: teşarı

3

Merkez-kumandanı)

Ahmed

hal'inde

Komisyon-rmahsus

yarala­

merkez-i-umtunî.

Mahmud

"Yüzbaşı—"

Efend»

devrinin

3 5 9 , 4 5 1 , 461

lerin

Necib

doğru

Abdülhamid ve Üçüncü S e l i m

Selanik

Vurulup

o" 400

(İkinci

Necib Melhame Paşa

Mah­

Bey/Paşa

kurşunla

dilen H a r b i y e

Paşa'­

hur

3

hareketleri

Bey " D o k t o r — "

katı

vezir-ra'zamla-

n m babası: A r n a v u t t t r )

nan

ihtilâl

Enver

Nazlı-Mahmud

84, 85, 99, 1 0 5 , 1 3 5 , 422, 4 5 2 Napoléon " Ü ç ü n c ü — "

fından

Paşa

Bonaparte/ 75,

ilk

esnasında

3

103

(İttihad-ve-Terakkı

telef

bitlerden)

.

Bey

komiteci)

Aziz'iıı

gönderilen

elçi)

Nâzır-Ahmed Paşa —

129

Napoléon

Hın-

(Birinci

İran'a

lan

baskınında

rinde Mısır Kapu-kâhyası)

olan E r ­

dedesi)

Bâb-ı-Âlî

Necib

376, 389, 390, 397 - 402

kuman­

(Meşhur

devrinde

mitesinin

0

( M e ş h u r âsi T e p e "

N a z i f Mustafa Efendi

Nâzım

9

Er­

3

"Derviş—"

nâzın

valisi

.

hulyâsiyla kurmuş

deleııli-Ali P a ş a ' n m

baskınında

nâmma

filo

te'sisi

komitesini

liye

Hüseyn—".

( A s i Mısır

2

bir

m e n i ihtilâlcisi)

Nâzım

Bey/Paşa

İngiltere

bakınız:

(Şarkî-Anadolu'da

rm

Necib E f e n d i

N â z ı m Paşa ( 3 1 M a r t vak'asmda âsi­

var-

B e y "Nâmık-Paşa-zâde".

Paşa

çak

"Müellifler"

—

dan)

Bak.:

—

cedveline

Terakki

er­ mü­

134, 2 3 6 , 280, 309 A l i Bey

Danişmend

Nâzım

Ha¬

ser-asker'likleri

r)

Nasrüddin-Hoca

âzâsm3

devri

mid

rmdan 37

"Giritli-Mustafa—" (Sul­

Mecid

(Sultan M e ­

S u l t a n A z i z ve S u l t a n

212, 2 1 6 , 2 1 8 , 219, 2 2 2 , 2 3 5 , 297

(Terakki-veilk

"Mehmet—"

cid,

Nasrullah

Osman

,

Paşa

35

veziri-a'zamlarından)

Nâilî E f e n d i

- 2 1 4 , 236, 297, 3 2 9

Büyük-NapoMon)

17, 2 3 - 2 5 , 29

Ke­

ve mahlası d a N â m ı k ' d ı r ) 22, 2 1 2

imparatoru

Talr

93

Sayfa

"Nasuh-zâde—"

mud

"İkinci—"

(Asıl i s m i Mehmet

Napoléon " B i r i n c i — "

Gösalta­

da

Q^

danı)

hânedâmmn

bek-adı N â d i r A l i H a n ve natından

459

süren

müessisi v e i l k h ü k ü m d a r ı :

mal

Napier

esnâsmda

kumandanı)

- saltanat

anası)

Nâmık-Paşa-zâde Hüseyn Cemil

kâ­ 357

Nâdir Paşa " A l i — "

Mahmud'-

Ali

İtti-

359

m i d ' i n karısı v e İ k i n c i

sa Nazan

Nazif

müessisle­ muallimi) Abdülha-

Sultan

Nâmık-Paşa-zâde

mekte­

tibi)

tan

8

B a k . : Nâdir-Şâh.

h a d " cemiyetinin ilk

Nailî

0

komi­

523

TARİHİ Sayfa

menistan

Rus

148, 1 4 9 , 161

(Birinci

Nakş-i-dil

şirlikleri 4

müdiri ve " T e r a k k i

b i r Fransızca

kânından:

Paşa'nm

(Nümûne-i-Tei'akki

Nâdir B e y

Selânik'deki

rinden

Nâmık Paşa

Sü­

.

Ali Han —

bi

kızı

nâzın

karısı)

oy­ 364,

şehzâde

Karadeniz

kumandanı)

OSMANLI

ENDEKSLER

Nazarbek

Sinop

(İttihad-ve-Terakki

Bey

Nâmık K e m a l

(Sultan M e -

oğullarından

hatçı H a r b i y e

yapan

Nal-kıran — B a k . : A u g u s t e

Komi­

şehîr"i rolünü

namıştır) .cid'iıı

h a r b i esnâsındaki

tesinin

un

Selânik'-

müessislerinden:

kuman­

"Amiral—"

/Nachimof

baskınını

larından) Efendi/Bey

t a a r r u z eden

donanması

(İkinci

Sayfa Velestin

harbinde

33g

(Kmm

"Mütercim-Mehmet—".

Nâbi B e y " M e h m e t — "

Nâci

tepelerine Nakhimoff

B a k . : Rüş-

N rutiyyet

Yunan

dan)

ferrika. Mütercim -Rüşdi Paşa — di

rindeki

B a k . : İbrahim-Müte-

—

ENDEKSLER

321

Nefîse

Hanım

istilâsı

(Napolâon'un

esnâsmda

haraca

- 239, 263,316

Mısır kesilen

524

KRONOLOJİ Kölemen

Sayfa Murad

beylerinden

B e y ' i n karısı) Neipperg " K o n t G u i l l a u m e

75 Renaud

(93 s e f e r i n i n

ilânı

istanbul 2 9 9 , 300, 301

Nelson " H o r o a c e — " (Ebu-Khûr = A b o u k i r ve T r a f a l g a r zaferleriyle meşhur İngiliz a m i r a l i ) 75 Neplujeff ( Ü ç ü n c ü Ahmed devrinde Koca-Petro'nun istanbul elçile­ rinden) 14 Nerses (93 s e f e r i n i n s o n u n d a R u s o r ­ duları A y a s t e f a n o s ' a dayandığı z a m a n düşman karargâhına g i dijp A n a d o l u ' d a bir Ermenistan kurulmasını i s t i y e n hâin E r m e n i Patriki). 3 1 0 , 332 Nesi'me Hanım " N â m ı k K e m a l ' i n k a ­ rısı) 329 Nesimî B e y " G i r i t l i A h m e d — " ( İ t t i had've-Terakki devri Hâriciyye ııâzırlarm'dan) 457 Nesselrode " K o n t d e — " ( K ı r ı m h a r ­ binin ilânı sırasında R u s H â r i ­ ciyye nâzın) 143, 144 Neş'erek K a d m - E f e n d i ( S u l t a n A z i z ' i n d ö r d ü n c ü kadını v e kanlı v a k ' asıyla m e ş h u r Çerkez - H a s a n B e y ' i n kardeşi y a h u t yakın a k râbası) ' 2 8 0 , 281 Neş'et Bey (İtalyanların Trablusır garb'a tasallutu esnasında va­ li v e k u m a n d a n vekilliğinde b u ­ lunmuş o l a n m i r a l a y ) 385 Efendi

(İlk

Meelis-rMeb'û-

s a n d a k i S u r i y e m e b ' u s l a r ı n d a n ) 310 N e v ş e h i r l i - İ b r a h i m Paşa — B a k . : İ b ­ rahim. Paşa "Nevşehirli / Dâmad î»

Nezir

zenci H a z i n e - v e k i l i :

Mustafa'nın Üçüncü

kaatillerindendir)

Nicolaîevitçh

/

Nikolayeviç

dük M i c h e l — " dolu

dan)

113, 1 3 8 , 1 3 9 , 142, 1 4 3 , 1 5 0 , 1 5 5 , 157, 164, 229

Nicolas " G r a n - d ü k — " ( B i r i n c i cihan harbinde Rusya'nın K a f k a s cep­ hesi baş-kumandanı) 43-] Nicolas " i k i n c i — " ( S o n R u s ç a r ı ) 3 4 0 , Demeric

Bak.:

—

Demene

"Nicolas—". Bak.:

Nicolas Nicolaîevitçh — laîevitçh

"Gran-dük

Nico­

Nicolas—".

— B a k . : O'Connor

Nicolas O'Connor "Nicolas—". Nicolas Petrovitj ci—" ve

/

son kralı:

Karadağlılar

90, 91 "Gran-

(93 s e f e r i n d e A n a ­

cephesindeki

mandanlarindan)

Se-

R u s Baş-kır 300

N i z â m ı Paşa hamid

Efendi

(Beşinci

"Şehzade

Murad'm

—

Nikr

t o r u n u v e şehPetrovitj/

Petroviç. (Sultan

Niko-Çorbacı

Aziz

devrinde­

k i B u l g a r i s y a n hazırlıklarını hü­ kümete haber veren çeteci) Nikolâki

Paraskevidis

raskevidis Nikolayeviç

—

"Doktor

—

252

Bak.:PaNikolâki—".

B a k . : Nicolaîevitçh.

Nişim Ruso — B a k . : R u s o

"Nişim—".

Nişancı / Kavaıioz - A h m e d Paşa — B a k . : A h m e d Paşa "Kavanoz / Nişancı—". Ni-şancı - M e h m e t Emin.Paşa — B a k : : E m i n Paşa "Tağlıkçrzâde Tev­ kiî/Nişancı Hacı-Mehmet—". Nişancı-Mehmet Paşa — B a k . : M e h ­ met Paşa "Nişancı/Tevkiî/Kay­ Nişancı-Süleyman Paşa — B a k . : S ü ­ leyman Paşa "Nişancı/Silâhdar/ Köle—". Niyâzi

Efendi

Ahmed—" mitesinin ramanı)

"Kolağası

Resneli

meşhur

hürriyet

AbdüT 310

ciy\ e 7

Nuh

Hâzırlarından)

kah­

356, 361, 364, 388, 3 9 3

Sayfa

23

5o

ve 213

Bey " D o k t o r — " (Sultan A z i z ' i n cesedini muâyene eden h e k i m ­ lerden) 268

Kurman " D o k t o r — " (Sultan Aziz'in cesedini muâyene eden h e k i m l e r ­ den) ' 268 Nuri Efendi " H a c ı — " (İkinci A b d ü l hamid'in hal'ine fetvâ vermekten i s t i n k â f eden c e s u r P e t v â - e m i n i ) 376, 377 Efendi/Paşa " M ü l â z ı m — " ( E n ­ ver Paşa'nm b i r i n c i cihan har­ binde kumandanlıkla Trablusu-

Nuri

. 320

Nüket-sezâ

Kadın

(GaziSultan

( B i r . rivayete

Reşad 417

—

Obreskof

B a k : Miloş

Obrenoviç.

(Üçüncü M u s t a f a

devrinde

R u s elçisi) 43 O'connor " N i c o l a s — " (İngiltere b ü ­ yük elçilerinden) 379 . Odyan E f e n d i ( M i d h a t Paşa'nm ad a m l a n n d a n : Nâfıa nezâreti müs­ teşarlığında b u l u n m u ş t u r ) 2 9 3 - 2 9 5 On-altıııcı L o u i s — -altıncı — " .

Bak. : Louis " O n

On-beşioıci L o u i s — B a k . : L o u i s " O n - beşinci—". On-dördüncü L o u i s — B a k . : Louis. "On-dör'düncü—". O n - i k i n c i Charles — "On-ikinci—".

Bak.:

Charles

Orloff " A m i r a l K o n t A l e x i s — " (Rus­ y a imparatoriçesi İkinci K a t e r r n a ' n ı n âşıklarından v e a m i r a l l e ­ rinden) 47 - 50, 54. — B a k . : Tschesmeskji. "Général

Kont

Alexis—"

dan)

_ 47, 49

Orsa-Poça İbrahim Paşa — B a k . : İ b ­ rahim Paşa "Hoca/Or'sa-Poça/ -

Osman " B i r i n c i — " ( İ l k Osmanlı h ü ­ k ü m d a r ı v e hâ ne d â nı n b ü y ü k c e d ­

ımid d e v r i n d e T â i f ' e sürülenler­ d e n d i r ) 266, 2 6 8 , 269, 2 7 3 , 2 7 6 , 3 1 9 ,

H a m i d ' i n dâmâdı)

Mehmet

mâbeyııci)

Pehlivaıı--zâde—".

(Sul­

t a n M e c i d ' i n dâmâdı, F a t m a - S u l tan'ııı k o c a s ı ve B e ş i n c i M u r a d ' m Mâbeyn müşiri: Sultan H a -

Nurüddin Paşa " D â m a d — " O s m a n P a ş a ' n m oğlu ve

ikinci

Orloff " T h é o d o r e — " ( İ k i n c i K a t e r i n a devrindeki R u s kumandanların­ 427

Paşa " D â m a d - M e h m e t — "

Vâlide'

1856 P a r i s sulh konferansında R u s baş-murahhası v e . Çarlık K a rargâh-rnmumî kumandam) 177

N u r i Paşa — B a k . : M u s t a f a N u r i P a ­ şa " S ı r - k â t i b i — " . Nuri

a na s ı ) 8 8 .

Sîne-pervef

B e y (Beşinci

Obrenoviç

Orloff

g a r b ' a göndermiş olduğu karde­ ş i : O r d u d a k i rütbesi m ü l â z ı m l ı k t a n i b a r e t olduğu halde, T r a b l u s d a b u l u n d u ğ u müddete m ü n h a s ı r o l m a k ş a r t i y l e Paşa ünvânı tev­ edilmiştir!)

ve

O

3

cih

Nüzhet

devrinde

N u ' m a n Paşa " S e y y i d — " (Üçüncü Mustafa devri vüzerasmdan ve , valilerinden) 212,

Mustafa'nın

Ayşe

karısı

Sultan.

N u ' m a n Paşa " K ö p r ü l ü - z â d e — " (ܬ çüncü A h m e d d e v r i v e z i r i - ' a z a m larnıdan)

komiserlerinden

Abdülhamid'in

Dördüncü Bak.:

389

Efendi' " H e k i m - b a ş ı — " ( B i r i n c i M a h m u d ve Üçüncü O s m a n de­ v i r l e r i vezir-i-azamlarından H e ' kinroğlu A l i Paşa'nm babası: V e n e d i k l i b i r İtalvan dönmesi­ dir)

-

(İttihat-ve-Terakki k o ­

525

TARİHİ

Birinci

N o r a d u n g i y a n Efendi "Gabriyel—" (İkinci meşrutiyyet d e v r i H â r i -

Nuri

Ahmed—"

B a k : Nicolas

(İkinci

müşirlerinden)

Yehi-Osmanlılardan)

zâde S a l â h u d d i n E f e n d i n ' i n o ğ l u ) 2 6 5 Nikita

"Ali—"

devri

N u r i Bey ( R e j i

201,. 202, 246, 247, 2 8 2

AN LI Sayfa

(Karadağ'ın son prensi, i l k

ta derler) Nihad

(Birin­

Petroviç

OSM

ENDEKSLER

347, 3 5 5 , 4 2 2 Nicolas

serili—". (Dördüncü

Ağa

lim'in

Nicolaîevitçh / Nikolayeviç (Graır dük N i c o l a s — " ( 9 3 seferiııdeki

28

esnâsmda Rusya'nın maslahatgüzârı)

Nevfel

Sayfa Rumeli cephesinde R u s baş-kır m a n d a n ı ) 3 0 2 , 306 - 3 1 1 , 3 3 0 , 332 Nicolas " B i r i n c i — " ( R u s çarların­

de—" (Birinci Mahmud devrin­ deki Befgrad mukaddimât-ı-sulbiyyesinde Avusturya murahha­ sı) Nelidow/Nelidof

ENDEKSLER

di Osman-Gazi / Osmân-ı-Evvel) Osman

göre

"İkinci/Genç—"

dişahlarından Sânî) Osman

342

Osman

Sâlis)

(Osmanlı p a ­

Sultan Osman Hân 36, 8 7 , 1 2 2 , 1 2 6 , 2 6 5

"Üçüncü—"

şâhlarından

Bey / 127, 265, 468

Sultan

(Osmanlı

pâdi­

Osman

Hân'ı 36 - 3 9 , 5 7

526

K R O N O L O J İ

Osman A ğ a

(Fransızların

Mısır

Sayfa isti­

lâsında meşhur general Kleber'i öldürmüş o l a n Türk kahramanı Süleyman B e y ' i n babası) Osman A ğ a ( S u l t a n Aziz'in âlet o l a n d ö r d ü n c ü T a l î a

Osman 79

hal'ine taburu

Osman-Gazi — ci—".

Osman—".

B a k . ; Osman

Bak.: Osman

Osman-Kethudâ — lisâ E f e n d i . Osman Paşa — Nuri Paşa.

Bak.:

görülen

suvâri

26

Hâ-

rine

nihayet

rekesinde

veren

Osmanlı

55

sefe­

Edirne

mütâ­

askerî

müşâ-

virlerindeıı) Osman

rinci

Mahmud

zamlarmdan nın

Üçüncü

devri ve

oğlu:

Ahmed

55 har­

binde

kumanda

ettiği

Karadeniz „

Rusların

Sinop

baskınına

mahvolan

patrona

mud

devri

Nâmık

(Birinci

sidir) (Üçüncü

ve

vüzerâsından:

Othon " B i r i n c i — "

Mustafa

şekkülünde

54

o t u z sene

krallık

miş olan B a v y e r a p r e n s i ) Othon-Theodore Bak.:

de

Manteuffel

te­

"Mülâzım

(Üçüncü M u s t a f a

sonra

anı­

Abdülhamid

ve B i ­

cesedini

muâyeneden

rafından

istinkâf

askerlikten

tirâk

270

et­ —

kumandanların­ 301

şa

B a k . : Rüşdi P a ­

"Ömer—". "Şeyh—"

Ömer-üz-Zâhir Mustafa

"Othon-The­

(93 s e f e r i n e iş-

eden fırka

devrinde

muhâfı­

zı)

de—".

54

Ömer Y a v e r

Bak-:

Paşa —

ve

Yâver

P

Râşidîn'den Hazret-i Ömer-ülFâruk: Arapça telâffuzu " O m a r "

Pakize

Mağnisa

miri-lii5o

a'yânı)

94,

Ömer E f e n d i ( B a l t a c ı - M e h m e t P a ş a ' n ı n Priıth s e f e r i n d e o r d u r e î s - ü l küttâbı)

95

Ömer E f e n d i ( S u l t a n A z i z ' i n eenâ' zesini yıkayan ve vücudunda b e ­ reler gördüğüne şehâdet S u l t a n a h m e t şeyhi)

san Paşa Gazi—" Palacı-Osman Bey

4

(Üçüncü

Selim'in

den) Pala-bıyık H a s a n

276

91 Bak.: H a ­

"Cezayirli

Pala-bıyık

Palmerston

(İngiliz

rinden) Panayot H i t o f

—

devrindeki

olmuştur)

Paşmakçı--*a,de

115,

A l i Efendi

Efendi

bas­

de b a ş 139, 1 5 0 , 155, 156

—

Bak.:

"Paşmakçı-zâde

Sey

B a k . : İsmail B e y

Patrona-Halil —

Bak.: Halil

Paşa —

"Patro­

B a k . : Osman "Prens

i?

Pazvand-oğlu — B a k . : O s m a n Paşa "Pazvand-oğlu—".

Ağa/

P a z v a n d / Pâsban (Üçüncü Selim d e v r i n d e k i ısyâniyle meşhur P a z ­ vand-oğlu Osman A ğ a ' n m babası) Paşa

(Üçüncü

d e v r i n d e k i İran istilâsında K e i " manşah muhafızı) Pehlivan-Hüseyn

Ağa/Paşa

de­

İbrahim

seferine

iştirâk

Paşa

"Hoca/Orsa-Poça/

Pehlivan-zâde—". Pelissier

Mustafa

88;

84, 9 9 , 10O

Pehlivan-zâde İbrahim Paşa — B a k . :

(Üçüncü

17"

(Üçüncü

Pehlivan-ibrahim Ağa/Paşa (Üçün­ cü S e l i m ve İkinci M a h m u d devirlerindeki Osmanli'Rus sefer­ lerinde D o b r u c a cephesi kuman­ danı: " B a b a P a ş a " lâkabiyle mâ­ ruftur)

220

74

Ahmed

baş-vekille-

Bak.: Hitov/Hitof

1182

ihtilâlini

Osman

Bak.:

Bey —

kumr- " i n

Rus Daha

Pehlivan-Mnstafa Çavuş — Bak.: M u s t a f a "Yozgadlı Pehlivan—".

"Palacı—".

'Tanayot—". Panin " K o n t — "

eden

eâriyelerin-

Paşa —

tarafındaki

S e l i m ve Dördüncü M u s t a f a v i r l e r i Yeniçeri-ağalarmdan)

"Ömer—".

Hulefay-ı-

(İkiıı-

baş-kumandanı:

1848 M a c a r

Peçevî-Hasan

(Üçüncü

Akkâ

İvan—"

Paşa " P a t r o n a — " . Patyomkin — Bak.: Potemkin

tardedilen

dan)

Anadolu

na—". Patrona-Osman

Aziz'-,

cesur hekim)

438-

* "Paşo—".

devirlerinde (Sultan

"Mareşal

yid—". P a ş o İsmail B e y — 59

Ömer Paşa " D o k t o r — "

anla­ Beyler­

tırmış ve K ı r ı m h a r b i n d e

Ali

Ömer

Bağdad valisi)

Ömer Rüşdi Paşa —

154, 209

Manteuffel

ci E f e n d i / B e y

son

yetişen

—"

hastahâııesi n ö b e t ç i t a b i b )

kuvvetleri

Bak: Na­

—

Abdülhamid'in tedâvisine

rinde

Os­

"Serdârı-

ismiyle

50

Nikolaki

' ei M a h m u d d e v r i n d e k i 1243 sefe­

160, 164, 1 7 0 - 1 7 2 , 1 8 7 , 2 0 1 , 211,

Ömer Paşa " F e r i k — "

Emîr-ül-Hac

(Yunanistan'ın

Ömer P a ş a "

(İkinci rında

"Doktor

Paskiewitch

"Serdâr-rEkr'em

Baş-kumandanı:

Sayfa eden R u s kumandanlarından)

beyi

B a k . : H i l m i E¬

h a r b i n i n meşhur

527

Pâsban — B a k . : P a z v a n d .

ettiği i ç i n H ü s e y n A v n i P a ş a t a ­

dede-

Şam. v a l i s i )

265, 285 Faruk

Ömer—".

Paşa

(Kırım

'

Ömer—".

Ömer Nâci E f e n d i / B e y

in

22 - 2 5 , 329

Osman Sâdık Paşa devri

Mah­

vezir-i-a'zamlarmdan:

K e m a l ' i n dedesinin

—"

rinci 148

Osman Paşa " T o p a l — "

Ömer Lûtfi

Ömer Paşa

=

Vis-amiral)

Abdülha"

Bak.:

* "' "

Paraskevidis

217, 2 2 3 - 225, 302

filosu uğrayıp

"Şehzâde "Şehzâde

158,

Si-

(Kırım

Efendi

(Be­

l ı r ) 134, 1 4 2 , 146 - 148, 1 5 0 , 1 5 2 , 153,

l i s t r e z a f e r i üzerine almıştır) Osman Paşa " P a t r o n a — "

İkinci

Ömer F a r u k E f e n d i —

Ekrem

ünvânını

devrindeki

Murad'la

manlı

Paşa'-

Râtib "Gazi"

Mustafa

Bi­

vezir-rn'-

Topal-Osmaıı

torunu

Paşa'nııı

Gazi—"

şinci

fendi 309

"Müderris

Paşa

Ömer E f e n d i " G e r d a n - k ı r a n — "

Ömer H i l m i E f e n d i —

dır). 188 Ömer A ğ a "Kara-Osman-oğm Hacı — " (İkinci Mahmud devrinde

69

dev

seı-askeri) (93

Sayfa

m i d ' i n Türkçe m u a l l i m i )

Osmanh-Rus

Osman Paşa " M i r ' - H i v â — "

Ömer ( Ç e h â r - y â r ' d a n

devrin­

Osman Paşa ( İ k i n c i A b d ü l h a m i d

Mustafa devrindeki

(üçüncü

TARİHÎ

ö

Osman Paşa ( K ı r ı m h a r b i n i n i l k s a f h a s m a d k i Çatana zaferinde ya­ rarlığı vâsı)

"Kelleci—"

OSMANLI

ENDEKSLER

Paşa

Gazi-Osman

Osman Paşa (Üçüncü S e l i m de B e l g r a d m u h â f ı z ı )

326

Paşa

odore

"Birin­

Osman Hâlisâ E f e n d i { B i r i n c i Mah­ mud d e v r i Sadâret - k e t h u d â l a r m d a n : "Osman-Kethudâ" şek­ linde de a n ı l ı r )

Sayfa kumandanla­

H i c a z v a l i ve

seferinde K a r a d e n i z

Osman Bey (Lübnan meselesinden d o l a y ı N â z ı r - A h m e d Paşa i l e be­ raber Şam'da kurşuna dizilen kaymakam) 193 Osman B e y " P a l a c ı — " (1790 R u s se­ f e r i n d e şehid o l a n k a h r a m a n v e ­ z i r : " B e y " ü n v â n i y l e v e z i r olmuş ve palasıyla beraber defnedildiği için şehâdetinden sonra " P a l a c ı " lâkabiyle anılmıştır) 462 Osman E f e n d i / D e d e (Sultan Aziz devrinde nüfuziyle meşhur Y e n i k a p u m e v l e v î h â n e s i ş e y h i ) 254, 2 5 8 Osman F e v z i Paşa " T a t a r — " ( İ t t i l ı a t Ve-Terakki komitesinin ilk - ihti­ lâl h a r e k e t l e r i esnâsında M a n a s tır'daki konağından b i r gece dağa k a l d ı r ı l m ı ş o l a n v e Şemsi P a ş a ' nın k a t l i n d e n s o n r a Fevkalâdekumandanlığa tâyin edilen mü­ şir) 361, 362 Osman F u a d E f e n d i — B a k . : F u a d "Şehzâde

rinde

rından)

binbaşısı) 258 Osman A ğ a / Paşa " P a z v a n d - o ğ l u — " (Üçüncü S e l i m devrinde R u m e l i ' ­ de büyük b i r ısyân hareketinin sergerdesi) 7 3 , 74, 82 - 84

Efendi

ENDEKSLER

(Midhat

Paşa'nm

İzmir v a ­

l i s i i k e n i l t i c a ettiği F r a n s ı z k o n ­ solosu)

320

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ

528

Sayfa

Sayfa Pelisier

"General—"

(Kırım

rebesinde Fransız kumandanı)

muha­

kıt'alaıi

Pîr-Mustafa

baş­

Pasa 165

Peri'kli L a z a r i — B a k . ; Lazari/Lazaro " P e r i k l i / H a e ı — " .

Poniatowski — PostacrÂgâh Efendi

P e r t e v T e v f i k Bey ( M a h m u d Paşa v a k ' a s m d a gıyaben mahkûm olanlardan)

rinci

279

Şevket i'dâma 402, 405

Petro " B i r i n c i — " ( T ü r k l e r i n " K o c a " , " D e l i " ve ' " A k - b ı y ı k " dedikleri R u s çarı: P r u t h muharebesinde Baltacı-Mehmet Paşa'ya mağlûb o l m a k l a meşhurdur') 3 - 7, 13, 14, 5 0 , "Üçüncü—"

(Rus

164 ç a r l a r ı n d a n ) 43

Petropolâki ( S u l t a n A z i z • d e v r i n d e k i G i r i t isyanının e l e - b a ş ı l a r m d a n ) 231 Petro Schaffiroff — B a k . : "Baron Petro—". Petrovitj/Petroviç — Petrovitj/Petroviç

Schaffiroff

Bak.: Nicolas "Birinci—".

now

"Baron

Pietro Bertolini "Pietro—". Piristû

Bak.: Brun-

Philippe —

de—".

Bak.;

—

B a k . : Âgâh

"Prens—"

Abdülhamid

kumandanı)

63,

ahdi

Arşidük

nand'ı harbinin Sırp

65,

Kı­

67,

(Avusturya

69,

François-Ferdi"

öldürerek

birinci

zuhuruna

sebeb

cihan olan

milliyetçisi)

140

R Rab'e " M a r t h e — " B a k . : K a t e r i n a " B i - • rinci—". Râbia Ş e r m r S u l t a n ( Ü ç ü n c ü A h m e d ' i n k a r ı s ı ve B i r i n c i A b d ü l h a m i d ' i n anası) 15, Radetzki " G é n é r a l — " t i r a k eden R u s dan)

Râgıb Paşa (İkinci , mâbeyneilerinden : meşhurdur)

Abdülhamid'in Servetiyle 320

Raglan " L o r d — " ( K ı r ı m h a r b i n d e İ n ­ g i l i z ordu kumandanı) 1 5 3 , 1 6 2 , 167 Rahmi Bey (Meşhur İttihatçılardan: B i r i n c i cihan harbinde İzmir vali­ liğinde bulunmuştur) 365 Râif

Efendi

(Mahmud

Şevket

Paşa

v a k ' a s m d a gıyâben 15 sene kürek cezâsma mahkûm o l a n l a r d a n ) 405

Sultan

Râif

Efendi • "Tanburî/İngiliz-Mahm u d — " (Üçüncü Selim devri R e îs-ül'küttâblarından ve K a b a k ç ı

a n n e s i n i kaybetmiş olduğu için, k e n d i s i n e b u K a d ı ı ı - E f e ı ı d i analık etmiş v e cülûsunda ü v e y a n a o l ­

v a k ' a s m d a şehid eeddüdçülerden)

Vâlide-Sultan .

57

(93 s e f e r i n e , i ş ­ kumandanların­ 303, 308

(Sultan Mecid'in kadınlarından: İkinci Abdülhamid küçük yaşta

duğu halde tur). . •

70

veli-

Râkım A ğ a

olmuş­ 285

gözcülük dan)

olan

( Y u n a n baş-vekillerinden)

riyle "Bilâ-muhâkeme" leirlerdendir)

340

katlinde 269

294

301

Râşid Paşa " M e h m e t — " ( S u l t a n A z i z ve S u l t a n M u r ' a d d e v i r l e r i Hâri" ciyye nazırlarından : Çerkez-Has a n v a k ' a s m d a şehid o l m u ş t u r ) 280, 281 Râtib Paşa " A h m e d — " ( İ k i n c i Ab­ dülhamid devrinin Hicaz valile­ rinden) 325 Râtib Paşa " D â m â d - A h m e d — " (Bi­ rinci M a h m u d devri Deryâ'kapd a n l a r m d a n v e Üçüncü A h m e d ' i n dâmadlanndan : Nâmık Ke­ dedesinin

babasıdır)

329

Rauf Bey " H ü s e y n — " ( M o n d r o s m ü ­ târekesini T ü r k i y e n â m ı n a imza eden B a h r i y e , n â z ı n ve H e y ' e t - i murahhasa reisi) 450 R a u f Paşa " Ç e r k e z — " ( S u l t a n A z i z ' ­ i n y â v e r - i - h a r b i : D a h a sonraları Hassa

müşirliğinde

1

Mehmet Bey — B e y "Reeeb-Paşa-

istanbul

büyük-elçisi)

144, 152,

(93 s e f e r i n e i ş ­ kumandanların­

Re'fet. K a d m - E f e n d i

(Üçüncü

Selim'-

R e ' f e t Paşa "Baytar - Mehmet—" (Sultan A z i z devrindeki " V a k ' a " esnâsmda Selanik valisi) 253 Refîa-Sultan

(İkinci

Abdülhamid'in

kızlarından) Refik

Bey

din

379

(Altıncı M e h m e t

devrinde

Vahîdüd-

Hazine-kâhyası)

R e f i k Paşa ( İ k i n c i m e ş r u t i y y e t i n i l k a y l a n n d a alaylı, z â b i t l e r i n o r d u ­ d a n çıkarılmasına k a r a r v e r i l m e ­ s i üzerine b u n l a r ı n b a ş ı n a g e ç i p b i r g a l e y a n çıkaran f e r i k ) 371 (İttihat-ve-Te­

2 2 3 , 247, 306 *- 308

olan "Kahramân-ı hürriyyet" ko­ lağası N i y â z i E f e n d i ' n i n hatıra­ t ı n d a çetesine i l t i h a k etmiş o l d u ­

121, 1 2 8 , 1 3 1 , 136,

140

Read " G é n é r a l — " ( K ı r ı m muharebe­ sine iştirak eden R u s k u m a n d a n ­ R e b î a Gülnûş. Hâtûn ( D ö r d ü n c ü

167, 168 Melr

442, 443

Refik Efendi " M u s t a f a — " (Dördün­ cü M u s t a f a v e İ k i n c i Mahmud devirleri Reîs-ül-'küttâblarindan ve A l e m d a r ' m Rdsçuk yârânınd a n : " K e t h u d â " l â k a b i y l e de a¬ nılır) 89, 90, 9 7

Paşa " M e h m e t E m i n — " (İkin­ c i M a h m u d ve S u l t a n M e c i d de­ virleri vezir-i-a'zamlarmdan) 102,

tur)

183

i n karısı) 91 Re'fet Paşa ( K u v â y ı - m i l l i y y e z a f e r i üzerine A n k a r a h ü k ü m e t i n i n İs­ t a n b u l ve T r a k y a f e v k a l â d e k o ­ m i s e r i : Osmanlı h ü k ü m e t teşkilâ­ tının ilgası k e n d i s i n e havâle e d i l ­ miştir) 4 6 7 , 468

r a k k i k o m i t e s i n i n i l k ihtilâl h a ­ r e k e t l e r i esnâsmda dağa çıkmış

Rauf

145,

R e d i f Paşa ( S u l t a n A z i z v e S u l t a n Hamid devirleri müşirlerinden: Seı-askerlikte d e . bulunmuştur) 258, 260, 2 8 0 , 284, 2 8 9 , 292

Rehber-i-hürriyyet

bulunmuş­

larından)

Harern-ağalarm-

nin

R,âşid B e y / Paşa "Hacı—" (Sultan A z i z ' i n hal'inde r o l oynıyan za­ bitlerden) 258

mal'in

Receb - Paşa-zâde Bak.: Mehmet zâde—".

nefyedi"

Pcâsim B e y " B i n b a ş ı — " ( S u l t a n M e cid devrindeki " K u l e l i vak'agı" mürettiplerinden) 189, 190

Râşid Paşa " H a c ı — " t i r a k eden fırka dan)

Sayfa Ahmed'­

Redcliffe " S t r a t f o r d of—" (Kırım muharebesi esnâsmda İngiltere'­

TJâmiz Paşa " S e y y i d - A b d u l l a h — " ( İ kiııci M a h m u d d e v r i D e r ' y â - k a p danlarmdan) 89 - 9 1 , 96 - 98

119,

te86

(Sultan Aziz'in eden

büyük

529

m e d ' i n karısı v e Ü ç ü n c ü i n anası)

devrinde i l k

dan : Meşrutiyyete muhâlefetinden dolayı M i d h a t Paşa'nın e m ­

(Bi­

devrinde

(Sultan A z i z

Hâmiz Paşa ( S u l t a n A z i z ve S u l t a n H a m i d d e v i r l e r i mutasarrıfların­

"Postacı—".

Princip " G a v r i l o — "

Bertolini

Kadm-Efendi/Valide

R,allis

Râgıb Mehmet Paşa " K o c a — " (Ü" ç ü n c ü O s m a n ve Ü ç ü n c ü M u s t a f a devirleri vezir-i-a'zamlarmdan ve b ü y ü k d î v a n ş â i r l e r i n d e n ) 39 - 4)

gerdeye Sırplar T s e r n i / C z e m y Corce v e T ü r k l e r de K a r a ' Y o r g i d e m i ş l e r ve n i h a y e t Türkçedeki " K a r a " sıfatım . Sırplar d a k u l ­ lanmışlardır 83,. 1 0 1 , 102 —

B a k . : Stanislas "İkin­ Efendi

TARİHİ

B u l g a r millî h a r e k e t i n i h a z ı r l ı y a n ihtilâlci) ' 232

Râgıb E f e n d i ( M a h m u d Şevket P a ş a v a k ' a s m d a 1 5 sene k ü r e k c e z a s ı ­ n a mahkûm olanlardan) 405

Petrowitch " G e o r g e — " ( Ü ç ü n c ü Se­ l i m d e v r i n d e b a ş l ı y a n S ı r p millî h a r e k e t i n i n başına geçen domuz çobanı: Karageorgevitcb haneda­ nının c e d d i o l a n b u m e ş h u r s e r ­

P h i l i p p e de Brunnow

Mustafa

r ı m ' ı işgal v e i l h a k eden R u s baş- .

Pervin-i-Felek/Pervin Felek Hanim (Sultan Haınid devrinin P a r i s se­ f i r i M ü n i r P a ş a ' n ı n karısı olan saraylı) 275, 319

Petro

Bak.:

Potemkin/Patyomkin

115, 197, 2 6 9 , 2 7 0 , 2 7 3 " 275,

—

OSMANLİ

Sayfa Rakovski

"Pîr—".

ci—".

Pertevniyâl Vâlide-Sultaıv (İkinci M a h m u d ' u n karısı ve S u l t a n A " z i z ' i n anası)

Paşa

ENDEKSLER

ğ u n d a n ve " s e v k - ı mânevi i l e " ç e t e y e k ı l a v u z l u k ettiğinden b a h ­ settiği meşhur geyiğe takmış ol¬ duğu i s i m y a h u t lâkap) 364 Repnin

"Prens

Nicolas—"

(Üçüncü F.:

34

KRONOLOJİ

530

ENDEKSLER

devrindeki

seferine

iştirak

nerallerinden:

haslık

Bak.:

Efendi

Reşid Paşa " M u s t a f a — " 58

rutiyyet Reyhan

Alr

Resneli

(Mühtedî

rinden Reşad

Fransız

Châ'teauneuf:

Fransızca Hâlis B e y

Vahîdüddin S vres

*

(Altıncı

devri

237

Hikmet

rekesini dan

elçilerinden

imzâ

de

bası:

Yeni-Osmanlılardan)

devri

rmdan: "Rey"

mid'i 450

katılmış

Dâhiliyye

Meş-

Sırrı

Sırrı B e y Reşid E f e n d i

-

den Reşid

Galib-Dede'nin

Efendi

Bak.:

Mustafa—"

tik

77

ihtilâl

hareketleri

ki

Serez

mutasarrıfı:

valiliklerde

r i h Cevdet Paşa'nın

rmdan,

devri büyük

te

-Tanzimatçı)

(İkinci

nâ-

359,

370,

me"

nefyedilen

362

rinde

Midha't

Bâb-rÂlî

(Sultan

vezir-i-a'zamla-

137, 1 3 9 , 140, 144, 1 4 5 , 1 5 2 , 155, 1 6 2 , 165, 1 7 7 , 1 8 2 - 185, 1 8 9 , 196, 214, 2 2 9 ,

Ahmed

gelen

devri Rızâ

muhâlif

Paşa

"Ali—"

Vahidüddin rmdan)

meb'ııslarmdan)

devri'

(Altıncı

Bey

devri

345,

harbinde

Çanakkale

taarruzu

yapan

Ali

eden

tiyyet

devrinde

tinde

Jandarma

mîsi

olan

lant

Paşa'nın

meşru­

Osmanlı

hizme'

jenerali (İkinci

İtalyan

deki

"Bomba

tiplerinden

Samoil Ermeni

Bak.; F e t h i

"Rodosî-zâde "Henri

Ahmet

lâse

Paşa

len

Avusturya

takibe

463

re

(Sultan

Aziz

devri

elçi'

(Kırım

mu­

yapılan

"Ferik—"

müttefiklerle

ilk

ihraç

beraber

hareketindeki

baskını

158

(İttihatçıların

esnâsmda

Bah­

r i y e nazır v e k i l i ) Rüşdi

399

(İkinci

Paşa

Rüşdi

Abdülhamid'in

İngiltere'nin

siyasetine Akabe'yi

ya­

karşı

pâdişâhın

işgal

etmiştir)

354

"Müter'cim-Mehmet—"

Paşa

(Sultan

403 218

Paşa

Meeid,

Sultan Aziz,

Sul­

t a n M u r a d ve S u l t a n H a a n i d

Paşa

virleri sadr-ra'zamlarmdan)

de­ 191, 193,

208,

2 1 1 , 2 2 2 , 238, 2 4 3 , 244, 2 5 4 - 2 6 1 , 2 6 8 , 272, 2 7 3 , 277, 2 7 8 , 2 8 0 - 2 8 4 ,

Vilâyât-ı-Se-

289,

291,

Hüseyn

Rüşdi Paşa hamid

Makedon­ me'mûr

"Kont

Alexandrowitsch—"

Pier¬ (Üçüncü

297,

313,

"Ömer—" devri

314,

(İkinci

319,

347

Rüşdi

Paşa

(Sultan larmdan)

320

Abdül-

Harbiye

nazırların­

"Şirvânrzâde

Mehmet—"

dan)

edi­

baş-konsolosu)

Ramanzof/Roumiantsof

sadr-ra'zamla-

meb'ııslarmdan)

Rüstem B e y

266,

nezdinde

ıslâhatını

(İttihad-ve'Terakki

yahudi

(Sul­

von—"

müfettiş-i-unramîsi

ya

"Nişim—"

emriyle 349

Dâmad—". Müller

B a k . : Şerif

"Çelebrzâde/Rus-

yâverlerinden:

kızı 348,

Bak.:

—

Hacı—".

devrinin

yılma

müret-

Kayın'm

Paşa

Bâb-i'Âlî 379,

devrin­

karısı)

Efendi

"Rusçuklu

Rüstem Paşa " F e r i k — "

müfetiş'i

hâdisesi"nin

Meh­

Osmanlı fırkasının kumandanı)

meş-

jenerali)

Hacı-Ali

harebesinde

Osmanlı

Jandarma olan

Bak.:

lerinden)

385

başlarında

"Rnmbeyoğlu—".

"Rum—".

Efendi

Rüstem

Robi­

karısı)

Paşa " K o n t — "

-umumîsi

Ruso

müfettiş-i-umu­

İtalyan

Bey

137 Bak.:

çuklu—".

ilk

filosunun

(İkinci

mu­ İsrna-

Bey —

Paşa —

Paşa

Hasan

423

"Madame—"

Hammâmî-zâde

Rusçuklu-Hasan Paşa —

cihan,

boğazına

İngiliz

Rum-Mehmet Rusçuklu

nazırlarından

(Birinci

dâhisi

330

(Büyük

i l - D e d e E f e n d i ' n i n anası)

met

465

"Amiral—"

Hilmi 491

Mehmet

369, 393, 462,

356

Mehmet imzâ

Hanım

76

(Ahmed

Efendi

Paşa'nın babası)

Fahrüddiıı

ser-aske-

Fran­

maslahatgüzârı)

Rumbeyoğlu-Fahrüddin

Ab-

338,

tan H a m i d devrinde

el­

meşrutiyyet

(Altıncı

son

ve Sevres m u a h e d e s i n i

Roghoj 17

(İkinci

devrinin

.

şa —

dev­

Safavî

siki 331

(İkinci

istanbul

Rnkıye/Rukayye

Abdül"

Rodosî-zâde Dâmad-Fethi A h m e d P a ­

Evrak

çisi) Rızâ N u r B e y

ve

103, 121, 123, 128, 136,

istanbul'a

ri)

gösterilen

-

"Bilâ-rmıhâke-

(Üçüncü

(İkinci

Robina Kayın ( S u l t a n H a m i d

294

Rızâkuli-Han

Rızâ Paşa " H ü s e y n — "

fe­

teşek­ 206

Mehmed

Vefik 394

Bey'i

gizli

reisi)

Rûhüddin

vurdurulan

eden

57

Rumaır

(Üçüncü S e l i m devrinde

sa'nın

har­ Es'-

=

Couza/Kuza

mecbur

külün Ruffin

seferine

kumandanların­

Memleketyıı

prensi

ragate

385 373,

.müdiri)

müver­

(Balkan

hâinlerinden

tarafından

hizmetinde

re­

372,

(Meşrutiyye dolayı

emriyle

Arnavut

(İlk

ya

ser-askerlerin-

meşru­

Meclis'i-Meb'ûsan 357,

muhalefetinden

Paşa'nın

Sonraları

teeeddüdcü

devri

binde

rutiyyetin

3 8 1 , 4 3 8 - 440, 4 4 8 , 4 5 2 72

dâmâdıdır)

Reşid Paşa " K o c a - M u s t a f a — "

Hâriciyye

Rızâ B e y " U z u n - e t e k — "

esnâsmda-

bulunmuştur;

(Sul­ 129, 1 4 2

devri

(İttihad-ve-Terakki'nin

ilk

Meeid

tiyyet

islerinden)

İrâd'i-

cedîd defterdarı d a b u d u r ) Paşa

devri

Ve

Rızâ Paşa " H a s a n — "

Robilant Sâdık—"

Rızâ B e y " A h m e d — "

Çelebi -

Selim

"Dâmad—".

zırlarmdan)

babası)

(Üçüncü

B a k : Halil Rif'at P a ­

Paşa " M e h m e t

Meeid

1182

4 4 , 4 7 , 50, 55,

Rosetti

Deryâ-

189, 250, 2 8 1 , 284

Robilant 258

tan Meeid

şâirlerin­

"Köse-Kethudâ

Baş-defterdarlarmdan: Eeşid

şa Rif'at

"Reşid-Beyzâde—". (Büyük dîvan

zâbit-

mâruf­

B a k . : Halil Rif'at P a ­

Paşa —

"Sultan

devirleri

kumandanı)

şa. Rif'at

3 9 2 , 397

Bey —

eserleriyle

tur)

nâzırla-

399, 4 0 1 , 4 0 2 , 404, 4 4 1 , 4 4 3 , 4 4 4 Eâşid-Bey-zâde

Edebî

R i f ' a t Paşa —

devrinde

almıştır)

438 (Sultan

A z i z ' i n hal'inde r o l oynıyan

kapdanlarından

Robeck

muâyene

"Manastırlı—"

Aziz

eden R u s

dan) 216

murahhaslardan)

(Sultan H a -

anlarında

Sultan

devrindeki

İştirâk

kalesinin

muhâfızı)

Vahîdüddin

A'yân

doktorlardan)

Efendi

lerden:

212, 213

Cumhuriyet soyadını

eden Rif'at

ba­

son

ve

(Sultan

Belgrad

Rızâ Paşa " H a s a n — "

Rızâ T e v f i k

(ݬ 447

Bey " S e l â n i k l i — "

Rif'at

reisliğin­

(İkinci

devri

213

reislerinden)

Daha

d a bulunmuştur)

meşrutiyyet

Osmanlı

dülhamid

top­ 212,

"Menemenli-zâde—"

Bey

kinci

mutasarrıflığın­

Reşid B e y " A h m e d — " rutiyyet

Rif'at

etrafında

Son

devrinde

Rızâ Paşa " M e h m e t — "

Mustafa

Paşa'nın

A l i Ferruh'un

Kudüs

Mısırlı

Aziz

Sıamid d e v r i v ü k e l â s ı n d a n )

Ahmed

lanan

murahhaslar­

Yeni'Osmanlılara

sonra

(Paris'de

Mustafa

İşkodra müdafii) 104

"Kâni-Paşa-zâde

Bey

Sayfa

58

Rızâ Paşa " C e z â y i r l i ' A l i — "

ad Toptani

ve

edilmiş o l a n Y u n a n

Fâzıl

bulunmuştur) (Şâir

"Ethniki

kurmuş

ve

mütâ­

müsteşarı:

Meclis-i'Meb'ûsan

Reşad Paşa ve

eden

asırda

cemiyetini

imzâ 465

(Mondros

Hâriciyye

sonra de

Bey

Rif'at

—"

eden m u r a h h a s l a r d a n ) Reşad

269

531

TARİHİ Sayfa

Fihrist

den)

şâiri)

Mehmet

muâhedesini

e

390

katlinde

Harem-ağalaıııı-

nihayet i'dâm

Şinâsi'-

hocasıdır)

Aziz'in

(Oırsekizinci

Rhigas

Alr

zabitle­

Şâir

( İ k i n c i aııeş-

nazırlarından)

eden

hetairia"

Reşad B e y

109

dan)

med—".

nin

devri (Sultan

Ağa

gözcülük

"Resmî—".

"Kolağası

Mah¬

vezir'i-a'zamlafından)

baş-ımı-

Resneli-Niyâzi E f e n d i — B a k . : N i y a ­ zi

devri

(İkinci

114, 1 1 7 - 1 1 9 , 1 2 2

45,

Efendi —

Efendi

mud

baş-murah-

etmiştir)

Resmîe-Ahmed med

akdinde, akdinde

234, 236, 317, 3 3 0

Reşid Paşa " M e h m e t — "

je-

Küçük-Kaynarca

muahedesinin rahhaslık

230;

Osmanlı-Rus

e d e n düşman

OSMANLİ

Sayfa

Sayfa Mustafa

ENDEKSLER

356 Aziz

devri

sadr-ı-a'zam2 8 8 , 244, 245

532

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ

Sayfa

S Saadet-Giray Ahmed

Efendi; hanların­

lâlesinden:

(Sultan

Mecid'in

kızlarından

Seniha'Sultan'la

mad-Mahmud

Celâlüddin

nın o ğ l u : " P r e n s " lırsa

d a , anası

b e r a b e r babası b i r gürcü

kölesi­

oğlu

prens tiği

olduğu

değildir.

"Adem-i

için

Avrupa'da

giriş­ pro-

pagandasiyle

mâruftur) 365,

Sabîha-Sultan

(Son

hı A l t ı n c ı küçük

kızı ve

mecid'in

Safvet

padişa­

gelini)

442

-

rol

Sâdık

"Jandarma—"

ket

Paşa

oynıyanlardan:

(Mahmud

vak'asmda

(Birinci'

Şev­

edenlerden)

405

Baş-emîrâhurlarmdan) Sâdık-Han

(Zend

34

hânedanmdan

ilk

Sâdık

59

Paşa

"Mehmet—"

dülhamid

devri

(İkinci

rmdan) Sâdık

Ab-

"Mehmet—"

(İkinci

devrindeki.

Fransız

dülhamid

s a l l u t u esnâsmda

şa ni

Bey

inızâ

murahhas:

Said

kaymakamların -

Paşa

(Sultan

Aziz

devirleri

ve

Sul­

vükelâ

ve

süferâsmdan)

3H

Sa'düddin B e y (Hilâfetin ilgası istanbul

Polis

;

ve

(Sultan

Mecid

Dürzü

beyle­

Paşa

harbi nâzın

Paşa (Be­

315 470

4 3 4 , 452, 457, Ali

larmdan

(Sul­

devrinin

(İkinci

başlarında

Sâlih

is­

Bey

dağa

Erkân-rharp

Salâhüddin

Efendi

çıkıp

Tayliryan —

yan

"Salamon—".

nin 137,

karısı

(İkinci

Mahmud

"Tepedelenli—"

106,

Paşa'nın

103,

Ahmed Es'ad

Es'ad Efendi

Efendi

104

—

"Sâlih-zâde

(İngiltere

killeriııden lamarma

348

Sami

Bey

tesinin

baş-ve-

2 9 2 , 2 9 5 , 296 "Marki

Bak.: V i l -

Salvator

de—".

"İttihad-ve-Terakki

komi­

i l k ihtilâl

hareketleri

es­

Polis

müfettişi)

ana­

Sami 21

ka­

Mahmudım anası)

kü­

Iııebahtı

=

S a l v a t o r de V i l l a m a r i n a —

Efendi'-

Mustafanm

107

(Meşhur

nâsmda öldürülen M a n a s t ı r

ve şâir N e d i m i n

rısı v e B i r i n c i

Sâlih

B a k . : Sâlih H u l û s i P a ­

Salisbury " L o r d — " 361

Bak.: Taylir-

(Kadı Mehmed

(İkinci

Mehmet

Ahmed—".

(Be­

sı : K a r a - Ç e l e b i - z â d e l e r d e n d i r ) Sâliha-Sultan

cum­ 443

Paşa

Bak.:

şinci M u r a d ' ı n o ğ l u , N i h a d v e O s ­ Salamon

464

meb'usla-

mutasarrıfı)

çetecilik

"Şeİızâde—"

ve

istanbul

çük oğlu ve Lepanto

hareketle­

kaymakamı)

torunlarından devri

_

Fuad

vezir-ra'zamlaruıdsn)

Sâlih-zâde

(İttihad-ve-Terakki

i l k ihtilâl

(Keçeci-zâde

âsi T e p e d e l e n l i - A l i

Bak.:

—

Pa 463,

"Ateş—".

devri Sâlih

"Sakızlı-Ahmed—".

esnâsmda

eden

Paşa

Bey

Sâlih P a ş a " H a c ı — "

47

Es'ad

Mehmet

sadi'-ra'zam-

şa.

(İkinci

Fransa'nın

ası­

Deli-Fuad

Paşa — ' B a k . :

Paşa

1 5 3 , 161 devrinde

kızı Mah­ 402 - 405

(Altıncı

devri Müşir

Sâlih Paşa —

kumanda­

de—"

Ah­

Efendinin

rından) 37,

Harbiye

sefiri)

Sâliha-Hatun

Deryâ-kapdaır

Mehmet—"

ordusu

Sultan M e -

şehzade

dâmâdıdır)

huriyet

(Kırım

man F u a d Efendilerin babası)

dördün­

ve S e r - a s k e r l e ı i n d e n )

Abdülhamid

466

sülâlesine

"Dâmad-Mehmet—"

S a i d Paşa "Eğinli

tanbul

ri

207, 3 9 5 ,

de—"

sadr'i-

kocası:

Paşa

larmdan: şa'nın

Paşa'nın

' "Kont

Hulûsi

Vahîdüddin

sefâretnâ-

(ݬ

Şevket Paşa v a k ' a s m d a

devri v e z i r ' i -

16,

o ğ l u ve

Ke.mâlüddin

Sâlih K e ç e c i

Fransa

Sark

komitesinin

165, 188

devri

ve

nı)

Salâhüddin

Meh-

"Leroy

esnâsmda

Sakızlı-Ahmed

sadi"i-

Kavalalı

Sâlih

38 Saint-Arnaud —

E s ' a d Paşa

torunlarından)

2 9 0 , 293,

oğludur)

devri

l a r a k idânı e d i l m i ş t i r )

Yu­

Yirmrsekiz-Çelebi

Efendimin

esna­ 60

oğullarından

Mehmet

Paris

meşhur

Mustafa

,

Mecid

(Üçüncü Osman

a'zamlanııdan:

Paşanın

mud

Paşa".

vardır.

harbi

Tunuslu-Hayrüd"

Münire-Sultan'm

"Küçük-Said

de

Abdülhamid

med

Sadâret­

"Yirmi-sekiz-zâde

müsteşar­

"Mısırlı—" ve

Paşa

Saint-Priest

Reşad devri

(Mehmed,

Paşa

din

369, 370, 375, 377, 380, 3 8 6 - 389

(Sul­

B a k . : Galib

kinci

cidiıı

"Şâpur-Said

dev­

valisi)

azamlarından

Reşad

defa

123

Abdülhamid

Osmanlrİran Bâne

Koca-Re"

kethudâsı)

Sâlih H a y r ü d d i n P a ş a " D â m â d — "

Abdül­

Top­

Said—".

cüsü) tan

reislikleri

Mehmed

3 0 2 , 331

mensup Mısır valilerinin Said

esna­

nuidiri)

Paşa

239, 240, 290,

39

Tanzimatçı

rindeki

d i l ol­

Koca'Râgıb

"Topçubaşı-zâde—"

(Birinci

sında

(İkinci

olan

yahut

mesiyle

250, 2 8 1

418,

450

tan H a m i d

ve

müşirle­

"Kâbzımal-zâde—"

Ali'nin

de­

tedvi­

Mehmet

dokuz

A'yan

—"

398, 4 0 1 , 4 0 2 , 4 0 6 , 4 0 9 , 411 - 4 1 5 , 4 1 7 ,

dandır)

sında

med

resmî

Beşinci

Paşa"

Said

192

mütârekesi­

askerî

Aziz

vardır)

Lübnan

Halim

Paşa"

kı­

karısı)

Paşanın

Sâlih-Han

3 2 8 , 3 3 1 , 334, 335, 343 - 345, 356, 365,

110

'Ser-askerlikleri

a'zamlarmdan

Sâdık—".

eden

Eşkin­

müşirliği

şinci M e h m e t

Bak.: Rif'at P a ­

(Mondros

Erkân-ı-harp Sa'dullah

Said 318

"Mehmet

Sa'dullah

teşkil e d i l e n

S a i d G a l i b Paşa —

irsî

valisi) Sâdık R i f ' a t Paşa —

Mah­

(Sultan

"Mehmet

ta­

Tunus'un

(İkinci

t a n A z i z d e v r i Sadâret

Ab'

ve

bulunmuş

5 9 , 60

larından)

312, 313

Paşa

Kırım

.

rinden)

sadr'i-a'zamla-

dilinin

devirlerinde

Bak.: Es'

(Son

devirleri

Efendi

nis"

294, 299, 316, 317, 321 - 3 2 3 , 3 2 5 , 326,

S a i d B e y Oanbulât

Said

Türk

hamid

Vak'anüvis

Hamid

devrinde

"Büyük-Said

S a i d Paşa " M e h m e t — "

te

"Ali—"

rinden:

İ f a n şâhı o l a n K e r i m - H a ı ı ' m k a r ' deşi)

Paşa

hane

de

Paşa'ya

şid

Ahmedin

vezir-i-azam

(Büyük

de­

k a r d a m a d d e y e de b a k ı n ı z )

m u d devrinde

devri

betle

Paşa"

"Şâpur"

ve

(Üçüncü

Sâlih B e y / P a ş a

"Sahhaflar-şeyhi-zâde

"Hacı—"

Sultan

"İngiliz"Said

anılmıştır.

"Küçük-Said

zı

Paşanın

2 9 2 - 294, 296 - 298, 3 1 3 , 3 1 6 , 342

Ahmed

c i ocağının i l k n â z ı n ) Sâib

rıyâtahsil

Mehmet—".

"İkinci—"

Sâib' E f e n d i

Dîvân-r

Mahmud

Efendi

Sayfa Sâliha-Sultan

muhafazakâr­

m a s ı n ı te'ınin e t m i ş t i r )

3 1 1 , 3 1 4 - 316

- şeyhi - zâde

Sâhib-Giray

(İkin­

"Sağır—".

Vak'anüvis

258

h a r b ' e v e r i l i p berâet Sâdık A ğ a

Sahhaflar

büyük

için

nilen

sadr-ı-a'-

Bak.:

hanlarından)

V a k ' a mürettibi Hüseyn A v n i P a -

olduğu

olan

zamanda

n i l i r ; 93 K a n u n - r e s â s î s i n i n

2 4 1 , 250, 280, 2 9 1 , 2 9 4 ,

Bey —

Şükri B e y

ad 444

şa'nın b a c a n a ğ ı d ı r )

Osman­

Es'ad—" devri

Mehmet Es'ad Efendi —

S a b r i Paşa " H ü s e y n — " (Sultan A z i z ' hal'inde

Sağır-Ahmed

Abdül-

etmiş

ayni

İngiltere'de

l a r tarafından

"Konstaır

300,

Vahîdüddin'in

âlimi:

ninde

Paşa " M e h m e t

ve

nâzın

ziyyât

lâkabiyle 30

Kabulyan

zamlanndan)

358 - 360,

son halife

27

eden oğlu)

Bak.:

ci Abdüllıamid

368, 402 - 404

Osmanlı

Mehmet

dev­

hükümdarla­

Hüseyn'in

müşiri

Bahriye

tin—"

kendisi

merkeziyyet"

S a f avı

lılara ilticâ Saf o —

anı-

Mahmud

sef-askeri)

(Son

rından B i r i n c i

Paşa''

üııvâııiyle

olmakla

nin

SafrMirzâ

Dâ-

prenses

in

rinde Bucak

11

Mâbeyn

( K ı r ı m hanları sü­

Birinci

533

ZARİHİ Sayfa

Safâ

"

Kırım

dan) Sabâhüddin B e y

— B a k . : Abdullah

Safâ-Giray Sultan

devri

OSMANLI

S,ayfa Safâ E f e n d i

(Üçüncü

"Üçüncü—"

ENDEKSLER

Bey

dan Neeib

20

361

(Sultan

Mecid'in

Mediha-Sultan'm Paşa'dan

mad-Ferid'in

olan

kızların­ ilk

kocası

oğlu :

Dâ-

de üvey oğludur)

442

534

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ Sayfa Bey " A h m e d — "

Samim

rutiyyet rakki

devrinde

(İkinci

-ve T e ­

siyasî

kurban­

komitesinin

l a r silsilesine katılarak sokak tasında v u r u l a n gazetesinin

"Sadây-ı

muhalif

or­

tiyyet Samoel

"Ferik—" devri

Efendi

Mahmud leri

(İkinci

A'yân

feri

meşrır

âzasından)

(Polis

umûmiyyesi

yakalanırken

meni

(Troşak

ve İ k i n c i "Bomba

mürettiplc

r i n d e n : B u h e r i f i n diğer i s m i Sanders

tirak

Schilder-Schuldner eden

Yunan

kuvveterinin

Sarafof mid

(İkinci

devrinde

donya

Saraylı Hanım mud

(Cenaze

Şevket

durduran

Paşa

alayı

345

zamı ö l d ü r m ü ş l e r d i r ) Sarı-Ahmed Paşa Paşa

—

"Sari—".

403

Bak.:

cid

devri

Paşa Sava

vezir-i-a'zamlarmdan)

den) Savov /

Savof

223

"Geııeneral—" Bulgar

(Balkan

baş-kumaıv 3 9 0 , 3 9 1 , 401

Selim lılara

"Prens

devrindeki karşı

nı)

*

tekrar

tahta

Ka- .

Mustafa'­ olan

Selim'in

kaatille-

(Osmanlı

Sultan

Selim

pâdişâhla­ Hân-ı

"Üçüncü"

rından lis)

(Osmanlı

Sultan

Selim

352

Sa­

4 1 , 4 2 , 56, 57, 68, 72, 7 3 , 77, 7 9 ,

(Üçüncü

seferde

Osman­

262, 267, 277, 329

kumanda­

' Beşinci çıkarmak

68-70 Abdülha­ . Murad'ı için

Ma-

Serdâr-rEkrem Ömer

Selim-Giray Mustafa

"Üçüncü—" devri

Kırım

(Üçüncü hanların­

dan) Selim

Melhame Paşa

5 1 , 52 (İkinci

h a m i d d e v r i vüzerâsmdan :

Abdül­ Orman

Lûtfi

Paşa

Server

Paşa

(Sultan devirleri

Aziz

ve

Servet

309

cesedini

muayene eden

268

Efendi

(İkinci

istanbul'da

"Ermeni

patırdısı"ııda

çıkmış

olan

şehid

olan

in hal'inde

r o l oynıyan

Merkez-kumandanı) Efendi

Aziz'in

"Şehzâde—"

Efendi

262

Bak.: İs-.

t u t a n İngiliz

Hamilton—"

324 (Kırım

muharebesinden

evvel

nin

büyük-elçisi)

Eetersburg

Seyyid-Abdi şa

Paşa —

142

"Çarhacı/Haeı/Seyyid—".

Efendi "Seyyid-

Emin'—•".

Paşa

Bak.:

Meh­

"Kara-silâhdar/Kara-

Seyyid—".

Seyyid-Mehmet

Akkâ

Bak.: Meh­

Paşa — Paşa

Seyyid—"•

—

Bak.: Nu'-

"Seyyid—".

muhasarası

zâı-Ahmed

(Napoleon'nn

esnasında

Paşa'ya

yardım

Cezeden

İngiliz a m i r a l i )

77

B a k . : Siniavin.

Sieniavin —

Bak.; A l i Pasa Bak A l i

Paşa

"Silâhdar/Dâmad/Şehid—". Silâhdar/Çorlulu-Ali

Paşa

—

Bak.:

Silâhdar—".

Silâhdar-Hamse Mâhir Paşa — B a k . : Hamze

Mâhir Paşa

Silâhdar-İbrahim A ğ a — him

S e y y i d - A b d u l l a h Paşa — B a k . : A b ­ d u l l a h Paşa " B o y m r e ğ r i Seyyid

Ağa

"Silâhdar—". B a k . : İbra­

"Silâhdar—".

Silâhdar-İbrahim A ğ a — B a k . : İb­ r a h i m Paşa "Ahıskalı Silâhdar

»

ÎÎ

Seyyid

Mehmet

Behic

Efendi

A l i Paşa " Çorlulu /

İngiltere'­

Bak: Abdi P a ­

Emin

Silâhdar-Ali Paşa —

ami­

" "Sir

—

"Şerif zâ-

"Silâhdar—"!

( İ r â b î i s y a n ı üzerine j s k e ı r topa

Sev

Efendi

Efendi

B a k . : Behic

Silâhdar-Ali Paşa —

"Seyfüddin—".

rali) Seymour

(Sul­

oğullarından)

Atâullâh

Sidney Smith — " S i r — " 258

İbra­

Seyyid-Mehmet/Topal—".

m a n Paşa

istanbul

-

Seyyid—"

".

Seyyid-Nu'maıı

(Sultan Aziz':

Bak.: Hasan Bak.:

met Paşa "Silâhdar

Bak.; Ali

320

Hasan

"Hacı-Ahmed-oğlu

Atâullâh

vezir

Seyyidî/Seydi-—"

S e y f i Paşa " M u s t a f a — "

de

met 335

Paşa —

—

Seyyid-Mehmet Paşa —

Abdülhamid

devrinde

mail

Ağa

Bak.:

—

hekim­

lerden) Servet

Paşa

"Kesici/Firari

Seyyid-Mehmet

B e y "Doktor-™" ( S u l t a n A z i z ' -

in

Paşa

Seyyid-Mehmet 249,

Mâ-

"Seyyid—".

him

Sultan

vükelâsından)

devri

Bak.:

Seyyid-İbrahim A ğ a —

"Serdârn-Ek-

Paşa

287, 319,

Paşa —

Seyyid-Hasan

yid—

Paşa

Hamid

Bey ( S u l t a n A z i z

Seyyid-Hasan

kızı,

— ' Bak.:

Paşa

Bak.: A l i

Paşa —

"Seyyid—". beyncilerinden)

Celâlüddin P a ­

Ömer

"Seyyid/Morah—".

Seyyid

358

deriyye'yi

pâdişâhla­ Hâin

100

anası)

Seymour

Sâ­ 314,

nı) Selim

vezir)

Mecid'in

"Seyyid—".

Seyyid-Ali

Çıl­

Selim—".

Seyfüddin İsmail E f e n d i —

de—"

Avusturya

in

tan

9 1 , 93

"İkinci—"

(Sultan

Dâmad-Mahmud

Seyfüddin

Sırp

82, 8 4 - 8 9 - 9 1 , 9 3 - 94, 97, 110, 1 3 7 ,

S c a l i e r i " C l e a n t i — " (İkinci devrincbs

(Dördüncü

Üçüncü

rından

valilerin­

danı) Saxe-Cobourg

köle: Selim

(Girit

Seniha-Sultan

di di

ve

B a k . : Sırrı P a ­

Mehmet

Paşa " C e z a y i r l i

4 4 6 , 4 4 9 , 470

Hazine-kethudâsı

bulunan

Ağa

Seyyid-Ali Efendi — B a k . : A l i E f e n ­

(Üçün­

Mustafa

devirlerinde

valiliğinde

147

komiser)

Selim

Selîm-i

Mahmud

Seydi/Seyyidî-Ali

Pâdişâh­

riııdendir)

B a k . : Mustafa

*

harbindeki

mid

137

Rif'at

Sultan

Evvel/Sultan

"Ebe—"

nın

"Sarı—".

Efendi/Paşa

(Osmanlı

Yavuz

439,

(Sultan M e -

Musa

Bak- :

Dördüncü

Sırrı Paşa —

d î m ) 110, 197, 351, 352, 414, 432, 436, Selim

Marı-Mustafa Paşa —

Bey —

Ahmed

-

Sârim Paşa " İ b r a h i m — "

Bak.:

"Selânikli—".

Hâıı-ı

fırsattan istifâde ederek s a d r r a ' -

şiir

"Selânikli/Köse—"

larından

o

84, 86

Mahmnd'un

Paşa —

"Birinci—"

Selim

Paşa'nın • otomobilini

k a d ı n : K a a t i l l e r . işte

'

"Memiş-zâde—"

Selim,

Ali

Bak.: A l i E f e n ­

Seyyid-Ali Efendi —

ve

134,

280,

20

Selânikli-Rif'at Bey

Mah­

Se­

mahlası) Selânikli-Musa

Make­

303

Narpoléon'-

sefiri)

133,

Ağa — B a k . :

Seyyid-Ali

"Seyyid—".

(Sul­

valilerinden

- Ab­

dullah—". 343

rem—".

iştirak

(Üçüncü

Birinci

(Birinci

Sebkatî

ku­

rüesâsmdnn)

devrinde

uıı i s t a n b u l

Abdülha­

Bulgarların

komitesi

seferine

R u s kumandanlarından)

lim

459

"Boris—"

(93

Şilder - Şuldner

Sebastiani " G e n e r a l — "

Paşa.

Saphiropolis " M i r a l a y — "

mandanı)

/

"Général—"

348

Bak. :Liman

154, 156

-

Bu

şa'nın karısı v e S a b â h ü d d i n B e y ' -

iş­

R u s jenefalleriııdeu)

devri

şa " B e n d e r l i

safha­

S i l i s t r e muhasarasına

eden

Selim

4, 5

ilk

Paşa

dır

muhare­

Sayfa B a k . : R â m i z Paşa " S e y y i d

değildir)

müşirlerinden)

İkinci

"Şefmet/Sere-

harbinin

dâhil

Mecid

cü

ça­

baş'kumandaııı :

arasında

nezâret

Selim

mağlûbiyye-

Prutlı

Rus

(Kırım

Schilder

( İ ş g a l f â c i a s ı n d a İ z m i r ' e i l k ihraç edilen

neticelenen

sındaki

de

Mikaelyan'dır)

"Von—"

Saphiriotis /

Petro'nun

hıristiyanlarındandır. kabineye tan

4, 5 (Rus

Lübnan

Hassa

istan­

devrindeki

iıâdisesi"nin

"Hristofor

olarak

TARİHİ

M a â d i n ve Z i r â a t n â z ı n ,

S e l i m Paşa " H a s e k i M e h m e t — "

Koca-Pet-

met-oğlu" diye mâruftur)

topal

rüesasından

Abdülhamid

(Pruth

"Petroviç—"

Birinci

Türkler

ismindeki E r ­

ihtilâl k o m i t e s i

üzerine r e h i n e

tiyle

kaatil-

yaralanıp

Petro—"

esııâsında

besindeki

404

Kayın

rı

.müdiri:

Şevket Paşa'nın

378

bul'a getirilmiştir)

Müdüriyyet-i-

Kısm-ı-adlî

gizli

baş-vekili: Baltacı'nın z a ­

Scheremetoff 380

kalmıştır) Samoil

muharebesi

baş-muharri-

kurulan

şefi)

"Baron

ro'nun 383

Paşa

tarafından

Schafiroff

millet"

ri) Sami

sonlar

komitenin

OSMANLI Sayfa

Sayfa

meş-

İttihad

ENDEKSLER

- Abdullah

Râmiz

Paşa

—

ŞilâhdarMehmet Paşa —

Bak.: Meh-

K R O N O L O

536

ENDEKSLER

J î

Sayfa

Sayfa met Paşa Silâhdar

"Silâhdar—".

S e y y i d - Mehmet

Bak.:

Mehmet

Paşa

Paşa

—

Seyyid—". leyman

Paşa

B a k . : Sü­

"Nişancı/Silâhdar/

"General—"

rebesinde

(Kırım

İngiliz

kuvvetleri

Sinan

Sinan P a ş a " G ü v e ğ i — " zid

devri

Sîne-perver Ayşe

Deryâ-kapdanlarmdan)

Sîne - p e r v e r

layıp

çekilmek

devri

nî-zâde

Mehmet

Süşdi

(Rusya

Siropulo

lemiş

hanı.

244

İkin­

olan

M u s t a f a N u r i Paşa reke

devrinde

44

fon'un

tahliyesinde

vetlerle

büyük

hizmetleri

—"

(İkinci

Mahmud

görü­ Selim

devri

i-a'zamlafından)

StanisSon L e ­ 43

Poniatowski

veziı-

1 0 9 , 111,114

—

"İkinci—". (Lehistan

kral­ 24

Bak: Red-

"Stratford /

Strukof

of—".. "Général—"

danlarından) ,

307, (Sultan

Boğdan

"Ali—"

(Tanzimat

ve

Sultan

Aziz

Sultan

Hamid

Bak.:

—

—

138

birinci

devirlerinin 312,

büyük 212 - 216,

313, 348,

Bak.:

Abdülhamid

"İkinci—".

(93 s e f e r i n e iş-

Sultan

Mecid

—

Bak.:

Sultan

Murad

—

Bak.: Murad "Be­

mandanı)

307, 3 0 8

me

(Sultan

Aziz'in

"Amiral—"

harbinde

Osmanlı

mandanlığına Alman

filo

(Birinci

cihan

donanması k u ­

tâyin

edilmiş

kumandanı:

O

Sultan

ce­

sedini muâyene eden hekimlerden) Souchon

olan tarih--.

Reşad — B a k . ; M e h m e t

"Be­

şinci—"

Sofi—".

Soto " D o k t o r — "

Abdülmecid.

şinci—". Sultan

Sofi L i p a r i s — B a k . : L i p a r i s " M a d a ¬

378

Abd-ül-Aziz.

tirâk eden baba-oğul i k i R u s k u ­

Skobelef " G e n e r a l — "

398

Mecid

voyvodası)

268

Vahidüddin —

Bak.:

Mehmet

"Altıncı—". Suşon Paşa —

"Ami­

ral—". Suûd ibni A b d - ü l - A z i z cid

386,

410, 421, 435,

(Velıhâbî N e -

e m i r l e r i n i n üçüncüsü)

439

Süleyman A ğ a (Üçüncü S e l i m dev­ rinde Nizâm-ı-cedîd kethudâsı ve İkinci M a h m u d devrinde Segbân-ı-cedîd Ocak-ağası) 95, Süleyman A ğ a (Büyük si Hammâmî-zâde , E f e n d i ' n i n babası)

80, 8 1 , 85

nûsî

"Şeyh

(Sultan H a m i d

Sürurî E f e n d i

(İkinci

Şâdiye-Sultan in

Abdülhamid

üzerine

mindeki nin

Ta-şnakzutyun

Ermeni

373 (Avşar

ran

hânedanından

59 Selim

seferinmeşhur

Bey

devrinde

Bostanci'başı) 79

Aziz'­

86

(İkinci

Şâkir Paşa rinde

Abdülhamid

Anadolu

dev­

müfettişliğinde

bulunmuş o l a n m ü ş i r ) Şâkir Paşa " M ü ş i r — " tiyyet

devri

212

(İkinci

Harbiye

meşru­

nazırların­

dan)

403

"Dağıstanlı

lara

karşı

Kafkas

Şeyh—"

(Moskof'­

gazâlarıyla

meşhur

kahramanı)

147

B a k . : Said

Paşa

"Mehmet—".

6

bakınız.

son i ¬

şâhı)

Şâkir B e y ( Ü ç ü n c ü

306, 3 0 8 , 357 Süleyman Paşa "Nişancı/Silâhdar/ Köle—•" ( Ü ç ü n c ü Ahmed devri

Âdil

müzâkere­

murahhaslar­

dan) Şahrukh

257 - 2 6 0 , 262, 2 8 0 , 293, 302 -

c i l t eedveline de

gizli

ettiği

Şâpur-Said Paşa —

rinci

is­

ihtilâl , k o m i t e s i ­

İttihatçılarla

y e me'mûf

Süleyman Hüsni

Süleyman - Pâşa-zâde

60, 6 1 , 63

(İttihad-ve-Terakki'nin

talebi

Şâmil

•

vezir-i64

57, 285 Süleyman E f e n d i " Ş e h z â d e — " (Sul­ t a n M e c i d ' i n oğullarından) 408 Süleyman F e t h i B e y — B a k . : F e t h i Bey "Süleyman—".

Süleyman Paşa " Ş e h z â d e — " (Orhan¬ G a z i ' n i n oğullarından) 329 — B i ­

devri

( S o n Kırım hanı)

Şâhin-Giray

Süleyman-Çelebi (Yıldırım Bâyezid'in Fetret devrinde saltanatlarını ilân etmiş o l a n o ğ u l l a r ı n d a n ) 3 6 , 40,

müşir)

379 (Bi­

a'zamlarmdan) Şahrikyan

i n h a l ' i n d e k i r o l ü ve 93 d e k i §i|pka h'arekâtiyle

Abdülhamid'-

kızlarından)

rinci 269

B a k . ; Aske­

(Sultan

devrin­

deki Yıldız fevkalâde mahkeme­ s i n e rİ5 âset e d e n İ s t i n a f m a h k e ­ mesi reisi) 319

Şâhin A l i Paşa " H a z i n e d a r — "

Süleyman B e y "Cebbar-zâde/Çapano ğ l u — " (İkinci M a h m u d d e v r i n ­ de B o z o k a ' y â n ı ) . 94, 95

Paşa

Şefif-üs-Sü-

Seyyid—".

98

dev­ Kız-

Süleyman B e y " H a l e b l i — " (Fransız­ l a r ı n M ı s ı r istilâsı e s n â s ı n d a N a poleon'a halef olan baş-kumandan general K l e b e r ' i hançerliye r e k öldüren k a h r a m a n Türk g e n ­ ci: Kilis'in "Kubad Bey hânedâmndandır)

"Süleyman-Paşa-

r

m u s i k i dâhi­ İsmail-Dede 136 - 137

Süleyman Askerî B e y — rî B e y "Süleyman".

Bey

Bak.: Ahmed

Süııûsî —

Han-ı Evvel/Kanunî Sultan Sü­ l e y m a n ) 3 4 , 110, 1 4 1 , 2 1 5 , 2 1 8 , 2 2 1 , 385,

Bak.: Adil zâde—".

537

Süleyman - ül - Bostânî E f e n d i ( i k i n c i meşrutiyyet d e v r i hıristiyan A r a p nazırlarından) 415

Süleyman " B i r i n c i — " (Osmanlı pâdi­ şâhlarından Sultan Süleyman

vezir-i-a'zaımlarmdan) B a k . : Souchon

Delilbaşı

-

(93

s e f e r i n e iştirâk e d e n R u s k u m a n ­

m i l l i y e t ç i ve ihtilâlcisi)

4 6 1 , 462

Sırrı Paşa " B e n d e r l i - M e h m e t

seçtir­

TARİHİ

Sayfa "Mihal

B a k . : Soutzo/Suzzo

Süleyman A ğ a (Beşinci M u r a d r i n d e D â r - ü s ' S â a d e ağası / lar-ağası)

Katerina'nın zorla

of Redcliffe —

meşrutiyyet

kuv­

lenlerden)

47"49

impara­

larından)

Suâvi

Merzi­

mahallî

Büyük krallığına

devrinde

(Mütâ­

edilen

Katerina

(Rusya

Sturdza " M i h a i l — "

"Sır-kâtibi—".

işgal

(İkinci

R u s amirallerinden)

Leszcynski

cliffe

Nuri Paşa— B a k . :

Sırrı B e y " R e ş i d - B e y - z â d e — "

eden 268

Stanislas

Stanislas

Stroukof

zehir­

R u m hekim)

Sır-kâtibi M u s t a f a

(Sultan

muâyene

• las-Auguste P o n i a t o w s k i :

Stratford

meşhur

Kmm-Giray'ı

Kemalî

Edouard—"'

cesedini

Spiridoff/Spïritow

Bak.:

Paşa'nm

kahfamanlıklarıyla

Kırım

cep­ 68, 70

B a k . ; Galib

Stanislas - Auguste

c i K a t e r i n a t a r a f ı n d a n elde e d i l e ­ rek

Rumanya

histan kralıdır)

Şirvâ-

imparatoriçesi

106

devrindeki

miş o l d u ğ u s e v g i l i s i K o n t

Aziz

babası o l a n büyük mutasavvıf)

Aziz'in

Lehistan 85

sadr-ı-a'zamlarmdan

beyi)

Selim

— >,

OSMANLI

S ü h a Delilbaşı — Bak.: "Doktor A l i Süha—".

Mah­

ihtilâlcile"

Bey.

toriçesi

zor­

(Sultan

(Üçüncü

Stanislas " İ k i n c i — "

mecburiyetinde

"İsmail—"

anlaşan B o ğ d a n

devrindeki

Selim

bırakılan R u s a m i r a l i ) Sirâcüddin

346

Vâlide-Sultan

Çanakkale-boğazmı

riyle

Suzzo

418

hekimlerden)

Bak.:

(Üçüncü

Smiavin/Sieniavin devrinde

262 Bâye-

Vâlide-Sultan—

Yunan

Spadaro " D o k t o r

(Fâtih

(İkinci

devrinde

Söylemezoğlu — 167

Bey " D e t r i k / D i t r e k — "

(İkinci

mud

hesi kumandanlarından)

baş­

d e v r i Baş-defter'darlarmdan)

414. -

anılmıştır)

harekâtta Rusların

muha­

kumandanı)

le

Souvaroff

Köle—". Simpson

ismiy­

Soutzo/Suzzo " M i h a l — "

"Silâhdar

Silâhdar-Süleyman Paşa —

ten itibaren "Suşon Paşa"

ENDEKSLER

Şefik

Arslan

Bey " E m î r

(31 M a r t v a k ' a s m d a lışlıkla

Mehmet—" âsilerin y a n ­

öldürdükleri

Lâzikıyye

meb'ûsu)

372

Şefik B e y " K a y m a k a m — " yâverlerinden tihad"

ve

cemiyeti

Şehid-Ali Paşa —

(Serasker

"Terakki-ve-İtâzâsmdan)

Bak.:

Ali

357 Paşa

"Silâhdar/Dâmad/Şehid—". —

Şehlâ-Ahmed Paşa —

Bak.:

Ahmed

538

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ Sayfa Paşa "Nişancı

(İkinci

Şehüvar- Sultan karısı

ve

Hacı—".

Üçüncü

Mustafa'nın

sı)

36

leyman

Paşa

tan Mecid

"Mehmet—'*

(Sul­

devri Hârieiyye

nazır­

sadr-ı-a'zamlarmdan

i l k ihtilâl

esnasında

İttihatçı

Efendi

tarafından

rülen

Manastır

mülâzım

dedesi:

Üçüncü

ko­

devri

Şerif-Abdullah

364

Baş-

Abdullah

"Gürcü—"

(Sultan

Galib-ibni-Müsâid

kazas­

—

Bak.;

Şerif

"Çelebi-zâde/Rusçukm—" cü S e l i m

devri

Şerif

Mehmed

zâde—"

(Üçün­

Mecid

Paşa

kinci

(İkinci

devri

v a l i s i ve

meşrütiyyet

devri

"İbni-Batûtâ"

mi) hamid

Kara­

Cherif"

100

(ݬ

Hâzırla­ müterci­ 396,404

devri diye

Şerif-zâde Efendi —

(İkinci

elçilerinden: anılır)

Seyyid-Mehmet B a k . : Atâullâh

Efendi

39 Bak.: Ahmed

Ebu-Neked

İsmail

- ibni

"Dağıs­

Şihâbî — , B a k . ; B e ş î r

rinden)

237 —

"Müellifler"

c e d v e l i n e de b a k ı n ı z .

Tahsin

Şirvânî-zâde

Ahmed

Hulûsi

196 Efendi

Sultan

(Son

Sânî

—

Bak.:

mağlûb

i'tirâf

rakıp

olunca

eden

431,

Efendi

(Sultan

intihar

bir

"İ'lâm-ı edilen

rice

de—"

Hârieiyye fendi —

hü­

r e y n müsteşar Efendi

dar'ıu

ölü­

Tatar-Hâlet

gösteren

Mehmet

Rusçuk

me'-

Tatar-Hasan

Sad-

Paşa

muâvini) yârânmdan

272 (Alem ve

i

370,

442,

444, Mau­ meşhur

nâzın) -

80, 83

Mahmud

Râib

E¬

B a k . : Râif E f e n d i " T a n ­ -

Ağa

Mahmud—". Ağa

—

Bak.:

"Taşköprülü—". Efendi Efendi

Efendi

—

Bak.:

Said Efendi Paşa —

—

Bak.:

"Tatar—". Hâlet

"Tatar—". Bak.: Hasan

"Tatar—".

Tatar-Osman

Paşa

F e v z i Paşa

—

Bak.:

Osman

"Tatar—".

Tavukçu-başı-dâmâdı

446,

- 4 5 3 , 4 6 1 , 466,

"Charles

Tatar-Abdurrahman

Nâdir-

"Mehmet—"

438,

Taşköprüîü-Mehmed

Tahmâsb

Bâb-rMeşîhat

bı­

3 6 3 , 365,

(Fransa'nın

bûrî/İngiliz

Şer'î" tahririne

sonunda mes'ûliyye'

359,

4 4 9 , 451

- 1 6 , 22, 23

Aziz'in

şeklinde

Meh­

bir mektup

434,

448,

Tanbûrî/İngiliz

Bak.:

Altıncı

sadr-ı-a'zamı:

kaçmıştır)

Mehmed —

ve

harbinin

' Abdurrahman

mûr Tahsin

cihan

112 Safavî 13

Reşad

Talleyrand-Perigord

Me­

Deryâ-kapdanlarm-

"İkinci—"

münü

Şipitser / Spitzer ( S u l t a n M e c i d ' i n A ¬ hekimi)

Pa­

"Çengekoğlu—" ve

319 (Beşinci

Vahîdiiddin d e v i r l e r i n i n meş­ İttihatçı

405

Paşa

mahke­

"Mehmet—"

Birinci

429,

Şâh.

(Tanzimat

Abdül­

Efendi

Tuımslu-Hayrüddin

fevkalâde

379

dev­

4 0 3 , 405, 4 0 9 , 4 1 1 , 413 - 4 1 6 , 4 1 8 , 428,

sadr-ı-a'zamla-

Mahmud

.Yıldız

Hamid

373 " 3 7 5 , 3 8 1 , 388, 3 9 2 , 3 9 7 , 3 9 9 , 4 0 0 ,

Ab­

oğlu)

Tahmâsbkuli-Han

"Beau -

hususî

devri

(İkinci

370, 3 7 5 ,

(Sultan

hur

tini

Şeylrül-

"İkinci—".

Ömer'-üş-Şihâ-

mümessille­

vusturyalı

Paşa

kümdarlarından)

Mîr—". "İbrahim—"

devri

dev­

âzâsmdan)

devlet 110

devirleri,

Tahmâsb-ı

59

Mehmet—"

dan) Tahmâsb

B a k . : Şamil

müessislerin-

" K a d ı - z â de

Mehmet

cid

Ab­

büyük

Atâullâh

Tâhir

Abdülvehhâb

edebiyatının

402, 404 .

rindan şa'nm

"Şeyh—".

189,

Efendi

(İkinci

ibni

Selanik'teki

"ü'

cumhuriyet

almıştır)

Paşa

met

komi­

den olan Askerî Riişdiyye müdiri)

dülhamid

Bak.:

Şeyh—".

Şinâsi E f e n d i

tesinin

(İttihad-ve-Terakki

umumr

bulunmuştur;

Efendi

404

Cumhuri­

Üçüncü

soy-adını

Mehmet

"Tabi/Davul—".

Tâhir Hayrüddin

"Şeyh—".

Mnhammed

bî "İkinci

Bey

kuman­

Meşrütiy­

valilerinden:

devrinde

rinde

Tal'at

İsmail

Jan­

lekeli

(İkinci

Bey

devri

yet

rindeki Bak

ediveren

yetişme

hiç Yu­

393,

zer"

392, 4 3 2

göstermeden

teslim

Üzer

mesi

(İkinci M a h m u d

"Şeyh—".

dülvehhâb tanlı

—

Bak.:

Efendi —

Şeyh-Şâmil —

390 -

İslâmlarmdan)

"Hezargradlı

Ebu-Neked

(Balkan

(Bal­

S e l â n i k şehrini

müfettişlikte

kahraman

,

"Mü­

dan) yet

Sadâret-

—"

Edirne'nin

mukavemet

Tahsin

T

Tâhir

Bak.:

—

Efendi

Şeyh-Muhammed

"Mehmet

müdafii)

Efendi

Koca-Râgıb

Efendi

Feyzullâh

Paşa

Tâhir

"Şeyh—".

— Bak.:

B a k . : H a l i l Şerif Paşa.

Şerif Paşa " K ü r t — "

şâirlerinden

Şeyh-ismail

Mahmud

"Dâmad-Mehmet—"

rından:

dîvan

Hammûd

140, 2 8 5

Trabzon

ve

edil­

282

harbinde

bir

nanlılara

(Çerkez-Ha-

vurulan

Tabl-İsmail E f e n d i —

Şeyh-".

"Eneümeıri-

sâhilleri m u h a f ı z ı )

Şerif Paşa — Şerif

71

"Ebu-ishak-

Dâııiş" reisi)

deniz

de­

Efendi

vak'asmda

harbinde

darmadan 457

Bey "Kolağası—"

kan

T a k a vur

(Üçüncü

Mustafa

Şeyh-Hammûd

Efendi

Mehmet Paşa

Üçüncü

i'dâm

—

Paşa " F e r i k H a s a n — "

Tahsin

Cumhuri­

salben

403, 494

vezir-i-a'zamlarından

Şeyh-Feyzullâh

B a k . : Hüseyn

(Sultan

devrinde

Paşa

virleri

Şeyh-Ahmed E f e n d i —

"Şerif—".

kazaskerlerinden, Şerif

Paşa

70, Paşa —

ve

devrinde

edilenlerden:

"Mehmet—"

Efendi

Şükri

Şükri 389

idâm

yet

nâzırlanndan:

Mâbeyn

356, 3 6 2 , 3 6 3 , 3 7 7 , 441

devri

miştir). saıı

nâzırlanır

Şevket

Maârif

ve

288, 3 4 3 , 3 4 9 , 350,

e l l i f l e r " c e d v e l i n e de b a k ı n ı z .

Bak.: Mus­

(İttihat-ve-Terakki

Abdülhamid

vüzefâsmdan

Baş-kâtiplerinden)

Bey

yâveri)

meşrü­

Paşa'nm babası) .

vezir-i-a'zamla-

rnidan) Paşa

Harbiye

(Mahmud

Osman

"Şerif—".

Paşa/Hasan

Şerif-Hüseyn

devri

Şevki B e y

Şevki 294

Galib-ibni-Müsâid Hasan

(İkinci

Paşa

vak'asmda

Aziz

kerlerinden)

Şerif

Turgud

Mütekaid B a h r i y e yüzbaşısı)

ve S u l t a n H a m i d d e v i r l e r i Şerif

Şev­

dan)

"Şerif—". Şerif E f e n d i

Şevket

280

Paşa.

tiyyet 329

Bak.:

—

Bak.: Mahmud

Şevket Paşa — ket

262,

Bey

8 9 , 97 (İkinci

Paşa

devri

"Şirvânî-zâde

Bak.: Halil

Baş-deftei"

darlarmdan)

tafa E f e n d i "Şıhlılı—". Şükri

(Sultan

oğullarından)

Paşa

SıhlılrMustafa E f e n d i —

kadı­

Sayfa devri

Mahmud

Tahsin

—

"Şişman—".

Murad'm

"Şehzade—"

"Şirvânî-

Mehmet—".

2 6 5 , 2 6 8 , 3 1 9 , 348

Aziz'in

Kemal'in

Selim

Beşinci

Şevket E f e n d i

öldü­

emîrâhurlarmdandır)

ve

anası)

Fevkalâde-ku­ 361,

nı

Mecid'in ikinci

Rüşdi

Şişman-Halil B e y —

Kadın-Efendi/Vâlide-Sul-

(Sultan

tan

Âtıf

kurşunla

(Nâmık

Bey

Bak.:

Efendi

539

TARİHİ

kinci

Ahmed—".

Şirvânî-zâde Mehmet Rüşdi Paşa

Şer'mi-

B a k . : Hayrullâh

Şevk-efzâ

hareketleri

mandanı : B i r i n c i - f e r i k t i r ) Şemsüddin

zâde

"Hâfız-Hasan—".

dev­

Ahmed

(İttihad-ve-Terakki

mitesinin

B a k . : Râbia

LI

Sayfa — B a k : Hulûsi E f e n d i

"Petroviç—".

Şerrullâh —

 r i f î P a ş a ' n m b a b a s ı d ı r ) 1 3 2 , 134, 135 Şemsi Paşa

/

Sultaıı.

larından : İkinci Abdülhamid ri

remetoff

Şermî-Sultan —

"Şehzade—".

Şekib Efendi/Paşa

—

B a k . : Sche¬

Şermet/ Şeremet-oğlu —

B a k . : Sü­

Şehzâde-Süleyman Paşa —

Seyyid-Mehmet

Topal—".

ana­

AN

Sayfa "Şerif-zâde

Osman'ın

OSM

ENDEKSLER

Hacı-Mustafa

ENDEKSLER

KRONOLOJİ

540

Sayfa Bak.: Mustafa

Efendi

" T a v u k ç u - b â ş ı - dânıâdı /

Emâı-

Efendi — zâde

öldürdükleri

Taya-zâde

Tevfik

Küçük-Hüseyn

Bak.;

Hüseyn

Dâmad

Paşa

Paşa

—

tihad've'Terakki

harbiyye Tevfik

(Berlin'de

devrinin

İt-

sadı-ı-a'zamı T a l ' a t Paşa'yı

öldü­

(İkinci

Tayyâr E f e n d i baş-lalası

ve

466

yan

Murad

Sırbistan

dularının yin

93 "Général—"

devrinde

seferinde

or­ tâ­

Tecco " B a r o n — " ( K ı r ı m

muharebesi

Sardenya

krallığının

elçisi) Temo

Paşa —

Tepedelenli-Muhtar Muhtar

Paşa

"Dok­

l i h Paşa Tepedelonli

Bak.:

Ali

Paşa

Bak.:

— Bak.:

- Veliyüddin/Veli

ün-

Sultan

Hamid

devirleri

müşirlerinden :

Ferikli­

/

Tirsinikli -

Hâmid Paşa

R u s fır'-,

oğlu

ismail

Yıldız fevkalâde

işgal

Tev­

404

mahkemesi

Bâb"i-Âlî

4 0 5 , 4] 6

baskınında

Bak.:

olarak

karısı

ve

İkinci ve edil­ 132, 285

T i r y a k i Hacı-Mehmet Paşa — Paşa

"Ch.—"

"Tiryaki

(İkinci

Bak.:

Hacı—".

Abdülhamid

A l i Paşa'nın de—"

devrinde

mış

olan

Tottleben

—

Macar

Mustafa gir­

Çanak­

tahkimine

çalış­

asilzâdesi)

50, 56

(Birinci

Unger fa

de

—

bakınız.

Bak.:

Ahmed

(Kırım

harbi

esnasında

ye

Tesalya'da

çıkan

isyanının

Epir

elebaşısı :

Yunan

olan

bu

ünvânı

çeteciye bile

ta" 151,

"Général—" _ (Üçüncü devrindeki

153

ci­

Kût-ül-Amâre

Musta­

Osmanlı-Rus

r i n e iştirak e d e n M o s k o f

sefe­

kuman­

danlarından) Uryânî-zâde A h m e d Bak.:

55 Es'ad

Es'ad Efendi

Efendi

—

"Uryânî-zâde

Ahmed—" Uzun-etek Bey

B a k . ; Todtlében.

harbindeki

Trab385

u

oğulların­

hizmetine

"Général—"

fâtihi)

"Türk—".

bin­

Kavalalı

ıslâhiyle

boğazının

Townshend han

(Üçüncü

Osmanlı

m i ş ve o r d u n u n kale

cedveline

cilt

devrinin ve

kılıvermiştir)

1 0 1 , 138

"Baron

(Kanunî denizcisi

çıkıp

dan) Tott

Türk

İkinci

Rum

361

Mehmed

Tur­

ihtilâl

dağa

valisi

Turgud

B a k . : Şevket

"Baş-kumandan"

başısı) (Mısır

"Tunuslu—".

B a k . ; Hâlis

şanlı

riyle

(İttihad-ve-

esnâsmda

343 Bak.:

R u s y a i l e Yunanistan'ın t a h r i k l e ­

—

eden E r k â n - r h a r p

Tosun Paşa

Paşa

zâbitlerinden

ilk

olan

"Loran-

Paşa —

lusugarb'in

Tzavellas

Toptani.

komitesinin

Midilli'ye sebeb

de b a k ı n ı z )

Türk-Ahmed Paşa —

"Topçubaşı

Bey "Hasan — "

çetecilik

454

Me-

"Gülnihal"

/

zâde—".

hareketleri

anası:

i s i m l e r izâfe

büyük

"Topal

Bey/Paşa

öde­ dolayı

Paşa.

Paşa

Sâlih

Mâliyesinin

Turgud-Reis/Paşa

Osrman

B a k . : Tevfik

—

alacağından

donanmasının

Paşa —

gud

Bak.:

Bak.:

Sâlih B e y / P a ş a

Terakki

(Sultan

miştir) Mehmet

Tosun

184

Abdülhamid'in

"Çandır" gibi

Tissot

-

istanbul

Kadm-Efendi

—

George

"George—".

çıkarmasına

Bey —

Turgud Bak. :

Paşa "Dârendeli

Toptani — B a k . : Es'ad

kuvvet­

(Sultan

Paşa

mad­

Bey.

Sey

"Topal—". —

olduğu

Hayrüddin Turgud

A-

Topal—".

Paşa —

(Osmanlı

Tunuslu - Hayrüddin 3

Paşa —

/

bankerlerden : Y u k a r d a

"Topal-İsmail—".

Mehmet

İzzet M e h m e t

Baku'yu

kumandanı)

Fransa'nın

Abdülmecid'in Yanlış

Reşad

(İttihatçıla­

devrinde

Sultan 319

Bey " K ı b r ı s l ı — "

Osmanlı ettikleri

"Edouard—"

Tîr-i-müjgân

devrin­

d e v r i Baş-mâbeyneilerinden)

üzerine tahliye

Paşa

Topçubaşı-zâde

mü­

büyük-elçilerinden)

i'dâm

Mehmet

Hakkı Topal-izzet

Corce

Ha­

Bak. :

"gerif-zâde

Hakkı

-

Petrovritch

asker

elçisi)

lâ­ gelir.

Alexis—"

167, 304

devrinde

olan

mânâsına

"Kont

d o " maddesine

Ahmed

istanbul

Topahismail

Topal-Tevfik Î,

Meh­

(Mondros

Bak.:

takılmış

d e s i n e de b a k ı n ı z ) .

Fransız

jene­

"Tokmak".

(Üçüncü

Paşa

reis-i-cumhurlarm-

eden İngiliz

Thouvenel

Şevket

âzâsmdan) (Beşinci

lerinin

cid

403,

san Paşa Tolstoï

Topal-Osman

Bak.:

"Mşancı/Tevkiî/Kay-

"Général—"

R u s istihkâm

"Çeşmeli"

memiş

Topal—".

235

târekesi

"Terse-

Asılarak

150

"Tevkiî—".

Bak.:

bulan

kap :

Orloff

dev­ bulun­

kumandanlarından

Orloff'a

Tubinî

Gazi-Osman

ku­

Mustafa

vak'asında

muş o l a n R u s

Bak. :

Sivasto­

harekâtında

T o k m a k - H a s a n Paşa —

Bak. :

"Yağlıkeı-zâde

müdafaasıyla

57İd-Mehmet— /

Paşa'­

Paşa —

Paşa

pol

P a ş a ' y a karşı P l e v n e

Çeşme

Tserni/Çerni

"Général—"

muharebesindeki

İngiliz

4 2 6 , 4 2 9 , 4 3 0 , 450

Kont —

kumandanla­

Tottleben

tâullâh E f e n d i

Hacı-Mehmet—".

(Fransa

Thomson 300

(Sultan H a m i d

meşhur

Hâmid

/

Rusya'nın

208

Paşa

Thiers

seferi­

edilmiştir)

Bey

İsmail

Rus

44, 47

(Kırım

serili—".

Paşa

(93

(Mahmud

Paşa'mn kaatili : Bey

(Hıdiv

devrindeki

Topal-Atâullâh E f e n d i —

şöhret 149.

Tevhide. Hanım

seferinde

Todtlében

iştirak

yafarlıklarıyla

Tevkiî-Mehmet Paşa —

Paşa

B a k . : İsmail A ğ a

"Topal—"

Kırım harbine

ve

"Général—"

Mustafa

edilen

mandanı) rindeki

büyük-elçilerin­

Tottleben

Sayfa esir

Tschesmeskji ( Ü ç ü n c ü

dev­

rali)

"Meııemenli-Mnstafa—" ve

istanbul

şöhret

208, 3 2 3 ,

Aziz

kiî/Nişancı

nikli/Tirsinikli-oğlU—".

rın

altıncısı v e " H ı d i v "

Paşa

Emin

Sâ-

kumandanlarından)

Ağa —

Tevfik

va­

dan)

"Général—"

n i n A n a d o l u cephesindeki

Tevfik

Mısır

320

Sultan Mecid

rından)

(Mehmed

mensujp

(Sultan

met

B a k . : Veliyüddin/Veli

deki

Tevfik

Hamze

"Tepedelenli—".

Tevfik

sülâlesine

Tevkiî-Mehmet E m i n Paşa —

"Tepedelenli—".

Tergoukassof

Tevfik

"Mehmet—"

Paşa

541

RİHî

zaferinde

bü­

139

1182

300,

nın k ı z ı ) .

"Tepedelenli—".

Tepedelenli-Sâlih Paşa —

sadr'-ı-a'zamıdır)

istanbul

den)

Vahîdüduin

bulmuştur) 165

"Tepedelenli—".

Tersenikli

Tevfik

Tevkiî-Hamze

Tepedelenli-Ali

ka

Osmanlı

etmiş

tor—".

—

sadr-ı-a'zamlarından :

Son

ği d e v r i n d e

B a k . : İbrahim

Paşa

devirleri

(Rusya'nın

Todtlében /

Reşad

Mehmet

Fransa'nın

(Üçüncü

325

ber'dar—". esnasında

Mehmet

Ab-

v a n i y l e anılanların i k i n c i s i )

—

"Baltacı/Te-

Temo —

Beşinci

(İkinci

ve Altıncı

lilerinin

283

- Mehmet Paşa Paşa

İstanbul

"Ahmed—"

Paşa

Ali

başlıSırp

Mehmet

307

4 5 7 , 4 6 2 , 464, 466 - 4 6 8

edilen R u s jenerali)

Bak.:

Erkân-r

341, 3 7 0 , 3 7 3 , 3 8 1 , 4 0 1 , 448, 4 4 9 , 454¬

baş-kumandanlığma

Teberdar/Baltacı

Paşa'nın

T A

yük-elçilerinden) Titoff

rindeki

müverrihi

A t â B e y ' i n babası) (Beşinci

şanlı

Mahmud'un

Enderun

Tcbernaïef f / Çernayef

müdâfii

reisi)

dülhamid,

firari

ren E r m e n i komitecisi)

(Plevne

Paşa

devrinde

nezâreti 399

Gazi-Osman

"Taya-zâde

Küçük—".

Tayliryan " S a l a m o ı ı — "

Harbiye

OSMANLI

Sayfa

Sayfa yaveri)

Hacı—"..

ENDEKSLER

Uzun H a c r A l i Ağa — "Uzun

Bak.:

Rızâ B e y —

Rızâ

"Uzun-etek—". Hacı—".

B a k . : A l i Ağa

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ

542

Sayfa Ü

Lûtfi

"Ü"

Vandal

çüncü—". Üçüncü A h m e d — B a k . : A h m e d Üçüncü Auguste

Bak.:

—

"ܬ

sım

lan

(Fransız

de

"Üçün­

—

Bak.:

Kirkor

anılan

taşımış

o¬

Varsam

is­

Ermeni

Efendi

(İlk

Üçüncü Frédéric - A u g u s t e Frédéric

Vasiliki

"Üçüncü—". " Auguste —

Üçüncü Gustave

—

Bak. :

"Üçüncü—". Bak.:

(İkinci

yar

Tepedelenli

Gustave

Bak.: Murad

Ali

ܬ

ziz

çüncü—". Bak.:

Mustafa

la

"Üçüncü—". —

Üçüncü Napoléon

Bak. :

Napoléon

devrinde

"Üçüncü—".

büs B a k . : Osman

Üçüncü Osman —

"ܬ

Vefik Bak. : Petro

"Üçün­

Paşa

cü—". Üçüncü S e l i m - G i r a y — Gifay "Üçüncü—".

"Üçün­ Veli Ağa

B a k . : Selim-

"Ürgûbî

-

337, devri

Mîr—"

İran'a hâkim

Nizâm-rcedîd li

Mustafa

büyük

cedi

ve

kumandanlarından) (93 s e f e r i

27,

esnâsmda

Bosna

(Sultan

Mecid

kumandanı) Veliyüddin

Efgan13

ritli

sadrı-a'zamlarından

Gi­

Aziz

devri

vali

ve

—

Bak.:

Vahîd kız

"Mehmet—"

Paşa

Mahmud

Derviş

Venizelos 107

"Altın­

âsi

Vak'anüvis-Es'ad E f e n d i — B a k . . : E s ' "Sahhaflaj-şeyhi-zâde

Evvelce

tâbiiyyetinde

ve

denilmiş öyle

ve

Osmanlı

Atina "Lefter

Sefâret

baş­

Ouchy İtalyan

defterlerine

kaydedilmiştir)

382, 4 5 9

Wilhelm /

Guillaume

(Prusya

ne

" İkinci—

kralı ve A l m a n y a

Marie—"

harbine

nihayet

sulh

konferansı

Gladstone

—

B a k . : Gladsto­

William

"Général—" Ruslara

(Kırım

karşı

cihan

n u n K a r s müdâfaasına

tanbul

(Kı­

"Doktor—"

Osmanlılara

1856

reisi

da NafpoMon'u

1 7 7 , 179 Mahmud

mağlûb

is­

eden

kumandanı)

(Rus

hususî

çan

324

Birinci

hekimi)

164

Tevkiî /

von—"

o¬

(Birinci

407,

Paşa

of—" mağlûb

E l - Mütevekkil

(Yemen'in

binin

sonundan

bir

Tevkiî/

Hacı-Mehmet—".

imâmı:

Birinci

hükümdar

meşhur cihan

itibaren

har­

müstakil

vaziyetine

geçmiş­

355

tir)

Yahyâ

(Ahmed

Vefik

"Hatîb-zâde—"

(Birinci

Nâci E f e n d i Paşa

Mahmud

330

devri

tafa

Efendi'nin

Y a h y â Reşid E f e n d i Yâkub

413,

(Waterloo'eden

Bak.: E¬

"Yağlıkçrzâde

Deiyâ-kapdanoğludur)

26

(Mısir kadıların­

dan)

is­

412,

Nişancı H a c ı -

larmdaıı: E y ü p câmii h a t i b i M u s ­ 27

Almanya'nın

g i l i z kumandanı)

(İrâbî işgal

Paşa'nm dedesi)

ve

kumandanı)

büyük-elçisi) "Duke

e¬

1 7 1 , 172'

" S i r Garnet—"

Zeydî

Yahyâ

416 Wellington

ordusu­

iştirak

den İngiliz jenerali)

Nişancı

177

veren

(Birinci

harbinde

harbin­

Türk

Mehmet E m i n Paşa —

(Birinci

Fransa Harieiyye nâzın)

Wangenheim " B a r o n

impa­

354, 356, 4 0 7

Nicolas'nın

B a k . : Franken¬

Alexandre—"

Avusturya

246 "

"Williams—".

min

Wallis "Mareşal—"

221,

395

L e h l i metresi)

"Kont

imparatoru)

"Graf

sefâreti Efendi"

Almanya

Yağlıkcı-zade

Walewska " K o n t e s

devrinde

103, 104

vekillerinden:

de

veren

W

lan

(Yunan

ren' ilk

"İmâm—" .

oğlu ve

Mora

itiba­

Y a h y â Hamîdüddin

Tepedelenli-A -

"Elefterios—"

hizmetindeyken

cı—". Efendi

(Meşhur

1871 d e n

Wylíe

B a k . : Kress Pasa " V o n

V o n Kress —

rım

"Tepedelen­

valisi)

(İkinci

muhâfızı) B a k . : Mehmet

Paşa

—"

kralı v e

yanı üzerine Mısır'ı

(Trablusgarp

akdinde

—

Hoff.

(Prusya

Wolseley

"Von—"..

Paris 275

Veli

l i Paşa'nm ortanca

devri vüzerâsmdan, S a ­

Vahîdüddin —

ad

li—"

Vahdeti

Hâfız—".

berg

Walewski

sefii"

lerindendir)

"Kıbrıslı

Vlora "Aleko

der—".

Frankenberg

Napol^on'un

M u s t a f a Nâili Paşa'nm o ğ l u :

Sultan Veliyüddin/

Vahdeti

Kemal

B a k . : Goltz

28 302

Paşa

devri

"Kıleılar"

Türkmen o y m a ğ ı n ı n b e y i )

ve

72

von Von

me'muria-

Bak.: "Birinci

de

hekim­

murahhaslarından) V o n der Goltz —

194,

"

nihayet

Ho-

Guillaume

İngiliz o r d u s u n u n —

muahedesinin

338

devrinde

ocak-ağası)

eden

B a k Bogoridi

" Giuseppe

harbine

sadr-ra'zamla-

Selim

28 Aziz'in 268

?j

Wilhelm /

409 —

iki

biri:

müstemlekât

rmdandır)

William

Louis'-

(Sultan

B a k . : İsmail

—

Volpi

Ab140,

devrinde

elçisi)

muâyene

Vogorides —

edilen

ratoru)

(Birinci M a h m u d devri v a ­

V e l i Paşa

(Safavîlerden olan

(İkinci

mütercimi)

(Üçüncü

V e l i Paşa

»? Üveys " H a c ı

teşeb­

172

212, 2 9 8 , 309 - 312, 3 2 5 , 330

Ürgûbî-Mustafâ H a y r i E f e n d i — B a k . : Efendi

işgaline

"Ahmed—"

rıııdan: M o l i e r e B a k . : Selim

Hamid

Yunan . kuvvetlerinin

dülhamid

cü—". Üçüncü Selim —

(Sultan

kumandanı)

çüncü—". üçüncü Petro —

Girid'in

eden

Vlora

müdâfaasıy170,

"Miralay — "

istanbul

de

lerden)

müşirlerinden: K i ­

mâruftur)

Vassos

177

Sauveur

On"beşinci

"Doktor—"

vilâyetleri­

me'ınûr

222,

murah­

Mahmud

kralı

cesedini

ve S u l t a n A¬

rim harbindeki K a r s

Üçüncü M u s t a f a —

Mah­

nin Vitalis

lânda

de—"

ikinci

Louis

(Birinci

Fransa

Paşa'nm

(İkinci

Sultan Meeid devirleri

—"

Şarkî-Anadolu ıslâhına

konferansında

krallığı

"Marki

Sayfa harbinden

müfettiş-i-umumîden

217, 2 1 9 , 2 2 0 , 222, 309 Saİvator

543

(Birinci cihan

evvel nin

( 1 5 2 , 167,

hası v e P a r i s o r t a - e l ç i s i ) Villeneuve

ihti­ 104

Vâsıf Paşa " M e h m e t — " mud,

—

devrindeki meşhur

genç R u m k a n s ı )

"Üçüncü—". Üçüncü M u r a d

ihânetiyle

308

1 6 3 , 165

sulh

Hİ

Westenenk

itibaren

kraliçesi)

"Marki

Sardenya

ZARİ

"ilkön­

1861 d e n

(İngiltere

(1856 P a r i s

mebusla­

Mahmud

ve

tihâdı üzerine

Villamarina

LI

kralı v e İ t a l y a n i t -

193,

310

isyan

Sardenya

Victoria

arabacı"

Kum

kumandanı)

"İkinci—"

de i l k İ t a l y a k r a l ı )

Meclis-i'Meb'û-

istanbul

kolordusu

Emmanuel

ce

(Sultan T L r

349

san'da

Dev-

Şıpka Victor

müver­

rından)

let-Giray

larim

Alımed—".

bombayı

arabanın

Vasilâki

Üçüncü Devlet-G-iray

sonra

"Hâfız

sı)

cü—".

Hayri

Bak.:

M ÂN

Sayfa seferinde

V e y s e l Paşa " F e r i k — " ( 9 3

286

atılan

miyle

"Üçüncü—". B a k . : Boris

—

"Albert—"

mid'e

Auguste

B a k . : Beşîr-ibnrKa-

Üçüncü Boris —

Efendi

Efendi

Varşamof " J o r j P e t r i — " .

"Üçüncü—". Üçüncü Beşîr —

Mehmet—".

rihlerinden)

çüncü—".

OS

Sayfa Vak'anüvîs Vak'anüvİK-Lütfi

B a k . : Abbâs

Üçüncü Abbâs —

ENDEKSLER

Bâb-rÂlî

baskınına

(İttihatçıların iştirâk

eden 400

(Patrona-Halil'in

voyvodalığına 153

Bey

komitecilerden) Yanaki

İn­

454

Cemil

•sap y a z ı c ı s ı )

tâyin

Boğdan

ettirdiği

ka20

!

K R ON

544

OLOJİ

ENDEKSLER

Sayfa Yatropulo " D o k t o r — " cesedini

(Sultan Aziz'in

muayene

eden

lerden)

268

Paşa " A l i — "

Yâver de

Şark

(Balkan

ordusunun

kolordu

Yedinci

Edouard

'

"Birinci—"

Bak.:

—

389

—

Paşa

Bak. :

met

Paşa " H a c ı

met

Paşa

Bak.;

kolyan met,

Bak.: Es'ad Efendi

Efendi

Efendi

Efendi

"Yirmi-

Bak. : Mehmed

man

devri

dan:

Birinci

Yusuf

Paşa

Mehmet—". (İkinci

Yılık-oğlu

Silistr'e'yi

Mahmud

düşmana

teslim

hâin mütesellim) Yorgi

"Birinci—"

olan

Birinci

100 (Aslen

Otho'nun

rine Y u n a n

Bavyeralı

etmiştir)

2 1 7 , 228, 254, 2 5 9 , 262,

265,

2 7 4 , 275, 280, 4 3 1 , 4 3 2

Danimarka

prensi

Yorgi

(Yunan

Yozgadlı Pehlivan —

Ypsilanti

209

Paşa " S e r e z l i — "

Alex­

"Général

mitesinin

ikinci

kuruluşunda

ismiy-

Bak.:

/

(Yunan

ihtilâl

cemiyeti

ısyânmm

Selim

sonra

devri

üçüncü

MÜELLİF,

KÜTÜPHANE,

suf-zâde/Hâlid-Efendi-zâde

Meh­

: i

Yusuf

Yusuf 106

müddet

Ha.mid

(Sultan

Aziz

devirleri

bu

de

250, 2 7 2 ,

Zıyâüddin Paşa — B a k . : Zıyâ-

cildin

üddin Paşa

"Kör'Yusuf—".

olan

"Müellifler

ced­

bakınız. "Mehmet—"

(İkin­

Abdülha.mid ve B e ş i n c i Reşad

devri

Meh­

Şeyh-iil-

Zıyâüddin şinci

377

Efendi

"Şehzâde—"

Mehmet

Reşad'ın

(Be­ büyük 383

"Kör-Yusuf—"

Selim

devirleri 76,

Bey

ve İkinci

Malr

vezir-i-a'zâmlann-

79,

81,

85,

99,

100,

Hanım. Bey—

Bak.:

Kemal

"Kara/Zülüflü—".

GAZETE,

MECMÛA

İSİMLERİ

'

VE

İLMÎ

değildir. D ö r t c i l d i n t a m v e u m u m î

tarihi

(Üçüncü olan

hakkında ri)

bibliyografyası

sonundadır."

iııe sebeb

Abdi 281

sonra

198, 212, 2 1 3 , 254

297, 317 —

veline

Mâbeyn

ve

katılmış

şâir)

Ahmed'in Patrona

müverrih

hal'-

ihtilâli

Abdi'nin

ese17, 18

düşmanca Abdullah

(İctihad

Dorys'in neşrettiği

eser)

Cevdet

Abdurrahman

(G.

aleyhine

intime

Sultan H a m i d

ve

Aziz'in

(Bir

B u c i l t t e b a h s i g e ç e n müelliflerle e s e r l e r e m ü n h a s ı r o l a n b u c e t v e l , d ö r d ü n c ü c i l d i n bibliyografyası mâhiyetinde

vükelâ­

399

Sultan

Abdul-Hamid

Zıya Paşa

456

dev­

"Abdülhamid—"

Zülüflü-Kemal

MÜESSESE 113

400,

meşrutiyyet

kâtipliğinde bulunmuş

dan)

ve

404

nâzırlar'mdan) Paşa

Bak. : Ayşe 72

ESER,

âzasından)

(İkinci

(Üçüncü

Mehmet

kocalarıdır)

merkez-i-umumî

müd

vezir-i-a'zamla­

Dâmad-Melek

403, (İttihad-ve-Terakki

Gökalp

Zıyâüddin / Zıyâ Paşa

da Üçün­

Paşa'mn karısı: B u n l a r i k i n c i

66,

—

"Yır

sından)

reisi kardeşi

i l k reisi)

Cemâlüddin

Efendi

Üçüncü

Deryâ-kapdanla-

satıp

Efendi

Sultan

"Dimitrios—"

Ypsilanti'nin

cü

rindan

Mah­

kaçan hâin muhâfız) Cemâlüddin

devri

i'dâm

oğlu)

Küçük/Sinek-Mustafa P a ­

ş a ' m n ve o n d a n

seferinde

Ruslara

275 evvelâ

vak'asmda

İslâmlarmdan)

sa­

(Üçüncü A h -

ve

Zıyâ

met

şe-

olan

Paşa

(Mahmud

edilenlerden)

ci

met—".

1 0 5 , 106 İpsilanti

Alexandre Mora

ilk

(İkinci

1243

kalesini

Y u s u f -zâde

yâverle-

rindendir).

devrindeki

kızı

Mustafa

68, 7 1 , 7 2 , 7 4

/

J e m e ş h u r Y u n a n millî ihtilâl ko­

ve

de­

Varna

: u m u m î reis : R u s çarının

ve Ü ç ü n c ü

Aziz'in etmiş

302

Zıyâüddin E f e n d i

Kerim-

kalfalarından)

rmdan

Ab" 64,

Rusya'ya

İpsilanti

(Birinci

(Sultan şâhitlik

Şevket

258, 333

Bak.:

Han —

sefe­

kumandan­

"Çerkez—"

meşhur

"Zend—".

ray

(Üçüncü

Selim

Pehlivan—".

olmakla

J2eyneb Âsıme-Sultan

Kâmil

vezir-i'a'zamlarmdan)

mud

kurmuş

alaylarını

hâdetine

vezir-i-a'zamlarm-

"Koca—"

"Yoz­

ye

Zevkyâb-Kalfa

5, 6

Paşa

virleri Yusuf

- M u s t a f a - Çavuş

andre;—"• (Ethiniki-hétairia

Ypsilanti

"Ağa/Gürcü—" devri

Hamîdiy-

(93

iştirak eden R u s

Yeni-Osmanlılara

Erzincan'daki

müşiri:

med'in

3 3 7 , 341

B a k . : M u s t a f a - Çavuş

gadlı

Paşa

dülhamid

Guillaume:

prenslerinden)

Bak.:

(İkinci A b "

mâruftur)

"Yusuf—".

Ahmed Yusuf

seçilen

Şimdiki hânedâmn c e d d i d i r )

Yusuf

—

inti­

devrinde

428

Paşa'mn

larından)

Zıyâ

sele­

Dördüncü ordu

Han

har

Paşa

iken

"Mehmet—"

Paşa

rine

ri

Bah­

Paşa'mn

ve

203

Zıyâ Paşa

Suriye'deki

kumandanı:

Cemal

393

cihan

427,

Zend-Kerim

meşrutiy-

dan)

Iskatı üze­

krallığına

Aziz'­

devrinde veliahd

Paşa

eden

İkinci

nâzın

dülhamid

ve26

(Sultan

kumandanı)

başında ordu

harbin­

Kâmil

"Général—"

Zimmermann

405

(Birinci

Yusuf

kızı

sadr-ra'zaın-

devri

karısı)

Zıyâ E f e n d i

gıyâben

fidir)

Yeğen-Meh­

İzzüddiaı E f e n d i

Kâmil

riye Zeki

yet

Yusuf

devrinde

devri

vak'asmda

Kavalalı

A l i Paşa'mn Aziz

larından

327

(Mahmud

mahkûm olanlardan)

harbinin

Süley­

Paşa'mn dayısıdır).

— B a k . : S a i d Paşa " Y i r m i - s e k i z zâde

Mahmud

"Kaymakam—"

Bey

de V a r d a r o r d u s u

62

(İkinci

an­ 329

Dördüncü

Baş-defterdarlarıır

i n büyük oğlu:

sekiz-Çelebi—". Yirmi-sekiz-zâde Mehmet Said

"Kel—"

Kemal'in

üstadlarmdan)

Zeki Paşa " F e r i k — "

Paşa'­

'

yapan

Z e k i Paşa " F e r i k — " ( B a l k a n

Abdük

Sultan 259

(Musiki

Şevket Paşa

Emin

Yeğen-Mehmet

muâmelelef

(Nâmık

Hanım

idama

vezir-i-a'zamlarm-

babası)

met Mehmed

devri

Hacı

Zeki

44 (Birinci

hükü­

nesi)

Mus­

babası)

devrinde

sarraf)

Zekâi-Dede 5

(Üçüncü

Zehrâ

Aziz

mâlî

Yunanlı

vezir-i-a'zamlarindan

zif-i-a'zamlarmdan

"Meh­

Yesârî—".

Yirmi-sekiz-Çelebi —

Yusuf

"Yervant—".

Yesârî —

"Hacı—"

devli

Ağa "Hacı—"

mn

Meh­

Bak.: Fran-

—

Ağa

dan

"Yeğen—".

Yervant Frankolyan

Yusuf

hamid

Meh­

Yeğen—".

Yeğen-Mehmet Paşa —

"Müellif­

l e r " c e d v e l i n e de b a k ı n ı z ) .

Yusuf

Bak.:

2 0 7 , 277

(Şâir Nâbi'niıı i s m i :

(Sultan

metle

84, 1 0 5 peygamberlerinden

(Mısır v a l i s i

Zeyneb Hanım Zarifi

voyvoda­

Hazret-i Yusuf)

Sayfa

Sayfa Mehmed

Rusya'

olan Eflâk

(İsrail

Paşa'mn

Hasan

Paşa "Çeteci Y e ğ e n — " . Yeğen-Mehmet Paşa —

sı) Yusuf

devrinde

Yağlıkçı-zâde Hacı-Mehmet

"Yedinci—". Yeğen-Hasan

y a kaçmış

tafa

Edward

Selim

545

TARİHİ

İpsilanti—• " K o n s t a n t i n — "

(Üçüncü

Yusuf

son

ferik)

B a k . : Selim

—

390

Meh­

devrinde

olan

"

389,

(Altıncı

Vahîdüddin

Baş-mâbeynei Yavuz

mürettep

kumandanı)

Y a v e r Paşa " Ö m e r — " met

harbin'

OSMANLI

Sayfa Ypsilanti /

hekim­

ENDEKSLER

285 Bey

mecmûası Şeref

Bey

(Doktor—" sâhibi) (Son

433 OsS. : 35

ENDEKSLER

KRONOLOJİ

546 vak'anüvisi:

"Târîh-i

Dev

l e t - i O s m â n i y y e " ve " T â r i h

mu­

sahabeleri"

gibi

eserleriyle

m a n l ı t a r i h i n e âit b â z ı vardır)

m u a s ı " sâhip ve naşiri) Ali

let kütüphanesine hibe

ediidleri

Abdülhak

taplardan

1 2 7 , 2 1 2 , 214, 235, 240, 2 4 5 ,

Hâmid

( S o n asır T ü r k

Ali

vir

şi'-

med

e v â i l - i saltanatı

Sâib B e y ' i n Mısır'da Sânî

(Osman

devr-i

salta­

N u r i ve A h m e d

Re­

—

B a k . : Osman N u r i Bey. ve

kâtiplerinden

Tahsin

hâtırâtı)

(İkinci

i r kızı)

274, 275 —

c e d v e l i n e de

"Şahıs

nâsi

i l e beraber'

vâl"

gazetesini

Ahmed

neşreden

rîf-iNûr-ı-Osmânî" Ahmed

Midhat

Ahmed

Bak.:

"Uss-i

Ve

rahim rak

38 devir

müverrih)

93,

Anadolu'da

293

Ahmed Arapyan

196,

Rızâ

tihatçı Ahmed

(Cumhuriyet

Bey

zetesinde

hatıratı

neşredilen

Meelis-i-Meb'ûsan

Sâib Bey —

Paşa

Vefik

(Kitap

n u n u Pâtih'deki hânesine

koleksiyo­

"Millet

bağışlamış • o l a n

Tarih

ve E d c b i y y a t

kütüp-

ve

çıkan

Muharebesi Paşa'nın

eserle­

eseri)

"Kalost—"

Bir

(Alem-

Esat Uras

"Rusçuk

hayatı

448,

manlıkları"

452

t e r c e m e edilmiş

Mustafa

ve

ismiyle olan

Bir

kahra­ Türkçeye

müellif)

Bey " H a c ı — "

(Meşhur

"Mecmûa-i

"Os­

(H.

r.ıee-

"Âsim

Dâniş"in B i n sekiz

(Arnavut

Ârifî"

beste­

nâşiri)

"Vak'anüvis

gazete) Ahmed—"

1 2 0 2 — 1 2 2 3 vukuâtma ait ve tarihi"

Bak.:

ismiyle

mâruf i k i

Fikret'in

evrâk-ı

âid eseri) Efendi

Şeyh-Süleyman

—

Efendi

Bey

muharebesi)

historique

des

389

(Osmanlı

mümessillerin­ »48

Sultan

Abd-ül - A z i z

Hân'ın s û r e t - i hal'i

(Sultan

İngiltere

sılan T ü r k ç e

Aziz

büyük-elçiba­

risalesi)

278, 2 9 5

(Tanzimat

Cerîde-i-havâdis

devri

gazetelerinden) Bey

184

Bak. : Abdullah

Cevdet B e y —

Cev­

"Doktor—".

Paşa " V a k ' a n ü v i s

Ahmed—"

(1188 - 1 2 4 1 v u k u a t ı n ı "Târîh-i

Cevdet",

ihtivâ

eden

"Tezâkir"

ve

227, 2 3 9 , 2 5 0 , 278, 292

185

B a k . : Târîh-i Cevdet.

Cevdet t a r i h i —

Charles

- Lacour —

B a k . : Türkiye

devleti. Bak.:

Mismer

albanaise ( J e a n

Kerso-

Mismer

—

"Charles—". Chronologie poulos'un

Arnavutluk tarihi

nolojisine

âid

Chronologie

de

kro­

eseri)

la

(Debyser'in

nin

Kirim

"Précis

sonra neşre­ 371

346

guerre

mondiale harbine

b i r i n c i cihan

kronolojisi) (Théophile

Constantinople

" A . d u — " (Fransız askerî mü­

elliflerinden:

siyâsiyye'si

Cennetmekân

âit

c hakkında

Şeyh-ül-

n e s l i n i n son büyük

ricâki

siyâ-

328

Casse

devirleri

Ölümünden

Şihâbüddin

Challemel

bombayı

"Buhârâlı—".

359

Beşinci

78, 8 2 , 84, 85, 9 0 , 94, 96, 99, 105, 1 5 1 ,

Salâhüddin B e y ' ­

Şeyh-Süleyman

iftirakçılarınm

neşrettikleri

ordusu

P a s a ' nın

tarafından

Koca-Reşid Paşa'ya

Buhârâlı

Reşad

(İ-

ve

" M a ' r û z â t " müellifi) 58, 62, 63, 71, 75,

349

Türk diplomatının in

8 9 , 90,. 95

Efendi

-

Sedes

atılan

siyyesi (Mehmet

Genab

Cevdet 140

komitecileri Hamid'e

Mehmet

det

devrinde

(Tevfik

lâhza-i. teahhur Ermeni

tarafın­

ayânı

239

304

alkrşlıyan ş i ' r i )

Âsim

Paşa

(Halil

Sultan

eseri

439

İs­

müsteşriklerinden

sekiz yüz yetmiş beş — savaşları

300 - 30T

Paris'de

şâirlerinden) sonlarında

"Eneümen-i

(Gazi-

Abdülhamid

si H e n r y E l l i o t ' u n L o n d r a ' d a

fahrî âzasından) Bin

Eski

hâtırâtı

den) 35

gazetelerden)

(Fransız

d a r ' - M u s t a f a Paşa hakkındaki E r ­

kâr:

te'sis

dîvan

Koca-Reşid

kurulan

237'

B a k . : Le Faure

Muhtar

Arnavutluk

"Ahmed—".

Emîrî E f e n d i

manlı

Bak.:

câmiinde

cilt

"Mehmet—"

Efendi

kinei

devrindeki

asrın

menice

Arif

A h m e d V e f i k Paşa •—

(Geçen

tanbul'da

ola­

B a k . : Sâib B e y

"Ahmed—".

Ali

yanlış

438

yüz yetmiş sekiz Osmanlı

Rus

Paşa'nın

it­

reisi)

adı

( E n büyük

Basiret Bianchi

İb­

kaydedilmiştir)

Efendi

dan

ga­

içindedir)

Ayasofya

bir

dilmiştir)

kurumu" Mah­

dev­

meşhur

3 6 3 , 366, 3 7 3 , 374, 4 0 3 , 404,

"Hâtır'ât-ı

ettiği k ı y m e t l i k ü t ü p h â n e )

Bâki

Bey'in

şâir

rinden)

350, 3 5 5 , 3 5 9 , 371 Ahmed

sinde

Şinâsi'nin

böyle

189,

etüdle88,

1942

"Amedae—".

tarihine

ve

Osmânî"

Amedfee L e F a u r e —

muharrirle­

Refik Bey (Osmanlı mâruf

"Sicill-i

hususî

(Birinci

vardır)

ve

kumandanı:

basılmış

İslanılarından :

doktor:

tarih

kütüphânesi

mud'un

93

B

312 Süreyya

kadar

nâzın

seferi

harflerle

Cemâlüddin

cilt­

Hamid'in

bulunan

"Türk

nüshala­

sonra

Mahmud

4 1 1 , 4 1 3 , 417, 4 2 1 , 426 - 4 2 8 , 4 3 3 , 4 3 7

"Târîh-i beş

Bahriye

Kanal

müellifi)

(Sultan

ölümüne

yazmaları

r i s a l e ş e k l i n d e i k i tab'ı

(Mehmet

ııisbetle

(Cumhuri­

eserimiz)

Şinâsi

adına

hâtırâtı

"Ali—".

muhtelif

neşredildikten

yapılan

şe-

inkılâb" müellifi)

âit m u h t e l i f eserleri riyle

Cev­

(Son

gazetesinin

rında

Ali

Suâvi

sadr'-ı-a'230, 235

hekimliğinde

256

146

Bak.:

(İttihad-ve-Terakki

Paşa

rinin

Ahmed—"

Enderun tarihi

Ayasofya

Cemal

hakkındaki

"Tayyâr-zâde

hal'inden

'

vardır)

Suâvinin Türkçülüğü

tarihinde

Ahmed—" câmi'-i

Efendi

b i r eseri

Bak.:

Suâvi — yet

eski

müellifi)

Osmanlı m ü e l l i f i rinden:

Ali

237

("Târihi

Efendi

93

Şr

"Tercüman-ı-ah-

"Vak'anüvis

isminde

son

bâzıları

Âtıf Hüseyn B e y

Ken­ 1872

P.şa'ıım

(Kendi lik

Sayfa Orient"

en

b i r eseri vardır)

Oelâlüddin Paşa —

Hâzırlarından

A t â " i s m i y l e neşredilen

hâtı­

oğlu:

"Hâtıralarım:

isminde

Bürhâıı-r Abdülhamid

Dâhiliyye

Bey

257, 284, 2 9 3 , 3 2 6 , 3 5 9 Ali

Posta nâzın) Paşa

de

isim­

(Şâir

204.

Atâ

"Mir'-

isimlerindeki

c i l t l e r i n i neşreden 1946"

bakınız.

Cevdet Paşa —

hayret"

disinin

şâ­

( İ k i n c i M a h m u d ' u n şiir m a h l a s ı )

det

rat

Paşa'nın

Agâh Efendi " P o s t a c ı — "

Ahmed

şa'nın " T a b s i r a - i i b r e t " v e ât-ı

Baş­

Mahmud'un

184,

opérations m i l i t a i r e s

B a k . : Târîh-i

eseri)

Haydar Midhat Bey ( M i d h a t P a ­

288, 3 4 3 , 3 4 9 , 356, 3 6 3 , 377

Âdile-Sultan leri"

Ali

Mâbeyn

almıştır)

547

Celâlüddin Paşa.

Memduh

449

hâtıraları

Yıldız

Hamid'in

cumhu­

lâkabiyle

ve

(İkinci

sudûr

zamlardan

müelli­

soyadını

Kaamûs

devri

405, 4 1 6 , 4 1 7 , 434, 4 4 0 , 4 4 1 ,

B e y l e r i n e s e r i ) 2 4 1 , 350, 3 5 9 , 371

(Sultan

de­

234, 2 3 5 , 370, 390, 3 9 7 , 398, 4 0 0 , 4 0 4 ,

fik

Abdülhamid

Adlî

ve

devrinde

-

kaatı'. Asvât-ı

siyâsiyye"

işittiklerim"

"Türkgeldi"

riyet

2 8 5 , 294

Abdülhamid'i natı

fi.

286

Baş-kâtipleriııden:

mühimme-i

ve " G ö r ü p

(Ah¬ basılan

eseri)

Mâbeyn

"Ricâl-i

Âsim,

ettiği k i ­ (Son

vakaayiııâme

anılır) 84, 90, 94, —

Mil­

koleksiyon)

F u a d B e y "Türkgeldi"

riuiıı e n b ü y ü k ş a h s i y e t i ) 140, 326, 439 Abdülhamid'in

mürekkep

ciltlik

Ali

E f e n d i m i n Pâtih'deki

TARİHİ Sayfa

274, 2 8 6

(Merhum

Emîrî koleksiyonu Emîrî

Os­

2 7 0 , 272 - .276, 287, 320, 439

OSMANLİ

Sayfa

Sayfa manii

ENDEKSLER

istanbul

C o r c i Zeydân -il-hâdîs"

Cautier'-

seyahatnamesi)

(Hıristiyan

limlerinden:

433

"Kitâbu

ismindeki

Arap târihi iki

110 ⬠Mısr

ciltlik

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ

548

Sayfa y e n i Mısır t a r i h i n i n müellifi)

75, 13,6 138,

(istanbul'da

Cumhuriyet

231

münteşir

y e v m i gazete)

312, 4 4 8 , 452

B a k . : Said

Eğinli-Said Paşa — "Eğinli—". Eğinli-Said Paşa

Bak:

Âsim

Âsim

Efendi

Hâtırat. El-Kıble (Mekke'de

"Vak'anüvis

Efendi

Celebi-zâde

i

—

çıkan

-Sultan'm si

Sultan

civarına

mektep: de bu

edilen

binâda

tiği

Eııcümen-rDâniş

kurulmuştur)

140

çıkan

cihan

"Chronologie diale" Derviş

yevmi

(31

ismindeki

Mart

harbine

eserin

vak'asınııı

beblerinden

sayılan

le m e ş h u r

gazetesinin

ne b ü y ü k me"

Hamid

aleyhi­

b i r k i n ve g a r a z l a

olan

"Abdull-Hamid d'Arient"

ya­

müel­ 232

"Mizaneı

/

Murad

Ebu-l-Fâruk

"

( H . 1237 "Teşrîfât-ı

- Vakaayi"in i l k Maârif

şecer'e-i Vefik kiye

Türkî"

müellifi :

Ahmed

Paşa b u meşhur eseri lehçesine

nakil

ve

ve

Edebiyyat'1

neşret-

müellifi)

374,

ve

Osmâniy-

189, 237, 238, 329

428

Başmu­

fî

—

Etat

militaire —

EvşâH

Bak.: Marsigli "Kont şecere-i

Bahadır-Han']n

Türkî

330

ifâdesini

Fezleke-i

mektepler

B a k . : Tevfik

Us

(Büyük

Fuad

Halil

Bey

âit b i r

da

Gazi-Ahmed Muhtar

Paşa

"Gr'af

von

76,

"Golç

Paşa"

Ali

meşrutiyyet

devri

zırlarından

.Ahmed

Bey'in

338 (İkinci

Dâhiliyye Reşid

Türkiye Yayınevi

na­ Rey

tarafm-

"Sultan

Pâ­ işti­

Abd-ükA­ se­

yazdığı

ismiyle Osmânî

Encü­

neşredilmiş­ 217, 220, 221 mü­

17, 22, 26, 27, 30, 5 3 , 140 (Midhat

Haydar

Paşa'nın

Midhat

Bey'in

oğlu hâtı­

284, 3 2 6 , 359 B a k . : S u l t a n Hamid'iıı

hâ­

tırâtı. Hâtırât

304

devri

( M e ş h u r Osmanlı t a r i h i

Hâtırat —

Türk - Y u n a n h a r b i hakkın­ - Yaptıklarım

ve

râtı)

=

d a b i r eseri vardır)

Os­

seyahatine

Mecmûası"nda

Hâtıralarım

şöhret 1314

meni

ellifi)

Tür­

diye

mareşali:

Aziz

tir-)

(Osmanlı için

etmiş

Hammer

"Gazi-Ahmed—". der—"

1878

Baş-kâtiplerinden: Avrupa

ruznâme - "Târîh-i 77

Bak.:

Paşa —

-

savaşları" müellifi) (Sultan

yahatnamesi"

Mevlevi

"Tezkiret-üş-şır

bulunduğu

Alman

("1875

ziz H a n Hazretlerinin A v r u p a

baş­

vardır

Muhtar

rak

şâirlerin­

Dîvânından ve

neş.re4411

Mâbeyn

"Hüsn-ü-aşk"ı

ve

reislerinden:

hâtırâtını

Sedes Paşa

dişâhın

dîvan

298

İttihad-ve-

miştir) manlı o r d u s u

Şeyh-Galib;

gazeteci) nazırlarından

Cumhuriyette

263

"Meclis'i-

"Şişman—" devri

e¬

büyük bir' cilt

Meclis-i-Meb'ûsân 330

Bey'in

meşrutiyyet

(İlk

neşreden

Bey

Hân

1 9 8 , 254,

zabıtlarını

Halîmî E f e n d i

Gördüklerim 330

Halil

Terakki

için

Fikret.

Bak.: A l i

Bey —

kiye'de

de—".

Hâfız-Mehmet

Târik

Cennet-

Baş-mâbeynci-

'

olarak

(Ahmed

Osmânî

Paşa'nın

bulan

Ottoman

eseri)

iktibâs 10

Târîh-i

hizmetinde

esfâr-il-

lerinden Hakkı

hakkı

Aziz'in

seri),

"Türkgeldi—".

Goltz

tam

(Ebu-LGazi

meşhur

aynen

geçmiştir)

Mehmet

Abd-ül-Aziz

meclisinin

şâirlerine

de

fî

Sultan

Meb'ûsân" isminde

arâ"sı

B a k . ; Kâ"

l'Empire

Kakaayık-ul-beyân

Osmanlı

Bak.:

t i r ; N a î m a bu k ı y m e t l i eseri b a ş ­

1897 de

bâzı

(Kâtip-Çelebi'nin

defa

404,

"Hâfız—".

l ı c a m e ' h a z i t t i h a z etmiş v e hattâ

ka

Çelebi'nin

"Tuhfet'ül-kibâr

e¬

leri vardır)

den

nâzındır;

-

tereeme

Bey

(Sultan

Galib-Dede

olan

B u eserin

Paşa

G

tip-Çelebi.

330 naşiri

(Kâtib

tarihi;

Kâmil

B a k . : Kâtib-Çelebi. Bey —

terceme"

edip

398, 4 0 0 ,

Hacı-Kalfa —

da

müelliften

397,

-

ha­

Hâfız-Mehmet

mekân

Fuad

116, 137*

b i h â r " şeklindedir)

(Tasvir-i-Efkâr

Mecmûa-i-Ebnzziyâ

"Nümûne-i ye"

Bey

ismi

Tür­

mişse de t a m d e ğ i l d i r ) Ebuzzıyâ-Tevfik

Bahriye

müelli­

Paşa'nın

ayni

Bey'in

H

"Amede—".

Türkçeye

VahîBaş-kâ

4 1 6 , 434, 4 4 0 , 4 4 1 , 449

"Fatma—".

Yusuf

Mâbeyn

390,

405,

dilmiştir; A h m e d V e f i k

Fikret —

vesaire

vardır)

("Evşâl-i

eser

370,

Mehmet

Mehmet

286

Telemaque'

vukuatına

müellifi : İlk Türk gazetesi ve

Bu

tıratı)

288,

397, 4 4 1 , 4 4 3 , 444

A l i Fuad

Bak.:

—

Bak.: Le Faure (Meşhur

tiplerinden

287,

(Beşinci

devirleri

neş-

yazdığı küçük Osmanlı t a r i h i )

mec­

kadîme"

hâtırâtı)

işittiklerim

düddin

transkrip­

çıkmıştır)

Mehmet

1241

neşredilen

Reşad ve Altıncı

B u dî­

Tarih Kurumu

Danişmend

Vefik

âit b i r v a k a a y i ' n â m e i l e " Ü s s ' i z a ­

Mehmet

Bahadır-Han

vesikalar

-

227

tarafından 310,

Esfâr-ül-bihâr Ebu-l-Gazi

meş-

k e n d i nâmına b i r k ü t ü p h a n e s i

Bey

içinde

Faure —

Görüp

bulunan

kopyesi:

N a z a n Danişmend

çok

Emniyeti-U'

"Vak'anüvis

Efendi

harriri

Bak.:

(İkinci

müdiriyyeti izahlı

176,

Melımed'-

t a r i h i : 1000 - 1065 v u k u â t m a a i t ­

Türkçe-

ha-

devrinde

neşredilen

fer",

riyyâtı

Fezleke

Tan­

âmâl v e

ihtilâliyyesi

mumiyye

—

et­

"Türki­

edilmiştir)

komitecilerinin

"Takvînri

E Ebu-l-Fâruk —

de t e r e e m e

Es'ad 285

lifi)

ye

Türk

tarafından

Re-

et le

müellifi : B u esef

dîvâniyle

siyonu

Fenelon

Atâ.

muası)

inti¬

i s m i n d e k i eserin müellifi)

Driaıılt " Q u e s t i o n

295

E¬

Hızıı-İlyâs

( " L a Turquie

rutiyyet

372, 373

Dorys " G . — " ( S u l t a n

ve Târih-i

Engelhardt

Sultan

kütüphanesindeki " A l i

koleksiyonu"nda

yazma

Nazan

" H â f ı z — " ve Târîh-i E n ­

rekât-ı

neşriyyâtiy-

"Volkan"

Efendi

Ermeni

se-

sahibi)

zılmış

433

Emîrî

Fatma

1 3 9 , 140 Bak. :

y e ve T a n z i m â t " i s m i y l e

Hafız—"

başlıca

278,

(Koca-Mustafa

tarihi —

zimat"

mon¬

müellifi)

(Kıbrıslı

270,

(Fâtih

Millet

fi.

derun

âit

de l a g u e r r e

Vahdeti

_ *

B a k . : A l i Emîrî

akademi)

Enderun

460

(Birinci

İn­

şid P a ş a ' n ı n i s t a n b u l ' d a t e ' s i s

devrin­

gazetelerden) Debyser

sâle şeklinde neşredilmiş o l a n

Encümen-i-Dâniş

olduğu

Paşa

(Şikago'da

Dayly-New

türbe­

yaptırmış

Koca-Reşid

te'sis

rr

fendi.

Vâlide

Mahmut

edilip

Sayfa dan

vânın b i r f o t o k o p i s i y l e

Hân'ın bir

Emîrî E f e n d i —

(Bezııri-Âlem

in

"Cennetme-

Abd-ükAziz

tereeme

g i l i z "elçisi)

D Dâr-ül-Maârif

Sultan

Türkçe'ye

549

İ

Sayfa

Fâtih dîvânı

Arapça

(Sultan Aziz'in h a l ' yazısı

t H

392,

433

hakmdaki

kân

İsmail—".

T AR

F

Bak. :

hâtırâtı —

Elliot " H e n r y — " İsmail

OSMANLI

Paşa

b i r gazete)

Çelebi-zâde

ENDEKSLER

Sayfa

(İkinci

başlarında Bahriye

Abdiilhamid Mâbeyn

nâzım

olan

devrinin müşiri

ve

Eğinli-Meh-

met S a i d P a ş a ' n ı n e h y a z ı s i y l e y e d i ' büyük

defter

tutan

ruznâme

550

K R O N O L O J İ Sayfa şeklindeki hatıratı: Yalnız baş tarafları torunlarından Nazan Danişmend tarafından " T ü r k l ü k " mecmûsmda neşredilmiştir) 239, 240, 290, 294, 296, 313

Hâtırat ( M i d h a t Paşa h â t ı r â t ı : B i ­ r i n c i c i l d i için "Tabsıra-i ibret" ve i k i n c i c i l d i için de, " M i r ' â t - ı hayret" maddelerine bakınız) 256, 257, 260, 2 6 1 , 272, 273, 276, 282, 326, 327 Hâtırât (İkinci Abdülhamid ve B e ­ şinci Mehmet Reşad devirleri sadr-ra'zamlarmdan Küçük-Said Paşa'nın i k i c i l t l i k hâtırâtı) 326, 343, 356, 369, 375 Hâtırat (İkinci Abdülhamid'iıı M â beyn Baş-kâtiplerinden Tahsin P a ş a ' n m hâtırâtı) — B a k . : A b ­ dülhamid ve Y ı l d ı z hâtıraları. Hâtırât (İkinci meşrutiyyet devri Dâhiliyye nazırlarından Alımed Reşid R e y B e y ' i n hâtırâtı) B a k . : Gördükleri m-Yaptıkl a rı m. Hâtırât (5 c i M e h m e t ve Vahîdüddin de­ v i r l e r i Baş-mâbeyncilerinden Lüt" f i Simavî B e y ' i n hâtırâtı) B a k . : Lûtfi Simavî ve S u l t a n M e h m e t R e ş a d - H a n ' m ve h a l e f i n i n sara­ yında gördüklerim. Hâtırât (Beşinci M e h m e t Reşat ve Altıncı M e h m e t Vahidüddin de­ virleri Baş-kâtiplerinden. A l i F u a d B e y ' i n hâtırâtı) Bak: Görüp işittiklerim. Hâtırât ( S u l t a n Ha.midlıı bal'inden ölümüne k a d a r hususî hekimli­ ğinde bulunmuş olan Doktor k a y m a k a m Âtıf Hüseyn Bey'in "Türk T a r i h K u r u m u " yazmala­ rı içinde b u l u n a n eseri) 438 Hâtırât (Beşinci M e h m e t Reşad de­ virleri saclr'i-a'zamlanndaıı İt­ tihatçı Tal'at Paşa'nm ilkönce Berlin'de eski harflerle ve o n ­ dan sonra da i s t a n b u l ' d a yeni h a r f l e r l e ve " T a l ' a t Paşa'nm hâ­ tıraları" i s m i y l e neşredilen ve küçük b i r c i l t teşkil eden hâtıra-

tı)

ENDEKSLER Sayfa 36.3, 374, 411, 414, 419, 428

Hâtırât (İttihat-ve-Terakki devrinin Bahriye nazırlarından meşhur K a n a l seferi kumandanı C e m a l Paşa'nm 1913 - 1922 senelerine âit hâtırâtı) 363, 366, 373, 374, 403, 404, 411, 413, 414, 417, 421, 426 - 428, 433, 437 Hâtırât (İttihad-ve-Tefakki devri Meelis-rMeb'ûsan reislerinden Alımed Rızâ B e y ' i n Cumhuriyet gazetesinde t e f r i k a s u r e t i y l e neş­ r e d i l e n hâtırâtı) 448 Hâtırât (İttihat-ve-Terakki devri nazırlarından ve M e c l i s I ' M e b l ı san r e i s l e r i n d e n Şişman - H a l i l Bey'in Cumhuriyette neşredilen hâtırâtı) 411 Hâtırât (İkinci meşrutiyyet devri v a l i l e r i n d e n ve C u m h u r i y e t d e v r i Umumî-müfettişlerin den Tahsin üzer Bey'in üç ciltlik gayr-imünteşir hâtırâtı: Âilesi nezdindedir). 370, 375, 379 Hâtırât-ı-Niyazi (İttihat-ve-Terakki komitesinin "Kahramaırı Hürri­ y e t " ilân ettiği K o l a ğ a s ı R e s n e l i Alımed Niyâzi Efeııdi'nin eseri: B u hâtırâtm b i r i s m i de " T a r i l r çe-i inkılâb-ı kebîr-i Osmânîden bir sahife"dir) 357, 359 - 362, 364 Hâtırât-ı S a d r - r e s b a k 'Kâmil Paşa (İkinci Abdülhamid v e Beşinci M e h m e t Reşad d e v i r l e r i sadr-ıa ' z a m l a r m d a n Kıbrıslı K â m i l P a ­ şa'nm hâtırâtı) 356, 362 Hâtırat-ı s i y a s i y y e (İkinci Abdülha­ mid ve Beşinci M e h m e t Reşad d e v i r l e r i Şeyh-ül - İslâmlarından Mehmet Cemalüddin Efendi'nin ölümünden sonra neşredilen hâ­ tırâtı) 371, 389 H a y r - â b â d — B a k . : Nâbi E f e n d i " Y u ­ suf—". Hayriyye — suf—".

B a k . : Nâbi E f e n d i " Y u ­

ENDEKSLER

OSMANLI

551

TARİHÎ

Sayfa

Sayfa Hayrullâh Efendi (Abdlhak Hâm i d ' i n babası, " T â r î h - i Hayrul­ l â h " müellifi v e " E n c ü m e ı r i D â niş"in i k i n c i r e i s i ) . 140 Henry Elliot — B a k . : Elliot Henry

îj

H i k m e t B a y u r B e y (Kıbrıslı Paşa'nm torunlarından: İnkılâp T a r i h i " müellifi)

Kâmil "Türk 399, 403

H i s s i inkılâb ( S u l t a n Azizin hal'r i n d e en mühim rolü o y n a y a n müşir Süleyman Hüsnü Paşa'nm b u v a k ' a y a âid esefi) 257, 258, 262 H i s t o i r e de l a Turçmie (Fransız m i ­ ralaylarından L a m o u c h e ' u n Tür­ kiye tarihi) 366, 451 Hıfzı Bey "Hüseyn—" ("Sultan M u " râd-ı H â m i s " i s m i n d e b i r risâle muharriri) 212 H ı z ı r İlyâs E f e n d i " H a f ı z — " . ( " T â ­ rîh-i E n d e r u n " müellifi) 102, 108, 115 — B a k . : Târihi Enderun. Hoca-Sa'düddin

Efendi

("Tâc-üt-

t e v â r i h " müellifi) Hugo "Victor—" (Meşhur Fransız şâiri). Hulâsat-ul-i'tibâr (Resmî A h m e d f e n d i ' n i n eserlerinden) Hürriyet dra'da

(Yeni-Osmanlıla'rııı neşrettikleri gazete)

38 330

E51 Lon­ 213, 230, 270, 278

Hüseyn Hıfzı B e y — B a k . : Hıfzı B e y "Hüseyn—". Hüsn-ü-Ask — B a k . : Galib-Dedc.

ibn-ül-Emin Mahmud Kemal Bey ("Osmanlı d e v r i n d e son S a d r ı a ' z a m l a r " v e " S o n asır Türk ş â ­ i r l e r i " müellifi) 184, 236, 240, 242, 243, 245, 274 - 276, 294, 298, 310, 326, 346, 370, 396, 397, 403, 404, 417, 448, 453 _

nâsi E f e n d i

İkdam ( A h m e d Cevdet B e y i n neş­ rettiği yevmî gazete) 371, 451, 452 İlyâs E f e n d i — B a k . : H ı z ı r İlyâs E¬ fendi " H â f ı z — " İnstition of Mechanical Engineers (Londra'da Makine mühendisleri Enstitüsü : S u l t a n H a m i d d e v r i ­ n i n başlarında Mâbeyn müşiri ve B a h r i y e n â z ı n olan büyük r i y â ' z i y y e c i E ğ i n f r S a i d Paşa b u E n s titü'nün yegâne Türk âzâsıdır) 290 introduction à l'histoire de l ' A s i e : T u r c s et M o n g o l s (Fransız müs­ teşriklerinden Léon Cahun'ün Türk t a r i h i ) 212 İorga " N — " ( " G e s c h i c h t e des Osmır nisehen Reiches" isminde beş c i l t l i k b i r Osmanlı t a r i h i te'lif etmiş o l a n Rumanyalı müverrih) 62, 76, 99, 194, 207, 231, 369 İsmail Âsim E f e n d i — B a k . : Âsim Efendi " V a k ' a n ü v i s Çelebi-zâde İsmail—". İzzet-Molla "Keçeci-zâde—" (Meş­ h u r dîvan şâiri ve Büyük-Fuad P a ş a ' n m babası) 198 İzzî

İbni-Batûta (Seyâhatııâmesiyle meş­ h u r A r a p m ü e l l i f i : B u seyahat­ name Dâmad-Şerif P a ş a tarafın­ d a n Türkçeye tereeme edilmiş­ tir) 432

İbrahim Şinâsi E f e n d i —

İbret ( S u l t a n A z i z devrinde çıkan gazetelerden) 329 İctihad ( D o k t o r A b d u l l a h Cevdet'in neşrettiği m e c m u a ) . 433 İhsan S u n g u B e y (Cumhuriyet dev­ ri Maârif . müsteşarlarından : "Tanzimât ve Yeni-Osmanlılar" muharriri) 212

Süleyman Efendi "Vak'anüvis — " ( H . 1157 - 1165 vukuatını t â k i b etmiştir) 34 — B a k . : Târîh-i İzzî.

Islâh-üt-takvîm (Gazi-Ahmed t a r Paşa'nm eserlerinden) i s t a n b u l A n s i k l o p e d i s i (Reşad

Muh­ 455 Ekrem

K o ç u ' n u n neşrettiği a n s i k l o p e d i ) 285 i s t a n b u l Üniversitesi) ( M u h t e l i f neşriyyât s e r i l e r i vardır) 468

B a k . : Şi-

"İbrahim—".

Jaeschke

"Gotthard-

(Türk

inkr

550

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ Sayfa şeklindeki

hâtırat ı :

tarafları

Yalnız

torunlarından

Danişmend

tarafından

mecmûsıııda

239,

240,

290, 2 9 4 , 2 9 6 , 3 1 3 (Midhat

Hâtırât rinci ve

cildi

iğin

ikinci

hayret"

Paşa

hatıratı:

için

de,

maddelerine

şinci

sadr-ra'zamlarından

ve

256,

Be­

326, 3 4 3 ,

beyıı

Abdülhamid'in

Baş-kâtiplerinden

Paşa'nm

hâtırâtı)

dülhamid

ve

Dâhiliyye

—

Yıldız

(İkinci

Hâtırât

369,

375

Mâ-

nazırlarından

virleri fi

Baş-mâbeyneilei'inden

Simavî

Bey'in

Lûtf'i S i m a v î

ve

Reşad-Han'm

ve

yında

Bak.:

halefinin

Altıncı

Mehmet

Mehmet

Reşat

Vahidüddin

virleri

de

Hâtırat

ölümüne ğinde

kadar

ve

reislerinden

Şişman

-

Halil

.meşrutiyyet

üç

Ailesi

379

(İttihat-ve-Terakki "Kahramaırı

Hürri­

i l â n ettiği K o l a ğ a s ı

Resneli

Niyâzi

Efendi'nin

h a t ı r a t ı n b i r ' i s m i de

çe-i inkılâb-ı bir

375,

kebîr-i

sahife"dir)

Âtıf

Hüseyn

Tarih K u r u m u "

dra'da

eseri:

(Beşinci M e h m e t

virleri

Bey'in

Reşad

sadr-ı-a'zamlarmdan

tihatçı

Tal'at

Berlin'de

eski

sonra

Paşa'nm harflerle

ve

da istanbul'da

ismiyle

on­ yeni

neşredilen

k ü ç ü k b i r c i l t teşkil e d e n

İt­

ilkönce

h a r f l e r l e ve " T a l ' a t Paşa'nm tıraları"

de­

hâ­ ve

hâtıra'

mid

ve

(İkinci

Abdülha­

Mehmet

Reşad

devirleri

Şeyh-ül - İ s l â m l a r m d a n

Mehmet

Cemalüddin

tırâtı)

sonra

Efendi'nin

neşredilen

hâ­ 3 7 1 , 389

Hayr-âbâd —

B a k . : Nâbi E f e n d i " Y u ­

—

suf—".

(Seyâhatnâmesiyle

Arap

müellifi:

nâme D â m a d - Ş e r i f dan

Türkçeye

Bu Paşa

tereeme

("Osmanlı

devrinde

tarihi

beş te'lif

B a k . : Nâbi E f e n d i " Y u ­

İsmail

Âsim

Efendi

Bak.:

—

"Vak'anüvis

Âsim

Çelebrzâde

İsmail—". "Keçeei-zâde—"

İzzet-Molla

dîvan

şâiri

ve

(Meş­

Büyük-Fuad

babası)

Süleyman

198 "Vak'anüvis

Efendi

( H . 1157 - 1165 v u k u a t ı n ı t â 34 —

B a k . : Târîh-i

meş­

tarafın­

Kemal

(Gazi-Ahmed

Islâh-üt-takvîm 432

Bey Sadı-ı-

a ' z a m l a r " v e " S o n asır T ü r k

şâ­

i r l e r i " m ü e l l i f i ) 184, 2 3 6 , 240, 2 4 2 , 2 4 3 ,

tar istanbul

Paşa'nm

Ansiklopedisi

Koçu'nuıı istanbul

(Reşad

neşrettiği

Üniversitesi)

riyyât

Muh­

eserlerinden)

455 Ekrem

ansiklopedi)

(Muhtelif

nâsi

Şinâsi E f e n d i — Efendi

Bak.:

"İbrahim—".

serileri vardır)

468

ŞiJaeschke

"Gotthard-

(Türk

285

neş-

2 4 5 , 274 - 2 7 6 , 294, 298, 310, 3 2 6 , 346, İbrahim

62,

76, 99, 194, 207, 2 3 1 , 369

Paşa'nm

edilmiş­

son

isminde

etmiş o l a n R u m a n y a l ı m ü v e r r i h )

İzzî

* Mahmud

müs­

seyâlıat-

tir) ibn-ül-Emin

290

l'Asie:

370, 3 9 6 , 397, 4 0 3 , 404, 4 1 7 , 4 4 8 , 4 5 3

suf—". Hayriyye

Reiches"

İzzî. hur

âzâsıdır) de

212

b i r Osmanlı

sadr-ı-

Beşinci

ölümünden

nischen ciltlik

devirleri

İbni-Batûta

-

des O s m a -

—"

362

ve

riyâ

tarihi)

k i b etmiştir)

356,

Türk

l'bistoire

Beşinci

hâtırâtı)

büyük

İorga " N — " ( " G e s c h i c h t e

hur

Paşa

devri­

müşiri

Calimi'ün

B a k . : Hıfzı B e y

"Hüseyn—". Hüsn-ü-Aşk — B a k . : Galib-Dede.

olan

yegâne â

Efendi

213, 230, 270, 2 7 8

Engineers mühendisleri

Leion

Lon­

gazete)

452

Eğinli-Said Paşa b u E n s -

ve

H â t ı r â t ı siyasiyye 438

neşrettikleri

Hüseyn Hıfzı B e y —

Osmânîden

a'zamiarından Kıbrıslı K â m i l P a ­

yazmala­

eseri)

Reşad

(Yeni-Osmanlılarm

Hürriyet

451,

Turcs et Mongols ( F r a n s ı z

E51

"Tarilr

Kâmil

Abdülhamid

(Resmî, A h m e d

nâzın

teşriklerinden

330

Hulâsat-ul-i'tibâ;r

Mechanical

Sultan H a m i d

titü'ııün

Fransız

şâiri).

371,

başlarında Mâbeyn

Türk 38

gazete)

neş­

B a k . : Hızır İlyâs E ¬

Enstitüsü :

İntroduction

("Tâc-üt-

(Meşhur

Bey'in

Makine

ziyyeci

1 0 2 , 1 0 8 , 115

f e n d i ' n i n eserlerinden)

357, 359 - 3 6 2 , 364

Sadr-resbak

"Victor—"

of

Bahriye

B a k . : Târilvi E n d e r u n .

Hugo

212 Cevdet

(Londra'da nin

risale

tevârîh" müellifi)

gayr-i-

Yeni-Osmanlılar"

"Hafız—"

İnstition

212

Efendi

dev­

. müsteşarlarından :

yevmî

fendi

" H a f ı z — " . ("Tâ­

İlyâs E f e n d i

Hoca-Sa'düddin

nezdiır

rettiği

Tür­

bir

433

(Cumhuriyet ve

İlyâs E f e n d i —

("Sultan M u "

Hâmis" isminde

Maârif

İkdam ( A h m e d

366, 451

rîh-i E n d e r u n ' ' müellifi)

devri

370,

Hızır

403

mi­

muharriri)

Cevdet'in

muharriri)

257, 2 5 8 , 262 (Fransız

çıkan

mecmua).

"Tanzimât

Aziz'in haP-

Lamouehe'un

Bey " H ü s e y n — "

—

Tahsin

ciltlik

hâtırâtı:

de l a Turquie

râd-ı

devri

ve C u m h u r i y e t

Histoire

Hıfzı

neşredilen

dedir).

şa'nm

Doktor

399,

kiye tarihi)

411

Bey'in

Mehmet

hekimli­

olan

(Sultan

inkılâb

ralaylarından

devri

Meclis-rMeb'û-

Cumhuriyette

(İkinci

Hâtırât-ı

hal'inden

hususî

rı içinde b u l u n a n

dan

nazırlarından

(İkinci

Hamid'in

bulunmuş

kaymakam

Hâtırât

Bak:

işittiklerim.

(Sultan

"Türk

448

Baş-kâtiplerinden.

A l i F u a d B e y ' i n hâtırâtı) Görüp

müellifi)

b u v a k ' a y a âid eseri)

neş­

(İttihat-ve-Terakki

Hâtırât

Bu ­

Tarihi"

oynayan

Ahmed

ve

"Türk

Paşa'nm

yet"

sara­

Kâmil

Bey

rolü

komitesinin

Mehmet

İnkılâp

(Kıbrıslı

torunlarından :

Hüsnü

Hâtırât-ı-Niyâzi

gördüklerim.

(Beşinci

Hâtırât

hâtırâtı) Sultan

Lût"

Bayur

Süleyman

münteşir

Hâtırat (5 c i M e h m e t v e V a h î d ü d d i n de­

ri

Paşa'nm

Abdullah

İhsan Sungu B e y

Henry

en mühim

üzer

Gördüklerim-Yaptıklarım.

Hikmet

neşrettiği

140

B a k . : Elliot

H e n r y Elliot — )?

devrinde

329

(Doktor

İctihad

Dâ-

müşir

Bey'in

U m u m î - m ü f ettişlerin d e n

Reşid R e y B e y ' i n hâtırâtı) B a k . :

"Encümen'i

rinde

valilerinden

Ahmed

ve

Aziz

gazetelerden)

Hayrul­

reislerinden

Hâtırât

devri

"Târîh-i

Cumhuriyet

Rızâ

hâtırâtı)

hâtıraları.

babası,

Hiss-i

devri

Sayfa (Sultan

İbret

Hâ-

Ahmed

Bey'in

Bak.; Ab­

mid'in

(Abdlhak

Meclis-rMeb'ûsan

san

Tahsin

meşrutiyyet

(İttihad-ve-Tefakki

Hâtırât

r e d i l e n hâtırâtı)

Küçük-Said 356,

(İkinci

âit

3 6 3 , 3 6 6 , 3 7 3 , 374, 4 0 3 , 404,

gazetesinde t e f r i k a suretiyle

devirleri

P a ş a ' n m i k i c i l t l i k hatıratı) Hâtırât

Cemal

1 9 1 3 - 1922 s e n e l e r i n e

Efendi

niş"in i k i n c i reisi).

437

bakınız)

Reşad

kumandanı

Hayrullâh

l â h " müellifi

meşhur

"Mir'ât-ı

Abdülhamid

Mehmet

nazırlarından seferi

Paşa'nm

devrinin

4 1 1 , 4 1 3 , 4 1 4 , 4 1 7 , 4 2 1 , 426 - 4 2 8 , 4 3 3 ,

327 (İkinci

Kanal

428

ibret"

257, 260, 2 6 1 , 2 7 2 , 2 7 3 , 2 7 6 , 282, 326, Hâtırât

Bahriye

hâtırâtı)

Bi­

"Tabsıra-i

cildi

(İttihat-ve-Terakki

Hâtırât

''Türklük"

neşredilmiştir)

3 6 3 , 374, 4 1 1 , 414, 4 1 9 ,

551

TARİHİ Sayfa

Sayfa tı)

baş

Nazarı

OSMANLİ

ENDEKSLER

inkı-

552

ENDEKSLER

K R O N O L O J I

tarihinin

"Die

Türkei

se.it

dem Weltkriege" ismiyle Al­ manca bir kronolojisini yazan m ü e l l i f : B u eser " T ü r k inkılâbı

Kératry " K o n t

t a r i h i k r o n o l o j i s i " ismiyle Niyâzi Reeeb A k s u tarafından Türkçeye

Mura d

Jean Kersopoulos los

V"

B a k .: Nâmık

Bey —

E. de—".

ismindeki

nologie albanaise"

Kur'ân - ı - Kerîm

Kalost

ciltlik

Arapyan Efendi —

Kâmil Paşa "Arapgirli Yusuf—" (Sultan A z i z devri sadr-ra'zanr larından: Telemak mütercimidir) 203 — B a k . : T e r c e m e - i T e l e m a k .

İki

Âsim

eseri)

Le 362

â"

limlerinden: "Keşf-üz-zunûn", "Takvîm-üt-tevârîh", "Fezleke",

de b a k i n i z ) Âsim

Efendi

Efendi

'

çıkan

Fran­ 223

Léon Cahun ( F r a n s ı z m ü s t e ş r i k l e r i n ­ d e n : " i n t r o d u c t i o n - l ' h i s t o i r e de l ' A s i e : T u r c s et M o n g o l s " i s m i n -

dîvan

miştir)

âit

bir

ge­ eseri 417

Çagatâyî

ve

Türkî-i

Osmânî

Şeylr Süleyman

Istanbu'lda

basılan

Efen­ meşhur

lügati) Lûtfi

288 "Vak'anüvis

Efendi

med—"

( H . 1241

nıe rîh-i

müellifi:

Hâfız AhJ

- -265

tına âit s e k i z c i l t l i k 113

-

115,

132, ve

Altıncı

lerinden:

halefinin

gördüklerim"

isminde

c i l t l i k hâtırâtı

128,

Vahî-

Başmıâbeyncr

"Sultan Mehmet ve

123,

Reşad

sarayında iki

vardır)

küçük

3 6 3 , 3 7 9 , 382,

393, 4 1 5 , 4 5 1 , 4 5 2 Lûtfi tarihi — "Vak'anüvis Târîh-i

B a k . : Lûtfi

Efendi

Hâfız-Ahmed"

ve

Lûtfi.

Celâlüddin

Paşa

H a k i k a t " müellifi) 330

("Mir'ât ı

200, 2 0 9 , 2 3 2 , 240,

244, 246, 248, 2 5 0 , 254, 257, 2 5 9 , 273, 279, 294, 296 - 2 9 8 , 3 1 4 , 315 Mahmud Kemal Bey —

Bak.:

İbn-ük

Emin Mahmud Kemal Bey. Mahmud

Muhtar

413, 417 Manastrrlı-Rif'at E f e n d i — B a k . : Rif'at E f e n d i "Manastırlı—". Mandelstam "Andre—" ( R u s y a 11111 i s t a n b u l sefâreti baş-tereümanlar m d a n : " L e s o r t de l ' E m p i r e O t ­ toman" ismindeki garazkârâne e s e r i baştanbaşa T ü r k düşman­ lığıyla y a z ı l m ı ş t ı r ) 3 6 0 , 369, 416, 4 3 1 Marcelle Tinayre — "Marcelle—".

Bak.:

Tinayre

Marsrgli " K o n t d e — " ( O s m a n l ı a s k e ­ rî teşkilâtını A v r u p a ' y a tanıtan büyük eserin müellifi: İtalyanca ve F r a n s ı z c a nüshaları karşılıklı o l a r a k neşredilen b u b ü y ü k ese­ rin i s m i " L ' é t a t m i l i t a i r e de l ' ­ E m p i r e O t t o m a n şeklindedir) (istanbul'da

matbaası)

10

Mâziye bir nazar Paşa'nın

16

Devlet

(Mahmud

eserlerinden)

Muhtar

363, 4 1 1 , 4 1 3 ,

417 Mebâni-l-inşâ ( M ü ş i r Süleyman Hüsn i Paşa'nm eserlerinden) 258 Mecmûa-i Ârifî ( B ü y ü k musikişinas H a c r  r i f B e y ' i n güfteler mecmûası)

328

Meclis-i-Meb'Ûsan ( H a k k ı T â r i k U s ' u n büyük b i r cilt hâlinde neş­ rettiği i l k Meclis-i-Meb'ûsâıı zabıt­ ları) 298 Mehmet B e y " H â f ı z — " ( S u l t a n A ziz'in Baş - mâbeyncilerinden :

M Mahmud

muhârebâtı" ismindeki eserleri e n m ü h i m l e r i n d e n d i r ) 3 6 3 , 390, 4 1 1 ,

Matbaa-i-Âmire

Mehmet

Mehmet

devirleri

"Tâ"

136, 2 3 0 , 273

(Beşinci

Lûtfi Simavî B e y Reşad

vukua­

vakaayi'ııâ"

Eserinin ismi

Lûtfi"dir)

Han'ın

Faure " A m é d é e — " (93 s e f e r i n e âit " H i s t o i r e de l a g u è r e d ' O r i ­ ent" i s m i n d e k i i k i c i l t l i k Fransız­ ca t a r i h i n m ü e l l i f i ) 303

Li­

*

düddin

75

Hey'eH reisi

Türkiye'de

seneye

(Buhârâlı dinin

hizmetinde

askeriyyesi

beş

vardır)

şâirlerinden: A s k e r l i k t e f e r i k l i k rütbesine k a d a r ç ı k m ı ş t ı r ; aslen Arnavuttur) 297

(Son

çirdiği

214

harbinde

Alman

man von Sanders:

ve

gazetesi)

Osmanlı olan

ıslâhiyye-i

"Vak'anüvis

de T ü r k ç e d e kullanılan A r a p v e Acem kelimelerine tahsis edil­

"Mûsâ—"

277

meşhnr

neşreden

Fransız

l e r neşretmiş o l a n o ğ l u : " M â z i y e b i r n a z a r " ve "Üçüncü k o l o r d u n n u ve İkinci Şark ordusunun .

Paşa'-

karşı

(Birinci cihan

Paşa

bulunmuş

İsmail—".

Turquie ( i s t a n b u l ' d a sızca g a z e t e l e r d e n )

meşhur 433

i l k defa

çıkan

.müşirlikle

—

10

dır) Kâzım Paşa

Liman 188

230, 2 6 7 ,

çıkan

Sultan Aziz'e

mektubunu

Lehce-i Osmânî ( A h m e d Vefik Paşa'nııı m e ş h u r lügati : B i r i n c i c i l ­ di Türkçe kelimelere ve i k i n c i s i

"Esfâi"ül-bihâr" vesaire müellifi­ dir; Garpta "Hacı-Kalfa" ismiy­ le b a h s e d i l i r . A s ı l adı M u s t a f a ' ­

düşman­ 431

(Paris'de

Paris'de

(Kelâm-ı-Kadîm

Turquie" isminde i k i ciltlik bir T ü r k i y e t a r i h i i l e " H i s t o i r e des F r a n ç a i s " i s m i n d e gene i k i c i l t l i k bir F r a n s a tarihi vardır)

_

b i r Türk

Liberté ( M ı s ı r l ı M u s t a f a F â z ı l

136, 231

Lavallée " T h é o p h i l e — " ( F r a n s ı z m ü ' verililerinden : " H i s t o i r e de la

a'zamlarmdan: "Hâtırât'i Sadı-ı esbak Kâmil Paşa", " K â m i l P a şa'nm A ' y a n r e i s i S a i d Paşa'ya cevapları" ve "Tarîh'i siyâsî-i Devlet'i Aliyye i Osmâ.niyye" Osmanlı

tarihi:

mühim m e v k i ' l e r d e bulunmuş v e s i y â s î - a s k e r î m e v z û l a r a âit e s e r ­

Mandels-

416,

mn

Lamouche " M i r a l a y — " ( Osm an l ı jandarmasının ıslâhında istih­ dam edildikten sonra "Histoire de l a T u r q u i e " , isminde, b i r c i l t l i k b i r T ü r k i y e t a r i h i t e ' l i f etmiş o¬ l a n F r a n s ı z m ü e l l i f i ) 3 6 6 , 394, 399, 4 5 1 La

Kâmil Paşa " K ı b r ı s l ı M e h m e t — " (ݬ kinci Abdülhamid ve Beşinci Mehmet Reşad devirleri sadr-ı- '

( E n büyük

346

L

rapyan Efendi " K a l o s t — " .

André

360,

Lûgat-i

coğraf­

356,

Mısır

(Uluğ iğdemir'in

Sami'­

Bak.: A-

müeffifi)

yeni

Küçük-Çelebrzâde

231

defin

baş-tef-

Fransız gazetesi)

K u l e l i vak'ası hakkında b i r araştırma

Çelebi-zâde

ve

sefâreti

lığıyla y a z d ı ğ ı g a r a z k â r â n e eser) L e Temps

(Corei

c i l t t i r ve Arapçadır)

Bak.:

taıih

müellifi)

Mısr-il-hadîs

maddesine

lügati)

Kâtib-Oelebi

târîhi

Zeydân'ın

K altı

(Arnavutluk

t a r i h i n e âit F r a n s ı z c a b i r " C h r o ­

Jucherau de Saint - Deny« — B a k . : Saint - Denys " B a r o n Juchereau de—".

nin

tam'ın 281,

(Rus­

Ottoman

istanbul

cümanlarmdan

Beşinci 129,

sort de l ' E m p i r e ya'nın

("Mourad

"Jean—"

Kitâbu

ya

Le

553

Sayfa M u h t a r Paşa'nm valilik, kuman­ danlık, s e f i r l i k v e n a z ı r l ı k g i b i

212

290 Kersopoulos

"Jean—".

(Şemsüddin

d e k i eseriyle meşhurdur)

Kemal.

müellifi)

TARİHİ Sayfa

Kerîm)

Fransızca

tarihinin

Jonquiére " V i k o n t A . de l a — " ( F r a n ­ sız m ü v e r r i h l e r i n d e n : "Histoire de l ' E m p i r e O t t o m a n " isminde i k i c i l t l i k Osmanlı t a r i h i n i n m ü ­ ellifidir) 2 0 0 , 207, 3 1 5

Kaamûs-ül-a'lânı

-

19, 230 — B a k . : K u r ' a n - ı - K e r î m . Kemal

B a k . : Kersopou-

—

(Kur'an-ı

Kelâm-rKadîm

tereeme edilmiş ve Üniversite neşriyyâtı içinde çıkmıştır) 4 4 3 , 468

OSMANLİ

Sayfa

Sayfa lâp

ENDEKSLER

Paşa

(Gazi-Ahmed

"Hakaayık-ul-beyân Cennetmekân S u l t a n

fî

hakkı Abdml-A-

ziz H â n " isminde b i r eseri v a r ­ dır) 198, 2 2 1 , 2 5 4 , 2 5 7 , 259, 2 6 3 Mehmet Salâhaddin B e y — B a k . : S a lâhüddin B e y " M e h m e t " . M e m d u h Paşa " M e h m e t — " . kıyyet d e v r i n i n son

(Mutla¬ Dâhiliyye

554

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

Sayfa

Sayfa nâzın: " M i r a t ' i Vât-ı

şüûnât" ve " A s -

sudûr" müellifi) 249,

târeke

eser

devrinde

(Mevlâna

mî'nin

bütün

istanbul'da

neş­

başlarına

4 5 7 , 458

t a n b u l büyük-elçisi :

Rû­

mâruftur)

insanlığı

eden m u a z a m

(Paris'deki

Meşveret

neşrettiği

Masal da

Aziz

ve

Sultan

virleri "Tabsıra-i hayret" râtı

Şefik—" Sultan Hamid

eild-i

Murad hibi

(Fâtih'dedir)

Mir'ât-ı

(Mahmud

Hakikat

din Paşa'nm hedesine

eseri:

kadar

torluğunun üç

ciltlik

dır)

Osmanlı

son

muâ-

impara­

devirlerine

kıymetli

bir

Mustafa

tının

ikinci

275,

cildi)

276, 2 9 7 —

Paşa

ve

295,

298,

eserlerinden)

314,

Mismer

Midhat

-

ibret.

"Charles—-" çıkan

gazetesinin

baş-muharriri :

rées

de

venirs mindeki

Constantinople" eserleriyle

("Târih-i

Ebu-l-Fâruk"

dolayıdır) (Fransız

Türkçe

Ken­ bun­ 357, 372

klâsiklerinden:

tercemelerini

Ahmed

dilkeş" gibi

İlk Ve-

mecmu­

"Kolağası Resneli A h ­

Niyâzi E f e n d i med—"

(İttihad-ve-Terakki

mitesinin yet"i:

Kahramâırı

"Hâtırât-ı inkılâb-ı

bir sahife"

kebîr-i

Osmâb i r e¬

/

Noradungiyan

"Recueil

tionaux

de

muahedeler

Naîm"

dir.

Naîmâ"

eserinde

Hicre­

mâruf

1000

ismi "Musta­

"Târîlri

- 1070

vukuâtı

Nâmık

]0 B a k . : Naîmâ. (Tanzimat

Kemal

nın

en mühim 214,

Nâmık K e m a l

edebiyatı­

şahsiyetlerinden) rr

sâlesi) Nazan

236

Danişmend

harbi

212,

230, 2 3 6 , 297, 3 2 9 , 330

(Süleyman N a z i f ' i n "Fatma—"

esnâsmdaki

asına iştirak

Kars

eden İngiliz

(Kırım müdâfa­ askerî

Efendi

Ottoman"

ciltlik

voyageuse kadın

en

kikler

(Zıyâ

Mahmud

237

dan: kiye

370, 4 4 8 ,

Refik

mü­ 51 ( Es­

Mecmuası

hakkında

(İkinci

meşrutiyyet "Abdülha-

devr'i öldüğü ikmâl

için

"Rey-

Hâtırâtı

tarafından

Tür­ neşre­

Bak.:

GördüklerimBak.:

Gördük­

lerim-Yaptıklarım. Ricâhi

mühimme-i

siyâsiyye

Mâ-

beyn Baş-kâtiplerinden

Ali

ad' B e y ' i n e s e r i )

184, 204, 234

Rif'at

Efendi

Azizin

"Manastırlı—"

halinde rol

bitlerden : Edebî

Fır

(Sultan

oynıyan

eserleriyle

za­ mâ­

ruftur)

telifi­

258

Rif'at Efendi " T o p a l - A h m e d — " ( " H a -

Ah­

etmiştir)

Yayınevi

Reşid B e y hâtırâtı —

saltanatı"

müellifi:

nazırların­

Cumhuriyet devrinde almıştır.

263

meşru­

Yaptıklarım.

ted-

neşredilen

(İkinci

d i l m i ş t i r ) 2 8 7 , 288, .392, 3 9 7 , 399, 4 4 1 ,

274

Bey

"Sefînet-ür-r'üesâ"

443, 444 —

453

200

bitirmeden

ve

soy-adını

1 8 4 , 275, 298, 326,

mecmûa)

med

olan

("Hülâsat-ül-i'-

Efendi

t i y y e t d e v r i Dâhiliyye

ası ( A l i E m î r î E f e n d i ' n i n n e ş r e t - '

ni

-

140

kapatılmış

Ressamlar Oem'iyyeti

Ke­

mecmû­

eserin

âzâ

397

ellifi)

eseri)

ismindeki

( B i r aralık

tibâr"

sadr-ı-a'zam-

Osmanlı T a r i h ye Edebiyyât

ve

müsteşriklerinden .

Resmî-Ahmed

Maârif

Bey'in

Sânî

Mehmed

Râşid

k i yazı d e v r i n d e neşredilmiştir)

Kara.mursal

Osman N u r i B e y

Târih-i

(İngiliz

370

81

mâlî t a r i h i

B a k . : Râşid

Reşid B e y " A h m e d — "

son

Osmanlı

Râşid"

" T e n î n ' l n y e r i n e çıkan yevmî g a ­

se"

B e y ' i n eseri)

(Osmanlı v a k ' -

zete)

Osmâniyye

(Türkiye

B e y ' i n eseri)

mid'i

gaze­

"Târihi

sıııdan) Renîn

Turquie

T i n a y r e ' i n Türkiye

devrinde

neşrettikleri

ve "Encümen-i-Dâniş'in fahrî

neşret-

muharrirlerinden

(İbn-ül-Emin

tiği

komitecileri­ 359

ve

Redhouse

Fransızca

346,

takip

Paris'de

Râşid t a r i h i —

78, 1 3 0 , 131

devrinde

mal

146

(Ermeni

m ü e l l i f i ) 4, — • B a k . . : T â r i h - i R â ş i d

müellifi)

lar

du Cas-

eseri)

anüvisleriııden :

interna­

mecmûası

Osman E r g i n B e y

vak'anüvislerinin

A.

müelliflerinden

Râşid Mehmed E f e n d i

O tarihi

as­

kerî

K

meşru-

d'actes

Edebiyyât-ı

Osmanlı

mi-

(Fransız

telerden)

nâzırla-

l'Emprire

dört

dîvâ­ ve

opérations

nin

E¬

(İkinci

Hârici j'y e

rindan:

d'une

des

litiaires en Orient

357, 360, 3 6 1 , 364

devri

isminde

B a k . : Âgâh

—

"Postacı—".

historique

se'm

yahut

isminde

fendi " G a b r i e l — " tiyyet

ko­

448

Efendi

Pro-Armenia

hürriy-

Niyâzi

(Ebuzzıyâ T e v f i k

eserleriyle

Précis

270, 278

(Fransız

5

(Osmanlı

Nâîmâ

müel­

denilmesi

Mürettep

"Tuhfet-ül-Haremeyn"

Naîmâ t a r i h i — 223,

(İngiliz

ası)

Notes

dî­

meşhurdur)

tin

is­

mâruftur)

(Büyük

Efendi 120

Nineteenth Century

Postacı-Âgâh

şâirlerin­

den)

miştir)

B a k . ; Naî-

etmiştir)

246, 2 5 8 , 2 7 0 , 2 7 1 , 277

"Mizancı"

şâirlerinden:

ismiyle

Sou­

M u r a d Bey'in gazetesi:

disine

van

fa

"Soi­

ve

devri

Bey'in

neşrettiği gazete)

Paşa 170, 290

Aziz

(Ali Kemal

Peyâm-ı-Sabâh

müterci­

Eğinli-Said

nından başka " H a y r i y y e " , " H a y r -

en meşhuru : Asıl

ve

Turquie"

du monde m u s u l m a n " 235,

dan

"La

kâtibi

(Sultan

Nevres

Nümûne-i

"Yusuf—"

Efendi

"Tuhfe-i

(Sadr-ı-a'zam

Fransızca

Kâzım

N

âbâd", Paşa'nm

istanbul'da

Molière

Naîm E f e n d i —

neşredilen

yâhatnâmesi)

Nâbî

249, 2 5 4 , 257, 2 6 1 , 2 8 1 ,

Paşa'nm

Bak.:

372

"Mûsâ—".

315

356

lifi

357,

dedesi

Marcelle

240 2 6 1 , 2 7 1 , 272,

(Memduh

Ebu-l-Fâruk"

âit

hatıra­

Bak.:

Tabsıra-i

Mi.r'ât-ı şüûnât

sâ"

menbâ-

( M i d h a t Paşa

Mir'at-ı hayret

Mizan

"Târih-i

ve

Noradounghian

300, 3 0 1 , 455 gazetesi

Londra'da

seri vardır)

eser­

Sayfa

SanâVith'in

ruznâmesinin

Tarihçe-i

Rus

bâzı

da

nîden

hayâtımın

diğer

"Mizan

200, 209, 2 4 3 , 2 4 6 , 250, 2 5 7 , 266, 273,

Âlî

ve

Paşa

(93 kah­

"Anadolu'da. ve

Mûsâ K â z ı m Paşa —

Celâlüd-

Berlin

cephesi

müellifi)

286

213

"Mizancı / Ebu-l-Fâruk

Bey

Mehmet—"

rat. M i l l e t kütüphanesi

Avrupa'­

ler müellifidir)

B a k . : Hâtı­

Paşa hatıratı —

sânîsi",

muharebesi"

240, 2 4 5 , 2 6 0 , 2 7 1 , 2 7 3 ,

(Meşhur

"Gazi-Ahmed—"

Paşa

"Sergüzeşt-i

hâtı-

290

gazetelerden)

ramanı :

"Mir'ât'i

129,

Humphry

hatıratının naşiri)

278

sadr-ı-a'zamlarından : ve

eseri)

Efendi

Anadolu

276, 282, 2 9 7 Midhat

Aziz

harbinin

ibret"

is­

kitabı)

neşrettikleri

Muhtar

mi

Hâtırâtiyle

M u r a d ' a âid

doktoru muhasara

E , de K e r a r t r y ' n i n

de­

isimlerinde i k i cilt

vardır)

Amerika'nın

555

TARİHÎ Sayfa

.

1856

harbinin

(Yeni-Osmanlılar'm

Muhbir

Vefik

413

Muhayyelât-ı

Efendi.

M i d h a t Paşa " A h m e d

kadar

(Kont

Beşinci

359

B a k . : Ahmed Mid-

Midhat Efendi — hat

İttihatçıların

gazetelerden)

V

Mourad 380

eseri)

(Birinci cihan

Morgenthau

alâkadâr

:

"Ahmed—".

Mü­

Celâlüddm-i

3 0 9 , 330

Bak.

mütercimi —

Paşa

müellifinin

retmiş olduğu yevmî gazete) Mesnevi

Paşa yapmıştır)

Moliere

254, 2 6 1 , 262, 266, 2 8 1 , 356

(Bu

Memleket

fik

230, 2 3 5 , 2 4 0 ,

OSMANLI

ENDEKSLER

241

•

dîkat-ül-vüzerâ"

zeyillerinden

556

OSMANLI

ENDEKSLER

KRONOLOJİ

557

TARİHİ

ENDEKSLER Sayfa

Sayfa Sayfa "Verd-ül-hadâyık"

ve

ŞeylrüT

terceme-rhâlleriııden

bahseden

"Devhat-üTMeşâyih".

ül-hadâyık ve Rıyâz-ül'Muhtâr

çıkan " T ü r k

Salâhüddin

isminde

(Dîvan şâirlerinden)

evrâk-ı

b i r eser

Mehmed

Efendi

istanbul'­

d a neşrettiği yevmî gazete) (Ermeni

Sabâh-Ül-Hayr

385

(İkinci

Sadây-ı-Millet devrinde

meşrutiyyct

çıkan muhâlif

den:

Bunun

med

Samim

komitecileri

Alr

sokak

Bak.: Vanknlu

lügati. Sâib B e y — " A h m e d — "

(Mısır'da b a ­

sılan " A b d ü l h a m i d ' i n ismindeki

evâil-i

eserin

müelli­

Mâbeyn

müşiri

Bahriye nâzın ziyyeci :

Yalnız

"Türklük"

Mehmet—"

devrinin ve a y n i olan

(Sul­

devirleri İki

ciltlik

343,

Terâcim-i-alıvâle

âit

c i l t l i k eseri) Société Asiatique

240,

Mahmud

369,

şâirleri

eseri)

313

lı

devrinde

Bak.:

Souvenirs

du

(Charles den)

Osman­

monde Mismer'in

223, 235,

246,

musulman eserlerin­ 258, 270

—

Bak. : Mismer "Charles—". 326, 375

Stoyber

(Yıldırım

Filistin

ordular

harekâtı

grupunun

hakkında " Y ı k

"Yeni

Sa­

gazetesinin 1949

9 ve

tarihli

neşredilen

parçaları)

i n hâtırâtı)

Sûre-i Yûsuf

devri

Simavî

(Hüseyıı

müellifi)

94

Bak.:

Şânî-zâde

Efendi. (Kaamûs-üka'lam

Sâmi

231

("Sarıkamış"

Bey

Şeyh-Galib —

faciası

b i r eser

neşreden 452

B a k . : Galib-Dede. "Buhârâh—"

Efendi

("Lûgat-i

Çagatâyî

ve

Türkri

müellifi)

288

en

(Tanzimât

büyük

lerinden: "Sicill-i 293

hak­

kaymakamı)

edebiyatının

Bey'­

Mecid'in

şahsiyet­

O s m â n î " de

Hâtırâtı,

451

tarafından

Hıf­

Osmânî

Şeyh-Sü-

gö

"Tarîh'i ve

Sultan

müvenrih

hekimi :

Ahmed

terceme ve

Encümeni

Şûrây-rÜmmet ların

Refik

"Târîh-i

Mecmuası"nda

(İkinci

başlarında

dilen

196

(Parisdeki

neşrettikleri

Şûray-rÜmmet yevmî

238

(Sultan

neşredilmiştir)

tin Abdül­

"Doktor—" Avusturyalı

448,

sûre­

(İkinci

"ümdet-ül-hakaayık"

ta­

dört c i l t l i k v a ­

tarihi —

Atâullâh

1237

"Şânî-zâde

Şinâsi E f e n d i " İ b r a h i m — "

129

müşirlerinden,

n i - l - i n ş â " müellifi.

mâruf

Osmânî"

277

âlimlerinden:

rihi"

diye

ve

237,

İttihatçı­

gazetelerden)

359

meşrutiyye-

istanbul'da

neşre­

gazetelerden)

373

Tan­

zimât v e b i r i n c i .meşrutiyyet ri

âit

r u değildir)

leyman Efendi. hamid

vükuâtma

Şipitser/Spitzer

—• B a k . :

Süleyman Hüsni Paşa

-

ve h a ­

(Kur'ân-ı-Kerîm

Efendi

Efendi

( H . 1223

gördüklerim

lerinden) Süleyman

Atâullâh

doğ­

363, 379, 393, 415,

Murâd-ı Hâmis

Bak. :

"Vak'anü­

b e k - a d ı " A l i " g ö s t e r i l i r s e de

Mehmet Reşad-Han'ın sarayında

Mehmet

Şeyh-Süleyman

nüshaların­

hâtırât

Efendi

kında kıymetli

Kânu­

10

236

—".

Erkânıharp

254 Ab-

vis

Şerif

(Tev-

(İkinci

hakkında

müellifi)

Os­

eseri)

izâfeten

Kemal"

Mehmet

Şemsüddin

ta­

zı B e y ' i n e s e r i )

237

son s a d r - r a ' z a m l a r -

Sultan

Sultan

(ibn-ül-Emirf

Kemal'in

Bey'in

Sultan H a m i d ' i n hâtırâtı bah"

220

196

Nurüddin

nes­

mümessillerin­

"Vak'anüvis—"

Bey

ka ayi'nâme

Mecmûası"nda

(Baş-mâbeynci Lûtfi

"Charles—".

Son sadr-ı-a'zamlar — 293,

(ikinci

356,

Mismer

Refik

terceme ve "Târîh-i

Encümeni

lefinin

Asya 238

Son asır Türk

Mehmet vardır)

de

Ahmed

"Şahıs

(Osmanlı

Bey

"Nâmık

Şânî-zâde

Spitzer'in hâtı­

neşredilmiştir)

da 237

(Paris'deki

217,

yazmış­

305 —

büyük

"Vak'anüvis—"

Mec-

sarayında

(Müverrih

262,

"Hissi-in-

eser

risalesi vardır)

Sâni-zâde

Efendi'nin

Encümeni

Sipitzer =

bir

Subhi

Baş-kâ'

mesi)

nuevvel

dört

Bak..

sadr-ı-a'zamlarinhâtırâtı

432

Süreyya

neşredil­

294, 290, 297, Beşinci

(Mehmet

223 —

yedi

"Küçük/Şâpur—"

P a ş a ter'eemesi)

Osmânî

dülhamid'e

(Da-

mad-Şerif

Halîmî

258,

son

den:

Şâkir

(Sul­

Sultan A z i z ' i n hal'i ve intiharı 455

İbni-Batûtâ

Mâbeyn

oynamış

ş

Hazretleri­

Sultan Abdülmecid-Han'ın

fik

348

"Târilri

seyâhatnâ­

râtı

rinin

vükuâtma

seyâhatnâmesi

devri

257,

bir

tâkip

neşredilen

mânî

sânisî

(Charles

239,

Aziz

rafından

Paşa'nın

Constantinople

tırat, m e r h u m u n • e l y a z ı s ı y l a . defter tutmaktadır)

dan:

cild-i

Muhtar

M i s m e r ' i n eserlerinden)

hâ­

Reşad

hayâtımın

Seyâhatnâme-i

Soirées

rıyâ"

miş o l a n h â t ı r â t ı o y ı l l a r için en

ve

Sergüzeşt-i

tarafları

büyük

baş

mecmuasında,

Abdülhamid

başla­

gazeteler­

vardır)

zamanda

mühim menbâdır. B u kıymetli

S a i d Paşa

455

c e m ' i y y e t i : K ı y m e t l i b i r mecmuası

başlarında

tan

Doktor

371

Bey'in

285, 294

tan H a m i d

meşrutiyyetin

Sicill-i-Osmânî

sal­

fi) Said Paşa " E ğ i n l i

(Gazi-Ahmed

eserlerinden)

Cehverî —

tanatı"

(İkinci

(Gazi-Ahmed

düddin E f e n d i . Sahâh-ı

ifnâi

den)

Hoca-Sa'-

Avrupa

mûası"nda 452

ve

rında neşredilen yevmî 383

Bak.:

tekvini

iâdet-il-ekvân

Serbesti

or­

tasında öldürülmüştür) Sa'düddin E f e n d i —

fî

M u h t a r Paşa'nın eserlerinden)

lttihad-ve-Terakki

tarafından

Serâir-ül-Kur'ân ve

gazeteler­

baş-muhar'riri

kaymakam­

larından Ş e r i f B e y ' i n e s e r i ) 359

nin

tır)

rolü

hakkında

isminde

Efendi

yazdığı

Han

bu vak'a

Süleyman N a z i f

17, 21 - 24, 26, 27

"Târîh-i (Erkânıharp

Sâmi

- 1156

Abd-ül-Aziz

tiplerinden

Paşa. Sarıkamış

r i n i n P a r i s ' d e neşrettikleri g a z e t e ­ lerden)

359

312,

en mühim

i s i m l e r i c e d v e l i n e de b a k ı n ı z .

muhar­

239,

zabıtlarını

aittir)

neş­

449

"Vak'anüvis

(Seleflerinden

ve ikmâl ederek

Sultan

Sanders " L i m a n v o ı ı — " B a k . : L i m a n

komitecile­

ve

216,

S u b h î " H . 1143

"Vak'anü­

( P a r i s ' d e k i İttihatçılann

müellif

213,

ile Şâkir B e y ' i n

Bak.:

rettiği g a z e t e l e r d e n ) (Mihran Efendi'nin

ve mücâdeleei

—"

müel­

vis—". Sancak

tarafından

kılâb"

.milliyetçi

Subhî Mehmed E f e n d i

185

Subhî

ve

devirlerinin

rirlerinden)

siyâsiyyesi"

neşreden

Bey

eser K a y ­

(Tanzimât ve i l k meş-

rutiyyet

(Koca

"Vak'anüvis—"

Sâmi E f e n d i

317

S Sabah

Suâvi " A l i — " 82

lif) 330

Rûhî-i Bağdadî

Otto­

Osman­

"Mehmet—"

Bey

diplomatının

de

vardır)

de l'Emıpire

Nihad

hal'inde

neşreden

Türkçeye terceme edilmiştir)

- Reşid Paşa hakkında " B i r Türk

sa­

h i p ve naşiri: B i r Türk t a r i h i

"Histoire

eser

baş-hekimi: B u

makam

vukuatına

1792- 1844

d i r i m " ismiyle bir grup

de

lı t a r i h i n i n m ü e l l i f i )

(Mısır'da

revüsü"

Juchereau

m a n " i s m i n d e k i Fransızca

ve455

Bilik

"Milâdî

âit

Muhtar Pa­

"Doktor—"

Rızâ N u r B e y

—

Devhat-ül-Meşâyih.

eserlerinden)

"Baron

Saint-Denys

Verd-

fî i l m - i l - e v k a a t i

(Gazi-Ahmed

1-edvâr şa'nın

Bak. :

144 —

B a k . : Hâtırat,

Said Paşa hâtırâtı —

Islâmlarm müellifi)

Sayfa

T

dev­ âlem",

"Mebâ" Aziz'in

Tabsıra-i-İbret

(Midhat

t m m birinci cildi)

Paşa

hâtırâ-

240, 245,

257,

261,

558

ENDEKSLER

K R O N O L O J İ Sayfa

— Bak.:

2 7 2 , 297, 299, 326, 327 Midhat

Paşa

ve

ca-Sa'diiddin

Efeııdi'niıı

son Mâbeyn

Baş-kâtibi

Abdülhamid

devrine

ve

38

İkinci

bir

—

Yıldız

ve Y ı l d ı z

Hâ­

fendi

Bak.: Ab­

devri yet

devri

den:

rih Tarih

Umumrmüfettişlerin-

gayr-rmünteşir

üç

hâtırâtı

vardır)

(İlk

Türk

370,

gazete­

İkinci

Mahmud

koymuştur)

Türk gazetesi Vakaayi"'in

Âmire

olan

116

(İlk

hatçı

sadr-ra'zam:

küçük

b i r c i l t hâlinde

miştir) — Tanîn

İtti­

neşredil­ 428

istan­

Maârif

merhum

Bey'in

fendi —"

"Kolağası

v e Hâtırât-i

Târih-i âlem ni Târîh-i — Târîh-i

(Müşir

Paşa'mn Cami'-i

212

Cevdet

atına

âit

Niyâzi.

on i k i c i l t l i k

Kâmil

Paşa'mn

t e r c e m e ettiği (Şâir

Şinâsi

te'sis

(Saltanat

dev­

gazete) çıkan o

B a k . : B i r lâhza'i

vakaayi'-

B a k . Cevdet İlyâs

intiharı"

Tezâkir-idet

Cevdet

Paşa'mn Osmânî

ası"ııda

—

Rızâ

Mısır'da

inkılâbı

Türk

Maârif

man

tarihi

(Al443,

Bak.:

—

Os­

Ergin.

Türkiye ricâl-i devleti ( F r a n s ı z

İkdam len

terceme

( 1939

- 1940

1 9 , 443

Türkoloji

mecmuası)

(Ankara'da)

Aziz'-

Cev­ "Tâ­ 250,

Kemal'­

piyeslerinden)

dülhamid rindaıı en

329

"Ahmed—"

Paşa

devri

ve

(İkinci

"Molière

kültürümüzün mümesillerinden :

mütercimi"

şeklinde de

anılır) Volkan

Ab­

sadr-ı-a'zamla-

millî

mümtaz

*

309,

(31 M a r t v a k ' a s m d a k i

290

(18

inci

asır

en

mühim

Fransız

ga­ ede­

şahsiyyetle" 330

Y

Y e n i - Osmanlılar v e h ü r r i y e t Şerefin

(Ab­

"Tarih

ami-

makalelerin­

den) Yeni

Uluğ İğdemir

("Kuleli

vak'ası

212 (istanbul

Sabah

gazetelerin­

Ulûm gazetesi

( A l i Suâvi'nin

çıkardığı

gazete) (Müşir

Paşa'mn

2 1 3 , 214 Süley­ eserlerin­ 258, 3 0 5

—

B a k . : Kâmil

Yusuf—".

z Zafernâme

(Şâir

Zıyâ

Paşa'nm

Zeydân — B a k . : C o r c i

Zeydân.

Zıyâ K a r a m u r s a l B e y ( " O s m a n l ı lî

ese­

1 9 8 , 206, 2 1 0 , 2 1 3 , 2 1 6 , 3 1 7

ri)

tarihi

hakkında

mâ­

tedkiklef"

müellifi).

200

Z ı y â Paşa " A b d ü l h a m i d — "

üçüncü K o l o r d u n u n v e i k i n c i Şark muhârebâtı

Paşa

188

Paris'­

ü ordusunun

293

Kâmil

Paşa " A r a p g i r l i

hak­

(Mah-

330

rolüy­ 372, 3 7 3

rinden)

Yusuf

den)

278

tâkib

den)

m a n Hüsni

Mecmû-

in Vefik

sâhabelefi"ndeki 443

254

(Vak'anüvis

17

"Vak'anüvis—".

1166 - 1 1 8 8 v u k u a t ı n ı

durrahman

senelerinde

Sa'düddin A r e l B e y ' i n i s t a n b u l ' d a Türk T a r i k K u r u m u

tercemesi)

Efendi

Demiray'-

neşriyyât müessesesi)

Türklük

Cevheri"

Ahmed

biyatının 234

(Tahsin

hâh-ı

Voltaire

neşredi­

esef)

matba­

zetesi)

edilerek

içinde

(Müteferrika

bastığı i l k eser o l a n " S a -

le m e ş h u r D e r v i ş V a h d e t î ' n i n

siyâ­

Challemel-Laceur'un

külliyâtı

293

54

Bayur

kronolojisi

189,

V a t a n yahut Silistre ( N â m ı k

399, 4 0 3

inkılâbı t a r i h i

lügati

(H.

330

(Hikmet

tarihi

Efeıı­

e t m i ş t i r ) 34, 3 6 , 38, 4 2 , 4 7 , 48, 5 1 , 53,

neşrettiği

B e y ' i n eseri)

de

hakkındaki

Encümeni

Bey'in

Umdet-ül-Hakaayık

eserlerinden:

neşredilmiştir)

(Doktor

kında bir araştırma" müellifi)

teahhur.

risâle m u h a r r i r i )

rîh-i (Hâfız-Hızıf

tarz­

349

Nâbî

Midhat

eseflerinden)

asının Vâsıf

U

317

Tevfik Fikret (Meşhur şâir)

(Ahmed

inkılâb

Vankulu 370

Bak.:

Üniver­

V

Efendi

Türkoloji mecmuası)

yevmî

Paşa'nın

vardır)

—

revüsü

ne ş r e t t i ğ i

331, 343

(Zıyâ

i n h a l ' i ve

203

237

istanbul'da

Nur

m

ile

Efendi'nin

B a k . : istanbul

edibe-

voyageu­

"Yusuf—".

Bilik

Türkiye Yayınevi

Fe-

roman)

T e v f i k Nurüddin B e y ( " S u l t a n Cevdet

359

Arap-

d a k i meşhur' şi'ri) 258

Efendi.

7 1 , 78, —

Enderun

ettikleri

Terkîb-i-hend Hüs-

Paşa. Târih-i

Yusuf

(Fransız

B a k . : Nâbî

etüdlerinden

Aziz

sadr-ra'zamlarmdan

Efendi Türk

eserlerin­ 390

di'niıı

"Yusuf—".

sîlerinden

Adem-i-merkeziyyetçile(Sultan

Üss-i

Constanti­

d'une

seyâhatnâmesi

Türkiye

riyâse-

riıı P a r i s ' d e ç ı k a r d ı k l a r ı g a z e t e )

girli

Bak.:

m a n c a ' d a n terceme edilmiştir)

Telemak.

Bey'in

Paşa'mn

sitesi.

ismin­

468 — B a k . : Jaeschke.

350

(Sabâhüddin

gazetelerden)

(Vak'anüvis

—

eseri

rinde

P a ş a ' m n H i c r î 1188 - 1241 v u k u ­ nâmesi)

rahman'm

Tercümân-ı-Hakikat

Ahmed

Nûr-ı-Osmânî

Bey

(Hizır-ibni-Abdur-

Tibyân

B a k . : Niyâzi E¬

eserlerinden)

237

Atâ

Üniversite —

seyâhatnâmesi

"Notes

T u h f e - i dilkeş —

Türk

Efeııdi'­

z

Eesneli

Şerîf-i

Bak.: Ahmed

Ahmed

Postaeı-Agâh

Osmânî-

Süleyman

Edebiyyât

Şinâsi

Tercümân-ı-Ahvâl

Sungu

kebîr-i

den b i r sahife —

zâde

ııelon'dan

müsteşarla­

İhsan

eserlerinden)

Târihçe-i inküab-ı

-

devri

(Cum

Yeni-Oşmanlılar

devri

rından

Tayyar

tindeki

b u l ' d a çıkan y e v m î g a z e t e s i ) 3 7 3 , 397 huriyet

(Şâir

Terceme-i Telemak

(İttihad-ve-Terakki'nin ve

Osmanlı T a r i h v e

—

niıı t e ' s i s e t t i ğ i g a z e t e )

Terakki

B a k . : Hâtırât.

Tanzimat

Bak.:

mecmûası

T e l e m a k — B a k . : Terceme-i

Hâtıraları

3 6 3 , 374, 4 1 1 , 4 1 4 , 4 1 9 ,

eserlerin­

Edeb'iyyât

110 —

Tuhfet-ül-Haremeyn

127, 235

ve

Tefsîr-i 116

( B e r l i n ' d e öldürülen

Tal'at Paşa

Şerefin

med—"

kurulan

i l k matbaası)

vak'anüvis

B a k . : Atâ B e y "Tayyaı-zâde A h ­

"Takvîm-i-

Bâyezid'de

Tarih

istanbul

kiye

ismini

(Son

üdebâ-

se e n T u r q u i e " i s m i n d e b i r T ü r ­

Ta­

9 3 , 196, 250, 275, 287

Tasvir-i-efkâr

330, 419 Takvîm-i-Vakaayi'hâne-i

Mecmûası"

müsâhabeleri

"Constantinople"

de b i r

lerinden:

Mecmûası "Türk

Muhtar

nople.

mecmûası.

s i o l a n c e r î d e ' i resmiyye: B u i s ­ mi

Encümeni

smdan :

Tinayre " M a r c e l l e — "

den)

375, 379 Takvîm-i-Vakaayi'

devrinde

Abdurrahman

ciltlik

- Ah­

B a k . : Nâîmâ

almıştır)

Cumhuri­

Âilesi nezdinde

Hâfız

mud den)

(Fransız

Gautier

vardır)

med—".

Cumhuriyet

meşrutiyyet

ve

Hâfız A h ­

Sayfa

Galib-

Bak.:

—

Dede. Théophile

vakaayi'nâ"

Târîh-i Osmânî Encümeni

hâtıraları.

valilerinden

"Ha­

B a k . : Lûtfi E ¬

"Vak'anüvis

Târîh-i' Nâima —

hâtıraları.

Tahsin Üzer B e y ( İ k i n c i

Efendi

(Vak'anüvis

Târîh-i Lûtfi

m e s i ) 114, 136 —

Tahsin Paşa h â t ı r â t ı — B a k . : A b d ü l ­ hamid

İlyâs

m e d Lûtfi Efendi'ııin

288, 343, 349, 350,

356, 3 6 2 , 363, 3 7 7 dülhamid

ve

Hızır

559

TARİHİ

Sayfa Tezkiret-üş-şuarâ

fız—".

devrinin

âit

tırat c i l d i müellifi)

Bak.:

_

eseri)

(Mutlakıyyet

T a h s i n Paşa

Ho

Sayfa Efeııdi'niıı e s e r i ) 102, 108, 115 —

Mir'ât-ı-Hayret.

(Şeyh-ül-İslâm

Tâc-üt-Tevârîh

OSMANLI

ENDEKSLER

şâir)

198,

206,

210,

(Meşhur 214,

216,

230,

236, 297, 317

560

K R O N O L O J İ

DEVLET,

MİLLET,

DİN

V E MEZHEP, TEŞEKKÜL

ENDEKSLER

KABİLE,

AİLE

V E

Avdetî/'ler leri) Sayfa (Os­

A

Abaza/-lar—

6,

AbbâsHer

(Emevîlerden

Hilâfet Acem/-ler

188,

=

316

sonraki

hânedânı) Acemce

121,

Farsî

207, 237, 2 8 5 , 380 —

432,

435

18,

32,

16,

Afrika

—

Bak.:

—

mânâya

Ağvan —

Eğribozlu/-

müslüman

kullanılmıştır) İslâm Akalliyet

tâbiri

ve

Anâsır-ı-Osmâniyye

de

lu

Bak.:

mezhepleri

Yahudi

(Osmanlı

i

mecmûu)

(Meşhur

Türkmen 203

Âlem-i-İslâm İslâm  H

nat

26

— Bak.:

—

(Midhat

makamını kurmak

len

217,

İslâmiyyet/

Paşa'nın

zabtetmek

istediğinden

muhayyel

Âl-i-Osman —

suretiy­ 297 hâne­

Almanlık, A l m a n c a

—

9, 66,

126, 169, 2 3 3 , 246, 2 5 3 , 2 5 5 , 3 0 3 , 304, 315, 3 1 9 , 3 3 7 , 338, 3 4 6 , 347, 352, 3 5 4 , 356, 378, 396, 4 0 7 - 4 0 9 , 4 1 1 - 4 1 8 , 419, 422, Almanya

426, 427, 4 3 0 , 437, 449, 4 5 1 , 452 imparatorluğu

ve P r u s y a

devirlerine

(Avusturya şâmildir)

35,

221, 2 2 8 , 2 3 3 , 235, 2 4 6 , 2 5 1 . 289, 314, 315,

318, 332. 3 4 1 , 347, 3 5 1 , 3 5 4 - 3 5 6 ,

378, 407 - 408, 417-419, 4 2 6 , 428, 430, 431, Amasyalı-lar/—•.

438,

hükümetine

Millet

verilen

isim)

446 003

466 - 4 6 8 ,

203, 266, 272

Atâullâh v e

tafa

i l e İkinci

Efendilerin

ları

ulemâ

Dördüncü

rında

bahsedilir) 77,

Mus­

lar.

382

90, cinsi,

Osmanlı anûd"

91

Arna­

409

-

413,

70,

78,

83, -

384,

419,

388,

428,

389,

438,

441

9, 1 2 , 25 - 29 66, 67,

139,

158,

196,

347,

(Muttahid

devletler : H a b s b u r g

hânedâııının

Avusturya

imparator­

da krallıktır)

ve

Avusturya

Macaristan

Aya-bakanlar ri

Paşa'nın

zurumlu

177, —

imparatorluğu

mensub

müdafii

390,

(Azerbaycan

Türk­

leri)

394,

Hıristiyan-Amavııt/'lar.

283,

3

4

8

282 — B a k . : İ s -

-

Araplar,

yaşıyan

bâdiye-nişinler,

Çöl80, 3 5 4 l

krallığı

131, 220, 222,

Belçikalı/'-lar

—

Benderli/-ler

—

106,

şerifliğinde Arap

ğinde

109,

111, Mek­

bulunmuş

olan

üçüncüsü)

Benî-ükhaydar,

1

5

0

114

(Sırayla

ailesinden

Bak.:

1

228, 2 9 2 , 411, 418 3

Benî-Hâşim/Hevâşim ke

9

göçe­

Bektâsî/-ler — Belcika

5

180, 209

(Çöllerde

432

Benr

Benî-Kutâde. (Sırayla

bulunmuş

ailesinden 446

251,

B a v y e r a krallığı —

Benî-Kutâde 432

404

B a k . : İmerçthi.

M û s â ve

Er­

aile)

Aze.rî-Türk/-ler

(Osmanlı

hükümeti

mânâ­

Mekke olan

su : B i r i n c i

cihan

şerifli­

dört

dördüncü

olan

ve

Arap

sonuncu­

harbinde

Şerif-Hüseyn

ve

Tür­

ke

126, 1 2 8 , 130, 1 3 5 , 1 3 8 , 1 3 9 , 1 4 2 ¬

145, 147, 149 - 1 5 1 , 159, 164, 1 6 7 . 180¬

442

-

207, 209 - 2 1 1 , 2 1 6 , 2 2 3 , 2 2 7 - 2 3 0 , 232, 233,

235, 236, 2 3 8 , 246. 247, 2 4 9 - 2 5 3 ,

256, 2 6 2 , 2 6 3 , 2 8 2 , 286, 2 9 1 , 2 9 2 , 294, 295, 299. 302, 3 1 1 , 314, 3 1 5 . 317, 318, 328

329. 332. 334, 335. 337. 3 * 8 . 3 4 0 .

343-347,

351,

353-355,

363,

Benî-Mûsâ

Benî-Mûsâ/Mûsiyyûn

"is­

1 8 4 , 186 - 1 9 6 , 2 0 1 , 2 0 3 , 205

işte b u

Bak.:

—

ve

BenîBenî-

Hâşim.

t a n b u l h ü k ü m e t i " g i b i şekille^- de

182,

432

ükhaydar,

"Hükıımet-i-Seniyye",

"Hükûmet-i-Osmâniyye"

119,

ve

şekillerinde

393,

Baş-açuk —

—

Şük-

olduğu

379,

Barbar/-lar —

dört

krallığı.

(Edirne

317,

418

Macaristan

luk ve M a c a r i s t a n

91,

—

İslâvları —

araplari)

382,

462

Köle-

lâv/lar.

be

367,

Bak.:

289, 292, 3 1 3 , 316, 3 8 3 , 3 8 8 , 4 0 2 , 410 Balkan

359,

366,

—

devletleri/Milletleri —

315, 328, 337, 3 4 1 , 345 - 347, 3 4 9 , 3 5 1 ,

k u l l a n ı l ı r ) 7 5 , 77, 1 0 7 , 112, 115 - 117,

melihala­

Müslüman-Arnavut/-

Balkan

Bedevî/-ler

lerden :

olduk­

sülâlesi)

384,

231, 235, 241,

398,

416, 433, 449,

—

246, 247, 2 4 9 , 2 5 1 , 2 5 4 , 2 5 5 , 289, 3 1 3 ,

sına kullanılmış o l a n siyâsî t â b i r ­

Mehmet

18, 2 1 , 27, 29, 47, 68, 69,

-

1 6 3 , 173, 174, 177, 1 8 0 - 1 8 3 , 185¬

Bâb-ı-Âlî

8 1 , 8 3 , 95; 97, 98, 1 0 3 , 104, 1 2 7 ,

Bak.;

131, 134, 135, 138, 1 3 9 , 1 4 2 , 1.56,

159,

- 2 2 3 , 228 -

Bakulu/-lar

ailedendir)

3 5 8 , 359, 3 6 2 , 3 6 3 , 368, 369, 372, 3 7 5 , 378,

70

396,

men/'ler.

leşmiş

148. 189, 253, 2 7 1 , 3 1 0 , 344, 346, 356,

—

-

Ah­

"Ernebûd / Arnâbûd"

"Ernebûd-i

59

129,

219

3 9 1 , 395,

k i y e ' y e ihanet edip İngilizlerle b i r ­

devirleri

mensub

Arnavut

25,

Abdülhamid

Mahmud

Arif

68

-

Bağdad-Kölemenleri

9, 11, 12, 14,

65, 66,

Bak.:

16, 3 3 , 7 5 ,

Şeylrül-İslâmlarından

(Eski

27, 3 5 , 5 3 , 58,

34(5

- 4 2 7 , 432, 4 3 3 , 4 3 6 , 4 4 5 , 4 4 6 , 4 6 9

med

17,

215, 315, 3 5 5 , 4 1 0 , 4 1 2 , 4 1 3 , 418

29

(Birinci

hânedânı)

389

Bağdadlı/-lar

İran'da

470

3 2 7 , 3 5 2 , 358, 3 6 2 , 3 6 3 , 369, 387, 4 2 1 ,

vutça

saltanat

idaresinde

Meclisi

77, 79, 1 2 7 , 208, 2 3 7 , 2 6 0 , 285, 318, 3 2 3 ,

Arnavut/-lar,

3 2 2 324, 3 3 6 , 346

A v u s t u r y a imparatorluğu —

Avusturya

mücâdele

Şeyh-ül'İslâmlarmdan

dânı. Alman/-lar,

(Millî

A r a p / - l a r , Araplık, Arapça —

devri

(Nâdir-gâh'ın

394,

Osman-

—

Arap-zâde-ler

bahsedi­

B a k . : Osmanlı

Bak.:

Arapgirli/-ler —

salta­

hânedan)

Ahâli-i-

Antakyalı/-lar —

425

dini.

Midhat le

204,

—

Avşar/-lar

Avusturya.li/-lar —

Büyük

Ankarah/-lar

— - 345, 3 4 6 , 3 5 6 , 3 8 1 , 388, —

215,

127

hükümetine

174,

Dönme/-ler.

Avrupah/-lar

25,

384,

407-409,

188, 190, 194, 195, 199, 2 0 2 , 2 0 3 , 205,

Osmanlı

Bak.:

istanbul

mukabil

ve

hânedânı) Alâiyyeli/-ler

ve

—

hükümeti

devrinde

175

Akşehirli/-ler

459

unsurları.

Ankara

-

m

Hıristiyan

mezheplerinin

Akkoyunlu/lar

de

Anglosakson/-lar

İslâmiyyet/

dini.

paratorluğundaki

tâbiri

İslâmiyye.

unsurları:

dönme­

7 1 , 76, 8 3 , 99, 1 0 1 , 1 0 4 - 1 0 6 , 1 2 6 , 1 2 8 ,

31, 312 — B a k . :

—

Avlonyah/-lar

382,

29,

bu 253,

Anâsı;r-ı-islâmiyye

impara­

1 2 7 , 209 —

Müslüman/-lar

vaziyetlerde

Türkiye

Bak.:

Yahudi

tâbirleri

"Amerikan"

Türk/-ler,

(Selanik

kurduğu

devleti.

(Osmanlı

"Anâsır-ıislâmiyye"

(Bâzı

Anadolu-Türkleri —

Bak.: Efgan.

torluğunun

Amerika"

kısaca

kullanılmıştır)

lar. Ahâli-i-İslâmiyye

ve

Müt"

kullanılmıştır) 127, 192, 253, 263, 413, Amerikalı/-lar

ocakları. AğrıbozluMar

'Cemâhîr-i

Amerika"

"Müttahide-i

Bak.: Garb-

—

devletleri

418

B a k . : İmerethi.

Türk-ocakları

tahide-i

B a k . : İraır

lr/lar. Açuk-baş

A m e r i k a Birleşik manlı devrinde,

Sayfa

Sayfa

MUHTELİF

İSİMLERİ

561

KRONOLOJİ

ENDEKSLER

366-368,

şerifliğinde

dört —

Arap

Hâşim essisi

olan

ikincisi)

Benî-ükhaydar,

ve

432

Beni-

Benî-Kutâde.

(Vehhâbî

Şeyh

diilvehhâb'm rap

Mek­

âilesinin

Bak.:

Benî-Temîm

(Sırayla bulunmuş

mezhebi

mü-

Muhammed-ibni-Abmensûb

olduğu

A'

(Sırayla

Mekke

şe­

kabilesi)

Benî-Ukhaydar rifliğinde

80

bulunmuş

olan

rasp âilesinin b i r i n c i s i )

dört

A'

432

— E.:

36

562

K R O N O L O J İ Sayfa 2, 3

Çorlulu/-lar — (İkinci

Çürüksulu/-lar devri

mensub

nılan tan

gürcü

ailesi)

İngiltere,

Almanya,

Mahnıııd P a " olduğu

ve

te

=

üçü

Fransa,

Avusturya İtalya

Bunlardan

357, 4 1 5

i l k üçü " T r i p l e

"Triple

diğer

=

İtti'

alliaııce

—

294,

(Üçüncü

Rumeli'de

Selim

73,

74

eşkıya

Düvel-i-Sitte

Bak.:

—

Bak.

ve —

337,

İ'tilâf-ı-Müselles.

Bak.:

DüveH-Mu-

Dârendeli/ler

60,

101, 110, 1 1 1 , 1 1 3 , 114,

Debreli/-ler —

131

—

Bak.:

Devlet-i-Osmani'yye — 9,

—

B a k . : Osmanlı

10, 22, 9 1 , 3 4 6 ,

tida

(Muhtelif

olanlar :

Selaniğ'in

ih­

Bunlardan

Sabatavist

Yahudi ;

449 B a k . : Raguza

cumhu­

voyvodalığı

dördüncü

(Milâdın O n -

asrında

Balkanların dikerek

—

Eğinli/-ler

2 3 9 , 2 4 0 , 2 9 0 , 292

—

Eğribozhı/-lar —

—

-

(Bu

I u " telâffuzu

ismin

Bak.:

Bak.:

makamına

Enveristan

vagonların

ları i s i m : " E n v e r Paşa'nm bütün

böyle b i r hulyâya kapılmışlardır) Dürzî/Dürzü/-ler telâffuzuna

(İkinci göredir)

şekil 133

Türk - 135, 191,

192, Düvel-i-Muazzama siyâsî

tâbirle

195, 3 6 9

1er " D ü v e l - i - S i t t e "

ismiyle

ܬ

lık

246,

eski

ve

üzerine

310 —

yazdık­

(İlkönce

-

Selim

prenslik,

1914

Os­

hududuna

Türklerinin

kur­

yıktıkları

cumhuriyeti

altında

Yunan küçük

Osmanlı olmak

hâki'

üzere

ye­

kurulmuş

hükümet:

vesikalarında

458 (Üçüncü

sonra İngiliz h i ­

adasmda

o¬

Diplomasi

"R%>ublique

des

S e p t - İ l e l s " d i y e b a h s e d i l i r ) 78, 7 9 , 209 C e z â y i r l i / - l e r — 4 9 , 69, 7 0 , 1 9 2 , 216, 2 6 8 , 2 6 9 , 2 7 5 , 319,

f

320

285¬

Ç

399, 4 0 2 , 4 0 6 , 4 0 7 , 4 1 1 , 4 1 8 , 4 2 8 - 430, /

Egzarhlığı

kilisesinden

450,

(Rum

453 Çagatay/-lar,

383

Bükreşli/-ler — Büyük-Sırbistan

329 158 (Bosnasaray

tini

işliyerek

birinci

nin

açılmasına

milliyetçilerinin

cinâye-

cihan

harbi­

sebeb

olan

Sırp

X I V

üncü

asır­

hayyel

462,

—

B a l k a n imparatorluğu)

B a k . : Duşan

imparatorluğu.

Çağatayca

Çapan-oğulları

ayrılmış­

lîden t a s a r l a d ı k l a r ı b ü y ü k v e m u ­

Türkiye-

lan

312,

3 7 9 , 4 0 9 , 4 2 8 , 4 4 6 , 4 4 7 , 4 5 1 , 456 - 4 5 8 , Bak.:

di

son­

olmuştur)

348 - 350, 3 5 8 , 3 6 2 , 3 6 9 , 3 7 3 , 374, 3 7 8 , 467.

mu­

mucibince

devrinde

mâyesi

Osman­

bu

-

Hükûmet-i

İngilizlerin

m i y y e t i ve daha

450

devlet-

465

ve

Cezâir-i-Seb'a

288

Bnrsalı/-lar —

tu­

140,

Kars

dukları

18 60,

tır)

4]i

18,

Bak.:

millî v e mahallî h ü k ü m e t )

d a k i Dıışan i m p a r a t o r l u ğ u n u t a k -

de a-

çekilince

148 B a k . : Tatar

3 6 7 , 3 6 9 , 3 7 3 , 3 7 5 , 3 8 3 , 3 8 9 - 3 9 3 , 398,

Ortodoks

Bak.: R u m / —

—

devleti:

Kafkas

kuvvetleri

krallık

ool317

mütârekesi

hâkimiyyetinde

Meh­

mensub

devleti

manlı

Kırim-Tatarları.

B u l g a r kilisesi

lar. Ermenilik

Paşa'mıı

harbi

krallığı

Abdülhamid

vakkate-! m i l l i y y e s i ( B i r i n c i c i h a n

kral­

—

müstakil

(İkinci

MâverâyrKafkas Cenubugarbî

2 9 5 , 328, 332, 344 - 3 4 7 , 3 6 0 - 3 6 4 , 366,

Bulgaristan

Ça;pan-o-

sadr-i'a'zamlarından

206

58 —

maddeye ba­

Bak.:

268, 269 2 7 5 , 319, 320

Bucak-Tatarları — /-la

—

Cenubî-Kafkasya

247

hânedâm) —

192

üçüncü

dıığn âile)

9, 10, 18, 37, 77, 1 2 7 , 2 2 7

448,

ve

b i r mukabelesidir)

Ermeni/-ler,

met K a d r i

—

32

366, 367, 3 7 2 , 3 8 2 , 388, 389, 3 9 2 , 398,

"Tür­

emellerine hizmetinin

Epir rumlan —

—

287, 300, 310, 314, 3 1 6 , 331 - 3 3 7 , 3 4 6 ,

(Bâb-rÂlî'nin kasdettiği

410

devri

313, 315, 328, 332, 333, 337, 344, 361,

4 3 2 , 44fî

hattâ

haf

hıristiyanları

ayni

30,

191,

menşei için

cedvelinde

Cenânî-zâde-ler

bakınız.

(Birinci ci­

lı Duşan'm k u r m a y a teşebbüs et­

milliyetçileri

de

25,

Dürzüleri-

ailelerinden)

B u ailenin

Eflâk,

237

Boyâbadh/-lar

lı

geçmiş

tiği -halde tahakkuk Sırp

cedveline

Şiîlik)

(Lübnan

meşhur

Sâdık

Sünnîliğe

ğulları.

173, 179, 1 8 3 , 1 8 6 , 187, ve R u m a n y a

tarîkati,

• Cebbar-zâde/ler

hâkr

Bak.:

Ca'fer

Şiilerin

kınız.

4, 2 9 , 47, 50, 6 1 ,

(Fransa'nın

Bourbon/-lar

ra

Almanların

da

1

Müslüman/lar.

kullandıkları

Alman

cilt

cilt

d e v l e t ) 65, 1 0 5 , 106

(Osmanlı

(İıııâm

âilesi

niıı —

kur­

4 0 1 , 402, 4 0 6 , 407,. 4 2 9 , 448

Yunanlı/lar.

yerine

ci

342 82

harbinde

asırda

han

Yirmin­

muhayyel

beylik)

Boşnak/-lar -

"Ağrıboz-

olan Beni-Ümeyye hânedâm)

ettiremediği

Yunanlıların

Buhârâlı/-lar —

(Hulefây-ı-Râşidîn'den

=

çüncü

im­

B u l g a r / - l a r , Bulgarlık, Bulgarca —

- 294,

2 9 8 , 3 1 3 , 316,

da vardır)

Hilâfet

mugayir Canbulât

104, 227, 231, 232, 251 - 253, 282, 291

kiye"

imparatorluk:

187,

B a k . : Boğdan

Memleketeyn v e R u -

296

Enverland

impa­

istedikleri

Bozcaadalı/-lar

hâkimiy-

r a t o r u " ilân etmiş olan Sırp k r a ­

muhayyel

15

29, 4 7 , 50, 6 1 ,

106, 138, 1 7 3 , 1 7 9 , 1 8 6 ,

sonra

kendi­

sini "Sırplar ve Romalılar

4, 7,

64, 84,

Emevî/-ler

büyük b i r kısmını zabtederek ve B i z a n s ' a bile göz

(Osmanlı

beylik)

Elen/ler

imparatorluğu

43,

yetinde

Ehl-i-İslâm

riyeti. Dusan

14, 16 17, 3 5 2 —

m a n y a krallığı.

305, 3 0 6 , 3 0 8 , 3 1 5 , 3 1 9 , 3 3 0 , 369, 4 0 8 ,

mak

Bosna-Hersek

29, 467

voyvodalığı,

dönmeleri için " A v d e t i " tâbiri de

—

Türk­

olan

13

1 9 0 , 2 0 5 , 206

kullanılır) 1, 3 6 , 9 1 , 1 2 2 , 2 5 3 , 282, 3 0 3 ,

Dubrovnik

Eflâk

24

G a r p milletlerinden

etmiş

hâkim

Efganh/-lar — 442

Ruslarla

mezhebi

mezhebindeki

devirle­

Bolulu/-lar —

hânedâm)

Efgan-Türkleri

Mühtedî/-ler

Şark ve

İran'a

(Safavîlerden

Efganistan —

DimetokahV-lar — Dönme/-ler,

325

— Ağvan/-lar

sonra men

devleti ve Türkiye. Devşirme/-ler

Efgan/-lar,

Osmanlı

devleti ve Türkiye.

rinde

Memleketeyn

310

Devlet-i-Aliyye

(Osmanlı inhitat

190, 2 0 5 , 206 — Edirneli/-ler

Ca'ferî

y e r l i l e r i ) 127

Bak.: Amerika

imparatorluğu

paratorluğunun

64,* 84, 1 0 6 ,

209

—

Bizans

mivyetinde

3, 1 3 1 , 228

Danimarkalı/-lar

—

Boğdan Voyvodalığı

azzama.

Kırcalı/-lar. D a n i m a r k a krallığı —

ve

Birleşik-devletlefi.

ittifâk-ı-

:

Benî-Hâşim

(Şimalî-Afrika

Birleşik-Devletler

devletleridir)

3 9 8 , 3 9 9 , 409 — Müselles

isyan «çıkaran

zümrelerinden)

325

devrinde

Benî-Mûsâ,

Berberî/ler

338, 3 4 1 , 3 4 5 , 3 5 1 , 358, 3 9 1 , 394, 3 9 7 , Dağıstanlı/-lar

Sayfa C

Benî-Kutâde.

enten¬

ve

563

TARİHİ Sayfa

Bak.:

Macaris­

İ'tilâf-ı-Müselles" de

Rusya,

-

hükümetleridir:

fâk-rMüselles"

Dağh/-lar

OSMANLI

ENDEKSLER

Sayfa

nıeşrutiyet-

nâzırlafmdan

şa'nm

ENDEKSLER

lerinden: le

de

288

(Anadolu

Türk

âile-

"Cebbâr-zâdeler"

ismiy­

anılırlar)

Çeçen/-ler Çerkez/-ler,

94, '379

— Çerkezce —

95 404

66, 68, 9 3 , 120,

1 4 7 , 1 8 9 , 232, 2 5 1 , 280 - 282, 3 0 5 , 307, 3 0 8 , 3 2 3 , 3 7 5 , 402, 4 0 4 , 4 0 5 , 4 6 1 Çingene/-ler —

18

Çırpanlı/lar — Çltak/"lar 410

Türkçe

147, 252, 283, 303

(Rumeli'nin konuşan

rışık u n s u r l a r ı )

bozuk

miihtedî ,

ve

bir ka­ 1 8 , 127

564

K R O N O L O T I

ENDEKSLER

Sayfa 90, 9 1 , 9 3 , 99, 1 0 1 , 114, 197, 236, 238, 239, 248, 358, 3 7 9 , 404, 446, 4 5 6 , 458 H Haçlı

devletleri

(İlk

haçlı

S u r i y e ve F i l i s t i n ' d e k u ­

rulmuş

Hükûmet-i Âlî.

Seniyye

olan

EhH-Salîb

hükü­

Halebli/-ler —

İmeretM

biri

olan

mensub

Sünnî

mezhebin­

Hanbelî

mezhebine

Osmânî

/

134,

hane­

—

189

(Abbasîler

itibaren

teşekkül

unvanını

takman

fından Hilâfet

sırayla

4 3 —- Ü ç ü n c ü

(İslâm

kamı)

edip dört

idare

"Şerif"

aile

•

İ n g i l i z c e — 5, 47, 4 9 , 50, 58,

140, 1 4 3 , 144, 147, 1 4 9 - 1 5 5 , 157,

halifeliği, devlet,

İngiltere krallığı —

Emîr-ül-

sıfat

ve

4 2 6 , 446

H ı r i s t i y a n / - l a r , Hıristiyanlık — 10, 43, 58, 79,

107,

112-115,

117,

122, 1 3 3 , 1 4 1 , 1 5 0 ,

152, 175, 1 7 6 , 1 8 1 , 1 8 6 , 1 9 1 , 192, 195,

195,

217, 224-226, 2 3 2 , 2 4 1 , 2 4 6 , 2 4 7 , 2 5 1 ¬ 254, 2 6 7 , 2 9 2 , 2 9 4 , 2 9 9 , 3 0 4 , 3 1 0 , 315, 324, 3 3 2 , 336, 337, 3 4 1 , 345, 364, 3 6 9 , 3 9 1 , 4 0 7 , 4 1 9 , 4 3 3 , 459, 4 6 2 — B k . : Küffâr.

199,

203,

205,

Bak.:

Arnavut/-lar,

Arnavut/'lar

ve

105

279,

289, .294

Müslüman303,

(Prusya'nın

401,

- 296,

403, 408-411,

lık v e A l m a n y a ' n ı n torluk

son

hâııedâm)

krallığı

. 206,

Hıılefây-ı-Râşidîn

211

büyük

eshâb-

Âşere-i'Mübeşşere'den

i l k dört halîfe)

468

d e v r i n d e ) 1 3 , 16, 2 8 - 3 0 , 32, 60, 107, 255, 289, 316, 334, 3 4 3 , 3 6 3 , 380, 4 2 5 ,

lık,

24, 3 1 , 6 1 ,

Acem/ler,

62,

43o, 4 3 5 107—

Acemce.

—

47

islâm

dini,

Müslüman­

Memâlik-£'-islâmiyye,

islâm

80, 1 3 3 , 1 4 1 , 164, 186, 1 8 8 , 394

3 3 9 , 3 4 2 , 3 5 1 , 352, 354, 358, 3 6 ] ! 37ö! 432, 4 4 1 , 4 5 2 , 469 )üman/-lar

o¬

ve

—

B a k . : Müs-

İslâv/-lar,

İslâvlık

—

83, 1 5 1 , 1 8 7 ,

Bu

Ermenistan han

harbini

66, 7 1 , 72, 75 - 80, 85, 86, 89, 99, 104,

bir

140, 1 4 3 , 144, 1 4 7 , 1 4 9 - 1 5 5 , 157, 1 5 8 ,

tasarlamışlar­

böyle

161, 162, 1 6 5 - 1 7 1 , 178, 179, 1 8 2 , 185"

(Birinci

müteâkıb

olan

3 4 3 , 344, 347, 359, 366, 372, 392, 4 0 5 ,

kü­

miyyetindedir) —

189,

317,

389

-

408, 417, 4 1 8 , 420, 4 2 2 - 4 2 4 , 4 2 6 , 4 3 0 , 447

433, 4 4 5 , 4 4 7 , 448, 450, 4 5 1 , 454, 456 -

390,

458,

432 Estonya

(Birinci

cihan

harbinden

s o n r a B a l t ı k sâhillerinde eden

küçük

Frenk/-ler

devletlerden:

G Gagavuz/-lar — Garb-ocakları ğunun

(Milâdın

ikinci

asırlar

Suriye yük

ile

Felemenk

Acemce.

Onuncu

arasında hâkim

krallığı)

rinden

(Bunların

tercümanlar

5,

ailele­

voyvoda­

l a r yetişmiştir)

258

Finlândiyah/'-lar

Firavunlar

(Eski

Mısır

—

.

Fransa

182

hükümdarla­

rı) devleti ve

şâmildir)

(Krallık,

Restoras­

Cumhuriyet

devirlerine

156, 162 - 164, 1 6 7 , 1 6 9 , 1 7 4 , 1 7 7 , 178,

2 2 3 , 2 2 8 , 230, 2 3 1 ,

233,

246,

Ya­

k i t â b " tâbiri

1 2 7 , 175,

do

kullanılır)

176, 1 8 6 , 2 2 6 , 295, 2 9 7 , 300 Gayr-i-Türk/-ler torluğunun Giritliler

(Osmanlı Türk

—

muh­ 369,

9, 122, 143 -

Müslümanları Aziz

impara­

olmıyan

unsurları)

Gök-beyi/Kök-beyi

134, 1 3 9 , 141, 142, 1 4 4 , 1 4 5 , 1 4 9 - 1 5 3 ,

impa­ ve

"Ehl-i

183,

9 9 , 100, 112 - 1 1 5 , .117, 1 2 8 , 1 2 9 , 1 3 1 ,

-

Hıristiyan

h u d i u n s u r l a r ı : B u n l a r için

Girit

1 4 , 2 8 , 2 9 , 4 7 , 6 1 , 65, 66,

da

Kâfir/-

(Osmanlı

ratorluğunun

ihtilâl, k o n -

imparatorluk,

7 1 , 74 - 76, 78, 80, 82 - 84, 86, 89, ' 9 1 ,

221

B a k . : Küffâr,

—

Gayr-i-Müslim/-ler

telif 188

süllük,

"Mağrıb-ocakları" Türk-ocakları"

ler.

103, 105

Filibeliı/-ler * — Fin/-ler,

28,

Ceza­ eyâlet­

7 3 , 116, 318

Gâvur/-lar

192, 3 9 0 , 409

bâzı ve

12,

Bunlara "Afrika

denilir) 432

115, Fener-Rumları

ve

Şiî

sülâlesi)

(Holânda

imparatorlu­

Şimâlî-Afrika'daki

leri:

ve bü­

olan

408

(Osmanlı

y i r , T u n u s ve T r a b l u s g a r p

ve O n Mısır

Şimâlî'Afrika'nın

b i r kısmına

halîfeler

320, 346

355

Bak.: Acem/'ler,

Fâtımî/-ler

464

Avrupalılar

Fransızlar)

Ahâlisi

r —

463,

teşekkül

F i n ırkıııdandır)

Pârsî

460,

(Umumiyetle

ve b i l h a s s a

201 - 203, 205, 209, 2 1 0 , 2 1 6 , 217, 219, 188,

223, 228, 229, 234, 235, 237, 246, 253, 320, 3 2 2 - 3 2 4 , 330, 334, 336, 337, 3 4 0 ,

Cenubî -

kurulmuş

188, 1 9 1 , 1 9 2 , 194, 195, 206, 2 1 8 - 2 2 0 , 2 6 5 , 270 , 2 8 5 , 286, 2 9 1 , 3 0 7 , 317, 318,

ci­

çük E r m e n i hükümeti: R u s hâkiErzurumlu/-Iar

467

14, 50, 58, 65,

105, 114, 116, 118, 1 2 1 , 134, 135, 139,

cumhuriyeti

Kafkasya'da

418, 4 1 9 , 430, 456,

Fransızca —

gafil

1 8 2 - 184, 1 8 6 , 1 8 8 , 192,, 1 9 4 , 1 9 5 , 1 9 9 ,

Ümmet-i-Munanr

med. 432

414, Fransız/-lar,

Şarkî-Anado­

Kilikya'da

kurulmasını

yon

3 / 8 , 3 8 0 , 3 9 2 , 395, 407, 419, 4 2 0 , 4 ? 5 89

(En

4 3 3 , 450, hânedanlar

189, 1 9 1 , 194, 2 1 9 , 232, 277, 283

—- B a k . : F e l e m e n k .

Hotinli/-ler — ve

(Muhtelif

âlemi —

impara­

299, '309, 311,

4 1 3 , 414, 4 1 7 - 4 1 8 , 430,

İran devleti

İslâmiyyet,

kral­

217,

336, 3 4 1 , 352 - 355, 3 6 7 , 3 7 9 , 384, 3 9 1 ,

İskoçyalı-lar 328

210,

314, 3 1 5 , 3 1 9 , 3 2 1 , 3 2 3 , 3 2 4 , 327, 332¬

Bak.:

Palikarya/la--.

Hırvat/-lar — Hohenzollern/-lex

—

209,

367, 379, 3 8 4 , 388, 405, 408 - 4 1 1 , 4 1 3 ,

tahayyül

devlet: hem

134',

246, 250, 2 5 1 , 256, 2 6 3 , 266, 2 7 0 , 278,

lranlı/-lar — —

128-131,

220, 222, 2 2 3 , 2 2 8 , 230, 232, 2 3 3 , 2 4 3 ,

199, 2 0 1 , 205, 2 0 6 , 2 0 9 , 2 1 0 , 212, 216,

Hıristiyan-Arnavut/-lar

126,

167, 174, 177, 178, 182 - 186, 1 8 8 , 1 9 3 "

4 5 0 , 467 - 470 Hintli/-ler —

99,

318, 320, 3 2 3 , 334, 336, 343, 354, 355,

R u s t e ş v i k i y l e A¬

28, 65, 71, 76, 82, 85,

139, 1 4 1 - 1 4 5 , 149 - 1 5 3 , 156, 1 6 2 - 1 6 4 ,

ma­

1 5 , 16, 58, 6 1 , 349, 351 - 3 5 3 ,

77,

317, 4 1 8 , 420 - 437, 4 4 5 - 4 5 2 , 454, 458¬ 4 6 2 , 464, 4 6 6 , 468

edilmiş, o l a n .

133

(Ermeni,

379, 4 5 1 , 457

bakınız.

tara­

355, 357, 377, 3 7 9 , 395, 419, 432, 435,

lan

cilt

Sayfa 247, 249 - 2 5 1 , 256, 286, 2 8 9 , 293, 315,

d ı r ) 2 8 6 , 310, 3 3 3 , 3 4 8 , 349, 359, 3 7 3 ,

347, 3 5 1 - 355, 3 6 3 , 367, 408, 4 1 3 , 414,

432

Mü'minînin

dan

Gürcis­

313, 314, 320 - 3 2 6 , 3 3 3 - 3 3 5 , 3 3 7 , 340,

devrinden

emaret)

Holânda

-

270, 2 7 3 , 278, 2 9 0 , 2 9 2 , 295, 296. 3 1 1 ,

B a k . : Benî-Hâşim.

—

emareti

61,

Garbî

2 2 9 - 2 3 1 , 2 3 3 , 2 4 8 , 253, 255, 256, 2 6 9 ,

201

devleti

hayâli

hem

devlet

158, 1 6 0 - 1 7 2 , 1 7 8 , 179, 182 - 186, 188,

—

Hezargradlı/-lar Hicaz

krallığı)

lu'da,

1 9 1 , 1 9 3 , 194, 198, 2 0 0 , 2 0 9 , 219, 2 2 0 ,

Hevâşim

E r m e n i - K a t o l i k l e r i ve m e z h e b i — komitecilerinin

65, 74 - 80, 84 - 86, 89, 112, 126, 1 2 9 ,

d a n ı. He,rsekli/-ler

Rus-Ermenileri.

Ermenistan/Ermeni

Bâb-r

" A ç u k - b a ş / Baş-

dedikleri

ingiliz/-ler,

Hânedân-ı

B a k . : Osmanlı

—

tan

80

Osman

(Türklerin

c e d v e l i n e de

olanlar) ÂH

ve

n a d o l u ' d a • kurulmasını

açnk"

26, 79, 118

(Dört

Bak.:

—

565

TARİHİ Sayfa

Ermenileri

komiteciler 133

Hanbelî/-ler

—

OSMANLI

ettikleri

metleri)

Hânedân-ı

Osmâniyye

seferinden

itibaren

den

Hükûmet-i ı-Âlî.

Sayfa B a k . : Bâb-

ENDEKSLER

devri

Arapgirli

145,' 155, 1 6 2 ,

184, 210,

228,

—

457 224

sülâlesi

(Sultan

s a d r ı -adamlarından

Yusuf

Kâmil

Paşa'nm

mensub olduğu Türkmen ailesi : B u sülâlenin mensub

Akkoyunlu olduğu

Hânedânına

rivayet

edilir)

203

Grek/Grec — Bak.: Rum/-lar. Gümülcüneli/-ler —

401 - 404

G ü r c ü / - l e r — 5, 24, 2 7 , 5 3 , 62, 64, 68, 7 6 ,

OSMANLI

566

T

ENDEKSLER

ARİHt

Sayfa

Sayfa

(Lübnan

cemâat :

türemiş

Diğer

2,

(İsparta

vilâyeti

K

194

İsveçli'/-ler —

66,

devri

62

Ahmed

72

olduğu

İsviçre —

263

İsviçreli-/ler —

104 178, 202, 203, 205, 2 2 3 ,

(İkinci

Cevad

Paşa'nın

(Çerkez

(İran'da saltanat

Kâfir/-ler

Bak.:

—

Kafkasyalı/-lar

333

Kara-Çelebi-zâde/-ler

384 - 3 8 6 , 3 8 8 , 394, 395, 404, 4 1 3 , 4 1 8 ,

Mehmet rmdan

krallığı.

359, 3 7 9 , 3 8 4 - 388, 395, 4 2 0 , 445, 4 5 0 , 454, 458 - 4 6 0 (Birinci büyük da

İ'tilâf

cihan

Avrupa

1

devletleri

harbinden devletleri

evvel arasın­

.

fi

98

— devri

Abd'ül-Aziz

sub

olduğu

ulemâ

prenslik :

21

hâkimiyyetiııde

Daha

sonra

denir)

dillerinde

5 1 , 187, 188, 2 0 1 ,

339,

muazzama

ve

382,

393,

394,

406,

binden

evvel

büyük

cihan

har­

Avrupa

dev­

sisteminden

İtalya

/

ittifak Bak.:

biri :

ve

lerinden) Karthli

8. 116

istanbul hükümeti devrinde

(Millî

Ankara —

(Şarkî

veline

13 —

de

-

Gürcistan

Üçüncü

cilt' ced-

mücadele

(Gazi Ahmed

Paşa'nın mensub olduğu

lisesi

—

7,

462

1 9 , 3 2 , 37, 39, 237, 334

133,

205, Katolik-Lâtin/-ler

eşkıyâ

Kleftis

(Ortodoks

Luksemburg

büyük

-

4 1 1 , 418

dukalığı —

133

Lübnanlı/~lar —

6 3 , 102 ve

B a k . : Luxembourg. M

22, 329, 346

Koşancalı/-lar — (Bağdad

kölemenleri)

(Mısır kölemenleri)

sülâlesi)

man

,

sülâlelerinden;

230

118

-

54,

meti.

(Hicaz'ın

lar

Süley­

âlem

olan

emirliğinde

bulunmuş âilelerden) (Lübnan

133

ve

tarihî

133 Hıristâbir-

Suriye'nin

cemaatlarından)

133

han

harbinde zaman

Azerbaycan,

Ermenistan rılmış ti :

Rus

olan

çarlığı

kurulmuş

ve

Gürcistan

Cenubî'Kafkas

135, 369

ci­

yıkıl­ az

cumhuriyetlerine

Transcaucasie

-

195,

(Birinci

devleti

dığı

manda

meşhur K u Gâvur/-

hükü­ 258, 3 8 4

(Lübnan

Mâverây-rKafkas 79

Kâfir/-ler,

Saint

19|,

kahraman

(Osmanlı .menbâlarmda

tiyanlara

Bak.:

—

Manastırh/-la;r — Ma'n-oğulları

Katolik

k a b i l e s i mensupları)

K ü f f â r , Kefere,

345

—

general

bu âiledendir)

Garboeak-

J e a n Şövaleleri Haçlı

Fransızların

ismindeki

Bak.:

—

M a l t a Şövalyeleri

Mârûnî/-ler

öldüren

de­

ları. Makedonyalı/-lar

3

im­

idaresindeki

Avusturya - Macaristan.

Mağrıb-ocakları

eski

esnâsmda

hançerle

Küreyşî/-ler reyş

142, 1 4 4 ,

işgali Bey

221, 408

221, 222, 231, 235, 393, 412.—-

83

Paşa

(Kilis'in

(Avusturya

krallığı

73,

7 5 , 76, 7 7 , 79, 8 1 , 82, 85, 446 (Köprülü-Mehmet

vir) Bak.;

329

Konyalı l a r —

Kleber'i

1 6 , 5 0 , 66, 138, 1 3 9 ,

paratorlarının

oymakların­

Bak.: Palikarya/-lar.

Kölemen/-ler

Macar/-lar — Macaristan

Bucak-Tatarları.

(Türkmen

—

gene

- rum-

/

50, 5.1, 103 — B a k . :

Koniçeli/-ler —

âile)

218,

4

Livonyah/-lar — Luxembourg

17

Muh­

mezhebi ve k i ­ 134, 1 4 1 ,

70 138,

139, 1 7 7

B a k . : Dağ-

dan)

Türk

300, 455 Katolik

(Polonyalılar) .

Leh/-ler

3, 5, 7, 1 1 , 20, 2 7 , 4 3 -

Kub'ad B e y hânedânı

86

Katırcı-oğulları

378,

3, 5, 7, 4 1 , 4 3 , 4 5 , 5 3 ,

307

Tatar/-1ar Kırklu/lar

Mısır

—

Katolik/-ler,

hükümetine

95

bakınız.

Kastamonulu/-lar

86, 100, 101, 58,

devrinde

çıkaran 73 —

Trabzonlulara

18,

L e h i s t a n krallığı —

Lüksenburg —

Köprülü/Ier

aile­ 94,

B a k . ; Bâb-rÂlî.

m u k a b i l Bâb-ı-Âlî'ye verilen isim) Istanbullu/-lar

'

krallığı

krallığı)

tar istanbul hükümeti —

isyan

Selim

bütün

edilir)

oy­

Kır,gız/"lar —

288 (Mağnisa

Kara-Osman-oğullan

—

(Üçüncü

teşmil

Lehli/-ler, 13

Kölemen/'-ler

aşiretle­

r i n d en)

İ'ti-

olduğu

2 1 , 30 (Türkmen

Karakeçili/ler

lâf'i-Müselles. İzmirli/-ler —

7, 4 3 , 8 3 , 142, 188, 2 0 1 ,

Karahisarlı-lar —

Avusturya " Macaristan z ü m r e s i ) . 356, 4 1 3 , 4 1 8

419

394

Almanya/

Düvel-i-muazzama

411,

202, 247, 2 5 1 , 254, 282, 283, 2 9 8 , 3 9 3 ,

l e t l e r i arasında kurulmuş i k i i t t i ­ fak

407, 418,

KaradağlıHar —

İttif a k - ı - M ü s e l l e s . . (Birinci

mensub

lış o l a r a k

yan­

İran'a

mak)

Kırım-Tatarlan —

Garp

ya

İttifak-ı-Müselles

sülâlesinin

sonra

399

Efgaıılar. Türkmen

Kırımh/-lar —

almıştır.

. 4 1 5 , 4 1 7 - 4 1 9 , 422, 450, 4 5 1 , 4 5 3 ' 4 5 5 . DüveH-

olan

ilân etmiş y e n i h a y e t k r a l l ı k ş e k ­

2 9 2 , 2 9 5 , 2 9 9 , 3 0 2 , 307, 312, 315, 316,

Bak.:

372,

205, 382

( B u i s i m h a l k arasında

4 5 , 4 7 , 50 - 5 3 , 58 - 64, 73

den b i r i : İngiltere " F r a n s a ' R u s ­

4 6 5 , 469 —-

328,

310,

(Safavîlerden

Kılcı/'lar

istiklâlini

202, 207, 216, 246, 2 4 7 , 282, 2 8 3 , 290 -

457,

294,

lini

Montenogro

4 0 8 , 410, 412¬

191, 198,

Kırını hanlığı —

kurulmuş i k i i t t i f a k s i s t e m i n ­ d e v l e t l e r i gruıpu)

190,

404

L Lâtin/-ler, Lâtinlik — Laz/-lar

155, 162,

402,

103, 189, 3 2 2 , 3 2 5

—

142,

lı/iar. '

men­

sülâlesi)

âile)

B a k . : Küffâr.

zümrelerinden)

müelli-

Efendi'nin

(Osmanlı

Karadağ

—

Rumeli'de

Şeylrül-İslâmla-

"Ravzat-ükEbrâr"

369,

Büyük-Fımd

olduğu

33

Kıbrısh/-lar

Kırcah/-iar

(Dördüncü

Kefere.

1 1 , 1 8 , 60, 127, 3 3 3 , 334, 358,

KürtVler

Kütahyalılar

şâirlerinden

ile oğlu

mensub

21 —

Kefere —

hâkim

—

318, 339, 3 4 1 , 355, 359, 3 6 6 , 367, 3 8 2 , —

343

Küffâr.

Kandıralı/-lar

187, 218, 258, 265, 285, 324, 337, 3 4 7 ,

(Dîvân

süren

hanedanlarından)

Türkmen

e d i l i r ) 4, 8 5 , 372 — B k . :

3, 5, 2 9 , 115, 159

Kerküklü/-ler 29

Kacar/-lar

H ı r i s t i y a n / ' l a r ve

İ S İ , 1 5 3 , 192, 2 0 3 , 2 0 4 , 208, 2 1 1 , 229

kabilelerin­

den)

tesadüf

405 2, 257, 258, 268, 2 7 1 , 281

İzzet-Molla

331

k ü f r " t e r k i b i n e de

459

KayserihV-ler —

Paşa'nın

mensub

âile)

2 2 8 , 230, 2 3 3 , 246, 247, 2 5 1 , 256, 315,

İtalyan/-lar, İtalyanca — 7, 2 3 , 104, 178,

Abdük

sadr-ra'zamlafindan

Kabartay/lar

3, 5 - 7, 2 9 , 65,

68, 70, 7 1 , 1 3 1 , 228

B a k . : Sardenya

l e r d e n : "Elıki

mil­

8 1 , 117

Keçeci-zâde/-ler hamid

İsveç-Norveç krallığı ( N o r v e ç 1905 de İsveç'den ayrılmıştır)

Lâtin

—

KavalahV-lar Kazak/-lar

KabaağaçlrzâdeHer

ahâli­

si)

İ'tilâf-ı-Müselles,

418

65, 228, 390

İspanyol-/lar —

İtalya krallığı —

411,

imparatorluğu

133

İspanya krallığı — İspartalı/-lar

Japonya

İsmaiîîlerle

karıştırılmamalıdır)

Avrupa

Kavaklı/-lar —

Suriye'deki

mezhebinden

Nusayri bir

ve

nisbetle

l e t l e r i : Tarihî tâbirlerindendir)

2 8 3 , 3 0 2 , 307, 313, 388, 4 1 1 , 413 İsmailî/-ler

Sayfa

Sayfa lara

2 0 1 , 2 1 1 , 2 3 2 , 246, 247, 2 4 9 , 2 5 1 , 282.

567

KRONOLOJİ

ENDEKSLER

za­ ve ay­

devle­

cumhuriyeti)

446, 447

568

OSMANLI

TARİHİ

ENDEKSLER

Sayfa Mayııot/-lar,

Mamottes

Mora'nııı

(Cenubî

cenubundaki

körfezine

hâkim

=Mayna

denilen

olan

Vezir-i-a'zamlarından

Koron Mama

dağlık

saha­

isyanlarıyla

Osmanlı

Mûsiyyûn —

ida­

Mekke ti

altında

lunmuş

(Osmanlı Mekke

olan

Melhame/-ler devri eib

Benî-Kutâde

âilesi)

80

(İkinci

Abd'ülhamid S e l i m ve N e -

Paşa'Iarm

mensub

(Eflâk

vodalıkları)

lâm,

Mü'min/-ler, Müslimîn,

ümmet-i-

duğu

149, 1 7 3 , 175, 1 7 6 , 186, 1 9 1 , 192, 1 9 5 , 2 2 4 - 2 2 6 , 2 4 7 , 251 - 254, 258, 267, 2 7 0 , 277, 2 8 0 , 295, 2 9 7 , 324, 332, 3 3 5 - 3 3 7 ,

150 - 1 5 1 , 1 5 6 , 1 5 9 , 1 6 3 . 179, 1 8 0 , 182¬

3 4 1 , 344, 345, 3 5 0 , .352, 3 5 8 , 3 6 1 , 3 6 9 ,

184,

374,

ve

—

Rumanya.

Ahâli-i-İslâmiyye ve

Menemenli/-ler

—

1 4 9 , 150

Merzifonhı/-lar

—

21

Mevlevî/-îer,

Mevlevîlik

Celâlüddin-i

Rûmî'nin

(Mevlânâ tarîkati)

137, Mısır

376, 380, 3 8 2 , 4 1 9 , 4 2 0 , 4 3 3 , 4 6 9 , B a k . : İslâmiyyet/İslâm

Kölemenleri

—

Bak.:

444

KÖlemen/-

ler.

Arııavut/-lar,

Arnavut/lar Müslümanlık

ve

11,

—

317,

2 1 3 , 215, 2 7 1 ,

3 5 3 , 3 9 8 , 4 0 2 , 4 0 6 , 434, 457, 4 6 6

Moldavalı/-lar

—

B a k . : BoğdanIı/-lar.

Mongol/-lar.

P a l i k a r y a / l a r,

Montenegro

—

Morah/-lar

—

Moskof/-lar

B a k . : Karadağ. Osmanlı

98, 329

menbâ"

killerine

de

tesadüf

edilir)

ri

Eflak

3,

5,

(Eflak

teyn

Mütvâlî/-ler

b i r mezheb sâlikleri)

inhiraf

Moskof

çarlığı

B a k . : Rusya

devri dullah ve

Malımud

veziri-a'zamlafmdan Paşa

Birinci

i l e Üçüncü Abdülhamid

Ab­

Mustafa devirleri

115-117,

148,

151

167,

1 7 0 , 1 7 3 , 1 7 6 , 179

120

- 154,. 1 5 7 , 159, 1 6 3

-

-

184, -

rinde

2 9 1 , 2 9 8 - 3 0 0 , 3 0 2 , 3 0 4 , 3 0 7 , 310¬

Müslüman

ve

Gayr-rmüs-

Nogay-Tatarları

—

51

12,

14,

17, 1 8 ,

—Bak.:

Ta-

devleti/İmparatorluğu

leti-Aliyye, 33

sahille­

tahayyül

edilen

B u muhayyel

R u m imparatorluğunun

dev¬ Trab­ yeri­

k u r u l m a k istenilmiştir) Protestanlık

krallığı —

—

451 141,

Ve leri

Saltanat-ı-

70, 7 1 , 89, 99, 1 1 5 , 1 2 8 , 1 3 1 , 134, 1 4 1 , 145, 177, 183 '- 186, 188, 1 9 4 , 1 9 5 , 2 0 3 , 205,

206, 2 0 9 , 2 1 1 , 2 1 9 , 2 2 1 - 2 2 3 , 2 2 8 ,

230, 2 3 1 , 4 0 7 —

Bak.:

Almanya

imparatorluğu.

de kullanılır)

R

(Dev-

Saltanat'i-Seniyye Osmâniyye

terkip­

65, 66, 68, 70, 71,

144

4 1 , 4 3 , 5 3 , 5 8 , 6 5 , 66,

368, 387 Osmanlı

"Muş-

dev­

let, Fâtih'in yıkmış olduğu

Prusya

457

cihan

tarafından

Karadeniz

devlet:

4 4 0 - 4 4 7 , 450, 4 5 1 , 454, 4 6 1 , 4 6 3 , 4 6 5 ,

mâadâ

Rumlar

kurulması

Protestan/-lar,

Türk unsurundan

(Birinci

s o n r a k i mütâreke

azgın

4 2 2 , 4 2 5 , 4 2 8 , 4 2 9 , 4 3 1 , 4 3 3 - 4 3 5 , 438,

imparator­

127,

Anadolu'nun

.

krallığı

—

harbinden

(Osmanlı

"Klef-

R u m devleti

262, 2 6 5 , 266, 2 7 1 , 278, 2 8 2 , 2 8 5 , 287,

O s m a n l ı anâsırı

Hıristi­

Bunlara

B a k . : Lehistan

2 3 3 , 236, 2 3 7 , 2 4 1 , 2 4 6 , 2 4 8 , 2 5 0 , 2 5 4 ,

bütün

(Eski ismiyle -

—

Pontos

2 2 6 , 228

Rumlarla

105

Polonya

Pomak/-lar

212-217, 219-221,

olan

E"

hâlinde

tir)

- 165,

182,

4 6 6 , 4 6 8 , 469 195

ve şakavet

H a y d u d " i s m i de v e r i l m i ş ­

185, 1 8 7 , 189, 194, 1 9 6 , 1 9 7 , 199 - 2 0 2 ,

8$

10

tiş =

204-208,

bâtıl

Bak.; Avusturya.

karalı/lar)

isyan

idaresine

- Yunanistan'la

bulunmuş

111 - 1 1 3 ,

l i m u n s u r l a r ı ) 1 7 6 , 1 8 5 , 1 8 9 , 2 1 4 , 299,

Nevşehirli/-ler

pir'de

zon

133,

(Osmanlı.

Şimalî

yan-Arnavutlar :

luğunda

Nemçe —

karşı

ne

Necidli/-ler — (Birinci

Palikarya/-lar

40,

395, 4 0 1 , 406 - 4 0 9 , 4 1 1 , 4 1 4 - 4 1 6 , 418¬

dev­

leti. Muhsin-zâde/-ler

12-16, 17, 19,

3 8 0 , 3 8 2 , 384, 385, 389, 390, 3 9 1 , 394,

etmiş

hâ­

Osmanlı

3-5-7-9,

et

Suriye'de

—

Osmanlı/-lar.

P

"Prin­ 186

ve

B a k . : Osmanlı

2

358 - 360, 3 6 3 , 3 6 4 , 366, 3 6 7 , 3 6 9 , 379,

de

de

261, 266,

3 , 5 1 , 318, 3 4 5

105,

289,

ve

terkipler

297, 4 0 5 , 4 0 8 , 444, 4 6 9 , 4 7 0

74, 76 - 80, 8 2 , 8 5 , 87 - 9 0 , 9 3 , 1 0 1 , 109,

Bâb-rÂlî.

nedânı.

Memleke­

N —

1,

455,

"Ortodoks/-lar.

Osmanlılık, —

434,

452,

118, 200, 2 0 1 ,

Osman-oğulları —

hayalî

Bk.:

Rus/lar.

177, 434,

336 - 3 3 8 , 3 4 1 , 3 4 3 , 346, 3 5 3 , 3 5 5 , 356,

ve

İslâmiyyetten

—

8 0 '•

Türkçesi)

85, 1 0 0 , 1 1 3 , 1 1 8 , 1 2 6 , 142, 1 4 9 , 150,

383,

voyvodalık­

takılan

(Lübnan

247,

432,

449,

(Âl-i-Osman

Türk/ler

rinde

de M o l d a v i e

isminin

Osmanlı/-lar,

Bak.:

315, 3 1 7 , 318, 320 - 3 2 2 , 3 2 5 , 328, 332,

zaman

hükümetine

B a k . : Sırp

232,

Osmancıklı/-lar — câmiası

289,

beylikle­

Boğdan

27, 4 3 , 46, 48,' 51-53, 60, 63, 65, 7 1 , 156, 2 3 3 , 2 9 6 , 3 0 1 , 304, 3 1 3

koşanlar

ve Boğdan

Valachie" 26,

1 4 1 , 150, 2 3 2 , 2 4 7 , şerik

ve

cipautés unies

l a n n d a M o s k o v l u v e M o s k u l u şe­

İslâmiyyet/

b i r çok tanrılara t a p a n l a r )

ları birleştiği

7, 2 2 (Eski

(Allâha

—

195,

-

gibi

Osmanh-Türkleri —

117, 1 4 1 - 1 4 3 , 1 4 5 , 1 7 6 ,

193,

420,

448

hânedânı

kullanılır)

6 1 , 6 2 , 65,

—

418,

445,

Osman-oğulları

Hıristiyanlığı,

mezhebi

415,

B a k . : Türkiye ve

245 Şark -

Rum-Ortodoks 104-106,

-

443,

Osmanlı

devri

1 2 3 , 128 - 130, 1 3 3 , 139, 1 4 2 , 145, 1 4 6 ,

379 — B a k . ; T ü r k / - l e r . Müşrik/-ler Müttahid

463

—

İslâm d i n i .

109, 1 1 4 , 118, 1 2 0 ,

1 2 9 , 1 3 3 , 2 0 0 , 204, 2 1 2 ,

Aziz

sef-askerlerinden

4 3 , 47 - 6 1 , 6 3 , 64, 66 - 68, 70 - 72,

Hıristiyaır

Bak.:

—

Müslüman-Türk/-ler —

Misırlı/-lar

105

—

(Sultan

âile)

OrtodoksMar,

187,

413 437, —

20, 2 2 , 2 3 , 27 - 3 1 , 35, 3 6 , 38 -

hammed. Bak. :

77,

380, 427,

dini.

Ümmet-i'Mu-

Müslüman-Arnavut/-lar

358, 360, 3 6 3 , 3 6 5 , 370, 374, 376, 3 8 2 ,

133

Hüseyn A v n i Paşa'nm mensub ol­

47, 5 0 , 58, 61, 72, 74, 84,

B a k . : Eflâk, Boğdan

m e z h e p sâlikleri)

ve

2 3 1 , 234, 2 4 1 , 288, 2 9 4 - 2 9 7 ,

299, 310, 3 1 1 , 314, 3 3 2 , 337, 3 3 8 , 3 4 2 ,

bâtıl

Mü'minîn,

196, 199, 203, 2 0 6 , 2 0 9 , 210, 212, 217,

1 8 6 , 1 8 7 , 1 9 0 , 205-207, 2 1 1 , 2 1 6 ,

228,230,

Suriye'de

etmiş

sadı-ı-a'zam

107, 1 2 2 , 125, 1 2 7 , 1 3 3 - 135, 1 4 1 , 1 4 2 ,

voy­

ve

inhiraf

Ehl-i-is-

89, 99, 100, 1 1 2 , 115, 138, 143 - 1 4 6 ,

222 —

Lübnan

O

M u h a m m e d — 4 3 , 6 1 , 7 7 , 80, 8 3 , 105¬

3 4 3 , 350

ve Boğdan

(

B a k . : Miis-

İslâm/-lar,

Müslim/-ler,

oldukları

L ü b n a n l ı h ı r i t i y a n âile) Memleketeyn

bir

Bak :

—

187, 1 8 9 , 2 0 0 , 206, 2 0 9 , 214, 216, 2 1 9 ,

409

Odabaşı-zâde/-ler

Müslüman/-lar,

116, 1 1 9 , 1 2 2 , 124, 125, 127, 1 2 8 , 130¬

kral­

132, 1 3 4 , 1 7 5 , 1 7 7 , 179, 181, 1 8 2 , 185¬

İslâmiyetten

lüman/'lar.

bu­

vüzerâsındaıı

Müminin

B a k . : İsveç - Norveç

lığı. Nusayrî/-ler

B a k . : Dönme/-ler.

Sayfa 74, 8 0 , 82, 84, 99, 1 0 1 , 105, 1 0 7 , 1 1 5 ,

Bucak'Tatarlaıi.

Norveçli/ -ler —

Nevsehiıii/-

Müslim/-ler, Müslimîn —

hâkimiyye-

emirliğinde

—

Norveç —

ve

Müslüman/-lar.

130, 207

şerifleri

Mühtedî/-ler Mü'min/-ler

hıdiv­

ler ailesi)

Bak.:

—

ler. 105

(Mısır'ın

B a k . : Benî-Mûsâ

Muşkarahy-lar

r e s i için d â i m î b i r g a i l e teşkil et­ A l i sülâlesi

26, 4 2

569

Sayfa tar/-lar

52 - 5 3

mişlerdir). Mehmet

Mehmet

P a ş a ' n m m e n s u b o l d u ğ u âile)

nın ceııgâver a h â l i s i : B u n l a r m ü ­ temâdi

Sayfa

-

ve

K R ON OLOJİ

ENDEKSLER

Raguza

cumhuriyeti

miyyet

(Osmanlı

ve himâyesi

altında

hâkibu-

570

OSMANLI

ENDEKSLER

TARİHÎ

Sayfa lunmuş

olan

lerden:

küçük

Osmanlı

Dubfovnik

hükümet­ menbâlarmda

diye bahsedilir)

102, 104, 112 - 1 1 5 , 1 1 7 , 119, 1 2 6 , 1 2 8 ,

—

1 3 1 , 1 3 4 , 138, 1 3 9 , 1 4 1 - 144, 1 4 9 - 1 5 3 ,

B i r i n c i ve i k i n c i ciltlerin " Y e r i ¬

1 5 5 , 156, 1 6 3 , 1 7 0 , 1 7 2 - 1 7 4 , 1 7 7 - 1 8 0 ,

simleri"

182 - 1 8 8 , 1 9 4 , 1 9 5 , 1 9 9 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 5 ,

cedvellerine

de

79

Sayfa 66, 68 - 7 2 , 76, 82 - 85, 89, 99, 1 0 1 ,

bakınız.

Resneli/-ler — Romah/-lar Rum-/lar,

( E s k i Romalılar)

Rumluk,

Rumca

188,

—

361

2 0 9 , 2 1 6 , 2 2 3 , 2 2 8 - 2 3 0 , 232, 2 3 3 , 246,

456

247, 2 4 9 , 2 5 1 , 2 8 2 , 2 8 3 , 2 8 9 - 2 9 2 , 2 9 6 ,

8, 1 8 , 4 4 ,

2 9 8 , 3 0 2 , 309, 3 1 1 - 3 1 6 , 328, 332 - 334,

65, 1 0 3 - 1 0 6 , 1 1 7 , 122, 140, 1 4 6 , 1 4 9 ,

336, 340, 3 4 1 , 3 4 5 - 3 4 7 , 3 5 1 , 354, 355,

1 5 1 , 208 - 2 1 0 , 2 2 4 , 2 2 5 , 2 3 2 , 2 5 3 , 3 1 0 ,

3 6 0 , 3 6 3 , 367, 384, 387 - 3 8 9 , 392, 394,

328, 332, 3 3 7 , 3 4 5 , 358, 368 - 370, 3 8 2 ,

408

- 413, 416, 418, 419, 467

3 8 3 , 386, 4 3 8 , 4 5 1 , 454, 4 5 6 , 459, 4 6 2 , Bak.: Epir

ramları.

R u m a n y a krallığı

(Evvelâ

hâkimiyyetinde müstakil

prenslik,

krallık)

sonra

186, 205, 2 0 7 , 232,

3 0 2 , 304, 3 0 5 , 307, 3 1 2 , 3 1 5 , 3 1 6 , 3 3 2 , 390, 406 - 4 0 8 — Boğdan

ve

Rumanyalı/-lar

Bak.:

Eflak, 106,

138,

2 0 6 , 2 3 1 , 302, 307, 3 4 2 , 406 Rumeli muhacirleri —

2 5 4 , 255, 312, 3 1 3 ,

Rümelli/-ler —

8 1 , 390

R ü m e n / l e r — B a k . : Rumanyalı/'lar. Rum-Katolik/-ler ye'deki

(Lübnan, v e

Hıristiyan

dan) deki

133, 135,

(Lübnan

Hıristiyan

ve

195 133, 135

Rum

OrtodoksBak.:

İRusHar,

k i l i s e ve m e z h e b i

—

Rusça, R u s l u k —

1, 3 , 7, 13

-

16, 19, 25 - 2 9 , 3 6 , 4 0 - 5 0 , 52-55, 5 7 ,

—

13 - 1 5 ,

meti

—

(Haçlı

küntüsü

73

tinin

Haçlı

seferlerinin

olan

bu Malta

mevcudiyyetine

Mısır

seferine

vermiştir)

son

dö­

cilt

Şövalyeleri

miş

olan

ve

pâdişahlık

ilga

edil­

müessesesi)

467

B a k . : Osmanlı

krallığı

(İtalya

geçen

İtalyan

başına

birliğinin

119, 1 2 6 , 1 2 8 , 1 3 1 ,

d e v l e t i ) 1 5 2 , 1 6 3 - 1 6 5 , 177, 1 7 8 , 1 8 3 , 184,

138, 139, 141 - 1 5 5 , 157, 159" 168, 170¬ 173, 1 7 9 , 1 8 0 , 185, 1 9 2 , 194, 1 9 7 , 199,

Seb'azâde/-ler

(İkinci

ve Beşinci M e h m e t

231-233,

leri

236, 237, 239, 2 4 2 , 2 4 6 - 2 4 8 ,

Şapuı-Said

2 9 1 , 299 - 3 1 3 , 324, 3 3 6 / 3 3 7 , 339, 3 4 2 ,

duğu âile).

428, 4 2 9 , 4 3 6 , 4 3 7 , 4 4 6 , 4 5 1 , 4 5 2 , 4 5 7 , 462 —

Bak.: Moskof/-lar.

Rusçuklu/-lar — Rus-Ermenileri — 447 —

70, 7 1 ,

Selânikli/-ler

Paşa'nm

—

Sırbistan - krallığı hâkimiyyetinde

Bak.: Ermeni/'ler ve

Tüı-

kiye-Eimenileri. R u s y a d e v l e t i , M o s k o f çarlığı —

-1ar.

345

Tasköprülü/-le.r — Tatar/-lar -

Bak.:

—

73,

Suriyeli/-ler — Suûdî/-ler hâbî

227, 260

(On-s kizinei

asırda

e

mezhebini

eid

emîri

un

nesline

yaymış

olan

mensub

Ne-

umumiyyetle ve

olan

(Hicaz'a

olan Vehhâbî

Benî-Suûd-

(Sünnî mezhepler ve

nî m ü s l ü m a n l a r )

Sün­

ŞeylrMu-

Sünûsî'nin tarikat

te'sis

Şâzeliyye

lâlesindendir)

384,

385,

Şamlı/-lar 453 117

Osmanlı

muhtâriyyet

(EhH-Dimişk

(Trablusugarp

ahâli­

131

si)

385, 450

Trabzonlu/-lar —

100

Tunuslu/lar Türk/-le;r,

316, 3 1 8 , 366

—

316, 318, 405

Türklük,

Türkçe

—

1

- 4,

6,

1 0 , 1 6 , 1 7 , 24, 2 6 , 2 7 , 2 9 , 3 3 , 35, 3 8 , 4 3 , 4 4 , 4 6 - 5 1 , 54, 5 5 , 6 3 , 65-67, 6 9 , 7 0 , 75-79,

81-83,

86,

99,

100,

103¬

- 1 5 3 , 155

- 159,

- 1 6 6 , 1 7 0 - 1 7 2 , 1 7 6 , 1 7 8 - 1 8 1 , 185,

1 8 7 , 194, 1 9 9 , 2 0 1 - 2 0 3 , 205, 2 0 7 , 209" 444

83,

1 0 0 , 1 0 1 , 106, 115, 1 1 6 , 1 7 3 , 1 8 0 , 2 0 2 , 3, 4, 1 4 ,

2 0 3 , 205, 207, 2 0 9 , 2 1 1 , 215, 2 1 6 , 2 4 6 ,

28, 29, 3 5 , 4 1 , 4 3 , 5 0 , 5 8 , 6 1 , 6 3 , 6 4 -

247, 252, 2 8 2 - 284, 289"292, 295, 2 9 8 ,

şeklinde

de b a h s e d i l i r Şammarlı/-lar şimale

2 1 2 , 2 1 5 , 2 1 6 , 218, 220

- 225, 228

-

234, 2 3 7 , 2 3 9 , 2 4 1 , 2 4 2 , 2 4 6 , 2 4 7 , 2 5 1 ,

341,

1 9 3 , 446 (Cebel

doğru

-

yayılmış

288-293,

295,

298-307,

310-314,

Bak.:

(Lübnan

emirliğinde

lunmuş âilelerden) Şirvan

hanlığı

:Şirvânî-zâde-/ler

1 3 3 , 134 Aziz

dev-

-

354,

356,

-

437, 443, 445 ve

Bak.:

4 1 5 , 421

-

- 451, 454, Müslir

Anadolu-Türkle­

ri.

13 (Sultan

-

maırTürkler

bu­

—

4 3 3 , 435

4 5 9 , 4 6 2 , 468 —

Orto-

doks/-lar. Şihâbî/-ler

348

394, 399, 4 0 2 , 404, 4 0 6

bir 352, 353

—

343, 345, 346,

358 - 360, 3 6 1 , -363, 364, 366-370, 372¬ 3 7 4 , 3 7 6 , 378, 379, 3 8 2 , 3 8 5 - 3 8 9 , 391¬

Şamardan büyük

A r a p aşireti) Şark-Hıristiyanlığı

ve

p r e n s l i k , s o n r a müstakil krallık)

İtal­

hükümetlerinden)

161

hânedâ­

S ü n û s î sü"

302 (Eski

139, 1 4 0 , 1 4 2 , 146

-

nı işte b u M u h a m m e d

bu­

ailesi)

107, 112, 116, 1 2 2 , 126, 1 2 7 , 1 3 5 , 1 3 7 ,

Bu

kolla

Şimdiki L i b y a

Paşa

büyük-dukahğı

72,

etmiş

mensupları:

tarikat

Mahmud şöhret

T u n u s beyliği —

1 3 , 1 5 , 3 0 , 133

(Bingazi'de

Toskana

Trablusm/-lar

80

Sünûsî/-ler

(İkinci ısyâniyle

Tepedelenli-Ali

yan

Hicaz

Vehhâbî

ailesi) Sünnî/-ler

Nogay-Tatarları.

1 0 3 - 1 0 5 , 107 353

hânedânı

361

-

Tokath/-lar —

8 0 , 352

hâkim

Bucak

ta­

.

(Necid

lan

Velıhâ-

" hâkim

devrindeki

şimdiki

hânedâniyle

ve

Tepedelenli'/-ler

Suûd'"

olan

102, 106, 189, 232, 251, Kmm-Tatarları,

Tatarları

Velr

Muhammed'ibni

Bak.:

237

2 9 , 44, 4 6 , 50 - 5 2 , 6 0 , 6 3 ,

3 1 6 , 318. 324, 3 2 7 , 330, 332 - 334, 336¬

95, 1 1 3 (Evvelâ

405

256, 2 6 7 , 2 7 0 , 275, 278, 282, 2 8 3 , 285,

316

Sisam.li/-lar

239

/

286,

ol­

86, 1 5 7 , 359, 4 3 8 ,

Bak.:

—

344, 345, 3 6 0 , 3 6 1 , 3 6 4 , 366, 367, 369, 373, 3 8 3 , 3 8 9 , 3 9 1 , 3 9 3 , 3 9 4 , 4 0 1 , 410

Küçük/

meıısub

344

2 8 2 , 2 8 3 , 2 9 1 , 298, 3 0 7 , 3 2 8 , 339, 342,

nndandır. 186

13 —

203, 209, 2 1 1 , 215, 2 1 6 , 2 4 7 , 2 5 1 , 252,

devir­

Serezli/-le;r —

3 3 3 , 336, 348, 3 4 9 , 3 7 4 ,

8 3 , 84, 9 1 , 95, 100

Abdülhamid Reşad

sadr-ı-a'zamlarından

2 5 0 - 2 5 5 , 256, 259, 2 7 8 , 282, 2 8 3 , 290, 344, 347, 3 5 5 , 3 6 7 , 3 9 0 , 4 1 6 , 4 2 1 , 4 2 2 ,

Türk/-ler. Sıhlılı/-lar —

yeni

- 85, 89, 1 0 0 , 1 0 1 ,

2 0 1 , 2 0 2 , 209, 2 1 1 , 2 1 6 , 2 2 6 , 2 2 8 , 2 2 9 ,

Şirvanlı/-lar — -

olduğu

Sardenya/Sardegna

â-

244, 2 4 5 , 2 5 4 / 2 5 8

102, 104, 116, 1 4 6 , 1 8 0 , 187, 199, 2 0 2 ,

hammed

devleti.

103 -

-

Sırpça —

Mehmet

Rüsdi Paşa'nm mensub olduğu ile)'

-

imparator­

devleti)

60-74, 7 6 , 78, 82 1 0 6 , 113

SırpHar,

Suûdî-Arabistan

3

evvel

—

Duşan

•

sadf-ra'zamlarındaıı

Şirvan-Türkleri

havalisine

2 4 4 , 248, 249, 255

(Hilâfetten

ve

Büyük

luğu.

Suûdî-Arabistan

maddelerine

S a k s o n y a elektörlüğü — Saltanat

Sırbitan

Bak :

bîler)

nihayet

İkinci

Şövalyeleri —

412, 418, 419 —

r a f darları,

de b a k ı n ı z . SakızlıHar

3 6 7 , 3 8 2 , 3 8 8 , 389, 394, 4 0 6 , 4 0 7 , 4 1 0 ,

Suudî"Arabistan

hükûme- "

giderken

Rodos

hükü­

Napoleoon

7 5 , 385 —

Saltanat-ı-Seniyye

Ortodoks/-lar.

hânedânı

Şövalyeleri

Malta

Suriye'­

cemaatlarından)

Safranbolulu/-lar

ri

Ortodoks/-laf.

1 7 - 19, 2 3 , 25, 3 0 , 5 9 , 435

cedvelinde

Suri­

cemaatların­

'

Rum-Melkit/-ler

Safavî

Saint-Jean

Memleketeyn. (Rumenler)

Safavî/-ler,

Sayfa

Sayfa 3Q2, 3 0 7 , 312, 315, 316, 342, 3 4 5 , 3 6 1 ,

Sırp-Ortodoks

S

Osmanlı

571

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

Türk ye

imparatorluğu

—

B a k . : Türki­

d e v l e t i v e Osmanlı

devleti.

T ü r k i y e d e v l e t i — 3 ' 7, 12 - 14, 2 5 , 28,

572

OSMANLI

ENDEKSLER

TARİHÎ Sayfa

Sayfa

2 9 , 4 3 , 4 5 , 5 3 , 58, 60, 63"66, 7 1 , 72,

-ı-a'za,mlarıııdan

75, 80, 94, 99 - 102, 112, 113, 115, 1 2 8 ,

rid

129, 1 3 1 , 1 3 3 , 138, 1 3 9 , 1 4 1 - 1 4 5 , 150¬

navut

âilesi :

1 5 2 , 154, 156, 1 6 2 - 1 6 5 , 170, 174, 175,

mâruf

eski Berat

177, 183 185

Kemal

de

- 188, 192, 1 9 4

-

196,

2 0 0 - 2 0 3 , 2 0 5 , 2 0 6 , 2 1 1 , 2 1 4 , 216, 217,

Paşa'nın

Avlonyalı

mensub Devlete

bu

"Bu

ihâııetiyie

meb'usu

YER

Fe-

olduğu A r ­

C.

İsmail

soydandır)

346,

393

addeierindeki ını

c e d v e l i n bâzı 3)

işaretleri,

ayni

v e l l e r i n d e k i , izahatına

Wurtemberg krallığı —

Bak.:

Osmanlı

devleti

ve

Eraneni/-ler

ve

333 —

devri

Bak. :

104, 344,

345, 369

Urlalı/-lar — devri

(İkinci Efendi'nin

olduğu

ulemâ

sülâlesi)

6

Y u n a n i s t a n krallığı, —

321,

Yunan

devleti

114-117, 1 5 1 , 1 5 3 , 154, 208 -

325

428, 4 2 9 , 4 4 3 Yunanlılık, E l e n / - l e r

425 (Sı-

Mecidiyye tabyası

nin

(Bulga­

Rusçuğ'un

garp

dökülen tarafında

Lom

nehri­

kasaba)

Acı-göl/Büyük

Acı-göl

=

(Mısırda

ül-murre garp

Süveyş

(istanbul

vilâyetinde

kazâ : 311

B a k . : C . 1. olarak

Adalar-denizi'nde işgali a l t ı n d a ları)

Ege

bulunan

Türk

r

2 3 2 , 2 5 9 , 289, 307, 3 2 4 , 337 - 3 4 1 , 345,

E g e d e n i l e n d e n i z i n d o ğ r u i s m i ) 8, 39,

350, 360, 3 6 1 , 3 6 3 , 3 6 4 , 366 - 370, 3 7 3 ,

65, 2 1 1 , 3 1 2 , 3 1 3 , 354, 394, 4 1 4

Hicaz'a

taarruz

mezhebi

sâlikleri)

Z

(Necid'de

eden

sonra

Zencî/-ler

Vehhâbî

7 3 , 8 0 , 8 1 , 84, 85,

1 0 1 , 102, 1 0 8 , 117, 352, 3 5 3 , 4 3 3 — Bak.:

7 - 9, 1 2 , 65, 74, 78,

Venedikli/-ler — Vlora

79.

7 - 9, 1 2 , 1 9 , 2 3 , 65, 7 4

( İ k i n c i Abdülhamid devri sadf-

de

On-iki

ada.

yanlış

"Arap"

(Şimdi

yanlış

olarak

olarak

B a k . : C . 1. (Seyhan

(İran'da

eden geçmiş

.90, 9 1 , 272

Safavîleri

istihlâf

Avşar

hânedânımn

yerine

olan

Zend-Kerim

H a n sü­

lâlesi)

merkezi)

119,

Zeydî/-ler hebi

(Yemen'deki mensupları)

Zeydî

75

câmiinin

mez­

nin

karşısında

ikinci

vilâyet

merkezi)

107, 4 6 4 ,

Beyoğlu

Parmakkapu (istanbul'da

A'yan

meşrutiyyet ve

Meb'ûsan

-

Süleymâniyye'deki binâsı

404

Yeniçeridâ­ son­

olmuştur)

33, 72,

96, 9 8 , 1 1 1 B a k : Meşihat. (Anadoluda

Ahi-Çelebi

vilâyet:

câmii

332

(istanbul'da)

(Ardahan-Tiflis

Ahılkelek

Merkezi

kasabasıdıf)

eski

Osmanlı

73

yolu

sancak

üze­ mer­

kezi)

115

B a k . : C . 2. devrinde

(Üçüncü

istanbul'da

Osman

yapılmış

o¬

deniz feneri) =

Akhaltzkhe

vunda kasaba)

39 (Çoruh

bo-

85, 1 1 3 , 1 1 5 , 1 4 8 , 1 7 0 , 456

İlk B a k . : C . 3. Ahyölu ( B u l g a r i s t a n ' d a l i m a n )

devirleri­ meclisle­ 2 0 0 , 3 6 8 , 376

Darülfünun.

Adriyatik-denizi —

cad­

"Vak'a-i-hayriyye"den

Meşihat

Bak.: Akabe

187, 188,

467

tarafındaki

küçük c a m i ve b u c a m i semti)

Ahıska

Ayasofya

Cumhuriyet-

ri b u binâda açılmıştır) Bak.:

353;

desinin

lan

ten sonra yanmış olan b i n â :

59.

- Karahisarı / K a r a h i s â r - r S a ­

Ahırkapu-feneri

(İstanbul'da

A d l i y e binâsı

ve

396

(Afvon

rinde vilâyetinin

B a k . : C . 2.

bâzaıı. b u

hasredil­

Afrika.

Karaköse

Âdiliyye ( K a h i r e civârmda)

keli­

sancağına

B a k . : C. 1. Ağa-câmii ( i s t a n b u l ' d a

Ağrı

B a k . : C . 1.

mânâda kullanılır) Zend/-ler

Suûdî/-ler.

Venedik Cumhuriyeti —

mesi

(Türkiye'de

Bingazi

sonra vilâye-

miştir).

453

B a k . ; İslâmiyy et/İslâm

kurduktan

Trablusugarp

isim

ra

Adalar-denizi

Vehhâbîlik

bu

ada­

1 5 3 , 154, 194, 208 - 210, 216, 2 2 5 , 228,

dinî b i r i d a r e

elden çıktıktan

104, 3 9 1 , 3 9 5 , 3 9 8 , 400-402, 407,

120, 128, 3 1 7 , 3 7 3 , 374, 427, 458, . 465 Vehhâbî/-le ,

Tunus

ve Cezâyif

iresi :

(Müslüman­

Adana

(Şimalî-Afrika'-

Osmanlıeyâletleri :

ağalarının

Yunan

45

B a k . : Efganistan.

Şarkî-Afrika,

daki

denilen

şimdi

429,

454, 458-460, 464 - 467, 4 6 9

4

Ağa-kapusu)

Adalar (Yanlış

ve

466, 426

Büyükada'dır)

cemr

istasyon

7 3 , 206, 284, 386, 415

Bak.:

hih

İsmâiliyye

cenubuşarkîsinde)

Hayfa'nın

tarafında

Afrika -

Afyon

kana­

—

3 7 7 , 382, 3 8 3 , 389, 393 - 3 9 5 , 4 0 4 , 4 0 7 ,

ced'

kasaba)

Bak.:

Buhayret-

sahilindeki

buşarkî

tiyle 305

B a k . : Ebu-Khûr.

Aboukir —

Adalar

cenubunda

Bak.:

V

(Bak.:

Sayfa

Afrikay-rOsmânî 155

74, 1 0 1 , 1 0 3 - 108, 112 - 117, 146, 1 5 1 ,

Müslüman/-Iar.

veyahut

Y e r isimleri

içindir".

Afganistan —

şimalinde

Ablovo / Ablonova

Merkezi 210,

366 - 3 6 8 , 382, 388 - 390, 394, 406, 4 0 7 , Yunanlı/-lar,

Ümmet-i-Muhammed ve

268, 269, 2 7 5

kör­

üzerindedir)

kasabasının

219, 2 2 3 , 228 - 2 3 0 , 3 0 7 , 310, 316, 3 1 8 ,

mensub

Ablova =

lının

336 - 338, 3 4 0 , 3 4 1 , 345, 352, 359, 3 6 1 ,

Ü

dini

B a k . : Cezâ"

cumhuriyeti.

Yozgadlı/-lar —

ŞeyİTÜl-İslâmlarmdan

Es'ad

if-i-seb'a

5 Abdülha-

Ahmed

l a r ) 87 —

27

12, 1 8 , 1 4 1 , 253, 3 4 4 , 3 6 9 ,

33

Basra

kilometre

ve T u n a ' y a

43 - 45

Yagozinalı/-lar — YahudiMer -

Y e d i - a d a cumhuriyeti —

Urfah/-lar —

mid

Tev­ Emin

e s k i çarşı)

listre tahkimatından) ristan'da

375, 3 7 8 , 4 0 3 , 456:

U

Uryânî-zâdeHer

HacrMehnıet

P a ş a ' n ı n m e n s u b o l d u ğ u âile)

Türkmen/-ler — 17, 2 3 , 2 5 / 3 0 - 3 2 , 35 288

342

Mustafa

vezir-ra'zanılarından

kiî/Nişancı

Rus-ermenileri.

Ulah/-lar—

(Üçüncü

Yağlıkçı-zâde/-ler

30

Abdülmecid /

Paşa'­

üçuncu cilt

ve

ifâde

( B a k , . C. 2)

B a k . : C. 1Affûle ( F i l i s t i n ' d e ,

kasaba:

Şatt-ul-Arab

(Gazi-Osnıan

Yağcı-oğulları

(İran'da

Âbâdân

fezinin

nın m e n s u b o l d u ğ u T o k a t l ı â i l e )

Bâb-ı-Âlî. Türkiye ermenileri —

180

Y

3 9 1 , 395, 396, 399, 4 0 2 , 406, 408, 409,

—

(istanbul'da

Abacılar

3 6 3 , 366 - 368, 376, 3 7 8 , 382, 3 8 3 , 390,

4 5 1 , 4 5 3 , 4 5 8 , 459, 4 6 2

lüzumunu

müracaat

yahut

birinci, ikinci

W

296, 298, 299, 302, 312, 314 - 316, 322,

4 1 1 - 4 1 9 , 4 2 8 - 4 3 0 , 4 4 6 - 448, 450,

( B a k . : C. D

A

253, 2 5 6 , 270, 282, 289, 2 9 1 , 292, 2 9 5 ,

344, 3 4 7 , 3 5 1 , 353; 355, 356, 3 5 8 - 3 6 0 ,

İSİMLERİ

Sayfa

219, 2 2 3 , 226, 229, 2 3 0 , 2 3 3 , 250, 2 5 2 ,

324, 3 2 8 , 3 3 1 - 3 3 3 , 337, 338, 340, 3 4 1 ,

maddenin

253

Vodinalı/-lar —

573

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

201

deki

C.

1.

(Kızıkdeniz'in

şimalişarkîsin-

Akabe-körfezi'nin

şimalinde

114

574

OSMANLI

TARİHÎ

ENDEKSLER

Sayfa ve

sâMlin

4

kilometre

k a l e : " K a l ' a t - ü l - A k a b e " ve mi-Akabe"

35 k i l o m e t r e e e n n b u ş a r k î s i n d e

"Kasr

i s i m l e r i y l e de anılır)

351¬

3 5 5 , 4 1 8 , 420 (Kızıl-deniz'iıı

Akabe-körfezi

şarkîsinde) Ak-ağalar

şimali-

(istanbul'da

sarayının

Top68, 9 1 , 94, 289

Bak.:

C . 3.

Akçahisar

=

luk'da

evleri ve caddesi)

393

C . 1. (Osmanlı

Akdeniz

menbâlarmda daha

vesikalarıyla

"Balıı-i-Sefîd"

f a z l a kullanılır)

7, 4 7 , 4 8 ,

332 354, 4 1 1 , 4 2 2 , 4 5 0 , 453 C. 1

ve

Akdeniz-boğazı

ŞarkrAkdeııjz. B a k . : Çaııakkale-

—

Akhaltzikhe

vilâyetinde

459

idarî

sâhilinde

teşkilâtındaki

yetine

tâbi'

sancak

78, Bak.:

118,

son

Beyrut

müstahkem

merkezi)

54,

77, 446

Bak.:

5 0 , 69, 84,

101

C . 1. istanbul'da

Aksaray

mahalle

38

B a k . : C . 1. rım'da Eus

=

Ouvrages-Blancs

Sivastopol'ün

miyye

/

memleketlerin Alaçadağ Aland

166

Memâlik-i-islâ-

şarkında)

(Baltık-denizi'nde

Bothnie-körfezi'nin

420 3 0 0 , 301 ve

medhalinde

adalar g r u p u : B u i s i m O l a n d şek­ linde telâffuz Alasonya

edilir)

(Yunanistan'da

sahilin

=

Niş

1 7 9 , 182 Serfiçe' n i n

Anapa

şimaligarbîsinde

(istanbul'da)

(Kars

en

dağ­

(Selânik'de

=

tahsis

len

(Kırım'da

şimalinde

ve

nehir)

—

Almanya külen

Oltu

(Osmanlı

Tıma'ya

devrinde

Basra

(Zonguldak

Bak.:

28

Anvers

vi­

Arablat

425

vilâyetinin

Bar­ 148

(Vilâyet

merkezi)

342

C . 1. (Ürdün

Arap

merkezi) Anabolu —

'

B a k . ; Napoli di Romania.

Toskalık

M e r k e z i Zaroşat

(Vilâyet

merkezi)

458

25, 31, 148, 149, 170, 4 4 7 (Gelibolu

Arslan-tepe

348 ve

ayni

Araplarla

(istanbul'da,

Topkapu

manlı

şimalinde

sancağı)

câmiiyle

mem­

daki

eski Os­ 450, 451, 453

(istanbul'da

Ayasofya

T o p k a p u sarayı

Sainte-İrene

arasın­

kilisesi

Aspropotamos

(Epiriden

377

geçip Y u ­

Bak. : C. 2.

Cezîret-ül-Arab.

vilâyetinde

kazâ

Âstâne-i-Saâdet

Araş —

Bak.:

istanbul.

Astropalia —

61

Aşağı-Pasin — B a k . : P a s i n - i - S ü f l â .

Asya — 155

Atina

B a k . : İstanpila.

30 , 3 5 , 4 4 , 1 6 5 , 188, 2 3 1 , 4 1 5

(Yunanistan'ın

pâyıtahtı)

49,

112,.

1 5 1 , 154, 2 0 9 , 2 1 0 , 2 2 8 , 3 1 7 , 3 3 7 - 3 4 0 , 3 5 0 3 6 1 3 6 7 , 3 6 8 , 388, 4 0 7

C . 2. B a k . : Ereş.

—

115

81 kazâ

( S i l i s t r e tahkimatından)

binâ-

s m d a eski A s k e r î m ü z e )

meskûn

( M a l a t y a vilâyetinde

sa­ 91

(Yemen'iıı

Asîr

Askerî Müze

müstahkem Arap

425-

rayında)

isimdeki v i ­

şarkında

yarımadasının

:

A r t a — B a k . : Narda. Arz-odası

ayni

kasabası-

d ı r ; a y n i i s i m d e b i r n e h i r de v a r ­

n a n denizine dökülen nehir)-

Bak.: .

Cenubî"Arnavutluk,

ve Kegalık. kazâ:

A r a s ( Ş a r k î - A n a d o l u ' d a n e h i r ) 2 2 , 4 2 0 , 422

94 - 97, 100, 1 0 7 , 1 1 0 , 112, 1 1 3 ,

1 1 5 , 1 1 8 , 119, 1 3 3 , 1 4 3 , 1 4 6 - 1 4 8 , 1 7 0 ,

te

402

C . 1 de A m a m a v e b u c i l t ­

eenubugarbîsinde)

(Umumiyyetle

Arap-tahyası

8, 1 0 , 18, 2 1 , 2 3 ,

401, Bak-:

239

4 0 7 , 434

merkezi)

2 9 , 3 1 , 3 6 , 4 2 , 5 2 , 5 7 , 7 2 , 7 3 , 82, 85 88,

202, 2 9 2 , 3 1 0 , 3 1 2 , 3 4 6 , 359, 3 6 1 , 3 6 2 ,

165)

(Niğde

430

368, 3 8 2 , 3 8 3 , 387 - 389, 3 9 1 , 3 9 3 , 3 9 4 ,

Bak.:

Arapsun

445

(Küçük-Asya)

118,

merkezi)

devletçiğinin

bu­

1 2 , 2 2 , . 4 3 , 7 4 , 7 8 , 79, 1 0 3 ,

Osmanlı vilâyetleri) 134, 191, 192, 353 Arapgir

2 6 3 , 3 3 3 , 459

Amerika —

merkezi)

burunda

ve

Suvla

423, 424, 429,

Arnavutluk —

Bak.: Bar.

leketleri

238, 317, 332, 333,

deni­

(Belçika'da

Arabistan

ve

arasında

Arpaçayı / Arpaçay ( K a r s v i l â y e t i n d e olarak H a t a y

mevki)

C. 1.

ile Kabatepe run)

C . 1.

isimdeki

es­

yarımadasının

sâhilinde

dır)

(Kırım'ın

edilen

41

(Gelibolu

koyu

eivârıır

lâyetin m e r k e z i )

merkezlerinden:

şimalindedir)

172

C. 1.

Antivari —

câmii inşâ

cenubugarbî

2.

Antep/Gaziantep

467

12,

C

Bak.:

dö­

nehri)

sancak

Basra'nın

Anadolu

ve

113, 1 1 5 , 166

Antalya (Vilâyet merkezi)

158-160

138, 3 7 8 , 4 3 1 , 4 4 2 ,

(Rumanya'da

vilâyetin

106

Arîş — B a k . : E l ' A r î ş .

şimalişarkîsin-

Hemedan

kasaba)

Bak.: Ergiri.

Lâleli

Arı-burnu

şarkında

C . 1. (Yanlış

Bak.:

Si­ 178

Amman

(İran'da,

Antakya 379

Elmalu

vastopol'ün

Amasya

(Karadeniz'in

Bak.:

İkinci

ikametine

425

470

C . 3.

Abdülhamid'in

Amasra

-

422

A l l a t i n i köşkü

Amâre

423

şarkında

k i bostan)

da mevki) 1^ A n k a r a (Osmanlı devrinde vilâyet ve Cumhuriyet devrinde devlet m e r k e z i ) 104, 3 9 6 , 4 4 9 , 454, 4 6 6 - 4 6 8 ,

So­

yüksek

rine

ve

B a k . : Suvla,

(Karadeniz'in

Ancudân

38

vilâyetindeki

silsilesinin

köyleri)

(Mora'nıu şarkında­ A n a b o l u körfezi) 105

A r i f E f e n d i bostanı ( i s t a n b u l ' d a üze­

yarımadasının

Büyük - A n a f a r t a

deki Kuban'da liman) 291

Alipaşa-çarşısı

nâhiye-

kazâ

C . 3.

Aryrocastro —

vilâyetinin

P o t i k a s a b a s ı n ı n şimalinde i s k e l e )

(Yugoslavya'­

Aleksinaç

Gelibolu

(Mora'nm

Bak.:

Orta-Anadolu.

merkez

A n a f a r t a limanı — Anaklia

B a k . : Dedeağaç.

şehrinin

kazâsı

Küçük-Anafafta

B a k . : Gümrü.

Şarkî-Anadolu,

ve

geri­ 245

—

ve

garbında

kasaba)

Bak.:

meskûn

mecmuu)

(Kars'ın

adaları

da

Eeeabad

B a k . : Leş.

Alexinatz

Bak.:

şarkındaki

(Müslümanlarla

ve

1

(Çanakkale

Anafartalar sinde ve

sinde dağ) Alessio —

Argos

C.

vilâyetinde

3 0 0 , 3 1 2 , 314, 315, 4 2 7 , 4 4 7 , 45S

Bak.:

Ana­

tın kazasında nâhiye m e r k e z i )

(Kı­

tahkimatlarından)

Aktâr-ı-islâmiyye

—

merkezi)

B a k . : C . 3. A r g o l i d körfezi ki Nauplia /

Garbî-Anadolu 423

Alexandropolis

(Istanbul-boğazı'mn

lâyetinin

ve

semt). Ak-tabyalar

/

yakasında

Aluta/Alt

sâhilinde

mevki)

dolu

Alma

vilâ­

128, 1 2 9 , 4 4 5 ,

(Besarabya

98

edilen köşk)

Osmanlı

C . 3.

Akkerman

sarayında) yarımadasının

(Kars

Ardahan

4 4 8 - 4 5 0 , 4 5 4 , 455, 4 5 8 , 4 6 1 , 4 6 4 , 4 6 5 , 468

399, 4 1 0 , 4 2 3 , 4 2 5 , 4 3 0 , 4 3 1 , 4 3 6 , 4 4 3 ,

Dedeağaç.

Alem-dağı

Bak.:

kazâ

C . 1.

(Suriye

Akkâ

kazâ

ları)

merkezi) Bak.:

352, 3 6 2 , 3 7 3 , 374, 3 7 8 , 379, 3 9 2 , 397¬

eenubugarbîsinde) Aleksandropolis

ğanlı

B a k . : Ahıska.

—

(Mağnisa

Akhisar

(Tqpkapu (Gelibolu

Alçrtepe

Allâhuekber

boğazı.

. 338

C . 1.

Alexandropolis

ter­

1 7 8 , 179, 2 1 2 , 2 2 2 , 2 4 7 , 2 8 6 , 2 9 1 , 2 9 2 , 300, 301, 312, 314 - 316, 331 - 333, 348,

464

Alexandropol —

54, 5 8 , 70, 75, 76, 8 0 , 1 8 8 , 218, 2 3 1 , 3 1 3 , Bak.:

Bak.:

(Arnavut-

Kroja/Cro»a

kasaba)

Bak.:

kibi

263

vilâyetinde

Sayfa

Sayfa

338, 4 0 4

merkezi)

Bak.:

( i s t a n b u l ' u n Beşiktaş k a ­

zasında E v k a f

(Mağnisa

Alaşehir

es­

(Yunanistan'da)

Alasonya-ovası

Alay-köşkü

"Bâb-üs-Saâde"

i s m i y l e de anılan i ç - k a p u s u )

Akaretler

k i kazâ m e r k e z i )

3 5 2 , 354, 355, 420

kapusu

kapu

Sayfa

şarkında

575

KRONOLOJî

ENDEKSLER

Bak.:

C . 1.

OSMANLI

576

ENDEKSLER

TARİHİ Sayfa

At-meydanı

( i s t a n b u l ' d a şimdiki

tanahmet

meydanının

Sul­

eski ismi)

Sayfa Ayasofya

111

B a k . : C. 2 r e b u ciltte S u l t a n a h ­

Ayasofya

İngiliz

Millet Meclisi) Arnavutluk'da

man)

li­

Bak.:

C . 1-

nın

şarkında vilâyetinin

eski

Sofya'­

devrinde

kazâlarmdan)

olmak

1 6 , 35, 44, 72, 74, 80, 82, 84, 94,

105 - 106, . 1 1 2 , - 1 1 4 , 1 1 6 - 1 1 9 , .123, 128¬ 1 3 1 , 135, 138, 1 4 1 , 1 4 3 , 144, 149,- 152, 176,

177, 180 -

182, 188, 192

- 202,

205 - 210, 2 1 2 - 2 1 7 , 2 2 1 , 2 2 3 ,

225 -

227,

2 2 9 , 2 3 1 , 2.33 - 2 3 5 ,

2 4 7 - 2 4 9 , 252, 2 5 3 , 256, 2 5 8 , 259, 2 6 2 , 2 6 3 , 265, 266, 2 7 0 , 2 7 1 , 284, 286, 2 8 8 , 290, 2 9 1 , 293 - 295, 2 9 7 , 299, 3 0 2 , 310, 3 1 1 , 3 1 3 , 3 1 7 , 3 1 9 , 320, 329, 332 - 3 3 8 , 340,

3 4 1 , 345 - 3 5 3 , 3 5 7 -

360, 3 6 3 ,

3 6 5 , 3 6 6 , 3 6 8 , 3 7 3 , 374, 379, 388, 389, 3 9 1 , 394, 4 0 3 , 4 0 4 , 4 0 7 , 4 0 9 , 410, 4 1 5 , - 459 — ve

B a k . : Garp, Orta-Avrupa

Avşar

(İsparta

vilâj'etinin

245 423, 436

Avustralya — Avusturya

9, 2 8 , 1 0 1 , 106, 2 2 2 ,

—

247,

367, 389 Aya-kapusu

(istanbul

halicinde

Es-

ki-Ayakapusu) Bak.:

C . 3.

hilinde Bak.: Ayandon Ayasofya

ada)

sâ-

köylerinden)

(istanbul'da

Ayasofya

bulunduğu semt)

191,

Tuna'ya

Yantra

dö­

nehirleri

köy)

305 31 3 3 . 4 5 9 , 4 6 0 .

C . 1.

(Bulgaristan'da kasaba)

Bak.:

114

C . 1.

Beyoğlu

yakasındaki

cadde)

"

Hasköy'de 60, 6 1 , 0 4

(Balıkesir vilâyetinde

Ayvalık

459

Azak-denizi —

3, 2 6 , 2 9 , 4 4 , 6 3 , 163, 1 6 5

B a k . : C. 2. Azak

3 ' 5, 1 9 , 24, 2 9 , 4 4 , 5 8

kalesi —

Bak.:

C . 1.

=

vilâyetinde

Hasankale

sin-i-Süflâ

=

Pasin­

Azerbaycan

AşağrPasin"

(İran

Rus

nâhi-

Âzerbaycanı)

13

-

fethinin

(istanbul'da

timsâli

olan

cami)

34,

den

-

15,

Kafkasya'da

idaresindeki Azerbaycan) (Gürcistan'da

eski

zâreti i s m i n i

212,. 368, 432

almıştır)

447

merkezi)

456

Lübnan

devrinde

Cnğa;

dâiresi) Bak.:

—

'

neza­

"

287,

334

Ak-ağalar

Bâb'-üs-Selâm — Bağçe/Bahçe

kazâ

(Irak'da

=

Adana

merkezlerinden)

13

-

sancağının

kışlık

Bak.: Baalbek

191

Bahreyn

Deyi"ül-Kamer. (Osmanlı

devrinde

Suriye

211,

216,

283,

289,

294,

302,

3 8 2 , 386

-

3 9 1 , 394

374

kan

ve

251,

252,

303,

306,

-

396, 398,

( i s t a n b u l ' u n ' eski

çar­

şılarından) Balta

"3

(Rusya'nın

Podolya

eyâletinde 43, 44

(Istanbul-boğazı'mn

Ru­

m e l i yakasında sayfiye) Baltık-denizi

Eminönü 3 7 , 67, 2 6 0 payi­

25, 5 ] , gelen

vesikalarnı-

161

da

"Bahr-i

(Osmanlı Baltık

lanıla') Balyabadra — Banat

449,

Küçük-Bal-

Şimalî-Balkan.

Balmumcular

15, .22, 2 3 , 2 5 ,

d e n i z " mânâsına

73

dağ

422, 437,

Bak : .GarbrBalkan,

vilâyet

hanlığının

b u tâbirle bâzı A r a p

^

ve

231,

419, vi­

B a k . : Bağçe.

("İki

çarşı)

(Yarımada

206,

ş e h i r ) ''

(Kırım

(istanbul'da

281,

Balta-lrmanı

tahtı)

464

s i l s i l e s i ) 5 3 , 7 1 , 105, 1 1 3 , 1 1 4 , 1 3 8 , 1 4 6 ,

429, 4 3 0 , 4 3 5 - 4 3 7 , 445

Bahçe-saray

merke­

1 5 8 , 406

C . 1.

280, 2 8 1 , 3 5 2 , 353, 3 9 9 , 4 1 3 , 4 2 5 - 4 2 7 ,

(istanbul'da

Var­

Rumaır

399, 401 - 404, 406 - 4 0 8 , 4 1 0 , 4 1 1 , 4 1 5 ,

merkezi) Osmanlı

32

360, 3 6 3 - 365, 367, 369, 3 7 1 , 3 7 3 , 3 7 6 ,

B a k . : Orta-kapu.

(Seyhan

17,

merkezi)

156,

379,

ile S i r k e c i arasında)

Cebek

Bak.:

Balkan/Balkanlar

nezâreti. eski Zaptiye

s a h i l i n d e ve

(Vilâyet

Balıkesir

1 1 1 , ,190, 254,

(istanbul'un

is­ 62

şimalişafkîsinde

Bak.:

Bahçe —

(Osmanlı

(Karadeniz

Balıkpazarı

Bâb-ı-Zabtiyye

cenubunda

1 6 2 , 1 6 6 , 1 6 8 , 170, 179

y a ' y a âit l i m a n )

meşrû-

B Baabde

( Kırım'ın 160 -

na'nın

30, 32, 5 9 , 7 3 , 80, 107, 1 1 8 , 2 3 9 , 2 4 2 ,

C . 3.

1 3 , 14, 454 3.

260, 266, 278, 2 8 2 , 289, 2 9 7 , 2 9 8 — Harbiye

meşhur

(istanbul'da mahalle)

Balçık

t i y y e t t e n i t i b a r e n de H a r b i y e n e ­

Bağdad

. Osmanlı

zi) 98,

yerinde

ikinci

sahilin­

meııbâlarıyla

C

Balaklava

i t i b a r e n S e r - a s k e r l l i k dâiresi edilmiş v e

463

vi­ 4o0

B a k . : C . 1. Balat-kapusu ( I s t a n b u k h a l i c i ' n d e ) B a k . : C . 3.

(Şimdiki

nezâreti

biııâsnıın

(istanbul

(Hazar-denizi'nin garp

de p e t r o l

Balat kapu-

kapusu.

ci­

Türk

Ser-asker.

ki Eski-saray "Vak'ai-i-Hayriyye"

Bahoekapusu 439

câmii

/

Harbiye

lâyetinde

(Cenubî

Baku

kele)

B a k . : Meşihat.

Bâb-rMeşîhat — Bâb-rSer'askerî /

454, 468

4 2 1 , 431

C . 1.

Bak.:

37,

B a k . : Meşihat.

Bâb-üs-Saâde

22, 289, 343. Bak.:

406,

reti

kazasının " P a -

yesinde köy)

nezâret­

0

C . 3.

336, 3 4 8 , 3 5 7 , 365, 376, 383, 400 -. 4 0 3 ,

loğlu semtinde

(Erzurum

Bak.:

Bak.:

Bâb-rFetvâ —

(Istanbul-halici'nde)

lâyetinde kazâ merkezi)

devirlerde

Dâhiliyye

ölke)

Makrıköy

8

körfezinin

B a k . : Hint-deııizi.

=

4

şimali-'

Basra

B a k . : Akdeniz.

iskele)

ittihâz

kâza

merkezi)

ve

yaıimadası'mn

B a h r i y e nezâreti

5

Ara­

Bahr-i-Sefîd — Bakırköy

a y n i b i n a y a yerleşmiştir)

Üniversite

B a k . : Heliopolis.

Ayn-Şems —

de

-

—

Bahr-i-Hind —

2 2 7 , 234, 254, 2 5 5 , 259, 2 9 3 , 300, 317,

su

(Istanbul-halici'nin

AynalrKavak

504

98, 3 7 6 , 3 8 1 ,

ismi

Son

kasde-

_

bistan

74, 96, 97, 1 1 0 , 11.İ, 136, 174, 1 7 6 , 204,

C . 1. (Sinop

mimin Ayasofya

Bak.: Aydos

sancak

8, 12, 19, 74, 78

L o m ve

(Vilâyet merkezi)

Aydın

Hâriciyye leri

(Bulgaristan'da

arasında

Azgur

(Yunanistanlın g a r p

Aya-Mavri

merkezi)

C . 1.

Azerbaycan 38

binâ-

kullanılmıştır.

ler

Şarkî¬

Karaağaç kazâsında nâhiye)

Sadâret

Eskiden "Paşa'kapusu"

Azap

Şarkî-Avrupa.

eski

vilâyet

de

Ayazlar

240 - 2 4 3 ,

59

denizler

(Cezîret-üTArab

garbında

sancak*

sı:

nâhiye

376, 409, 4 5 1

38

üze­

(istanbul'da

Kızıl

şarkîsinde" v e

sancağı)

dâiresi v e ş i m d i k i

ve

dilir)

teşkilâtında tâbi'

98,

külen

( B a l k a n l a r hâriç

re)

252

( i s t a n b u l ' d a eski çarşı)

Avretpazarı Avrupa

— Bakır­

kazâsında

Bak.:

C " 1.

Süleymâniyye Bâb-rÂlî

(istanbul

Makrıköy

Osmanlı vilâyetine

296, 308 - 316, 3 3 0 , 3 3 2 , 342, 344, 375,

köy

Sela­

(Eski

Ak

Bahreyn

C . 1.

Bağdad 376

Yeşilköy

252 (Osmanlı

vilâyetinin

Bak.:

=

372,

446 ka­

. 2 4 , 26, 50 - 5 2 , 55

Bak.: Baban

da

sancağın­

(Dobruca'da

Babadağ

saba)'

Aya­

c i m i m i n önünde)

vilâyetinin

merkezle­

rinden) Avrethisarı

yap­

kütüpha­

(istanbul'da,

S a m vilâyeti m e r k e z

da kazâ, merkezi) Babadağı /

35

sofya

"RumelH-Şar-

nâhiye

camiinde

meşhur

meydanı

Ayastefanos

( B u l g a r i s t a n ' d a ve

kî"

nik

olduğu

ne) Ayasofya

103, 393, 394

Avret-alan

Ayasofya

tırmış 220

(Cenubî

Avlonya

(Birinci M a h -

Sayfa

Sayfa =

37

kütüphânesi

mud'uıı (Londra'da

eski

çarşılarından)

met. Avanrkamarası

(istanbul'un

çarşısı

577

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

terkibi

kul­

3, 4 7 , 142, 182, 355 B a k . : Patras.

(Macaristan'da

leti)

138

melihaların­

Tımışvar

eyâ­

10, 12, 27,

67

F.:

37

B a k . : C. 2.

578

O S M A N L.l

ENDEKSLER

TARİHİ

Sayfa

Sayfa Bandırma

(Balıkesir

vilâyetinde

ka­

za merkezi) Bâne

(Osmanlı

Irak'ın

hâkimiyyeti

13

25

şehirlerinden :

Sonra­

dan R u s idaresine geçmiştir) Bar/Antivari

şima­

l i n d e v e K a r a d a ğ sâhilinde

iskele

Fransız

himâye

m u â h e d e s i n i n i m z â edilmiş köyü:

kilometre

köyde

Tunus

(Irak'da

şehrinin

Belbek

/

— 1.'

beylerinin

"

b i r sarayı

457,

83,

ırmak)

1 6 0 , 161

65, 220, 2 2 2 , 348, 4 1 1 denilen A n t a k y a

vilâ­

vilâyet

ilâ­ 118 9 - 12,,

102, 1 3 9 , 1 9 8 , 1 9 9 , 202, 2 0 3 , 2 1 1 ,

Kasrvardır)

461

(Kırım'da' Sivasto­

Belbeck

215, 318

mer­

Bak.:

216

,291, 3 5 7 , 3 6 1 , 389, 41T

C . 1.

(Osmanlı devrinde

.Belkaa

lâyetinin

(Cenubî-Besarabya'daki sancağının merkezi)

Bak.: Direk-bur­

6,

28, 4 3 , 4 5 , 4 6 , 5 0 , 69,

cu. Arpaçay —

şarkında

Zaroşat'm

ve

Benefşe —

B a k . : Monemvasia.

cenubu-

Benzart —

B a k . : Bizerta.

şafkişinde m e v k i ) Batak-köy

149, 170

(Bulgaristan'da

(Karadeniz'de

Türk

yakın R u s iskelesi) 312,

314,

Bak.:

315,

kasaba) hududuna

447,

454,

C . 3. 2 2 0 . - 222

Bayburd

(Gümüşhane

vilâyetinde

kazâ m e r k e z i ) Bak.:

C . 1.

(Ağrı

yezid Bâyezid

431

84

kazâ

merkezi)

Doğu-Bâ-

bulunduğu

semt)

438

nın A n a d o l u y a k a s ı n d a ) 2 6 3 , 2 9 3 , 3 9 7 , 439 B a k . : C . 3. Beylik

(Bolu

lu

merkez kazâ

(Suriye'nin

şark

(istanbul'un

semtinde

eskiden

denilen

232' merkezlerinden:

219,

merkezidir)

Şimdi 54,

233,

(Kudüs'de

kilise :

Hazret-i

mağara v e

Hıristiyan

Bilecik

(Vilâyet

Bilek =

Hersek Bingazi

94

sancağında

vilâyetinin

kasaba)

(Şimalî-Afrika'da

cak

merkezi:

. y e z i d ' i n yaptırdığı büyük (istanbul'un

cimi)

semtinde)

Kütüphâne-i-umumîsi

34

ayni 18 (Is-

5 8 , 65, 7 2 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 3 8 , 179,

Beşike /

C . 1. Bisîka - körfezi

(Çanakkale-

boğazı

hâricinde

ve

Anadolu

hilinin

Bozcaada

hizasında)

sâ"

14.3, 1 4 7 , 149, • 4 2 3

Birket-üt-timsâh —

Boğazlar

bo­

179, 1 8 0 , 2 3 3 , 384, 3 8 5 (Rumanya'da

voyvodalık)

es­

4, 1 0 , 20, 2 6 , 2 8 , 2 9 ,

74, 84, 1 0 0 , 1 0 1 , 1 0 3 , 1 0 6 , 1 3 8 , 146, 1 5 7 , 158, 1 6 3 , 1 7 3 , 183, 184, 186, 1 9 0 , 2 0 5 , 206 B a k . : C . 1. Bogot ( B u l g a r i s t a n P l e v n e n i n cenubuşarkîsinde k ö y ) (Çanakkale

3 0 7 , 342 vilâyetinin

merkez

Geli­

nâhiyesinde 329, 401,

Bak.: C . - l . Belgrad ( R u m a n y a ' d a

Besarabya'nm

eski kazalarından) (Vilâyet

Bosna

425

179, 2 3 2

merkezi)

54,

94

C . 1.

( E s k i Osmanlı

v i l â y e t i ) 2 5 , 27, 29,

315 - 3 1 7 , 3 6 6 , 367, 372, 384, 388, 4 1 0 ,

devle­

vilâyet)

Os-

453

386,

332

Kudüsün

kasaba:

ve i s t a n b u l

246, 247, 249 - 2 5 1 , 2 5 3 , 2 5 6 , 2 6 3 , 2 8 2 ,

B a k . : Timsah gö­

(Filistin'de

cenubngarbîsinde

(Çanakkale

ğ a z l a r ı ) 82, 119, 128, 130, 1 4 4 , 147, 1 7 7 ,

283, 2 9 0 , 2 9 2 , 295, 299, 3 0 2 , 3 1 2 , 3 1 3 ,

lü. Bi'r-üs-sebü'

B a k . : IstanbuLbo-

ğazı.

san­

4 5 1 , 453 (Şarkî-Anadolu'da

26

C . 3 de B u g .

6 5 , 66, 7 1 , 74, 8 3 , 1 0 1 , 1 1 6 , 2 0 2 , 2 4 1 ,

3 8 8 , 395, 3 9 6 , 398, 4 0 8 , 4 2 0 , 4 2 7 , 4 4 4 , Bingöl

318

Akde­

i s m i : Berenice)

183, 2 9 0 , 2 9 1 , 302, 315, 3 4 2 Bak.:

247

Osmanlı

Şimdi L i b y a

t i n e âittir. E s k i

Ben­

(Lehistan'da nehir)

Bak.:

Bak.:

Trablusu-

4 1 1 , 4 4 9 , 46ff

33 Arapların

dedikleri liman)

Bog/Bug

Bolu (Bosna

kullanılmış

köy) 141

arasında v e

ş a r k ı n d a e¬

(Tuııus'da

bolu kazası,

C . 1. Bileke

6

2. (istanbul'da

zart

4

1 0 7 , 237, 332, 4 0 9 , 427, 428, 431

e s k i eşya. ç a r ş ı s ı )

İsa'­

"Makaamât-r

eski

yâlet)

Bak.: C Bitpazarı

oradaki

merkezi)

merke¬ 4

BHlis (Vilâyet merkezi)

Bolayır

2

sâhilinde

(Rumaııya'nm

132,

134, 135, 192, 194, 4 4 5 , 4 4 7 , 4 5 1

niz

Besarabya

129,

nahiye

vi­ tâbi'

4 3 , 4 6 , 50, 5 3 , 5 5 , 5 8 , 6 1 , 64 - 67, 69,

İstiklâl

caddesi)

434-436

zi)

ki

"Cadde-i-

şimdiki

426,

Beyrut

sancağına

Boğdan/Moldavya

Beyoğ­

g a r p ' l a Mısır

ve

59 195,

C . 1.

Bak.: 13$

Bâyezid

köy)

merkezi)

3 4 7 , 356, 358, 3 6 3 , 3 6 6 , 386, 4 0 6 , 409,,

meydan

kazâ-

nahiyesinde

(istanbul'da

B a k . : C.

Nâblus

Boğaz/Boğaziçi —

vilâyeti

sının G a r ş a n b a

Bak.:

devrinde

B a k . : C. 2.

(Istanbul-boğazı'­

sarayı

-

sancağı

.merkezler'indendir)

(Osmanlı

Bizerta

yakasındaki

318, 3 2 1 , 3 2 7 , 332 - 3 3 4 , 336, 3 4 4 , 3 4 5 ,

457

isimdeki

Anadolu köyünde)

107, 170, 300,

(istanbul'da İkinci Bâ-

Bâyezid hamamı

boğazımın

147

-

mubâreke" sindedir)

246, 2 5 1 , 255, 2 9 1 , 3 1 1 , 3 1 2 , 3 1 5 , 3 1 6 ,

1 1 1 , 1 1 6 , 2 8 1 , 282, 4 0 3 - 4 0 5 ,

Bâyezid câmii

kazâ 459, 460

merkezi)

68,

(istanbul

Beylerbeyi

nın doğduğu 425

vilâyetinde

(Almanya'nın

merkezi)

hastahânesi

Beylerbeyi

Anado­

3 1 2 , 315, 418, 4 2 0 ( i s t a n b u l ' d a İkinci

câmiinin

Şır

t a r a f ı n d a çöl) Berlin

vilâyetinde

Beylerbeyi

Beyt-Lâhm vilâyetindeki

(İzmir

440

yakasında, k a z â

366, 3 9 3 ,

merkezi) Beriyyet-üş-Şâm

lu

Lübnan'ın

aybe ciyânnda orman) Bergama

Bavyera —

Bâyezid

458

(istanbul'un

(Istanbul-boğazı'nın

Beykoz

Kebîr"

C . 1. (Basra

türbesi

Mehmet

Eyüp semtinde)

Kudüs

Cenîn k a z a s ı n d a

ahşap 1 U

26,

394 Bak.:

Dolma-

evvelki

saray)

lâyet

( A m a v u t l u k ' d a kasaba)

Bercîsiyye

(Beşiktaş'da

sarayından

devrinde

lâyetinin

Beyrut / Berut ( S u r i y e ' d e Osmanlı v i ­

252

1 4 7 , 1 4 8 , 170, 3 0 0 ,

422,

Berat

bahçe

kazâ

313

Bîsân

Beşiktaş-sarayı

Beyoğlu-caddesi

B a k . : C . 2. v e B u c a k . (Kars'ın

Rumeli

merkezi)

C . 1.

445 Bu­ 3,

kazâ

manii

232, 2 8 0 , 3 4 8 , 368

Mer­

k e z i Nâblus şehridir) Bender

Bak.:

Beyoğlu

Beyrut v i ­

sancaklarından:

(Istanbul-boğazınııı

Beşiktaş

Beşinci

tevkif­

(Sırbistan'ın payitahtı

cak

dtı M â t —

Baş-gedikler

Bâyezid

askerî 401,

(Hatay

Belen

Harbi­

19, 2 6 - 2 9 , 35, 44, 62, 66, 69, 7 1 , 74,

Bu

426 188, 3 5 2 , 3 5 3 , 4 1 8 , 420

Bak.:

Batum

nezâretindeki

' Belgrad

1 5 , 5 9 , 80, 378, 4 2 1 , 425,

Basra-körfezi Bastion

Tunus

Osmanlı

kezlerinden

C.

233, 234,

hiye merkezi)

olduğu

m e s â f esindedir'.

S a i d " isminde Basra

sayfiye)

y e t i n i n İskenderun kazasında

(Tumıs'da

459

Rumeli

(istanbul'da

Belçika —

B a k . : C . 2.

3

ve

pol'ün şimalinde

4 9 , 1 8 7 , 202, 3 0 3 , 3 0 7 , 315

Kasr-Said

köy

hane) 43

(Arnavutluğ'un

Bardo

- boğazımın

Bekirağa-bölüğü ye

(Lehistan

,

Sayfa

Sayfa yakasında

236

C . 3.

ve k a l e )

yakasında

377

kazâ

san­

merkezi)

Bak.: Bar

vilâyetinde

vilâyetinde '

(istanbul

Bebek 60

(Bosna

(İzmir

merkezi)

saat

içerde kasaba) cak

Bayındır

devrinde

İran h u d u d u n d a n

Banyaluka

tanbulda, Bâyezid meydanında) 464

579

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

Bak.:

C . 1.

Bosna-sarayı ray = na

/

Sarây-ı-Bosna

/

Sa­

Saraiewo / Sarayevo ( B o s ­

eyâletinin

B a k . : C . 3. Boulogne-sur-Mer denizinde

merkezi) "

Fransız

Bulonya limanı)

410 (Manş 219, 220,

580

OSMANLI

ENDEKSLER

TARİHİ

ENDEKSLER

Boyacık-köy

(Bulgaristan'da)

Boyacıköy

(Istanbul-boğazı'nm

m e l i yakasında

sinde eyâlet)

252

sayfiye)

Bak.:

Ru­ 156,

158,

159, =

ada

Bozok

ve

(Yozgad

kazâ)

vilâyetinin

453

407

eski

is­

Bulonya —

(Vilâyet merkezi)

Burgaz

(Bulgaristan'ın

(

•

Bursa

Sırpların

Schabatz

C. 1 ve =

132,

2.

Bak.:

(Adriyatik

İtalyan

Brsst-Litovsk

şehri)

(Lehistan'da

Buthrhlto

sâ-

şehir)

Bruxelles

rupa

seyahati

Aziz'iıı

ikametine

tahsis

Bucak

/

Bucak

(Karadeniz

leri

aı-asıııdaki

kep

araziden

Büyükada Bak.:

ka-

(Edirne'de)

110

(Macaristan'ın

(Macaristan'ın

—

Bak.: Anafarta-

-

(Istanbul-boğazı'nm

Ru­

Beylerbeylik

258

B a k . : C . 2.

221

.payitahtı

76, 8 6 , 118,

'

Büyük ve

Ok-tabya

(Kırım'da

mer­

C. 2, P e ş t e v e

=

Grand

Aksu

dökülen

Dniepr

=

ırmak)

58,

Sivastopol

Rus

matından)

Buhayret-ül-tinısâh —

Bak.:

Timsah

tahki­ 1 6 8 , 169

Bukovina

(Galiçya'nın

ccımbnşarkî-

—

(istanbul'da

352

Necid kıt'asmm

yanusuyla

şimal

(Atlas

Akdeniz

ok-

üzerinde

ova :

Cenîn (Osmanlı d e v r i n d e B e y r u t sancağında

103

Arnavutluk,

Cağaloğlu

(istanbul'da

mahalle)

399

kas

=

Kegalık

.

—

=

Kale

(Aynı

isimdeki

s a h i l i n d e Fransız limanı) Câmi-i-Emevî

—

(Şam'da)

191

kasaba)

308,

429

C . 3.

(Osmanlı

Coblentz

devrinde

kazâ

Lübnan

merkezlerinden)

(Prusya'da

Rhein

221

(Gelibolu

Corinthus —

192

eyâleti­

merkezi) yarımadasının ve

Arı-burnıı'bayır)

425

B a k . : Korinthos.

Cra*ova —

Bak.: Karayova.

Croatia —

B a k . : Hırvatistan.

Cünye

B a k . : Akçahisar.

(Lübnan'da, l i m a n ) .

(Mâverây-ı-Kaf-

Transcaueasie)

135

C

1 3 , 1 6 , 19, 3 3 3 , 8, 105

Bak.:

caddesinde

421

Cerrahpaşa Bak.: Ceylan —

(istanbul

320,

Çaldıran

321

Kâğıthâne 95

(İran - Âzerbaycanı'nda

Ya­

danı) 348

C e r i g o — B a k . : Çnka. 220

(Yıldız sarayında)

Çağlayan-köşkü

v u z ' u n z a f e r i y l e meşhur h a r p m e y ­ (Beyoğlu

şimdiki B ü y ü k ' k u l ü p )

boğaz

Çadır-köşkü

mesiresinde) 44, 1 6 2

Rusya.

Cercle d'Orient

Kartal.

Calais

186,

Svilengrad

C z a b a c z — B a k . : Böğiirdelen.

ve

446,. 447

Bak.:

B a k . : C . 3. Cahulu / K a h u l u / Cahul

Bak.:

Cro*a —

Cenova — B a k . : Genova. Bak.:

-

Cos — B a k . : İstanköy.

vilâ­ kazâ

—

ve

iskele­

119,

=

cenubugarbîsinde

446

C enubî - A r n a v u t l u k

Hicaz'ın

81, 101,

n u n şimalişarkîsiııde 4

kaıpu

C . 1.

(Kızıkdeniz'de

Conk-bayırı

Çuçura

denir) Nâblus

Cidde

nin

şarkîsinde

melihalarında

yetinin

Kastel

12, 38, 62, 1 1 9 , 2 8 1

sancağının

Y a ş şehrinin 110

nehri

Bak.:

mahalle)

Cizzîn

47/354

cenubu

Pruth

yarıma­

B a k . : Kişinef.

(Bulgaristan'da 352

arasındaki

Sebte boğazı) (Rumanya'da

366

B a k . : Şikago.

Cisri-Mustafapaşa

(Cezîret-ül- Arab'ın

CebepTârık / Cebelitârık

—

si)

B a k . : Lübnan.

t a r a f ı : M e r k e z i H a y l kasabasıdır)

Osmanlı

(Arabistan

(Istanbul-halic'inde

Bak.:

eski 98

ortasındaki

bu

Arabistan.

—

Cibâli

Hind-okyânusundaki

Cebel-Lübnan —

Cecora

Bak.:

Chicago

Bak.:

Cenubî-Rusya —

Calymnos — B a k . : Kalimno.

gölü.. .

(

ve

192, 318,

80, 3 5 2 , 3 5 3 , 3 5 5

Chischinau — Java

116,

kal'ası.

B a k . : Kassel. Castelrosso

(Şimalî

eyâleti

merkezi)

C h â t e a u de M o r e e

Cenubî-Mora —

65, 467

Buhayret-ül-murre — B a k . : A c r g ö l .

8

Bak.: Mora.

72 Buhârâ (Türkistan'da ölke)

kale)

Cenubî-Kafkasya

Buda-Peşte.

(Rusya'da

nehrine

=

eyâletin

- i-Garb

Osmanlı

dası)

Meis. Gava

Cezayir

Cezîret-ül-Arab

şima-

Granbusa

C . 3. /

/

3 8 6 , 395

B a k . : Yımaıradaları.

Toskahk.

Redan

Bak.: Bog.

Özü

(Girid'in

Türklerin

adada

vilâ­

B a k . : C. 2.

merkezi)

221

Bak.: =

4 3 0 , 450

C. 1.

payitah­ *

ligarbîsinde

Cezâyir

Afrika'da

Samsun.

Carabusa/Karabıısa

ve

vilâyetinde A d a ­

m e l i s a h i l i n d e k ö y ve s a y f i y e )

kezi)

Bug

(istanbul

Büyükdere

74, 78 4 5 , 317

B a k . : C. 1 ve

dedikleri

Cezâir-i-Seb'a —

merkezinin

eski ismi)

kilometre

lar.

tı)

• Bug —

69, 50, 5 2 ,

C. 1 v e 3. •

Büyük-Anafarta

C . 1.

Osmanlı

payitahtı)

l a r kazasının m e r k e z i )

mürek­

B a k . : C . 2, B u d i n v e P e ş t e . eski

nehri­

kollarından)

Bükreş ( R u m a n y a ' m n

B a k . : C . 1 ve 2.

Budin

(Tuna

Büyük A c r g ö l — B a k . : A c r g ö l .

27, 58, 101

Buda-Peşte

Boza / B u z a

406, 407, 428

sâhiliyle

vilâyet

Cebel-Şammar

142, 1 4 6 , 147, 157, 158, 2 3 2 , 2 5 1 , 3 2 8 ,

Turla nehir­

(Samsun

sıralanan A d a l a r

yeti: Merkezi Rodos'dur)

veren

kışla)

74, 78

Bak.:

nihayet

i m z â l a n d ı ğ ı İtalya'n ş e h r i ) Cânik

C e b e c i l e r kışlası

ve kasa­

Sultan

sancak : M e r k e z i Bender

Bak.:

sahilinde

karşısında

edilmiş­

sabasıdır) Buçuk-tepe

(Arnavutluk

nin Rumanya'daki

220

P r n t h ve D n i e s t r =

C . 1.

5 3 , 64, 65, 69, 84, 100, 1 0 1 , 106, 1 1 2 ,

tir)

- F r a n s a muâhedesinin

S u n d a a d a l a r ı n ı n en b ü y ü ğ ü )

446

358

seferine

Sayfa garbında

Napoleon'-

Avusturya

Gastellorizo

192, 2 5 3 , 275, 455, 465, 4 6 7

(Birinci

uıi İ t a l y a

Oassel —

Av­

saray:

esnâsmda

vilâye­

ba) Buzau =

220, (Londra'da

Osmanlı

298

(Belçika'nın p a ­

yitahtı) Buckingham

merkezi :

Hudâvendigâr

K o r f u adasının

Brindisi — Bak.: Brendizi. Brüksel =

Sayfa Campo-Formio

Bak.:

t i ) 4 6 , 88, 98, 102, 1 0 8 , 1 1 1 , 1 1 3 , 11.8,

2 8 , 199, 2 0 3 , 215

Erimlisi

iıilinde

114

(Vilâyet

devrinde

dedikleri

B a k . : İbrail.

Brendizi

Karadeniz l i ­

B a k . : . C . 1.

Türk kalesi) Bra*la —

410, 460

manlarından)

94

(Sırbistan'da

Bak.:

B a k . : Boulogne-suı-Mer.

Burdur

B a k . : C . 2. Czabacz

54, 55, 57 - 58, 6 5 ,

8 1 , 85, 1 4 3 .

'

Böğiirdelen

ve

303, 3 1 2 , 3 1 3 , 3 3 2 , 3 3 7 , 372, 392, 394,

C, 1.

mi)

idaresinde

istiklâl d e v r i n d e )

163

(Çanakkale v i ­ 394,

Bak.:

(Osmanlı

232, 2 4 6 , 251 - 2 5 3 , 2 6 3 , 283, 2 9 2 , 2 9 9 ,

Tenedos

lâyetinde

C . 1.

Bulgaristan

Boza — B a k . : Buzau. Bozcaada

133

581

K R O N O L O J İ

Sayfa

Sayfa

Çamlık

(İstanbul'da mahalle) C . 3.

lia

(Mora'nm /

Anabolu

şarkılıdaki körfezinde

NaupYunan­

lıların H y d r a d e d i k l e r i a d a )

B a k . : Seylan.

Cezâiri-Bahr-i-Sefîd

312

110

B a k . : C. 2.

Çam-tepe (Anadolu'nun

(Tesalya'da

eski

105

Osmanlı -

Y u n a n hududu civarında)

338

OSMANLI

582

ENDEKSLER

TARİHİ

Sayfa Çanakkale

(Vilâyet

merkezi

ve

dülhamid'in

50, 132,

144, 217, 298, 380, 3^4, 4 1 4 Bak.:

Sayfa

eski

Kal'a-i-Sultâniyye tahkimatı)

birinci

ve

Çanakkale

şimaligarbîsin-

4 9 , 5 0 , 84, 85, 88, 1 2 2 , 1 4 3 ,

merkezi)

C . 1.

Çit-köşkü

349

teşkilâtında vilâyet

kezi)

312

Çırağan

C . 1.

mer­

(Istaııbul-boğazı'nın

sarayı

Rumeli

sâhilinde

ve

Çarkoyeselo

Tzarskce-Selo

(Rus­

ya'nın eski pâyıtahtı olan

Peters-

v e M e b ' û s a n m e c l i s l e r i n e t a h s i s e"

cenubunda

dildiği z a m a n maatteessüf y a n m ı ş ­

26

kilometre

s a r a y ı i l e m e ş h u r şehir) Çarşanba

(Bolu

vilâyeti

merkezi)

vilâyetinde

kilometre

3 0 2 , 308, 376, 390, 3 9 1 , 397,

Çatalca

C . 1.

=

(Yunanistan'ın

Tesalya mmtakasında kasaba) Çatana

=

tatc

Trutate

(Rumanya'da

rinden

yukarı

/

/

Çayh

(

Çerkeş

Tsche-

Kalafat

doğru

giden

üstünde k ö y ) Çay

339, 340

şeh­

kazasında

vilâyetinin Viranşehir

=

M e c î d i y y e nâhiyesi k ö y l e r i n d e n ) Çayırköy

/

tan'da

Tserkovnia Hezaıgrad

mut bu

türbesi

civarında-

(Çankırı

sütun

kazâ

tertibi 14

Çeşme ( İ z m i r v i l â y e t i n d e 48

hanı Cerigo

(istanbul'da) (Mora'nm

37 cenubun­

Y u n a n adalarından)

12, 49, 7 4 ,

Çürüksu

(Karadeniz'in

şarkında

şimalinde

ve

iskele)

147

=

kazâ

mer­

vilâyetinin

Tsettinje / Tsetinie

(Kara­

dağ'ın payitahtı) Çin —

Bak.: 201 352

( i s t a n b u l ' d a İkinci A b -

Damascus

22, 30

(Bâb-ı-Âlî'de)

otel)

294

C . 1.

Paşa'nm

(Şam'da

karargâh

303,

304,

407,

ittihâz

Delvina

/

luk'da

şimalişaf-

(Cenubî-Amavutmerkezi)

(istanbul'un

(Osmanlı

Hocapaşa

Şam

vilâyetinin

Suriye

Havran

ğında kazâ merkezi)

Cemal

Derince

ettiği 421

1 0 3 , 109 37

devrinde

lu

demiryolunun

=

sanca­ 445, 446

(İzmit-körfezinde

ve

Anado­

Istanbul-İzmit

4 1 , 43

(Cebel-Lübnan

san­

merkezi :

Kışlık

1 3 3 , 1 9 2 , 196 çıkıp

Ir'ak'da 23, 426

B a k . : Dumbowitza,

(Evvelce Edirne

Dimetoka

merkezlerinden

şimdi

Yunan

olan

Dimişk —

vilâyetinin olduğu

hal­

toprağında

kal­

kasaba)

6, 7, 4 6 , 114,

308

C . 1. B a k . : Şam. =

Bastion

da Mât

(Kı­

rımda S i v a s t o p o l R u s tahkimatın­ 169 (istanbul'un

Divan-yolu

caddelerinden)

büyük

37, 9 8 , 1 1 1 , 4 0 3 , 4 4 4 , 468

eski

73

Delvine

(Kayseri

Develi

dan)

37

(Bulgaristan'ın

şimalişar301

/

yazlık

Direk-burcu

37

mahallesinde) Der'â

429

şimdiki

arkasında

eski sancak

385

B a k . : C . 3.

Bak.:

eski

binâsı)

(Sultanahmet'de

(Erzurumun

Fırat'la birleşen büyük n e h i r ) 425,

mış

iskele

(istanbul'da

dâiresinin

Bingazi

merkezlerinden)

B a k . : Baabde. Dicle (Anadolu'dan

de

36, 4 4 4

Baş-defterdarlık Defterhâne

devrinde

kazâ

Deyr-ül-Kamer

kazâ

Alexandro-

ve mahalle)

Demirkapu

1 2 , 65, 2 4 7 , 2 5 1

- Palace

ismi

(Istanbul-halic'inde

Defterdar-kapusu

sancağının

Dimboviza —

merkezlerin­

kîsinde) 247

.

Edirne

T a p u dâiresi)

(Şimalî-Kafkasya'da)

Dalmaçya —

sancak

b u şehrin

Deliorman

H e r s e k sancağında İstolça ile B i ­

Dâire-i-Hümâyun

devrinde

polis'dir)

tapu

(Bosna

Dabra

Manastır

merkezlerin­

Şimdi Y u n a n toprağında b u ­

Defterdar

B a k . : C . 3.

- 5 1 , 107, 4 5 9 , 4 6 7

vilâyetinin lunan

=

eski

sancak

38

393

B a k . : Ceeora.

Çuka

Davudpaşa-sahrâsı.

(Osmanlı

(Osmanlı

merkezi Baabde'dir)

mek­

Davudpaşa-iskelesi ( i s t a n b u l ' d a )

Dedeağaç

simaligarbîsinde80, 102

Deme

cağının

Sıvltan140

Çuçura —

Dağıstan

Çernayya — B a k . : K a r a s u .

Çini f a b r i k a s ı

Çevres

"Rr

vilâyetinde kazâ merkezi)

3, 9, 24, 4 4 , 85, 9 0 , 113.

den)

Vehhâbîlerin

10 k i l o m e t r e

Develi-Karahisar

son­ tahsis

civarında

(Yugoslavya'da

(Necid'de

kîsinde dağ)

378 (istanbul'da

üzerinde

l e k a r a s ı n d a kasaba)

Çernagora — B a k . : Karadağ.

Çetine =

yolu

nezâretine

C . 3 de

240, 2 4 1 istanbul.

Deve-boynu

Çen­ Abdük

yaptırılıp

türbesi

Davudpaşa —

den:

Dabar

B a k . : C . 3.

mahmut

vilâyetinin

378

vilâyetinde

Maârif

İkinci

edilen binâ)

şimalin­

D

312

kezi)

Metindeki

ve

merkezi) '

308

Snltanmıh-

sütun c i v â r ı )

Çerkeş

şehrinin

Nahcivan

Batum'un

(istanbul'da

radan

Bak.:

78 305

tarafından

Debre

Hoy

civarında

isimlerin­

Despot dağı — B a k . : R o d o p .

(İstanbul'da

binası

hamid

B a k . : Dulceylik.

daki

Ç a y h — B a k . : Çay. Çenberlitaş

82, 9 0 ,

376

A d l i y e binâsı.

tep)

kazâ

yolu

üzerinde)

1 9 9 , 200,

Çorum — Çuhacılar

312

(Bulgaris­ - Tırnova

vilâyetinde

yanlıştır)

1 4 9 , 150, 192 Çankırı

hâ­

C . 1.

ve

kale:

yolun

l i s l e r i b u binâda açılmıştır)

Dâr-ül-Maârif 308

sûrunun

1

(İran'da de

44

90, 91, 253, 254

(Tekirdağ

Bak.: Çors

Little /

(istanbul

ricinde) ' merkezi)

C . 1.

Bak.".

Filibe'nin

şarkında kasaba)

Çırpıcı-çayırı Çorlu

Pharsala

m dir)

berlitaş

devrindeki

yâz" dan evvelki m e r k e z i : Rıyâz'-

mec­

Dârülfünun

2 6 3 , 2 6 5 , 2 6 7 , 284, 289, 2 9 6 , 3 1 2 ,

Çırpan ( B u l g a r i s t a n ' d a

kazâ

398, 4 0 1 , 4 0 2 , 470 Bak.:

A'yan

(istanbul'­

/ Dersaâdet

saltanat

Der'iyye

yan­

298,

414

Bak.:

olduktan

devrinde

istas­

den)

mış o l a n b i n â : İ l k v e i k i n c i .meş­

Bak.:

3 1 3 , 3 4 8 , 379, 3 8 1 59

(istanbul

tır)

ka­

zasında nâhiye) Çatalca

İkinci meşrutiyyet devrinde

50

merkez

kar­

Beşiktaş'la

(Istanbul-halic'inde)

burg'un

87

dâiresi

cumhuriyet

un 378

evvelki

yon)

r u t i y y e t A ' y a n ve Meb'ûsan

Ortaköy a r a s ı n d a m u h t e ş e m s a s a y :

Çardak-iskelesi =

şısında A d l i y e

câmiinin

İzmit'den

Der-i-Saâdet

Abdülhamid'in

(Ayasofya

sonra

4 3 , 85, 100

İkinci

Beyoğlu

ettiği b ü y ü k ş e f k a t y u r d u )

Dârülfünun

(Yıldız sarayında)

Osmanlı

te'sis

Sayfa kısmında

60 (istanbul'un

tarafında 106

Çıldır ( K a r s v i l â y e t i n d e k a z â ve e s k i

4 4 7 , 4 5 0 , 456 B a k . : C 1 v e B o ğ a z l a r . (Vilâyet

95,

kazâ

merkezi) Dâr-ül-aceze

mer­

94,

o83

Sayfa ( M a l a t y a vilâyetinde

Darende 378

Edirne'nin

Bak.:

4 0 5 , 4 1 1 , 4 1 3 , 4 1 5 , 4 1 7 , 420 - 4 3 0 , 4 4 4 ,

Bak.:

(

kezi)

144, 1 4 7 , 3 1 1 , 3 3 4 , 3 8 6 , 387, 395, 4 0 7 ,

Çankırı

yaptırdığı

de e s k i b i r s a n c a k v e n â h i y e (Akdeııiz boğazı

cihan harbinde

cephesi)

Yıldız'da

fabrika) Çirmen

C . 1.

Çanakale-boğazı

K R O N Ö L O J I

ENDEKSLER

(Vilâyet

Diyarbekir

yarbakır" ismi lıştır)

merkezi: " D i ­

u y d u r m a ve

14, 2 7 , 3 0 , 3 1 , 3 3 2 -

yan­ 334, 4 0 9

B a k . : C . 1. D ı r aç /

Draç

( A r n a v u t l u k sâhilinde

kasaba) ' Bak.: Dniepr

378, 393, 394

C . 1.

(Rusya'nın

Karadeniz'e

külen n e h i r l e r i n d e n : Türkler ve

Ekşi-su

derler)

dö­ Özü

7, 44, 5 8 , 65, 67, 171

B a k . : C . 3. Dniestr

(Karadeniz'e

dökülen

Turla

584

O S M ANLI

ENDEKSLER

TARİHİ

Sayfa nehrine

Rusların

verdikleri isim)

Sayfa

27,

B a k . : C . 2. Dobruca (Rumanya'nm

b o y u n d a m ı n t a k a ) 5 5 , 152, 153, 156, 1 5 8 , 3 0 2 , 406, 407, 427 B a k . : Şimalî-Dobruea. Dodecanese — B a k . : O n - i k i a d a . Doğu-Bâyezid — B a k . : B â y e z i d . Dolmabahçe camii (istanbul'da Dol­ m a b a h ç e sarayının y a n ı n d a ) 260 Dolmabahçe sarayı (Istanbul'boğazi'nın R u m e l i y a k a s ı n d a b ü y ü k s a ­ r a y ) 204, 2 1 7 , 222, 233, 2 5 8 - 2 6 0 , 2 6 2 , 266, 278, 2 8 0 , 2 8 3 , 286, 289, 290, 309, 398, 4 0 0 , 444, 469, 470 Domokos — B a k . : D ö m e k e . Douvres — B a k . : D o v e r . Dover / Douvres ( C a l a i s = K a l e bo­ ğazında İngiliz limanı) 2 1 9 , 220 Dökmeciler ( i s t a n b u l ' u n eski çarşı­ larından) 72 Dömeke = Domokos (Yunanistan'ın T e s a l y a m ı n t a k a s m d a ve T ı r h a l a ' m n 80 k i l o m e t r e c e n u b u ş a r k î sinde kasaba) 340

kîsiııde

da, Yeııi'cami'de)

2

Dörtyol ( H a t â o l a r a k H a t a y denilen A n t a k y a v i l â y e t i n d e kazâ mer­ kezi) 373 B a k . : Dıraç. (Makedonya'da

Drama

Bak.:

kasaba)

( K a r a d a ğ ' d a n a h i y e ve g e ç i t )

Dukagin nin

252

B a k . : Dulceylik.

Ducum — Duga

375

C . 1. (Bulgaristan'da

Drenova

347

(Arnavutluk'da Drin cenubunda

ve d a h a

eski

bir

201

sancak 45

Dulceylik ( B a ğ d a d ' m 12 s a a t mesâf e s i n d e v e D i c l e sâhilinde k ö y : Osmanlı menbâlarmda b u i s i m Ducum ve Çorum uğramaktadır) Dulcigno

—

Dumbowitza vitza

/

Dimboviza

tahriflerine 23 /

Dombo-

Bükreş'deıı

g e ç e n n e h i r ve e s k i k a l e )

290

1, 7, 9 - 11, 18,

24, 2 7 , 34, 36, 44, 4 6 , 73, 8 2 , 85, 86, 89, 90, 96, 106, 114 - 118, 1 4 2 , 152, 1 5 3 , 170, 173, 242, 3 0 0 , 3 0 7 - 309, 3 1 1 , 328, 344,

360, 362, 389 -

393, 398 - 4 0 2 ,

406, 407, 4 2 9 , 4 3 2 , .465, 469 Bak.;

C. 1.

Edirne-kapusu

(istanbul

sûrunda k a -

p u ve b u k a p u s e m t i ) Bak.: Edremit

282, 4 4 4

C . 1. (Balıkesir

vilâyetinde

Efes —

106, 4 6 4

B a k . : Selçuk.

Efganistan Eflak

/ Afganistan

(Rumanya'da

—

29, 31, 467

eski voyvodalık)

4, 7,

10, 2 5 , 26, 2 8 , 29, 3 5 , 4 3 , 50; 5 3 , 5 5 , 58, 61, 64, 65, 69, 74, 84, 100, 103, 106, 138, 146, 157, 158, 1 6 3 , 1 7 3 , 184, 186, 190, 2 0 5 , 206, 3 0 2 Eflâk-rsagîr

/

manya'da garbmdaki verdikleri

Oltu nehrinin

arâziye

Osmanlıların

isim:

Petite-Valaghie, =

(Ru­

Eflâk-ı-Çasârî Aluta =

Küçük-Eflak Avusturya

V a l a c h i e autfichiene)

=

Efla­ 12, 2 8 ,

53, 146, 1 5 3 Bak.: Karayova. Egine (Şimalî-Yunanistan'la Mora arasındaki E g i n e körfezinde O s ­ manlıların "Cezîre-i E ğ e n e " d e ­

Egine

körfezi

52

g (Şimalî-Yunanistan'la

M o r a arasında k ö r f e z ) Eğriboz / Ağrıboz (Yunanistan'ın ada)

8

3, 2 2 , 1 0 3 , 106, 116'

B a k . ; C . 1. Ehrâmlar ( E s k i M ı s ı r ' ı n deleri) Ehvâz ( İ r a n ' d a k a s a b a : feziniıı 125 k i l o m e t r e

meşhur

B a k . : C . 2. E P A z i z — B a k . : Ma'mûret-ül-Aziz. Elazığ —

B a k . : Ma'mûret-ül'Aziz.

Elbasan

(Arnavutluk'da

382

1.

Elcezîre ( M e z o p o t a m y a ) 353 E l e n a / Iliana boğazı ( B u l g a r i s t a n ' ­ da K o c a - B a l k a n geçitlerinden : Tırnova i l e İslimye arasındadır) 305, 306 Eleşgirt /

Eleşkirt —

B a k . : Toprak-

âbi­ 75

Basra-köışimalişarkî-

s i n d e ve K a r u n n e h r i n i n ş a r k sâhilindedir) 425,

E l - H a f î r ( F i l i s t i n ' i n c e n u b u n d a k ö y ) 434 El-Hasâ — B a k . : Lâhsâ. 1 El-Hayl — B a k . : H a y l . Elmalu — Bak.: Alma. El-Yemâme — B a k . : Y e m â m e . Elysée ( P a r i s ' d e s a r a y : A v r u p a seyâ" hatinde Sultan A z i z ' i n ikametine tahsis edilmiştir) Emîrgân ( I s t a n b u l - b o ğ a z ı ' n m R u m e l i yakasında sayfiye) 184 B a k . : C . 3. Enez ( E d i r n e v i l â y e t i n i n K e ş a n k a zâsmda ve Meriç n e h r i n i n A d a lar-denizi'ne döküldüğü nokta­ d a n â h i y e m e r k e z i ) 114, 398, 4 0 2 , 4 0 6 Bak.: C . 1. E p i d a u r o s / Pidavro ( M o r a ' d a k a s a ­ ba) 107 Epir ( Y u n a n i s t a n ' d a mıntaka : M e r ­ k e z i Y a n y a şehridir) 105, 151, 153, 154, 229, 310, 3 1 2 , 318, 3 3 7 , 340 Bak.:

C.

1.

E.rdel

=

e s k i Osmanlı

kazâ

—

(istanbul'un

Ereş /

Araş

Kadıköy

(Osmanlı

ismiy­ 14,

le ds anılan eyâlet) B a k . : C . 3 ve S i n e . sında n â h i y e m e r k e z i )

( P r u s y a ' d a şehir)

^

22

kaza­ 233, 231

hâkimiyyeti

1

3

9

9

-

A r n a v u t l u k ' d a kasaba)

104, 394

B a k . : C . 2. Erîhâ ( F i l i s t i n ' d e K u d ü s şehrinin 20 kilometre şimalişarkîsinde eski nâhiye merkezi) 445 Erivan / Revan (Cenubî - K a f k a s y a ' ­ d a şimdiki S o v y e t E r m e n i c u m ­ h u r i y e t i n i n m e r k e z i o l a n şehir) 14, 15, 2 5 , 3 1 B a k . : C . 3. Ermeni-b'eli (İnegöl

civarında

dağ

geçidi) Ermeni-Katolik kilisesi (istanbul'­ da, G a l a t a = Karaköy'de) 133. 4

6

8

Er-Rıyâd — B a k . : R ı y â d . Erzin (Hatâ olarak Hatay denilen A n t a k y a vilâyetinin Dörtyol k a zâsmda Nâhiye merkezi) 3 7 3 , 374 Erzincan

(Vilâyet

merkezi)

30, 3 3 2 , 3 3 3 , 431, 437, 446

Bak.: C . 1. Erzurum (Vilâyet m e r k e z i ) 13, 15, 23, 30, 4 4 , 6 1 , 8 5 , 1 0 7 , 113, 1 1 5 , 146, 149, • 170, 3 0 0 - 3 0 2 , 3 1 0 , 332, 333, 4 0 9 , 4 3 1 , 446, Bak.: Eski-câmi

C . 1. (Edirne'de)

Eskice

Oujitza /

=

34

Ujitza

/

( S ı r b i s t a n ' ı n g a r b ı n d a ve nehrine

dökülen

üzerinde

Dietinja

kasaba)

Eski-Çırağan

Ujiça Morava ırmağı 199,

203

(Şimdikinden

sarayı ahşap

460

saray)

439

müzesi —• B a k . : M ü z e - i -

Hümâyun.

mer­ 7, 138

Bak.: G . 1. Erdelân ( İ r a n ' d a " K ü r d i s t a n "

Erenköy

Erfurt

Eski-eserler 23

Transylvania

mer­

Ergeri . = Argyeocostio (CenubîErgiri / Ergeri = Argyrocatıo (Ce­

evvelki

E r b i l ( M u s u l vilâyetinde ve Kerkük şehrinin 75 k i l o m e t r e şimaligarbîsinde kezi)

eyâletinin

Türklerin

k u r m u ş oldukları, k a s a b a ) B a k . : * C.

Şirvan

kezi) B a k . : C . 3.

nubî

kale.

kazâ

merkezi)

şarkında

B a k . : Ölgün. (Rumanya'da

merkezi)

Edirne (Vilâyet .merkezi)

d i k l e r i ada) B a k . : C . 2.

nehri­

sonra nâhiye)

de­

7 5 , 76, 78. 79

(İskoçya'nm

Edinburgh

devrinde

de v e M ı s ı r t o p r a ğ ı n d a k a s a b a ) 77, 354, 430, 4 3 3 - 435

şimalişar-

Frenklerin Aboukir

dikleri koy)

ki kasaba)

sahilin­

B a k . : C . 1 ve B o ğ d a n .

(istanbul'­

Dördüncü Mehmet türbesi

Akdeniz

de ve İ s k e n d e r i y y e ' n i n

Karadeniz

sahil

Draç —

(Mısır'ın

Bbu-Khûr

Sayfa

Sayfa Ekşi-su — B a k . : D n i e p r . El-Arîş — G a z z e ' n i n eenubugarbîsin-

28, 4 5 , 46, 72

585

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

Eski-Hisar

/

Old-Fort

(Kırım'da A l ­

m a = E l m a l u n e h r i n i n a ğ z ı y l a 0n u n şimalindeki Gözleve = E u p a t o r i a kasabası arasında) 158, 1 5 9 Eski-Hisarlık ( G e l i b o l u yarımadası­ nın c e n u p sâhilinde, Ç a n a k k a l e boğazı üzerinde ve Sedd-ül-bahr' i n şimalişarkîsinde tepe) 423 Eski odalar :

(istanbul'un

Şehzâdeba-

586

OSMANLI

TARİHİ

ENDEKSLER

Sayfa şı

semtinde

Yeniçerilerin

eski

kışlaları)

33

Eski-Orsova

/

ya'daki

(Rumaır

Alt-Orsova

Ofsova

kilometre

kasabasının

manlıların

Os­

"İrşe-ve-rAtîk"

Fâtih

de­

d i k l e r i şehir) Bak :

71

Orsova. (Şimdiki

Eski-saray sının

yerinde

olduğu

ilk

Üniversite

Fâtih'in

saray :

Topkapu

sarayına

bina­

Bak.:

Topkafpu

ve

288, 464, 466

B a k . : C . 1. (Bulgaristan'da kasaba)

Eski-Zağra Bak.:

C.

304

1.

B a k . : Salt.

Esterâbâd

(İran'ın

hayrât

olarak

Şişli'de

mid'in fâl

Abdülha-

olduğu

Hamîdiyye

hastahânesi :

diyye"

kelimesi

"Hamî­

haksız

olarak

"Çocuk Hastahânesi"ne 1

*

(istanbul'un

Yeniçeri

lasının b u l u n d u ğ u

meydan) 38,

Ezher

(istanbul'da

Rumeli

yakasında

Çırağan

sarayı

ve

lisesi

ilk

377

=

Telmissus va

1 8 , 20,

218 ve

ve

şehrinin

378 vilâyetin­

Eski

458

Türklerin

isim)

26,

Glado-

verdikleri

66, 199,

203,

308, Bak.:

"Rumeli 313,

5 4 , 1 3 3 , 1 9 3 , 205

66, 2 5 2 , 389,

390

2 3 0 / 3 5 4 , 415,

420, 4 2 1 , 426, 427, 429 - 431, 434-437, 445, FaltscM

/

Faltchi /

(Rumanya'da kilometre ve P r n t h Fas

Yaş

=

şehrinin

cenubuşarkîsinde

Falçi

ke) B a k . : C . 3. B a k . : Poti.

garbında

Finlandiya

köy 4

ök 384

zi'niıı

453

C . 1. 66, 1 4 2

Finlandiya —

110

n e h r i üzerinde geçit) *

(Şimalî-Afrika'nın

Faş —

Faltsi

Bak.:

(Baltık

- körfezi

-

deni-

şarkında)

Firizovik —

355

(İkinci

Çırağan sarayı Meclis-i-Millî

yandıktan

Güzel-San'atlar

akademisi)

=

Bk.:

ortasında 5 3 , 68, 69, 187

(Tesalya'da

Domokos'uıı cenubuşarkîsinde)

340

1 8 , 7 1 , 75, 7 8 , 7 9 , 9 3 , 1 3 5 , 1 3 8 , 237, 3 2 3 , 4 6 7

kalan garp

Trakya

Gazi-Antep —

ve

(İzmir'de)

(istanbul'da

320

Beyoğlu

(istanbul

-

Beyoğlu

348

semtinde,

77

(İstanbul'un

Galatasaray semtinde

eski

4 0 7 , 429 ^

sahilinde

mahalle)

13,

Galatasaray

229 (Beyoğlu'nda)

232, 267

isimdeki

(İsparta vilâyetinin

so­

(Evvelce

Avusturya'da

inhilâlinden =

Bak.: Garb/Garp

sonra

=

Lemberg

şehridir)

.memleketleri,

ııisbetle

Avrupa:

l a r dâhil d e ğ i l d i r )

.na­ 245

kazâ

merkezi)

132,

155, 160, 329 4 3 2 , 4 2 9 , 430

yarımadası —

Elizavetpol

Kafkasya'da

denilen

şimdi

şehir).

15,

=

Cenova

(İtalya'da eski C i -

cumhuriyetinin

(İran'ın

şimalinde cenup

merkezi) ve

444

Hazar-

sahilinde

eyâ­ 13- 1*

C . 3. (Vilâyet

Bak.:

Garb

25

C . 3-

niviz

Girit

(Türkiye'ye

4

C . 1.

Gelibolu

Giresun 420

C . 2.

C.

(Eski

merkezi)

332, 421

1.

Osmanlı a d a s ı )

2 , 8, 1 2 , 19,

65, 75, 1 0 6 , 1 0 9 , 1 1 7 , 1 2 8 , 143, 2 0 5 , 206

Balkan­

208

- 2 1 1 , 2 1 6 , 217, 219 - 2 2 1 , 2 2 3 -

19, 2 1 , 29, 3 5 , 48,

228, 2 3 0 , 2 3 1 , 235, 2 4 6 , 2 6 3 , 2 8 1 , 290,

4 9 , 5 6 , 6 1 , 66, 67, 7 0 , 7 2 , 7 5 , 76, 79,

292, 3 1 5 , 318, 3 1 9 , 3 3 1 , 3 3 2 , 337 - 3 4 2 ,

107, 110, 1 2 0 , 1 2 2 , 1 2 6 , 1 2 8 , 1 3 1 , 1 3 9 ,

'

145, 1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 2 , 1 5 5 , 1 5 7 , 1 5 8 , 174, 2 2 7 , 2 2 9 , 234, 235, 2 4 1 , 2 5 1 , 2 6 4 , 266,

sonra

380, 4 2 2 , 430 381

sâhilinde

Bak.:

Lehis­

327, 330, 3 3 3 , '342, 344, 3 5 2 , 3 7 1 , 377,

şimdiki

meli

Gîlân

0

Şarkî

Avşar

let)

ve

Polonya'da mmtaka. : Mer­

kezi Lvov

kazâsmdaki

4

(Çanakkale vilâyetinin R u ­

deııizi'nin

Bak.: Kalas.

Galatz —

tan

lisesi

310

^

Gelibolu

Genova

bu­

9

(istanbul'un Fâ­

tih semtinde, a y n i

Bak.:

Beyoğlu

Tıbhâne'nin

1

Şarkî"Trakya.

(istanbul'da

B a k . : C . 1. Gence (Cenubî

Yüksek-kak

başında)

>

B a k . : Kızıl-tepe.

Gedikler — Gedikpaşa

Bak.:

halici'-

(istanbul'un

Gala-ta-Mevlevîhânesi

7

Yunan

153,

n i n ağzındaki büyük k ö p r ü )

1

hiyesi köylerinden)

hazâsı­

nın K a r a k ö y s e m t i ) 1 3 3 , 1 9 0 , 2 5 0 , 3 2 1 , 335 B a k . : C . 1. Galata- köprüsü

2

k a s a b a ) 54, 77, 79, 1 1 8 , 354, 427, 4 2 8 , 4 3 4 " 436

Karaağaç Galata

0

B a k . : Antep.

Gelenbevî i'dâdîsi

B a k . : C. 1 ve P a r i s .

•'

3

tarfı)

(Filistin'in Akdeniz

Gazze

Dömeke

1

B a k . : İran. Garbî-Trakya (Trakya'nın idaresinde

285. 287, 3 0 3 , 305, 3 1 0 , 3 1 4 , 3 1 7 , 324,

meşrûtiyyette

binası- o l a n

Boğdan'm

- boğazı

Fransa -

9

Focziani

176, 1 8 6 , 1 8 9 , 196, 2 0 1 , 214, 2 1 5 , 225,

B a k . : Ferizovik.

Fmdıklı-sarayı

ve

kasaba) Folka

onun

C . 1.

Filistin —

(Eflak

Galiçya

- i - Ş a r k î " vilâyetinin m e r k e z i )

75

215

B a k . : Yılan-adası. eski

/

lunduğu y e r )

' B a k . : C . 3. Filibe ( B u l g a r i s t a n ' d a

Fokschany

mer2

dınm'm

isimleri

Makri)

kalesine

382

Ayvansaray'la

(Yugoslâvya'da

59, 290, 3 2 7 , 440, 4 4 4 câmi ve medrese)

2 7 9 , 281

Ferisovitchi

(Muğla

kazâ

Gelendos

' 273,

362,

Meğri

kezi) Fokşan =

vilâyetinde

kakta)

şimaligarbîsinde

(istanbul'da

(İzmir

Foça

Garbî-İran —

B a k . : Fokşan.

Focziani —

kısmının

Üsküp

. kilometre

Feth-ül-İslâm

98, 1 1 0 , 111

semt

=

B a k . : Zeytin.

Fırnıs —

3

Bak.: Balkan / Balkanlar.

şimdi

2 6 7 , 2 6 9 , 271

Ferizovik / F i r i z o v i k

Garbî-Balkan—-

B a k . : O. 1.

F r e n k - mahallesi

Ortaköy'Ie

arasında

de k a z â m e r k e z i :

C . 1.

(Kahire'de

(Istanbul-boğazmın

sarayı

Fidonisi —

kazâ m e r k e z i ) Bak.:

Fer'iyye

232

Sayfa Şarkî-Anadolu.

120, 188, 425, 4 2 6 , 4 4 5

139, 149, 1 6 2 , 2 1 5 , 2 1 8 , 2 2 0 , 2 2 2 , 2 3 5 ,

sem­

• Eyüjp a r a s ı n d a f a b r i k a )

kış­

(Sicilya'da yanardağ) Eyip

Beyoğlu

tinde cadde)

Fethiye

B a k . : C. 3. Etna

(istanbul'un

Feshâne

Aksaray

eskiden

Eyüp /

C . 1.

kasaba)

çevrilmiş­

ti ') semtinde

Bak.:

50

k a l d ı r ı l m ı ş v e müessesenin i s m i de

Et-meydanı

383

(Yugoslâvya'da

Et­

Şimdi

32, 1 0 3 , 105, 3 6 8 ,

275,' 277

13, 14

(ikinci

mahalle

587

Sayfa Fırat -

J

229

ayni i ¬

s i m d e k i eyâletin m e r k e z i ) Etfâl hastahânesi

444

bulunduğu

(Istanbul-halic'inde

bulunduğu binâ)

şimalinde

342,

Keçecrzâde

türbesinin

Galatasaray

Es-Salt —

yaptırmış

Paşa

Feridiyye

sarayı,

(Vilâyet merkezi)

Eskişehir

hazîrede)

(istanbul'da

ve nâbiye m e r k e z i )

"Yeni-saray"

Bâb-rSer'askerî

yanındaki

Fazlıpaşa

455, 460, 469 F â t i h câ-

semt)

H i

C . 1.

miinin

34, 4 2 , 1 0 0 , 4 2 0 ,

(istanbul'da

türbesi

Fener

ııisbetle

denilmiştir).

38, 444, 455 — B a k . : C . 1 -

Fuad

yaptırmış

Buna

kezi)

Fâtih câmii ( i s t a n b u l ' d a )

10

cenubugarbîsinde

Sayfa mer­

Fâtih ( i s t a n b u l ' d a s e m t v e k a z â

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

Garbî-Anadolu — Bak.:

Anadolu,

1 0 4 , ' 4 5 8 , 459 Orta-Anadolu

ve

344, 366, 3 6 7 , 372, 3 8 2 , 388, 353

Bak.: Gladova — Golos

=

C.

1.

B a k . : Feth-ül-İslâm. (Yunanistan'ın

Volos

kında

liman)

Bak.:

C . 3-

(Gürcistan

Gori ki

Osmanlı

den)

şar­ 339,

şehirlerinden sancak

ve

340

es­

merkezlerin­ 13

588

OSMANLI

TARİHİ

ENDEKSLER

C. 3.

Bak.: /

-

.,

hiye

. .

(Yogoslavya'da

Gustivar

Kalkandelen'in

48

kilometre

ııubuşarkîsinde

eski

nahiye

393 (Balıkesir vilâyetinde

Gözleve =

464 (Kırım'da

Eupatoria

malu / niz'e

Alma

nehrinin

döküldüğü

linde kasaba) Grakhovo

410

Granbusa

188,

201

Bak.:

—

(istanbul'da

ııda m e y d a n

Sarayburnu'-

ve köşk)

122, 12.3, 1 2 6 ,

130, 1 7 4 - 1 7 6 , 1 8 5 , 186, 1 8 8 , 238 Gümrü =

(istanbul'da

kasya'da

ve

Arpaçay

üzerin­

Bolşeviklerin

Lenina-

de

şimdi

kan

dedikleri

müstahkem

ki). (Yunanistan'da

manlı

sancak

308,

(Vilâyet merkezi)

431

(Cenubî-Kafkasya'da

Gürcistan

cülerin v a t a n ı )

115

Bak.:

C.

Bak.:

şimalinde Hadım

40

5 2 , 100

(Konya

vilâyetinde

H a f s a / . H a v s a ( E d i r n e vilâyeti /

nâhiye

Hadımköy

45, vilâyet

mer­

merkezi) (istanbul

vilâyetinin Çatalca kazasında

nâ-

mer­

8, 209, 2 2 3 , 2 2 5 , 319, 3 3 7

(Filistin'de

Han-Yûnus

ve

7 7 , 434

(Gazze

ile

El-Ariş

nâzır

4 3 5

,

Bâb-ı-Ser'askerî

ve

Eski-

mukaddes

463

hirleri)

B a k . : C . 1 v e Mekke, Medîne.

ve

Hayfa

(Suriye

Hisarcık

kazâ

eski

Hit

Beyrut

=

3 5 !

(Kahire'nin•

Ayn-Şems

ki

Mısır

ara­

dedikleri 2 7 , 28

( I r a k ' d a F ı r a t ' ı n sağ s a h i l i n d e ve 100

kilometre

şimali-

dâiresi

445 (Totpkapu

sara­

94, 2 8 9 , 469

• Hırvatistan /

Croatia

(Yugoslavya'­

d a eyâlet)

harabelerinden)

Bak.: 79

şehirlerinden) 16,

Hocapaşa

es­

şimalişarkîsinde

(Trâk-ı-Acem

17,

13,

2 2 , 23,

C. 2.

Herât ( E f g a n i s t a ı ı ' d a Eski

fabrikaları

Horasan

Hopa

"

Aria)

(Kocaeli

=

ve

kazası

Hereke çini

Kharki

2 4 7 , 251

(İran'ın

(istanbul'da

(Rumanya'nm

12, 65, 187,

Bak.: Hoy

C.

mahalle)

Bes-u'abya

59

kıs­

28, 2 9 , 43¬

3.

Hudâveııcligâr —

Bak.: Bursa.

Humus

(Suriye'de

/

Hums

263, 282, 283, 290, 292, 295, 2 9 9 , 302, 303,

Bak.:

372,

17,

3 0 , 59

14

B a k . : C . 2.

merkezi)

368, 3 6 7 ,

e¬

(İran Azerbaycan'ında şehir)

cenubunda

317,

422

şimalişarkîsinde

4 7 , 67, 7 1 , 84

378

civarında

eennbugarbîsin-

-

mer­

B a k . : C . 2.

201, 202, 2 4 1 , 246 - 2 5 1 , 2 5 3 , 255, 256, 315

kazâ

,

mında müstahkem m e v k i )

386 (Bosna'nın

*

Hoşkadem Hotin

merkez

ada)

vilâyetinde

23, 13

,

37, 111

y â l e t : M e r k e z i Meşhed şehridir)

İzmit

fabrikaları)

mahalle)

C . 3.

(Çoruh

Horasan

köyünde

(Rodos

(istanbul'da

kezi)

eyâ­

ismi:

Gebze

nahiyesindeki

312,

Krezka

B a k . : C . 1.

kilometre

Hereke

Semendere

Sırpların

yında)

3 5 2 , 253

1 3 , 14, 24, 4 5 4

11

Bak.:

(Belgrad'la

Hırka-i-Şerîf

B a k . : C . 2. Helipolis

(Os­

umumiyyetle

garbîsinde. kasaba)

(Cezîret-ül'Arab'da

Hazar-denizi —

Hind-okyânusu

Bağdad'm

1 1 8 , 446

merkezi)

/

melihalarında

sında

merkezlerinden :

Cebel-Şammar'ın

2 9 , 3 1 , 44. 80, 144,

boğaz) 289

sahilinde

vilâyetinin

Hindistan —

" B a h r - i - H i n d " d e n i l i r ) 16, 7 4 , 352,, 3 5 4

(istanbul'un

kazâsmda)

30

H i r s o v a — B a k . : Harvoşa.

demiryolunun

hastahânesi

/

manlı

133, 382

Anadolu

Me­

C . 2.

Hind-denizi

eski

Kadıköy

de e s k i Osmanlı s a n c a ğ ı )

şe­ loı,

34

mmtaka

ve

186, 295, 314, 324, 352, 354, 426, 445,

B a k . : C. 1

İslâmiyyetçe

M e k k e ve M e d i n e

Hind

baş i s t a s y o n u ve c i v a r ı ) 352, 4 2 1 , 454

Hersek (Hicaz'ın

ka­

Mekke

(Irak'da kasaba)

Bak.:

k ö y ve

(istanbul'un

kazâsmda

Herke =

saray. Haremeyn

34

461,

merkez

Osmanlı s a n c a ğ ı ) Haydarpaşa

mensûcât

şimdi­

k i Ü n i v e r s i t e binasında e s k i B â b 404,

(Suriye'de

vilâyetinin

Be­

260, 357, 376

371, 403,

Hille 73

e s k i kazâ m e r k e z i )

zerindedir. 354

(istanbul'un

mektebi

vilâyeti

4 3 3 , 444, 4 4 5 , 4 5 0 , 4 5 1 , 453

Haremeyn,

dine.

l e t i n i n m e r k e z i : H e r î - r û d n e h r i ü¬

Akde­

tepe)

(Edirne

ve

dışında)

14,

arasımla

üzerinde

(Istanbukhâlic'inde

zasının H a f s a n a h i y e s i n d e

Hemedân

Kudüs

Gazze kazâsmda nahi­

Mısır h u d u d u

Bak.:

kazâ 339

kazâsmda

eski

B a k . : C . 2.

rSeraskerî)

C . 3-

Hadım-köyü

sancağında)

Bak.; . 93

Hasköy

54, 8 0 , 8 1 , 1 0 1 , 108, 1 1 7 , 128,

432,

sarayın­

da) Hasır-iskelesi

100, 305

( A r a b i s t a n ' d a e s k i Osmanlı v i "

lâveti)

192

(Topkapu

dâi'iresi

(Bulgaristan'­

228, 24.5, 325, 326, 3 5 2 - 354, 378, 415.

Hasbeyyâ ( L ü b n a n ' d a k a s a b a )

HaylEl-Hayl

/

Hicaz

1 1 3 , 152

— Bak.: Pasin.

Hasankale

Razgrad

B a k . : C . 1.

neh­

Şimdi F i l i s t i n arâzisindedir)

385 Bucak

H a r b i y e nezâreti ( i s t a n b u l ' d a

kilometre

kasaba)

Bak.:

(TrabJusugarp

(Besarabya'nm

k ı t ' a s m d a ve T u n a

Kadıköy 343,

tabyası

Dobruca

r i n i n sağ s a h i l i n d e k a s a b a )

/

da kasaba)

(Rumanya'nm

Harşova / H i r s o v a

410, 453

B a k . : C , 1. Hezargrad

B a k . : Ma'mûret-üI-Aziz.

Haydarpaşa

sarayının

Abdülhamid'm

yoğlu semtinde)

(Bulga­

merkezi) kez

İkinci

(Girid'in

Hanya

Harbiye Pazarı

Varna'nın

(Yıldız

şehrinin t a h k i m a t ı n d a n )

niz'e

H

ristan'da

Tâhir'tepeleri.

Han-tepesi

ve

/

300

E t f â l hastahânesi.

Harabe

Fındılı-sarayı.

Hacıoğlu-Pazarcığı

mevki)

287

B a k : Kharkof.

—

Havran

B a k . : C . 2.

Bak.:

—

' 198,

312

ye merkezi)

B a k . : Korinthos. akademisi

/

1.

camii

sarayında) Harkof — Harput

388,

(Topkapu

dâiresi

Balık-pazari'nm

cenubuşarkî-

(Tâhir'-tepelerinde

Halyaz

sancağının

C . 1 ve 2.

Güzel-San'atlar

teşkil

2 9 1 , 294 - 2 9 6 , 299, 335

(Selâniğ'in

Harem-i-Hümâyun

Hasekiler

36, 39, 4 3 6

.yarımada)

kezlerinden)

Gür­

17, 22, 4 2 , 4 3 , 5 8 , 64, 65,

451

1.

sinde

Bucak

B a k . : C . 1. Gümüşhane

-

istanbul tersânesi — 56, 7 3 , 98,

Hamîdiyye

Os­

merkezlerinden)

iç-limaıı

Hamîdiyye Etfâl hastahânesi —

mev­

eski

449,

yaptırdığı câmi)

3 7 5 , 407

Bak.:

C.

önünde

148, 170, 4 4 7

Gümülcüne

446,

eden körfez) Bak.:

Hamidiyye

(Cenubî-Kaf-

Alexandropol

333,

1.

Halkidikya B a k . : Gostivar.

Gülhâne

245,

C.

B a k . : C . 2.

Ok-

tabya. Gustivar —

Gürdüs —

139,

289,

Büyük

332

merke¬

3, 10, 2 1 , 3 1 , 39,^64, 79, 99, 120,

B a k . : Carabüsa,

—

Grand Eedan

Bak.:

zi)

vilâyet)

( E s k i vilâyet

Haliç-tersânesi/Kasımpaşa-tersânesi

(Karadağ'da

/ Grahovo

(Şarkî-Anadolu'da

Haliç

1 5 8 , 164, 1 7 1 , 172, 179

eski Osmanlı hazâlarından)

303

Hakkâri

Bak.:

şima­

Grahve ( B o s n a ' d a k a s a b a )

şar­

Şıpka-geçidi.

129,

Ek

Karade­

noktanın

(Şıpka-geçidi'inin

H a l e b /. Halep

kazâ

merkezi)

merkezi)

Hâin-boğazı Bak.:

mer­

kezi)* Gönen

Sayfa 375

kında)

ce-

Sayfa

Sayfa

Sayfa Gostivar

589

KRONOLOJİ

ENDEKSLER

C . 2.

şehir

ve

Hama'nm eski

kazâ 1<8, 446

OSMANLI

590

Humus /

Sayfa vilâ­

(Trablusugarb

Hums

yetinde eski sancak merkezi)

385

lometre cenubugarbîsindedir)

(Istanbülboğazı'nııı

Anadolu y a k a s ı n d a ve B e y k o z kasrının ö n ü n d e m e r m e r i s k e l e : Kasır, Yalıköyü mezarlığının y a ­ nındaki tepeciktedir) 119, 128, 131

üzerinde L e p a n t o / N a u -

paktos

kasabasına

Türklerin

harreftir)

1. (Şimalî

nistan'la M o r a

arasında)

İngiltere

ver­

-

(Büyük

-

103,

114

Yuna­ 109

Britanya

adası)

126,

323, 3 2 7 Bak. : Londra. İngiltere İngur

(istanbul'un

sefârethânesi semtinde)

(Kafkasya'da Anaklia

Poti'nin

şimalirr

iskelesinde

Karade­

niz'e dökülen n e h i r ) (Kırım'ın

İnkerman

Sivastopol'ün İbrail / na

( R u m a n y a ' d a ve T u ­

Braila üzerinde

şehir)

128, 1 5 2 , 2 3 2 B a k . : C . 2. (Topkapu

İç-kapu

İhtiman —

eski

)

91

Bak.: ihtimam

=

B a k . ; Yılaıradası.

İleki / İlleki / İlyaki =

İpsara

382

ada)

114

C . 1.

Anabolu Psara

şarkında

Naııplia

körfezinde

Yunanlı­

dedikleri

ada)

105

İran ( A c e m i s t a n ) 13 - 18, 22" 25, 29, 3 0 , 386

59, 60, 8 0 , 1 0 7 , 1 1 0 , 380, 4 2 5 , 430, 4 3 5 ,

B a k . : C . 2. İleros /

leryoz

nun

454 =

Leros

cenubugarbî

(Anadolu'­

hizasında , a d a :

O n - i k i adadandır) Bak.: İliana

Bak.:

Bak.:

386

Elena.

İsakçı

L

(Sinob'un

ka­ 242

şinıalişarkîsin-

vilâyetinde

=

NiBsiros

(Rodos'un

garbîsinde ada) İnebahtı

İsfahan — B a k . : I s f a h a n ,

(Şimalî-Yunanistan'ın

=

Sphakia

(Mısır'ın

İskenderiyye 77,

79,

80,

386 cemr

B a k : C. İskenderun

dağ

89,

119,

122,

İstolça = Stolatz ( O s m a n l ı d e v r i n d e B o s n a vilâyetinin H e r s e k sanca­ ğında kazâ) 247 215, 263, 333, 395, 431, 470,

İşkodra ( A r n a v u t l u k ' d a e s k i v i l â y e t m e r k e z i ) 1 0 3 , 117, 1 1 8 , 2 0 1 , 2 0 2 , 238, 402 1.

igkumbi =

Scumbi

Antakya 118,

Bak : 422, 450

İştrp

C.

Üsküb'ün

buşarkîsinde k a s a b a ) C.

394

1.

(Yugoslavya'da

Bak ;

kazâ

mer­ 6

İğdır ( K a r s v i l â y e t i n d e k a z â ) 300 i h t i m a n / İhtiman (Bulgaristan'da kasaba) 2 5 2 , 308 Irak

B a k : C . 1. (Osmanlı devrinde M u s u l , B a ğ dad ve B a s r a vilâyetleriyle Z u r sancağından mürekkep arâzi) 13 1 7 , 2 2 , 29 - 3 1 , 8 0 , 1 0 7 , 352, 3 5 3 , 4 1 5 , 4 2 0 , ' 4 2 1 , 4 2 5 , 4 2 9 , 4 3 0 , 434-437, 4 4 5 , 451, 453 B a k . : C. 2 ve

1.

(İki

Bak. :

C.

393

Irak-rArab

ve

Bak.:

435

2.

(İran'ın

Irak-ı-Acem

Irak

ve

Isfahan / İsfahan tahtlarından

şimaligarbî

kıs­

Irakayn. (İran'ın eski

ve

en büyük

payi­ şehir­

lerinden) Bak. :

13, 23, 30

C.

2. (Şimdiki

Istablı-Âmire

stadyomunun

Dolmabahçe

yerinde

eski

Has-

ahır dâirei) istanbul / Der-i-

454

Der-i-Saâdet,

Aliyye,

pâyıtahtı

Dersaâdet

/

Der-Aliyye/Âstâne-i /

(Osmanlı

Astâne ve

saltanatın

ilgasm-

. d a n i t i b a r e n de 1 sene, 3 ay, 14 gün

cenu-

Irak'ı-Acem.

Irak:

Irak-rAeem)

Sâadet

(Orta

- A r n a v u t l u k ' d a nehir) denilen

B a k : C . 1. İznik ( B u r s a vilâyetinde kezi) B a k : C . 1.

mı)

işkombi /

vilâyetinde kazâ m e r k e z i ) B a k . : C . 2.

Spinalonga.

-

1.

458 - 4 6 0 , 4 6 7 B a k : C . 1. İzmit ( K o c a e l i v i l â y e t m e r k e z i ) 13, 132, 1 3 5 , 2 9 0 , 3 7 6 , 464, 4 6 6

İstinye ( i s t a n b u l - b o ğ a z ı ' m ı ı R u m e l i sâhilinde s a y f i y e : E s k i i s m i S o s th&ıion) 2 1 2 , 258

130, 3 2 2 - 324, 334, 374 (Hatay

—Bak.:

C.

74, 78 252

İzmir ( V i l â y e t m e r k e z i ) 49, 1 4 1 , 1 6 7 , 2 3 7 , 2 3 8 , 2 4 0 , 244, 248, 2 4 9 , 256, 2 7 0 - 2 7 2 , 2 7 5 , 2 7 7 , 319, 320, 3 3 3 , 3 3 5 , 358, 362,

Irâkayn

Bak :

444

Yu­

nanca ismi Theaki'dir) İyraça ( B u l g a r i s t a n ' d a k a s a b a )

İstendil ( K i k l â d a d a l a r ı n d a n Tinos/ T e n o s / T i n e adasının T ü k r ç e i s ­ mi) 7, 12 B a k . : C . 2.

129,

adalarından :

48 1.

302, 3 5 7 , 3 8 2 , 3 9 0 , 3 9 1 , 393, 394, 4 0 1 ,

4 8 , 64, 65, 74

(Yunan

Misistra

i s t a n p u l a / Ustopulya = Stampalia / Astropahs (Rodos'la Nakşa a r a s m d a a d a : İ l k i k i şekil T ü r k telâffuzuna göredir) 386

Akdeniz'de

108,

/

İstanbul — B a k . : i s t a n b u l . İstanköy = Cos / K o s ( A n a d o l u ' n u n c e n u b u g a r b î sâhili h i z â s m d a ve B o d r u m ' u n karşısında ada) 386 B a k : C . 1.

İsviçre —

(Girit'de

2 1 0 , 2 2 3 , 225

Bakır­

şimali­

152

C . 3.

en mühim, iskelesi)

köy = Makrıköy kazâ merkezi­ n i n şimâlinde k ö y ve çiftlik) 9, 90 İncirli

sâha-

24, 2 6 , 44, 4 5 , 4 7 , 5 0 ,

silsilesi)

148

(istanbul

İncirli

Bak.: isfakya

Üsküdar

334

70, 1 1 3 , 146,

407, 447

İnceburun de)

Dobruca

vilâye­

t i n i n k a z â l a n n d a n o l a n a d a ) 394, 395,

İnâdiyye ( i s t a n b u l ' u n zasında s e m t )

üstünde)

Bak.: EskrOrsova.

—

(Rumanya'nm

sında kasaba)

İmroz =?= İmbros ( Ç a n a k k a l e

C.

caddesinin

Bâb-

B a k . : Orsova.

İrşeve-i-Atîk :

B a k . : İleki.

Bak.:

ı-Âlî İrşeve —

B a k . : İleki.

İlyaki —

(istanbul'da,

İran sefârethânesi

C . 1.

—

İllek —

Garbî-İran.

vilâyet m e r k e ­ 238, 2 4 4 - 246, 410

(Mora'da Mistr'a

kasabası) B a k : C. İspirlonga

merkelerinden)

(Mora'nm

l a r uı

(Ro­

Piskqpi

şimaligarbîsinde

İsparta

Osmanlı

en y u ­

B a k . : C . 3. İsmâiliyye ( M ı s ı r ' d a S ü v e y ş - k a n a lı'nm garp sâhilinde ve P o r t S a i d ' i n 75 k i l o m e t r e cenubunda hıdiv İsmail P a ş a ' n m te'sis ettiği kasaba) 426

172 162

114

(Rumanya'da Tuna'nm

Sayfa 74, 1 0 5 , 2 2 2 , 246,

İtalya — ithaque

(Bulga­

k a r ı k o l u ü z e r i n d e ş e h i r ) 5 0 , 69, 79, 84, 99, 1 5 2 , 179

İsparta ( A n a d o l u ' d a zi) B a k : C . 1.

( E d i r n e vilâyetinin Keşan k a ­

Bak.:

sarayında)

İle des Serpents — dos'un

sancak İpsala

harabe

İsmail

232

ve

zâsmda nâhiye m e r k e z i )

Bak.: Karyot.

İcaria —

şarkında

(Yugoslavya'da

İpek

5 0 , 99, 100, 113,

cenubunda

332

ristan'da kasaba) B a k . : C . 1.

139, 1 4 9 , 1 6 2 , 215, 219, 2 2 2 , 243, 2 8 6 ,

deki

İ

Sayfa iskenderun - körfezi —> İslimye = Selimno / Silvno

B a k . : C . 2.

B a k . : Çamlık.

Hydra —

körfezi

Beyoğlu 404

Korintos -

İnebahtı - körfezi

(istan­

Hürriyet-i-Ebediyye tepesi b u l ' d a Şişli k a z â s m d a )

ve

dikleri isim : Naupaktos'dan m u -

15

Huveyze (Irak'da, Basra ile Hozistan arasında ve bataklıklar içinde kasaba) 16, 22

sâhilinde

591

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

Sayfa bugarbî

Hurremâbâd ( İ r a n ' d a L o r i s t a n eyâle­ t i n i n m e r k e z i : İ s f a h a n ' ı n 120 k i ­

Hünkâr-iskelesi

ENDEKSLER

TARİHİ

yalnız

Hilâfet

merkezi)

3

-.7,

9, 12, 1 3 , 1 5 - 18, 20 - 26, 29 - 3 4 , 36 ;

3 9 , 4 1 - 4 7 , 4 9 , 5 0 , 5 2 , 5 4 , 58 -

62, 64 - 67, 7 2 , 7 5 , 77, 7 9 , 80, 82

-

OSMAN

592

Ll

ENDEKSLER

TARİHÎ

Sayfa

Sayfa

9 1 , 94 - 97. 99 - 106, 1 0 8 , 110 - 1 1 9 , 1 2 2 , 1 2 3 , 130, 1 3 2 - 1 3 4 , 1 3 6 , 1 4 1 , 1 4 2 ,

fadağ arasında geçit) Kaçılova

1 4 4 - 149, 1 5 1 , 1 5 2 , 157, 159 - 1 6 1 , 163¬ 1 6 5 , 1 7 0 , 1'80

205, 2 0 7

2 1 2 - 2 1 9 , 2 2 2 , 2 2 5 , 226, 2 3 2 , 234, 2 3 8 - 242,

zargrad'm

- 210,

229,

231,

Katzelev

(Bulgaristan'da

- 1 8 2 , 184, 1 8 8 , 1 9 1 -

193, 1 9 5 , 1 9 8 , 202 -

=

garbında

Kadıköy /

ve

- kulluğu

yoğlu

semtinde

Anadolu

yakasında

merkezi)

270, 2 7 1 , 275, 276, 280 - 282, 284, 2 9 1 ,

B a k . : C . 1. Bak :

-

bo-

(istanbul'da)

C.

'

334

(Cenubî

ve

3 7 3 , 3 7 5 - 377, 379 " 3 8 1 , 383 - 385,

lî)

13 - 15, 24, 3 0 , 44, 47, 1 1 5 , 1 7 0 ,

387, 388, 3 9 0 - 392, 396 - 398, 401 -

172, 178, 3 3 3 , 334, 420, 4 2 5 , 4 2 7 , 429,

4 0 5 , 4 0 7 , 4 0 8 , 4 1 2 , 414, 416 - 418, 422,

431,

434, 436, 4 3 7 ,

4 4 5 , . 446,

423, 428-430, 432, 433, 436-438, 4 4 3 " 4 4 5 , 4 4 7 - 460, 4 6 2 , 4 6 3 , 466 Bak :

C.

1. (Karadeniz-boğazı,

Boğaziçi)

65, 86,

90, 107,

110,

111,

273, 2 8 1 , 3 3 6 , 3 8 1 , 4 1 4 / 4 1 7 - 4 1 9 , 450, 454 C.

1.

Istanbul-halici istanbul

Cenubî ' (Cenubî

Erivan'ın

113, 1 4 6 , 1 4 9 , 1 5 0 , 156, 188, 2 2 2 , 242,

Bak :

Bak. : Kağaverd

Tstanbul-boğazı

6

Bak.: -

Müzesi

Haliç,

- Kafkasya'da

fersah

31

tehâsmda

dere

devrinde

bu

ve

B a k . : Müze-i-Hir

C.

mesireye

i s t a n b u l sûru — B a k . : Haliç

Istanbul-tersânei'

Teı-

Bak.:

Mısır.

(Rumanya'da ve

şehir) Kalamata

nın

s o l sâhilinde

175 (Gelibolu

Kaba-tepe

cenubugarbîsinde nvm ki

423 Selanik

tuhaf

Mehd-i-Hürriyet

Kale —

şehrine

isimlerden)

393,

ve

404

nun cennbnşarkîsinde

kiip

şehrinin

lignrbîsinde

(Yugoslâvya'da 35 k i l o m e t r e ve

Üsşima-

Şnr ı (lağıvla K a -

=

Bak :

C.

Kalkandelen ren'in

33

evvelki

payitahtı:

(Girid'in

Kandiya

en

Anado­

büyük

76

cennbnşarkî­

s i n d e e s k i kazâ m e r k e z i : E s k i i s -

425 425

Kantarcılar

(istanbul'da (Edirne

eski

vilâyeti

ve

şark

167 . (Gafbî

- Anadolu'da

C.

Karabusa

ve 49

1. büyük

Mihaliç

(Bursa

vilâye-

Karadağ lâvlarin

464

1 de M i h a l i ç ,

Tchernagora

rrora d e d i k l e r i

şimalinde

Montenegro =

memleket)

ve

Tuna'ya

İs-

Cerna5 1 , 187,

201, 2 0 2 , 246, 247, 2 8 3 , 2 9 0 , 2 9 1 , 295,

nehirleri 305

Bak.:

Afyon -

vilâyetinde

Karakö300

B a k . : Karakilise.

(Konya

Karaman

vilâyetinin

eski is­

'

8 2 , 95

B a k . : C. 1 ve K o n y a . (Kocaeli

yetinde Bak.:

kazâ

=

İzmit

rilâ-

merkezi)

13

C . 1.

(Varna'nın

25

saat

s i n d e ve B a b a d a ğ l

ile

m e s a f e - '.: Pazarcık

arasında)

55,

Tahernaia / Cernavya

rım'da

Sivastopol

len nehir) Karasu =

koyuna

dökij- ,

Mesta

4 0 7 , 408 =

Oraîova

(Küçük-Eflâk'153;

Eflâk—rsagîr.

Karınova / Karin-âbâd

(Bulgaristan'­

da kasaba)

59, 114

C . 1. (Yunanistan'ın

eski

Bnk. : Karlofça

;

C . 1.

Bak.:

de

:

(Garbî - T r a k y a ' d a

ın m e r k e z i )

Karlı-eli

56

(Kı­

6 3 , 1 6 0 , 4 6 6 , 168, ,1-78

nehir)

Bak.:

(Arnavutluğun

393

köy)

(Ağrı

Karayova

me­ 5-12

=

cenubugar­

merkezi)

se k a z a s ı n ı n e s k i i s m i )

Bak.:

- B a k . : Cafabusa. (Üsküdar'da

kazâ

Kafahisar.

Karasu =

va­

Sakız'ın karşısında)

431 Selanik

(Bulgaristan'da

arasında

Karasu

4 2 9 , 469

Sivastopol

müstahkem - m e v k i i n i n

Bak :

73

merkez

istasyon)

(Kırım'da

Karabelna*a

çarşı)

ka­

C . 1.

Karamürsel

yarımadasının

Karaağaç

köy

Bak.:

mi)

yarımadasının

(Gelibolu

Avrupalıların Priz-

305

cenubugarbîsinde)

nâhiyesinde

60 k i l o m e t r e eski

Karaköse —

(Gelibolu

Kanh-sırt

merkez

merkezi)

(Yunanistan'da

Karakilise

şehri

(Plevne'de tabya)

Kanlı-kaya

vilâyeti

nâhiye

Karahisârı-Sâhib —

v e e s k i v i l â y e t m e r k e z i ) 8, 72, 2 1 0 , 337

Bak.r.C. 386

kilomeire

13

(Istanbul-boğazı'nm

B a k . : istanbul

dökülen L o m ve Y a n t r a

isimleri

G a n d h a r a ve Nâdir-âbâd)

(Rize

zasında

Karahasan

Kâbil'den

yetinde kazâ .merkezi)

Oır

1. (Yugoslavya'da

cenu­

Eski

C . 1.

K a r a d e n i z - boğazı —

bîsinde 165

(Efganistan'm

Karacabey

(Anadolu'­

hizasındaki

fersah

3 1 1 , 3 1 2 , 394, 4 1 5 - 4 2 0 , 4 2 2 , 4 2 8 , 454 Bak.:

şehrinin

kasa­

zarlık)

Calais.

B a k . : Külefçe. Calymnos

cenubugarbî

basının i k i buçuk

-

150, 1 5 2 , 154, 156, 158, 1 6 0 , 1 6 3 , 1 6 6 ,

Karaferye

K a m i e s c h - Bouroun Kerç

metinlerinde

3, 7, 13, 2 6 , 29, 35, 5 5 ,

, 5 8 , 6 3 , 65, 74, 80, 8 6 , 9 9 , 1 0 0 , 148

Karadere

kü­

161, .165, 1 7 1 , 179

şarkmdaki

Bahr-i-siyâh)

-boğazı.

(Si­

Kamiesch

cenubugarbîsinde

/

(Kırım'ın

Karacaahmet

iki adadan) 160

Kaçanik-boğazı

Bak. :Akabe.

B a k . : P a s de

Kaletschwa — Kalimnoz

nik.

1

B a k . : Calais.

Kaîe-boğazı —

Sela­

nehir)

-

Kal'at-ül-Akabe

Kamış-burun

Karaburun

şehir. 156

Bak.:

(Kırım'ın

şehrinin

cenubunda

=

114

roşu)

Arı-bumn'-

ve

taktığı

"Kaça

Tuna'­

E s k i i s m i A x i o p o l i s ) 7 1 , 106, 146, 1 5 2 ,

(Îttihad-ve-Terak-

komitesinin

kilometre

ve Yaş

ye 4 8 , 109

yarımadasının

cenubunda)

Kâ'be-rHürriyet

sâhilinde

Galatz ( R u m a n y a ' d a ,

Kalas =

şol

1 4 6 , 147, 1 4 9 , 153 (Cenubî-Mora

(Bulgaristan'da,

cenubugarbîsinde)

karşısında

a y n i i s i m d e k i k ö r f e z d e şehir)

141

çük körfez)

Kanlrtepe

Tuna'nın

Vidin'in

Kamışlı

vastopol'ün

B a k . : C . 1. Karadeniz (Osmanlı

171 - 1 7 3 , 1 7 9 , 1 8 0 , 1 8 3 , 2 3 3 , 2 8 9 , 2 9 6 ,

olan

B a k . : C . 2 v e 3.

Bak.: Kartal.

sahilinde B a k . : Yaş.

2 0 , 56, 95, 284,

Bak.: Kartal.

C.' 2 v e

—

Kalafat

•Java — B a k . : C a v a .

"Sa'd'â"

1 0 1 , 1.19, 2 3 1 , 325, 354 Kahulu

"Ma-

sinden

l u yakasında köy ve sayfiye)

( M ı s ı r ' ı n m e r k e z i ) 54, 75, 7 7 - 79,

38

Hıristiyan

Varna'nın cenubunda nehir)

Kandilli

Lâle

1.

Kagul / Kaghul — Kahire

mün-

mesîre:

(Kudüs'de

Kandehâr

mesafesinde

(Istanbul'halie'inin

Tuna

bunda)

ve

ova) Kâğıthâne

Bak :

mâ y u n .

Ja-ssy —

Kafkasya

b â d " i s m i verilmiştir)

-

451,

452, 458, 4 6 2 •

232 157

kilise) Kamçık / Kamtchîk Kamış /

şima­

Be­

civârmda ve

kaamât-ı-mubâreke"

1.

Kafkas/Kafkasya

(Rusçuk

(istanbul'un cadde)

üzerinde ada) Kamâme

kazâ

335, 4 5 7 , 458

Kadırga-limanı

- 324, 328 - 3 3 6 , 339, 341 - 343, 345,

Kama 305

302, 3 1 6 , 339

393

Kalyoncu

(istanbul

ğazı'mn

Tetovo)

— HeRusçuğ'­

Sayfa

Sayfa mi

Katselve

Kadıköyü

249, 2 5 3 , 2 5 4 , 256 - 258, 259, 2 6 2 , 2 6 3 ,

3 4 8 , 3 4 9 , 3 5 1 , 356, 357, 360 - -365, 367¬

/

Razgrad

u n cenubugarbîsinde kasaba)

2 4 4 , 245, 247 -

2 9 2 , 2 9 4 - 3 0 5 , 3 0 7 - 314, 316 - 320, 322,

382

593

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

sancak) C.

garip

sahilin­ 103, 104

2.

(Yugoslâv'yada

kasaba)

7,

9,

12, 29,

181

E. :

38

594

OSMAN

LI

T'A

ENDEKSLER

R î H t

Sayfa Bak.:

C.

3.

Karpathos

—

B a k Kerpe.

Kars

Sayfa

30 - 32, 85, 146,

Bak.:

149, 170 - 173, 179, 3 0 0 , 3 0 1 , 312, 314,

Kaynarca

(Kars

Kars-çayı çay'a

dökülen

Bak.:

C . 3.

Kartal

=

/

vilâyetinde

İsakçı kem

sol

önünde)

karşısında

ve

ova :

"Kartal

(İran'da

=

ve

Sisam'ın

Yunan

işgalinde

maligafbîsinde

Osmanlı

civârmda

50,

51,

179

459

Bak.:

98

Bak.:

Haliç-

C.

Kasr-Said —

meşhur

kasaba)

âit

Kerbelâ

32

eski

2.

Kasr-ül-Akabe — B a k . : Akabe. Kassel

/

(Prusya'nın,

Cassel

şehir'leriden) Bak.: Kastel

merkezi)

4 6 , 287

C . 1. (Mora'da

kal'ası

Château lenin

de

Tripoliçe' n i n

Moree

Osmanlı

is­

kîsinde

ve

Kerpe'nin

şimalişar

yanında

ada) Katzelev lova.

Katselve —

Bak.:

Kaçr

ve

Ana­

burun)

421

ve

garp

179

C . 3. şarkında

Azak-denizi

ve 165,

(İran'da

Kherden

166

( i s t a n b u l ' d a çarşı)

73

(Gelibolu-yarimada-

cenubunda

harbindeki sinin dedir)

"Kil"

(Adalar grupu)

Kili

su: Birinci

muharebe­

<Sedd-ül-bahir

cephesin-

Kilene

Tuna'nm

üzerinde

386

kazâ

=

Gaziantep

424

79 -

camii

(istanbul'un

semtinde :

Tophâne

ca­ 189

Kınah-ada

(Selânik'de)

(istanbul kazâsmdaki

Kırçcova

379

vilâyetinde dört

A¬

meskûn

: Eski ismi Proti)

Kırcalı / Kırcaali

84

(Bulgaristan'da

cenubuşarkîsinde 328,

(Yunanistan'da

Bak : Milona,

yarımadası'-

Suvla

ka­ 389,

Milona

407 /

425 (istanbul'da vilâyetinde kazâ

Kırım

32

( E s k i hanlık a r â z i s i ) 7, 25, 26, 3 1 ,

139,

1 4 1 , 1 4 6 , 150, 154 - 1 6 1 , 163

263, Kırk

Çanakkale

eevi-

-

189, 190, 199, 2 0 1 , 205, 209, 233, 249, 464

ve

Pır-

165, 167, 169 - 174, 1 7 8 , 1 7 9 , 185, 187,

şimdiki

C . 1.

ve

3 5 , 50, 6 0 , 6 1 , 6 1 , 6 3 - 65 , 70, 7 2 , 103,

Fe­

merkezi­

(Gelibolu - yarimadası'ıım

338

Menekşe

nar.

koyunun

eski ismi)

nubugarbîsinde

tesa­

M e l u n a geçidinde tepe)

(Gelibolu

(Bursa

olma­ Kilboo-

tahriflerine

saba)

G. 3.

mahallesi

Bak.: Kirte

Alipaşa

adanın b i r i 373

vilâyetin­

merkezi)

ner ve B a l a t k a p u l a r i arasında)

nin

-

Filibe'nin

nm garbmdaki Kiremit

Kılıç

cenubunda 119,

Kıl­

kanunu­

menbâlarında

u r n ve K i n b o r u n

dalar

C . 1.

(Antep

Garp

Kılkış istasyonu

tahki-

C . 1. (Anadolu'nun

âhenk

mii)

(Çanakkale-boğazı'­ yakasındaki

k a l e : Bıı i ¬

ve " B u r u n " ke­

mürekkeptir;

telâffuzu

Tophâne

Rumeli

Bak.: Kilis

lıdır.

216

Dni­

nehrinin Karadeniz'e

limelerinden

C . 2.

Bak.:

Özü

(Rusya'da

d ü f e d i l i r ) 24, 27, 5 2 , 58, 67, 1 7 1 , 179

Kilia

5 0 , 7 0 , 84, 408

Kilîd-ül'bahr nın

166

(Rumaııya'da kolu

=

Kilburun

n u n t e ' s i r i n d e n mütevellid

(Si­

- Balka

civârmda dere)

/ Kilya

=

burun

B a k . : Kılburun.

Mustafakemalpaşa

cihan

Çanakkale

8, 115, 116

C . 1.

Kilburun —

211, 215,

s i m esasen

Kirmasti

Çanakkale-boğa-

kaleleridir)

noktada

Bak.:

kale: diğer­

de B ö ğ ü r d e l e n , S e m e n d e r e v e

B a k . : Kişinef.

Kichinef —

şimalinde) 1

leri

Osmanlı

dört

B e l g r a d ve

döküldüğü

Kireç-tepe

Tahran'-

mühimini

olan

epr

—

Bak.:

ara­

En

daha

kalmış

Bak.: Kerson.

de

(Kırım'ın

b i r müddet

Kherson

mmtaka)

sâhilinde

sonra

Kılâ-ı-erbea teşekkülünden

342

mâtından)

a y n i i¬

prensliğinin

Kılburun /

vilâyetinin 32

Kılâ'-ı-Hâka-

/

(Sırp

Feth-ül-İslâm

Ukray­

merkezi)

Bak.:

Bak.: Kerden.

Kilikya

şarkında

dere

eyâletinin

—

Kherden —

Bak.:

vilâyet

32

-

na

adası)

75, 2 1 3 , 2 3 8 , 3 1 3 , 314, 317, 322,

işgalinde 96

(Rusya'da

Harkof

kasabası)

l a K a z v i n arasında m e v k i ) Kereviz

/

342

( İ n g i l i z işgalindeki T ü r k

Kılâ'-ı-Hâkaniyye

Sadâ-

dâiresi)

dedikle­

niyye. 65 31

(Bâb-ı-Âlî'nin

Chisehinan

şehir)

332, 433

bir b u ­

köy)

(Besarabya'da

386

B a k . : Hereke.

vastopol

2.

boğazın

Kerç-boğazı

Kharkof

Rumenlerin ri

Dniepr

şehrinin

mesafesinde

Kilen - Balka /

Kal'a-i-Sulv

58, 1 6 5 , 1 6 6 ,

Bak.:

/

418

kısmı,

merkezlerinden)

zı'na dökülen 386

/

Ç.

(Kars

en şimalî

Bağdad

sancak

sınm

-

63,

103;

cenubunda

(Irak'da

Keresteciler 8

Kasos ( G i r i d ' i n

şimal

Çanakkale

(Kırım'ın

Kerden

dedikleri k a ­

menbâlarındaki

51,

sında)

Frenklerin

mi) =

=

Karadeniz'le

cenubuşarkîsinde

liman)

şehir) 407

(Vilâyet

Kastamonu

yakasında

simdeki büyük

bü­

Toskahk.

Bak. : Kerç

32

eenubu"

(Çanakkale-boğazı'nın

1 3 , 25,

(Rusya'da

Kherson

Kharki —

Kichinef

Kıkvrerbea

ret-kethudâlığı

Kiklâd

yarımadasının

merkezinin

B a k . : Bardo.

en

gimalî-Arnavutluk)

- tâniyye Sâsânîlere

13,

C . 1.

dolu

B a k . : Kaşot.

pâyıtahtlanndan

(Arnavutluğ'un

Kepez

ada)

kazâsmda 423, 424

/

65,

Karpathos

2.

Kethudâ-dâiresi 304,

74, 78i

sâhilinde

Kegalık

tersânesi.

Bak. :

(Kırım

/

C.

çuk s a a t

C . 1.

Bak.:

lıârabeleriyle

şi"

merkezi)

,

şarkî

C . 1.

(İran'da

kazâ

(Yunan-adalarımın

Bak.: Kefe

Kerson

/

şimalişarkîsinde

Kesik-künbed

2.

yüğü)

vilâye­

nesinin bulunduğu semt)

Bak. :

Şııpka-geçidi

şehirlerinden)

C.

Kefalonya

bulunan .

t i n d e kaaâ m e r k e z i )

Kasr-ı-Şîrîn

kilometre

ve

eski

mühim

Bak. :

garbında

(Mağnisa

106,

307-309 ve

Kasımpaşa ( i s t a n b u l ' d a H a l i ç - t e r s â -

Kasos —

28

(İran'ın eski

Kazvin

dökü­

394

—

11, 41,

(Girid'in

merkezi) 13, 14, 1 7 , 2 1 , 22

Eceâbâd

köy) Keşinif

Kıbrıs

B a k . : C . 2. K e r p e = Skarpanthos

142,

(Bulgaristan'da

Kazanlık / Kızanlık

425

Kaımpaşa-tersânesi

merkezi)

eyâle­

— Özü / E k ş i - s u a ğ z ı n d a ş e h i r )

Eski'Zağra'nm

Şatt-ul-Arab'a

Turgutlu

Bak.:

- 61>

C . 1.

ve

Türk adalarından) Kasaba

58

350 Bak.:

Nikaria / icaria ( A d a l a r -

şimdi

kasaba)

Sayfa lâyetüıiîi

24, 3 0 , 445

B a k . : C . 2 ve 3. M e r m a n s â h ( İ r a n ' d a eyâlet

1774 m u ­

301

müstah­

len nehir) =

(Vilâyet

Kayseri

Şehri-Zûr

tinin merkezi)

Silistre'nin

cenubunda meşhur

(Irak'da

Kerkük

Küçük-Kay-

sahrâsı"

4,

denizi'nde

/

(Bulgaritan'da

ahedesiyle

Kahulu

sâhilinde

- mevki

31

(Dobruca'daki

Cahoul

denir)

Karyot

Kaynarcı

7 kilometre

önünde)

şehrinin

menbâlarında Karun

Arpa­

Kaghul /

kasabasının

Tuna'nın

/

595

Sayfa

8 1 . 136

C . 1.

ııarca

3 1 , 113

şehrinin

Kagul /

Cahulu /

sâ­

64,

(Kars

Kars-ovası

420, 4 4 7 , 458

ırmak)

(Kars

Karş-gölü

şimal

hilinde liman)

315,

Kaşot

(Adalar-denizi'nin

Kavala

(Vilâyet merkezi)

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

- kavak Davndpaşa

302,

(istanbul i l e İncirli

304,

339,

342

civârmda arasında)

90,

91

596

OSMANLI

TARİHİ

ENDEKSLER

Sayfa B a k : Kıriareli.

Kırkkilise — Kırklareli /

114,

308,

Bak.:

C . 1.

312,

347,

mer­ 390,

lı v i l â y e t i : dir)

Kızıl-deniz

(Osmanlı

Bak.:

menbâlarmda 188,

231,

352, 353

Bak.:

C.

Kızıltepe

2(Kars'ın

/ G-edikler

şar­

kında)

300, (Transylvania

Klausenburg in

=

Erdel'-

merkezi)

Bak.:

C . 3.

nın

cenubugarbîsinde

talarim

cenubunda

(İzmit

Kocaeli

ve

vilâyeti

ve

yarımada­

sı) B a k . : C . 1 ve İzmit. (Yugoslâvya'da

Koçana .80

kilometre

ve

Üsküb'ün eski

kazâ

eski

Osmanlı

merkezlerinden)

sova

vilâyetimizin

eski

kazâ

Ko-

Bak.:

C . 3.

118,

C . 1 ve K a r a m a n . 2 0 0 , 261

C . 3. 74,

9,

78, 79

B a k . : C . 1 v e 2. Korican

(İran'ın H e m e d a n

Korinthos ra'da

/

22

Corinthus

Türklerin

(Şimalî-

Gürdüs

Mo-

Bak.:

Bak.: Kornilof Koron

—

Bak.: Malakoff.

talıkenrmevki) Bak.: Kos

—

8

C . 1. B a k . : İstanköy.

121

olan Petersburg'un (Kafkasya'da

Kuban

8, 48

Kutucular

pâyıtah-

Bağdad

vilâyeti

tâbi'

Lâleli

e s k i çarşıla-

.

(istanbul

Kuzguncuk

Beylerbeyi

Bak.:

- 58,

.. ( F i l i s t i n ' d e

sancak

merkezi)

91

76, 118, 1 4 1 ,

4 2 6 , 4 3 3 , 436, 4 3 7 , 4 4 5

C . 1.

—

(Istanbul-boğazı'nın

188, 189

sil­

dökülen

Lemnos —

Şi"

Bak:

27

Leş

tahkim â t ı n ­ mahalle

ve

şarkında

B a k . : İnebahtı. Bak.:

İnebahtr

r'a'nııı

36

sinde

kasaba)

Bak.:

C . 1.

=

Kullewtcha

arasında Osmanlı

Şarkî-Anadolu

cenubuşarkî393

(istanbul'da

Şişli

ile

Büyük-

rinde

v a k t i y l e Nizânrı-cedîd bulunduğu

semt)

boğaz)

kış­

72, 7 3 , 86,

/

95, 9 6 , 98)

Var­

Lim 113

menbâla-

( A r n a v u t l u k ' d a n çıkıp dan

geçtikten

Driııa n e h r i n e

vilâyetleri­

n i n b i r k ı s m ı n a yanlış o l a r a k

kilometre

d e r e arasındaki M a s l a k y o l u ü z e ­ lasının

(Bulgaristan'da

B a k . ; İleros.

Alessio ( A r n a v u t l u k ' d a İ ş k o d -

=

Levend

iki 301

rilen isim)

Bak.: Limni.

Lepanto —

Leyroz —

33 (Kars'ın

i l e Şumnu

ıinda

ırmak­

C . 1.

Leros — B a k . : İ l e r o s .

(Kı­

P e t i .Redan

(Istanbulda

(Bâzı

1 2 9 , 327

Lepanto-körfezi —

Kaynarca.

cadde)

na

merkez­

lerinden)

1 6 8 , 169

Kürdistan

B a k . : Külefçe.

Beyrut

sancak

4 5 , 5 3 , 58, 85, 1 3 9 , 177, 446

B a k . : Eflâkı-sağîr.

Sivastopol

Kaletscbwa

kışla

sâhilinde

eski

körfezi.

Külefçe / Kulefça

Anadolu

B a k . : Lozan. (Suriye

Anafarta-

dan)

Küçük-Yahni

340

Langa

Lehistan ( P o l o n y a ) 5, 7, 2 4 , 2 6 , 28, 4 1 , 4 3 ,

Bak.: Yahniler.

cadde ve eskiden

K u l p a (Sava nehrine lardan) B a k . : C , 3.

rım'da

—

ırmak)

38

vilâyetinin 242,

B a l k a n l a r ve

Lâmya

dökülen

(istanbul'un

—

Lâzıkıyye

Say­

(Şarkî-Balkanlar

isimdeki

şar­

B a k . : Yenişehir.

Lausanne

tepe)

B a k . : Külefçe.

40-42,

Bak.: Narda.

Larta —

malî-Balkan.

Küçükpazar

eski Os­

Üçüncü câmi)

semtinde)

152

Küçük-Eflâk

6 3 , 72

eyâ­

(Yunanistan'ın

körfezine

Bak.:

=

142, 212, 3 3 6

ve

ayni

Larissa —

258, 260, 2 6 7 , 2 7 3 , 275, 313

Bak. : Balkan /

sarayında)

5-aptırdığl

Lamia

kında

Bağ-

Üsküdar'la

arasında köy

Küçük-Ok-tabya

(Topkapu

(istanbul'da

Langa-kapusu

cenubuşaı-

ve

=

Zeytin

- boğazı'nın A ¬

yakasında

kilometre

boyları)

eski

2.

camii

Lâmya

sancağı­

merkezi:

kilometre

40

bu

C.

Mustafa'nın

devrinde

merkez

kazâ

160

silesi)

büyük n e h i r ve

(Basra-körfezi'nin

sâhilinde

8 0 , 358

Bak.:

73

niz'e

dökülen

El-Hasâ

let)

İmerethi

(Osmanlı

Küçük-Balkan

dağın­

/

94

(istanbul'un

pâyı tahtı

Elbürz

355

C , 3.

—

iCc.lewtcha —

93

172

Küçük-Kaynarca

Kuleli

eski

krallığının

eski

47

emâfet

352, 353,

şimaligarbî

lar,

o l a n askerî l i s e ) müs-

Açuk'baş

d a n çıkıp A z a k - d e n i z i i l e K a r a d e ­

Kubbe-altı

Lâhsâ

tı)

152

limanı)

l i m a n ve

446 kazâ

sarayında)

Küçük-Anaf a r t a —

(Rusya'nın

(Basra-körfezi'nin

Kovayt

san­

fiye: Eski ismi Khrisokeramos)

Karadeniz limanı)

/

şimaligarbîsinde

458

nadolu

(istanbul'da,

B a k . : Akçahisar.

Kroja —

merkez

k î s i n d e d i r ) 4 2 2 , 4 2 6 , 4 2 9 , 4 3 0 , 435, 450 422

C . 1.

Suri­

vilâyetinde

(Topkapu

dad'm

Hasankale421,

en m ü h i m

yakasında sahilinde

köy:

Küveyt

13

merkezi)

(Gürcistan'da

na

Pa­ mer­

B a k . : Hisarcık.

Bak.:

C . 1.

(Cenııbî-Mora

kazası

C . 1.

Krezka —

vilâyeti

Kût-ül-Amâre

Şumnu

vilâyetinde

(Rumanya'nın

Kulefça —

(Şimalî-Yunanis­

t a n ' l a M o r a arasında)

ve

57

kütüphanesi

sâhilinde

devrinde

(İzmir

Bak.: 334

şarkındadır)

manlı 8

C . 1. - berzahı

49

Adana- vilâ­

Hasankale

nâhiyesinde

Köprülü

430

rindan)

(Erzurum

Kudüs / K u d s

dedikle­

ri k a s a b a ) Korinthos

kez

=

Sa-

kasaba)

=

Şam

Kuşadası

Kutais

C . 1.

nehir

şehri c i ­

varında ova)

=

(Bulgaristan'da

Kozluca

garbmdaki

(Yunan-adalari'ııdanKorfos.)

bulunan

kazâ m e r k e z i )

Kronstadt

Konya-ovası — Korfu

yetinde

Bak.: 7 7 , 8 1 , 108, 1 1 7 ,

2 4 8 , 3 1 7 , 3 3 9 , 345, 4 2 7 , 4 4 4

Bak.:

/ Sis ( S e y h a n

Köstence 393

(Vilâyet merkezi)

Bak.:

arasında

Divan-yolu'nda)

merkez­

lerinden) Konya

adası

—

Kuşhâne

(Garbî

Spalmatori

Anadolu'daki Karaburun'la Sa­

nin 188

(Yugoslâvya'da

Komanova

-

=

420, 423,

Bak.:

merkezi)

B a k . : Küveyt.

—

sinler 393

(Karadağ'da

Kolaşin

Kovayt

316

Köprüköy

kazâ

merkezi)

terkedil­

120, 466

Anadolu

merkezi)

ye

İran'a

1 0 3 , 104, 118¬

Sedd-ül-

mahalle)

(Osmanlı

Kuneytara

es­

Sayfa (Vilâyet merkezi)

Kütahya

C . 1.

cağında kazâ

civarında

şarkında

Bak.:

med-

ve

istihâkm)

(istanbul'da

Kumkapu

desi m u c i b i n c e

Bak.:

102,108,111

yakasında

C . 1. ( V a n ' ı n şarkında

cenubunda, karşısında

k i Osmanlı k a z â s ı : B e r l i n m u â h e -

Kozan 425

halinin bahr'in

şehri­

kız-boğazı'nda sıra a d a l a r )

Anafar-

tepe)

M e r k e z i Üsküp

Kotur / Khotur

kız (Gelibohryarımadası'-

41

Osman­

344, 3 5 1 , 359, 382, 3 8 3 , 393

Koyun-adalan 66

K o c a - çimen

eski

miştir) 301

Sayfa (Çanakkale-boğazı

Kum-kale

cad­ .

(Yugoslâvya'da

Kosova

B a k . : Kazanlık. 54,

ve

de) 465

Kızanlık —

Bahr-i-Ahmef)

mahalle

597

K R O N O L O J İ

Sayfa (istanbul'da

Koska

(Vilâyet

Kırkkilise

kezi)

ENDEKSLER

Limni

ve­

zı 120

=

sonra

Bosna'da

karışan ı r m a k ) (Çanakkale - boğa­

Lemnos

medhalinin

Yunan

Karadağ'­

karşısında

işgalinde

bulunan

şimdi Türk

201

OSMANLI

598

ENDEKSLER

TARİHİ

Sayfa adası)

1 7 , 50, 5 1 , 3 5 1 , 394, 4 4 7 , 450

Bak.:

C . 1.

Lipso /

(İstanköy'le

arasındaki Litâte — Lofça

Sisam

adalardan)

B a k . : Çatana.

=

Lovatz

ka306

Bak.:-Lugosoh.

(İngiltere da

civa­

nehir)

krallığının

tahtı: İngilizler L o n d o n sızlar

Bak.:

Londres

305

ve

112,

C . 1.

topol

Sivas­

şimalişarkî

tara­

1 2 3 , 128, 129, 1 3 1 , 1 3 5 , 150, 163, 185,

üzerinde

(Rumanya'da,

sında

ve

İbrail'in

Tu­

319, 335, 3 5 4 , 3 8 6 , 3 9 1 , 394, 3 9 8 , 4 0 1 ,

müstahkem-mevki)

52, 7 1 , 1 5 2 ,

402, Bak.: Lori

sahilinde

Bak.:

Borealı

şehir)

Losfaki

15

geçidinden

den

dağ y o l u n a "

14, 1 5 ,

Milano / Me¬

Turnava'ya hâkim

"

merkezidir)

gos

/

Logoseh

(Macaristan'ın

=

Banat

mışvar eyâletinde Bak.:

Lugoş /

386,

Lo­

=

Tr

şehir)'

67

manlı sancağı)

semt)

38

(Eski

Os­

kim

olan

daki

dağlık

/

Manya

K o r o n körfezine

Mataban

muhtelif

B a k . : C.

Lüleburgaz

436,

2'

Hıristiyan

kazâ

=

sebeb

ve

merkezi)

114,

390,

3 5 1 , 353,

olan

ma­

465

158, 185

Manastır

(146,

232,

ve 312,

(Osmanlı

devrinde

Suriye

=

nok­ 169,

-

(Vilâyet merkezi) İngiliz

adası)

464,

2

Malvasia

Bak.:

453,

merkezi)

Monemvasia,

=

hir:

332

Bak.:

saat

Yanya'nın

414, 424,

153 Ravza-i-Mutahha-

bulunduğu

Seine nehrine

ki

(İttihad-ve-Terak-

komitesinin

Selânik

' şehrine

iskelesi)

153, 218

hudud

etmiş o l a n R y m n i c

nehri

met

Umman

Meis

=

Mekke

mevki :

yarımadası'mn sâhilinde

Omân

müs­

Mayna —

şimalinde

ve

bulunduğu

İslâm

mukaddes 5 4 , 80,

436, 444, 4 4 5 , 468 Haremeyn,

Hicaz

ve

Me­

Bak.: Harbiye

—

mektebi. Memâlik-i-islâmiyye

—

Bak.:

Ak-

târ'i-İslâmiyye.

B a k . : Ma'ina. (İran'ın

407

C . 2.

Mekteb-i-Harbiyye Cenubî-

sa­

432, 433,

dine.

Bak.:

cenup

ada)

8 1 , , 8 5 , 1 0 1 , 1 3 7 , 297, 352,

46

319

vilâyetinin

şehir: Mekke-i-Mükerreme)

(Hotiıı eivârmda k ö y ) —

37

Çastellorizo / Oastelrosso

imamlığı­

B a k . : Maçin.

Sultanah­

(Hicaz'ın m e r k e z i

Bak.:

Mâve"ây-ı-Kafkas

(istanbul'un

Kâ'besinin

80

468

Selâ­

meydanında)

Bak.: 69

ve

nik.

h i l i hizâsmda

(Rumanya'da

arasında

393

Kâ'be-i-Hürriyet

Mehterhâne

merkezidir)

Mâzenderân

eyâle­

s u y u üzerinde k a ­ 27

(Antalya

Boğdan

Matschin —

ve B e l a

Bak.:

dö­

2.

(Arabistan -

tahkem

Haremeyn.

saba)

428

(Akdeniz'de

en mühim

/Martinesti

332

şe­

80, 85, 1 0 1 ,

378, 4 3 2 , 4 3 , 450

C . 1. M e k k e v e

Mehd-i-Hürriyet

418

Marseille

=

mukaddes

taktığı t u h a f i s i m l e r d e n )

158,

Omân

kilo­ kaza

(Macaristan'ın B a n a t

tinde 54

ırmak)

Martinestji

38 eski

Medîne-i-Münevvere)

Mehadi'a

mesafe­

84, 204, 2 1 7 , 289, 3 1 1 ,

(Fransa'da

C.

(Yu­

Mezzovo

şimalişarkîsinde

(Hicaz'da

463

(Bulgaristan'da

şehrinin^ ü ç

Bak.:

birbirin­

Meğri — B a k . F e t h i y e .

=. Mertin

=

Bu

"Süf428

Meçövc

352,

2

Fransa'nın

i k i köy:

Y u k a r ı " ve

merkezi) Medine

Kafkasya. sarayında)

ııâhiyesinde

C . 1. (Vilâyet

külen

Matracı

/

ra'nm

Ma'ina.

Maskat

85, 133, 354, 385, 444, 4 5 2 , 4 5 8 , 4 6 1 ,

(Yıldız

47, 219

merkezi)

(Vilâyet

Rusçuk

vilâ­

kazâsınm K a -

A ş a ğ ı " sıfatlarıyla

metre

Moncp.vasia.

Maraş

C.

Abdül-

(Kars

Micingerd

köyler " ü l y â = lâ =

Bak.: tabyası.

Sarıkamış

nanistan'da

okyâııubirleştiren

Manya — . B a k . :

170

75, 80,

/

• raorgan

Meçova

İngil­

'

— ??..,.:

Bak.:

ile

.ısıran v « A t l a s Şimal-denizi'yle

Manvasya

Ortaköy

den ayrılır)

Manş (Fransa,

tere'yi

nın

Mecidiyye

/

yetinde

344, 346,

üzerinde)

C . 1.

—

=

teşkil

(Sivastopol'daki 166

C.

Zvlanchee

Marsilya 315,

tabyası —

C. 1.

Eflâk'la

tası)

Malta-köşkü

62,

Bak.:

mecid

Mecingerd

merkezi)

—

Mecidiyye

Os­

355, 3 5 7 - 3 6 6 , . 375j

R u s tahkimatının en mühim

Bak.:

M

vilâyet

Bak.:

Marne

B a k . : Bakırköy.

/ Kornilof

(Akdeniz'de

de

347, 3 5 i , 359, 3 6 1 , 362, 3 6 4 , 3 7 5 , 384,

.401,

C . 1.

C . 1.

manlı

400

câ.mii.

1 de H a r p u t . eski

köşe­

B a k . : Viranşehir.

Mecidiyye camii

B a k . : C . 1.

382, 3 8 3 , 3 8 9 , 3 9 1 , 393, 398. 4 0 6 , 4 3 0 ;

•Malta

C

(Yugoslavya'da

istanbul'da

karşısındaki

de e s k i k a h v e )

3 3 2 , 409

M a r m a r a denizi —

Kırım

141, 142, (Selânik,

344-347,

Bak.:

Kıfkkilise

ola­ vilâ­

olarak E k A z i z

mezheplerin -

sayılan

arâzisi

Malatya

(Kırklareli

vilâyetinde

453

yanlış Harput

sinde mevki) (Kudüs'de

Kosova

Malakoff

Bak.:

Mardin

4 8 , 105

kamlar)

Bak.:

Kısaltma

Bak.:

hâ­

yarımadasın­

sâha)

mukaddes

Makedonya

(Şimdi denilen

denilir)

Mardin

(Mora'nm

C. 1.

Makrıköy —

132, 135, 186, 191-196,

205, 218, 2 2 3 , 229, 2 3 0 , 2 9 2 , 3 3 2 , 409,

Maan

ve

438

(istanbul'da

Lübnan / Cebel-Lübnan

Bak.:

semt

C , 3.

Lûtfipaşa

.

Mayna

muharebesine

şehir: 395, 459

Lugoosch

(istanbul'da

cenubundaki

Elâzığ

-) '

21, 37

=

ce

(İsviçre'de

kantonunun

Mama

rak

şe­

C . 1 ve 2.

Makaamât-ı-Mubâreke 339

Lausanne

Van d

sâhilinde

329

Bak.:

gi­

tepeler­

B a k . : Lofça.

Lovatz — =

eyâlet)

22

(Yunanistan'da

den)

şark

çarşı)

luna

Lozan

,

2

C.

C . 1. '

Mahmutpaşa

Ma'mûret-ül-Azrz

(

kırâathânesi

Mecidiyye —

>mm

(Kıbrıs'ın

Bak.:

suyunun

C , 3.

Bak.:

Bak.: Magosa

94, 3 1 9 , 459

hir)

(İran'ın garbında

Lorttan

466

İngiltere.

(Gürcistan'da sol

406, 407, 448,

(Vilâyet .merkezi)

Ma'zûlîn

Yeşil-Tünr

393 302

Mağnisa

Bak.:

karşı­

200, 217 - 2 2 1 , 227, 2 3 3 , 243, 248, 256, 259, 266, 270, 2 7 8 , 2 9 0 , 295, 299, 314,

—

Sayfa 1 3 , .14

Bâb-ı-Âlî'nin

B a k . : Tercan.

sek.

Manastır

160, 167, 168

Matschin

na

86

(Kırım'da

160

:

599

let)

cenubuşarkîsinde *

Mama-Hâtun —

yeti:

(Istanbukboğazı'ndaki

koyunun

Maçin / 115,

378

1 0 , 138, 139, 2 2 2 , 3 9 3

eivârmda)

(Kırım'ın

köy) Mamelon-Vert

eski

binalarından)

fında)

Fran­

derler)

Sultan-

yanında

Mackensie çiftliği

payi­

436

türbesi

Anadolukavağı

r ı n d a T u u a ' y a dökülen Londra

malımut

Mamaçay

sancağın­

(istanbul'da

nezâreti

Macar-tabyası

(Bulgaristan'da Rusçuk

Kerek

merkezi)

Macaristan —

C . 1.

Logoseh — Lom

vilâyetinin

kazâ

Darülfünun

(Bulgaristan'da

'saba) Bak.:

Şam Maârif

386

Sayfa

Sayfa da

Lipsos

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER:

eyâ"

Memâlik-i-mahrûse

(Üç

kıt'a

üzerin-

OSMANLI

600

Sayfa deki

Osmanlı

muu :

ülkelerinin

mec­

Memâlik-i-Osmâııiyye)

124,

Memleketeyn

(Eflak

ve Boğdan

kapusu) Metz

ara­

z i s i ) 4 7 , 50, 5 8 , 6 1 , 7 2 , 74, 84, 89, 99, 100, 1 1 2 , 115 1 3 8 , 143 - 1 4 6 , 150, 1 5 1 ,

M e l u n a geçidinde

Milona

tepe)

338

B a k . : M i l o n a , K ı r ç o v a ve Menemen

(İzmir

=

Pınar,

vilâyetinde

merkezi) Menteşe — Merâga

kilometre Bak.:

cenubundadir)

dâiresi

M e r c a n çarşısı Merc-i-Dâbık

(istanbul'da)

ova)

Bak.:

C. ve

Bak.:

Âzerbaycanı'nda

B a k . : C. Merkad-ı-îsâ

geçip

Enez'de

407,

2

"Makaamât

(Kudüste -

ricinde

432

—

Bak.:

(Amasya

merkezi) Bak.: Messina

3 3 3 , 454, 4 6 1 , 462 218

B a k . : C . 1. (İtalya

ile

Bak.:

218

C. 2.

Mesta —

Bak.: Karasu.

Mestanlı

(Bulgaristan'da

nm Meşhed

cenubunda

Kırealı'-

kasaba)

(İran'da H o r a s a n

merkezi)

ve

390 eyâletinin

Kırçova

ve

(Mora'nm

Menekşe.

cenubunda

ada)

, 8

(Seyhan

=

Adana

kazâsında

nâhiye

vilâyeti

B a k . : İsparta.

13

114

(Şimalî -

c e u u b u g a r b î sâhilinde ve üzerinde

Lepanto 109, 1 1 2

( E s k i Osmanlı vilâyeti)

11,

53, 54, 65, 73-82, 85, 89, 99, 1 0 1 , 1 0 2 , 108

- 1 1 0 , 112, 1 1 4 , 1 1 7 - 1 2 0 , 1 2 2 , - 131, 134 -

123,

128

148,

165, 1 6 7 , 1 8 5 , 1 8 8 , 194, 2 0 3 , 204,

206

-

243,

291, 322

208,

213,

217,

Tuna'ya

12, 102, 2 8 3 merkezi)

devrinde

53,

136, 1 3 8 , 1 3 9 , 231, 236,

242,

- 325, 3 3 0 , 3 3 7 , 3 5 1

-

355, 3 5 7 , 369, 384, 3 8 5 , 4 0 6 , 4 2 1 , 4 2 2 ,

Bak.:

—

(Bursa

100,

249

459

ve koy)

(Üçüncü

(Mısır'ın

431

Mustafa'nın

açtırdığı

yük­

mektep)

56

(Avusturya'da

Mürzsteg

kasaba)

kapu

(istanbul'da

sarayının

347

(Haleb'de)

Müstedâm-Bey mahallesi

yanında

79

Top-

eski

e

¬

. serler müzesi) Mytilene

377

Bak.: Midilli.

—

(Beyrut'un

Nâblus

Bak.:

sancak

C.

cenubunda

eski

merkezlerinden) 437,

2

14, 447

C. 1. (istanbul'un

Nalburlar

105 sahilinde 75

çarşıla­ 73

(istanbul'da,

Bâb-ı-Âlî'-

a r k a tarafında) (İtalya'nın

hir) Bak.:

garbında

eski

rından)

Napoli

76,

445, 446

(Kafkas-Âzerbaycanı'nda

Nahcivan

nin

Almanya'da

Akdeniz

İskenderiyye'nm

Haliç'tersânesinde

Nalh-mescid

B a k . : Sebes:

Munchen

334,

428,

kasaba)

C . 1 de M u ğ l a v e M e n t e ş e . /

-

B a k . : Nevşehir.

Muşkara —

sek

.107, 3 3 2

merkezi)

2

C.

Bak.:

vilâ­

Bavyera'nm merkezi) Murâbıt

469

B a k . : Mondros.

(Anadolu'da

Menteşe

Muhlenbach — Munich

kazâ

ve merkezi)

Bak.:

(Vüâyet

Osmanlı

C . 1.

=

yet

Muş

N

Saros-kör-

vilâyetinde

vilâyet

30, 31, 60, 189, 436,

kazâ

132, 311, 464, 467,

207 B a k . : Lâ­

Osmanlı

Bosna vi­

sancağında

Mudros / Moudros — Muğla

(Irak'da

Müze-i-Hümâyun

dö­

fezi.

Bak.:

B a k . : İsparta.

Mısr

7 - 10,

.247,

merkezi)

müstahkem-mev

ki)

8, 4 9

CenubrMora,

(Rusya'nın

Mudanya

Yunanistan'ın

bir

camii.

Bak.:

ve M a n -

nehir)

Muârız-körfezi

merkezi

Sâlis câmii —

(Mora'nm

merkezi) Karadeniz

sa­

eyâletinde

450

1 0 7 - 1 0 9 , 114, 1 1 5 , 1 1 7 , 329,

(Osmanlı

Mostar

isimdeki

Mühendishâne

(Yugoslavya'da

külen

26

şimalinde,

Bahr-i-Ahmef

merkezlerinden)

247, 467

C . 1.

Mistra —

bahse­

lâyetinin H e r s e k

(Bulgaristan'ın

körfezi

şekillerinde

"Benefşe"

C. 1 ve

Moskova

C . 1.

Misistra — Misivri

leli

nâhiye Moud-

merke­ 373

Bak.:

eski

dillerinde

(Yarımada ve eski sancak)

Morava

=

Ayni

Musul

C . 1.

Bak.:

küçük

kazâ:

cenubunda

dedikleri kasaba)

103-105,

(Yugoslavya'da

(Habeşistan'ın

Mustafây-ı

12, 1 9 , 3 8 , 4 7 - 4 9 , 5 3 , 64, 6 5 , 7 5 , 7 6 , 339

ovası

hilinde ve eski Habeş

8, 4 8 , 109

Malvasia

cenubundaki

Mora

Kağaverd

31

Kızıldeniz

sâhi­

5 1 , 4 5 0 , 4 5 1 , 4 5 3 , 454, 4 5 8 - 4 6 0

Bak.:

338,

zi)

Mısır /

Sicilya

adası a r a s ı n d a )

arasında

geçit)

Mudros

vasya

ve

dağlarından A l a -

Bak.:

Bak.:

C. 1.

Messina-boğazı

Olimpos

Missolonghi

kazâ

( S i c i l y a ' d a şehir)

Makedonya

çıkan

bir

Tirenya

vilâyetinde

398, 4 0 2 , 4 0 6

ve

Garp

/

fersah

a d a üzerindedir)

liman

Monemvasia

merkezi :

limanlarından)

Tiren denizi.

Merzifon

ile

/

dilir)

Kara­

(Yunanitan'da

Meluna

merkez

Bak.: Mardin.

Tyrrhenienne

=

körfez, ros

vilâ­

ve

nâhiye

ovasına

Misis

( i s t a n b u l sûrunun hâ­

Kıkkilise

sonya Minoa

r-mubâreke" sinden

mezarlık)

sâhilinde

dikleri

141

Merkezefendi

/

429

Hıristiyan

kilise)

Mer

406,

=

kazâsmda

e s k i Türklerin " S e m â v â t e v i " de­

A'

ırmak)

Vize

Tesalya 15

dökülen

394

altı

C , 3.

Musavva'

kazâ­

ceıiubugarbî

300

(Erivan'ın

palankası

Bak.:

458

( L i m n i adasının

Mondros

eden i k i ır­

N i ş v e P i r o t şehirleri a r a s ı n d a )

54, 75

B a k . : Boğdan.

merkezi:

E s k i i s m i Salmydessus) Milona

351,

C . 1.

deniz

C , 3.

(Edirne'den

4 2 , 1 3 2 , 2 1 7 , 2 3 8 , "329,

Musapaşa

C . 1.

Moldavia —

bulunan

Fı­

eivârmda)

ismi­

linde iskele ve kale) Bak.:

karşısında

işgalinde

(Kırklareli

yetinin

ka­

sancak)

dalaı-denizi'ne

Mertin —

Bak.: Midye

"Saîd"

Kadıköy

(Mora'nm

Modon

343,

3 3 , 72

4 3 7 , 449 - 450

(İran -

saba

349

Ayvalığın

adası)

(Arapların

(istanbul'un

teşkil

mesâfesiııdeki 385

Moda

nehrini

Murad-tepesi

merke­

sında c a d d e v e s e m t )

(Adalar-deni-

Mytilene ve

Türk

77

rat

vilâyetinin kazâ

n i v e r d i k l e r i eenubî M ı s ı r )

B a k . ; Mecingerd.

şimdi Y u n a n

şimaligarbî-

2

=

zi'nde

234

(Trablusugafb

H u m u s sancağında Mısr-rUlyâ

kapula-

B a k . : Meçova.

Micingerd —

14

sarayında)

(Haleb'in

sinde

Meriç

(Yıldız

cihetindeki

(istanbul'da)

Mısır-çarşısı

(Şarkî-Anadolu'da

suyu

maktan biri)

zi)

sû­

i s i m o s e m t e de teşmil edilmiştir)

80

C . 2.

Merasim

Merend

Tebriz'in

(istanbul

Murad

C. 1 K a h i r e .

Mısrata

departmanı­ 169

kara

Mezzovo —

B a k . : Muğla. şehir:

Bak.:

rından: E s k i ismi Melandisia. B u

459

(İran'da

Moselle

- kapusu

runun

Midilli

kazâ

Bab-ı-Fet-

Şeyh-ül-İslâm

1 1 1 , 2 5 4 , 2 5 9 , 280, 289, 4 2 0

(Fransa'da

Mevlevihane

186, 1 8 7 , 1 9 0 , 205 (Yunanistan'da

4 2 6 , 4 2 7 , 4 3 2 , 4 3 3 , 4 3 5 , 4 3 7 , 4 4 7 , 453¬ 455

nın m e r k e z i )

156, 158, 159, 1 6 3 , 179, 180, 182 - 184, Menekşe

(istanbul'da

vâ

219, 364 B a k . : Türkiye.

C. Bâb-ı-Meşîhat /

Sayfa

Sayfa

Sayfa

2

Bak.: Meşihat /

601

K R O N OL O J1

ENDEKSLER

TARİHİ

C.

garp

399 sâhilinde

şe­ 218

2

Napoli di

Romania

/ Nauplion

(Mo­

ra'nm

şarkında

Türklerin

Ana-

602

OSMANLI

TARİHİ

ENDEKSLER

Sayfa bolu

dedikleri liman)

109 Bak.: Narda

C . 1.

=

Arta / Larta

Yanya'nm

60

kilometre

(Filistin'de,

cağının Nâsıriyye

eski

kazâ

san­

merkezlerinden)

(Irak'da

437,

445, 4 4 6 şimali-

Basra'nın

garbîsinde ve Fırat n e h r i

üzerin­

de k a s a b a ) Naupaktos Nauplion

— —

426 B a k . : İnebahtı.

B a k . : Napoli

di

Roma¬

(Mora'nın

hilinde Bak.: Nazilli

eeııubugarbî

liman)

8, 48, 109, vilâyetinde

merkezi) Necef

(Musul'un

(Irak'da

eski

kazâ

Bak.: Necid

/

şarkında

Bağdad

C.

sahanın

şimaline

cenubuna

denir; bu

ve o n d a n

da "Yemen

Need'i"

ilk

=

Nevesinje Bosna

sancağında Nevşehir

Nıkşik /

saat

halde

vilâyetinde ismi

rinci

D â m â d "İbrahim.

fından

i'nıâr.. e t t i r i l m e s i n d e n bu yeni ismiyle

isimle

(Anteb

de kazâ Nice

/

Gaziantep

merkezi)

Nicksitch — Niemirow

=

229 Bak.:

Basra'nın

4 - 5

şimalinde

mevki)

câmii

(istanbul'da

Mahmud

devrinde

halde ikmâl

anılan

Bi­

edildiği

için

Şimdi

(Karadeniz'in

vilâyetin­ cenubunda 229, 467

Bak.: Ohri

38 - 40

sâhilinde

eski Manastır

cadde)

kilometre

ve

ayni

72

/

malindeki mevki :

simalişarkîsinde k a ­

berzahta

Ruslar

Ouchy

393

Ölgün

- Blancs — B a k . : A k t a b y a -

(İzmir =

dağ

vilâyetinde

Tuna

üzerinde

a d a :' Osmanlı

menbâla-

İrşeve

/

sâhilinde

Dulcigno liman)

(Dniepr

noktada dikleri

ve

Yeni-Orsova

Bak.:

33

=

Özü /

Karadeniz'e

307

Rusların

Ekşisu

döküldüğü

Ocsakov

de­

eski Türk kalesi)

26"28, 43,

C . 3.

/

332

Anadolu

P

Garbı-Anadolu

ve

Paksos

—

Pancsova

Pançova

ki

288,

352 138

Avrupa

ve

Şarkî" A v r u p a .

(Topkapn

sarayındaki

olan. kazâ

Bak.:

devrindeki

üzerinde

kasabasının

bulun­ 27

(Yanya

gölündeki

ada

sâhilinde

iske­

manastır)

(Yunan-denizi

104 74, 7 8

Bak.:

181

407 •

C . 2.

(Fransa'nın

37,

kal­ Rumeli

şi-

üzerinde­

le) Paris

Edirne

merkezlerinden)

(Istanbul-boğazı'nm

(Belgrad'm

C . 3.

Pandeleimon

91

Bulgaristan'da

Pançevo

Parga

C . .3. (Osmanlı

B a k . : Patras.

duğu o v a )

melihalarında

denilir)

=

malişarkîsinde ve T u n a

394

(Osmanlı

— B a k . : Paxos.

Paleo-Patras

Arnavutluk.

"Asyây-ı-vustâ"

•Ortaköy

49,

Özü-suyu — B a k . : D n i e p r .

Orta-Avrupa —

mış

(istanbul'da

(Kara­

C . 1. '

nehrinin

C. 3 ve Eski-Or'soya.

vilâyetinin

kazâ 459

Uljcin

Özü k a l e s i 25,

Orta-Anadolu —

Ortaköy

Lo­

. 52, 63-65, 67, 72, 1 7 1 , 428

(Rumaııya'da

Orta-Asya

=

395

Ödemiş

5 1 , 5 2 , 161

Bak.:

252

Lausanne

lar.

C . 3.

Bak.:

Sofya'nın

kasaba)

(İsviçre'de

Ouvrages

dille­

'de b u s o n şekil k u l l a n ı l ı r )

ve

caddesin­

(Bulgaristan'da

Bak.:

Perekop

Garp

7

3 3 5 , 3 3 6 , 348

eenubuşarkîsinde

şi-

müstahkem"

buraya

vermişlerdir;

Bak.:

Bak.:

kaza 361,

Bankalar

merkezi)

Bâb'üs-Selâm)

C . 1. Okçular-başı

Sofya'nın

(Kırım'ın

1

Ö 7

Ur-kapusu

•Orta-kapu

isim­

sâhilinde

vilâyetinin

semtindeki

dökü­

_ 306

Bak.:

merkezlerinden) Okçular /

428

sûrunun H a ­

şimalişarkî

395,

Şarkî-Anadolu.

kapularmdan)

(Yugoslavya'da

nehrine

2

• Oujitza — B a k . : Eskice.

Türk

Oirta-Arnavutluk —

C . 3.

d e k i gölün

Bak.: Polonya'da

(istanbul

liç t a r a f ı n d a k i

Gala­

İ r ş e v e şekillerine t e s a d ü f e d i l i r ) 26, 28

"Nûr"

418, Odun-kapusu

Dniepr

(Bulgaristan'da

rmda

bu

(istanbul'un

kelesi)

şimdi

ırmaklardan)

Orhâniye 50

kazâ

z a n şehrinin L é m a n g ö l ü n d e k i i s ­

385, 3 8 7 , 3 8 8 , 3 9 1 ,

(Rusya'da

kale

b ü y ü k R u s l i m a n ı ) 104, 154, 1 6 1 , 1 6 2 ,

12,

ve

bulunan

vilâyetinde

^ 5

bankası

Otluk-köy

mülhaka­

olan

câ­ ^

(Çorum

Adalar.

Bak.: şimal

(Anadolu'­

Rodos'la

Mecidiyye

de)

398, 400 - 4 0 2 , 4 2 9 , 453 Bak.:

Orsova

Osman

O

Odesa

iti­

adaları)

rinde

inşâsına

Üçüncü

cami:

Dodecanese

işgalinde

ismini

425

tara­

anılmıştır)

Yunan

Or-kapu

O c s a k o w ^ - B a k . : Özü k a l e s i .

ol­

B a k . : Nıkşik. (Lehistan

(Irak'da

247

1 1 9 , 1 2 0 , 1 2 2 , 189

= N i s (Fransa'nın liman) B a k . : C , 2.

(Kara­

—

vilâyetinde

saba)

kilometre

-ı-Osmâniyye" denilmektedir)

20 Nezih

38

ta

447

garbında

len

Levend

Nicksitch

/ Noworosijisk

devrinde

Nevşe­

Paşa

=

Çetine'nin

başlandığı

353

kazâ

Muşkara

Sadı-ı-a'zam

üzerindeki

73

Nikşik

ada =

(Istanbul-boğazı'nm

merkezi)

1 4 6 , 1 4 7 , 1 5 0 , 157

(Erzurum

267, 3 2 0

mii)

Osmanlı

merkezi)

nun

Orel

(istanbul'da,

Levend.

Nûr-ı-Osmânî

Hersek 246,

:

Oltu

On-iki

11, 25, 2 6 , 29,

Soğucak.

dev­

kazâ)

(Niğde

duğu

(Osmanlı

vilâyetinin

merkezi : E s k i

baren

Bak.

Nuhayle

olan

352,

şehir)

kışlası

yolu

sol karşı­

tından'mürekkeb

çiftliğinde)

de Rı~

73, 80,

188

C . 1.

Novorossisk

Der'iyye

sonraki merkezi

(Yugoslavya'da

/

kazâ

nehri)

Tuna'nm

câmii

Osmancık

kilometre

Tutrakan'm

sında k a s a b a )

34'

Yemâme.

rinde

hirli

menşei

merkezi

kasabasıdır)

Bak.: Nevesin

Need'i"

büyük

ve

50

iskele)

R u m e l i yakasında

231

Olteniaa ( R u -

ceıuıbuşarkîsinde,

74, 8 3 , 1 0 1 , 1 4 6 , 226, 2 4 1 , 242, 3 0 7 , 315,

Maslak

oitenizza /

sâhilinde

B a k . : İncirli.

Nizâm-ı-cedîd

1 > B a k . : Eski-hisar.

=

yakasında Ortaköy

88

—

Olteniça

Olti

şimalinde « s k i kazâ m e r k e z i )

ismi :

"Hicaz

Vehhabîlerin

kıt'anın

yâd

(Mısır'ın

B a k . : Nice.

—

Hiııd-denizi/Hind

Okyanusya —

şehirlerin­

B a k . : Şekvetil.

dağ'da

cihetlerinden umumî

61

Bak.: Karyot.

Nis

(Arabista n-varımada-

mürekkep

—

Bak.:

m a n y a aa Bükreş'in

Nil/Nîl

vilâyetinin 32

merkezi)

C . 3.

Nikolaja —

30

2.

Necd

Bunun

köy)

merkezlerinden)

sının şimal v e g a r p

ve

Nikaria

304

15, 17

Bak.:

—

- Okyanusu. Old-Fort

(Irâk-ı-Acem

Bak.: 459

Nebi-Yunus

74, 3 0 3 ,

den)

114

kazâ

kasaba)

Okyânus

ve

C . 1.

Nihâvend

C . 1 v e 2. (Aydın

(Vilâyet

Bak.:

Niş

sa­

112 -

Niğde

20

şimalinde

C . 1.

Nissiros —

nia. Navarin

sâhilinde

Bak.:

cenu­

Kudüs

(Bulgaristan'ın

Tuna

(Yunanistan'da

b u n d a k a s a b a ) 1 5 1 , 1 5 3 , 318, 336, 340 Nasıra

B o g n e h r i n i n s o l sâhilinde şehir) Niğbolu

Sayfa

Sayfa

Sayfa

8, 4 8 , 4 9 , 1 0 6 ,

603

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

206,

devlet

merkezi)

1 2 , 16,

80, 91, 150, 155, 163, 173 -

184, 187, 209,

212

188, 1 9 3 -

216,

" 179,

- 195, 202,

218,

221,

229,

604

OSMANLI

TARİHÎ

ENDEKSLER

Sayfa 230, 2 3 3 , 2 3 5 , 2 3 7 , 2 3 8 , 244, 249, 2 5 1 , 2 5 6 , 258, 2 9 1 , 314, 3 3 0 , 3 5 7 - 3 5 9 , 3 7 2 , 4 0 9 , 4 4 7 , 461 Bak.:

(istanbul

TJnkapan pusu

-

-

kapusuyla

halici'nde, Cibâli-ka-

arasında)

Pasarofça

=

vats /

33

Passarom-tz /

kavşağında

'

şimdi

ait kasaba:

imlâlarına tesadüf

ve

vilâyetinin

Pasinler

Bak.:

kaza­

eski is­ 37

Anadolu

yakasında

boğazı'nm ve

d a r ' l a K u z g u n c u k arasında)

Üskü­ 267, 2 7 3 , 281

(Cenubî

Patmos

Patbmos Bak.:

-

Sporadlar'dan

adası)

şehir :

rak Balyabadra

Paxos en

/

denilir)

küçüğü) C. 2 :

10, 48, 108

74, O

• tashih

78

ciltteki " A d r i y a ­

ve F i l i b e ' n i n

altı s a a t

Pazargiç — Perapalas tinde

55, 113

otel)

Beyoğlu

sem­ 368

Pontos

n i z sâhilinde

mn

154, 3 4 0 (istanbul'da,

hiye

404

Sava

=

ka­ 201

=

kazâsmda

merkezi)

nâ­ 9 0 , 390 Me­ 339

(Girid'in Akdeniz'e

=

Faş

(Karadeniz'de

Rus

lima­

(Bulgaristan'da kasaba)

=

Prag Çekler

Praha

derler)

Sofya'nın

138

kilometre

şarkîsinde

eski s a n c a k

şimali-

Prusya

(Krallık Prouth

Paşa merhumun

dâfaasından

dolayı

mü­

kasabanın

arâzisi)

310,

kasaba)

Tuna'ya

Psara — Pultava

345 252

çıkıp

dökülen

B a k . : İpsara, —

B a k . : Poltava. R

Rahmâniyye

(Mısır'da

is­ 4

Reichenbach

(Prusya'nın

giden

71

Bohemya

nâhiye

Kudüs'e

kasaba: Yafa

Eski

kazâsm­

merkezidir)

( G i r i d ' i n şimal

sancak

kilo­

şehir)

246

sancağının

54, 7 7 ,

sâhilinde

436

eski

merkezi)

337

C . 3.

(Yugoslâvya'da 30

Manastır

kilometre

sinde

eski

ismi:

Resnia)

şeh­

şimaligarbî­

nâhiye

merkezi.

Eski 393

(Akabe-körfezi'nin

garp 354

Rosette

sabının

(Mısır'da N i l

10' kilometre

mun-

mesâf e s i n ­

de şehir) R e v a l / Revel sâhilinde man

8 5

(Baltık d e n i z i n i n ve

,

89

şark

F i n l a n d i y a - körfe-

R u s askerî l i m a n ı : Estonya'ya

geçtikten

Bu l i ­ sonra

T a l l i n n i s m i n i almıştır) 355, 356, 360, 366 Revan

—

Bak. :

Revan-köşkü Revel

—

Erivan.

(Topkapu

R h i n / R h e i n (Aljpes dan

sarayında)

21

B a k . : Reval. çıkıp

denizi'ne Demenhûr'un

70

kasaba)

y o l üzerinde

Kudüs

zi'nde

46

S i l e z y a eyâ­

(Filistin'de Yafa'dan

Reşîd /

206, 2 1 1 , 2 2 0 , 2 2 2 , . 407

(Karpatlardan

85, 102

B a k . : Hezargr'ad.

Razgrad —

rinin

6

tüi"

sâhilinde)

Eski

.

ve m u k a d d e s

( B e y r u t ' l a Şam arasında

Re's-Tâbe

n e h i r ) 2 " 6, 50, 5 8 , 100, 1 1 3 , 1 1 5 , 1 4 4 ,

merkezi:

Gazi-Osman

bu

' C . 3. (Bulgaristan'da

mübarek Saadetleri)

Rayak

5

192

(Peygamberimiz

deki

da

3

Hazretlerinin Medine'­

be-i

Resne

3 8 2 , 3 8 3 , 393

saba)

Efendimiz

1

kasaba)

Ravza-i-Mutahhara

Resmo

1

Silistre'nin '

(Lübnan'da

Bak.:

P r i z r e n (Yugoslâvya'da k a ­

Bak.: Prostençe

ve

410

Prizfe'nin

merkezlerinden-

sancak

1

şimalişarkîsinde k a ­

saba) Râşeyyâ

eyâletinde

8, 74,

Osmanlı

kilometre

Remle

mer­

kasaba :

>

C . 1. (Dobruca'da

252

Yan-

sancak

şimalişarkîsinde

/

7 0

(Avusturya'nın

civâ-

teşkilâtında tâbi'

merkezlerin­

Reichstadt

H 3

C . 1. (Yugoslavya'da

Rumanya'da

dökü­

(Bulgaristan'da

Bak.: Priştine

e s k i Osmanlı sancak

cenubugarbîsinde

C . 1. (Osmanlı

7 5 , 79

metre

252

r m d a kasaba)

vilâyetine

ve

(Bulgaristan'da

ve B r e s l a u ' u n

(Çekoslovakya'nın

(Bulgaristan'da kasaba)

Preveze

Rakhovo

letinde

B a k . : Prague.

Bak.:

=

şimalişarkîsinde

tasyon)

li­

100, 1 1 5 , 172, 421

P r u t h ./

şi­ 337

Pleven

a-

mâruf

220

Prizrin

B a k . : M i l o n a , Menekşe ve K ı r ç o -

=

Porsea

tersânesiyle

dir)

Kırklareli

l u n a geçidinde tepe)

Plevne

(İngiltere'nin

1 8 8 , 231

78, 104, 151

dökü­

boyunda

(Kırkkilise

Plâtanya

-, k a n a -

Narda'-

nehrine

çay ve mecrâsı

/

451

Akde­

liman)

nı)

ya

153

vilâyetinin m e r k e z

(Mısır'ın

k e z i : Şimdi Yunanistan'dadır)

Arta

şimalinde)

(Her'sek'de

3

şimalişarkîsin-

ve Süveyş

lı'nm m'edhalinde

Poti

üzerinde kasaba)

90

Pok

Pravadi (Bulgaristan'da V a r n a

B a k . : İleki.

(Yunanistan'da

PortrSaid

merkezi :

Atina'­

Beyoğlu'nun Ağa-câmii semtinde) Pirot — B a k . : Şehir-köyü. Piskopi —

/

Nil Rahova

Rassova

(Ukrayna'da

(Anadolu'nun

Portsaid

kilometre

den)

Bak. :

deki K a r a d e n i z memleketleri)

Prasdim

len ırmak)

Pazarcık.

(istanbul'un

(Yunanistan'da

maligarbîsinde

mesâfesin­

de e s k i k a z â m e r k e z i )

Pultava

/

Praha —

va.

(Bulgaristan'da

Poltawa

Prague

B a k . : Epidauros.

Piree

44

19

Bak.:

B a k . : Lehistan.

Praçkova

Çatalca.

nın l i m a n ı ) Pire-Mehmet sokağı

Platania

edilecektir. Pazargiç

Bak.:

eyâlet) —

B a k . : C . 3.

O k tab¬

Pırnar ( Y u n a n i s t a n ' d a M i l o n a =

t i k " i s m i " Y u n a n - d e n i z i " şeklinde Pazarcık /

—

Pmar-hisar

(Yunaıradaları'nm

Paksos

B a k . ; Küçük

339,. 3 4 2 , 389, 406

man)

Eflâk-rsa-

zâ)

ola­

C . 1.

Bak.:

=

len

menbâlarında muharref

105, Bak.:

Pharsala

Piva şimaligarbîsinde

Osmanlı

Bak.:

321,

Polonya —

menbâla­

C . 1. —

315,

Pojarevatz

dasmda

ya.

Pita

C . 2.

"Paleo-Patfas"dan

Osmanlı

313,

(Cenubî-Rusya'da

Poharevats /

Portsmouth

şe­

9, 1 0

Petite-Valachie

386

(Mora'nm

Patras

Bak.:

Pire

mi) (istanbul -

T u n a üzerindeki

r ı n d a " V a r a d i n " şeklinde de b a h ­

Pidavro —

Paşa-limanı

(Yu­

sedilir)

Petit Redan — 431

(Bâb-rÂlî'nin

142,

ğîr.

C . 1.

Paşa-kapusu

105,

307,

t a v k a n e h r i üzerinde şehir)

uğra­

Petervaradin

hirlerinden :

•

(Erzu­

sında nâhiye)

=

goslavya'nın

C . 1.

rum

menbâların­ 66,

Podolya

418 Peterwardein

420, 431 Aşağı-Pasin

pâyıtâh-

60,

-

167,

Pasarofça.

300, 304, 367, 4 0 6

vilâyetin­

basıdır) =

52,

283

Budapeşte.

tahrifine

12, 28

219

Pasin-i-Süflâ

"Peterpurk" 48,

ka­

1 4 5 , 1 5 0 , 1 5 7 , 167, 2 2 9 , 2 3 3 , 2 4 6 , 2 9 9 ,

de k a z â : M e r k e z i H a s a n k a l e k a s a Bak.:

Osmanlı

maktadır)

men-

Manş-de-

(Erzurum

Bâzı

da

boğaz) Pasinler

eden

(Rusya'nın eski

n i z i n i Ş i m a l - d e n i z i y l e birleştiren Pasin /

C . 2. B u d i n v e

tı :

(Fransa

arasında

Bak.:

302

bera­

2 2 1 , 222, 2 3 8 ,

Petersburg

Pesarofça

Kale-boğazı

İngiltere

•

- B a k . : Petersbug.

- Tu­

edilir)

B u d a p e ş t e ' y i teşkil

saba)

i s m i bütün dünyaya yayılmıştır)

73

Budin'le

Peterpurk

Yugoslav­

Osmanlı

bâlarmda Pasarofça Pas de Calais =

Pohare-

(Mora

Pojarevatz

ya'ya

ile

ber

Fransa,

Parmak-kapu

na

Pertevpaşa hanı ( i s t a n b u l ' d a )

Sayfa

Sayfa

Sayfa Peşte ( M a c a r i s t a n ' d a

605

K R O N O L O J İ

ENDEKSLER

=

A l p dağların­

Holânda'da

dökülen

Şimal"

büyük nehir)

145 221

606

OSMANLI

TARİHİ

ENDEKSLER

Sayfa Eieka

(Karadağ'da

Serdâr-ı-Ekrem

Ö m e r Paşa'ııın z a f e r i y l e mevki) Rimnic — Bak.: Rymnik.

Rupçoz

meşhur

Rusçuk ( B u l g a r i s t a n ' d a Osmanlı i d a ­ r e s i n i n T u n a vilâyetine merkez o l a n ş e h i r ) 5 4 , 5 5 , 57, 74. 82, SS - 9 1 ,

Rıyâd / Er-Rıyad ( C e z î r e t - ü l - A r a b ' d a V e h h â b î l e r i n menşei o l a n N e 353

252

77, 386

B a k . : C . 1. Roma ( İ t a l y a ' n ı n p a y i t a h t ı ) 357, 3 8 1 , 384, 388,

466,

467

B a k . : C . 1. Romanya — B a k . : Rosette —

Rumanya.

B a k . : Reşîd.

Rumanya / R o m a n y a zisi)

(Krallık

ara­

54, 2 0 5 , 2 3 2 , 305, .316,. 4 0 8 , 4 1 7 , 420

Bak.: Memleketeyn, Eflâk ve Boğdan. Rumeli ( O s m a n l ı v e s i k a l a r ı n d a Rum e l i - i - Ş â h â n e ) 8 - 1 0 , 20 - 2 1 , 2 6 , 27, 3 1 , 36, 4 2 , 5 0 , 55, 57, 62, 7 2 , 7 3 , 8 1 , 82, 88, 90, 93 - 96, 98, 100, 104, 109 - 1 1 1 , 113 - 1 1 5 , 137, 146, 148, 1 4 9 , 189, 192, 2 2 2 , 242, 2 4 6 , 247, 254, 2 5 5 , 258, 2 8 4 , 292, 295, 300 303, 3 0 5 , 307, 3 1 2 - 316, 3 4 2 , 3 4 5 , 353, 356, 375, 376, 378, 3 8 3 , 3 8 8 - 3 9 8 , 4 0 1 , 402, 406, 4 0 7 , 4 1 0 , 4 1 3 , 4 5 3 , 456 Rumeli-feneri (Istanbul-boğazı'nda) 90 Bumeli-hisan (Istanbul-boğazı' m n R u m e l i yakasında ve Anadoluhisarı'nm karşısında F a t i h ' i n bü­ yük eseri) B a k . : C . 1.

Rumeli-i-Şarkî

muâhedesi

mucibince Bulgaristan prensliği­ nin cenubunda teşkil edilen mümtaz vilâyet Sonradan Bul­ g a r i s t a n ' l a birleşen b u vilâyetin m e r k e z i F i l i b e ş e h r i d i r ) 315, 3 2 2 , 328, :

Bak.:

332, Bulgaristan.

94, 96, 100, B a k . : C . 1.

146,

157,

222, 302-305,'

R u s y a (Çarlık a r a z i s i ) 28, 5 0 , 63, 103, 1 0 5 , 138, 1 5 5 , 307, 309, 3 1 2 , 387, 392, 446 B a k . : C . 1. R y m n i k / Rimnic (Rumanya'da Ef­ lâk'la B o ğ d a n arasında eskiden h u d u t teşkil e d e n n e h i r ) 69

Saatli-câmi — B a k . : Selimpaşa c â m i i . Sa'd-âbâd ( L â l e d e v r i n d e Sadr-ı-a'zam N e v ş e h i r l i - İ b r a h i m Paşa'nın i ' m â r ettiği K â ğ ı t h â n e m e s i r e s i : Burada "Yüz yirmiden fazla k a s r " y a p ı l m ı ş ve P a t r o n a ihtilâ­ l i n d e yıkılmıştır. " S a ' d - â b â d " i s ­ mi bir kasr isminin mesireye teşmilinden m ü t e v e l l i t t i r ) 20 Safed ( F i l i s t i n ' d e k a s a b a ) 77 B a k . : C . 2. Saint-James

(Londra'da saray)

Saint-Nicolas —

391

B a k . : Şevketil.

Saint- Nicolas ( Ş ı p k a - g e ç i d i n d e t e p e ) Bak.; Saka

çeşmesi

kan Sakız

304

Şıpka-geçidi.

yolu'nun

(istanbul'da

337, 366, 367, 453

ve

sindedir)

445

Samakowo

kasaba)

Bak.:

62, 357

( V i l â y e t m e r k e z i ) 317, 454, 4 6 1 , 462, 467 C . 1 ve C â n i k .

Sau'â ( Y e m e ı ı ' i n m e r k e z i ) 3 5 3 , 355 San-Remo (İtalya'nın A k d e n i z sâ' 444

Saraçhane ( i s t a n b u l ' d a e s k i S a r a ç l a r çarşısı v e b u çarşı s e m t i ) 38, 1 1 1 , 331 Saray - — B a k . : Bosna-sarayı. (istanbul'da

Saray-burnu sarayının

sâhilindeki

Topkapu

burun)

39, 262, 289

B a k . : C . 1. Sarây-rBosna — B a k . : B o s n a - s a r a y ı . Saraîewo / Sarayevo — B a k . : B o s n a sarayı.

işga­

l i n d e b u l u n a n T ü r k a d a s ı ) 48, 4 9 , 2 1 7 , 394

B a k . ; C . 1.

Suriye

49

tarafında 53 - 55

merkeziyle cenubundaki b u r n u arasında k ö y ) .

kazâ

kazâ 4

R u

go

421

Savuçbulak

mer­ dö" 28,

(İran-Âzerbaycanı'ndaki

=

sancak

Eımer­

A l m a n l a r Muhleııbach, M a ­ Szasz-Sebes C.

derler)

67,

medhalinde

=

Bo-

(Çanakkal e - b o ğ a z ı

ğaz-hisarı dasının

66,

3.

Sedd-ül-bahir / Sedd-ühbahr ve

G e l i b o l u - yarıma­

eenubugarbî

istihkâm)

"

müntehâsm-

420,

423,

424,

430

" B a k . : C . 3. Selanik ( E s k i v i l â y e t m e r k e z i ) 7, 3 0 , 4 5 , 48, 73, 84, 106, 2 4 4 - 2 4 6 , 252, 253, 225, 256, 2 9 1 , 312, 339, 3 4 4 , 346, 3 4 7 , 351, 359, 3 6 1 , 362, 364, 3 6 5 , 3 6 9 - 3 7 2 , 375, 376, 378, 379, 3 8 3 , 384, 3 8 9 , 3 9 3 396, 4 0 4 , 4 3 7 , 438, 448, 450 - 4 5 2 Bak.: C . 1. K â ' b e - i - H ü f r i y e t v e Mehd-i-Hürriyyet. Selçuk =

(İzmir'in

Efes

kîsinde

köy

ve

cenubuşar-

harâbe:

Ayaslug

/ A y a s o l u g i s m i y l e de a n ı l ı r )

74

( Istanbul-boğazı'nm yakasında

Haydarpaşa la

333

klen nehir B a k . : C . 1.

Osmanlı

Bak.:

dolu

(Adalaı-deııizi'nde

vilâyetinde

eski

carlar

Selimiyye

Gelibolu-yarımadasıyla Trakya, arasındaki M u â r i z - k ö r f e z i : Eski ismi Melas) 423 Sasun ( S i i r d kezi)

(Transylvaııia

Şebeş

da

221

459

B a k . : C . 1.

Kepez

Sava ( B e l g r a d ' m önünde T u n a ' y a

merkezi) (Istanbul-boğazı'nm

Sarısığhk (Çanakkale-boğazı'mn A ¬ nadolu yakasında ve K a l ' a - i - S u l t tâniyye = Çanakkale vilâyet

Saros - körfezi

Sakız - boğazı (Gabi - Anadolu'daki K a r a b u r u n ' l a Sakız adası ara­ sında)

en m ü h i m askerî m e v ı i ) B a k . : C . 2. Salihli (Mağnisa vilâyetinde

447

Aziz'in

B a k . : İşkombi.

Scumbi — del'de

Cânik

saray : A v ­

Sultan

i k a m e t i n e tahsis edilmiştir)

kezi:

h i l i n d e şehir)

(Viyana'da

seyâhatinde

Sebes / Bak.:

—

1 3 3 , 135, 192'

. B a k . : C . 2. Schabatz — B a k . : B ö ğ ü r d e l e n . rupa

7

31

m e r k e z i olmuş ve B e y r u t vilâ­ y e t i n e i l h a k edilmiştir) 54, 76, 1 1 8 ,

Schoenbrunn

nehrine Mecrâsı

Samatya ( i s t a n b u l ' d a m a h a l l e ) Samos — B a k . : S i s a m .

/

saba) Sayda ( S u r i y e sâhilinde e s k i Osmanlı vilâyet, m e r k e z i : S o n r a l a r ı kazâ

129,

307, 308

B a k . : C . 1. Şamara (Rusya'da Dniepr dökülen ırmaklardan: 250 k i l o m e t r e d i r )

Samsun

Urnüye gölünün cenubunda ve a y n i i s i m d e k i s u y u n üzerinde k a ­

(Bulgaristan'da

(Kars vilâyetinde kazâ m e r k e z i ) 422, 424, 427, 429, 4 3 1 , 439,

çı­

Çeşme'­

n i n k a r ş ı s ı n d a şimdi Y u n a n

Salıpazarı

riye = Şam vilâyetinin Kerek sancağında kazâ m e r k e z i : Nâbl u s ' u n 50 k i l o m e t r e c e n u b u ş a r k r

403

Adalar-denizi'nde

(Mısır'ın

raköy arasında iskele) 260 Salt / E s - S a l t ( O s m a n l ı d e v r i n d e S u ­

Sarıkamış

Divan-

Bâyezid-meydaıu'na

noktasında)

Sâlihiyye

m e l i y a k a s ı n d a ve K a b a t a ş ' l a K a -

Samothraki / Samothrace Semendirek.

S

Sayfa

Sayfa

Samaku =

329, 330

(Berlin

Sayfa teş­

(Osmanlı

Rouptchos

kilâtında E d i r n e vilâyetinde ilâ­ hiye : Şimdi B u l g a r i s t a n ' d a d ı r ) 328

201

eid kıt'asmm merkezi) 352, Bak.: Necid. Rodop ( B u l g a r i s t a n ' d a n A d a l a r denizi'ne k a d a r u z a n a n dağ-silsilesi: Despot dağı) B a k . : C . 1. Rodos ( A n a d o l u ' n u n e e n u b u g a r b î h i ­ zasında şimdi Y u n a n işgalinde b u l u n a n T ü r k a d a s ı ) 3 0 , 4 8 , 63, 109, 1 1 2 , 329, 385,

=

607

KRONOLOJİ

ENDEKSLER

ve

arasında büyük

Selimiyye dergâhı nus-bağı

(Üsküdar'da, T u -

kabristanında)

21

B a k . : İslimye.

Selim-Paşa câmii / Saatli-câmi lânik'de) Selmanpâk

kış­

95 - 98, 376

)

Selimno —

Ana­

Üsküdar'la

(Irak'da

buşarkîsinde kasaba :

ve

Osmanlı

Bağdad'm Dicle

(Se253cemr

üzerinde

devrinde

Azi-

608

OSMANLİ

T ARİ

H

t

ENDEKSLER

Sayfa ziyye

kazasına

tâbi' nâhiye

Semendere

/

ya'nın fevo

429, (Yugoslav­

Semendire

Tuna

430

üzerindeki

Smede-

kasabasına Osmanlı

menbâ-

69,

74,

83,

101,

102,

199,

203,

B a k . : C . 1. Semendirek =

/

Semedrek /

Samotbraki /

B a k . : C . 2. Sine / Sinâ ( İ r a n ' d a E r d e l â n

(A394

B a k . : C . 1. (istanbul'da

Sepetçiler

=

(Mısır'da

Serapeum

İsmailiy-

y e ' n i n cenubuşarkîsinde

eski k a ­

saba) Ser-asker

4?6 kapusu

Bak.:

—

B a k . : C . 1.

(Yunan

arâzisinde

kalan

eski

sancak m e r k e z l e r i n d e n :

hıdivliğine "Habeş

sahilinde

Mısır

kasaba :

Eski

tâbi

eyâleti"nin m e r k e z i d i r )

Sevres ( F r a n s a ' n ı n p o r s e l e n t i y l e meşhur şehri) Seylân / Ceylan

217,

218, 3 7 4 Bak.:

C.

2.

Siird (Vilâyet merkezi) (Rumanya'da

Silistre

üzerinde sancak

3 3 2 , 333

ve T u n a

kasaba : E s k i

nehri

74, 82, 84, 8 5 , 88, 8 9 , 1 0 0 ,

55,

57,

109, 1 1 3 ,

1 1 5 , 152 - 157, 2 2 6 , 3 0 2 , 406 B a k . : C . 1. k e z i

)

82, 308 >

B a k . : C . 1. ve semt)

101,

12, 25, 2 6 , 2 9 , 103, 106,

316,

Söğüt

342,

112,

345

31, 332, 333, 387, 409, 460, 462

B a k . : C . 1. Skarpanthos Skyro

/

—

Skyros

104

vilâyetinde

116

ada) Slivnitsa /

(Bulgaristan'da,

Slivniçe

Slivno —

(Bulgaristan'ın

74,

payitahtı)

11, 12,

101, 146, 2 2 6 , 252, 306, 308, 3 2 8 , 432

B a k . : C . 1. mahallesi

yezid semtinde) Soğucak

(Simalî-Kafkasya

1'1111 K a -

281

444 ™ şarkılıda­

Anabolu

Yunanlıların

körfezin­

Spaetza

dedikle­

ada)

1

sıyla

İsveç,

Seeland

arasında

(Ornanlı

devrinde

boğaz:

Beyrut

47

vilâ­

yetinin

(Cenubî

Tesalya'da

kazâ m e r k e z l e r i n d e n : E s ­

defler)

nehir: 116

77, 129

(Osmanlı

Suriye

B a k . ; İsfakya.

Lübnan

Spinalonga

(Girid"in

arâzinin

de Türklerin İ s p i r l o n g a

Stampalia

;

8

— Bak.:

429-431,

İstanbula.

(Girid'in

şimaligarbî

müstahkem

liman)

12, 2 1 0 , 338,

318, 367

(istanbul'da

o semt)

Suvla

ve

98, 1 1 1 , 334, 3 7 2 , 389

tan de

(istanbul'un

meydanında

Azizle

türbesi:

İkinci

b u türbede

460

334,

(istanbul'da

432, Yavuz

semt)

444

Sul­ 38, 196

B a k . : C . 2. (Edirne'de

Selimiyye

Necid yeni

arâzisi)

80,

yarımadasının

koy:

352

. garp

Anafartalar-lima-

da denir)

4 2 3 - 4 2 5 , 4 2 9 , 430

(Irak'ın

eski

(istanbul'da

Süleymâniyye

câmiinin

Musul

meşhur

eseri)

236

( E d i r n e ' n i n 25 k i l o ­

şimalişarkîsinde

vilâyet

111

B a k . : Zeytin.

Süloğlu / Siloğlu ne

38,

(istanbul'da

câmii

Koca-Sinan'm Süleymanh — metre

Siiley-

bulunduğu 33,

Süleymâniyye

140, 2 7 9 , 439,

ve

mürekkep

semt)"

Sul­

S e l i m türbesiyle c â m i i n i n b u ­

"Sultanselim

(Hicaz

(Gelibolu

mânivve

Abdülhamid

medfundur)

319,. 370

v i l â y e t i n d e s a n c a k , B a b a n s a n c a ğ ı ) 189

(istanbul'da

türbesi

Mahmud'un

317,

devletinin

Süleymâniyye

ca­

l i l , 276,

281, tan

büyük

ayni

C . 3.

Sultanselim

ismi)

Şam.

sâhilinde nı

mi) Bak.:

Bak.:

Vahhâbî

Sultanah­

m e t câmiinin önündeki m e y d a n

isimdeki

lâyetinin

kıt'alarından

ve

4 5 3 , 467

B a k . : C . 1. S u r i y e ( O s m a n l ı teşkilâtında Ş a m v i ­

Suûdî-Arabistan

C . 3.

Sultanahmet

434-437, 4 4 5 , 4 4 6 , 448, 4 4 9 , 451,

sahilinde

8,

2 6 3 , 310, 354, 4 2 0 - 4 2 2 , 4 2 5 - 4 2 7 ,

payi­ 66

Bak.:

167, 1 9 1 - 1 9 5 , 198, 2 0 5 , 2 2 9 , 2 3 0 , 240, 248,

tahtı) Suda

mürekkep

5 3 . 54, 6 5 , 7 3 , 7 5 ,

77, 7 8 , 117 - 1 2 0 , 128 - 1 3 0 , 1 3 3 , 135,

dedikleri

krallığının

mecmûu)

Ha­

vilâyetleriyle

sancağından

C . 3. (İsveç

teşkilâtmdaki

l e p , Şam ve B e y r u t

Sphakia —

şimalişafkişin­

5

Bak

k i i s m i T s o r . Garplılar şimdi T y r

Spalmatori — B a k . : K o y u n - a d a l a r ı .

0

ada-

Suluca.

Bak.

2

lıâ"

tık d e n i z i n i n m e d h a l l e r i n d e n d i r ) Sûr

9

gelen

Sümbegi.

—

lunduğu

(istanbul'un. Bâ-

hâline

Spaetza

İkinci

B a k . : Semendere.

Osmanlı

mezarlığı

Sömbeki — B a k .

Sultanmahmut

B a k . : İslimye.

Smederevo — Sofya

328

i t i b a r e n bahçesi

(Danimarka'nın

Sund

288

Sultanahmet camii

şarkında

de

kazâ

merkezi)

Altıncı defnin­

Nauplia =

ri

B a k . : C . 2.

Bak.: Kerpe. (Eğribozun

203 46

(Bilecik

ki

köyle­

met câmiinin önündeki m e y d a n

(Vilâyet merkezi)

Soğanağa

îSîlivri-kapusu ( i s t a n b u l s û r u n d a k a p u

199,

vilâyeti

rinden)

329, 3 6 1 , 366, 367, 388, 3 8 9 , 4 0 6 , 4 2 9 ,

•Silivri ( i s t a n b u l v i l â y e t i n d e k a z â mer¬

kale)

(Kastamonu

Stockholm

S o f y a nın ş i m a l i g a r b î s i n d e a d a )

Osmanlı

ve e y â l e t m e r k e z i d i r )

162, 165 - 172, 1 7 9 , 4 1 8

100,

(Sırbistan'da

(Şam'da

c a- m ı- N) . Suluca / Sütlüce ( M o r a ' n ı ı ı

1 7 2 , 300

246, 247, 252, 2 8 3 , 2 9 0 , 2 9 1 , 295, 302,

Sivas

cenu­

adası)

li­

B a k . : C . 1.

325

(Akdeniz'de İtalyan

"Sicilya

207

2 1 9 , 4 4 3 , 465

bunda ada)

65, 83,

Karade­

niz limanlarından)

Bak.:

115, 116, 1 7 3 , 1 8 0 , 1 9 9 , 202, 2 0 3 , 205,

mâmulâ-

(Hindistan'ın

35,

cenubunda

(Krallık arâzisi)

Sırbistan

(Kafkasya'nın

den

3

Vahîdüddin'in

nedânınm 91

Sohum-kale

Sorkun

Mehmet 342

*>

C , 2 de S e l i m i y y e .

S u l t a n s e l i m câmii

sa­

Şimdiki i s m i "Hellada"dır)

B a k . : Süzebolu.

Sizebolu — 393

(Kızıl-deniz

158 -

(Topkapu

limanın a ğ z ı n d a k i a d a d a k a l e )

(Kırımın

418

ve 37,

"Sperchius

sâ-

B a k . : Sivas.

Sivas — man)

Manastır'-

m 140 k i l o m e t r e c e n u b u ş a r k î s i n d e Sevâkin

(Garbî-Anadolu

Samos

Sivastopol

Osmanlı

dir)

=

b u l u n a n Türk adalarından) 106, 1 0 7 , 117, 208, 2 9 2 , 3 3 2 B a k . : C. 1.

7,

B a k . : C . 1. (Yunanistan'da

379

linde

7 3 , 8 2 , 94, 3 4 7 , 375 ;Serfiçe

başı)

Sir­

demiryolu­

h i l b o y u n d a v e ş i m d i Y u n a n işga­

eski

Osmanlı s a n c a k m e r k e z l e r i n d e n )

nun

Avrupa

semt

cadde)

Sokod

câmii)

3

Bak.:

B a k . : C . 1.

Sis — B a k : K o z a n .

Ser'askefî. Serez

(istanbul'un

semtinde

Sisam

Bâb-r

260,

2 8 1 , 350, 4 5 7

keci

63, (istanbul'da

Soğuk-çeşme kapusu

150, 1 6 1 ,

Sirkeci ( i s t a n b u l ' d a i s k e l e v e s e m t )

Sirkeci istasyonu

Sü­

veyş kanalı üzerinde . ve

-

B a k . : C . 1.

73

B a k . : Bosna-sarayı.

Serajevo — Serapyom

e s k i çarşı)

148

Sayfa

dedikleri

rayında)

14 QQ

merkezi)

Noworossijsk

Soğukçeşme

eyâleti­

1 9 1 , 40/4

d a l a r - d e n i z i ' n d e ve İmroz'un ş i m a ligarbîsinde ada)

(Vilâyet

Sinop

609

TARİHİ

Novo-

liman) "

436

nin merkezi)

Semadirek

Samothrace

B a k , : Süloğlu.

d a ) 3 5 4 , 4 2 0 , 4 2 1 , 4 2 6 , 429, 4 3 0 , 433¬

215

sahilinde Rusların

rossisk /

Sînâ ( M ı s ı r ' l a S u r i y e a r a s ı n d a y a r ı m a ­

l a r m d a v e r i l e n m u h a r r e f i s i m ) 12, 27,

radeniz

B a k . : C . 2. Siloğlu —

OSMANLI Sayfa

Sayfa

mer­

kezidir)

ENDEKSLER

merkez

ve

kazâsmm

tarlar

nahiyesinde

köy)

Sümbegi /

Sömbeki =

Symi

Edir­ Ta­ 390 RoF . : 39

KRONOLOJİ

610

ENDEKSLER

şimalinde

ada)

386

Ş a r k î - A f rika — Bak.:

B a k . : C . 1. (Topkapu

Sünnet-odası Sünûs

/

sancağında

332,

(Hatay

vilâyetinde

denilen

Antakya

maligarbîsinde

merkezi

ve

Kızıl'deniz'in kanalın

şi-

(Mısır'da

Akdeniz'le

birleştiren

(Bulgaristan'da

Bak.: Cisr-i-Mustafa-

347,

—

B a k . : Ziştovi.

Szasz-Sebes — B a k . : S e b e s .

ve

(Şirvan

Şâbûrân

rinden)

13 (Suriye'de

Dimişk

vilâyet

Osmanlı

merkezlerinden)

39,

54,

76,

80, 117, 1 1 8 , 1 2 9 , 191 - 1 9 3 , 1 9 5 , 3 1 7 , 365, 3 7 8 , 4 2 1 , 4 2 6 , 4 2 7 , 4 4 4 - 446, 449 B a k . : C. 2 v e 3 ve b u c i l t t e

Suri­

(Şirvan'ın

yetinden Bak.: Şark

Osmanlı

evvelki

merkezi)

13

C . 3.

(Garba

nisbetle

ve bütün

bilhassa şark

Avrupa'ya

77,

8 5 , 1 2 8 , 142, 1 5 3 , 1 8 6 ,

nehir)

zanlık

dö­

193, 214,

kazâ

mer­

B a k : C . 1. Şefketil —

Bak.:

Şehir-köyü

/

dikleri

26 vilâyet

430

ve

97

C.

14-

meydanında

303 - 309

(Kırım'ın

Bak.:

C.

Tarabya.

kışla)

Rumeli

ı-apia)

"

106, 258, 278

(istanbul'un

eski

çarşıla­

Tarsus

72

(Beyoğlu'nda

(İçel =

cadde)

232

M e r s i n vilâyetinde k a ­ 373

(istanbul'da

2 2 , 30, 244

Taşkend

(Rus Türkistanmm merkezi)

Taşkışla

(istanbul'un

Taşlık

Bak.: Et-

Hastâhânesi. 425

152,

ka­ 153,

eski

çarşı)

Beyoğlu

câmii

302

B a k . : C . 1.

tan

(istanbul'da

Maçka Aziz'in

ikmâl Taşoz =

73 283

kazâ'

2 5 8 , 2 6 0 , 3 5 7 , 372, 376 semtinde

Beyoğlu'' ve

Dolma"

bahçe sarayına nazır sâhada

saat

mesafesinde mevki) (Bulgaristan'da

63,

3

Taşçılar

3'4

376

Revel.

(Istanbni-boğazr'mıı

nun

146,

/

şarkında yarımada)

smda)

Basra'nın

kagir

17,

ölkesi)

B a k . : Şaryan.

Şumnu/Schumla

olan

Bak.: Reval

zâ merkezi)

3

(Irak'da

yıkılıp,

yapılmış

Tarlabaşı

cenubugarbr

Şirvanşahlaf

Taksim

her nedense

rından)

şimaligarbî-

denizinin

(Beyoğlu'nuıı

" G e z i " i s m i y l e düz b i r s a ­

Tarakçılar

Koca-

s a b a ) 5 3 , 5 7 , 7 0 , 7 1 , 99, 100, 1 1 3 , 114,

san­

B a k . : C . 2.

yaptırmıya

ettirememiş Thassos

şimalinde bulunan

olduğu çâmi)

263

(Adalar-denizi'nin

şimdi Türk

Sul­

başlayıp

Yunan

işglinda

adası)

394, 447

B a k . : C . 1.

(istanbul'da

cadde 38,

Şehzâde camii

Kızanlık'm

eski

Şiryan —

Şuaybe

ver­

Türklerin

isim). (Kerkük

Mora.

boğaz)

Bak.:

fâl

(Yugoslavya'da

Şarköy

cağın e s k i i s m i )

(istanbul'da,

Tatariçe

ve

136,

137 119

karakolu

(istanbul'un

i s i m d e k i semtinde)

Şekvetil / Şefketil Saint-Nicolas

=

463

Nikolaja

(Batum'un

/

dört k i -

Tâbe

(Akabe

körfezinin

ligarbîsinde

Şehzâde-

başı'nda) ayni

müstah­

yakasında s a y f i y e : E s k i i s m i T h e '

sarayında)

Şişli E t f â l H a s t â h â n e s i —

Şekvetil.

kasabasına

Şehzâdebaşı

şarkîsinde

kilo­

72

cenup eteğinde ve K a ­

(Hazar

sinde

Şarkî-Karahisar

semt) 74,

100

-

8, 105, 107,

(Bulgaristan'da /

sinde

42©

Şirvan

/

(Topkapu

Balkan'm

olan 418,

Y u n a n i s t a n ve

Şimşirlik

Şıpka-geçidi

332

317, 3 2 7 , 330, 3 3 3 , 3 5 2 , 380, 3 9 1 , 4 1 3 , Garp.

hasıl

kezi)

216, 2 2 1 , 246, 2 5 1 , 256, 285, 289, 2 9 1 ,

Bak.:

Bak.:

çaylar­

32

(istanbul'­ 72

kışlası

Taman

asıl Y u n a n i s t a n )

300

3 2 1 , 3 2 6 , 327 Taksim

8 şima

na­

payitahtı)

Mekke'nin

cenubu

Tallinn —

109

i l e Fırat'ın K o r -

vilâyetinde

Şehzâdebaşı

memleketle­

r i v e Osmanlılara n i s b e t l e İ r a n )

merkez

k e m k a s a b a ) 80, 8 1 , 1 0 1 , 2 4 5 , 2 6 0 , 2 9 3 ,

ha

(Mora'nm

390

dökü­

semt)

yerine

Mora.

lindeki

B a k . Sebes.

Şehr-i-Zûr

hâkimiy-

kazası

Taht-el-kal'a

(Hicaz'da

1 5 2 , 312

Şimalî-Mor'a Şimalî-Yunanistan

B a k . : C . 3.

ye. Şamanı

dökülen

Basra-körfezine

büyük

—

Dobraca,

Bak.: Vilâyât-ı

birleşmesinden

Pirot

252

Şarkî-Anadolu'da

(Dicle

(Giresun

şehirle­

94 65, 219

Bak.:

30$

Şebin-Karabisar

/

ve

Şarkî-Anadolu (

Şiryan

Şebeş —

gam

Bak.:

vilâyetleri —

Şarkıyye

külen

Tâif

/

metre

mer­

"

Simalî-Dobruca 401

ve F a v ' d a

B a k . : Zistovi.

Szistow —

kazâ

köy)

suyuna

( İ r a n ' ı n . şimdiki

da,

Şimal-deııizi — .

B a k . : Şehirköy.

na'da

Tahran

bü­ 460

vilâyetinde

n a h i v esinde

(Murad

Eleşkirt

Tahtakale

Şimalî-Balkan—

mer­

kezi)

Şatt-ul-Arab

B a k . : Sümbegi.

Şabran /

vilâyetinde

dan)

Swischtow —

469

Garbî-Trakya.

s a h i l i n d e kazâ

M u r a d nehrine

paşa,

merkez

446

Eleşkirt

B a k . : C. 1

(Tekirdağ

Şaryan /

nin 116

şehirlerinden)

vilâyetinin

h i y e s i n d e k i Tâhir - köy arasında)

Osmanlı

(Amerikanın

77,

l e n Şarvan çayı ile Ağrı vilâyeti­

445

2.

kezi)

Şebin-Ka-

(Ağrı

kazası

(Şimalî-Sporad-

Chicago

sâhilindedir)

Tâhir-tepeleri

gölüne

adasının

şark

Tâhir-köy

(Lübnan'­

ismi)

(istanbul

Şile

313

nehir)

C.

=

yük

vilâyetinde

Bak:

—

T r a k y a ve

Şar-köy — Şark

B a k . : C . 1.

Symi —

(İsparta

Marmara

113 —

Şikago

Orta-Avrupa.

Sayfa lün

170

mahalle)

Ürdün

Jura

Bak.:

138, 145-

147,

F i l i s t i n ' d e Lût

Şeytanlık

lardan

245

.Şarkî-Trakya

k a n a l ) 55, 1 6 5 , 188, 2 3 1 , 3 1 4 , 3 2 3 , 324,

liman)

dökülen

Şaı-

kazâ)

Şarköy

meşhur

354, 420 - 4 2 2 , 4 2 6 - 4 3 0 , 4 3 4 , 4 3 5 , 4 3 7

Svilengrad

Vilâyât-r

Erdün / çıkıp

Şeytan 7

rahisar.

188, 231

Sizebolu

ve

=

dan

457,

Garbî-Anadolu,

A v r u p a ve

Bak.:

Kızıkdeniz'i

451,

Şerîa

kiyye.

Şarkî-Karahisar

B a k . : C . 2. Süveyş-kanah

428,

316,

kale)

(Üsküdar'da

devrindeki

Şarkî-Karaağaç

müntehâ-

sı o l a n i s k e l e )

Süzebolu /

Anadolu,

Bak.: 239

(Mısır'da

409,

Şarki-Avrupa —

iskele) Süveyş

359,

Orta-Anadolu

36

nâhiye

334,

Bak.: '

Beyoğlu

B a k . : Suluca.

Sütlüce —

3 0 , 1 0 7 , 310, 314

—

460 15

yakasında mahalle) Süveydiyye

Şarkî A n a d o l u

şimalinde

Şemsi'paşa

müs­

mevki)

(Istanbul-halici'nin

Sütlüce

4 0 , 97

(İran-Âzerbaycaııı'-

Zünûz

ndaki Mererid tahkem

sarayında)

lometre

188, 231

Akdeniz.

611

TARİHİ Sayfa

Sayfa

Sayfa dos'un

OSMANLI

ENDEKSLER

sındaki askerî Taberiyye rut

ve

Mısır

biraz

Sînâ hududu

(Osmanlı

vilâyetinin

kazâ m e r k e z i :

devrinde

Akkâ Ayni

Bey­

sancağında

isimdeki gö-

(Slistfe

civârm99

(Bulgaristan'da

ba)

üzerinde 354,

Tatariz

Tatarpazarcığı

yarımada­

mevki)

=

da köy)

şima-

355

kasa­ 2 5 2 , 308

B a k . : C . 1. Tcherinagora

— B a k . : Karadağ.

Tchernaia — B a k . : K a r a s u . Tebriz

—

İran'da

Âzerbayean

eyâle"

612

K

ENDEKSLER

R O N O L O i I Sayfa

tinin

merkezi)

Bak.:

C.

Teke-bur'nu ıım

14, 15, 18, 22, 2 3 , 30

1.

İsmailiyye

müntehâsmda-

nakkale

-

malinde

burun)

boğazı

C.

merke­

82,

329,

114,

(İstanbul'da)

(Filistin'in

Gazze'nin

B a k . : Bozcaada. Bak.:

Tepedeleıı de

kazâ

Tercan

merkezi)

(Erzincan

Merkezi

103,

vilâyetinde

Mamahâtun Thermopyloe

/

(Tesalya

ile

Şimalî"Yu­

arasında

7

kilometrelik

Eskidenberi

tan'ın

kapusu

Bak.:

C.

—

mıntaka)

şimalinde

Taşoz

B a k . : İthaque.

Theresienstadt

(Çekoslovakya'ya

be v e E g e r n e h i r l e r i n i n civarında

—

410

merkezlerin­

Akabe

arasında madada

ve

ve

Süveyş

ayni

B a k . : C . 2. Tilsitt

(Prusya'da

Timsah

şahir: Nıemen n e h -

gölü

=

11,

* (Mısır'da

Sir

12,

229

19,

26,

(Tesalya'da

eski

67

büyük —

Bak.:

78, 1 0 3 , 1 5 1 , 310, 3 4 0

(Fransa'nın

Touzoum

/

Vehran

şehrinin

116

kilometre

şehir:

sâhilden

/

Toussoum

—

Eski

liman)

332,

333,

342

8 7 , 98, 110, 1 1 1 , 1 8 9 ,

(Suriye'de

(istanbul

o kapu semti) C . 1.

341, sûrunda

kapu

463

(Eski

407, 415,

ve

420,

253

civârından

tence

civârında

(Kırım'da

Bak.:

129,

450

3 6 , 4 3 , 44, 86,

- 4 2 2 , 4 3 1 . 4 4 6 , 447

109

—

B a k . : Çatana.

T s e r k o v n i a — B a k . : Çayırköy. Tsettinje

—

B a k . : Çetine.

Tuilleries (Paris'de saray) =

Tulcea

sağ s a h i l i n d e

eski

218

(Rumanya'nııı

Dobırnca k ı t ' a s m d a

ve

Tuna'nın

sancak

lus

mer" 5 2 , 70, 1 5 2

C . 3. / Kerim

şehrinin

(Filistin'de

Nab¬

şimaligarbîsinde

ka­ 445

(Avrupa'nın büyük

Karadeniz'e

nehri)

dökü­

1 2 , 2 7 , 28, 4 4 , 4 5 ,

- 55, 58, 66, 69, 7 1 - 7 4 , 85,

89, 9 0 , 99 - 1 0 1 , 1 1 5 , 146 - 1 4 8 , 150,

başlayıp

SiKös­

Karadeniz'e

nehri

ve

üzerinde

ce­ =

ve

Şarkî-

(Bulgaristan'da

vilâyeti:

şehridir) Tunus

Merkezi

yâleti)

Os­

Rusçuk

222, 2 2 6 , 232, 2 3 9 , 242, 251

(Şimalî-Afrika'da

Turla

—

116,

318,

Osmanlı

337,

kabristanı

366,

e¬

385,

da

405

(Üsküdar'daki 21

Bak.: Kasaba.

B a k . : Dniestr.

Turnova

=

Tournovo

Alasonya'nm

köp­

34, 2 3 2 , 3 1 2 , 389, 4 5 0 , 4 6 0 , 469 Garbî'Trakya

manlı

Turgutlu — 156

Karasu

C . 1.

vilâyeti

Karacaahmet'de)

da­

Sivastopol'ün

Bak.: Tuna

Tunus-bağı

167, 168

Trakya. '

106,

2 2 1 , 232, 302, 3 0 3 , 305, 3 1 2 , 342, 4 1 1

sancak

118,

rü) Trakya —

bah­

48, 1 0 5 ,

178 - 1 8 0 , 1 8 2 , 183, 206, 2 1 1 , 215, 217,

Beyrut'­

- Romalıların

listre

Tchefna'ia

melihala­

B a k . : Çatana.

Tschetate

Tuna

C . 1.

nubuşarkîsiııde

ve

Eski

şeklinde

Bak.:

vilâyeti)

eski 76,

420

Traktir Tophâne

olmuştur. sedilir)

Os­

Mora'nm

saba)

y a n a n meşhur şeddi)

B a k . : Kılıc-Ali P a ­

câmii.

şehir:

devrinde

Trabliçe

Tul-Kerem

eski

100, 115, 172, 238, 302, 3 3 3 , 398, 4 0 9 ,

Traian-seddi

ortasında

252

152 - 154, 156 - 159, 164, 170 - 173,

(Vilâyet merkezi)

Bak.:

G a l a t a ile Fın­

(istanbul'da,

Sü­

İsmai-

B a k . : C . 2. Trabzon

" 247

Tripolis

rımızda

len

388, 395, 404,

kasaba)

Tripolitza /

.

Kara­

merkezi

50, 53

-

civarında

idaresi

116, 2 2 9 , 270, 276, 2 8 7 , 3 1 8 , 3 6 6 , 3 8 1 ,

merkezi) 385

manlı

384,

C . 1.

kasrı

Osmanlı

vilâyetive

kezi)

B a k . : Tripoliçe.

İskelesi

sancağında

218,

426

u n şimalişarkîsinde 2

merkezi)

(istanbul'da,

(Mısır'da

cenubuşarkîsiııde

Trablusuşaın

48

limanıdır)

(Bingazi

74,

B a k . : C . 2.

kilometre

ve

(Vilâyet

sahi­

' kanalı ü z e r i n d e v e

=

Tulça/Tulçi

427, 4 3 8 , 450 - 453

sancağında,

cenubugarbîsinde içerde

Akdeniz limanlardan)

(Cezayir'de

Vahran

Kegalık.

B a k . : Tnrnöva.

Trablusugarb(

(Bulgaristan'da 3 0 3 , 305, 306, 3 0 8

Vehran

büyük

(Bosna

sancağında

T s e t i n i e — B a k . : Çetine.

E-

kasaba) Trabliçe

C . 1. Tirnovo

1 1 8 , 1 2 0 , 451

1 0 3 , 104

A r n a v u t l u k ve

Bak.: Erdel.

hududu

Trutate —

(Cenubî"Anadolu'­

(Cenubî-Arnavutluk'la

Cennbî-Kaf-

(Bulgaristan'da kasaba)

165, 178

B a k . : Tutrakan.

Toskalık

—

Trebinje

(Mora'nm

mer­

-

dağ Tripoliçe

Sardenya 163

dağ-silsilesi)

liyye'ııin

Osmanlı

— Telenısen

kak.:

Toroslar

Tournovo —

B a k . : C . 1.

Topkapu

/

veyş

sancak merkezi)

şa

Toros

eski

Bak.:

ııin H e r s e k

107, 240

kazâ

payitahtı)

=

Trevııa

M i l a n o ' n u n 144 k i ­

garbında

lindeki

e¬ 27,

(İtalya'da

Toulon

eyâ"

devrin­

teşmil

avlusunda) 89

Buhayret-üt-timsâh/

Birket-ül-timsâh

Banat

Osmanlı

9,

Tophane

• r i üzerindedir)

Galatasaray'­ "

merkezi:

T o p h a n e câmii — 426

vilâyetinde

Trebin

(Ağ­

ıpir'in u m u m î i s m i )

B a k . : C . 2.

yarı­

98,

459

Tor'tokaî

olduğu 377

dilmiştir)

Tophane

1 8 , 97,

Eleşkirt / Eleşgirt

(İzmir

da

Hay­

yaptırmış

de b u i s i m

Tobruk

Torbalı

lometre

adasının

Abdülhamid'in

de eyâlete

Tlemsân

Transylvania

279, 284, 287, 289, 2 9 0 , 4 3 9 , 4 4 4 , 469,

krallığının

237, 290, 335, 4 6 3

körfezleri

isimdeki

Sicilya

Tıbbiye)

J

denilmiştir)

—

kasya.

-buna

1 1 1 , 261, 262, 266, 2 6 7 , 269, 2 7 5 , 277,

Torino

218

şimalin-

çöl)

cenu"

ve

dıklı a r a s ı n d a )

(Kızıl-deniz'in

(İtalya'nın

(Macaristan'da

letinin

Bak.:

C . 3.

sabâsı

eski

Tokat

13, 14, 25, 44, 64, 85, 467

Bak.: deki

eski

Mer

(Beyoğlu'ndaki

Vehran

kavşağı

B a k . : Termopil.

(Gürcistan'ın

den) Tîh

El¬

müstahkem-mevki)

Thermopyles

=

kasaba)

1.

Thassos — B a k .: Theaki —

Tıbhâne

Tırnova

104, 1 5 1 , 1 5 3 , 154, 2 1 0 , 2 2 9 ,

C.

- denizi

(İkinci

Bak.:

312, 3 1 8 , 336, 3 3 8 , 340, 3 4 1 , 373

Bak.:

Tiflis

340

1.

(Yunanistan'ın

307,

Tiden

şimalinde)

Tırhala

B a k . : Haliç-tersânesi.

Tesalya

/

yerin­

nisbetle

Sayfa Transcaııcasie

kezi)

B a k . : C . 2.

Yunanis­

sayılır)

459

C . 1.

Tımışvar

Tlıer

nanistan dar geçit:

Tirenya

Üniversite'nin

rı v i l â y e t i n d e k a z â m e r k e z i )

merke­

"

da

kasabası-

mopyles

Tersane

104

431 /

kazâ

Mekteb-i-Tıbbiyye)

kazâ:

dır) Termopil

vilâyetinde

Saray-

Eski-saray'a

Toprakkale /

darpaşa'da

şimaligarbîsin-

393

1.

zi)

Tıbbiyye

İstendik

(Yanya'nın

(İzmir

Burnn'nda:

(istanbul'da,

"Yeni-saray"

ağzında

avutluk'da kasaba) C.

bugarbîsinde

434-436

Tenedos —

(Anı

Bak.:

sarayı

deki 354

Tyrrhenienne

cenubuşarkîsiııde

mevki)

426

B a k : İstendik

Bak.:

cenubunda,

Topkapu

cenubu­

(Akabe-körfezi'uin

Tiran

325

613

TARİHİ

Sayfa

sâhilindeki

ada)

465

Şar-

müdiriyetinde)

—

Tîrân

73

(Şimalî-Mısır'daki

TeH-üs-Şerîa

Tenos

şi­

Tire

' İskelesi

ve

Tinos —

1.

Tell-iil-Kebîr kıyye

medhâliniıı

gaip

kasabasının

şarkîsiııde)

Ça­

(Vilâyet

zi) Bak.:

ve

423

Tekirdağ/Tekirdaği

Tekirdağ

veyş-kanalı'nm

.

(Gelibolu - yarımadası'-

cenup

OSMANLI

ENDEKSLER

Sayfa

(Yunanistan' cenubuşarkîsiıı­

de k a s a b a )

339, 340

Turtukai'a —

Bak.:

Tutrakan

Tortokai

=

(Rumanya'nııı kasabalarından

Turakan. /

Tuna 146,

, Tıırtuka-ia üzerindeki 147,

1 5 2 , . 406

KRONOLOJİ

614

ENDEKSLER

.Tünel

C.

3

Bak.

(istanbul'da,

yoğlu

Kafaküyle

arasında)

348

Türkistan

(Orta-Asya'da

Türkistan

(Bâzı

ölke)

449,

da

"Türkiye"

lan

tâbir)

Bak.:

Uşak

Bak.: 212

çarşı

ölkesi,

Bak.:

Memâlik-i-

(Edirne

vilâyetinde

kazâ

2 1 7 , 222, 2 2 3 , 2 2 7 ,

228,

240,

Velestin Tj Üçler

270, 2 7 8 , 286, 288, 3 3 2 , 3 3 3 , 355, 358¬

bunda

360, 3 6 3 , 3 6 6 , 368, 3 7 6 , 405, 4 2 0 , 458,

Üç-saııcak

459, Bak.:

Memâlik-rmahrûse

tediği

ve

Tzarskoe-Selo

—

=

Ujiça —

den

ve

Bak.: —

Uman

/

Kiyef,

eyâletlerin­

sâlıa)

25, 44,

Umman -

Unkap&nı

yarımadasının

köşesinde

imamlığının

ölke:

(istanbul'da -

iskelesi

cadde

ve

-

(Sava

nehrine

Mahmud'-

halici'nde dökülen

ırmak­

ye

333, 458, 464

C . 2.

gölün

garp

Vardar

333, 428 B a k . : Petervvardein.

(Rumeli'de

Bak.: 22

(İran = Âzerbaycanı'ncîa)

1 3 , 300, 3 1 6 , 332,

31

Varna

393

C . 1. (Bulgaristan'ın

Karadeniz'de

en m ü h i m l i m a n ı ) 55, 5 7 , 74, 1 0 0 , 1 1 3 ,

382

cenup

ve

Narda-

sâhilinde

iske­

le)

74, 78 W

Waterloo

Plevne'ıün

da B i r i n c i

Napoléon'un

yetiyle 307

307,

(Londra'nın

şarkında

mağlûbiy

muharebeye

kasaba:

153

14

kilometre

Askerî

müesse­

seleri ve T o p ç u m e k t e b i y l e

meş­

hurdur)

290

342

Y

(Osmanlı

teşkilâtında

Yafa

Selânik, M a n a s t ı r

ve

siyasî

Yağlıkçılar Yahniler

mü­

çarşıla­

332

334,

Bak.:

ŞarkrAnadolu

ve

451

Yakacık

Vilâyât-

(Anadolu'nun

Şarkî-Anadolu

ve

te­

Büyük301

dergâhı arasında

(Beşiktaş'la

e s k i dergâh

ve 108

(istanbul

vilâyetinin

Kartal

k a z â s m d a k ö y ve s a y f i y e ) (Yugoslavya'da

maligarbîsinde

şark

1 2 0 , 4 0 9 , 460 ve

şarkında

mezarlık)

Yakova

vilâyetleri)

şehrinin

Küçük-Yahni

Ortaköy

vilâyet­

336, 348,

33

(Kars

Yahyâ-Efendi

Ma'mûret-ül"

leri)

yât-ı-Sitte.

eski

Yahni)

vilâyeti:

H a r p u t ve Sivas

Vilâyat-rŞarkıyye

77, 1 1 8 , 436

(istanbul'un

peler:

vesikalarda

Erzurum, Van,

-

iskelesi

rından)

Diyarbekir, =

Kudüs'ün

E s k i ismi Joppé)

344, 345, 347, 351

( E r m e n i meselesi

teşkilâttaki

(Filistin'de

o l a n e s k i Osmanlı k a z â m e r k e z i :

Makedonya,

Bitlis,

Bak.:

neticelenen

Woolwich

şimaligarbîsin- •

b a h s i . g e ç e n altı A n a d o l u

Aziz

=

eenubuıı-

C . 1.

nâsebetiyle Eski

kilometre

i s m i verilmiş o l a n k ö y )

ır­

2 6 , 27, 52, 74, 8 2 , 96, 109, 303,

Bak.:

Bruxelles

19

ş'

gar­ 306,

(Bulgaristan'ın

(Belçika'da

Brüksel'in

meşhur

ı-Şarkiyye.

Selânik-kör'fezi'-

ne dökülen ı r m a k )

sahilinde

şehir) gölü

459

ayni

merkezi)

232

Pfiştine'nin

(Yunanistan'da

körfezinin

457

Vilâyât-i'Sitte

: C . 2. —

Vonitza

ce­

mak)

Bak.:

Feıidijr-

sokaklardan)

—•

Varildin

(İraırÂzerbaycanı'nda

Ef-

: C. 2.

Vaırgölü

ile

K o s o v a vilâyetleri)

3 3 3 , 370, 4 0 9 , 428, 446, 4 5 4

Bak.

B a k . : Oı-kapu.

(Beyoğlun'da

caddesine çıkan

Bak.

( İ z m i r v i l â y e t i n d e kazâ m e r k e z i )

Bak.:

vilâye­ 390

(Yugoslavya'da

1 2 , 78

kilometre

sarayı

üç v i l â y e t : —

Kırkkilise

zâ m e r k e z l e r i n d e n )

M a k e d o n y a k ı t ' a s m a t e k a b ü l eden

autrichienne

Van'(Vilâyet

C. 3.

(Vilâyet merkezi)

Urmiye

Valachie

Vâlide-çeşmesi 120

( P a r i s ' i n 18

Vilâyât-ı-Selâse V

=

2,

345, 362, 3 7 5 , 382, 3 8 3 , 3 9 3

27

isimdeki

Kosova

lâk-rsagîr.

yaptır­

lardan)

Ur-kapusu —

eski

(Istanbnkhali-

(İkinci

.' C . 1. v e

(Bulgaristan'da

Vidin

163,

ş i m a l i g a r b î s i n d e e s k i Osmanlı k a ­

116, 146, 147, 1 5 3 , 2 1 7 , 2 2 2 , 226, 302,

so­

dığı k ö p r ü ) .

Urla

C . 1.

80

87

istanbul

32,

156,

V o l o s — B a k . : Golos.

ka­

bından g e ç i p T u n a ' y a d ö k ü l e n

Anado­

145,

C . 1.

Volçetrin 339,

nâhiyesinde koşu y e ­

kasaba) Vid

138,

C . 1 v e 2.

Bak.:

vilâye­

Makrıköy

102,

( E s k i İtalyan c u m h u r i y e t i n i n

muhteşem

son­

18,

=

312 imparatorluğunun

tinde kazâ merkezi)

n u b u g a r b i s i n d e F r a n s a krallarının

devletçik­

vilâyetinin m e r k e z i )

Maskat

ci'nde) Unkaıpaııı-köprüsü

Urmiye

harbinden

(istanbul

nâhiye)

(Kırklareli

212

de şehir)

(Yugoslavya'da

Vize

(Yunanistan'da silsilesi)

Çer­

Mecidiyye

165, 1 7 3 , 174, 177, 1 8 1 , 219 - 2 2 1 , 2 4 6 ,

2

arazisi)

267

433

12, 38

Uhkapanı

Bak.:

Üsküp

cenu-

Arapça,

tepeler

şimdi

279, 2 8 3 , 314, 346, 348, 357, 406, 4 4 2

G o l o s l i m a n ı n ı n 20 k i l o ­

Bakırköy

Versailles

sa­

'

(Istanbul-boğazı'nm

Bak.:

=

arâzisi)

kak)

Bak.:

(Topkapu

98, 203

(Cezîret-ül-Arab

garbında

Bak.:

B a k . : Ölgün.

btıgarbî

Uııııa

Üsküdar

=

metre

Venedik

34

l u yakasında kazâ merkezi)

C . 3.

Arabistan

uu

447

lerinden) 342

Volos

vilâyetinin

(Avusturya

Bak.:

ri)

-

(Edirne'de)

( B i r i n c i cihan

şekli

(Çankırı kazasında

denilen Viyana

340

is­

Batum-Kars

r a kurulmuş o l a n A r a p

şehrinin i s ­

V e l i - e f e n d i çayırı

B a . : C . 3.

Ürdün

Poltava,

Harkof

mürekkep

Uljcin

aldığı

(Cezâyir'-de

Velestine

zası m e r k e z

rayında)

B a k . : Eskice.

=

tinde

ve

Oran

Telemsen

Vehfân

Türkiye'nin

Rusya'dan

keş

payitahtı)

cenu­ 31

Üçüncü. S e l i m dâiresi

(Rusya'nın

Çernigof

saat

=

( B i r i n c i c i h a n h a r b i n i n so­

Üç-şerefeli câmi

B a k . : Çarskoveselo.

ü Ujitza

iki

A r d a h a n sancakları) *

Ukrayna

şehrinin

tepe)

nunda

468

Türkistan.

ürfa

(Kars

Vefâ

O r a n şekli F r a n s ı z c a d ı r )

C . 3.

Viranşehir

38 =

kelesi:

162, 164, 170, 175,. 1 8 3 , 186, 1 9 2 , 212, 214,

(istanbul'un

Tlemsân

3, 5"7, 1 2 - 1 4 , 23, 28, 39,

33

semtinde)

308

4 3 , 65, 7 1 , 94, 1 0 1 , 112, 1 3 3 , 142, 1 5 1 ,

(istanbul'da)

Vehrân/Vahrân

C . 1 v e 3-

Sayfa

C . 1.

eâmii

Vefâ'nıeydanı

ve

merkezi)

(Osmanlı

Osınâniyye)

eski

Vefâ

34, 7 2 , 73.

Uzunköprü

Türkiye.

Türkiye:

(istanbul'da

cadde)

kullanı­

Bak.:

mer­ 465

Uzııuçarşı

vesikaların­

mânâsına

160, 1 6 1 , 170,' 2 2 2 , 302, 394

( K ü t a h y a v i l â y e t i n d e kazâ

615

Sayfa

B a k . : İstaııpula.

kezi)

452, 467

Osmanlı

TARİHİ

114, 136, 146, 152, 153, 155, 157, 158,

: C . 2.

Ustopalia —

Be­

OSMANLI

Sayfa

Sayfa Bak.:

ENDEKSLER

Yalrköşkü sahil

Vilâ' •

kasaba.)

(Topkapu köşkü)

B a , : C . 3.

-

229

Prizren'iıı sarayında

şi­

382,

393

eski 111

KRONOLOJİ

616

ENDEKSLER

Sayfa Yanbolu

(Bulgaristan'da

Bak.:

kasaba)

meli

(Bulgaristan'da

şarkında

Tuna'ya

(Yunanistan'da

dökülen E pir

nehir)

305

Bak.:

şehrinin

sova

(Besarabya'nm

Bucak Yaş

=

Jassy

Bak.

ordusu

106,

Millî'nin

Yeşilköy'de fevkalâde

—

Bak:

olarak

Yeni

Arab

Necid

Bu

kıt'asmın

bir

i s i m bâzan bütün da tahmil edilir)

Bak.:

Necid.

352 =,

eski

manlı

vilâyeti:

müstakil­

Şimdi

de)

Eminönü'ır

2 , 35, 3 9 , 1 3 2 , 348

Yenikale

şimalinde

şehir) Yeni-kapu

58, 166,

Yeni-kapu Yeniköy

Mevîevîhânesi

179 38

İle

karşısında

Tuna

küçük

ve 183

B a k . : Hamîdiyye

câ'

—

Bak.:

Çini

(Yıldız'da

İkinci

tesis

etmiş

kıymetli

zengin

koleksiyon

cumhuriyetten

sonra

Üniversite

kütüphânesine

sarayı

rinde

252

kütüphâne:

Bu

377 (Istanbul-boğazı'nın

yakasında arasındaki

muhtelif

ve

Beşiktaş'la tepeler

binâlardan

s a r a y : . İkinci

üze­ mürek­

Abdülhamid,

saltanat devrini hemen hep bu sa­ rayda

Eski

— /

geçirmiştir)

270-272,

274-276,

denilen

kazâ

nâhiye

merkezlerin333,

(Yunanistan'ın

kılıdaki L a m i a / Zeytinyağcılar

Malia

körfezinin

(istanbul'un

116 eski

çar­ 73

— Zimnicea

/ Zimnitsa (Dob-

192 74,

78

302

( i s t a n b u l ' d a Levent ile arasında

mev­

'

Ziştovi /

431

Ziştova

chtow rindeki

=

Szistow

(Bulgaristan'ın

/

Swi -

Tuna

üze­

kasabalarından)

s

71,

74,

Zemlin

(Yugoslavya'da

şehrinin ' k a r ş ı s ı n d a

Bak.:

ve

Zivin

müs-

tahkem-mevki).

9

=

Hastahânesi

Zsitva (Üskü­ Sultan

C. 3 Zewin

(Erzurum - K a r s ara­

sında b o y u n ) Zonguldak

: C . 2.

Nulrkuyusu'nda

302, 305

B a k . : Arpaçay.

Belgrad

350

şar­

şılarından)

ki)

kazâ

C . 1.

dar'da

des

ve

olduğu

kep

(istanbul'­ 7 7 , 1 3 7 , 254, 2 5 8

(Bulgaristan'da kasaba)

/

Abdülhamid'in

Rumeli

sancağında

(Yunan-adaları'ndan)

Zeyneb-Kâmil 166

Eidonisi

Kütüphânesi

Ortaköy

Ye­

ni Aya-kapusu)

(Kı­

şarkılıdaki

(Karadeniz'de

fabrikası

Sultan

Yıldız

müstahkem

(Istanbul-halici'ndeki

Yıldız

Lübnan

Zewin — B a k . : Zivin.

MameloırVert

nakledilmiştir)

( K ı r ı m ' ı n şarkında ve K e r ç -

boğazı'nm

da)

453

C. 2 v e 3. (istanbul'da,

çini

Süleymanh

38

Fıf-

ruca'da kasaba)

(Eski

Zaroşat Zemun

5 2 - 5 4 , 68, 7 0 , 7 1 ,

fabrikası.

80, 342, 345, 3 5 3 , 384, 404, 450,

Yeni-câmi

(Rumanya'da

kayalık b i r ada)

Yıldız

Os­

451,

423

Sivastopol'ün

—

Zahle

Bak.

=

=

/

Zincirli-kuyu

Bak.:

mii.

Arabis­

yarımadası'nda

adasından

B a k . : A y a s t e f anos.

Yıldız-câmii

(Cezîret'ül-Arap

Bak.:

İngiliz

kalesi)

deltasının

kıt'-

tan dir)

Yeşilköy — YeşiHümsek

( M a r a ş v i l â y e t i n d e şimdi

Zimniçe

ŞimalrYunanistaıı

v e C . 1.

Zanta

C . 1.

Serpents

kısmı:

Necid

asma Yemen

Türk

Yılan-adası

Arabistan-yarımadası'n-

da

308-

(Okya­

R u s tabyalarından)

Cezîret-ül-

4 3 , 65, 1 0 3 , 1 0 6 , 115, 208,

339

kasaba)

cadde ve semt)

Türkler d e v r i n d e k i i s m i )

kral­

merkezi)

Giurgiewo

rım'da

EkYemâme

7, 1 5 1 ,

Zeytin

Mecidiyeköy

iki

=

Bak.:

3 4 , 4 3 , 65,

Y e d i - a d a " d e n i l i r ) 74, 7 6 , 78

M o r a ve

Paşa'mn 203

Zeytin-körfezi

210, 217, 2 2 8 , 2 3 0 , 3 1 0 , 3 4 0 , 345 Bak.:

Kâmil

dendir).

adalar: "Cezâir-i-

(Adalarıyla beraber

lık a r a z i s i )

99, 1 0 0 , 146, 1 5 7 , 158

eski

=

Yunanistan

de­

Yenişehiri)

(Bulgaristan'da

Yunan-adaları.

C . 1 v e 3. =

-

Zelânda = N e w - Z e a l a n d

eski

Seb'a

denilen

menbâlarmda

Yusuf

merkezi:

ve

sadr-ra'zamlarındaıı

(istanbul'da

nıs

garbın­

d o ğ r u sıralanan

ioniennes"

Osmanlı

378 Larissa

(Yunanistan'ın

cenubuna

"îles

C . 1.

Yerköyü

76, 8 4 /

büyük

mürekkep eyâlet)

top­

33

devri

hayrâtı) Zeyrek

çarşıla­

C . 1.

nusya'da

375

z i n d a n v e H a z i n e dâiresi)

Yemâme

Bak.:

Meclis-i"

Y e d i k u l e i s t a n b u l sûrunda k a p u .

Bak.:

yaptırdığı

Tesalya

Yeni-Zağra

Ayas¬

lanmış o l d u ğ u b i n â ) Yedi-ada

462

istan­

önlerine geldiği z a m a n =

İkinci

255,

şehir) 2 8 , 64¬

68, 7 1 , 7 3 , -

(istanbul'da

eski

rından) dan

arasında­

biııâsı)

Bak.:

(Hareket

tefanos

sancaklarından:

(Yunanlıların

dikleri

: C . 2.

Yat-kulüp

vilâyeti

Karadağ

Ko-

3 7 9 , 3 8 1 , 4 4 3 , 460

(istanbul'un

Yunan-adaları

45

(Rumanya'da 66,

bul

Posta

376, Yorgancılar

302, 303, 367, 3 9 5

Yenişehir

. Buçak/

sancağında)

Aksaray'­

devrindeki

Abdülhamid'in

tahkimâtııı155

Yassrtepe

Arapgirli

(Osmanlı

Sırbistan'la

104, 153

(Silistre

325 - 3 2 7 , 3 3 1 , 3 3 8 , 3 4 8 , 3 5 0 , 357, 372,

Eskrodalar.

Yeni-Postahâne

eenubu-

dan)

sayfi­

.38, 1 1 1

dır)

(Yanya

Yanya-tabyası

(Yeniçerilerin

Yenİ23azar

393, 394, 4 0 1 , 402

şarkîsinde g ö l )

Aziz

kışlaları)

Bak.:

isimde­

103 - 106, 109,

C . 1.

Yanya'gölü

278, 2 / 9 , 287, 2 8 9 , 309, 3 1 3 , 3 1 9 - 3 2 1 ,

409, 417

daki

1 5 1 , 210, 2 2 5 , 318, 337, 340, ,369, 3 9 0 , 391,

ve

Sayfa

Ru­

boğazı'nm

yakasında iskele

Yeni-odalar

kıt'asmm

ayni

vilâyetin m e r k e z i )

-

ye)

Ziştova'nm

ve Osmanlı d e v r i n d e ki

(istanbul

617

TARİHİ Sayfa

Sayfa Yeniköy

C . 1.

Yantra Yanya

252, 308

OSMANLI

ENDEKSLER

300

(Vilâyet

—

tofok

Bak.:

C. 3

merkezi)

(Macaristan'da)

Z ü n û z — B a k . : Sünûs.

421,

464, 181

OSMANLI

FİHRİST

verilmesi

ve

nakledilmesi; yâ

Hoca

kralın

bu karara

6 SIRASIYLA

TAHLİLÎ (Parantez

içindeki

rakamlar

iahife mamalarını gösterip. -

—

ibrahim

Paşa'nm

Osmanlı-Rus

d i ve

FİHRİST

MÜLâdî ve Hicrî tarihleri,

(1714 =

1126)

metin

ihtüâflı seneler için metne müracâat

rakamlan

da

milerini

edilmelidir).

ması, (1715 i=

1127)

üçüncü

Ahmed'in

hal'etmiş olan

şahsiyyeti;

Kavanoz

in

«Edirne

Paşa'nm sonra (1704 ' =

1116)

Edirne'de

Mustafa'yı

elebaşılarını

Enişte

«Edirne

Paşa'nm

Hasan

tasfiyeye

ve

i k i n c i Mustafa'nın

azliyle

- Ahmed

Kapdan-ı-Deryâ

Kavanoz

de

Baltacı-Mehmet

Pa­

(1706

1118)

(1708

1120)

Baltacı-Mehmet

Paşa'nm fethi

<1716 1= 1128)

azliyle

Çorlulu-Ali

Paşa'nm

sadâreti,

üzerine a n a h t a r l a r ı n ı n

Üçüncü

çe

2.

kalesinin

Ahmed'e

1122)

reti;

Paşa'nm <1711 =

1123)

Rus

Paşa'nm -azliyle

Nu'man ikinci

çarı

ilticâ açılan

sadâreti,

olan

pruth

Rus

seferinde

Paşa'nm

Boğdan'da Rus

orduları

olduktan

kralı

sonra

Demir-baş

ve

i l k Osmanlı

Vezir-i-a'zam

nehrinin

harebesinin

Pruth

muvaffakiyetleri;

yüzünden

4

—

Baltacı-Mehmet

ile

maiyyetini

içeri g i r m e l e r i

üzerine

Serdar-ı-Ekrem

Baltacı

seferine

Pruth

kaddimât-ı

aman

1125)

şamın Türk ta

azliyle

olan

Moskoflarm

Paşa'nm

isveç

kralı

olan

Sultan'la

nikâlanarak sukutu;

paşa'nm

azliyle

taahhütlerini

ifâ

Bender'de

Demir-baş dolayı

Charles'in memleketine

sulhünün

sadâreti,

sıfatiyle

sulhü iâdesi

ihlâl

Üçüncü

ve

Nişancı-Mehmet

6.

edecek

hakkında

en­

karar

şehir

istanbul

lara

pâyıtahtm

kadar

zelzelesi, mühim

ve

—

Belgrad Hacı-Halil

11.

Dâmâd-tbrahim kül

hâline

Pa­

getiren

hükümetleriyle

yıkılmasına, sebeb

Gedikpaşa'dan

b i r kısmını

Ri-

Fatma..

olması;

Venedik

baştanbaşa

10.

doğumu;

sadâreti,

b i r kısmını

12

sukutu,

Serdâr-ı-Ekrem

Avusturya

Defter-

Macaristan'da

Paşa'nm

dâmâd

Ser-

Belgrad

yakan

başlayıp

büyük

o¬ sur­

istanbul

yangını, 13. (1723 \ - 1135)

i r a n ' d a k i Safavî

saltanatının

harekâtının

başlaması

inkırazı ü z e r i n e ve

şark

Gürcistan'da

cephesinde O s ­

işgal

ve G o r i anahtarlarının Üçüncü A h m e d ' e t a k d i m i , i r a n

edilen

Tiflis

buhranında

O s m a n l ı - R u s r e k â b e t i , 13.

is­

oturmak­

binâlarla

l a n büyük

ve -

se­

«Nem­

Mora

kalesinin

Nevşehirli

büyük

9

ölümü;

Paşa'nm

azliyle

«Nemçe»

hareketi;

Mustafa'nın

Ahmed'e

Vezir-i-a'zam

sûrunun

Ağa-Yusuf

mu­

kalesi­

alâkalarının

karşı

Nevşehirli-îbrahim

B i r çok

etmemelerinden

Paşa'nm

mülteci

Üçüncü

a k d i , 12.

azliyle

ikmâle

son

or­

hamle­

Suda

serdarlığı;

Tımışvar

oğullarından

yangını;

düşmanlarının

eden i l k Osmanlı-Rus

Nişancı/Silâhdar-Süleyman

çevirmesinden

merkezi

kalesinin

manlı

- R u s sulhünden s o n r a

trikalar

vilâyet

Ahmed'in

istanbul

pruth

günde

şehâdeti,

Naîmâ'nm

Pasarofça muahedesinin

ve

bir

Vezir-i-a'zam

sadâret ve

Vak'anüvis

büyük

(1723 =

1136)

dolayı y e n i b i r R u s seferine k a r a r v e r i l m e s i , 5 — A ğ a - Y u s u f P a ­ (1713 =

Paşa'nm

bulunan

Türk

dilemesi

istanbul'daki

Osmanlı

da

Edirne'ye

Paşa'nm

günü '

or­

korsan

Venediklilerden olan

adasındaki

bozgununda

olan

5.

s u l h i y y e s i „ni tâkib imzâsı;

Varadin

birinci

(1719 — 1131)

son

hareketi,

Avusturya'ya

pâyıtahtm

ikinci

etmiş

1 a y , 20

Ahmed'in

Silâhdar/Damad-Ali

Hacı-Halil

Türk

kalkışan

ve Üçüncü

sadâreti;

alınması; P r u t h m u ­

hare­

Vezir-i-a'zam

Cenubî-Mora'yı

Venediklilerin Girit

seferi»ndeki

üçüncü

Vezir-i-a'zam

adasının

Modon'dan

şa'nm

muharebesinin

açıl­

Edirne'ye

sonra

ikmâl

fütuhatını

_

3

1130)

Büyük dîvan,şâiri Urfalı T u s u f Nâbî E f e n d i ' n i n ölümü; P r u t h , « M u tanbul'da

Mora

ordusunun

Paşa'nm

hareketi,

{1718 =

ge­

sefer

Ahmed'le

istanbul'dan

İstendil

Nisancı-Mehmet

karşılaşmış

sıkı b i r ç e n b e r içine

sulhiyyesi»,

P a ş a ' n m sadâreti,

{1717 t = 1129)

topraklarına

muharebesinin

üçüncü günü R u s ordusunun

«Mukâddimât-ı tezvirâtı

ve

«Pruth

Türk

Charles

i k i yakasında

arasındaki

günü ve R u s o r d u s u n u n

son

sadâ­

ticaret

Adalar-denizi'nde

hareketi;

kâb-ı-Hümâyun-Kaymakamı

Davudpaşa'dan

Pruth

ve

Paşa'nm

Baltacı-Mehmet

Charles'in D i .

Türk

cumhuriyetine

kaldıktan

fütuhatını

Türk

açılması

muhafızı

3.

mağlûb

İsveç

Nu'man

kahramanı

için R u s l a r ı n O s m a n l ı h u d u d u n d a n

Mehmet

{1712 t = 1124)

Köprülü-zâde

azliyle

Deli-Petro'ya

etmiş

vurmak

Paşa'nm

7.

8.

dâr-ı-Ekrem

tak­

ak­

atılması,

Demir-baş

Üçüncü

T e n o s 1=

bütün

üzerine

eminliğinde

Çorlulu-Ali

/

Venediklileri himâyeye

d i m i , 2. (1710 =

fethi

ferinin

C e z a y i r ' i n en mühim limanlarından olan Vehrân t= O r a n ispanyollardan

olan

kesilmesi,

ş a ' n m i l k s a d a r e t i , 2.

idâ-

sadâreti,

muahedesinin

Akdeniz'de

hareketi;

Şimalî-Mora

zaptedip

nin

sadâ­

kralı

başında

Edirne'de

Cenubî-Mora'ya

vaffak

ö l ü m ü , 2Paşa'nm

Edirne

Venedik

üzerine ordu

doğru

Tinos

7 —

dusunun

Hal'inden

—

pâdişâh

olan

fethi,

ilânı

Paşa'nm

Mora'ya

yatağı

Ahmed'-

başlaması; 1

ikinci

pâdişâhın

üçüncü

sadâreti.

Paşa'nm azliyle Kalaylıkoz

ve Kalaylıkoz'un

vak'asm»da

sadâreti;

Paşa'nm

4 ay, 8 gün yaşamış olan

Enişte.Hasan reti

- Ahmed

vak'ası»

azliyle

cülusu v e

ihtilâl i d a r e s i n i n t a s d i k i ; y e n i

isveç

başlıyan

seferinin

ketleri duyla

1115)

Paşa'nm

paşa'nm

7.

Silâhdar-Ali

(1703 =

Kapdan.ı-der-

R u s tehlikesinin geri

hareketi;

Dimetoka'ya

azliyle

Hoca-ibrahim

kat'îleştiren

bulunan

memleketine

zaptetmiye

Venedik

ÜÇÜNCÜ AHMED / AHMED-İ SALlS DEVRİ

sadâreti;

yaklaşan

mülteci

metoka'dan

üzerine

Paşa'nm

Silâhdar/Dâmad-Ali

sulhünü

Karadeniz'e

Türkiye'de

muhâlefeti

Silâhdar-Süleyman

m ı üzerine i k i n c i v e z i r TARİH

619

TARİHİ

iran'da

Kermanşâh,

Erdelân

ve

Loristan

eyâlet

merkezlerinin

iş­

g a l i , 14. (1724, =

1136)

Azerbaycan

c e p h e s i n d e H o y şehrinin

manlı istilâ s â h a s m m manlı-Rus

genişlemesi;

muahedesinin

r i n i n f e t h i , 14.

imzası;

işgali

ve

Garbî.iran'da

Garbî-îran'm taksimine Nahcivân

ve

Hemedan

Os­

âit O s ­ şehirle­

KRONOLOJİ

620

TAHLİLÎ

Paşa'mn (1724 =

1137)

Kafkas

cephesinde R e v a n / E r i v a n

kalelerinin fethi, (1725 =

1137)

Üçüncü

oğullarından merkezi

cephesinde

Gence

Lori

Hurremâbâd'm

(1727 i =

1139)

Matbaacılığın

(1727 =

1140)

Garbî-iran

Şah'm

eden rak

ve zabtı

ve

iran'ı

ve

Eşref-Şâh

1142)

Pâyıtahtm

(1730

1142)

iran'da

birini

akdi,

Üsküdar

ihtilâli, N e v ş e h i r l i

fütuhatını

16 —

yangını,

Üçüncü A h m e d ' i n

başlıyan seferine 17 —

Dâmâd-îbrahim ferâgati,

ferin

Safavî

büyük

Heme­

Safavî

taar­ üzere

Tebriz'in

suku­

ile

Paşa'mn

nin

sonra

çıkmak

Paşa

Silâhdar.Mehmet

saltanattan

karşı

bâzı

sadâreti;

19.

sulh

Ruslarla ittifak

neticeleri,

Birinci

Mahmud'un

(1731 =

1143)

Silâlıdar-Mehmet

ci' avenesinin sadâreti;

Abdullah

azliyle

(1738 =

1151)

Türk ler

Iran

paşa'mn

istirdâdı

ibrahim

ve

Paşa'mn

cephesinde K o r i e a n

Şirvan,

Dağıstan

tarafında medan

Aras

istirdâdı

ve

mecbur (1.739 =

1151)

k a n dâvâsı

Paşa'mn

bahânesiyle

çıkan

ve

eyâletinin

zaferi

ve

iâde

Osmanlılarda

edilmek

Topal-Osman

Tebriz'in

ittihâz

edilmek

azliyle

Kaba­

sadâreti;

istirdadı;

(1739 =

1152)

Rusların

istirdâdı,

22.

kalmak,

Azerbaycan

Osmanlı-Safavî

Hekim.oğlu

Safavîler

(1733 i = 1145)

iran'da

(1736 ) = 1148)

Silâhdar

(1733 ! = 1146)

Anadolu-beylerbeyi

(1735 t = 1148)

Hekim-oğlu-Ali

(1736 ı = 1148)

16 g ü n

(1736 ı = 1149)

Sulhü ihlâl e d e n R u s l a r ı n A z a k v e K ı l b u r u n k a l e l e r i n i işgal e t m e .

manlı-Safavî

Bağdad

nâmına

sulhünü

Seyyid-Mehmet zaferi

veziyete

kabul

etmiyerek

Paşa'mn

Topal-Osman

ve iranlıların

hâkim

olan

Paşa'mn

Bağdad

Nâdir-Han'm

Bağdad

sadâreti,

üzerine

valisi i s m a i l paşa'mn

lerinden

bulunmuş

olan

Silâhdar

Seyyid

P a ş a ' m n s a d â r e t i , 24. dolayı

Vezir-i-a'zam

ve

1155)

(1743 1= 1156)

Serdâr-ı-Ekrem

Seyyid-Mehmet

olan

azliyle

sadâret

hanlık

kazanarak

Avusturyalılara ve

karşı

Serdâr-ı-Ekrem S i ­

Bender

ve

ser-askeri

serdârlığı;

Kaymakamı

d a Özü

ve

azliyle

Muh-

Muhsin-zâde'-

Yeğen-Mehmet

paşa'­

Ruslara

karşı

Mehadia

ve

Kılburun

kazandığı

Orsova

zafer­

kalelerinin

kalelerinden

çekilmeye

Vidin

ser-askeri

Hacı-Ivaz

Meh­

karşı

kazanılan

Hisarcık

zaferi

üzerine

Belgrad

a ç ı l m a s ı v e k a l e n i n m u h a s a r a s ı , 27 — R u s o r d u s u n a Belgrad

Hacı-Ivaz

üzerine H o t i n k a l e s i y l e

«Mukaddimât-ı

Avusturya

sulhiyye,,si

ve R u s y a

Avusturyalıların

ve

ile akdedilen

Sırbistan'dan

el

kar­

Yaş

şehrinin

kalenin

teslim

Belgrad

çekmeleri

sulhü m u ­

ve

Rusların

Hacı-Ahmed

Paşa'mn

c i v a r ı n d a n u z a k l a ş t ı r ı l m a l a r ı , 28.

Mehmet

Hacı-Ahmed

Paşa'mn

Paşa'mn

Paşa'mn

ikinci

Asya'da

bir

Şâh'm

azliyle

Nişancı

cihangir

Dağıstan,

başka vuza

Ca'ferî

(1744 =

1157)

Musul

i r a n ' a karşı

29 —

oynamıya

başlıyan

Şarkî-Anadolu beşinci

Sünnî

Hekim-oğlu

paşa'mn

Hekim-oğlu

ve

Iran

Irak'a

mezhebi

şâhı göz

Ali

Nâdir-

dikdikten

olarak

Irak,

kabul

azliyle

Nâdir-Şâh'm

muvaffakıyyetsizliği,

Şarkî-Anadolu

ve

K a r s muhâsarası,

bir muhasaradan

A l i Paşa'mn

sadâreti;

muhâsarasmda

ve Nâdir-Şâh'm detli

Anadolu.beylerbeyi

v e b u t a l e b i n r e d d i üzerine I r a k h u d u d u n u

Seyyid-Hasan

süren

rolü

Şirvan,

mezhebinin

başlaması,

ağası

azliyle

sadâreti, 29.

tasdikini istemesi

sonra

Kafkas

Yeniçeri-

sekiz

gün

30.

cephelerinin

30 — 2 a y , 11 g ü n

muvaffakıyyetsizliğe

ve

tecâ-

açılması

süren

uğrıyan

şid­

Nâdir-

Ş â h ' m K a r s önlerinden ç e k i l m e s i , 3 1 . (1745 1= 1158)

Osmanlı hesindeki

ordusundaki Kağaverd

Şiilerin

ihanetlerinden

muharebesinde-

v a f f a k ı y y e t k a z a n m a s ı , 31 — F e n e r

sa­

dâreti, 23 — i s m a i l P a ş a ' m n a z l i , 24. -Mehmet

(1742 =

yürüyüp karşı

Feth-Giray'm bir zafer

ol­

devrin­

s a d â r e t i , 29.

önlerinden firârı, 23.

Paşa'mn azliyle Bağdad

Sâdaret-kaymakamlığmda

1153)

Os­

24. Nâdir-Han'a

(1740 =

He­

A l i Paşa'mn

Ahmed

26.

Paşa'mn

Avusturyalılara

cibince

sulhü­

i l k sadâreti, 22.

etmiş

açılmış

P a ş a ' m n s a d â r e t v e s e r d â r l ı ğ ı , 27.

da Karadeniz

Urmiye

ve Kermanşah'la

şartlarıyla

Paşa'mn

21 —

Paşa'mn

Hemedân'm

zabtı üzerine Gürcistan

işgali,

Topal-Osman

büyük

Avusturyalılardan

Yeğen-Mehmet met

mürte­

İbrahim

hanı

karşı

Paşa'mn

Paşa'mn

edilmeleri,

sukutu;

Patrona-Halü'le

Kaba-kulak

Erdelân azliyle

nehri hudud

iranlılara

nün a k d i ;

azliyle

Patrona'mn

müstahkem-mevkıinin (1732 — 1144)

şahsiyyeti;

Üçüncü

Kırım

ordusunun ' Avusturyalılarla

alınması;

ısyânmm t e n k i l i , 21.

Kermanşah'm kulak

ve

ve

etmiş

Rikâb.ı-Hümâyun

esnâsmda

yolunun

i m h a s ı , 20.

istanbul'da

bir A r n a v u t (1731 ı— 1144)

cülûsu

akdi

seferinin

_

istirdâd

m n s a d â r e t i , 26.

BİRİNCİ MAHMUD / MAHMUD-I E V V E L DEVRİ 1143)

Rus

25 — V e z i r - i - a ' z a m

şı y a p ı l a n y a n l ı ş b i r h a r e k e t

(1730 =

kısmını

ı s k a t e d e r e k k e n d i s i n i ş â h ilân

çıkması;

Seyyid-Mehmet

sin-zâde

Nihâvend,

bir

Hal'inden

v a l i s i Hekim-oğlu A l i Paşa'mn B a n y a l u k a z a f e r i ve bu z a .

lâhdar

17.

Şark

geçmesi,

ola­

17.

karşı

Türklere Bosna

47.

olan

taarruzla

1150)

tasdik

ettikten

—

ö l ü m ü , 24

vatanını k u r t a r m a s ı , 25. (1737 =

i l k eser

neşri,

elden

24

Ahmed'in

mühim

muvaffakiyyetleriyle

iranlılarla

fütûhâtm

hareketi,

üçüncü

fütuhatının

hânedânmı

dolayı

seferine olan

arâzisini istilâ e d e n M o s k o f l a r a

15.

16.

uğramış

karargâhına

d e v l e t e r k â n ı n ı n idâmı, 18 —

reddi,

mağlûb

Ahmed'in

tu;

Eşref -

inkıraza

fütûhâtma

Üçüncü

deki

neşri,

lügatinin

masından

15.

Rus

Osmanlı

olan' Nâdir-Han'm

cephesinde

Eşref-Şâh'ı

fütûhâtma

istanbul'dan Patrona

Osmanlı

şehirlerini istirdâd e t m e s i ,

Osmanlı

dolayı

Davudpaşa'dan

5 sene, 9 a y y a ş a m ı ş

etmiş ve Safavî

Kafkas

Türklerindenn

talebinin

istanbul

ve

Efganlı

Irak

fermanın

Vankulu

yakan

Osmanlı

Garbî-Iran'daki ruzlarından

tarihî

sulhünün

zuhuru

d a n ve Kermanşâh 1143)

sonra

doğumu;

fethi;

ilhâkı,

Efgan

hakkındaki

hakkındaki

canlandırıp

Garbî-iran'daki (1730 ' =

başlıyan

matbaasının

A l i Han'ın

saltanatını

L o r i s t a n eyâletinin

ile H e m e d a n

sekizde

şehrinin

işgali;

Cenubî-Kafkasya'daki

Müteferrika

Abdülhamid'in

Tebriz

kalelerinin

tahliyesi

kabulü

Birinci

olan

istilâya

Garbî-iran'm

(1729

Nihâvend

Garbî-iran'daki

Ahmed'in

Şarktan girip

cephesinde de

14.

iran-Âzerbaycanı'nm

(1726 t = 1138)

ve I r a k

621

TARİHİ

OSMANLI

FİHRİST

8 y ü z e v i kül hâline g e t i r e n (1746 ı = 1159)

Seyyid-Hasan Mehmet

Paşa'mn

Paşa'mn

den

vazgeçmesi

rad

devrindeki

üzerine

cep­

bir m u -

v e B a l a t k a p u l a r ı a r a s ı n d a 7¬

Sadâret-kethudâsı

Nâdir-Şâh'm

Osmanlı

Kasr-ı-Şîrin

Kafkas

mühim

b ü y ü k i s t a n b u l y a n g ı n ı , 32.

azliyle

sadâreti;

dolayı

Nâdir-Şâh'm

-

Tiryâki

dinî v e a s k e r î

iran

muâhedesinde

sulhünde tesbit

Hacı-

taleplerin­

Dördüncü M u ¬ edilen

eski

hu.

622

TAHLİLÎ

K R O N O L O J İ d u d u n e s a s ittihâzı, 32.

(1747 ı = 1160)

Tiryâki

Hacı-Mehmet

Boynu-eğri (1750 =

1163)

Seyyid-Abdullah

Seyyid-Abdullah Mehmet bul'da

azliyle

Paşa'nm

Paşa'nm

E m i n Paşa'nm

1165) D e v a t d a r - M e h m e t

büyük

Mahmud'un

Emin

Paşa'nm

muhassıh

yangım;

şefkat

istan­

hesabına i n ­

eseri,

(1769 1=

1183)

33.

Baş-emîrâhur

Pâyıtahtı

(1754 =

1168)

istanbul'da

büyük

zararlara

Uzunçarşı

uğratan

yangını;

istanbul

Birinci

zelzelesi,

Mahmud'un

34.

ölümü

ve

şah-

(1754 =

1168)

Üçüncü

Osman'ın

(1755 =

1168)

Istanbul-halic'inin Köse-Bâhir

cülusu, donması

Mustafa

A l i Paşa'nm

Baş-defterdar Paşa'nm

ve

üçüncü

Mehmet

Nişancı

1169)

Paşa'mn

sadâreti,

câmiinin

Yirmi-sekiz-zâde Köse-Bâhir

Bıyıklı-Ali

hâline g e t i r e n

yayan

geçilmesi;

36 —

Hekim -

Hekim-oğlu'nun

sadâreti;

Paşa'nm

Nâilî

sadâreti;

Sadâret-kethudâsı

sadâreti,

37 —

merâsimi,

Mehmet

Said

Paşa'mn

İnşasi

1170)

Köse-Bâhir Mehmet

(1757 t = 1171)

köprünün

erzaksızlıktan

Ruslar

tarafından

ikinci

büyük istanbul

azliyle

Mora

sadâreti;

yangım

ve

şehrin

yeniden

Mustafa

Paşa'nm

Paşa'nm

sadâreti,

azliyle

Haleb

valisi

neticeleri, Tatarların üzerine

Rus

Üçüncü

Mustafa'nın

cülûsu v e

(1760 p= 1173)

Lâlelli câmiinin t e m e l . a t m a

(1761 =

üçüncü

1175)

Mustafa'nın

doğumu, (1763 ~

1176)

oğlu

şahsiyyeti,

ihânetleri

Bender,

merâsimi,

(1771

sara

ettiği

liyle

Bosna

Paşa'mn sadâreti, Hamid

ı=

1185)

Ur/Or-kapu'nun kutu

ve

hafızı

Sâlis i =

şahsiyyeti

üçüncü

ve

sukutu

Muhsin-zâde

=

1176)

Tevkiî-Hamze

(1764

=

1177)

İnşâsı i k m â l e d i l e n L â l e l i c â m i i n i n açılış m e r â s i m i ,

(1765 1= 1178)

Köse-Bâhir

Mustafa

zâde M e h m e t

azliyle

(1766 =

1179)

(1768 i = 1182)

Pâyıtahtı

=

1186)

Bükreş sulh

1187)

Mısır

-

Hamze

Mahir

Paşa'nm

sadâreti,

Yağlıkçı-zâde

r e t i , 43.

Kagul/Kartal İbrail

R u s donanmasının

felâketi

ve

Bükreş

60 g ü n

İvaz-zâde

Halil

Paşa'nm

sadâret

ve

anlaşan

muha­

Paşa'nm ve

az­

serdâr­

ve

netice

olarak

listre

zaferi,

ması,

55.

üçüncü

Silâhdar-Mehmet Mehmet

Kırım'ın

zaferleri; paşa'nm

Paşa'nm

elden

çıkması,

Dumbovvitza'nm azliyle

su­

Vidin

Serdâr-ı-Ekremlikle

mu­ iki« İ v

k o n f e r a n s ı n ı n neticesizliği, 53.

sultanlığım

Hâ-

ilân e d e n âsi k ö l e m e n

mağlûbiyyet 54

—

Mustafa'nın

ve

esareti,

Cin-Ali 53

Varna'ya

saldıran

ölümü

şahsiyyeti,

Mustafa

(1774 — 1187)

B i r i n c i Abdülhamid'in

( 1 7 7 4 ! = 1188)

Küçük-Kaynarca

pa­

Vezir-i-a'zam ölümü;

büyük

azliyle

sefer açılması;

Nişancı

Köse-Bâhir

42.

Rumeli-beylerbeyi

Paşa'nm

için R u s y a ' y a

fâciası

ve

—

Bey'in

Sâlihiyye

Ruslara

Rusların

karşı

bozguna

Si-

uğratıl­

55.

BİRİNCİ ABDÜLHAMİD / ABDÜLHAMİD-İ E V V E L DEVRİ

Muhsin-

(1775

=

1189)

42.

Mehmet

liyle

1187)

41.

azliyle

b i r çok z a r a r l a r a uğratan

Muhsin-zâde dar

Paşa'nm

P a ş a ' n m i l k sâdareti,

Çeşme

İsmail,

kuv­

47.

52

(1773 1=

Selim'in

Tevkiî-Hamze

(1763

şa'nm üçüncü ve sonuncu sadareti,

uğranılan

Silâhdar=Mehmet

neticeleri;

sadâreti,

(1774 1=

41. Paşa'nm

47.

düşman

40.

S u l t a n Selîm-i

ölümüyle

mid Paşa'mn

olduğu

Kili/Kilya,

L i m n i ' n i n kurtarılması; valisi

Rumeli-

karşı R u s l a r l a gizlice

51 — ö z ü v e Y e r k ö y ü t = G i u r g e v v o

41.

Koca-Râgıb

yüzünden

Akkerman,

mu.

azliyle

lığı, 51.

Koca-Râgıb

40.

sebeb

k a l e l e r i n i n s u k u t u , 50 — A k d e n i z

ÜÇÜNCÜ MUSTAFA / MUSTAFÂY-I SÂLİS DEVRİ 1171)

donanmasının

eden

işgale

s a d â r e t v e serdârlığı,

48 — O s m a n l ı - T ü r k l e r i n e

muharebesinde

(1757 =

Paşa'mn

neti­

Hotin'in

istifâde

kolayca

Akdeniz'deki

inşâsına

39.

Moldovancı-Ali

—

ve

olan

dağınıklığından

voyvodalıklarım

1184)

(1772

Üçüncü Osman'ın ölümü ve şahsiyyeti,

46

fâcia

kaçmış

(1770

kül

39.

olmaları,

Boğdan

hâsıl o l a n

muhafızları

işgali v e o r d u n u n

ve

Dniestr=Turla

y e r l i âsilere k a r ş ı k a z a n ı l a n M o r a z a f e r i ,

Nûr-ı-

binâyı

3851

çökmesinden

Emin Ali Pa­

m u vaffakıyy etleri;

vetleriyle

üç.

muhassılı

Osmanlı

İvaz-zâde H a l i l Paşa'nm

38.

Paşa'nm

Moldovancı'nm

— bâzı

. dolayı

Hacı-Mehmet

g e l e n b i r R u s donanmasından ihrâc edilen

azliyle

edilen

45 ve

îsakçı'ya

Moldovânî/Moldovancı

beylerbeyi

b a ş l a n m a s ı , 38. (1757 =

üzerindeki

celeri;

Eflak

Yağlıkçı-zâde

serdârlığı, geçirmesi

üzere i s ­

44.

ser-askeri

asker

çıkmak

Akdeniz'e

Yirmi-sekiz-zâde

ikmâl

Hotin

bı­

Yağlıkçı-

ordunun

1183)

Abdullah Şehrin

muvaffakiyeti:

azliyle

geçişi;

(1770

b ü y ü k i s t a n b u l y a n g ı n ı , 37.

açılış

Mustafa

denizden

Anadolu-beylerbeyi

Paşa'mn

idâmiyle

Said paşa'nm

Osmânî

azliyle

Abdullah

te i k i s i n i kül hâline g e t i r e n Bıyıklı-Ali

donmuş

Paşa'nm

Nâilî

azliyle

36.

zaferi,

Serdâr-ı-Ekrem

R u s seferine

karargâhına

ilk Hotin

sadâret ve

vaffak

ÜÇÜNCÜ OSMAN / OSMAN-I SÂLİS DEVRİ

(1756 =

Hotin

Rusların

s i y y e t i , 34.

1169)

ve

ikinci

ve

E m i n Paşa'mn

muvâsalatı

nehrinden

zelze­

Vezir-i.a'zam

Davudpaşa

Turla

1167)

seferi;

tanbul'dan

şa'nm

Köse.Bâ-

l e s i , 34. (1754 =

(1755 =

büyük

Paşa'nm

h i r M u s t a f a p a ş a ' n m i l k sadâreti, 33 — i s t a n b u l v e T r a k y a

oğlu

K ı r ı m h a n ı K ı r ı m - G i r a y ' ı n C e n u b î - R u s y a ' y ı k a n v e ateş i ç i n d e rakan

Devatdar-

623

TARİHİ

zâde Hacı-Mehmet

çarşıların k e n d i

azliyle

1182)

33.

istanbul

büyük

=

Kerküklü

Sadâret-kethudâsı

sadâreti;

Birinci

Aydın sadâreti,

azliyle

çarşılar yangını ve ve y a n a n

şâsını e m r e d e n (1752 ' =

(1769

Paşa'nm

OSMANLI

FİHRİST

istanbul

zelzelesi,

Anadolu-Beylerbeyi 42

—

Silâhdar-Hamze Hacı-Mehmet

Lehistan'ı paşa'nm

(1776 i = 1190)

az­

ve

Sadâret-kaymakamı

reti,

59.

izzet

Mehmet

akdi

Serdâr.ı-Ekrem

Paşa'nm

Paşa'nm

sadâreti,

Osmanlı

devletinin

57.

Kırım'ın

Muhsin-zâde

İzzet

azliyle

ve

Mehmet

istiklâli,

Mehmet

Paşa'mn

Sadâret-kethudâsı

57

—

Paşa'nm ilk

Derviş

sadâ­ Mehmet

59. yorgunluğundan

ların I r a k ' a taarruzları

himâye

Mâhir Paşa'mn

Emin

42.

Silâh-

cülusu v e h ü v i y y e t i ,

muahedesinin

ve Basra'yı

istifâde

etmek

zabtetmeleri

istiyen üzerine

İranlı­ iran'a

h a r p ilânı, 59. (1777 ı = 1190)

sadâ­

Derviş M e h m e t beci-zâde M e h m e t

(1777

— 1191)

Paşa'nm

azliyle

Sadâret-kethudâsı

P a ş a ' m n sadâreti, 60.

i r a n l ı l a r a k a r ş ı S i n e z a f e r i , 60.

Dârendeli

Ce-

(1778

1192)

Dârendeli

(1779

1193)

Kaynarca

Cebeci.zâde

Kalafat-Mehmet

Mehmet

Paşa'nm

muahedesinin

Aynalı-kavak işlerinden

sadâreti,

tenkihnâmesi

tamamiyle

maslahatgüzarlarının

rının

kabulü,

60

—

m i d ' i n oğullarından 1195)

Kara-Vezir

.(1782 c

1196)

ve

Mustafa'nın

Paşa'mn Paşa'mn

azliyle

doğumu,

ölümü

ikinci

ve

azliyle

Rumelubeylerbeyi

Kara-Si-

ertesi

Hacı

Hacı

Yeğen-Mehmet

Hamid

P a ş a ' m n sadâreti, 62.

(1783

1197)

R u s topraklarına

(1785

1199)

Halil

Hamid

Paşa'mn

ilhak

Paşa'mn

azliyle

Kırım

azliyle

Özü

P a ş a ' m n sadâreti, 63 — B i r i n c i Mahmud'un 1200)

Şâhin

(1792 ;

doğumu,

A l i Paşa'nm

1207)

izzet

Mehmet

Yeğen-Mehmet

(1793 i

Sadâret.kethudâsı

hanlığının

muhâfızı

inkırâzı,

1209)

oğullarından

Mora

valisi

Koca-Yusuf

1209)

(1797 ı:

1212)

ilk

{1798 ı =

1201)

T ü r k i y e ' n i n t a k s i m i için A v u s t u r y a i l e g i z l i b i r i t t i f a k a k d e d e n Osmanlı

ölkesinin

muhtelif

yerlerinde

isyanlar

çıkarmıya

Avusturya'nın harb

Türkiye'ye

ve

ilânı; A v u s t u r y a l ı l a r a

ci Joseph'in

ve

kalkı­

ondan

1203)

Özü k a l e s i n i n s u k u t u , 67.

(1789

1203)

özü

da

karşı Şebeş z a f e r i

kalesinin sukutu kendisine

Birinci

sonra

isveç'in

Abdülhamid'in

arzedildiği a n d a

ölümü

ve

şahsiyyeti,

eden

1203)

Üçüncü Vidin

S e l i m ' i n cülûsu v e h ü v i y y e t i ; ser-askeri

darlığı;

Meyyit/Cenâze-Hasan

Rusya'ya

karşı

Osmanlı-Isveç

ittifâkı;

1204)

Boza/Buzau

bozgunu

ve

zaferi;

Avusturyalıların

ihânet

yüzünden

müdhiş

neticeleri;

23 y a h u t

mukavemet

27

edemiyen

gün

Ruslarla

Ruslara

Belgrad'm

n u n ü z e r i n e S e m e n d e r e k a l e s i n i n de d ü ş m a n e l i n e ze-Hasan

Paşa'mn azliyle i s m a i l

ser-askeri

azliyle ve

{1799

1213)

(1799

1214)

ser-

1204)

Avusturya - Hasan ,çuklu

ile R u s y a ' y a

karşı

P a ş a ' m n ö l ü m ü v e 17 g ü n s o n r a Çelebi-zâde

Şerif

Hasan

Avusturyalılara karşı Y e r k ö y ü (1790 =

1205)

Kili/Kilya

kalesinin

R u s l a r tarafından gün

süren

düşmesi,

Moskof

70.

Paşa'mn

zaferi,

yardımsızlık

karşı

muhâsara edilen katliâmında

sukutu

ye

geçmesi;

ittifâkı;

Cenâ-

Cezâyirli

muhâfızı R u s -

sadâret

ve

sukutu

ve

bin

1214)

Mısır

Fransız

Fransızlara

kadar

getiren

büyük

Melek

istanbul

dolayı

Mehmet

„Nizâm-ı_

Paşa'mn

Ebu-Khur

ve

sadâre­

dîvan

şâiri

hâline

getiren

t=

paşa'nm

üstâdı

emâreleri

girişi;

harb

Napo­

işgal

harbinde

Mehmet

i l k sadâreti;

Mehmet

gösterme­

ingiliz­

Paşa'nm

az­

Napoléon'un

Mı.

ilânı v e n e t i c e l e r i ;

Es'ad

et­

İskenderiyye'nin

deniz

izzet

is­

73.

imparatoru

iskenderiyye'yi

Aboukir 75 —

krallık

büyük

müzminleşmesi,

Fransa

Kâhire'ye

zaferi,

bir

çıkardığı

inhilâl

çıkıp

dolayı F r a n s a ' y a

büyük

kül

boylarında

ısyânın

müstakbel

seferine

Zıyâüddin

Tuna

Ağa'nm

ve

ordusunun

karşı

en

Yesârî

Ta'lik

Efendi'nin

ölü­

76.

Büyük

çıkan

serdarlığı; neticeleri

kişinin

Ebu-Khur

Galib-Dede'nin

Napoléon

paşa'ya

ölümü,

Bonaparte'm

mağlûb

1=

Aboukir

ordusunun

Venedik

olarak

da

ihraç

76 —

Akkâ

Şark

hareketinin

gittikçe

yaklaşmakta anlıyan

cumhuriyetinin

«Cezâir-i-Seb'a

=

ve

girmesi

himâyesine

Türkiye'ye

Pala-bıyık

Rohova

otuz

akdedilen

Dâmad

Mısır'dan

muhâsarası

imparatorluğu

Suriye ve

Cez-

hülyasın­

bozgunla

erimesinden olmasından

ve

neticelenmesi;

büyük

dolayı

artık

Napoléon

Bonaparte'm

mirâsından

Fransa'ya

bir

Osmanlı

Mısır'da

Mısır'dan

tu-

Fran­

s a ' y a k a ç m a s ı , 78. {1800 ; =

bu­

i s m a i l kalesinin sukutu ve

ahâliden

74 —

ordusunun

ismail

70.

yüzünden

mesi,

tunamıyacağım

muhasarasına

Cezâyirli

Osmanlı-Prüsya

Ruslarla

çarşılarını

Osman

inhitat

kalkışan

Bonaparte'm

Fransız

Avustur­

G a z i - H a s a n P a ş a ' n m s a d â r e t v e s e r d a r l ı ğ ı , 69. (1790 =

eden A ¬

d a n v a z g e ç m e s i , 77.

sadâret

süren

iâde

azliyle

inhitatından

izzet

tenkili

imparatorluğunun

léon

mü,

y a l ı l a r a k a r ş ı F o k ş a n b o z g u n u v e A r n a v u t l a r ı n f e c î ihâneti, 68. (1789 =

kısmen

istifâdeye

zâr-Ahmed

Paşa'mn

Paşa'mn

Rus­

Prusya'nın

73.

Karadeniz'e

hareketinin

seferine

Koca-Yusuf

yangım.

sır m â c e r â s ı n d a n

ÜÇÜNCÜ SELİM / SELİM İ SÂLİS DEVRİ {1789 ı =

hâline

ve

azliyle

istiyen Pazvand-oğlu

hattının nüzül isabet

üzerine

Paşa'nm

kül

tereddi

Paşa'mn

liyle Kör-Yusuf

ikin­

67.

teşkilâtın

nehrinden

lerin

Rusya'ya

ve i m p a r a t o r

müdâhalesi Koca-Yusuf

b i r kısmını

şimalişarkîsindeki

e s â r e t t e n g ü ç l ü k l e k u r t u l m a s ı , 66.

•(1788

Sava

sinden

şan R u s ç a r l ı ğ ı n a h a r b ilânı, 64. ( 1 7 8 8 ı = 1202)

mühim

istanbul

1213) O s m a n l ı

s a d â r e t i , 64. (1787

olan

sulhü, 7 1 .

Şehrin b i r ç o k y e r l e r i n i v e b i l h a s s a

kurmak

ikinci

Paşa'mn

etmiş

72.

Mehmet

büyük

64.

valisi

P a ş a ' n m sadâreti, 72.

askerî

Melek

yan

azliyle

ittifak

Bosna Maçin'in

t i , 73.

62. Ali

sonra

serdarlığı;

v e şâir y e r l e r i T ü r k i y e ' y e Szistow

71 —

12 g ü n

ve

Osmanlılarla

ile Prusya'nın

Pâyıtahtm Eski

ve

sadâret

C e d i d » i n ihdâsı, 72.

Halil

Hazînedar-Şâhin

Abdülhamid'in

1207)

Paşa'mn

idâmı

ikinci

zabtı;

muâhedesi,

yangını,

{1795 i

edilen

ingiltere Yaş

(1794

1197)

1206)

sadâreti, 6 1 .

sadâreti, 62. {1782 =

{1786

{1792

Mehmet Erzu­

Paşa'nm

Paşa'nm

v u s t u r y a ile Ziştovi =

Abdülha-, gün

- Hasan

tarafından

625

TARİHÎ

t a z y i k i üzerine B e l g r a d

hakla­

61.

50 s a a t t e 20 b i n e v y a k a n b ü y ü k i s t a n b u l y a n g ı n ı ; Paşa'mn

lar

Memleke-

sadâreti; B i r i n c i

Rusçuklu

Koca-Yusuf

Kırım

istifâde

Paşa'mn

Paşa'mn

: 1205!

akdedilen

gelecek

hukukundan

Kalafat-Mehmet

Mehmet

için

devletinin

istanbul'a

Devletler

Seyyid-Mehmet

r u m valisi izzet

(1791 tavzih

Osmanlı

OSMANLİ

Yeniçeri-ağası

60.

mucibince

Dördüncü

azliyle

noktalarını

el çekmesi

teyn

FİHRİST

Paşa'mn

ihtilâflı

lâhdar/Vezir S e y y i d - M e h m e t <1781 =

TAHLİLİ

K R O N O L O J İ

624

Yedi

ada» ve

Arnavutluk

1216)

Mısır'ın F r a n s ı z l a r i m z â s ı , 79.

(1802 =

1217)

3 sene, 11 a y , 24 g ü n s ü r e n F r a n s ı z sulhünün a k d i , 80. Vehhâbîlik

intikal

etmiş

Osmanlı

sâhilindeki

olan

hâkimiyyet

dört

şehrin

de

ilhâkı, 78.

(1801 =

(1803 l = 1217)

cumhuriyetinin

tarafından

ve Vehhâbîlerin

tahliyesi bir harp

Tâif

hakkındaki hâlinden

muhasarası,

mukavelenin

sonra

Osmanlı-

80.

:

üç

şehit

(1803 —

1218) V e h h â b î l e r i n

(1805 =

1220)

Kör-Yusuf Paşa'nm

Mekke'ye Zıya

girişi v e n e t i c e l e r i ,

Paşa'mn

sadâreti:

Mehmed

isti'fâsiyle

80.

Bostancı-başı

A l i Paşa'mn

Mısır

Hâfız-ismail valiliği

ve

hü-

F . : 40

viyyeti, (1806 =

1221)

81. —

Fransa'ya

karşı

Osmanlı

R u s ittifakının

karşı A v r u p a devletleriyle

«İkinci E d i r n e vak'ası„na

ve netice i t i b a r i y l e Üçüncü

dar'a

sebeb

olan

gelişi v e

mâil

paşa'mn

Nizâm-ı.Cedîd

Rumeli'deki azliyle

ordusunun

mukavemet

Keçi-boynuzu

muhârib

Hilmi

Paşa'nm

halb

d e v l e t elçilerinin h a p s i

Osmanlı

Fransız

giltere'nin

ileri

siyasî

teklif

n a k k a l e .boğazı'nı z o r h y a n gelmesi;

Mekke'den

Belgrad'm

âdetine n i h a y e t kabul

Medine'yi

de

verilmesi,

tara­

olduğu

için,

istanbul

İngilizlerin

Mısır'a

taarruzu,

ması ve b u vaziyet

üzerine R u s y a ' d a n

ilânı; O s m a n l ı o r d u s u n u n tedbirleri;

iskenderiyye'nin

«Kabakçı

vak'ası»

düşmana

sonra

R u s seferine

İn­ Ça­

denilen

teslim

irticâ

ve

(1811 '.=

1226)

de

harb harb

hareketi,

85

—

(1812 =

1227)

Kör-Yusuf

mütârekesinin

-

Mustafa'nın

cülûsu

ve

mes'ul

tutulmaması

işlerine

müdâhale

muâhede '

akdi;

etmemesi

hakkmda

Keçi-boynuzu

Anadolu-beylerbeyi

ve

hüviyyeti;

Kabakçı

den (1813 ; =

1228)

Hurşid

Pâdişâhla

Ağa-ibrahim

Akdeniz-boğazı

da

Ocak

Hilmi

ser-askeri

hâlinden

sonra

Osmanlı-Rus

mütârekesinin

imzâsı;

Alemdar.Mustafa sadr-ı-a'zamm

Paşa'nm

azil

hüviyyeti,

ve tevkifi, büyük

şehâdeti v e D ö r d ü n c ü

Mustafa'nın

ve

teceddüdcü

hal'i,

baskını,

üçüncü

Selim'in

nihayet

veren

Ahmed

Paşa'nm

Bükreş

muahedesinde

ittihâzı v e A n a d o l u

hududunun

Paşa'nm azliyle Sofya

sadâreti;

Medine'nin

ser­

Vehhâbîler-

tenkili

ve

Hicaz'ın

üzerine

âsi

Vehhâbîlerden

temizlenmesi;

Sırp

Kara-Yorgi'nin

Avusturya'ya

kaç­

(1818

1233)

Mehmet E m i n R a u f paşa'nm azliyle B u r s a mutasarrıfı Derviş M e h m e t P a ş a ' n m sadâreti, V e h h â b î l e r i n m e r k e z i o l a n D e r i y y e ' n i n f e t h i , 102.

(1820 =

1235)

Derviş

(1821 =

1236)

(1821 i :

1237)

Mehmet

Paşa'nm

Paşa'mn

mahkûm

edilen

Yunan

ısyâmnın

celeri,

104

—

ve

Kocaeli

Tepedelenli

Tepedelenli-Ali

başlaması,

Seyyid-Ali

Paşa'mn

kaymakamı

Hacı-Sâlih ve

Bursa

102 —

defterdarı

Paşa'mn

Mehmet

mutasarrıfı

ısyânı,

sebebleri,

Yanya'da

muha­

103.

Benderli-Ali Şarkî-Andolu

azliyle

sadâreti,

sebebleri,

Paşa'mn

sadâreti; taarruz

vak'ası

sadâreti, eden

ve

Çirmen

Benderli'nin

paşa'mn

Irak'a

Patras azliyle

azliyle

ilk neti­

mutasarrıfı

sâbık

Sadâret

106.

iranlıların

s u l h a tâlib o l m a l a r ı v e b i r m ü d d e t s o n r a

iskenderiy­

saray

Nâzır/Laz-

m a s ı , 101.

kolera

yüzünden

Osmanlı.Kacar

sulhünün

i m z â s ı , 107. (1822 -

Bâb-ı-Âlî

Baş-emîrâhur

Hurşid A h m e d Paşa'nm azliyle Şıkk-ı-Evvel E m i n R a u f P a ş a ' n m i l k sadâreti, 102.

harb

y e ' n i n İngilizler t a r a f ı n d a n t a h l i y e s i , 89. (1808 1= 1223)

azliyle

1230)

azliyle

Çelebi-Mustafa

çık­

(1815

arasında

P a ş a ' n m s a d â r e t v e s e r d a r l ı ğ ı , 88 — 8 a y , 4 g ü n s ü r e n b i r

Paşa'nm

harbine

istirdâdı

ısyâmnın

devlet-

Paşa'nm

yeniden

istirdâdı, 101.

Mekke'nin

idâma

isyanından

ve Ocağın

üzerine

ü z e r i n e pâdişâhın bizzât s e f e r e

nehirlerinin hudud

sarası v e n e t i c e l e r i , dolayı Yeniçeri-ocağınm

kalması

ilânı, 100.

e s k i hâlinde ibkası, 100 — L a z - A h m e d

DÖRDÜNCÜ MUSTAFA / MUSTAFÂY-I RÂBÎ' DEVRİ Dördüncü

neticesiz

627

s a d â r e t v e s e r d â r l ı ğ ı , 100.

Rus

ve T u n a

Seyyid-Ali

(1807 i = 1222)

haberler

Zıyâüddin

Paşa'nm

Osmanlı Pruth

ܬ

ç ü n c ü S e l i m ' i n h a l ' i v e i r t i c â m z a f e r i , 87.

Rus

kararı ve Cihâd-ı-Ekber

Ahmed

ol­

muhtelif

.

Cepheden gelen fena ma

Vehhâbî-

İngiltere'ye

hareketi

1225)

askeri

l e r i n H i c a z istilâsı, 84. (1807 ¡ = 1222)

(1810 =

önlerine

olan

Osmanlı

TARİHİ

b a ş l ı y a n R u s s e f e r i n d e T a t a r i ç e z a f e r i , 99.

83.

hakkında

zabtetmiş

1224)

münâsebetle

kesilmesi

edilmemiş

(1809 1=

OSMANLI

Memleke-

ilânı v e b u

i n g i l i z donanmasının

sonra

âsiler

uğraması;

münasebetlerinin

sürdüğü

fe­

Üskü­

Ağa-ibrahim

katliâma

Müslümanların

Selim'in

Anadolu'dan

Hâfız-is-

başlaması,

ve

FİHRİST

el-birliği, 8 2 .

82 —

fından

zabtı

tecdidi

hareketi.

s a d â r e t i ; ' Sırp millî h a r e k e t i n i n t e y n ' i istilâya k a l k ı ş a n R u s y a ' y a 1221)

-

ve Bâb-ı-Âlî'nin N a p o l e o n ' a lâketine

(1807 =

T8HLtLt

KRONOLOJİ

626

1237)

Mora

âsileri

iştirâk (1822 1=

1238)

tarafından

eden Sakız

Hacı-Salih

Paşa'nm

tanbul-boğazı

89.

Yunan

rumlarmın azliyle

muhâfızı

istiklâlinin ısyânı,

ilânı;

Yunan

ihtilâline

107.

Afyon-Karahisar

Deli-Abdullah

mutasarrıfı

yahut

ve

Hamdullah

Is-

Paşa'mn

sadâreti, 107.

İKİNCİ İMAHMUD / MAHMÛD-I SÂNÎ DEVRİ (1808 1= 1223)

İkinci

Mahmud'un

93

Üçüncü

—

istanbul

cülûsu

Selim'in

hükümetiyle

ve

Alemdar-Mustafa

cenaze, merâsimi

«Sened-i-ittifak»

ve

Paşa'nm

sadâreti,

kaatillerinin

akdine

gelen

tenkili;

taşra

ve

Yeniçeri

Paşa'nm

ismiyle

isyanının

ihyâsı; irticâm

başlaması,

95

ve

Mustafa'nın

97 —

idâmı,

âsilerin

saraya

Segban-Yeniçeri

Efendi'nm

hücumu; harbi,

nm

pâdişâha

çiftliği

dehâleti;

vak'aları;

Sadâret-kaymakamı (1809 — 1223)

Memiş dâreti;

paşa'nm

Tersâne,

âsilerle

Memiş

azliyle

Osmanlı-İngiliz

Tophâne,

muâhede Paşa'nm

Kör-Yusuf sulhü, 99.

a k d i ve

(1824

1329)

ve ikinci

Levende zaferi;

98. Paşa'nm

ikinci

sa­

Paşa'mn

(1824 <

1240)

azliyle

Said Galip Paşa'nm

Mısır

valisi

Mehmet

isyanını t e n k i l

Sâda-

Ocak-ağaları-

irticâm

Zıyâüddin

met

Mehmet met

istanbul

Selimiyye

sadâreti,

Silâhdar-Ali

: 1239)

Dördüncü

büyük

y a n g ı n ı , d o n a n m a n ı n âsilere ateş a ç m a s ı v e n i h a y e t

(1823

alevlenmesi

Alemdar.Mustafa

—

şehâdeti, Ç a v u ş - b a ş ı A r n a v u t - M e m i ş

ret-kaymakamlığı

yeniden

D e l i - A b d u l l a h / H a m d u l l a h Paşa'nm azliyle Silâhdarlıktan mâzul A l i p a ş a ' n m sadâreti; İkinci M a h m u d ' u n oğullarından S u l t a n A b d ü l m e c i d ' i n d o ğ u m u , 108.

bey-

l e r b e y l e r i y l e a ' y a n l a r ı n ı n h u z u r a k a b u l ü , 94 — « N i z â m - ı Cedîd» o c a ­ ğının „Segbân-ı-Cedid„

(1823 1= 1238)

Said

Selim

Galip

Mora

valisi

valisi

Mehmet

Kocaeli

A l i Paşa'mn

oğlu

Mora

paşa'mn

Paşa'nm

Mısırlı-ibrahim Reşid

ve 108.

vazifesiyle

Sırrı

Bursa

sadâreti,

valiliğine

azliyle

sadâreti: Paşa

Paşa'nm

İbrahim tâyini,

Silistre Yunan

Paşa'mn

Meh­ Yunan

108.

valisi

Benderli-Meh-.

ısyânımn

ile el.birliği

Rumeli

mutasarrıfı

tenkilinde

e t m e k üzere

ser-askerliğine

Vidin

tâyini,

109.

(1825 1= 1240)

i b r a h i m P a ş a O r d u s u n u n M o r a ' d a k a r a y a ç ı k m a s ı , n e t i c e l e r i , 109.

(1826

Şimalî-Yunanistan'm

= 1241)

nin

Osmanlı

tenkil

nin

i l k büyük

cenubugarbî kuvvetleri

zaferi

i m h â v e ilgası, 109 —

olan

sahilindeki

tarafından

Missolonghi

fethi;

«Vak'a-i-Hayriyye'de

36 S a a t

kalesi­

Teceddüd

fikri­

Yemçeri-oeağmın

sürüp B â b - ı - A î î binâsiyle

beraber

i s t a n b u l ' u n b ü y ü k b i r k ı s m ı m 'kül hâline g e t i r e n y a n g ı n 1 1 1 .

628 (1827 =

K

O N

O L

TAHLİLÎ

O J I

FİHRİST (1840 ~

1242)

Yunan

isyanının

tenkiline

Atina'nın

istirdâdı;

hakkında

«Akkerman

me'mur

edilen

Memleketeyn

ve

muahedesi»

kuvvetler

Sırbistan

denilen

OSMANLI 1256)

tarafından

şa'nm

muhtariyyatleri

Osmanlı-Rus

mukave.

1243)

Atina'nın iğin

fethi

gelen

Osmanlı

Avrupa

1243)

isyanının

müttefikler

filosunun

Türkiye'ye (1828 : =

Yunan

imhâsı;

gelişi v e

«Sür'at,,

teşekkül

bulunmasından

yen

uğramış

Rusya'nın

itibaren

yeni

ve

olduğu

Osmanlı

gemisi»

Navarin

Navarin

baskınında

ilk

(1841 . =

1257)

tutulması

ri

baskınında

harb

açması

Rauf

isti-

ve

Rusya

oğullarından

Boğazların

sulh

hakkındaki

paşa'nm

nihayet

zamanlarında

Dârendeli

ve

129.

tevcihi,

129 —

devletle­

gemilerine

kapalı

a k d i ve b u

mukave­

de iltihâkı; M e h m e t

Topal-izzet

do­

istirdâdı

Türkiye

harb

in­

muka­

verilmesi,

ve

Pa­

Murad'm

Ali'ye

Rusya

Londra mukavelesinin

azliyle

Londra

Beşinci

Mehmed

Prusya,

Rauf

hakkında

Mısırlılardan

hâkimiyyetine

veraset imtiyâziyle

Emin

tesviyesi

devletleriyle

leye gittikçe diğer A v r u p a devletlerinin

Osmanlı

etmek

ve

Fransa, Avusturya,

arasında

Mehmet

128 — A k k â ' m n

Suriye

Mısır valiliğinin

henüz

azliyle

meselesinin

Sultan Mecid'in

Ali'nin

ingiltere,

Mısır

Prusya

hüviyyeti.

Mehmed

vapurun

ordusunun

istifâde

imparatorluğuna

yardım

112.

Türk

zâyiâttan

âsilere

denilen

ismi verilmesi,

ilgasından

hâlinde

üzerine

donanmasının

«Buğu

Yeniçeri-ocağmın donanmasının

tenkili

akdi;

ve

Paşa'nm

sadâreti;

Avusturya,

velesinin ğumu

ve

Mehmet

üçüncü

giltere,

leşinin i m z a s ı , 112. (1827 : =

Koca-Husrev

629

TARİHÎ

Mehmet

Emin

Paşa'nm

i k i n c i sadâreti, 131.

askerî

h a r e k â t safhaları, 113. (1828 ! =

1244)

Benderli-Selim Mehmet

(1829 ı = 1244)

Paşa'nm

azliyle

Kapdan-ı-deryâ

Dârendeli-izzet

(1842 =

1258)

P a ş a ' n m i l k sadâreti, 114.

şa'nm

Dârendeli-izzet P a ş a ' n m a z l i y l e R u m e l i v a l i s i ve inebahtı

muhafızı

Reşid M e h m e t

giyilmesi

Paşa'nm

sadâreti;

fesle

setre-pantaion

(1843 ; =

1259)

h a k k ı n d a k ı y a f e t n i z â m ı , 114. (1829

1245)

İngiltere, Yunan

Fransa

devletinin

şekkülü,

114 —

hedesinin (1830 ; =

1245)

İkinci 115

ve

hâkimiyyeti

Osmanlı-Rus

harbine

himâyeleri

altında

olmak

nihayet

şartiyle

veren

Edirne

te.

(1844 ı =

1260)

mua­

ingiltere,

oğullarından Fransa

Sultan

Abd-ül-Aziz'in

ve Rusya'nın

tazyikiyle

doğumu,

Yunan

(1845 ' =

1261)

istiklâli­

1246)

Fransa'nın layı

Fransız

eyâletimize

dayısı

izmirli

konsolosunun

hükümetinin altı n a h i y e Türk

ordu

ve

olan

Hüseyn

suratına

vurmasından sevkederek

(1832 =

Y u n a n ısyânma iştirâk etmiş o l a n

gazetesi

rîde o l a r a k

(1833 =

1249)

(1839 i = 1255)

Mısırlılara

ısyâm,

Mısır

Paşa'nm

sadâreti,

Ş e h r i n yarısını Sadâret

eden

Fransa,

işgal

etmesi;

yakan

ünvânmın

muhtâriyyet bu

meşhur

ordusunun esareti

(1846 =

1262)

verilmesi; isyanın

Konya

büyük

bozgunu,

yangını,

tahvili, 119 —

ve 1255)

şahsiyyeti,

azliyle M e c l i s - i Vâlây-ı met

Paşa'nm

paşa'nm

sadâreti,

Osmanlı

Hümâyûnu

Ahkâm-ı

İkinci

mü,

136.

sadr-ı-.

y u n s u r e t i , 124.

Mısır

ve

or­

Midilli'de

Beşinci M e h m e t

ıslâhâtma

Efendi'nin

me'mur

Beyrut'a

denilen

buhrâmn

Maârif

teşkilâtında

valisi

kaldıktan

büyük

(1847

' = 1263)

Mehmet

sonra

nâzın

Türk

Maârif-i-Umûmiyye meli-kazaskeri

Emin

Rauf

(1848

= 1264)

Koca-Reşid Paşa'nm

119. Mahmud'un

Emin

Rauf

ölümü

Paşa'nm

reisi Koca-Hüsrev

121 — K a p d a n - ı - d e r y â

Giritli

donanmasını Mısır'a kaçırması;

ile «Tanzîmât-ı-Hayriyye'nin

istibdâl beş

Reolan

muvâsalatı

muhtelif

safhalarıyla

i'dâdî

denilen

Lise­

avdeti;

A l i Paşa'nm Mehmet

Koca.Mustafa

Reşid

musikişinaslarından

istanbul'a

Emin

Rauf

Paşa'nm

gelişi

Paşa'nm i l k sadâ­

Dede-Efendi'nin

ölü­

Nezâretinin

Vak'anüvis

Paşa'nm sadâreti;

ikinci

Es'ad

azliyle

ve

Efendi'nin

Meclis-i-Vâlâ

ibrahim

sadâreti,

ihdâsı

Sârim

ilk

nâzır

tâyini, reisi

paşa'nm

olarak

Ru-

137. ibrahim

azliyle

Sârim

Koca-Reşid

137.

119.

Mehmet

Adliyye

ilgası,

Çanakkale

oğullarından

Şekib

Cebeliyye,,

Hâriciyye

Mısır

120.

S u l t a n M e c i d ' i n cülûsu v e h ü v i y y e t i ;

Gelibolu,

Cebel-Lübnan

Mehmet

132 — O s m a n l ı

neşri;

en

Paşa'nm istanbul

132.

askerliğin

S u l t a n M e c i d ' i n V a r n a ' y ı teftişi v e m e ş h û d â t m a âit b i r H a t t - ı - H ü -

reti;

117.

valisi Mehmet

dâimî

Pa.

sebebleri,

zaferi,

ve neticeleri,

sebebleri,

nâzın

«Mes'ele-i

Bursa,

Sultan Mecid'in

buhrâm,

Fran*

(1849 =

1265)

Memleketeyn meselesi hakkında R u s y a ile Balta.limanı d e s i n i n a k d i ve s e b e b l e r i ; ısyâniyle m e ş h u r Mısır v a l i s i A l i P a ş a ' n m ö l ü m ü , 138.

(1849 =

1266)

A v u s t u r y a ile Rusya'nın zulmünden kaçan L e h ve M a c a r m i l l i y e t ­ çilerinin Türk t o p r a k l a r ı n a ilticâsı v e b u n d a n d o ğ a n M ü l t e c i l e r m e s e l e s i n i n h a l l i , 139.

(1851 =

1267)

«Encümen-i-Dâniş„ v e teşkilâtı, 139.

SULTAN ABDÜLMECİD/SULTAN MECİD DEVRİ (1839 =

d o ğ u m u , 132.

v e 29 g ü n

ce.

119.

Baş-vekâlete

karşı N e z i b

a d a s ı n a İngiltere,

izmit,

şad'm

mâyun

resmî

hüviyyeti,

ilânı,

Rauf

oğullarından i ¬

l e r i n t e ' s i s i , 135.

tasdiki,116. haftalık

Mecid'in

azliyle

Sisam

Paşa'nm azliyle A n a d o l u

ikinci

(1838 i = 1254)

yürüyen

Mehmet

Reşid M e h m e t Paşa'nm

istifâde

ve

Emin

t a k s i m i , 132.

seyâhati;

neticeleri,

yelpâzeyi

Cezâyir'i

Vakaayi»in

tazyikiyle

A l i Paşa'nm

üzerine

a ' z a m Reşid 1248)

«Takvîm-i

do­

neşrine b a ş l a n m a s ı , 116.

Mehmed

Anadolu (1833 "

olan

ve R u s y a ' devletlerinin

valisi

elindeki

ilâvesiyle Sırbistan m u h t â r i y y e t i n i n

İlk

sa

ödememesinden

Paşa'nm

donanma

(1831 1= 1247) 1248)

borcunu

doğumu

Mehmet

Sultan Mecid'in

u s u l l e r i n i n kabulü ve Osmanlı imparatorluğunun

dâiresine

Lübnan

azliyle

131 —

usulünün

teftiş

ve

Cezâyir

Cezâyir

Abdülhamid'in Ahz-i-asker

Hâriciyye

n i n t a s d i k i , 115. (1830 =

kinci

Sultan

Paşa'nm

sadâreti,

Yeni du

sayesinde

imzâsı, 115.

Mahmud'un

—

devletlerinin

Mehmet

dördüncü

ve K u r ' a

Rusya

Osmanlı

Dârendeli-izzet

ilânı,

Gülhâne

122;

Meh­

Hâin-Ahmed Hatt.ı-

Hatt-ı.Hümâ-

denilen

Osmanlı

akademisinin

açılış

muahe­ Mehmed

merasimi

6

30

(1852 ! =

K R O N O L O J İ 1268)

Koca-Reşid

Paşa'nm

ve sonuncu Reşid

azliyle Mehmet

sadâreti;

Paşa'nm

Mehmet

üçüncü

riciyye nâzın Mehmet Paşa'nm

Emin

sadâreti;

TAHLİLİ Emin

Rauf

Rauf

Paşa'nm

Paşa'nm

Koca-Reşid

Hâ-

E m i n  l î P a ş a ' n m i l k sadâreti, 140 —

Âlî

Dâmad-Mehmed

A l i Paşa'nm

(1853 =

1269)

1270)

harb

ilânı

ve

Kırım

muhârebesinin

yalnız

Türkiye

A t i n a ve P i r e ' y i işgal e t m e k ü z e r e F r a n s a h ü k ü m e t i n i n b i r k o l ­ o r d u g ö n d e r m e s i , Y u n a n kralının bîtaraflığını ilân e t m e s i v e O s ­ m a n l ı arâzisine g ö n d e r m i ş o l d u ğ u çetecileri g e r i a l m a k m e c b u riyyetinde kalması; R u s o r d u s u n u n S i l i s t r e ' y i m u h a s a r a y a baş. l a m a s ı , 154 — M ü t t e f i k İngiliz v e F r a n s ı z k u v v e t l e r i n i n G e l i b o l u ' ­ d a n V a r n a ' y a ş e v k i ; G i r i t l i - M u s t a f a Nâilî p a ş a ' n m a z l i y l e K a p d a n - ı - d e r y â Kıbrıslı M e h m e t E m i n P a ş a ' n m i l k s a d â r e t i ; Rus Baş-kumandanı mareşal Paskiyeviç'in Silistre muhasarasında y a r a l a n m a s ı v e y e r i n e p r e n s G o r ç a k o f ' u n tâyini; S i l i s t r e m ü d â f i ' l e r i n i n huruç hareketinde y e n i R u s baş.kumandam prens G o r ç a ­ k o f ' u n y a r a l a n m a s ı v e d ü ş m a n ı n k a t ' î m a ğ l û b i y y e t i , 155 — B o y a c ı k ö y m u k a v e l e s i m u c i b i n c e A v u s t u r y a d e v l e t i n i n siyasî v e a s ­ kerî tedbirlerle Memleketeyn'in R u s l a r tarafından tahliyesini, harbin sonuna kadar muhafazasını ve ondan sonra Türkiye'ye iâdesini t a a h h ü d e t m e s i ; S i l i s t r e m ü d â f a a k a h r a m a n l a r ı n ı n i k i n - : c i huruç h a r e k e t i ve mağlûp düşmanın muhâsarayı kaldırmıya k a r a r v e r m e s i ; Silistre'nîn 4 1 g ü n süren şiddetli b i r m u h â s a r a d a n s o n r a R u s ç e n b e r i n d e n k u r t u l m a s ı , 156 — T ü r k o r d u s u n u n R u s l a . r a k a r ş ı Y e r k ö y ü P= G i u r g i e w o z a f e r i ; Müt t e f i k l e r l e akdedilen

ile

R u s y a a r a s ı n d a k i i l k safhasının b a ş l a m a s ı , 145 —

Memleketeyn'in

V a r n a h a r p m e c l i s i n i n K ı r ı m s e f e r i n e k a r a r v e r m e s i , 157

t a h l i y e s i hakkında, Türk

ültimatomu

ordusunun Bükreş'e g i r m e s i ; Denizden nakledilen Türk ve müt­ t e f i k ordularının K ı r ı m sâhillerine m u v â s a l a t ı , i h r a ç h a r e k e t i v e K ı r ı m , h a r b i n d e i k i n c i safhanın b a ş l a m a s ı , 158 — M ü t t e f i k l e r o r ­ dusunun Eski-hisar civârmdan Sivastopol'a hareketi; Kırım'da müttefiklerin A l m a ' = Elmalı z a f e r i ; B o y a c ı k ö y m u k a v e l e s i m u ­ cibince A v u s t u r y a ' n ı n M e m l e k e t e y n ' i işgale b a ş l a m a s ı , 159 — Rusların h a r p g e m i l e r i n i batırmak suretiyle S i v a s t o p o l l i m a n a ğ ­ zım tıkamaları; Müttefiklerin Kırım'da K a t c h a = K a ç a çayından

açılması;

ordusunun

K a l a f a t ' m Türk ordusu

eivârmdaki Beşike

Rus ordusuna

teniça /geri

körfezindeki zaferi;

i n g i l i z ve

Olteniça

alınması, 147

donanmasının filosunun

tarafından

Saint-Nicolas/Nikolaja

tahribi,

Sinop

148

—

işgali, 146 —

Şekvetil

ve

askerî

Anadolu

12

plânı

Ol-

mucibince

bozgunu;

gemilik

cephesinde

istanbul

Oltenizza =

cephesinde Ahıska

baskınında

Batum

kalesinin fethi;

donanmalarının

Tuna boyundaki

kuvvetlerinin Türk Anadolu

yaptığı

ı=

Fransız

önlerine g e l i ş i ; T ü r k o r d u s u n u n

bir

Rus

geçerek r i , 160.

Osmanlı

Baş-gedikler

boz­

g u n u , 149. 1270)

nâ­ za­

y a n l a r d a n dolayı i n g i l t e r e v e F r a n s a d e v l e t l e r i n i n Y u n a n h ü k ü ­ m e t i n e şiddetli t e b l i ğ â t ı ; Y u n a n i s t a n ' ı itâat altına almak için

R u s o r d u s u n u n r e d c e v â b ı ; T u n a n e h r i n d e R u s l a r a k a r ş ı i l k ateşin

(1854 =

kuv­ Epir

f e r i ; R u m e l i cephesinde Serdâr-ı-Ekrem Ömer Paşa'nın K a l a f a t z a f e r i , 153. — M ü t t e f i k l e r i n K a r a d e n i z h a r e k â t ı v e O d e s a bomb a r d m a n ı ; E p i r ve T e s a l y a ' d a Yunanlıların ç ı k a r m ı ş oldukları i s ­

sa.

R u s B a h r i y e nâzın P r e n s M e n t s c h i k o f f / Mençikof'un fevkalâde sefaret vazifesiyle istanbul'a gelmesi ve Kırım muharebesine sebeb o l a n « M a k a a m â t - ı - M u b â r e k e » m e s e l e s i n i n m â h i y y e t i , 141 _ Dâmad-Mehmed A l i Paşa'nm a z l i y l e Meclis-i-Vâlâ reisi G i r i t l i - M u s t a f a Nâilî P a ş a ' n m i l k s a d a r e t i ; R u s H â r i c i y y e nâzın kont De Nesselrod'un «Makaamât-ı-Mubâreke» meselesine âit notası ve o m e s e l e h a l l e d i l i n c e y e k a d a r M e m l e k e t e y n ' i n işgal e d i ­ leceğini b i l d i r m e s i ; N e s s e l r o d e ' u n R u s sefaretlerine gönderdiği b i r t â m i m d e M e m l e k e t e y n işgalinin T ü r k i y e ' y e h a r b ilânı m â . hiyyetinde olmayıp «Makaamât-ı-Mubâreke» meselesinin halli h u ­ s u s u n d a m a d d î t e ' m i n â t teşkil ettiğini b i l d i r m e s i ; R u s y a ' y a k a r ş ı T ü r k i y e ' y e y a r d ı m e t m e k üzere İngiliz v e F r a n s ı z d o n a n m a l a r ı ­ nın Ç a n a k k a l e - b o ğ a z ı hâricindeki Beşike körfezine muvâsalatı, 143 P r u t h nehrini geçen R u s ordusunun Memleketeyn'e gir­ m e s i v e B â b - ı - Â l î ' m n p r o t e s t o s u ; S a d r . ı - a ' z a m M u s t a f a Nâilî P a ş â ' n m a z l i , 144 — İki g ü n m a ' z u l e n k a l a n G i r i t l i - M u s t a f a Nâilî P a ş a ' n m i k i n c i s a d â r e t i ; M e m l e k e t e y n ' i n işgalinden dolayı R u s ­ y a ' y a h a r b ilânı h a k k ı n d a f e v k a l â d e m e c l i s k a r a r ı , 145.

Rusya'ya

631

v e T e s e l y a isyanlarını t e n k i l e m e ' m û r o l a n sâbık H â r i c i y y e z ı n K e ç e c i - z â d e F u a d E f e n d i ' n i n âsilere karşı N a r d a c= A r t a

dâreti, 141. (1853 : =

TARİHİ

İngiltere i l e F r a n s a ' n ı n R u s y a ' y a h a r b ilânı; i l k m ü t t e f i k v e t l e r i n i n G e l i b o l u ' y a muvâsalatı; Yunanlıların çıkardıkları

Koca-

azliyle

azliyle Kapdan-ı-deryâ

OSMANLI

beşinci

azliyle

Paşa'nm

FİHRİST

(1854 =

R u s l a r a karşı T ü r k l e r e

yardım

için g e l e n

i n g i l i z ve Fransız

1271)

do­

ingiltere ve F r a n s a devletlerinin R u s y a ' y a ültimatom v e r m e l e r i , 150 — S â b ı k H â r i c i y y e n â z ı n K e ç e c i - z â d e F u a d E f e n d i / P a ş a ' n m

manii

askerî

plânı

mucibince

mukavemet

karşı Osnıanlı-ingilizD o b r u c a istilâsı v e O s . gösterilmemesi,

152

—

ileri

hareketlerine

devam

etmele­

Müttefik k u v v e t l e r i n i n Kırım'da B e l b e k çayından geçmeleri; m ü t ­ t e f i k l e r o r d u s u n u n Sivastopol'ü çevirmiye başlaması, Sivastopol'ün 6 k i l o m e t r e c e n u b u n d a k i B a l a k l a v a limanının m ü t t e f i k l e r tara­

f i k l e r i n İnkerman z a f e r i ve i k i tarafın zâyiât mıkdârı; Kıbrıslı M e h m e t E m i n Paşa'nm a z l i y l e Koca-Reşid Paşa'nm dördüncü s a .

R u s teşvikiyle Y u n a n l ı l a r t a r a f ı n d a n ç ı k a r ı l a n E p i r ve Tesalya isyanlarını idarî, siyasî v e a s k e r î salâhiyyetlerle t e n k i l e m e ' m û r o l m a s ı ; Y u n a n i s t a n ' l a siyasî m ü n â s e b e t l e r i n k e s i l m e s i v e Y u n a n tardı; R u s y a ' y a R u s ordusunun

doğru

f ı n d a n işgali, 160 — M ü t t e f i k l e r i n S i v a s t o p o l etrâfmda meteris a ç m ı y a başlamaları; S i v a s t o p o l muhâsara hattında müttefiklerin a t e ş a ç m a s ı ; K ı r ı m ' d a B a l a k l a v a m u v a f f a k ı y y e t i , 161 — M ü t t e ­

nanmalarının Boğaziçi'nden K a r a d e n i z ' e h a r e k e t l e r i ; R u m e l i cep­ h e s i n d e Ç a t a n a z a f e r i , 149 — M e m l e k e t e y n ' i n t a h l i y e s i h a k k ı n d a

t a b a a s m m Türkiye'den F r a n s ı z ittifâkı, 151 —

Sivastopol'a

Türk

dâreti, 162 — A v u s t u r y a - i n g i l t e r e - p r a n s a d e v l e t l e r i n i n M e m l e k e ­ t e y n hakkındaki Boyacıköy m u k a v e l e s i n i t e ' y i d eden i t t i f a k m u ­ a h e d e s i , 163. {1855 =

1271)

Azak

ve

Karadeniz

Rus

limanlarının

müttefikler' tarafından

l u k a altına a l ı n m a s ı v e b u s u r e t l e R u s l a r ı n K ı r ı m ' a

takviye

ab­ gön-

632

T8HLİLÎ

K R O N O L O J İ dermelerinin rine,

önlenmiye

muahedesi

hâkı;

İngiltere'ye

hakkındaki Ekrem

Paşa'nın

biyyetlerinden

çok

intiharı

manlı

yirmi

büyük

- Sardenya

esasları,

164

Mehmet Kerç

—

=

boğazına

nayya

=

imzası,

Gözlece çar

Paşa'nın

asker

çıkarılması,

K a r a s u hattının

işgali

165 — ve

s i y l e K a r a d e n i z sâhil t a h k i m â t m ı

tahliye

zabtı;

şarkmdaki

Sivastopol'ün

kulesine manlı

karşı

şarkında

yapılan

hazînesinin

giliz

general

zaferi,

167

istihkâm

olan

tâyini;

Kırım

müttefik

166

—

ölümü

ve

Sivastopol

mî hücum Malakof Rus

istihkâmlarının

ordusunun

mecbur ne

bombardmanı;

müttefiklerin

olduğu

artık

zabtı

etmesi, ve

müdâfaa

Sivastopol

b a ş l a n m a s ı , 169 —

Rus

Türkiye'de

ilk telgraf

E d i r n e - V a r n a arasında işlemiye başlaması, (1855 •= 1272)

K a r s muhâsarasmda zulması, =

170 —

dâfaadan 1227)

Kırım'da

K i l b u r u n / Kılburun

Kafkasya'da

(1856 =

umumî

hücuma

fethinden

sonra

Kinbourn

Ömer

paşa'nın

açlık

yüzünden

düşmana

teslim

mağlûb

ne

mukaddimât-ı-sulhiyyesinin

nihayet

173 ki

—

için

Viyana

Viyana

Paris'de

tevsî'

için, eden

174

—

kongresinin

bir konferans

arasındaki

akdine

mukaddimât-ı-sulhiyyesinde

Müslümanlarla

olduğu rı,

veren

Rusya

olması,

Hıristiyanların

Gülhâne Islâhât

Viyana

müsâvâtı

Hatt.ı-Hümâyûnunun

Hatt-ı-Hümâyûnunun

açılması

günlük b i r mütâreke

ve

müttefiklerle

akdi, yirmi

l e r i , 177 — K ı r ı m h a r b i n e

nihayet

dört

karar

Osmanlı esas

Rusya

otuz

celsesinin

P a r i s sulh

b i r tecâvüz

yesi»nin ri

tekeffülü

arasında

Türkiye'deki

imkânına

karşı

hakkında

akdedilen

Paris

kuvvetlerini geri

Osmanlı

(1859

çekmeleri

tâyin eden i s t a n b u l m u k a v e l e s i n i n

imzâsı;

hakkında

i m z â s ı , 182.

Fransız

Koca-Mustafa

Re-

Âlî P a ­ Müslü­

ve

konsoloslarının

müstakbel

veren

yeni

mü­

dolayı

öldürülmesi

filosu

üzere

Paris

ve

tarafından

sulhünde

teşkilâtına

Rumanya

186 — G r a k h o v o

kalmak

galeyânmdan

bu.,

bombar­

C i d d e v a k ' a s ı , 186. nihayet

Memleketeyn'in

imzâsı

1275)

1276)

Kızıldenizdeki

Süveyş

160

kilometrelik

bir

tma

başlanması,

188.

Sultan

Mecid'le

Kuleli

vak'ası,

rekkeb

olan

Rumanya

âit

devletinin

Osmanlı

karar

muahedesi­

istiklâl

esaslarının

kazâsı Karadağ'a

istanbul'da

verilen

Paris

ve Kolaşin

- Karadağ

Tür­

hudut

pro­

limanıyla mecrâ

teceddüdeü 188 —

Akdeniz'deki

tâkib

eden

Portsaid

arasında

Süveyş-kanalı

hafriyyâ-

devlet.adamları

Eflak

ve

Memleketeyn'in

Boğdan

aleyhine

bir voyvoda

birliğinin t a h a k k u k u ; Â l i

tertib

edilen

voyvodalıklarından elinde

Paşa'nın

mü-

birleşmesi

azliyle

azliyle Meclis-i-Tanzimât

ve

Kıbrıslı-Meh-

m e t - E m i n P a ş a ' n ı n i k i n c i s a d â r e t i . 190 — K ı b r ı s l ı - M e h m e t

Emin

reisi Mütercim-Mehmet

Rüşdı

P a ş a ' n ı n i l k s â d a r e t i , 191. (1860 l = 1276)

Tanzimât anâsır

hattıyla

arasında

neticeleri

ilân

hâsıl

ve Hâriciyye

de m e ' m u r i y y e t i ,

edilen

ettiği

Müslüman'-Hıristiyan

gerginlikten

nâzın

doğan

Keçeci-zâde

Fuad

şiddetli t e d b i r l e r i v e buhranın Paşa'nın

azliyle

müsâvâtınm

Lübnan

vak'ası,

Paşa'nın

fevkalâ­

yatışması,

Kıbrıslı-Mehmet

191

—

Emin

Paşa'nın

beraber,

Avrupa

ü ç ü n c ü v e s o n u n c u sadâreti, 193. (1860 1= 1277)

Lübnan

ve

Suriye

devletlerinin Türk sevkı

hususundaki

buhrânı askeriyle Paris

hafiflemiş

olmakla

el-birliği e t m e k ü z e r e S u r i y e ' y e

mukavelesini

imzâya

Türkiye'yi

asker mecbur

e t m e l e r i , 193. (1861 i = 1277)

sulh

S o n O s m a n l ı pâdişâhı A l t ı n c ı M e h m e t

Vahidüddin'in

doğumu

ve

h ü v i y y e t i , 195 — İ m t i y a z l ı b i r m ü s t a k i l s a n c a k hâline g e t i r i l e n C e -

beş

b e l - L ü b n a n ' m y e n i teşkilâtına âit B e y o ğ l u p r o t o k o l ü n ü n

tarih­

imzâsı

ve

v e b a ş l ı c a esasları, 195 — S u l t a n M e c i d ' i n ö l ü m ü v e ş a h s i y y e t i , 196.

muhte­

SULTAN ABD-ÜL-AZİZ / SULTAN AZİZ DEVRİ

«Tamâmiyyet-i-mülkiy-

ingiltere-Pransa-Avusturya muahedesinin

183. altıncı

muahedesinin

i m z â s ı v e b a ş l ı c a esasları, 178 — R u s y a ' n ı n m ü s t a k b e l v e mel

(1859 . =

ve

esasla­

Paris

arasında

konferans

veren

başlıca

mucibince

sadâreti, Paşa'nın

t o k o l ü n i m z â s ı , 187.

edilmiş

te'yid

sadr-ı.a'zam

b i r İngiliz-Fransız

muharebesine

kiye'ye

tâbiiyyetindeittihâz

ve

ve

ve

şehrin

Mütercim-Rüşdi

verilmesi,

ahkâmını

neşri

mukaddimât-ı-sulhiyyesi

Kırım nin

harbi­

imzâsı

teceddüdeü

efkâr-ı-umumiyyesinin

ingiliz

hazırlanması,

172.

Kırım

islâm

üzerine

mucibince

-

bo­

sonuncu

Koca-Reşid

ağ­

azliyle

184.

ve

dımanıyla neticelenen (1858 1= 1275)

İ n g u r z a f e r i , 3 71 — K a h r a m a n K a r s ' ı n şanlı b i r m ü .

sonra

sulh

nun

Paşa'nın

R u s ordusunun

Serdâr-ı-Ekrem

olan

Cidde'deki

işgali­

hattının i s t a n b u l

T ü r k i y e ve m ü t t e f i k l e r i y l e kat'î

teessir

tahliyesine

tarafından

Paşa'nın

m a n l a r l a H ı r i s t i y a n l a r a r a s ı n d a ilân e t t i ğ i m ü s â v â t esasından

170.

kalkışan

Sivastopol'ün zaferi;

kırılması;

için

sadâreti,

Tanzimâtçı

ve

183.

ve T u n a

şa'nın ü ç ü n c ü sadâreti, 185 — G ü l h â n e H a t t - ı - H ü m â y u n u n u n

umu­

Sivastopol'daki

kalmadığı

müttefikler

de­

sonuncu

sadâreti,

imzâsı

ş i d ' P a ş a ' n ı n ö l ü m ü v e şahsiyyeti, 184 — H â r i c i y y e n â z ı n

in­

meclisi­

meclisinin

—

mukavemetinin

imkânı

şehrinin

harp

168

Büyük

Traktir

Baş-kumandanlar

Müttefikler

gün ve s a a t i n i tâyin

(1858 ı=

1274)

yeri_

n i n u m u m î h ü c u m k a r a r ı ; ü ç g ü n süren v e « C e h e n n e m a t e ş i „ nilen

üçüncü azliyle

Os­

harbindeki

Raglan'm

Kırım'da

Paşa'nın Paşa'nın

ve

beşinci

Koca-Reşid

Nâilî

Sivas­

Malakoff

ilhâkı;

Nâilî

kale-

tahkimatının

Türkiye'ye

Paşa'nın

muahedesinin

Giritli-Mustafa

gönderdiği

ve t a h r i b e t m e s i ;

âit P a r i s

Giritli-Mustafa

nâzın

Anapa

Koca-Reşid

1274)

Tchernaia/Çer-

kralının

azliyle

hududuna

adaların

633

TARİHİ

(1857 =

zehir Os­

Paşa'nın

zındaki

şarkmdaki

Ak-tabyalar

Lord

Besarabya

mağlû.

Hâriciyye

muvaffakiyetsizliği,

feld-mareşal

Âlî

1273)

muahedenin

Kırım'ın

i l k istikrazı;

Sivastopol'da

bu

Düşmanın

mühim

taarruzun

Simpson'un —

ve

en

Avrupa'dan

baş-kumandanı

ne

Yeşil-tümsek

ve

Sardenya

iştirâki;

topol'ün

Rus

çarlığı;

Kırım'da

İ t a l y a n a s k e r l e r i n i n de h a r e k â t a

1273)

(1857

Serdâr-ı-

isti'fâsiyle

sadâreti;

(1856

163

Nicolas'nm

imzası

Te­

verilmesi

—

OSMANLı

ilti­

kuvveti

Alexandre'm

ittifak muahedesinin Koca-Reşid

ittifaka

zaferi;

Birinci

ikinci

E m i n Âlî P a ş a ' n ı n i k i n c i

da

bir yardım

olan

oğlu

akdettikleri

krallığının

mukavelesinin Eupatoria

müteessir

ve

müttefiklerin

Sardenya

b i n kişilik

Türk.ingiliz

Ömer

içerek

başlanması;

mucibince

FİHRİST

devletle,

müttefiklerin

altı

ay

mühlet

(1861 e = . 1 2 7 7 )

S u l t a n A z i z ' i n cülûsu v e h ü v i y y e t i , 197.

(1861 =

Kıbrıslı-Mehmet

1278)

Emin

Paşa'nın

a z l i y l e Âlî

dâreti; Âlî Paşa'nın azliyle Hâriciyye F u a d P a ş a ' n ı n i l k sadâreti, 198.

nâzın

Paşa'nın

dördüncü

Keçeci-zâde

sa­

Mehmet

€34

TAHLİLÎ

K R O N O L O J İ

{1862 |= 1278)

Belgrad'da

Sırp isyanı, k a l e n i n şehri t o p a

tutması

v e siyasî

OSMANLI

FİHRİST

neti­

pâdişâhının

c e l e r i , 198. {1862 =

1279)

M a l î ıslâhat i h t i y â c ı n d a n

dolayı

«Dârülfünun

l e r i n i l g a s ı n a b a ş l a n m a s ı , 199 —

kaaidesi),yle

v e K a r a d a ğ isyanları ve K a r a d a ğ

ordusunu

m a ğ l û b eden

B k r e m Ömer P a ş a ' m n R e i k a z a f e r i ; Osmanlı o r d u s u ilerlediği s ı r a d a A v r u p a leleri

üzerine

sulh

muahedesinin

Osmanlı

devletlerinin -

Karadağ

tavassut

harbine

a k d i v e başlıca

Türk k a l e l e r i hakkındaki

kaaime.

Rusların teşvikiyle çıkan

Hersek

ve

nihayet

veren

Işkodra

la

imzâsı

ve

mühim

(1863 =

1279)

Sadr-ı-a'zam

Keçeci-zâde

Fuad

Paşa'mn

isti'fâsiyle

Meclis-i-Vâlâ

r e i s i A r a p g i r l i Y u s u f K â m i l P a ş a ' n m s a d â r e t i , 203 — M ı s ı r ' ı n T ü r ­ kiye'ye

merbûtiyyetini t a k v i y e

_ bul'dan

(1864 ı = 1281)

Mısır

seyâhatine

etmek istiyen Sultan Aziz'in

hareketi;

Sadr-ı.a'zam

Kâmil Paşa'mn

azliyle Keçeci-zâde F u a d Paşa'mn

desinde k a l m a k

üzere i k i n c i sadâreti, 204.

memleketeyn retiyle

Yusuf

Seraskerlik u h ­

d e n i l e n E f l a k v e B o ğ d a n ' m birliğini t a m a m l a m a k

Rumanya'nm

teşekkülüne

y o l açan

istanbul

1282)

Memleketeyn'in

Osmanlı

menbâlarmda

prensi Birinci Alexandre

Couza'nm

«Kuza

protokolünün

n m d a n p r e n s C h a r l e s de H o h e n z o l l e r n ' i n da (1866 l = 1283)

Memleketeyn

beyliğine

esasının i k a m e s i ,

ve Ser-asker

210

—

G i r i t l i - M u s t a f a Nâilî

Memleketeyn

za

uğrıyan

beyliğine

de H o h e n z o l l e r n

intihabının

paşa'nm

istanbul'dan

seçilmiş

r= B i r i n c i

tasdiki ve

bu

<1868 =

1284)

olan

husustaki

fermanın

min

Âlî

Paşa'nm

Paşa'mn

manlılar»

istifâsiyle

beşinci

cem'iyyetinin

hedefleri,

neşriyyâtı

ve

denilen Türk

ve

nâzın

sadâreti,

1284)

Fransa

imparatoru

Aziz'in

istanbul'dan

{1868 =

1285)

Messina

karşılanan

diğer

Sırbistan'a

üçüncü

Osmanlı

Napoléon'un

Avrupa

limanına

nında fevkalâde trenle

üç

seyâhatine 216 —

muvâsalatı;

pâdişâhının

dâveti

hareketi,

kaleden

iba­

sebebleri

üzerine

Sultan

maiyyet

erkânı

Sultan Abd-ül-Aziz'in İtalya

donanması

Napoli'ye

Sicilya'-

tarafından

musâsalatı;

merâsimle

Marsilya'ya

karşılanarak

geçen

Sultan

karaya

Aziz'in

istikbâl m e r â s i m i v e E l y s é e s a r a y ı n a m ü s â f i r giltere'ye keti

ve

ıslâhâtm avdeti

(Millet

ana-hatları,

Korsika

dâvet

edilen

Sultan

i n g i l i z donanması

Aziz'in

tarafından

Paris'e edilmesi,

Paris'den istikbâli,

çıkması;

muvâsalatı, 218 _

Londra'ya 219 _

lima­

Toulon*İn­ hare­

Osmanlı

günlük

bir

ıslâhâtma

salâhiyyetlerle

merkezi

karşılanması,

224

ve b u fevkalâde

olan

Hanya

223.

—

Âlî

Paşa'nm

me'muriyyetinin

esasının i l g a s ı y l a

Meclisi)

Sultan Aziz'in

vaziyetinde

oğullarından

münâsebetiyle

nâsebetlerinin matom

«Kılâ'ı-Hâkaa.

t e r k i ve

fevkalâde

vilâyet

merâsimle

47

Abd-ül-

Girit

—

demokrasiye

büyük

bir

halka

Girit'den

neticeleri, doğru

is­

225

—

büyük

Şû.rây-ı-Devlet

son

halife

Abdiilmecid'in

bir ihdâ-

hakkının

verilmesi;

Atina'daki

Osmanlı

sefârethânesi

<1869 =

1285)

kesilmesi,

vermesi

Hâriciyye

nâzın

şahsiyyeti, kararları

ve

ve

Avrupa

Girit

Osmanlı

üzerine

Yunanistan'la

1268)

Süveyş

kanalı'mn

(1870 ı = 1286)

Bulgar

(1869 =

çeleri,

siyasî

4 - 5 b i n binâyı

mü­

tavassutu, paşa'nm

Paris

haklı

ülti­

229.

ölümü

ve

konferansının

taleplerin yeniden

kabulü

te'sisi,

230.

231.

Ortodoks

k ü l hâline g e t i r e n mucibince

n i z ' i n bîtaraflığına nihayet E n büyük zın Mehmet Moskof

Nedim

Fuad

münasebetlerin

siyasî

Yunanistan'a

sulhe

hakkındaki

merâsimi,

k i l i s e s i n i n istiklâli,

1856 P a r i s m u â h e d e s i

—

Mehmet

meselesi

me­

önünde

birliğinin

sarsılması

ve

neti.

231.

(1870 F = 1287)

{1871 •= 1288)

devletlerinin

Girit

- Yunan

Bâb-ı-Âlî'nin

—

ültimatomundaki

açılış

(1871 =

1287)

228

Keçeci-zâde

229 —

doğumu:

mülkiyet

yapılan düşmanca nümâyişlerden dolayı Türk

âzâsı,

açıklarından F r a n s a ' y a doğru i l e r l i y e n S u l t a n A z i z ' i n T o u l o n dan

ve

selesi

«Yeni-Os-

başlaması,

Sırbistan'da

Belgrad'la

kalesinin

ve b u seyâhatin e h e m m i y e t i , daki

ve

Paşa'nm

Paşa'nm

ve

222

metbûL

gelen

sı, 226.

i'tirâ-

215. (1867 =

muvâsalatı

hareketi

muvâsalatı,

Âlî

Âlî

trenle

bulunan

gelip

a d ı m a t ı l a r a k « T e f r ı k - ı k u v v â » esasının kabulü, A d l i y e ' n i n istiklâli ve

Mehmet-E-

211 —

propagandaya

v e âkıbeti, 212 —

niyye/Kılâ'-ı-Erbea» son dört

Hâriciyye

sonuncu

Paris'de

ret

kalan

sadr-ı-a'zam

Türkiye'de ecnebilere

Mütercim-Rüşdi

pâyıtâhtma

istanbul'a

hareketi;

«Vahdet-i kuvâ»

esasları, 211. (1867 ,=: 1283)

olan

tanbul'a

eski

başlıca

vapurla

sonra

kadar

bas­

merkezi

tâbiiyyetinde oraya

avdet

ayak

vilâyetinin

Karol'ün

Varna'ya

muvâ­

seyâhatinden

topraklarına

Osmanlı

prensi

muvâ-

Viyana'dan

Buda-Peşte'ye

Tuna

A¬

G i r i ' d e i l k ıslâhat esaslarının ilânı; G i r i t vilâyeti, idarî v e adlî ı s ­ ilâm

prensle­

evvelce

ve

Viyana'ya

Avrupa

hareketle

edilmesi;

François-Joseph

edilmesi;

Türk

kralıy­

l â h â t m a âit y e n i esasların s a d r - ı - a ' z a m  l î P a ş a t a r a f ı n d a n

ün-

hareke­

Prusya

Karol'ün

arzetmesi;

müsâfir

pâdişâhın

karşı­

prusya

Birinci

ve

Brük­

tarafından

Aziz'in

süren

Vidin'de

muvâsalatı

oradan

kralı müsâfir

eden

Aziz'in

Léopold

hü­

Prusya

Abd-ül-Aziz'in

Coblentz'de

Sultan

gün

beyi/Rumanya

tâzimâtını

limanına

ört

Vidin'den

Rusçuğ'a

me'mûr

v e âsilerin Y u .

G i r i t ıslâhatına m e ' m û r o l a n

pâdişâhın

istanbul'dan

Keçeci-zâde F u ­

a d P a ş a ' n m i k i n c i s a d â r e t i ; G i r i t ısyânı, s e b e b l e r i

rinden Charles

yerine

206 — M ı s ı r v a l i l e r i n e « H ı d i v »

n a n i s t a n ' a i l t i h a k k a r a r ı , 208 — ti,

yerli

hânedâ-

usulü

ması;

Aziz'in

hareket

Kırkd

Sultan

gaybûbetten

Osmanlı h â k i m i y y e t i a l t ı n ­

ve « E k b e r i y y e t

v â n m m t e v c i h i , 207 — S a d r - ı - a ' z a m

Sadr-ı-a'zam

denilen

Prusya

intihâbı, 206.

M ı s ı r v e r a s e t usulünün değiştirilmesi «Evlâdiyye»

Bey»

ıskaatı, 205 —

vapurlarıyla

olan

sarayında

in.

Fransız

Belçika,

b i r gece

Macaristan

edilmiş

Tuna

una

karşılanıp

ve

mü­

edilerek

limanında

trenle

İkinci

sarayına

teşyi'

hareketi;

pâdişâhının

dâvet

olan

hususî

kralı

Schoenbrunn

etmiş

Calais

Viyana'ya

tarafmdan

221 —

Aziz'in

Belçika

imparatoru

Memleketeyn

su­

Sultan

Buckingham

Osmanlı

ve

olan

i m z â s ı v e b a ş l ı c a esasları, 2 0 5 . (1866 ; =

—

sâlatı salatı,

Istan-

Arapgirli

kraliçesi

tarafından

esasları, 202.

ve

tarafından

üzerinden

220

vusturya

muvasalatı donanması

bulundurduğu

geçerken

lanması,

Sırbistan'daki

hazır

Bavyera

sel'den

müdâha­

İngiliz

ayrılan

kümetinin

Çetine ü z e r i n e

esasları 201 —

i s t a n b u l protokolünün

giltere'den

Serdâr-ı-

şeklindeki

Londra'ya

sâfir' e d i l m e s i ;

635

TARİHİ

Karade­

Sadr-ı-a'zam

ve

Hâriciyye

nâ­

Âlî P a ş a ' n m ö l ü m ü v e k ı y m e t l i ş a h s i y y e t i , 233

tarafdarlığıyla

Paşa'mn

y a n g ı n ı , 232.

ilân edilmiş o l a n

v e r e n L o n d r a m u â h e d e s i n i n i m z â s ı , 233.

devlet-adamlarımızdan Emin

Beyoğlu

bitaraf

sadâreti

meşhur ve

gürcü

Sultan Aziz

Bahriye devrinde

nâzın

Mahmud

felâketler

saf-

\

636

K R O N O L O J İ

TAHLİLÎ OSMANLI

FİHRİST hasının b a ş l a m a s ı ,

(1872

1289)

236 —

Tanzimât

(1873 =

1290)

(1874 =

1290)

(1875 ' =

1292)

(1876 £= 1293)

şah-

Antakya

istiyen

zelzelesi

ve

tahribât

sâhası;

Kuzguncuk

yangını;

Mısır

Mahmud

Nedim

v e şahsiyyeti,

hıdivine

hâricî

Sakızh-Es'ad Paşa'nın a z l i y l e Mâliye R ü ş d i P a ş a ' n ı n sadâreti, 244. Sadr-ı-a'zam

Şirvânî-zâde

Rüşdi

nâzın

Paşa'nm

Şirvânî-zâde

azli,

(1876 — 1293)

Mehmet

244

Ser-asker

H ü s e y n A v n i P a ş a ' n m sadâreti v e d e ğ e r s i z şahsiyyeti, 245. H a r i c î t e ' s i r l e r y ü z ü n d e n ç ı k a n H e r s e k ı s y â m , s e b e b l e r i ve B o s ­ n a ' y a sirâyeti, 246 — S a d r - ı - a ' z a m v e S e r - a s k e r H ü s e y n A v n i P a . şa'nın a z l i y l e B a h r i y e n â z ı n S a k ı z h - E s ' a d P a ş a ' n m i k i n c i s a d â r e ­ t i , 248 — F r a n s a H â r i c i y y e n â z ı n dük D e c a z e s ' i n t e k l i f i y l e B o s n a - H e r s e k âsilerini t e s k i n için A v r u p a d e v l e t l e r i n i n konsolosla­ rından m ü r e k k e p b i r h e y ' e t g ö n d e r i l m e s i v e b u l ü z u m s u z t e ş e b b ü ­ sün neticesizliği; S a k ı z h - E s ' a d P a ş a ' n m a z l i y l e Ş û r â y - ı - D e v l e t r e ­ i s i M a h m u d N e d i m P a ş a ' n m i k i n c i sadâreti; Sadr-ı-a'zam M a h ­ m u d N e d i m P a ş a ' n m R u s t e ' s i r i n e k a p ı l a r a k ilân ettiği « T e n z i l - i f â i z » k a r a r ı v e f e n a n e t i c e l e r i , 249. B o s n a . H e r s e k ı s y â n ı m n s ü r ü n c e m e d e k a l m a s ı n ı f ı r s a t ittihâz e d e n A v r u p a devletlerinin muvafakatiyle A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n Hâri­ c i y y e n â z ı n k o n t A n d r a s s y ' n i n B â b - ı - A l î ' y e şifâhî b i r n o t a tebliği ve « A n d r a ş ı l â y i h a s ı » d e n i l e n b u n o t a d a T ü r k hükümeti t a r a f ı n ­ d a n y a p ı l a c a k ı s l â h â t m A v r u p a m ü r â k a b e s i altında t a t b i k i l ü z u ­ m u n d a n b a h s e d i l m e s i v e H e r s e k ıslâhatına âit bâzı e s a s l a r t e b ­ liği, 250 — B u l g a r ı s y â m , s e b e b l e r i v e v a h â m e t i , 251 — i k i k o n ­ solosun öldürülmesi ve A v r u p a efkâr-ı-umumiyyesinin Türkiye aleyhine galeyâniyle neticelenen «Selânik vak'ası,,, sebebleri ve n e t i c e l e r i , 252 — M i d h a t P a ş a ' n m h ü k ü m e t e k a r ş ı p a r a y l a t e r t i b ettirdiği ( T a l e b e - i - u l û m ) n ü m â y i ş i , 253 — M a h m u d N e d i m P a . şa'nın a z l i y l e M ü t e r c i m - R ü ş d i P a ş a ' n m d ö r d ü n c ü s a d â r e t i ; I s l â ­ hat işlerimize A v r u p a ' n ı n m ü d â h a l e s i h a k k ı n d a k i B e r l i n m e m o r a n d o m u v e neticesizliği, 255 . _ E r k â n - ı - e r b e a d e n i l e n dört d e v l e t - a d a m ı m n şahsî , k i n v e garazlarından dolayı S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i , v a k ' a m n v e fâillerinin m a h i y y e t l e r i , 256.

(1877 1= 1294)

(1876 =

1293)

MURAD

/

MÜRAD-I

HÂMİS

DEVRİ Sultan Aziz'in

ö l ü m ü , i n t i h a r v e c i n a y e t t e z l e r i n e âit d e l i l l e r i n m u k a y e s e s i t i h a r iddiâsınm ç ü r ü k l ü ğ ü , amn

cereyan

neşriyyâtı, toplanan

tarzı,

267 — —

âzâsımn

Sultan Murad'm

fevkalâde

cesizliği, ,-279

cinayetin failleri

hânedan

bir mecliste

Çerkez-Hasan

ve mürettipleri,

mâlûmâtı tecennünü;

meşrutiyet vak'ası,

ve

bâzı

vak'­ ecnebi

Bâb-ı.Fetvâ'da

münâkaşası

Hasan

kanlı

ve i n ­

Bey'in

ve

neti­

hüviyyeti

sürüncemede

Karadağ'ın

harbe

ve Hâriciyye

Bey'in

âkıbeti,

nâzı-

280

kalmasından

istifâde

başlaması ve

Osmanlı

—

etmek aske­ hal'i

i k i n c i A b d ü l h a n ı i d ' i n dâhilî v e hâricî t e h l i k e l e r v e b ü y ü k m u h a ­ t a r a l a r içinde cülûsu, b ü y ü k v e k ı y m e t l i şahsiyyeti, ahlâkî v e i n ­ sanî m e z i y y e t l e r i , milliyetçiliği v e siyasî dehâsı, 285 — Sultan H a m i d ' i n K ı l ı c - a l a y ı , 290 — A l e k s i n a ç z a f e r i n d e Sırp o r d u s u n u n y e r e s e r i l m e s i v e T ü r k o r d u s u n a B e l g r a d y o l u n u n açılması ü z e ­ r i n e telâşa düşen R u s h ü k ü m e t i n i n m ü t â r e k e a k d i h a k k ı n d a k ı r k sekiz s a a t l i k bir ültimatom vermesi ve A v r u p a ' n ı n h e r türlü yardımından m a h r u m olan Bâb-ı.Alî'nin b u ültimatomu kabule mecbur olması; Rüşdi paşa'nm i s t i f âsiyle Midhat Paşa'nm i k i n c i s a d â r e t i ; A n a d o l u v e R u m e l i c e p h e l e r i n d e k i R u s tahşidâtı v e A v r u p a efkâr-ı-umumiyyesinin m u h t e l i f sebeplerle Türkiye aley­ h i n e g a l e y â n ı üzerine D ü v e l - i - M u a z z a m a v e T ü r k i y e m u r a h h a s l a ­ rından m ü r e k k e p T e r s a n e k o n f e r a n s ı n ı n t o p l a n m a s ı , B â b - ı - Â l î ' y e a ğ ı r şartlar t e k l i f i v e d e v l e t i n h a r b e d e c e k k u d r e t i o l m a d ı ğ ı h a l d e M i d h a t P a ş a k a b i n e s i n i n h a r p ç i l i ğ i , 2 9 1 — i l k m e ş r u t i y y e t i n ilânı, M i d h a t P a ş a ' n m m e ş r u i y e t ç i l i ğ i h a k k ı n d a S u l t a n H a m i d ' i n bâzı m ü ­ lâhazaları v e M i d h a t P a ş a ' n m O s m a n l ı meşrutiyetini A v r u p a g a . r a n t i s i altına a l d ı r m a t e ş e b b ü s ü n ü n neticesizliği, 293.

T e r s â n e k o n f e r a n s ı n ı n S u l t a n H a m i d t a r a f ı n d a n tâdil ettirilmiş o l a n t e k l i f l e r i t e d k i k v e m ü z â k e r e için B â b - ı - Â l î ' d e « M e c l i s - i - U mumî» toplanması, M i d h a t Paşa'nm «Talebe-i.ulûm a h a r p l e h i n ­ de n ü m â y i ş l e r y a p t ı r m a s ı ve n e t i c e olarak tekliflerin reddiyle h a r b şıkının s u l h e t e r c i h i , 295 — M i d h a t P a ş a ' n m a z l i y l e h u d u t hâ r i c i ne ihracı, b u t e d b i r i n s e b e b l e r i v e Ş û r â y - ı - D e v l e t r e i s i E d h e m P a ş a ' n m sadâreti, 296 — M a ğ l û p Sırbistan'la s u l h p r o t o k o ­ lünün i m z â s ı v e b u p r o t o k o l m u c i b i n c e Sırp prensliğinin T ü r k i ­ y e ' y e tâbi b i r b e y l i k v a z i y e t i n d e k a l m a s ı ; D o l m a b a h ç e s a r a y ı n ı n muâyede Rus

salonunda çarlığının

ve müsebbipleri

ve

i l k Meclis-i-Meb'ûsânm Osmanlı

imparatorluğuna

«93 s e f e r i »

denilen

açılış

merâsimi,

harb

ilâm,

Türk-Rus

298

sebebleri

harbinin

Ana­

d o l u v e R u m e l i v u k u â t v e h a r e k â t ı , 299. İbrahim E d h e m paşa'nın azliyle Dâhiliyye nâzın A h m e d H a m d i P a ş a ' n m sadâreti, 308 — İngiltere kraliçesinin t a v a s s u t u üzerine E d i r n e ' d e Osmanlı - R u s mütârekesinin a k d i ; A h m e d H a m d i P a . şa'nın

Beşinci M u r a d ' m < cülûsu ve şahsiyyeti, 265 —

Hasan

>>

(1878 c= 1295)

BEŞİNCİ

Sırbistan'la

Hüseyn A v n i ve

ve v a k ' a tafsilâtı, 283.

akdi

s a l â h i y y e t i n e âit f e r m a n v e r i l m e s i , 242 — M i d h a t P a ş a ' n m a z l i y l e M ü t e r c i m - R ü ş d i p a ş a ' n m ü ç ü n c ü sadâreti, 243. M ü t e r c i m . R ü ş d i P a ş a ' n m a z l i y l e S e r - a s k e r Sakızlı B s ' a d P a ş a ' n m i l k sadâreti, 243.

Ser-asker

öldürülmesi

ısyânımn

637

1Hİ

rî v a z i y e t i , 282 — Şuurunu k a y b e t m i ş o l a n B e ş i nc i M u r a d ' m

Boğaz-

istikraz

Paşa'ların

Bosna-Hersek

Paşa'nm

239

TAR

ve v a k ' a m n s e b e p l e r i , rı R â ş i d

için'de

1289)

en mümtaz

s i y y e t l e r i n d e n şâir Şinasi'nin ö l ü m ü , 237 — Devlet-adamlarınm « b i l â - m u h â k e m e » nefs'ine v e k e y f î i c r â â t a başlamak suretiyle T a n z i m â t d e v r i n e b i l f i i l n i h a y e t v e r i l m e s i , 238. a z l i y l e M i d h a t P a ş a ' n m i l k sadâreti

(1873

edebiyatının

azliyle

Mâârif

nâzın

Ahmed

Vefik

Paşa'nm

«Baş-vekil»

ünvâniyle ilk sadâreti; Osmanlı anâsırının Türklük aley­ h i n d e b i r m ü c â d e l e s a h n e s i hâline g e l e n i l k M e c l i s - i - M e b ' û s â n m 10 a y , 25 g ü n l ü k b i r f a a l i y e t d e v r e s i n d e n s o n r a tâtili, 309 — i s ­ t a n b u l k a p u l a r m a dayanmış «Mukaddimat-ı-sulhiyyesi„nin

olan Rus imzâsı, b u

ordusuyla Ayastefanos i l k muâhede mucibince

R u m e l i ' d e k i O s m a n l ı arâzisinin b i r b i r i y l e ittisali olmıyan üç ' parçaya ayrılması ve A n a d o l u tarafından d a dört sancağımı­ zın R u s y a ' y a t e r k i , 311 — A h m e d V e f i k P a ş a ' n m a z l i y l e R ü s û -

638

KRONOLOJİ mât-emini

Mehmet

Baş-vekil»

ünvâniyle

Murad'ı

iclâs

t e n k i l ve

şa'nm

azliyle

beşinci

tevdii

ve

dırılması,

şartlar

arâzisinin

ahkâmı,

315

reisi A y a n d a n Ayandan

şa'nm Şâir

Arifî

azliyle Ticaret

Paşa'nm

313

Mehmet

ayrılmış

olan

ve

Berlin

316. 317 —

ünvâniyle

sonra

desiyle

cebren

Tunus

emr-i-vâkıı salya nin

beyliğini

tasdikten

ile N a r d a

güçlükle

rü'yete

imzâ

ettirdiği

himaye

olan

Midhat

Paşa

Sultan

Hamid'in

Yıldız

ile diğer idam

Berlin

318

re­ sadâ­

Küçük-S;iid

Pa­

Mehmet

fevkalâde

maznunların cezâlarmı

Kasr-Said„

idâma

et.

muâhe-

mucibince

bu

katli

dâvâsmı

1299)

(1882 1= 1299)

mahkûmiyyetleri

ve

tahvil

etme­

Küçük-Said zerâdan n

v

â

n

i

dan

y

Paşa'nm

Kütahyalı l

dolayı

kil»

ünvâniyle

millî h a r e k e t i n

lenmesi ması,

karaya

azli,

üçüncü

üzerine

Nurüddin

Paşa'nm

1312)

(1895 f = 1313)

Mısır'da

donanmasının

irâbî

Paşa'nm

dokunacak

Iskenderiyye'yi

ingilizlere

karşı

irâbî

ve

(1882 t= 1300)

ünvâniyle Said (1884 =

1301)

i n g i l i z işgaline

Küçük-Said

Yıldız

Paşa'nm

İkinci

Paşa'nm

sadâreti;Ahmed

küreğe

Vefik

Paşa'nm

Vefik

paşa'mn

ünvâniyle

dördüncü

idare

alev­

topa

tut­

ordusu­

mahkemesinin tahvil edildikten

vermiş sonra

olduğu Tâif

edilmiş

Bey'in

ibka

tevcihi;

olan

edilmekle

beraber

Küçük-Said

«Rumeli-i-Şarkî»

için y a p ı l a n millî b i r h a ­ valiliğinin

Paşa'mn

azliyle

Bulga­

Evkaf

Küçük. 325.

idam

hükümleri

kalesine

hapsedilmiş

nâ­

Kıbrıslı K â m i l P a ş a ' n m i l k sadâreti, 328.

Ahmed

Cevad

ve

şahsiyyeti,

Paşa'nm

ve telefata

sebeb

330.

sadâreti, olan

Kaba-

331

büyük

istanbul

Cevad

paşa'mn

istanbul'da

azliyle

Küçük.Said

i l k «Ermeni

Anadolu'daki

Küçük-Said

patırdısı»,

Ermeni

Paşa'nm

Paşa'nm

azliyle

Paşa'nm buna

ihtilâlleri

azliyle

ve

Kâmil

Dâhiliyye

beşinci

sebeb

zelzelesi,

sadâreti,

331

Ermeni

me­

hareketleri,

331

olan

tenkil

Paşa'nm

nâzın

Halil

ikinci

Rıfat

«Banka

Yunanlıların G i r i t ve Y a n y a vilâyetlerimize a s k e r

1314)

sadâreti;

Paşa'nm

sa­

vak'ası»

denilen

ikinci

Ermeni-patırdısı

ve

t e n k i l i , 335.

ve çete

kuvvet­

l e r i y l e t a a r r u z v e t e c â v u z l a r ı ü z e r i n e Y u n a n i s t a n ' a h a r b ilânı, s e f e r safhaları (1897 =

1315)

ve

Rusya

1317)

Plevne

kahramanı

Sultan dili

Hamid'in

yasağının

himmetiyle

Azerbaycan

geri

çekilmesi,

343

ve

Abdurrahman

altıncı

Sultan

Müfettiş-i-umumîli'ği»ni

ecnebî

Rumeli

F e r i d Paşa'nm

«ilin Den» denilen

Jandarma

Hal'inden

itibaren

sarayında

halliyle

Halil

Rif'at

ve

Türk

sebeb

Paşa'nm

ölümü

344. Hamid'in

ihdâs

Bâb-ı-Âlî

etmesi,

Islâhat

üze­

Makedonya

«Vilâ-

344.

komisyonu hüviyyeti,

reisi

346

—

Osmanlı

Av-

345.

v e ü ç a y süren M a k e d o n y a

kabuliyle

olan

Fransızların

Sadâret-kaymakamlığı,

sadâretiyle

sebebleri,

büyük

Devletlerin

tazyiki

v e ıslâhât

işlerinde

hizmetine

muhtelif

mil­

zâbitleri a l ı n m a s i , 347. 27

sene,

yaşamış

Ermeni

komitecilerinin

disesi»

denilen

bu

çıkarması, b u n a

ıslâhatına k a r a r v e r i l m e s i

mürâkabesinin

letlerden rağan

azliyle

ve

büyük

342.

tiüvel-i-Muazzama'mn

Paşa'nm

başlaması

itiba­ 341.

mekteplerinden

Paşa'nm

yât-ı-Selâse

Bulgarlann

ölümü,

meselenin

sadâreti,

ve

karşısmda

üzerine M a k e d o n y a

(1905 1= 1323)

bu

Küçük-Said

ihtilâlinin

( 1 9 0 4 ı = 1322)

ve

Nurüddin

ihtilâli

italya

netice

343.

Sadr-ı-a'zam

—

Paşa'nm

Mehmet

Fransa, ve

semeresiz kalması,

Paşa'mn

tazyikleri

ilânı

T ü r k a s k e r l i k t a r i h i n e şeref v e r e n

meselesi

lonyah ( 1 9 0 3 :== 1321)

zaferinin

Gazi-Osman

kaldırılması,

i l k Makedonya

ingiltere,

muhtâriyyetinin

Türk

Lorando-Tubini

rindeki ( 1 9 0 3 ! = 1320)

336.

Fransız donanmasınm M i d i l l i ' y e asker

Küçük-Said ( 1 9 0 2 fc= 1320)

Girit

harbindeki

menkabesinin

• şanlı

<1901 |= 1319)

zaferi,

tarafından

riyle Y u n a n (1900 =

Osmanlı

O s m a n l ı - Y u n a n sulhü v e s u l h ş a r t l a n ; ve

«Bas-vekil»

sadâreti,

teşkil

(1897 ' =

et­

surette

azliyle

meselesi,

Hacı-Ârif

(1896 !=. 1314)

323.

Ahmed

«Sadr-ı-a'zam»

fevkalâde

müebbed

uğraması,

azliyle

üstadlarından

dâreti, 335.

n u n y i r m i d a k i k a d a n f a z l a m u k a v e m e t e d e m e m e s i v e işte b u y ü z d e n Mısır'ın

vilâyet

prensine

Kâmil

«Baş-ve­

Paşa

üzerine,

selesi,

vü-

isti'f asın­

paşa'nm

mucibince

B i r çok tahribât

_

«Baş-vekil»

Paşa'nm

Küçük-Said

menfaatlerine

çıkaran

âzasından

Nurüddin

322 —

sadâreti;

ecnebi

"ingiliz

asker

Komisyonu

Abdurrahman

Sadâretten

tiği

Nâfia

Abdurrahman

sadâreti;

e

azliyle

cinayette

331.

( 1 9 0 0 •= 1318)

O z a m a n a k a d a r 252,801,885 lirayı b u l m u ş o l a n d e v l e t b o r ç l a r ı n ­ d a n 146, 364, 651 O s m a n l ı lirası t e n z i l e d i l i p u m u m î b o r ç y e k û n u ­ n u n yarıdan aşağı düşürülmesiyle Düyûn-ı-umumiyye'nin teşki­ l i , 321.

ü

1312)

açılması,

s i , 319. (1881 =

(1894 =

Te.

vilâyeti­

küreğe

muâhedesi

ağaçlı-zâde

317.

Yanya

mahkemesinin

1309)

vesile

Türkiye'nin

Aziz'in

müebbed

zın

Karri

sadâreti,

t e r k i ve

Berlin reket

azliyle

tecâvüzünü

ve

m u s i k i s i n i n büyük

bu

deliller

Kâmil Paşa'nm azliyle G i r i t v a l i v e k i l i ve fırka kumandanı

Paşa'nm

muâhedesi

Sultan

—

e=

alması

Yunanistan'a

kurtarılması,

me'mur

altrna

imtinâı;

kazâsmm

»Bardo

Türk

gösteren

(1891 =

ittihâz e d e n F r a n s a ' n ı n e y â l e t a r a z i s i n d e n b i r ç o k y e r l e r i i ş g a l tikten

325

olmadığını

2 sene, 10 a y ,

ve

316.

Pa­

ikinci

topraklarına

alâkası

ristan

(1895 =

Kadri

Hamid'in

aradan

öldürülmeleri

N â m ı k K e m a l ' i n ö l ü m ü , 329 A h m e d V e f i k Paşa'nm ölümü

Küçük.Said

Cenânî-zâde

sadâreti;

Sultan —

boğularak

( 1 8 8 8 ' = 1306) (1891 = 1308)

ünvâniyle

nâzın

sonra

komisyo­

komisyonu

«Baş-vekil» Adliye

geçtikten

v i l â y e t i n i n B u l g a r i s t a n ' a ilhakını t e ' m i n

kal­

muahedesinin

sadâreti,

Sicill-i-ahvâl

( 1 8 8 5 i = 1302)

Es.

Rume­

Mâliye

Paşa'nm

—

gün

ö l ü m ü , 327.

imzası,

şartların

azliyle

Pa­

işgaline

ağır

şahsiyyeti,

Cezâyir

İngiliz

nâzın

i l k sadâreti,

ve

«Baş-vekil»

kabilelerinin

adasının

639

TARİHİ

olan M i d h a t ve Dâmad-Mahmud Paşaların 7

Paşa'­

- i n g i l i z ittifakı,

Paşa'nm

ünvâniyle

Paşa'nm

Tunus

Mütercim-Rüşdi

parçaya

ve Zirâat nâzın

«Baş-vekil»

Küçük-Said Bâzı

üç

Sâdık

B e r l i n muahedesinin

—

azliyle

ölümü

Mehmet

Hâriciyye

Paşa'nm

ünvâniyle

paşa'nm

ihtilâlci­

Türk

azliyle

Paşa'nm

«Baş-vekil»

Zıyâ

şa'nm

1298)

Arifî

vak'ası,

birleştirilmesi

Paşa'nm

Ahmed

Ahmed

A l i Suâvi 312 —

Tunuslu-Hayrüddin

Tunuslu-Hayrüddin

1297)

314

Safvet

—

Sultan

sulhiyye»sindeki

mucibince

Osmanlı

isi

(1881 =

sadâreti,

li'deki

reti; (1880 =

azliyle

umumî nu 1296)

paşa'nm

=

hal'edip

Kıbrıs

karşı

Meclis.i-Vükelâ

Hamid'i

me'mur

sadâreti;

«Mukaddimât-ı

o

âkıbeti,

Rusya'ya

Paşa'nm

Ayastefanos

(1879 =

sonuncu

- Rüşdi

Safvet

olan

Meclis-i-Vükelâ'ya

mukabilinde

Mütercim ad

A l i Suâvi'nin

«Reîs-i

Sultan

edilmiş

OSMANLI

FİHRİST

Paşa'nm

sadâreti;

için t e r t i b

lerin nm

Sâdık

TAHLİLÎ

11 a y ,

olan

Sultan

suikasdm

29

gün

ailesiyle

Beşinci

Murad'm

Hamid'e

suikasdı

mâhiyyeti,

348

—

beraber

ölümü, ve

Çı-

347.

«Bomba

Makedonya

hâ­ malî

I

mo

K R O N O L O J İ ıslâhatı sonra

meselesinden

da

Linini

devletleri

tarafından

(1906

! = 1324)

suretiyle

ingiltere'ye re

ve

emperyalizmi, i1907

= 1325)

(1908

rupa

= 1326)

yeti

devletlerinin

ğün

çarı

bu

ve

ve

mülâkatı

ikinci

Kâmil ilk

devrinin tuhaf 13 g ü n

üçüncü

365

ilân

açılması cümlesi,

Paşa'nm

kadar

şılarıma

yedinci

mâlûm

vermesi,

ve

yük li

eserleriyle

ve

ikinci

nâzın

ilân

Bull

Hüseyn

ve

ve

hizmetleri,

İttihad-ve-Terakki

373

hâkim

olmak

istanbul

İkinci

ve

üzerine

Beşinci M e h m e t bir

Mart

imkân bu

Mart»

donya

ve

Hamid'i teşkil

(1911 =

sadârette

1330)

payi­

derhal

Selâniğ'e

zorbalıkla

nak­

Tevfik

bahriyesi

rete

olan

İtalya

ve

tarafından sekizinci

tâyini

üzerine

(1912 =

1338)

«Türk

384

«Otuz v^jT,

Kanun-ı-esasî

Türk

vilâ­

sâhil

üç

boy­

adamızın

Trablusugarp

felâketi­

A'yan

reisi

Kü­

386. karşı

Hakkı

Paşa'yı

komitesinin meclisin

Divân-ıcezâdan tensibiyle

gün dokuzuncu

mucibince

muhtelif

hâsıl

kümeti

devirmek

grupun

tazyikıyle

ve

harbinin

Arnavutluk

ittihacft-ve-Terakki ettiği için

Osmanlı

milliyetçiliğinin

Ttarblusugarp

çıkması

hâdiselerin

mumiyyede

on

isti'fâsiyle

ittihad-ve-Terakki

kuruluşu,

mukabil

rolü;

elden

ültimatomu,

Hakkı Paşa kabinesinin

meb'ûslara

yaptırıl­ Bingazi'-

italyanların

-

Selâ-

bu son A f r i k a

Adalar-denizi'ndeki

sadâreti,

ve

Bâb-ı-Âlî'ye

hul-

ve

bir tur

bir

Make­

bağlamak

çıkarılması

Trablusugarp

bırakması,

Paşa'nm

yangınında

defa

sadâ­

feshine

im­

386.

ocağı'nm

yanlarına

bir

ittifakı

dâiresinin

ısındırıp

devletinin

mes'ûl olan

istiyen

halledecek

yanması;

havâlisinde

383 -

işgali,

Hakkı

istiyen

âsâkilise­

bir B a l k a n

vesikalar

seyâhatine

Manastır

v e silâhsız

felâketinden

ihtilaflı

Bâb-ı-Alî

İttihad-ve-Terakki'nin

gaafil

Paşa'nm

kân bulması,

gibi

is-

-

avdeti,

çıkarmaları

teşkil

Makedonya

Sadâret

devlete

Rumeli

priştine

askersiz

İtalya

nın

Paşa'nm

anâsırını

istiyen

asker

Trablus

kıymetli

b i r çok

neticeleri,

larına

ğı'nm

bulunan

ve

sebeb

ve

istanbul'a

tahliyesini

çıkan

nezâretiyle

K ü ç ü k - S a i d P a ş a ' n m isti'fâsı v e e r t e s i

bü­

memlekete

-

sonra

kurtarmak

ile hal'edilib i r çok

üsküp

Sa-

383. yüzünden

Reşad'm

Ahmed

Sırplar, B u l .

göre

aleyhine

Dâhiliyye

Arnavutluk

Âlî'ye v e r i l m e s i n i

(

olmıyan

.

olması

Sultan

çük-Said

, örfî»lesiverme-

R e ş a d ' m cülûsu v e s ö n ü k ş a h s i y y e t i , 380 _

vak'ası»ndanberi

kül

ve

Makedon­ sindirmek

mevzuu

güya

nisbetlerine

Türkiye

biraz Yunan

protestoları;

382 _

İttihad-ve-Terakki'nin

açması,

ve

sıfatiyle

b i r ihtilâf

kaldırıp

nüfus

tedbirsizlik

yemini

baş-muharriri

dâimî

netice

müzmin­

devamı,, m u h a l i f l e r i

ortadan

Arna­

ve

sokaklarında

vurulması,

ted­

valisinin

çıkan

Bâb-ı-Ali'nin.

gazetesi

suretiyle

Hakkı

Meclıs-ı-

yüzünden

meb'ûsu

istanbul

arasında

ile

seferi

sadâkat

Girit

dolayı

istiyen

yol

ve

kısmı

ne

BEŞİNCİ MEHMET / MEHEMMED-1 HÂMİS DEVRİ 1327)

Susuzluk

yetlerimizi

eleba­

yürümesi,

el-çabukluğu

beraber

komitesinin

Sultan

Pa­

sarayının

Kosova

tenkil

idaresizlik

kurşunla

meselesini

neşretmek

sebepleri

şim­

komitesinin

etmek

mektepler

nin

bu

meşrutiye bir

Hilmi

sefiri

kalkışmasından

cinayetlerine

Yunanlılar

iâde

dıktan

komitecilerinin

«Otuz

—

meşrutiyetin

inkârına âilesiyle

karsı

Ermeni

neticesi,

Abdülhamid'in

şahsiyyeti,

irticâa

_

ittihad-ve.Terakki

ordusu»nun Sultan

370

ve

ittihatçı

kralına

komitesinin

Kiliseler meselesini

yâsiyle

Paşa'nm

Yunan

ortasında

Çırağan

Paşa'nm

reisi Venizelos'un

«Sadây-ı-Millet„

Şûrây-ı-devlet

ettiği f e n a l ı ğ ı n b ü y ü k l ü ğ ü , 376.

(1909 =

1329)

Şevket

girmesinden

Roma

el-çabukluğu

olan

381 -

buhranının

siyasî

akdedilmesine (1911 =

rağmen

edilivermiş

meclisinin

sokak

kanun

Meclis-i-

hareketin

Girit

tarzındaki

lerle

iftitâhî„sin^

Avni

İttihad.ve-Te-

Hüseyn

381.

tarhetmiye

Arnavutluk

d a meclis

yisini

Yuna­

vak'anın

âmilleri,

Hamid'in

venmesi,

istiyen

Mahmud

eden

kon­

eden

meşrutiyet «Nu'tk-ı

delilleri,

sebepleriyle

Sultan

başlaması

yüksek

istiklâlini

vergisi

isyanı,

garlar

ve

neticeleri:

sadâreti;

Sadâret m a k a m ı n a

yanıvermesi,

gümrük

mim'in

Kâmil

Avrupa

yüzünden

maksadıyla

Küçük-Sa­

ilk

ittihâz

dâhili

nik

edip v a z i y e t e

indirmek

ikinci

ve

Hamid'in

Dâhiliyye

olabilen karar

istismâr

girmiye

üzerindeki

ikinci

dayanamıyan

tâyini,

muhalefetine

binâsı

vutluk

ya

İkinci

isti'fâsiyle

Reşad'm

İttihad-ve-Terakki

devirleri,

ve

641

Paşa'nm

tahakkümüne

pâyesiyle

parlâmentosuna

İttihad.ve-

taslağı

Sultan

sonra

368.

vak'asım

375 —

ihtilâl

Vezâret

leşmesi;

mü­

çetecilikler

meşrutiyetin

367 —

Sultan

sebebleri

sı,

ikinci ilhâkı

«Adana vak'ası»,

tahta

istemesi,

Bey'in

itibariyle

Jön-Türklü-

Makedonya

sadâretinden

mâsûmiyyeti ve bunun

«Hareket

meselesi,

bu

Hilmi

O n beş gün münhal k a l a n

birsizlik

Küçük-Said ve

Hüseyn

komitesinin

Meb'ûsan

Av­

«Otuz b i r M a r t vak'ası», S u l t a n H a m i d ' i n

kurbanları

ettirdiği

1328)

mâhiy-

şeklini a l m a s ı , 366 — G i r i d ' i n

etmesi, ve

isti'fâsiyle

muhâfazasma

tahtından

(1910 =

gümrük

ittihad-ve-Terakki

Makedonya —

Avusturya'ya

iltihâkını

ilânı

TARİHÎ

ş a ' n m isti'fâsı, 381. (1910 ; = 1327)

alâkadar

azliyle

v e g ü l ü n ç ' ıstılahları, 356 —

süren

sadâreti;

irtica hareketinde

tin

/

Makedonya

sadâreti, 369 _

diye

gö¬

ingiliz

olan

taksimiyle

meşrutiyetler

çıkarılan

Bosna-Herseğ'in

1327

rakki

ittihad-ve-Terakki

meşrutiyetin

şeklinde

mânîdar

karşı

mülakatının

Paşa'nın

müdâhalesini

Meb'ûsânmın

et­

351.

artırılmasına

halde

devletin

ikinci

g a r i s t a n prensliğinin k r a l l ı k

(1909 =

Reval

ecnebi

Paşa'nm

muvâfakat

münhasır

olmadığı

Avlonyalı-Ferid

t r o l ü n ü n kaldırılması,

deki

arasındaki

teşkilâtının

paşa'nm

t i f âsiyle

335.

ittihatçıları,

meşrutiyet

gün

Avrupa

menfaatlerine

mukabil

Selanik

cinayetler

OSMANLI

Makedonya

etmesi,

siyasetine

sekize

ıslâhatına

Terakki-ve-ittihad

Paris

nistan'a

Hilâfet

yüzde

mâlî

-

Birinci

Terakki

Hamid'in

sadâreti;

tarihçesi,

istanbul,

id

355

yedinci

nâsebetle

tâyinine

Osmanlı

ile alâkadar

propagandacılarının Paşa'nm

müşâviri

dokuz

Hamid'in

meselesinin

dolayı

Rus

Türkiye

göstermeleri,

Sultan te'min

muvâfakati,

kralıyla

ve

üzerine

ondan

dâirelerinin

FİHRİST

351.

Makedonya

ingiltere

ve

kaldırılmasını

Akabe

Sultan

Midilli

posta-telgraf

ecnebi Mâliye

Kapitülâsyanlardan resminin

ve

işgali

işgallerin

karşı

tesviyesi

ilkönce

gümrük

vilâyetlerine b i r e r mek

dolayı

T8HLILÎ

teessürden kurdukları

Küçük-Said

anâsırının

başlaması

müzminleşmesi,

ısyânmm

«Halâskârân»

Paşa'nm

bir

On-iki-ada'alevlenmesi

karşı

muhâlif gün

cere­

Türk-oca-

yeniden

komitesine dolayı

millî

ve

efkâr-ı-u-

zâbitlerin

ismindeki evvel

hü­ siyasî

meclisten F.:

41

642

KRONOLOJİ aldığı

i'timad

tenin

iş

dâreti

re'yine

başından

üzerine

rağmen

düşmesi

paşa'nm

tarafta

bozulmasından ihâneti,

sugarp sulh

kurtulmak

muahedelerini

lıca

esasları,

dolayı reisi

akde

395 _

binde

Selânik

mid'in

Alman

lânik'den Çeteci

şehrinin

istanbul'a

binbaşı

ve-Terakki

nakliyle

Paşa'nın

zorbalığı,

yeniden

sadâreti

terânesiyle

«Bâb-ı-Âlî

ve

Bâb-ı-Alî

Kâmil

vak'a

rnuâhedesi

yapan

Terakki 409

—

iki

har­ Se-

de

hükümetinin

imzâsı,

Midye

-

Enez

hattının

Bulgaristan'a

bırakılması

ve-Terakki

demagojisinin

iflâsı,

bulamıyan

Mahmud

Şevket

vak'amn

cereyan

l i m Paşa'ya

397 — E d i r n e ' y i

401 —

muhâlefetin Paşa'nm tarzı,

ertesi

edilen

gün

tedbirleri,

lerden

yüzlercesinin

katli,

suikasdm

harp

Marne

i l e hiç

bir

harb

istanbul'dan

dad

devrinin

başlaması,

paylaşamıyan harbinin

Balkan

zuhuru,

garistan'ın

boş

402

-

Rumeli'deki

müttefikleri

harp

safahâtı,

bırakmış

Edirne'nin

o

'

âmilleri,

gün

SadâretSaid

ordusunun

ve

ıslâhı

Balkan

felâketlerinden

şiddetli

(1914 v= 1333)

alan

lüzumunu

hisseden

t i n i n b u temâyülünü

umumî

edip

eline

Türk

ikinci man

ordusunu

almak

"VVilhelm'in g e n e r a l hey'et.i

askeriyye-i

Liman

ihtimâline

istiyen von

ıslâhiyye»sini

b u t e d b i r i n siyasî neticeleri, Îttihad-ve-Terakki

çıkan

Îttihad-ve-Terakki

bir harb

'imparatoru

idaresindeki

istanbul'a

göndermesi

meşhur

çetecisi

kaymakam

v e r B e y ' i n B i n g a z i ve B a l k a n harplerine

iştirâki

bahâne

üçer sene k ı d e m z a m m ı y a p ı l m a k s u r e t i y l e b i r d e n b i r e paşalığa

biye nâzırhğma tâyin edilerek rum

olduğu

halde

Osmanlı

408 — B e r l i n m u â h e d e s i n i n

ve

407.

komitesinin

latılıp M i r - i - l i v â l ı k l a

«AU-

yükseltilivermesi

ve

edilerek

i k i rütbe a t ­

ayni

gün

h e r türlü a s k e r î k a b i l i y e t t e n

ordusunun

başına

61 i n c i m a d d e s i

musallat

mucibince

En.

Har­ mah­

edilmesi, «Vilâyât-i-

Kafkas

cephelerin

âzâsmın

MUHTELİF

sonra

Osmanlı

CEPHELER bir

VUKUATI:

ingiliz

Mısır

fethi

hulyâsiyle

kumandanı

türlü

taarruzuna nanması

ikinci

CEPHELER

Fransız

Filistin-

havâ

harekâtı

Trabzon

bombar­

olmaları

Sedd-ül-bahir'le

ruzlarının

üzerine

akameti

işgali,

Sinâ

çıkan

Bahriye

istanbul'dan

içinde

bocalıyan

atması

defa

düşmanın üzerine ayni

âkıbete ve

kaymakam

Süleyman dolayı

harekete

Askerî intihârı

başlaması

ve

k a s a b a l a r ı n ı n s u k u t u , 425 — Paşa'nm

bizzat

cüz'î b i r k u v v e t l e »

i'tirâf

cephesinde

In<-

uğraması,

Bey'in

Şuaybe ingiliz

teşebbüsünde

veçhile

taar­

asker

çıka­

422 —

Irak

muharebesinde ordusunun

Filistin

asker

umum-kumandam

Amâre,, Nâsıriyye ettiği

do­

yarımadasına

havâlisi

üzerine Sînâ =

Rus

S u v l a körfezine

Irak

lûbiyyetinden

Sarıkamış

tutunması, düşman

r a n ' düşmanın A n a f a r t a l a r ' d a ve

hare­ soğuk,

421.

zorlama

Gelibolu

nâzın

Enver P a ­

Trabzon'un

Çanakkale

boğazı

Arıburnu'nda

valisi

cephesin-

Şam'a

orduyu

bombardımanı,

VUKUATI;

ve bunun

ve

Mes'-

batırılması,

seferine

cephesinde

Basra

boğazında

tarafından

cephesinde Kânunuevvel

donanmalarının

çıkarıp

pek

Sîna =

ve

Çanakkale

Paşa'nm

felâkete

mağlûb

Cemal

imzâ devlet¬

«Harb-i-umumî»

—

nâzmı v e B a ş - k u m a n d a n v e k i l i

mahrumiyyetler

tarafından

ve

doğru

im­

pâdişâha

Basra'yı

Kanal

nümâyişleri, K a f k a s

sürükleyip

MUHTELİF giliz

olan

Osmanlı

düşman

Irak,

deniz

tahtelbahiri

Cemal

l a r m a rağmen H a r b i y e

1333)

ol­

hareke­

düşürmüş

ilânı v e

cepheleriyle

saf­

bile

çılgınca

âleminin 419

hal­

üç

îttinad.ve-Terakki

—

Çanakkale,

cephesinde i n g i l i z ordusunun

şa'nm

(1915 =

edilmesi,

harbindeki

dev­

olmadığı

alınıp

410

bu

hükümetinin

haberleri

suya

göze

sürüklenmesi,

ve

devletleriyle

fâcianm

bu

i l k vukuâtı ve R u s donanmasının

zırhlısının

keti ve Şam '

ve

ümidini

gün

i'tirâzı;

zıyâı

420.

ve o cephe

Osmanlı istismâr

ve

Irak

Bul­

tarafın-

hüküme­

karşı

Almanya

Sanders

kabine

b i r «Cihâd-ı-ekber»

mücâdeleye

Suriye

sinde

Balkan

olan

ordusu

câhilâne

birinci cihan

udiyye

mirâsım bir

karşı

dımanı,

muhalif­

azıya

mağlûp

perişan

inkırâza

denilen bu

Hai­

d a n istirdadı v e b u v a k ' a l a r ı t â k i b e d e n y e n i B a l k a n sulhü, 406 Trablusugarp

elli

Türkiye'nin

b i r lüzum

başlatılıvermesi

için h e r türlü z a f e r

muharebesinden

ve

insan

müdhiş

dâvet

faaliyet

Sadr-ı-a'zam

gemi

Türk

sadr.ı-a'zamm

harekâtının

bu

lere

kanunî

ikinci

müttefiklerine

olduğu

katılması,

bir

üzere bütün dünya

hiç

ile t e k m i l îslâm

Osmanlı

arasında

atılarak

gizli

Îttihad-ve-

îttihad-ve-Terakki

ettirilen b i r beyannâme

olmıyan

ve

harbine

verilmesi; ile

Avusturya

olmak

hükümetinin

İdâre-i-örfiyye'nin

sürülmesi

ateşine

ve

Ho-

eden

etmesi

binlerce

Almanya olan

nihayet

müttefiklerimizin

kabulü,

Mısırlı

alâkaları

olması;

harbinin

Almanya

ilga

Alman

îttihad-

sebepleriyle

nâzın

fazla

ve

Cihan

istifâde

olarak

ve

neticesizliğî,

Hâriciyye

ve

itibariyle

tertibâtıyla

Sadâret tevcihi,

sûikasd

hudud netice

Resmî

gizli

teşebbüsün

tâyin

tedhiş

ve

Sul­

Norveçli

birinci

olmasından

edivermiş

cihan

tin Almanya

ittihad-ve.Terakkî

ve

vazifelerine

F r a n s a ve R u s y a

pâdişâhla

madan

î t t i h a d - v e - T e r a k k i k o m i t e s i n i n e n şiddetli tedhiş v e an k a a h i r i s t i b i -

1332)

birinci

hası,

Mah¬

karşı

sulhünün

kaymakamlığma

(1914 =

ittifak

letlerine

îttihad-

tâyin

kapitülâsyonları en

harâb

paratorluğunun

imkânı

(1913 1= 1332)

kasabanın

k o m i t e s i n i n yüz karası olan ve B a l k a n harbine nihayet veren L o n d r a Edirne'nin

Avrupa

Îttihad-ve-Terakki

vilâyetlerine

İsparta ve B u r d u r zelzelesinde

başta i n g i l t e r e ,

396.

üzerine

lehine

mukavelesinin

başlamasından

akdetmiş

hareketine

budalaca

Sultan H a -

harbinin

hükümetinin

Şûrây-ı.devlet

Paşa

tafsilâtı,

baskınını

ittifak

Balkan

Ermeniler

Şark

b u müfettişlerin

Ouchy baş<-

Yeniköy

imzâsı,

müfettiş-i-umumî

Cihan

iskânı,

iş b a ş ı n a g e l m e s i

birer

haklı

baskını»,

hakkındaki

birinci

ile

Şarkî-Anadolu'da

tarafından

z u h u r u üzerine

Arna­

gemisiyle

sarayında

lândalı

bu

dolayı harp

hükümeti

teselsülünden

sadâreti;

Loreley

hâtın icrâsı

Trablu-

b u muâhedelerin

kalmasından

Beylerbeyi

kanlı

italya

denilen

t a n H a m i d ' i n ustalıklı s i y a s e t i s a y e s i n d e t a t b i k e d i l m e m i ş o l a n ı s l â -

her

ve

643

TARİHİ

d e v l e t l e r i n i n m ü r â k a b e s i altında y a p ı l m a s ı lâzım g e l d i ğ i h a l d e

îttihat-ve-

üzerine

felâketlerin

sonuncu

idaresindeki

komitesinin

Şevket

kurtarma

ve

tehlikede

Enver'in

ve

Şük-

isti'fâsiyle

maiyyetindeki

cebren ıskaatı, k o m i t e n i n mud

Paşa'nm

dördüncü

sefareti

devletin

olması

harekâtı,

çıkması

zuhuru

harbindeki

Muhtar

Kâmil Paşa'nm

istiyen

har­

sâkıt

Şarkıyye»

sa­

Balkan

ordularının

elden

harbinin

mecbur

Balkan

Gazi-Ahmed

Osmanlı

OSMANLI

FÎHRÎST

komi.

Paşa'nm

—

müdâfaası,

Rumeli'nin

Balkan

387

ve denizde harb

Edirne

dolayı

üzerine

Muhtar

gelmesi,

bozgunculuğu,

388 —

gailesinden

karada

andıran

komitesinin

vutların

(1913 1= 1331)

Plevne'yi

Terakki

isti'fâsı

Gazi-Ahmed

iktidâra

b i n i n başlaması, sebebleri, ri

Sadâretten

ve

muhâlefetin

T8HLÎL1

.

«En

ve

mağ-

Bağdad'a

Kût-ül-Amâre

Suriye iptidâi

cephesinde vesâit

ve

Mısır'ı f e t h e t m e k için k a l k ı ş t ı ğ ı K a n a l

se-

644

T8HLILI

K R O N O L O J İ ferinde kas

müdhiş

bir bozguna

cephesinde H a r b i y e

Paşa'nın

hiç

ket

ederek

boş

yere

suna

bir ihtara giriştiği

telef

nâzın

ve

asmayıp

ve

Çanakkale

Majestik

zırhlılarının

düşman

tahtelbahirlerinin

428

garlara

terki

sebeb

1334)

MUHTELİF

batırılması

olması,

ve

de

mağlûb Gelibolu

sinde

ve

dolu'yu

MUHTELİF lûbiyyetini bolu

şehâmeti

tulması, feri

üzerine

429

_

sonra

429 —

Deniz

tutması,

etmesi en

ikinci

yünde

Kanal

senedir

Osmanlı

seferinin

hazırlık

olan

ordusunu

Erzurum'a

girmesi

üç

ve

misli

ondan

olan

Türk

in lan

büyük

oğlu

veliahd

künde 431 —

bir vak'a

ve s o n halîfe

Yusuf

babasının

larım k e s m e k

mühim

izzüddin

ölüm

suretiyle

tarzını

İngiliz

430

da

Abdülmecid'in taklid

idare

etmiş

olan

takvimdeki

zihniyetiy­

Kût-ül-Amâre

boş yere b i r i r a n mâcerâsına

dağıtmış

olmasından

dolayı

on göre

I r a k cephesinde

çeteciliği

i t t i h a d - v e - T e r a k k i hükümetinin

Suriye cephesinde Gazze /

girişerek

Bağdad'm

sukutu

Filistin

-

Tell.üş-Şerîa / Bi'r-üs-Sebü' hattına ç e ­

kilmiş o l a n Osmanlı o r d u s u n u n G a z z e ' y e

yapılan i l k i k i i n g i l i z t a ­

a r r u z u n a m u k a v e m e t i v e b u n a m u k a b i l M e k k e ' n i n âsi v e hâin Hüseyn'in oğullarından F a y s a l ' m Maan'ı işgal etmesi,

şerîfi

435 —

Kaf­

k a s c e p h e s i n d e R u s b ü y ü k ihtilâli b a ş l a m ı ş , K ^ r e n s k y iş b a ş ı n a g e l ­ miş ve b u yüzden düşman ordusu

inhilâl d e r e c e s i n e y a k l a ş m ı ş o l ­

Muş,

de

müdâfaasının

sonra

devâmı,

çüncü

İngiliz

bizde

Sînâ

taarruzunda

/

Yafa

nihayet

ve

VUKUATI:

Musul

436 —

üş.Şerîa

kâtında

De­

kardeşi

1336)

Bi'rüs-Sebü'

Irak

kalmak

=

Filistin

Arap

-

hattının

Kudüs

tamamiyle

vaziyetin

Büyük

Osmanlı

esnâsmda

o¬

Hân-ı

köş­

i k i kere

cephesinde şartiyle

-

havadan

alâkadar

defni,

değişiksiz

Bi'r-üs-Sebü',

bâzı

son

rie„

ve

Nâsıra'ya

Deniz olan

getirilen

yap­

ve h a v a

hare­

Balkan

harbi

ve

Sultan

hastalığından 437

nak­

437.

sonuncusu

tedâvisi

hususiyyetleri,

üzerine

Kudüs sukut ettikten sonra

istanbul'a

«İhtikân-ı

irtihâli,

Gazze,

sukutu

karargâhı

ü¬

Gazze/Tell-

kasabalarının

devâmı,

pâdişâhlarının

deği­

cephesindeki

el-birliği,

çözülmesi,

çıkması

Bağdad'm

vaziyetin

Suriye

İngiliz

şehirleriyle

elden

Selânik'den

Sânî'nin

sarayında

damar­

türbesine

şanlı

istanbul'u

t ı ğ ı t a a r r u z h a r e k e t i n i n ' neticesizliği, 436 —

Trabzon,

sol kolunun

olarak

ledilmiş o l a n O s m a n l ı o r d u s u n u n

Sultan A z i z ' -

büyük

CEPHELER

şiksiz

Filistin'in

kö­ son­

Zincirli-kuyu'daki

ederek

==

cephe,

Azap

MUHTELİF sukutundan

gi­

ettikten

431 _

1336)

on

Sinâ için

Kafkas

Bitlis,

giliz tayyarelerinin i l k defa b o m b a l a m a s ı , 436.

za­

olan

tahfif

mağlûb

E r z u r u m l u Şükri P a ş a ' n ı n irtihâli v e M e r k e z e f e n d i

Abdülhamid

dolayı

ve

s o n anları

—

Beşinci

Beylerbeyi

ve

şahsiyyetiyle

Mehmet

Reşad'm

ö l ü m ü v e bâzı h u s u s i y y e t l e r i , 439.

kahramanı

mezarlığına

def­

ALTINCI MEHMET / MEHEMMED-İ-SADİS DEVRİ

n i , 432 — ö t e d e n b e r i i n g i l i z l e r e m ü r â c a a t l e b i r t a k ı m ihânet t e k l i f ­ lerinde bulunmuş olduğu halde

ara­

Dâhiliyye

v e n e t i c e i t i b a r i y l e I r a k ' ı n e l d e n ç ı k m a s ı , 435 — Sînâ =

kuvvetlerinin

teslim

—

intihârı ve S u l t a n m a h m u t

B a l k a n harbindeki Edirne

harekâtında b i r 434.

Rûmî

u m û r u g i b i h a r b işlerini de M a k e d o n y a

z a f e r i n d e n istifâde e t m e y i p

kur­

Selmanpâk

R u s ordusunun

olmaması,

Efendi'nin

434 —

sadâreti,

/

cep.

ordu­

tehlikeden

yükünü

kuvvetle sonra

Bey/Paşa'nm

elindeki kuvvetleri

Osmanlı

B a y b u r d , G ü m ü ş h â n e v e E r z i n c a n şehirlerinin s u k u t u , 431 _ n i z harekâtında

le

Şarkî-Ana-

a l ı n m a s ı , 430

neticesizliği,

yapmış

Tal'at

devlet

cephe­

Geli­

üzerine

esir

feir

Deniz

ıslâhı, 434 — M U H T E L İ F C E P H E L E R V U K U A T I :

çe­

mağ-

büyük

kuvvetinin

rişilen

Tell-üş-Şerîa

Mısırlı S a i d H a l i m P a ş a ' n ı n i t t i h a d - v e - T e r a k k i k o d a m a n l a r ı y l a nâzın

bir

düşmanın

ordusunun

cephesinde Almanya'nın

/

sı a ç ı l m ı ş o l d u ğ u için isti'fâsı ü z e r i n e k o m i t e n i n t a l e b i y l e

ve

cephesinde

olan

b i n kişilik d ü ş m a n

sinde

1335)

Paşa'­

Kafkas

harekâtında

kumandasında

Suriye

(1917 : =

ingilizlerin

düşmanın

Çanakkale

kapanmış

da Gazze

d u ğ u için v a z i y e t i n d e ğ i ş i k s i z d e v â m ı , 4 3 6 — H a v a h a r e k â t ı n d a i n ­

başlamış

cephesinde Türk

sonra

b e s i n d e v a z i y e t i n d e ğ i ş i k s i z d e v a m ı , 434 _

429.

tahliye

/ El-Hafîr hattına ve o n d a n

düşman filosunun Antalya'yı bombardıman etmesi,

Irak

geri

cephesinde C e m a l

Townshend

.

suf

düşmanın

olup

üs­

B i ' r - ü s - S e b ü ' a r a s ı n d a k u r u l a n h a t t a çekilmesi, 434 — K a f k a s

hulyâsmdan ustalıklı

mağlûb

eden

I r a k cephesinde v a z i y e t i n de-

K a n a l mâcerâsmdan s o n r a i l e r l e m i y e başlıyan i n g i l i z o r d u s u n u n

cephesinde

ilerliyen

general

Filistin

ra

istifâde

VUKUATI:

— Sînâ=Filistin - S u r i y e cephesinde i k i n c i

434

ü ç g ü n l ü k f a r k ı n k a l d ı r ı l m a s ı v e yıl başının E f r e n c î t a k v i m e

mâcerasmdan

istanbul'un

Kût-ul-Amâre'ye ve

üzerine

VUKUATI:

tamamiyle

Irak

zararına

istanbul

ordusuna

çekilmiye

sâyesinde

429 —

muhâsarası iki

edip

Bul­

CEPHELER

devâmı,

tülüğünden dolayı Osmanlı o r d u s u n u n El-Arîs'i t a h l i y e edip H a n - Y u ­

ve

batırması,

MUHTELİF değişiksiz

bâzı

Karaağaç'm

kuvvetlerini

hazırlanmaları,

topa

CEPHELER

yarımadasını

sunun

Kanal

hazırlanması,

Batum'u

kabul

artık

Filistin - Suriye

bozgunundan

istilâya

sızabilen

Çanakkale

:

Bağdad

Türk

S u r i y e ' y i işgale

donanmasının 1334)

Sînâ =

neticelenen

Sarıkamış

torpile

g e r i ç e k m i y e b a ş l a m a s ı , 429 —

muharebesinde

1335)

girişi, 428.

yarımadasındaki

Selmanpâk

hüsranla

harekâ­

defa

Türkiye

(1916

ordu­

Deniz

ordusunu

a r k a s ı n d a n v u r m a k ü z e r e i n g i l i z l e r l e el.birliği e t m e s i , 432.

askerin

Rus

zırhlısını

topraklarımızla

düşmanın

Kût-ül-Amâre'den

Filistin

(1916 =

olan

hiç b e l l i e t m i y e r e k

k i l m e s i , 429 —

bin

iki

Marmara'ya

VUKUATI

cephesinde

nın

hare­

427 —

Bulgaristan'ın

CEPHELER

vazgeçerek hareketle

Enver

altmış

Barbaros

sâhilindeki

mukabilinde

mütemâdiyen

vekili

645

TARİHÎ

edip b i r t a k ı m vâhî b a h â n e l e r l e ı s y â n m ı ilân e d e r e k T ü r k

Kaf­

—

zihniyetiyle

kapılarının

Karadeniz'de

A l m a n y a - A v u s t u r y a lehine harbe (1915 =

çeteci

426

cephesinde i n g i l i z l e r i n G o l i a t h , T r i u m p h

M e r i c ' i n sağ

—

Baş-kumandan

taarruzunda

kruvazörünün

çarpması,

çekilmesi,

Şarkî-Anadolu

açılmasına

Mecidiyye

geri

kulak

Sarıkamış

olmasına

maatteessüf

tında

uğrayıp

OSMANLI

FİHRİST

dâimâ r e d cevâbiyle karşılaşmış

ve

n i h a y e t h a r b hâlinden d o l a y ı i n g i l t e r e t a r a f ı n d a n satın alınmış o l a n M e k k e şerîfi hâin H ü s e y n ' i n e k m e ğ i n i y e d i ğ i O s m a n l ı d e v l e t i n e ,

İs-

l â m i y y e t i m ü d â f a a e d e n T ü r k m i l l e t i n e v e H i l â f e t m a k a m ı n a ihânet

(1918 =

1336)

Altıncı 441 —

Mehmet

Vahîdüddin'in

cülûsu,

şahsiyyeti

O s m a n l ı t a r i h i n d e s o n k ı l ı c . a l a y ı , 444 —

HELER

VUKUÂTI:

Irak

cephesinde Bağdad'm

ve

âkıbeti,

MUHTELİF sukutundan

CEP­ son-

646 ra

işgal

karşı tu,

sâhasım

445 —

rîa

şimale

müdafaasız

başlıyan

Filistin

-

meydan

asker

ihracı, —

Trabzon,

Amman,

Bîsan,

Rayak,

şehirleriyle hirlerinin girmesi,

hükümeti

umumîleştirilmesi

iâdesiyle

ruç

hareketinde,

bul

üzerine

Midilli

yaptığı

adalarındaki

şehirleriyle

Humus

Sadr-ı-a'zam fenalıkları

Tal'at ve

bu

dolayı

istirdad ve

düşman

yeni

Gümrü Kars

Osmanlı

Nahcivan

etmiş ve

yapılan

olan

Ce-

Ardahan

şe­

Baku'ya

lüzumsuz

ha­

bir h u ­

batması, "düşmanın

akınlarına

isti'fâsı,

in-

Erzincan,

Çanakkale-boğazı

te'sisâtımn

üzerine

ordusunun

kuvvetlerinin

harekâtında

hava

445

ve

teşekkül

karşı

çekilmesi,

hareketlerinde

Batum,

hava

Paşa'mn isti'fâ

ve

ordusunun

kruvazörünün

İngiliz

bir t a .

Beyrut

Akkâ,

Türk

hattına

muhtelif

ve

vak'a

Taberiyye,

işgali

ve h a v a

felâketle bu

Nâsıra,

tarafından

abluka

olan

Sarıkamış,

Türkiye'ye düşman

için

sebeb

istan­

mukabil Limni bombalanması,

değersiz

şahsiyyeti,

îttihad-ve-Terakki

ve

447. devlete

komitesinin

iş b a ş ı n d a n s u k u t u 448 — E s k i H a r b i y e Hâzırlarından

Yâver-i-Ek-

rem

sadâreti

ferik

kurduğu

gâne in

İzzet

kabinenin

KUATI: felâket

Ahmed

Harp

mâhiyyeti;

sahalarında

sahneleri

mühim

kalmış

vak'a

Türk

s u k u t u v e İngiliz

tehdide

müşir

pâyesiyle

MUHTELİF

CEPHELER

artık

hakikî

birer

olduğu

sırada

Suriye

ordusunun

ordusunun

tahliye

bu

filosunun

Trablusuşam'ı

tamamlaması

işgal

ve İskenderun'u

d a işgal

ahâlisinden

elli

kişi

HARB.İ-UMUMÎNİN tarafından

işgali;

kuvvetlerinin dros

olup

denilen

sonra

450

ve

-

inkırâzma

sebeb

başılarmm

millet

memleketi

gününden hisâbı,

453

—

cibince gayir larmm

korkup

451

Tevfik

Osmanlı

ve

_

kaçmaları

izzet

Paşa'nm

tarihinde

son

Paşa ikinci

Yunan harp

küstahça

esaret

mütâreke

alayı;

bir

istan­ 450

450

Osmanlı

—

«Mon­

vesikasının

muâhedesinin son

Türk

kabinesinin

impara­ sonra

eleihi-

mes'ûliy-

ve

sebebleri,

mâhiyyeti

ve

muâhedesi

mu­

i s t a n b u l ' a gelişi, v e r i l e n t e ' m i n â t a

mu­

gemilerinin

nümâyişleri,

Mütâreke

imzâbaşlıca

komitesi

mücrimlerin isti'fâsı

—

İngilizler

sürükledikten

kaçak

sadâreti,

suretiyle

ve Asîr

İttihad-ve-Terakki felâkete ve

iş­

akınlarında

Olmaları,

kabinesinin

Sadâret

d ü ş m a n filolarının olarak

olan

Suriye

Musul'un

Yer-yüzündeki

torluğunun

harekâtında b i r

etmek

Yemen

ve

HalebV

yaralanması,

:

teslim

teslimiyyet

sebepleri

neticeleri,

yet

kişi

Medîne, T r a b l u s u g a r p ,

mütârekesi»

sap

yüz

SON VAK'ALARI

mütârekeden

sı, b u f e c î h a r e k e t i n esaslarıyla

telef

ye­

Anadolu'yu

suretiyle

A n a d o l u limanına d a el atması, düşmanın h a v a bul

olduğu

üzerine

etmek

ziyade

cephesindeki

etmiş

vaziyet

ve

V U ­

cepheden

b a ş l a m ı ş o l m a s ı d ı r , 449 — D e n i z v e h a v a

Fransız galini

Paşa'mn

de

İngilizlerin

gelmesi,

istanbul r u m

Haydarpaşa

-

hat boyu ile Samsun, B a t u m ve M e r z i f o n su

Ankara

Kafkas

(1919

=

1337)

için,

Osmanlı

olan

B a k u şehrinin

zâsı

İttihatçı

ve

93

seferi ve

vermiş

olan

kuvvetleri

tâdilâta

ertesi

ölümü

gün

lüzum

Osmanlı

İttihatçılardan

ların ' t e v k i f i n e

başlanması,

bir

gitmiş

gelip

dam

general

Franchet

bırakan

gülünç

bul'a

girişi;

işgal

suretinde

Türk

bırakılmış

olduğu

kuvvetleri

tarafından

ması

en meş'um 456 —

Ermeni

verilmiş

ile

i'dâmı

ve

halk

ve

tehcir»iyle

Türk

duduna

çekilmesi

rini

Ermenilere

ve A d a n a gali;

vermesi;

verilmesi;

yanların

havâlisinin

Türk

Kuşadası'nı Yunan

şarttan

Antalya'nın

işgalinde

işgal

Dîvân-ımutasar­

için h a k s ı z

olan

muhteşem

alması, 457 — ordusunun

Mü.

1914

tarafından

şeh­

o

haksız

Maraş

olarak eden

faciası,

gün

iş­ ital­

şehre

başlıyan

çı­ ilk

italyanlar

ta­ son­

Urla,

Aydın,

Çeşme,

Ayvalık,

Trakya'nın büyük

Torbalı, Tire,

düşman

tezâhürleri,

fâciasmdan

dolayı

Meclis-i-Meb'ûsân da

ve

tanat»

toplanması

ittihatçının

inkırâza

millî

Dâmad.Ferid'in

kongreleri,

olduğu

için,

tedbirheri müzâkere riyâsetinde

v e neticesizliği,

denilen ingilizler

askerî

İzmir

etmek

460 —

ele-başılarmdan

fikrinin —

İzmir

ikinci

sadâreti ;

fâciası

karşısın­

Yıldız

bir

«Şûrây-ı

tevkifhanesinde Malta'ya

Tal'at,

458

Harbiye

mes'ûliyyetten

Selçuk, etmeleri,

üzere

fevkalâde

tarafından

sonra

işgal

mukavemet

isti'fâ

sürükledikten

İtühad-ve.Terakki

uğraması,

eden

Bayındır,

havalisini

Sivas

sadr-ı-a'zamm

Bekirağa-bölüğü 67

işgaline

Mağnisa,

Nazilli

E r z u r u m ve feshedilmiş

ittihâz e d i l e c e k

yında

Menemen,

Kasaba,

sâhilleri

Gür­

Antep,

rekabet

İzmir

hu­

Kars

Ardahan'ın

Yunanlılara

b i r taraftan, Muğla

olun­

Dîvân-ı-harb'e

rafından işgal e d i l i r k e n b i r t a r a f t a n d a Yunanlıların İzmir'den ra

mukavemeti,

Dâmad-Ferid devâm

İngilizlerin

barbarlıkları,

sebepleri

edilerek

dolayı

edivermeleri;

sürülerinin

olan

i t a l y a n l a r ve U r f a ,

de Fransızlar

Garbî-Anadolu'nun

karılan

ayni

eden

Gürcü

isti'fâsı,

edilmiş

mucibince

cülere

mecburiyetinde

ve Y o z g a d

târeke

cephesinde

iştirâk Kafkas

hoş görünmek

tertib

istifâde

is­

polise

ithâm

şeklini

şartından

Is-

düşmanın

nâzırlarm

c e n a z e m e r a s i m i n i n millî b i r - p r o t e s t o Kafkas

göl­

defa

tevkifine

kaymakamı

tarafından

ikinci

kasabalarının

simâlarmdan

İttihatçı

istanbul'a baş-kuman.

mucibince

Paşa'mn

rıf v e k i l i K e m â l B e y ' i n g a l i p d e v l e t l e r e olarak

sonra

çekilmek

ittihatçıların

Boğazlıyan

olan­

sansürle

bâzı

«Taktil

olan

yele

kaçamamış

başlıyan

Ahıska

Tevfik

Paşa'mn

senede

kahramanlarını

mütârekesi

ve

işgali;

on

yaptırarak

hududuna

â-

Paşa'mn

Muhtar

orduları

operet

tarafından

1914

Paşa

düşman

ihlâle

Mondros Azgur

tarihinin

Said

verilmesi; harb'e

ahkâmını

için,

Tevfik

veyahut

alayı

Bütün

sadr-ı-a'zamlardan

Mütârekeden

e

ordusu

i l k sadâreti,

ve

—

Rumeli

kuvvetleri

cephesinde

ve Osmanlı

Ahmed

d'Esp rey'nin

el 'atılması;

Paşa'mn

Gazi

b i r zafer

Mütareke

olan

imparatorluğunu

455

edilmiş

454 -

455.

eski

kaçmamış

olan

gede

tanbul'daki

görmüş

ordu­

tahliye

işgali,

feshi,

Türk

mecburiyetinde

tarafından

sadâreti;

kahramanlarından

kasabaları­

mucibince

çekilmek

tarafından

üçüncü

şahsiyyeti;

kere

hududuna

Meclis-i-Meb'ûsânm

bâzı

ve

şehirleriyle

mütârekesi

İngilizler

olan

Kabinesinde isti'fâsı

Mondros

c e p h e s i n d e 1914

bulunduğu

sonra

Hayfa, ve

446 — D e n i z

ricindeki

ordusu

647

TARİHİ

nı i ş g a l e b a ş l a m a l a r ı ;

Şe-

noktalara

Osmanlı

kasabalarının

doğru

ikinci

muhtelif

Baalbek,

sukutu

başlıyan

şarkına

b i r i n c i ve

donanmalarının

E r z u r u m , V a n , Oltu,

nubî-Kafkas

1337)

isyanının

İtalyan

üstüste

üzerine

Taşoz

Arap

suku­

neticelendikten

çıkmasına

c e p h e s i n d e R u s ihtilâlinden

hilâli

süren

Osmanlı

elden

ve

Dimişk,

Kafkas

gün

OSMANLI

FİHRİST

ingilizlere

şehrinin

cephesinde Şerîa'mn

muharebesinin

d a Fransız

başlıyan

Kerkük

muvaffakıyyetsizlikle

üzerine b i r t a r a f t a n

kasabalarının

kasabasıyla

Suriye

Suriye'nin

raftan Şam

Hît

genişletmiye

t a a r r u z u beşer

muharebelerinde

Nâblus

doğru

kalan

İngiliz

neticelenmesi,

(1918 =

T8HL1LI

K R O N O L O J İ

sal­

nezâretinin

mevkuf

tutulan

sevkı;

devleti

korkup

Enver,

sara­

kaçmış

Cemal

ve

olan Dok-

648

KRONOLOJİ tor

Nâzım'm

feransından sini

teşkil

zavur leye

Merzifon'u

Anadolu

üçüncü

sulh

kon­

Sèvres

kabine­

Dâmad-Feçerkez

karşı

An-

Uşak (1920 ı =

1339)

(Bu

(1920 =

son devir ictinâb 1338)

etmeleri,

müşir

anlıyan

461

İngilizlerin

Sivas

-

sadâreti

ve

suretiyle

ve' sâ-

ferik

kongresiyle

Türk

adaletine

devletlerden

nankörlükleri

pâdişâha

olması

me'mur

Sivas

sırf

patriklerinin galip

istemek

mecbur

ve

bütün

(1921,

=

1339)

inkılâp t a r i h i y l e k a r ı ş m a k t a

Maraş'm

açılması

Fransızlar

Paşa'nm

olduğu

Galip

ve

tarafından

Eskişehir

devletlerin

Fransızların

tahliyesi,

sadâreti,

ve

dördüncü

tazyiki

Alaşehir'in

ve

Yunanlılar Mudanya Yunanlılar

tarafından tarafından

Edremid'in Bandırma,

sukutu,

Türki­

İngilizler

Bursa'mn

vukuâtm

iza­

Yunanlılar

Tekirdağ'ın

( 1 9 2 İ ı = 1340)

(1922 ı = 1340)

A'yandan

ferik

Sâlih

işgal

altına

alın­

çekilmeleri,

Paşa'nm

tevkifi

son

işgali,

asker

işgali,

tarafından

Edirne'nin

Os­ 1341)

465;

tarafından

işgali,

tarafından

Kırklareli'nin

Bâzı nazırlarla geçinemiyen v e s o n u n c u sadâreti, 4 6 5 ;

işgali,

dördüncü,

etmiş

oldukları

iştirâk

eski

sadr-ı-a'zam kurşunla

Tal'at'm vurulup

öl­

işgali, 4 6 6 ;

işgaline

düşmesi, işgali,

komitecisi

işgali,

İttihatçı

Said

tarafından

466!

466; 466.

Halim

kurşunla

Paşa'nm

vurulup

Roma'da

öldürülmesi.

ismindeki

Yunan

zırhlısının

Samsun'u

topa

tutması,

firârîlerinden

Cemal

Paşa'nm

öldürülmesi, vekili

eski

Bahriye

Tiflis'de

Ermeni

nâzın

ve

Suriye

komitecileri

tara­

467; firârîlerinden

Enver

gitmiş

olduğu

Buhârâ'da

sırada

maktul

düşmesi,

Afyon-Karahisar'm

eski

paşa'nm

Harbiye

nâzın

Bolşeviklerle

emîrlik

ve

Baş-ku_

anlaştıktan

hulyâlarma

kapılıp

sonra

ısyân

ettiği

467;

Yunanlılardan

istirdâdı,

467;

çıkarması,

istirdâdı,

467;

S o n Y u n a n kıt'alarmm Çeşme'den v a p u r l a r l a kaçıp gitmeleri,

464;

Dâmad-Ferid'in Ankara

istanbul'dan

hükümetinin

Fransa'ya

fevkalâde

kaçması,

komiseri

Yunanlı­

millî

Sultan Son

465;

idaresinin

Vahîdüddin'in

Osmanlı

giltere'ye Veliahd

halîfe

pâdişâhı

teşmili,

sıfatiyle

Altıncı

Abdülmecid

halîfe A b d ü l m e c i d ' e

isti'fâsı Cuma

Mehmet

istan­

üzerine

Ana­

selâmlığı,

Büyük

468;

Vahîdüddin'in

M a l t a ' y a hareket

ibni Abd-ül.Aziz'in

makamına

Paşa'nm

468;

son

Sultan

i l t i c a ederek istanbul'dan

rafından Hilâfet Son

istanbul'a

467;

467;

Re'fet

b u l ' a gelişi, 4 6 7 ; Saltanatın i l g a s i y l e Hilâfetin ibkaası, 467; S o n Osmanlı sadr-ı-a'zamı T e v f i k P a ş a ' n m

etmesi,

İn­ 468;

Millet Meclisi t a ­

intihâbı, 4 6 9 ;

Topkapu

sarayında

yapılan

bîat

me­

r a s i m i , 669;

465;

Y u n a n ' işgaline

«Averof»

dolu

465;

Paşa'nm

tarafından

tarafından

sadr-ı-a'zamlardan

Bursa'mn

464;

464;

işgali,

üzerine

466;

İ z m i r ' i n istirdadı, 4 7 6 ;

s u k u t u , 465;

Yunanlılar t=

etmesi,

466.

tarafından

Yunanlılar

ermeni,

mandan

(1922 =

Karacabey'in

girmesi,

Yunan

İttihad-ve-Terakki

G a l i p devletler tarafından t e k l i f edilen Sèvres muahedesi esasla­ rının Y ı l d ı z s a r a y ı n d a t o p l a n a n e l l i kişilik b i r « Ş û r â y - ı - s a l t a n a t » t a r a f ı n d a n kabulü, 6 4 5 ; Kırkkilise

Eski

lıdan

464;

ve

murahhaslarının neticesizliği,

Yunanlılar

kumandanı

464;

arz-ı-ta'zimâtı,

kalmadı­

466;

İttihad-ve-Terakki

464;

464;

çâre

mürâcaatı

467;

isti'fâsiyle

üzerine

465:

466;

463;

464;

Gönen

işgali,

Adana'ya

Yunanlılar

Lüleburgaz'ın

kabulü,

imtinâı,

465;

başka

mecbur

firarilerinden

Afyon-Karahisar'm

464;

tarafından

E r m e n i alayının

isti'fâya

i z m i t ' i n Yunanlılar tarafından

462.

464;

işgali,

işgali,

mümessillerinin

b i r E r m e n i milliyetçisi

dürülmesi,

464;

işgali,

Ankara

ittihad-vte.Terakki

464;

Bandırma'ya

tarafından

Kirmasti, Mudanya,

tarafından

İzmit'in

ye

Sâlih

ve

konferansının

Berlin'de

463;

nâzın

meb'uslarm feshi,

M i l l e t M e c l i s i ' n i n pâdişâha

Balıkesir'in

Bir

sadâreti,

bâzı

Fransızlar

ingilizlerin

lar

istanbul

an­

463;

dolayı

çekilmeleri,

Meclis-i-Meb'ûsâmnın

Zonguldağ'ın

devletleri

Dâmad-Ferid'i

Eskişehir'in

Afyon-Karahisar'dan

tazyikinden

Urfa'dan

İngilizlerin

Büyük

anlaşmaktan

i'tilâf

Kütahya'nın

«Mîsâk-ı-Millî„nin

isti'fâsiyle B a h r i y e

müşir pâyesiyle

Dâmad-Ferid'in

manlı

rüesâsiyle

anlıyan

Ali med­

ihânetleri,

için m e t i n d e

i s t a n b u l ' u n g a l i p devletler tarafından resmen ması ve Şehzâdebaşı k a r a k o l u vak'ası, 463; İngilizlerin

tasdikten

Harekât-ı-Milliyye

bir

Rızâ Paşa'nm

pâdişâhın

tarafından

Londra

edilmiştir).

Ali

ve

v e s o n u n c u sadâreti, 466.

Samsun'la

kongresinin

isti'fâya

Meclis-i-Vükelâ'ya

pâyesiyle

akalliyyet

Meclis-İ.Meb'ûsânm

imzâsı

Yunanlılar

pâdişâhın

OSMANLI TARİHİNİN SON DEVRİ hından

muahedesinin kasabasının

ğını

mücâde­

649

TARİHİ

Osmanlı t a r i h i n i n s o n sadr-ı-a'zamı o l a n T e v f i k

nazırlarından

işgalini

sadâreti;

kumandanı

harekât-ı.ı-milliyesine

millî v e dinî m e v c u d i y y e t l e r i n i

olan

Paris

Dâmad-Feridîin

OSMANLI

FİHRİST

461.

tahliye

paşa'nm

ye'nin

isti'fâ'siyle

üzerine D â m a d - F e r i d ' i n

Harbiye

laşması;

dönen

tutunamıyacaklarını

müracaatı

yun

üzere

Paşa'nm

Anadolu'da

bık

mahkûmiyyetleri;

ettiği « K u v â y - ı . i n z ı b â t i y y e »

başlaması,

Rızâ

îdâma

muvaffakıyeCsizlikle

tazelemek

rid'in

(1919 ı = 1338)

gıyaben

T8HLİLÎ:

düşmesi,

Dâmad-Ferid'in

Yunanlılar

465-

isti'fâsiyle'

i'tilâf

beşinci (1923 =

1342)

tarafından

devletleri

Edirne'deki ması, 469;

tahliye

tarafından

Karaağaç

edilmiş

Türk

istasyonunun

olan

ordusuna

Şarkî-Trakya'nm

t e s l i m i , 469.

Yunanlılardan

teslim

alın­

650

K R O N O L O J İ

Nice'de

dud

v e f a t ı , 470.

D a m

cikİLf! ; ^

ZfT^T"*

hâricine

tarihinin

TAHLİLİ

° ^ v , a ^ -

*«n

^

hudut

J

J

J

^

^

m

a

n

U

* * *

S o n halîfe A b d ü l m e c i d i l e O s m a n h ««layla

S

U

U

M

h

â

ad-Ferid'in

^ a m m n

^

hu-

«smaniı

TO

"Umumî muhtelif

ansiklopediler,

devletlerin

liyografyaya

resmî

salnameler, mecmualar,

A P a ş a destanı

—

B a k . : Daııon

Azzaoui

—

Bak.:

—

mud-Han =

hakkında)

dâir :

ibııi

Sultan

Malr

Mustafa -

Türk

Tarih

külliyâtı

içinde

Faik

Reşid

Unat

miştir)

tarafından

intime

—

neşredil­

Bak.:

h i , i s t a n b u l , 1288 — "Masraf-zâde Abdurrahman kukiyye

de

şer­

( İ k i c i l t , 21 c ü z ) HıbrH

B a k . : Hıbrî-i

Edirnevî

istan­ —

"Abdur­

rahman—". A b d u r r a h m a n Paşa " T e v k i î — " — nunnâme-i

Âl-i-Osman

Millî

Tetebbü'lef

ve y e n i

harflerle

kâletnin

"Türk

serisinde

K V

harflerle

Mecmûası'nda de A d l i y e Hukuk

Ve-

Tarihi"

neşredilmiştir)

istan­

b u l , 1331 ve A n k a r a , 1935. Abdurrahman vis—" Paşa

Şeref

—

"Son

Vak'anü

"Özdemir-oğlu

(Târih-i

Osmâııî

M e c m u a s ı , sene 4

-

h a r mı, k a t i l Encümeni Tâ'rîh-i cilt)

mi?

Osman

5); (Türk

M e c m u a s ı , sene

Devlet-i

14);

i s t a n b u l , 1 3 1 5 - 1318

müsâhabeleri

(Maârif

inti­ Târih

Osmâniyye

—

Ravzat

(Yazma

-

sarayı 1581

Hazine

nüsha­

biri

Top-

kütüphanesin­

numaradadır)

Bulak,

feth-i

har

Revan

bir yazma

tarihi

Bağdat!

nüsha :

muah­ İstinsah

yoktur).

Abdülfettah —"

ve

kütüphanemizde

Şefkat

—

Efendi

B e r k - i Sebz

Vüzefâ

"Bağdadlı

(Hadîkat-ül-

zeyillerinden)

istanbul,

Ahmed—". Abdülhamid-Han

—

Hâ­

tırat

(İbn-ül-Emin

Mahmud

Ke­

mal

tarafından

"Abdülhamid-i

Sânî'nin Türk

"İkinci—"

notları"

Tarih

serlevhasıyla

Encümeni

Mecmua­

sının 1 3 / 9 0 , 1 4 / 9 1 v e 1 5 / 9 2 sayılı nüshalarında neşredilmiştir)

-

Encümeni

S u l t a n Abd-ül-Aziz'in vefatı

"Şeyh-ül-İslâm

1271 —• B a k . : Tâib " O s m a n - zâde

(Merasim

ve Teşrifata a i t t i r : E s k i

2)

Sânî'nin

en iyilerinden

(Hususî

Hır

Edirnevî

Efendi

Târîh-i

b u l , 1922 - 1925. Abdurrahman

hal'i;

1284;

B a k . : Şefik

-— H â d i s â t - ı

suret'i

Kara-Çelebi-zâde—"

kapu

Mehmet—"

Âdil

ve

Sânî'ye

Abdülhamid

n a ' ş i ö n ü n d e ; i s t a n b u l , 1918. Abd-ül-Aziz

larının

Dorys

Şefiknâme

Refik—

Abdülhamid-i

Süleyman-nâme

"Georges—". Efendi —

istan­

ül " E b r â r , B u l a k , 1 2 4 8 ;

A n k a r a , 1943.

AbduHiamid

Sultan

Sânî

Sultan

hakkında:

Kurumu

bahsedilir)

1)

Hâin

Târîh-i S u l t a n

1339, cildinde

S u l t a n Abdülhamid Hân-ı

A b d i t a r i h i (1730 P a t r o n a

ihtilâli

Abdullah

(İkinci

A b d u r r a h m a n Şeref ve A h m e d

Tabsırat-ül-eşkıyâ

istanbul, tarihsiz. Efendi —

Han

istanbul,

Zübdet-ül'kısas b u l , 1315 - 1 3 1 6 .

Azzâvî/

"Abbâsiil—"

Efendi

(1266 B o s n a - v u k u a t ı Abdi

tezkireleri,

neşriyyâ tından) Osmanlılardan

"A.—". Abbâs-iil-Azzâvî Abdi

suarâ

alınmamıştır".

to

Abaza

gazeteler,

vesaik mecmûalarıyla kitapları ve tarih atlasları h u b i b ­

(İki Tarih

Vekâleti

b u l , 1926 — in

istan­

B a k . : Sultan H a m i d ' -

hatıratı.

Abdülhamid'in Bak.:

Sâib

Abdülhamid-i Bak.:

evaiki

saltanatı

Sânî'nin

notları

Abdülhamid-Han

Abdiilhamid-i

—

"Ahmed—".

Sânî ve devı-i

—

"İkinci—". saltana­

tı, h a y â t - ı h u s u s i y y e v e s i y â s i y y e ' si —

Bak.: Nuri

"Osman—".

652

KRONOLOJİ

Abdüllıa.mid ve Y ı l d ı z hâtıraları Bak. : T a h s i n Paşa. Abdiilkadir Efendi

"Topçular

—

kâti­

bi—" — Târîh-i Âl-rOsman (1000 - 1050 v u k u a t ı n a âit e l ­ y a z m a s ı : B u eser Abdülkaadir E f e n d i ' y e izâfe edilir) E s ' a d E f e n ­ di Kütüphanesi, N o . 2151. Abdürrahim

Şerif

Beygu

—

"Erzurumlu

Beygu

Bak. :

Abdürrahim

Şerif—". Abrégé

chronologique

ottomane —

de

l'histoire

Bak.: Croix

Acâib-ükmakdûr fî nevâibi Bak. : İbni-Arabşâh.

" D e la

Tîmur

—

A c h a r d " P a u l — " — L a vie extraor­ dinaire des frères Barberousse c o r s a i r e s et r o i s d ' A l g e r , P a r i s , 1939. A ç a t a r i h i — B a k . : Zıyâ " M e h m e t

—".

Âdil Nâmi — Osmanlılar m u h a r e b e ­ lerini nasıl k a y b e t t i l e r ! Şimdi nasıl telâfi ve t e r a k k i edebilir­ ler? V o n der G o l t z ve İ m h o f f Paşaların mütâleâtı, istanbul, 1331. A d l i y e Vekâleti — Türk H u k u k t a ­ r i h i ( S e r i hâlinde neşredilmiştir) A n k a r a , 1935 - 1936., Âgâh Paşa "Mütekaaid f e r i k H a i i z İbrahim—" Vakaayi'-i târihiyy e ( H i l k a t t e n 1325 / 1327 t a r i h i ­ ne k a d a r umumî k r o n o l o j i ) i s t a n ­ bul,

1325.

Ahlat kitabeleri — B a k . : Beygu " E r ­ z u r u m l u Abdürrahim' Şerif—". Ahmed

Âsim

Efendi

Efendi

—

"Vak'anüvis

B a k . : Âsim Ahmed—".

Ahmed Atâ B e y — B a k . : Atâ "Tayyâr'-zâde A h m e d — " .

Bey

Ahmed B e y "Hasan-Bey-zâde—" — Hasan-Bey-zâde tarihi (Naîmâ'nın başlıca me'hazlarındandır) R â g ı b P a ş a K ü t ü ü p h â n e s i , N o . 987. Ahmed Bey Ahmed

Câvid Bey — "Ahmed—". Cevad Paşa —

Paşa )>

Bak.: Bak.:

_ "Kabaağaçlı-zâde

Ahmed Cevdet Paşa — Paşa " A h m e d — " .

BİBLİYOGRAFYA

Ahmed Efendi "Bina kâtibi—". — Târih-i Câmi'-i-Şerîf-i Nûr-ı-Osm â n î ( T â r î h - i Osmânî Encümeni M e c m u a s ı n ı n ilâveleri içinde neş­ r e d i l m i ş t i r ) i s t a n b u l , 1339. Ahmed Efendi mî A h m e d

"Resmî—" Efendi.

Ahmed Efendi Ebırl-Hayr—"

Bak..-

Res­

BİBLİYOGRAFYA

OSMANLI

Ahmed

Bak.: Rif'at

Rif'at Efendi —

Efendi Ahmed yet

Nu'mâniyye (Aslı Arapçadır ve i s m i "Eş-Şakaaik ün-Nu'mâniyye fî U l e m a ' - i d - D e v l e t il-Osmâııiyye" şeklindedir Meedî Mehmed E" feııdi'nin y a p t ı ğ ı T ü r k ç e tercem e s i n i n i s m i de " H a d â i k - ı ı ş - Ş a kaaik"dir, Nev'î-zâde Atâullâh / A t â y î ibııi Y a h y â Efeııdi'niıı " H a dâik-ul-Hakaaik fî tekmilet-işŞakaaik" isminde i k i ciltlik zey­ l i vardır) Şakaayık tercemesi, istanbul, 1269; zeyli, istanbul 1268. Ahmedî "Tâeüddin İbrahim—" — Dâstân ve Tevârîîri ınülûk-i Âl-i O s m a n (Müellifin "İskeııdeınâme"sine eklenmiştir) üni­ versite Kütüphanesi, Türkçe y a z ­ m a l a r , N o . 921. A h m e d Lûtfi E f e n d i — B a k . : Lûtfi E f e n d i "Vak'anüvis Hâfız-Ah­ med—".

Hâtıralar

gazetesinde

neşredilmiştir) A h m e d ' Sâib

"Taşköprülü-zâde — Şakaayk-ı

Ahmed

Midhat

"Ahmed B a k . : Tâib

med—". Ahmed Vefik

Paşa

—

A k ç o r a " Y u s u f — " — Osmanlı devle" ' t i n i n dağılma d e v r i (Türk T a r i h K u r u m u neşriyyâtmdan) istan­ b u l , 1946. Akın D r . Himmet — — Aydıır oğulları t a r i h i hakkında b i r a raştır.ma (Ankara Üniversitesi nesriyyâtıııdan) i s t a n b u l , 1940. A k s u " N i y a z i Reeeb — — esehke " G o t t h a r d — " .

Ahmed tar

Albert Gabriel —

Bak.

:

A h m e d R â s i m — R e s i m l i ve b a r i t a h Osmanlı t a r i h i ( D ö r t c i l t ) i s t a n ­ b u l , 1328 - 1330.

:

Gabriel " A l ­

B a k . : Cevdet

Ahmed Rif'at Efendi — Efendi "Ahmed—".

d e r - B e g Münşî. Alexandre Mahan — "Alexandre—". Alfred Rambaud — "Alfred—". Alger — B a k . : Rozet

tüphânessi,

Türkçe

Bak.:

tmay

"Ahmet —

Bahârî

Ali

B e y " B a s i r e t gazetesi

B a k . : Bahârî

— *Yıldız'm

hatâsı

"Ali—"

sâhibi

"İkinci

Abdülhamid'e

dilmiş bul, Ali

bir

—"

"Devlet-i-A-

l i y y e ve R u s y a m u h a r e b e s i :

1293"

takdim

lâyiha' sureti)

e¬

istan­

1324.

B e y "Bedrüddin-zâde

Mîr-Hivâ

Karslı—" —

(İran

Kaaime

Kafkasya'ya inci

asra

ve

âit c a s u s r a p o r u : 18

âttir)

tüphanesi,

Üniversite

Türkçe

Kü­

yazmalar,

No.

478. Ali

de T é b é l e n , P a c h a Bak.:

Ali

Remérand

Emîrî E f e n d i — fendi

Ali

Rambaud

Ali

de J a n i n a

B a k . : Emîrî E¬

"Ali—".

-

1946)

Reşad — Rızâ

—

"Gabriel—".

"Ali—".

—

Hâtıralarım

istanbul,

1946.

B a k . : Engelhardt " E d "

Seyfî

—

B a k . : Seyfi " A l i

Rızâ—". Sâtı' E f e n d i — B a k . : A y v a n s a r a yî

"Hâfız

Efendi

"P.—".

1316.

Bak.: A l ­

Refik—".

Ali

Mahan

131(4.

_

No.

4350.

Ali

Bak.:

Kü

yazmalar,

 l i m l e r ve s a n ' a t k â r l a r —

İsken-

Bak.:

Seyâhat j u r n a l i , i s t a n b u l ,

istanbul, Bak.: Rif'at

yazmaları

105 ve N û ı - ı - O s m â n i y y e

1872 —

Cevad

Bak.: Rey " A h ­

Üniversite

Albert Vandal — bert—".

 l î Çelebi " G e l i b o l u l u M u s t a f a — " — Heft Meclis (Szigetvar seferi hakkında, İkdâm külliyyâtmdan)

A h m e d Reşid R e y — med Reşid—".

âit)

Bak.: Fuad

Abbâsî

Pa­

devrinde­

Tarih

Midhat

A h m e d Reşid — med—".

Ahmed

seferine

Haydar

Bak.: Vandal " A l ­

bir'

Mustafa

Murad

Fuad —

Câvid

"Ah­

(Lala-

Ali

Âlî B e y —

Reşid

No.

için­

âit

neşredilmiştir)

Ali

Ahmed Refik — Bak.: Altmay " A h ­ med R e f i k —". Bak.:

Şark

Âlî'ye

bert—".

Âlenrârây-ı

Ahmed Niyazi Efendi — B a k . Niya­ zi E f e n d i "Kolağası R e s n e l i x\hmed—".

B a k . : Champ-

1926.

Kütüphanesi,

Bak.: J a -

A l b a n i e et l ' i n v a s i o n t u r q u e a u X V e siècle " L ' — " — " B a k . : G e g a j " A t hanase—". —

Bak.: Muh­ Katırcroğlu

"Ahmed

istanbul,

ki

"Osman-

Paşa " A h m e d — " . A h m e d Zıyâ — B a k . : Z ı y â

beraber

Üçüncü

(Türk

külliyyâtı

etüdiyle

şamın

Şefik—".

Bak.: Vefik

hünerverân

Encümeni

Nusretnâme

Bak.:

B a k . : Tevhid " A h ­

Albert Champdor dor " A l b e r t " .

A h m e d M u h t a r Paşa — tar Paşa "Müşir Gazi Ahmed—".

"Ahmed —

ciltler, istanbul,

de İ b n - ü l - E m i n ' i ı ı

Ahmed—".

Tevhid —

Ahmed Midhat Efendi — Bak.; M i d hat E f e n d i " A h m e d — " . M u h t a r Paşa — B a k . : M u h ­ Paşa " P e r i h A h m e d — " .

Tarih

1950.

B a k . : Sâib

Paşa

Menâkıb-ı

suretiyle

istanbul,

Matbû

1277.

(Cumhuri­

tefrika

M i d h a t Paşa

Tâib —

zâde Ahmed

—

Şefik

Ahmed

v e 5961)

"Topal-Ahmed—".

Rızâ —

653

TARİHİ

" Hüseyn—"

Ali

Suâvi —

B a k . : Suâvi

Ali

Suâvi'nin

Türkçülüğü

Danişmend

"İsmail

Ali

Şevki B e y — "Ali—".

Alix —

Künh-ül-ahbâr (Umumî tarih : Basılmamış olan dördüncü cilt,

pire

Ü n i v e r s i t e K ü t ü p h a n e s i , N o . 5959

Alliance

ve

Sâtı'

"Ali—".

Bak.:

"Ali—" —

Bak.:

Hami—". Şevki

Bey

'

P r é c i s de l ' h i s t o i r e de Ottoman

(İki

cilt)

l'Em­ Paris,

1822. philanthropique

musulman»

654

KR O N OL O J İ d e Cı-ete — nazar

Girit vakaayiine

(Paris'de

eem'iyyetin M.

A.

neşrettiği

C.

A.

tereemesi) Altamira

y

—

tarafından

Hanya,

Cr'evea

Histoire

atf-ı

kurulan

bu

tarihsiz;

Rafael—"

niyye,

Paris,

"Ahmed ve

Refik—"

—

san'atkârlar,

kiyat

Türk

aşiretleri

Enstitüsü

Paşa

-Petro,

istanbul,

Birinci

Viyana

ve

857",

karşısında

Büyük

Târîh-i

lılardan Felâket

"1100

-

Türk

istanbul, asırda 1200"

(Resmî

Tarih

istanbul,

On-ikinci

asırda

hayatı

"1100 -

-200"

Türk

Tarih

Hicrî

"1200

sikalar: hanesi

-

1931; istanbul

(Resmî

ve­

Encümeni

istanbul,

1930;

asırda,

istanbul

On-üçüncü

hayatı

ve

Encümeni

neşriyyâtmdan)

neşriyyâtmdan)

1333;

istanbul

Hicrî

sikalar:

cilt)

1255" (Resmî

Muallim

Hâlid

neşriyyâtmdan)

ve

Kütüp­ istanbul,

1932; i k i kıtal,

istanbul, tanbul

istanbul,

saltanatı,

1 3 3 2 , d i ğ e r üç

1923

Kızlar-ağası,

le

Amicis

Köprülüler

istanbul,

ya

(İki cilt)

istanbul,

1331;

Şeref

B a k . : Yaşar

Faure—

Bak.:

devri,

istanbul,

Osmanlı

1331;

kumandanları,

i s t a n b u l - 1318; On-altmcı

asırda

J.

tı, " 1 5 5 3 - 1 5 9 1 " ( R e s m î Maârif

tmdan)

Vekâleti

istanbul,

1935;

haya­ vesika­

neşriyyâ­

F a uf e

Constan­

Colomb

tarafın­

edilmiştir)

beylikleri

Karakoyunlu UzunçarşıU Anadolu'da

ve

Paris,

Akkoyunlu,

devletleri "İsmail

Türk

Altmay

de l a

—

Bak.:

Hakkı—".

aşiretleri

"Ahmed

"Jacques—"

rique

metli

—

Bak.:

Refik—".

—

Manuel

Question

dır)

—

des

—

tev

" U n — "—

Anonim

Anonim

Capitulations,

"Wladimir—"

re­

Paris,

—

1664

"Relation

au Levant

Thevenot"

(Hicrî edil­

dar

Bey

fethnâmesi de d'un

d'un

ismindeki

meşhur Paris'de voyage' Monsieur

seyâhatnâ-

m e s i n i n 5 6 9 - 576 n c i s a h i f e l e r i n de

müııderiç

si:

Dördüncü

Fransızca

tereeme­

Murad'm

fethine.

tedir)

Fârsî

yaz­

Muhammed

—

ibni

Türkçe

tereemesi)

Gazevât-ı

man-Hân

Murad-

(926

metin

Sultan

-

942

Süley-

A.

—

Girit

(Sultan

Girit

buhranı

edilen

—

i l e resmî â

Fazil

Son

Paeha

Altesse au

sujet

ya

izafe

edilen

risâle)

Paris,

1867. —

site

Sübhat-ül-Ebrâr

Kütüphânesi,

Anonim

No.

—

1521

—

(927

seferine âit)

Târîh"i

No.

—

Tevârîh-i

(Ayasofya numaralı salesi: nî

ÂH

mecmuanın

devri

vukuâtma

aittir).

"Fahriye—"

Afseven

Türk

neşriyyâtmdan) —

Başımıza

Eski bul,

Mı­

istanbul

istanbul,

âbidât

L'Art

turc,

istan­

ve

hakkında istanbul,

kılavuzu

1938 ,

Wittek

mebânr

1328;

(Maârif

riyyâtmdan: Artanı

Bak.:

G a l a t a v e binaları,

belediyye, Arşiv

—

1939;

Kadıköy

2705

B a k . : Necib

Ârif.

1329;

Eski si,

—

"Celâl E s a t — " —

istanbul,

=

Kanu­

ve

Uraıs'ııı

tereemesi:

Kurumu

Bey "Mehmet—"

Arık

üçüncü r i ­

960 t a r i h i n e k a d a r

a'yânı

hayatı (Esat

Âsim ve Mehmet

Selim

Osman

1324.

Rusçuk

Paşa'nın

Ârif B e y " M e h m e t — "

Osman—

Kütüphanesinde

istanbul,

izafe

sır, 1 3 2 1 .

Bak.: Danon " A — " . Anonim

risâle)

Hâ"

Bey'e

g e l e n l e r (93 s e f e r i n e a i t t i r )

334.

Sultan

Galland

A n k a r a , 1943. Ârif

kolek­

Süleyman-nâme

Belgrad

Refik

Ermenice'den

200/2384).

Ağa. Kütüphânesi, Anonim

(Üniver­

Yıldız

Bak: Uk

Bak.:

kahramanlıkları

i s t a n b u l , 1328.

Reponse

Moustapha

vesika­

—

"Antal'—"

"Kalost—"

Mustafa

dev­

hakkında

Hay­

hükmetmek­

S u l t a n Mehmet-Hân-ı (Ahmed

Tarih Aziz

Reviczky

Galland —

Arapyan

Ayasofya

rindeki

-

mis

Kütüphânesi, N o . 3317. Anonim

olduğuna

i s t a n b u l , 1330.

R. —

vukuatına

ait harekeli yazma)

müelli­

"Antoine—".

ve

P a r i s , 1654.

Bey

defterdarı

UDein - Reviczky

Antohıe

İbni

seyâhatnâmesinde-

k i Lâtin yazılı Fransızca

Sultan

Ahmed

Mehmet

mukaddimesyle

Ârif

Cem-Sultan

Antal

içinde

Mecmû-

içinde

bir

ııeşredlmiştir:

Per­

;

Türki-

serisi

Encümeni

ilâveleri

Bey'in

lein

ibni

Tarih

fin

te'lif

koleksyonu,

yazılmıştır;

Osnıânî

Ârif

i s t a n b u l , 1270.

(Du Loir

siyonu,

Galib.

Bagdad

Thevenot'nun basılan

Bak.:

"Frederick—".

B a k . : Mübarek —

sahife-

F e t h - i Bağdâd-ı

Sultan

Anonim

Millingen

299

(Hususî

yazmalardan

Vâkıât'i Sultan Cem (Tâ­

ası'nm

N o . 756.

—

Hân

Büyük'

M i l l e t Kütüphanesi,

l a r mecmuası)

Le

Anonim — rîh-i

ve

tarihlerinde

Paşa

tarihinde

y a •• Y a y ı n e v i

bu var­

Osman

Enbiyâ, v e E v -

961

etüdü

ÂH

Osman

Rah­

Efısalrüt-Tevârîlı

970-975

Âl-i

nüshasında

(Taş-basması

bir cilttir)

Tevârîh-i

ve

yaz­

B r e s l a u , 1922.

Kütüphânemizdeki

d e isa l e t t r e a u S u l t a n ( Â l î P a ş a '

diplomate

Ankara —

ter­

Osman

yazılmıştır).

Tevârîh-i

—

liyâ

de

mec­

bir

d'Orient,

P a r i s , 1930.

tarafından

—

952

(Giese neşri) Anonim

Âl-i

kütüphanemizdeki

"Türklük"

Danişmend'in

bir mukaddime

Balkans,

Cle­

Tevârîh-i

malardan: Anonim

knowledge

Demirbaş

Petro

—

(Hususî

L o n d r a , 1912.

Anonim

Anonim

et N a t i o n s

Andriewiteh

Nazan

eser h a k k ı n d a

histo­

Paris, 1923;

des

ilk

Anonim

şek­

İngilizce'ye

edilmiştir;

muasının

lik

mektup

B o o k of " the Markham

ceme

Anonim

Anadolu

. fait istanbul

"Hü-

Fransızca-

( Fransız seyyahlarından

Meşhur

ve

1883.

Ancel

Anonim' —

Murad-Han

de—" —

terceme

Bey'e

ta­

beylerin­

yazılmıştır).

malar,

(İtalyaneadan

Madame

dan

Mustafa

sancak

655

TARİHİ

Doğanci'başısı

Mısır

miştir)

—

"Edmoııdo

1898.

1926;

istanbul

le—".

tinople

cilt,

- 1927;

kısmı

Hüsâmüddin—".

Amédée

gime

cilt, i s ­

kadar)

Refik.

seyn

den

Anonim

tarihi

1331;

Birinci

İmFa­

Ahmed

Ancien

Kabakçı-Mustafa Kadınlar

istanbul,

Tököli

Edebiyyât

Abdurrahman

Peuples

İki komite, 1919;

1331;

(Osmanlılar

fethine

"Amédée

seneleri,

sikalar:

altıncı

1328;

On-birinci

hayatı

"699¬

(Osman­

kral

Bak. : Amasya

umumî

bahseden

istanbul, Hicrî

Türkler

927;

istanbul,

1342/1923;

is­

eden

rafından

ments

1923;

1932;

tarihi

istanbul

1327;

muhasarası,

istanbul,

rical,

istanbul,

Türkiye

Büyük

tanbul, 1328; Bizans

Cem, istanbul,

(Darülfünun

3)

iştirak

OSMANLI

(İspanyoleadan

1924;

kültesi m e c m u a s ı , c i l t V I I I , « a y ı .

(Tür­

neşriyyâtmdan)

BaltacrMehnıet

Osmâ-

1325;

Türk hizmetinde re

Anadolu'da

lar:

istanbul,

Tasâvîı-i

istanbul,

istanbul

muzafferiyyât-ı

Sokullu, istanbul,

Âlim­

ese­

BİBLİYOGRAFYA

linde

Sahâif-i

d'Espagne,

tarihi­

müsveddelerinden)

Sultan

ler

Lâle

ismindeki

Türkçe

1924;

-

(Türk

aııa-hatları

rin

1940. Altınay

Osmaıroğulları nin

risalenin

1313,

"Don

BİBLİYOGRAFYA

tedkikat-ı 1329. vekâleti

İki c i l t t i r )

neş­

istanbul,

- 1940.

"Nureddin—"

bert. " F . W .

—

von—".

Bak.:

Her

«56 Art

K R O N O L O J İ m i l i t a i r e et l e s armées a u m o y e n

mesnin

âge e n E u r o p e

1291.

-

Orient

et d a n s l e P r o c h e

"

—

Bak. :

Lot

Atâyî —

Arseven

Athanase

"Ferdinand' Art

— Esat—".

"Celâl

"Tanburî—

Bak. :

rafından

Tahmas-ku-

tir) Âsaf

yazısına

Âsafî

lük

yazısından

çevrilerek

tarafından

Tarih

994:

—

Alrbni-

Üniversite kütüphânesi,

105

ve y e n i

eski

No.

Âsim

Bak.:

Yıl­

Efendi

tarihlerinden: lidir) Âsim

âit;

Râşid

( B u Âsim

Efen­

"Miitercim-i

Kaamfis"

diye

kuatına

eseri

istanbul,

tarih­

siz. Aatier

"Jacques

Âşık

med

-

zâde

—

Derviş

Bak. :

Âşık*

mer

-

Purgstall Atâ

derun tarihi)

Derviş

" J o s . voıı—". Ahmed—"—

(Beş

ciltlik

istanbul,

Carthy, de

F a t i h Sultan Mehmet

zâde M e h m e t

ciltlik mütercimi

Efendi'nin

Şânî-

— " — Târîhi- Ş â -

(1223 - 1237

dört

Kaamûs

"Vak'anüvis

vukuâtma

(Yazma

nüshası

Millet K ü -

Emîfî

koleksiyonu,

E d b Ünsel t a r a f ı n d a n h a ­ nüsha

Türk

neşriyyâtı

Tarih K u ­

içinde

çıkmıştır:

evvel

sör D r . G e o r g J a c o b !~-

14 gazeli

mukaddime

/

te —

tarafından

ve b i r de l ü g a t ç e i l e

ve "Dîvân-ı dilmiştir:

Profe­

18 s a h i f e l i k b i r

Avnî" ismiyle

Berlin,

neşre­

1904).

Galanti

/

Galan­

Bak.:

Galante

/

Galanti

"Abraham

/

Avram—".

Aydın i l i tarihi — saf—"

ve Ş ö l e n

Aziz

Aydm-dğıülari

tarihi

araştırma —

hakmda

Bak.;

bir

A k m "Dr.

Himmet—". Âyîne-i

zurefâ

—

Bak. :

Cemâlüddin mu­

sahhihi—". Aynî

"Bedrüddiıı

Ebi-Muhammed

fî

Ehl-iz-zamân

Ahmed

Veliyüddin

târîhi

N o . 2396.

Efendi

tezyil ve tafsil

cilttir)

ibni

Ikd-nl-Cüm.ân (24

cilt)

Kütüphanesi,

te'lifini• etmiştir:

i s t a n b u l , 12S1.

Erdeşîr-i

Bezıi.-ü-Rezm

Esterâbâdî

(istanbul

Üniver­

sitesi Türkiyât Enstitüsü dan

neşredilen

Bürhânüddin

—

tarafın­

Acemce

tarihi)

Kadr istanbul,

1928. Aziz

Sâmih

—

Şimâlî-Afrika'da

/ Azzaoui

Târîlrül-Irâk Bağdad,

"Abbâs

ül—"

(Arapça

üç

1935 - 1939 =

—

çektik?

Mütegall'b'--

Bolu,

1942. \

" B e r t r a n d — " . .— ü n

viyage

et de m i s s i o n

Effendi naire

du Sultan

ris, Barth

1920.

Turs

III,

:

.

Pa\.

.

Constantinople,

1913.

Barthelemy

Mouhib

extraordi­

Selim ..

" H . — " .—

ris,

de

Ambassadeur

.Par .

,

"Ch. — " —..Histoire

Turquie,

Torus,

1856.

.

*

Bey¬

"Mehmet—".

Başımıza

gelenler

nin

"Yakın

hâtıraları"

mezoğlu Bayatî

—

"Galib

bir

mazi­

B a k . : Söyle-

Kemali—".

.

"Hasan-ibni-Mahmud—" Cem-âyîn

fendi'nin

;—

( A l i Emîrî

"Nevâdiri

Eslâf

cilttir)

l i y y â t ı " içinde neşredilmiştir) tanbul, 1331. Bayburtlu-Osman

—

K-

kâî~,

1353 -

1357.

de

.

Başımıza gelenler — B a k . : A r i f

Câm-ı

Türkler, i s t a n b u l , 1934. Azzâvî

neler

ve

â P a r i s (1806 - 1 8 1 1 ) R e l a t i o n d e .

ve

Hadîkat"-

(Birincisinin

Bak.:

İs­

Osm»

"Bayburtlu—". B Babinger

"Franz

Baykal

—" —

Bak.:

Oruç

Bey. Bağdad fethnâmesi —

B a k . : Anonim.

Bağdad v e s o n hâdise-i zıyâı — B a k . : Emin

"Mehmet—".

B â ğ - ı F i r d e v s - i Guzât — B a k . : K e ş f î Mehmet-Çelebi Baharî " A l i — " -ı

ibni

—

tüphanesi, yonu,

Ağa. gazây

(Manzum

Süley-

(Süîeymaniyye Es'ad

Efendi

Kü­

koleksi­

N o . 5345. "Jules—"

surrectioıı Petro

Hızır

Fethnâme"i

Ungurus

Histoire

de l ' i n -

cretoise, P a r i s , , 1868.

BaltacrMehmet

"Hikmet—".

vakaaYİ'nâme : vakaayi'nâ"

ikincisi İki

Ballot

B a k . : Gökbel " Â -

i l — "—

i k i ciltlik

ül-cevâmi'

man-nâme)

Abraham

Mahmûd

Âsim

l'Af­

don

Osmân, i s ­

—

Sığmtılar'dan

Bareilles

ve m e r â -

"Hâ£ız-Hüseyn-ül—"

Sâtı' E f e n d i " A l i — "

— Dî­

E f e n d i "Takvîm-i V a k a a y i ' Efendi

nî-zâde âit

=

yalnız

En­ 1292 -

Mac

A n k a r a , 1946. D a h a

A h ­

1293. Atâullâh

külliyâtından)

zırlanan

Ahmed

"Âşık'Paşa-zâde—".

B e y "Tayyâr-zâde Târîh-i

(L'Univers

rumu

.Atâ B e y " M e l n e t — " — B a k . : H a n r Atâ

Iles

Avran

- Paşa Âşıkî

Charlier —

Kemal

Chifelle—" — Bak.:

Galahad.

F d . Hoefer,

N o . 305 "Fâtih'in şiirleri" i s m i y l e

1202 - 1223 v u ­

aittir)

collaboration Frédéric L a ­

croix,

tüphânesinde

Ahmed—"

Târîh-i Âsim

la

1326.

istanbul, 1280; ÂH

le

Âl-i

ınezâmm-i

" haran

mt

TARİHÎ

t a n b u l , 1280.

feriki—"—

istanbul,

" D — " avec

vân

vu­

—

tarihi,

Kavânin-i

hulâsa-i

bendegân-ı

Ayvaıısarâyî

def­

Victor

Avnî

zey­

di

mâruftur:

Dok­

—

der Dîvân,

tib'i

Günlük

P a r i s , 1848.

Târîlri

1134 - 1141

"Vak'anüvis

Bey'in

"Erkân-ı-Harb

rique

Paşa,

i s t a n b u l , 1282.

Efendi

etibbâsmdan

Hüseyıı

de D e F r o b e r v i l l e ,

(Vak'anüvis

Târîlri

Hamid'in

Paşa

Küçük-

Çelebi-zâde İsmail — " —

kuatına

"Sul­

Avezac

2385/

Lûtfi

"Şeyh-ül'İslâm

Çelebi-zâde

diğer i k i e s e r l e b e r a b e r d i r ;

OSMANLİ

Risâle-i vazîfe

eski

içinde

Yemen

N o . 6043).

—

Efendi

defter-i

Türk

69: B i r zarf

Âtıf

1928. Âsaf-ııâ,me

(Ankara'da

m u h t ı r a s ı " i s m i altında d ö r t

minyatürlü, i s t i n s a h t a r i h i

dız k o l e k s i y o n u ,

Gün­

Efendi

Osmân

terdir) .

"Kitâb-ı

(Hattâtı

—

K u r u m u Kütüphânesi,

tor' Â t ı f

"Âsaf

"Hikmet—".

Şecâat-nâme

Muhtıra

tan

"Dal-Mehmet—"

Yusuf,

Efendi "Taş-

Ayn-i-Ali

Ebu-l-Hayr—".

N o . 130, y e n i

neşredilmiş­

B a k . : Gökbel

ve Ş ö l e n

1290 -

BİBLİYOGRAFYA

Gegaj — B a k . : Gegaj " A t -

Tarih

A n k a r a , 1942.

Gökbel — —"

Bak.: Ahmed

 t ı f Hüseyıı B e y " D o k t o r — "

(Esat Uras t a ­

Ermeni

Kurumu

istanbul,

hanase—".

:

lu Han'ın tevârîhi Türk

zeylidr)

köprülü'zâde

turc " L ' —

Arutin

BİBLİYOGRAFYA

—

Paşa

ve

Büyük-

B a k . : Altınay

"Ahmed

Refik—". Bammate ife)

"Haydar—" —

Visages

(Georges

Rivo"

de l'İslam, L a u ¬

sanne, 1946. Barbaro

"Nicola—"

Assedio

di

Giornale

Constantinopoli,

deli V i ­

y a n a , 1856. Barbaros "Ali Bardakçı

Hayrüddin

—

B a k . : Seyfi

Rızâ—". "Cemal—"

—

Devşirmeler'-

" B . Sıdkı—"

—

B a k . : îorga

"N.—". Baysun ."Câvid—" Paşa Bayur

"Yusuf

kılâbı

—

Bak.:

Hikmet—"

Türk

in­

(İki c i l t :

İkinci

eîlfc

tarihi

i k i kitaptır. İkinci cülusunda nunda dar

Abdülhamîd'in

Balkan

harbi

so­

E d i r n e ' n i n istirdadına k a ­

geçen

Tarih

vukuata

Kurumu

dır)

istanbul,

Bedâyi'-i

âsâr-ı

Hüsni Bak,:

Türk

1940 - 194.3.

Osmâniyye fî

Muhammed İlyâs

Bedrüddin

aittir;

neşriyyâtrmîan— Bak.:

"Ressam—".

Bedâyi'-üz-zühûr ibni

Cevdet

"Ahmed—".

vakaayi'-id'dühûr ibni

Ahmed

iPHanefî.

Ebi-Muhammed

Malı-

mud-iI-Aynî — B a k . : Aynî

"Bed­

rüddin

M

Ebi-Muha,mmed

ah­

in û d - i l — " . Bedrüddin-zâde Mîr-i-livâ KarsîıAli Bey — Bak.: A l iBey "Bed­ rüddin-zâde Mîr-i-livâ Karsîî ÎÎ

Beghi

"Elie Af eda—" —

non

Bak.: Da-

"A.-". W, t 4 2 '

658

K R O N O L O J İ

Behçet —

Büyük harpte

(Askerî

matbaa

Mısır

hi)

seferi 1683

neşriyyâtından)

"Mehmet—"

Âsâr-ı

—

kadîmesi

ibni

Behîcüddin

Eûmî

Efendi

me Belîğ

edilmiştir)

—

—

Tâ-

Halil Gal-

tevsîan

Timur'un 1293

dânişverân-ı

den 1293

La

-

devri

- 94

Zivin-Kars

muha­

Osmanlı

- Rus

Paşa

sonraki

devresinde:

ordusunun

Sü­

Balkan'­

JJ

Chah 1244

= ve

La

ci

révolution

turque,

Bak.:

Histoire

d'Es­

1876

Pareilles —

1875

menâzil-i

sefer-i

Süleyman

sûh " M a t r a k î /

—

Irâkayn-i Bak.: Na"

Matrakçı—"

Erzurum, tarihi,

Uâbeleri,

Bezm-ü-Rezm — deşîr-i Bibliothèque

istanbul,

Şe­

B a k . : A z i z ibni

orientale

felâket

teessüs DevleH

Osmâniyye'nin '

sebeVi

inkısâmı"

—

B i l i o t t i " E d o u a r d — " et l ' a b b é de R h o d e s

"Kolağası

Bak.:

Halil—".

"Ahmed

Britislı M u s é u m —

Bey

Mehmet

—

Bak. :

—"

—

Bak.:

Bodea

"Cornëlie

lexions

Bak.:

C — "

poque

du tanzimat

(Revue

historique

européen'de san

en

-

du

Brodin

l'é­

ve

Kâmınuevvel

—

B a k . : Sedes

Rumen "Emekli

Bodrum

tarihi —

Galanti Beok

of

Bak.:

"Abraham

Est

- 1829 T ü r k

- Rus harbi

"Kaf­

Bak.: Erkin yüzbaşısı

"EıCelâl

1828

seferi de—".

Bir

hey'et — Çoruh b u l , 1945. Viyana

Altınay Bir

—

Türk

Bak.: Moltke

"Comte

- Şavşat, İstan­

muhasarası

—

"Ahmed

Refik-—".

diplomatının

evrâk-ı

Bak.: siyâ-

terceme)

/

Bak.: A¬

B a k . : Portigliotti

"Guiseppe—".

Détroits now

sur

la

"Le—"

Etude

question

Bak.:

des

Goriai-

-

—"

Mustafa

—

Efendi

Cülûs-nâme-i

leyman

(Rodos

Kanunî

"Kazasker Sultan

fethine

devri: Revan

Sü­

kadar

köşkü

Kü­

tüphanesi, N o . 1 2 8 3 ) . B o u r b o n n o i s " B . de Vignere—" — Bak.: Khalkokondilis" "Laonikos Bourguiııa

"A.—" —

Bak.:

Vasiliev

"A. A . — " . " L u c i e n — " — L'empire

mon­

g o l , P a r i s , 1927. Bratianu

"G. t.—" —

un

miracle

peuple

L'expédition Hongrie

énigme

de

Le

Bucarest, Louis

I

contre le prince

lachie R a d u 1377

Une

historique :

roumain,

I er

1942. er

de

de V a

Basarab

_

en

(Revue historique . du Sud -

Est

européen'de

Nisan

-

neşredilmiştir.

Haziran

1925

nüshası)

Bükreş, 1925. Brian

- Chaninov

"N. Bıiot —

—

B a k . : Chaninov

Brian—". B a k . : Ricaut /

Pétersbourg.

Ryeaut.

géorgienne

'

1849

-

(Anonim :

B.

neşriyyâtından)

1831. Sıdkı B a y k a l —

B u r s a , bölgesinde Bak. :

yapılan

Doğantan

Bey

Busbeck

Tevfik—".

Bey —

Tâhir

The Ottoman

notes

(Abbé

cilt)

en

başında

nizâmiyye

ri—

Foy

avec

tefcemesi:

P a r i s , 1748.

harbin

cenup

de B u s -

français

de

coır

1902.

— Lettres du baron traduites

ve

Bak.:

Cambridge,

bec, Üç

—

"Bursalı—".

quest,

Büyük

savaşlar

"Erkân-ı-Har

b i y y e yüzbaşısı Bursalı-Tâhir

asi­

Paris,

B a k . : İorga " N .

Bury " J . - B . — " —

"Serge—".

Bostan

dix

(Gürcüceden

1858;

Galanté

the knowledge —

historique

jusqu'au

siècle

atique

Dardanelles,

Bak.: Vasiliev " A .

Gürcüceden terceme : Société

Avram—".

B o s p h o r e et les

Fran-

H i s t o i r e de l a Géorgie de­

Chronique

/

"Les—" —

Almancadan

l'antiquité

nüshaları)

nonim. Bofgia

des

islamiques

tercemesi)_ P a r i s , 1949.

neuvième

B ü k r e ş , 1937.

et

Halil—".

puis

Teşrinievvel-

1937

Histoire

états

" P . — "—

Brosset —

neşredilmiştir : N i ­

Haziran

of

A.—".

Turquie

Sud '

" C — " — et des

(Tazerout'nun

Les réf­ sur

Turks).

sizcaya

Trapier

d'un R o u m a i n

(Sekizinci c i l t : The Coins

the

peuples

"Walther—. Trapier —

Ori­

um

Brockelmaım

Refik—".

"Tevfik

Catalogue of

ental Coins i n the B r i t i s h • Musé­

"Blanche—".

Bouvat

ÎT

Cottret tari­

—

- 1878 O s m a n l ı - R u s v e

Birinci

(Rodos

seferinde

kumandanları

kas cephesi" —

Bak.:

"Mehmet—".

"Emekli

- 1878 Osmanlı - R u s

general

Bak.: Her¬

maksad-i!

ve

B a k . : Sedes

savaşı

Eı~

teşekkülü v e

Salâhüddin L'île

general

"İttihad-ve-Terakki

v e sfıret-i Aliyye-i

—

kân-ı-Harbiyye

cenı'iyjyetinin

gene­

olaylar

1828 —

"Emekli

sefe­

r i s t a n ihtilâlleri v e s i y a s î

1877

belot " D " . Bildiklerim

—

Halil—".

Rüşdi

1932.

Estefâbâdî.

B a k . : Sedes

Osmanlı

anıtla­

k i t a b e l e r i ; i s t a n b u l , 1936. 1

Ahmed—".

- 1876 B o s n a - H e r s e k v e B u l g a ­

1877

" E r z u r u m l u Abdürfahim

Ahlat

Paşa

Türkler

659

TARİHİ

Halil—".

ve

"Albert—".

rif—" —

Muhtar

Sedes " E m e k l i general H a ­

—

ral

B a k . : Bareilles

"Bertrand—".

Gabriel

1829 s e f e r i " İ k i n ­

Bak.:

- 1 8 7 7 Osmanlı - K a r a d a ğ ri

pagne, P a r i s , 1932.

Sultan

"Birinci

lil—".

"Louis—" —

Bertrand

seferi

- 1878 O s m a n l ı - S ı r p s e f e r i Bak.:

Abdülfettâh

Şefkat E f e n d i . Bertrand

muâhedesi

cilt" —

"Ferik

Paris, 1876

—

Edirne

c i l t " ve 1245 =

Macédoine,

1900.

sebz

1828 T ü r k i y e - R u s y a

S u l t a n - zade

karşısında

Hinz

harbinin

sukutundan

OSMANLI

B a k . : Salâhüddin -

Bıyıklı-oğlu

B a k . : Y . Ş.

leyman

1909.

—

Fetret

seferin­

Bursa, —

Bizans

Blanche

Bâyezid ile

- Rus

kat'iyye

Louis—"

"Victor—" —

Paris,

rı,

Halyas

Plevne'nin

r i s , 1932.

Beygu

ve

1877 O s m a n l ı

netice-i

A b b a s L S a vie, son histoire; P a ­

Beyân-i

sefer­

d a k i harekâtı — B a k . : F u a d " A l i -

"Safiyye Tî Altınay

yüzbaşısı—".

nâdiredân

aittir)

—

" i — " .

ölümü

rebeleri — —

harbi

B a k . : Öztuna " T . Y ı l m a z — " . =

1284.

"Buralı- İ s m a i l — "

"Lucien

Berk-ı

Üstün

- 1922 Y u n a n o r d u s u n u n

—

1302.

Bérard

Bak.:

1402 A n k a r a muharebesi,

terce­

istanbul,

(Terâcim-rahvâle Bellan

—

kân-ı-Harbiyye

Güldeste'i rıyâz'i i r f a n ve ve-

feyât'ı

siyyesi —

Türk-İtalyan

Revol

BİBLİYOGRAFYA

l e r i — B a k . : İbrahim K e m a l " E r -

Ebu" Abdul­

ibni

eserinden

Efendi

1918

(Trablusugarp

Trabluslu

Muhammed

bû'n'un

1881.

seferi

1912

Bak.:

"Molla—".

ıih-i İbni-Galbûn lah

-

B a k . : Şükrullâh

Mehmed

tarihidir:

Viyana

1911

vekâleti

i s t a n b u l , 1341.

—

Ahmed-i

Kastamonu:

(Maârif

neşriyyâtından) Behcet-üt-tevârîh

Rhodes,

"Cevad—".

i s t a n b u l , 1930. Behçet

BİBLİYOGRAFYA

ikinci

ihtiyat

tümenleriyle

müfrezesinin

Aras

muharebele­

B a k - : Yeğinatı

"Süleyman

İzzet—". Büyük

harpte

Perk sı

—

Bak. :

"ErkâırrHarbiyye

Çanakkale

binbaşı­

Kadri—".

Büyük

harpte

takasında

Kafkas ikinci

harekât ordunun

(1916) y a z v e s o n - b a h a r beleri —

B a k . : Selışık

1

mnr 1332

muhare­ "Salâhüd­

din—". Büyük harpte

Mısır

Behçet. Büyük İran t a r i h i "Zekâ'-ül-mülk

seferi — —

Bak.:

B a k . : Fürüğî Muhammed A l i

ÎÎ

Büyük-Said

Paşa

—

Bak.: Said P a ­

şa " M â b e y n m ü ş i r i

ve

Bahriye

KRONOLOJİ

660 nâzın

Eğinli/Büyük—"

Büyük tarîh-i umumî — nay

"Ahmed

Byzaııee

—

BİBLİYOGRAFYA

B f i t i s h Muséum — Catherine

Refik—".

B a k . : Galahad

Cavaignac

et

nıer-Purgstall Ca'fer

- Çelebi

"Jos.

von—".

"Tâcî-zâde

tarrâ rinden)

istanbul

fethnâme-

si

(Târîh-i

Osmânî

Encümeni

istanbul,

de

Câmi

Celâlüddin

ven

Trablusugarp'dan bîr'e

doğru,

Camilerimiz —

Bak.:

Halil

Cemal

med

'

Dede

Efendi

başı—" ve N e d i m A h m e d Câmi'-ül-cevâhir

—

Bak.;

saıı-ibni-Mahmud—". Campagnes

des R u s s e s

dans

la

Moltke

"Comte

Canard " M a r i u s — " — tions

des A r a b e s

tinople,

istanbul,

eontre

Constan­

d a n s l ' h i s t o i r e et d a n s l a "Théodore

Spandouyn—"

— P e t i t traicté de l ' o r i g i n e Turcqz

(Schefer

neşri)

des Paris,

1896. Cantemir " D . — " — Histoire ottoman

tercemesi)

( M . de

ent, 1855

opérations de

Mars

militaire

muharebesi

neşredilen

Kırım

askerî t a r i h i )

Paris,

1856. Catalogue

Cemil

Os­

eski No.

(1913 - 1922)

"Takvînri

tarih

Vaka-

Âyine-i

ve

zurefâ

müverrihleri Ah­ is­

1314. Efendi —

"Şeyh-ül-İslâm Hâtırât'i

Cennâbî —

siyâsiy-

Bak. :

Melzig

Herbert—". /

Cenâbî

Ekaylem

" Mustafa

üz-zâhir fî

muhtasar

Efendi

ahvâl i l '

b i r Türkçe

de v a r d ı r )

terce­

Ayasofya

t ü p h â n e s i , N o . 3033 v e

Kü-

Nûr-rOs-

m â n i y y e Kütüjphânesi, N o . 3097. Ceıınetmekân Hân'ın liot Cent

Sultan

Abd-üLAziz

sûret-i h a l ' i —

Bak.: E k

"Sir Henry—".

p r o j e s t de p a r t a g e

de

la Tur­

quie — B a k . : D j u v a r a " T . G . — " of

Oriental

coins

in

the

Cevad

Paşa

—

"Kabaağaçlrzâde

Alr

Etat

militaire

n

os

askerî-i

Champdor

de

Chaniııov

Osmânî"

terceme)

askerî-i

yap-

üstün

-

vad—". Cevâhir-ül-Mülûk — fendi " A l i — " . Enbiyâ cilt:

ve

Tevârîh-i

Hulefâ

itibaren

meni

temas

(Târîh-i

fından

mcı

Cevdet

Charles

Encü­ 9-10

Refik

tara­

=

telif

tabı'ları

Vakaayi'-i

vardır;

tüphanemizde dülhamid'in Sultan'm

İkinci

hususî

kızlarından

hediye

Muh­ Ab-

Şâdiye-

ettiği

bir

yaz­

m a takım Cevdet Paşamın na aittir

ve

bunda

şahsı­

Paşa'nm

yapısıyla b â z ı t a s h i h l e r v e vardır)

Tezâkir-i

istanbul,

Cevdet

Encümeni

de

Türk len

1279-1301;

(Târîh-i Ahmed

kısmen Câvid

Tarih

el

ilâve­ Osmâ­

Mecmûası'nm

8 nüshalarında rafından

kü­

Sultan

Sene

Refik

ta­

neşredilmiştir

Baysun

tarafından

Kurumu

neşriyyâtı

"Tezâkir" nüshası

ismiyle vardır)

neşredi­ Ankara,

Cevıî

"Edirneli—"

(İki

cilt)

—

Târîh-i

istanbul,

1291"

1292. C h a h A b b a s I , sa vie, son histoire Bak.:

Bellan "Lucien

Chalcondylas

—

-

—

Louis—"

Bak. Khalkokondilis

"Laonikos—". Challe.mel-Lacour devleti des'da

—

(Revue çıkan

Türkçeye

Türkiye des

tercemesi:

ricâl-i

deux

Fransızca

mon-

aslından

İkdam

Lebeau

—

Bak.:

Loiseau

"Charles—".

Mismer —

Bak. :

Mismer

Schefer

nos-

—

B a k . : Schefer

"Charles—". Charles boş Charles

Seignobos

—Bak.:

Seigno"

Bak: .

Texier

"Charles—". Texier

—

"Charles—". Charlier " V i c t o r — "

—

B a k . : Avezac

"D'—". Chateaubriand

"Vicomte

itinéraire Tours,

de

salem

de—"

Paris

Saint

appelés

Rhodes, —

de

—

Jérusalem,

à

1876.

Chevaliers

Bak.:

Chronique

- Jean

de

ensuite

puis

de

Jéru­

Ordre

Malte

de

"Les—"

Farochon.

géorgienne

—

B a k . : Broş-

set. Chronologie sopoulos Chronologie —

albanaise

—

Chronologie

Bak.: K e r -

"Jean G . — " . de l a

guerre

B a k . : Debyser de

Dreyss Cihan

mondiale

"F.—".

l'histaire

— B a k . : Cavaignac Chronologie

1953. Cevrî-Celebi

Bak.:

"Charles—".

edilmekte­

D e v l e t - i " A l i y y e (12 c i l t t i r :

Loiseau

— Farlane Charles

neşredilmiştir) ;

Târîlri

—

Charles M a e - Farlane — B a k . : M a c

sene

Ahmed

Lebeau

"Charles—".

Osmânî

Mecmuasının

nüshasında

nî

Charles

(12

II

B a k . : İorga

"Charles—".

istanbul, 1331; -

Ma'rûzât

ler

Charles

"Ce­

Kısas-ı

Osmanlı v a k a y i i n e

ciltten dir)

—

—

N.—".

B a k . : Emîrı E "

Cevdet Paşa " A h m e d — "

Histoire

"Bak. : Diehl "Char­

Charles X I I à Bender

Istan­

B a k . : Üstün

—

les—".

b u l . 1297. Cevad

1326.

Tamerlan,

P a r i s , 1929.

Charles D i e h l —

Istanbul,

Osmânî,

—

" N . Brian-"

de R u s s i e ,

1882: Tvirilri

istanbul,

"Albert—"

P a r i s , 1942.

(Pa­

Georges Maeridès'in

Fransızca

fiyyâtmdandır)

otto­

jours

661

TARİHİ

l a fondation

jusqu'à "Târîh-i

"sinden tiai

OSMANLI

depuis

l'empire

içinde

evâili v e - l - e v â h i r ( A r a p ç a i k i c i l t ­ tir:

d — "

Bir

Zıyâ Şanbey —

"Dr.

Ori

Septembre

Âl-i

ye, i s t a n b u l , 1336.

historique

à

mecmuasında

1854

Muhyiddin

1922.

Mehmet—"

mesi

(Le Spectateur

Bardakçı

neşriyyâtmdandıf :

Cemâlüddin

l'em­

en

Bak. :

Cevdet tamamlamıştır)

tanbul,

Jonquières

militaires

Bak. :

Hâtırat

Efendi

(İkdam med

P a r i s , 1743.

" A . d u — " . — Précis

des

de

istan­

—

— Tevârîlri

/Osmanlı

légende, P a r i s , 1926. Cantacasm

—

ayi' musahhihi" —

de—". expédi­

—

1080).

Cemâlüddin

—

Les

(Üç cilt)

( M i l l e t Kütüphanesi,

15, y e n i

Tur­

q u i e d ' E u r o p e e n 1818 e t 1829 Bak.:

"Mahmud—"

"Zenbillrzâde

C e m a l Paşa —

Câm-ı C e m - â y î n — B a k . : B a y a t î " H a -

Casse

Bardakçı

man

Efendi.

Selmân.

B a k . : Arse-

Es'ad—".

Paşa —

Mehmet—"

Ah­

"Müneecim-

Bak.:

"Cemal—".

Edhem

— B a k. : Derviş

zeyille"

—

Mustafa-Çelebi

Cemâlî

Câmi'-üd-düvel

Verd'i mu-

Celâl-zâde—".

Sabrâyı-Ke 1327.

Paşa

M u s t a f a - Çelebi " K o c a - Nişancı

meb'ûsu"—

Bey.

pire

"Celâl

b u l , 1326 - 1327.

İstanbul,

de

1934.

Ahmed—".

—

à 1405, P a ­

Fizan

—

1271

Arseven

Mir'ât-ı H a k i k a t

Turcs

Paris,

B a k . ; Cevdet

Istanbul,

Celâl-zâde

"Sabık

—

et

l'Asie:

1896. Bey

Chronologie

Mondiale,

"Osman-zâde

introduction

M o n g o l s des o r i g i n e s ris,

Tâib

Celâl E s ' a d

1331.

l'histoire

Bak :

(Hadîkat'ül-vüzerâ

ilâvelerindendir) à

—

"Ahmed—".

Tuğrâî—"

Mahrûse-i

Cahuıı " L é o n — " —

règne

Câvid B e y " A h m e d — "

—

mecmuasının

son

" E . — "—

Câvid B a y s u n B a k . : Hanı-

e

şamın

l'histoire

Câbir P a s a " E s ' a d — " —

m

man,

II

Jauffret,

"Sir—".

0

Bak. : British

Muséum.

B a k . : Altı-

BİBLİYOGRAFYA

mondiale

"E.—".

universselle

—

Bak.:

"Ch.—".

harbi

esnâsmda

kümetleriyle

Avrupa

Türkiye :

hü­

Anadolu'­

nun taksimi — B a k . ; Rahmi " B a baeskili Cihan —

Hüseyn...".

harbinde

deniz

B a k . : Kurtoğlu

Cihaıınümâ —

Bak:

muharebeleri "Fevzi—". Neşrî

Mehmed

Efendi. C i n q ans de ders

Turquie

"Liman

—

von—".

B a k . : Saıı-

662

K R O N O L O J İ

Civilisation

byzantine

Bak.;

Runciman

Cla.vijo "Ruj? mur rul

Ti­

İki c i l t )

Doğ­

istanbul,

leur

H u a i t —- B a k . : H u a r t " C l é ­ Bassa

Cicala

"Marcel—"

sent —

La

Turquie,

P a s s é et P r é s e n t , P a r i s , 1938. Coins of the T u r k s " T h e — " —

Bak.:

Museum.

C o l l e c t i o n des

histoirens

modernes

anciens

de l ' A r m é n i e

Langlois

—

et

Bak.:

"Victor—".

Colmar' v o n der Goltz — Colomb

"Colmar

"J.—"

von

Bak. :

sur

quelqes

Croisade

opérant

dans

le

pendand

moyen-âge

du

—

Bak.;

Lot

de

en 1717 ( R e v u e historique

Sud-Est

européen,

Nisan -

nüshası)

Bükreş,

1925

1925. Constantin

Croix

"De

radja "Constantin Constantinople — mondo de—".

Bak.: K a -

J.—"

cilt)

Bak.: Diehl "Char­

1830)

—

Bak. :

Gautier

Paris

Montecu-

" L a — " —

Ba;k. :

Abrégé

chronolo­

ottoman

(İki

Süleyman

—

P a r i s , 1768.

Bak. :

Sultan

Bostan-Mustafa

Efendi

"Kazasker—".

B a k . : Kâzım —

"Bin­

B a k . : Hâ"

lid "Yüzbaşı—". muhârebâtı

—

Bak.: Er­

kân - ı - H a r b i y y e - i . Uhıuıniyye; Çanakkale m u h a r e b e s i Kemal

—

Bak.: Ha­

"Binbaşı—".

Ç a n a k k a l e savaşları t a r i h i

—

Bak.:

"Kadri—".

Çelebi-zâde

İsmail

lebi-zâde Çeşme d e n i z

der

Bosporos,

geschichtlich

ehrieben

Bak.:

—

"Ali

Âsim

Efendi

Efendi

—

"Küçük-Çe-

İsmail—". faciası

ve

Akdeniz'de

Rızâ—".

"Jos.

bes¬

Hammer

von—".

C o n t r i b u t i o n s à l ' h i s t o i r e des

sultans

O s m a n I I et M o u ç t a f a I — B a k . : Danon " A — " . B a k . : Zeydân " C o r -

ci—". Cornélie C. B o d e a —

Bak. :

Bodea

"İsmail

Suâvi'nin si

şeklinde

risâle

"Nazan—" —

Paşa "Mâbeyn

B a k . : Said

müşiri

r i y e n â z ı n Eğinli / Danon

"A.—"

bir

—

Ali

(Cumhuri­ makale

neşredildikten

şeklinde i k i d e f a

tır) i s t a n b u l , 1942;

kulüp

i s t a n b u l , 1941.

—

ve

Bah­

Büyük—".

Contributions

à

l ' h i s t o i r e des s u l t a n s O s m a n I I et Mouçtafa

I

(Muhteveyâti :

A

-

A n o n i m Târîh-i S u l t a n O s m a n , B ' Solak

Hüseyn - i b n i - S e f e r i n

S u l t a n M u s t a f a H â n ' ı n cülusu i s ­ mindeki

eseri,

ınîr

Osman

zân

fî

D

C

- Mîr-rlivâ

Bey'in

maktel-is-Sultân

- E l l e Afëda

kasidesi, E

E-

"Mesîr-ül a h Osman'ı,

Béghi'nin

İbranî

A b a z a Paşa destanı)

P a r i s , 1919. Daru

"Comte—"

république

Histoire de

de

Venise

la

(Dokuz

c i l t ) P a r i s , 1853. Dâstân-ı

tevârîh-i

mülûk-i

Dâstân ve

Dcbyser

Defteri

de l a

(Birinci

cihan

Paşa

—

Bak.:

"Ali—".

De l a Croix — B a k . : Croix " D e l a — " D e l a d é f a i t e d ' A n k a r a à l a p r i s e de C o n s t a n t i n o p l e — B a k . : W i t t ek «p » Delage

"Edmond—" —

L a tragédie

des D a r d a n e l l e s , P a ı i s , 1 9 3 1 . Dclamarre

"L. H . — "

Relation

de

en

(Sefaret

1793

Rus

eserin

eseridir:

tarafından

Fransızcaya

ou Russe

erkânından

diplomatının

.marre

Journal

l'ambassade

kapağında

bir

Dehv

Almancadan

terceme

mütercimin

seri­ sonra,

basılmış­

Demirbaş ve Büyük

edilmiştir;

"Voyage

en

mukaddimesin­ P a r i s , 1S02.

- Petro —

Bak.:

Kadri—" Demmier — de—".

—"

"Maurice

Gaudefroy

— Les institutions musulma­

nes, P a r i s , 1946. De Napoléon Deniz

nos j o u r s

a

Dubreton

muharebeleri

Derniers

—

Bak. :

" J . Lucas—".

jours

—

Bak. : Fevzi.

de

Constantinople

" L e s — " — Bak.: Vlasto " E . H . — " Derviş

Ahmed

de—"

Âşıkî

"Âşık-Paşazâ"

Tevârîh-i

(Maârif

Âl-i

Nezâreti

Istanbul, 1332;

( A l m a n y a ' d a da.

neşredilmiştir)

Leipzig,

Derviş A h m e d - D e d e cim-başı—"

Osman.

neşriyyâtıııdan). 1929.

Efendi

—

"Müııec"

Câmi'-üd-Düvel

(Bâyezid umumî kütüphanesi, N o , 5019) B a k . : N e d i m A h m e d E f e n d i . Derviş Paşa —

Devlet-i-Âliyye

İfan devleti

beyninde

olan

ile

hudu­

d u n lâyihası, i s t a n b u l , 1287. Description

de

l'Asie

Mineme

—

Bak. : Texier "Charles—". Desjardin " D r .

P.

Régla " P a u l

A . — " —

Bak.:

de—".

D e s t a n v e D î v a n edebiyatlarında, i s t a n ­ bul

sevgisi —

' "İsmail

Bak. :

Barberousse

Phillipps

"Les—" —

Bak. :

"Dr.—".

Devhat-ül-Meşâyilı Efendi

Danişmend,

Hami—".

—

"Topal

Devhat-ükvüzerâ —

-

Bak.:

Rif'at;

Ahmed—". B a k . : Hâvî.

D e v l e t - i - A l i y y e i l e İ r a n devleti. ninde

olan

hududun

B a k . : Derviş

bey­

lâyihası

—

Paşa.

D e v l e t n A l i y y e - i Osmâııiyye garistan istanbul E y l ü l 1913) —

—

Bul­

muahedesi

Bak.:

(29

Hâriciyye

Nezâreti. D e v l e t - i Osmâııiyye t a r i h i — Hammer-Purgstall Devşirmelerle gallibe'den

Bak . :

" J o s . vorı

Sığıntılar'dan

ve

—".

Müte-

neler çektik? — B a k . :

Bardakçı " C e m a l — " . D'Herbelot—

B a k . : Herbelot

D i a r y of an idle w o m a n i n tinople — B a k . : Elliot

"D'—"Constan­ "Frances

j?

Anonim. Demirkaya

Damombynes

Deux

P a r i s , 1938.

a'mâH Âlî

Suâvi

mü­

Bak. : Ahme-

Chronologie

guerre mondiale âit)

Os­

İbrahim—".

" F . — " —

harbine

Âl-i

tevârîh-i

de t a s r i h e d i l m i ş t i r )

Hami—"

türkçülüğü

yet gazetesinde

Danismend

duğu

D a l - M e h m e t — B a k . : Âsafî. Danismend

neşriyyâtmdaıı)

-

Crimée" i s m i v a r s a d a , yanlış o l ­

D

-

(Turing

663

TARİHİ

edebiyyatlarında.

sevgisi

dî " T â c i i d d i n

Çaldıran ve Rîdâniyye Çanakkale

OSMANLI

lûk-i  l - i O s m a n —

ç Çaldıran s e f e r i — başı—".

istanbul

man /

Çoruh - g a v ş a t — B a k . : B i r h e y ' e t .

unci

örtlich u n d

Corei Zeydân —

pré­

i l k R u s donanması — B a k . : Seyfî

"Théophile—".

Prugstall

-

Etat

Bak.:

l'histoire

B a k . : Âsim

Constantinople — B a k . : B a r t h " H . — "

Constantinopolis

de

Cülûsname-i

Perk

B a k . ; Amicis " E d -

Constantinople — les—". Constantinople

la—"

gique

lil J . Karadja —

—

balkanique

l'antiquité

de l a c a m p a g n e d ' E u g è n e

Haziran

(1509

de—" —

de-"

sud-est

Constantinescu " N . A . — " — U n jour­ Savoie

d'Alger

Nivet "Henry—'".

effectifs

"Ferdinand—". nal

et

avec les T u r c s de l a

de l ' E m p i r e O t t o m a n ,

Crissé " T . culli.

Goltz

der—".

Bak.: Amicis " E d -

—

de l ' E u r o p e et l e

la

1876.

mondo de—". Considérations d'armées

rivalité

Courteille "Pavet

— Bak. : Rinieri.

Paşa

de

A l g e r , 1904.

Clementi V I I I e Sinan

British

Biliotti "L'abbé

des c h é r i f s a u M a r o c

Régence

ment—".

Clerget

Bak.: Cottret

C o u r " A . — " — L'établissement

tarihsiz. Clément

"Abbé—" —

dynastie

BİBLİYOGRAFYA D e s t a n ve Dîvan

G.—".

" E d o u a r d — " et

Semer-

(Ömer Rızâ

tercemesi:

"Comélie Cottret

de—". —

Kadis'den

k a n d ' a seyahat

—

"Steven—".

Gonzalez

devrinde

"La,—"

BİBLİYOGRAFYA

"Emekli —

tümgeneral

B a k . : Revol

Bak. :

Moltke

Diehl "Charles—"

"İ—".

Paris, 1935;

"Comte

Histoire

de

Paris, 1920;

—

Constantinople

l'empire

byzantin,

364

K R O N O L O J İ Les

grands

toire

byzantine,

p r o b l è m e s de

Dilâver

-

tin a

P a r i s , 1943.

D i e Türken vor W i schmayr

l'his­

e

"Heinrieh—".

Ağa-zâde

Ömer

Vahîd

Loir —

nouveau sur la campagne

Fatih

projets

de p a r t a g e de l a T u r q u i e

(1281 -

Bak. :

"Jos.

Hammer-Purgstall Turcs

Tûr-ı-Sînâ

Bey —

Târîlri

( T â r î l r i Osmânî

Encü­

Mecmuasının ilâvelerinden)

Düstûr-ül-a,mel li-ıslâh Bak.: Düveli

Galanti

"Abraham

"Erkâırı-Harbiyye

Tevfîk — " yapılan

—

Bursa

savaşlar

bölgesinde

(Askerî

neşıiyy âtından)

Doğrul "Ömer R ı z â — " — vijo " R n y Gonzalez Donanma

mcemûa

istanbul,

risalesi

1940.

Bak.: Ckr

de—".

—

Bak. :

Sun'î

"'Bursalı—". Don

Rafaël Bak.:

Altamira y

Crevea

Crevea

—

"Don

Rafaël—". Boı-ys

"Georges — " Carnegie

nationale

—AbduLHamid

pour l a Paix

—

Enquête

inter­

dans

les

B a l k a n s , P a r i s , 1914. Dûwney

"Fairfax—"

Magnifique mesi)

Soliman

(S. M .

ingilizceden Dreyss

le

Guillemin'in

Fransizeaya

terce-

P a r i s , 1930.

"Ch.—"

verselle,

—

Chronologie

suivie

de l i s t e s

g i q u e s et de

uni­

chronolo­

tableuaux

généalo­

g i q u e s , P a r i s , 1883*. Driauîf, " E d . — " —

L a question d'Ori­

e n t d e p u i s ses o r i g i n e s j u s q u ' - à l a paix Dubeux

de S è v r e s , P a r i s , 1 9 2 1 . "Louis

Univers

—"

La

Perse

külliyâtından)

(L'­ Paris,

1841. Dubreto-n

" J . Lucas—"

De

Napoléon

à nos j o u r s , P a r i s , 1934. Dnkas

—

"Mihail—"

—

Historia

byzan­

menzilnâmesi

Ekrem

"Yüzbaşı—"

"Yüzbaşı—" El-Aylem

ve

Ebubekir

Efendi

yun

nâzın

Merzifonlu—"

—

(1182 - 1228 v u k u ­

atına a i t ) i s t a n b u l , 1332. Ebubekir'-ibni

Abdullâh

Hâtırat

(İki

mir-oğlu

Osman

"Solak—"

kısımdır:

ve Şirvan

1 -

Paşa'nm

-

âittir)

Türkçe

Özde­

ve 2

Dördüncü

Kütüphanesi,

—

Dağıs­

seferlerine

devirleri vukuâtma

Ebu-l-Fâruk

"Yüzbaşı

Bak.:

Beghi — bi-a'lâmi

Ceıınâbî

Bak.:

Daııon

Beytullâh

râm — B a k . : Kutbüddin

il-HaMuham-

ikMekkî.

E l l i o t "Frances — " — D i a r y of a n i d ­

-

Hân'ın

Abdülhamid cülusu,

ve

Meclis-i

-Meb'ûsânm

ve

te'sisi ile

tevkif

teşkil,

ve ta'tilleri

istanbul

(İngiltere'nin

büyük-elçiliğinde

bulu­

n a n müellifin b u yazısı ye terceme edilip kan

Millet

sayılı

Türkçe"

Londra'da

"Hürriyet" gazetesinin nüshalarında

çı­ 3 - 6

neşredildik­

t e n s o n r a risâle ş e k l i n d e de basıl­ mıştır).

Mehmet

Murad

Bey

—

El-minah

ur-Rahmâııiyye

med

Ebu-l-Mahâsin

Bey—".

Cemâlüddin

TangTi-birdi

—

ve-l-müstevfî

Yûsuf

ib-

n e s i , N o . 3428 / Delage

ba'd

Cemâlüddin

ek

B a k . : Delage

de A m i c i s

—

B a k . : Amicis

Edouard Biliotti — et

Bak. : Biliotti " E ¬ Cottret

E d o u a r d de M u f a . l t

—

"Abbé—".

Bak.: Murait

B a k . : Pears

"Ed­

Tangrı-

— Bağdad ve son

hâdise-i zıyaı,

istanbul,

1338

/

Emîrî E f e n d i

"Ali—"

—

Cevâhir'-ül-

küçük b i r ra

risale

neşrettikten s o n ­

Osman-Gazi'den

Kanunî'ye k a ­

d a r Osmanlı pâdişâhlarının şiirle­ leriyle

tesdîs v e s a i r e s u r e t -

ııeşfetmiştir)

istanbul,

1330.

Efsah-üt-Tevârîh — B a k . : Anonim.. Eğiııü-Said Paşa — B a k . : S a i d müşiri v e B a h r i y e

z ı n Eğinli /

ibni

birdi.

r i n i tahmis,

de—".

E d w i n Pears — win—".

Yûsuf

ba'd

Ebu-l-Mahâsin

M ü l û k ( İ l k ö n c e 1319 d a b u i s i m d e

de—".

douard—"

ve-l-müstevfî

1341.

"Edmond—". "Edmondo

Muham-

"Şeyh—".

Bak.:

Emin "Mehmet—"

3429).

—

E l - m i n h e l üs"sâfî

El-minhel

fi-d-Devlet

— Bak.:

Ebırs-sürûr

el-vâfî —

(Nûr-ı-Osmâniyye Kütüphâ-

"Mâbeyn

Sultan

Kanun-ı-esâsî'nin

Fâruk Mehmet

"Edouard

Cennetme-

Hân-ı Sânî'nin k e y f i y y e t - i

il-Osmaniyye

üs-sâfî

—

Abd"ül-Aziz

sûret-i h a l ' i ,

Murad yazmalar

Leip­

1893.

Bak. ; M u r a d B e y "Mizancı E b u - l -

Edmondo

Ekrem

Elliot " S i r H e n r y — " "Enderûırı-Hümâ-

V a k ' a - i cedîd

Edmond

B a k . : Râif

/ Cenâbî - M u s t a f a E f e n d i .

kân S u l t a n

vâfî

—

üz-zâhir —

Elie Afeda

zig,

ni

Bak. :

le w o m a n i n C o n s t a n t i n o p l e , E

tan

—

Büyük—".

Paşa. nâ­

Emniyet-i-Umûmiyye

Müdiriyet-i

Umûmiyyesi — E r m e n i

komitele­

r i n i n âmâl v e harekât-1 i h t i l â l i y yesi

(İlâırı

Meşrutiyyetten

ve sonra) i s t a n b u l , 1332.

665

TARİHİ

"Pojegalı—".

med i b n i A h m e d

N o . 366.

i n t i m e , P a r i s , 1907. Dotation

il-halel

İslâmiyye — B a k . : H a l i l E d -

Génç-Osman

Altamira. y

seferi

El'i'lâmu

Kâtib-Çelebi.

/

yüzbaşısı

E°ri

OSMANLİ

"A.—".

concer­

Avram—". Dofantan

—

hem.

officiels /

1448

"N.—".

n a n t l e s j u i f s de T u r q u i e — B a k . : Galante

turque

Düsturnâme — B a k . : Enverî.

von—".

Documents

"Du—". en

BİBLİYOGRAFYA

Mücellâ E f e n d i

I s t a n b u l , 1330.

P a r i s , 1914.

Doehez —

/

Elm-I-Feth

"L.—".

Cent

Hunyadi

İorga

meni

Djııvara " T . G . — " — 1913)

Bak.:

Mehmet.

D j e m - S u l t a n — B a k ! : Thuasne

Bak.: Loir

de J e a n Dursun

B a k . : Avııî =

tarihi)

Du

E¬

"Dilâver Ağa-zâde—". Sultan

Bizans

Du

f e n d i — B a k . : Ömer V a h î d E f e n d i Dîvân-ı Avnî —

(Rumca

B o n n , 1834.

— Bak. : Kret'

n

BİBLİYOGRAFYA

evvel

Empire

des

steppes " L — " —

Bak. :

Grousset " R e n é — " . Empire du Levant

—

"V—"

Bak. :

Grousset. " R e n é — " . Empire Egyptien la

sous M e h m e d

question

Bak.: Empire

d'Orient

Sabry

A l i et

"L'—"

—

"M.—".

mongol " L — " — B a k . : B o u -

vat

"Lucien—".

E m p i r e m o n g o l et T a m e r l a n Bak.

: Prawdin

Engelhard

"L'—"

—

"Michael—".

"Ed.—"

—

L a Turquie

et

le T a n z i m a t , P a r i s , 1882-1883 ( İ k i cilttir:

B u eserin

tarafından

A l i Reşad

yapılan

"Türkiye

ve

Bey

tercemesi

Tanzimat"

ismiyle

1328 t a r i h i n d e i s t a n b u l ' d a n e ş r e d i l ­ miştir). E n q u ê t e d a n s les B a l k a n s Dotation

Carnegie

—

pour

Bak.: la

Paix

internationale. Enverî —

(Türk

Tarih

Encümeni neşriyyâtmdan)

istan­

bul, Enver

Düsturnâme

1928. Zıya K a f a l —

"Enver Equilibre

Bak. :

Karal

Zıya—".

adriatique

Loiseau

" L ' — " — Bak.:

"Charles—".

Elgin "Osman—"

—

Türkiye

Maârif

° t a r i h i ( B e ş c i l t t i r ) i s t a n b u l , 1939 - 1943. Erkân-rllarbiyye-i nakkale

Umûmiyye —

Ça­

muhârebâtı

(Târîlri

külliyyâtmdan)

istanbul,

"Erkâırı-Harbiyye

yüzbaşısı

harb 1336. Erkin

Celâl—" — Rus

harbi

1828 - 1829 (Kafkas

kerî M e c m u a

Türk

cephesi,

-

As­

ilâvelerinden)

is­

t a n b u l , 1940. Ermeni

komitelerinin

âmil v e

hare-

kât-ı i h t i l â l i y y e s i —

Bak.:

ııiyyet-i U m û m i y y e

Müdiriyyet-i

Em-

U.mumîyyesi. E r z u r u m , t a r i h i , anıtları, k i t â b e l e r i — Bak.

: Beygu

dürrahim

"Erzurumlu

Ab-

Şerif—".

E s ' a d Câbir Paşa — B a k . : H a m m e r

-

Purgstall "Jos. voıı—". Es'ad Efendi

"imanrzâde—" —

- i Konstantaniyye yette b i r risâle)

(Dinî

Feth mâhi­

i s t a n b u l , 1285.

KRONOLOJİ

686 Es'ad

Efendi

"Sahhaflar-şeyhi-zâde

Vak'anüvis

Seyyid-Mehmet—"

Teşrifât-ı kadîme, I s t a n b u L

Etat

zafer

tarihi)

(Vak'ai'Hayriyye —

Bak. :

"Arapgirli

Esfâr'i

Şükri

Osmâniyye

—•

"Celâl

—

Espagne, Corse >> Esquisse

—

Derviş

"Ad.—"

"Joseph Nader

Seyâhatiiâme

Murait "Edouard

tiques irano -

muhtelif

à 1747 —

Bak.: Hekmat

Expéditions

Bak. : Aziz ibni

Exposé

simple

et

Paşa

ikOsmâniyye Efendi

ulemâ'

—

clair

Bak. :

des

au Maroc

sı — " .

rivalité

la

Régence

a v e c l e s T u r c e s de d'Alger " L ' — " —

Bak.:

Bak. : Karadja

—

mîriliva-

Mir'ât-ül-Haremeyn birinci, ve

Mirat'i"

Mir'ât'i

ret-üLArab üçüncü c i l t t i r )

CezîIstan­

b u l , 1301 - 1306.

deux

siècle " L e s — " —

Bak. :

Gabriel

Albert—". Bak. :

Etat militaire fondation

l'Empire

Ottoman

Marsigli "Comte ottoman, de l ' e m p i r e

de—".

depuis jusqu'à

la nos

jours — B a k . : C e v a d Paşa " K a b a ağaçlı-zâde

Efendi

Ahmed—".

Do^ney

B a k . : Wittek

"P.—".

— Bak.:

Efendi. —

Bak. :

Downey

F a i l of Bak.:

—

Sultan Mehemmed-i

Gökman

Sâııî

dev­

Bak.:

Mir­

miroğlu " V I — " .

•

Fâtih S u l t a n Mehmet — Fatma Aliyye -

Ahmed

Cevdet

"Amedee l e — " -

l a guerre

Pa­

Histoire

de

d'Orient "1877 - 1878".

(İki c i l t ) P a r i s , 1878. Fâz'ıl P a ş a " M ı s ı r l ı M u s t a f a — " — P a ris'den bir mektup

(Sultan

Azız'e

h i t a b e n 1282 de A v r u p a ' d a l i t o g ­ r a f y a i l e b a s ı l a n aslından

naklen)

i s t a n b u l , 1326. Felâket seneleri — "Ahmed

B a k . : Guse

Ferâizci-zâde Efendi -

d

î

_

Altmay

Said

Seyyid-Mehmet—". Sultan

Süleyman

âit)

Ayasofya

(Kanunî devrine

KütÜDİıânesi, N o . 3 3 1 7 . Ferdinand Lot —

Bak.: Lot

"Ferdi­

nand—". Feridun

Ahmed

Bey /

Paşa —

mûa-i Münşeât-üs-Selâtîn

d u n B e y Münşeatı ve d a h a kısaca tanbul,

1274 -

1275.

is­

"Birinci

Çaldıran,

Dulga-'

Bak. : Savenlli

Constantinople

seferlerinin

Menzilnâmeleri

vardır". Fernand

Grenard —

Bak.:

"A.—".

"The—"

—

- 1905)

de

ward

Bak.:

Saint

- J e a n de J é r u s a l e m appelés e n s u i t e

med ibni Murad-Hân Anonim.

—

Bak.:

Fezleke-i

Târîh-i

Osmâııî

V e f i k Paşa

—

Knrtoğlu

Fihrist-i

—

Bak. :

"Ahmed—"•

Şâhân —

B a k . : Solak-zâde

Mehmet Hemdemî. Flottille

de l ' E u p h f a t e

Bak.:

" L a — "

—

G r a v i e r e " J u r i e n de l a — " .

Fonlongue

"De—" — Bak.: Hart

"B.

H. Liddell—". F o y " A b b e d e — " — B a k . : Busbeck. Frances E l l i o t — B a k . : E l l i o t "FraııFrancis

"Yeorgios—"

kon

( Rumca

Gfenard

—

Khronı)

B o n n , 1838. Fraucisc

Pall

—

Bak.: Pall

"Fran-

cisc—". F r a n ç o i s I er — B a k . : M a d e l i n " L o u ¬ is—"¬ Frank

"Dr. Louis—"

Univers

—

Tunis

külliyy âtından)

(L'¬ Paris,

tarihsiz. Fraıız

Babinger

Frederick gen

B a k . : Oruç

Bey.

Bak.: Millin¬

"Frederick—".

Eugene (S.

—

Millingcn —

Frischauer

"Paul—"

—

prince

" U n h o m m e et u n

siecle"

Stelling ' Michaud'nun

Fran­

sızca t e r c e m e s i ) P a r i s , 1934. Froberville

"De—" -

Bak.:

Avezac

"D—". Fuad

"Erkân-ı-Harbiyye

Ali—» — harbinin

Hay-

sonraki

MuhamBak.:

To

vakayi'nâme

Plevne'nin netice-i

l

ı

z

sukutundan

kat'iyye

devre­

Paşa

ordusunun

B a l k a n l a r d a k i harekâtı

(Askerî

nesriyyâttan) F

miralayı

1293 - 9 4 O s m a n l r R u s

s i n d e : Süleyman

Sultan

(1793

i s t a n b u l , 1927.

Fezleke — B a k . : Kâtib'Çelebi.

"Fernand—".

ibni Ahmed ibni

Vehhâbîlik,

"Fevzi—".

F e t h - i Bağdâd-ı S u l t a n M u f a d " H â n

Pears " E d w i n — " .

F a r o c h o n — L e s chevaliers

Fernand HayWard -

bugünkü

^

Ekihvân

Bahârî " A l i — " Fevzi — Deniz muharebeleri

Kanunî'-

t u r y a , İran P u l y a . ve K a r a - B o g ­ dan

Necid

Fethnâme-i Gazây-ı Ungurus — B a k . :

Meç(Feri­

Münşeât d e n i l i r : İki c i l t t i r )

Es'ad _

I s t a n b u L 1340.

Bak.: Said Efendi " F e -

Gazevât-ı

Bak.:

ces—"¬

"Felix-"-

Seyyid-Mehmed

r a i z c i " zâde r

Bak. :

Refik—".

F e l i x Guse -

e

fırkası v e y a

1

F e v z i Kurtoğlu

a

B a k . : Avnı.

şa v e zamanı, i s t a n b u l , 1 3 3 2 . Faure

Fetîh " M . M . — " —

"Fernand—".

"Fairfax—". Falcionelli

Bak.:

Bak. :

Ahmed—".

Efendi "İmam-zâde—"-

n i n B e l g r a d , R o d o s , Budiıı, A v u s ­

"Süleyman—"

Resmî A h m e d F a i r f ax

E t a t m i l i t a i r e de —

Faik

Avnî-Fâ-

dır v e M ı s ı r s e f e r l e r i y l e

F F a h r i y e Arık —

Bak.:

ciltte Y a v u z ' u n

"A.—". I r a k d'après u n m a n u s c r i t d u X V I e

-

"Ferik

F e t h - i Kostantîniyye —

Sultan Mehmet.

rine ait vesikalar -

Ques­

J.—".

Cour

E t a p e s d'une c a m p a g n e dans les

Fâtih

Bak. : Haury

—

(Mif'ât-i-Mekke

des

et l e u r

la

dépêches l a Sudède à

Medîne i k i n c i dynastie

de

Eyüp S a b r i Paşa " B a h r i y e

"Taşköprülü-zâde la

et Bak.:

"VL—"•

"Muzaffer—"-

F

Constantinople

Ebu-l-Hayr—". E t a b l i s s e m e n t de

l'histoire

—

"Constantin fî

Cons­

"Paul—".

"Mehmet—". id-Devlet

dans

contre

B a k . : Mirmiroğlu şiirleri

cclîl-i K o s t a n t î n i y y e —

M u h t a r Paşa

savaşla-

Fâtih medreseleri —

en 1377 " L ' — "

Canard " M a r i u s — " .

Extraits

un-Nu'mâniyye

tih

Hongrie

dans l a légende " L e s — " —

Erde-

E s v â t - ı s u d û r — B a k . : Memdulı

Fâtih'in

de V a l a e h i e R a -

Arabes

tion d'Orient

Esterâbâdî.

Eş-Şakaaık

des

tantinople,

med A l i . Esterâbâdî —

er de

— Bak. : Bratianu " G . t.—".

1722

Moham­

1928,

B a k . : Nâmık K e ­

du I er Basarab

—

tarihlerde

i s t a n b u l , 1314,

E x p é d i t i o n de L o u i s I

de—".

ottomane de

(On

mal.

Bak. : Minorsky " V . — " . byzantine

ibni

Fetlri

p u i s de M a l t e ,

donanması ve deniz

—

r l

1935, 1938.

Sardaigne,

h i s t o i r e de

Zıllî

de R h o d e s ,

667

TARİHİ

P a r i s , 1892. Fâtih'in

"René—".

c i l t t i r : altısı e v v e l c e neşredilmiş,

E s s a i s u r l ' h i s t o i r e des r e l a t i o n s p o l i ­

chérifs

-—"

E v r â k ' i perişan —

de C h r o n o g r a p h i e

Ahmed

Ottoman " L ' — "

"Mehmet

basılmıştır)

B a k . : Lavallée

de—".

"René—".

contre le prince

Chah —

Sehavî.

' Turquie " L ' — "

Bak.: Pinon

Mehmet—".

Baléares

d'une

Bak.:

—

—

"J.—".

îles

Bak. :

l'Empire

diğerleri de

B a k . : Gueroult

et L a v a l l é e

et

B a k . : Şem'î

"Meşreb-zâde-dâ,mâdı —

Pinon

Evliyâ-Çelebi

A r s e v e n "Celâl E s ' a d — " .

Esmâr'üt'tevârîh Espagne

Bak.:

Bak.: A r

Es'ad—".

i s t a n b u l , âbidât v e m e b â n î s i Bak.:

et l a J e u n e

Europe

"Mehmet—".

G a l a t a v e binaları — seven

şîr-i

H o e f er

Pontés " L u c i e n Dabesiès Europe

Ordre

de—".

Bak.:

E t ' t i b r iil'mesbûk —

Kâmil

Yusuf-—".

bahriyye-i

Bak.:

Essai

—

OSMANLI

BİBLİYOGRAFYA

Ottoman —

"Pavet

E t u d e s s u r l ' O r i e n t et l ' E g y p t e — B a k . :

i s t a n b u l , 1243.

K â m i l Paşa

Paşa

Eski

l'empire

"Eerd—".

Üss-i

Eski

de

Courteille

Etats Tripolitains

siz;

Eser-i

présent Bak.:

—

tarih­

BİBLİYOGRAFYA.

u

l

î

* _

i s t a n b u l 1340.

Bak.: Nazif

"Süleyman—"-

668

KRONOLOJİ

Fürstentum Mentesehe Bak.: Fiirûği

Wittok

"Sabık

İran

Zekâ'-ül-mülk —" —

"Das—"

Ganem

Reîs-ül-vüzerâsı Muhammed

bir eserdir :

Ali

T ilim

ve

Terbiye

neşriyyâtmclandır;

Hâlis

Bıyıklroğlu edilmiştir)

otto­

D e m o m b y n e s —-

istanbul,

"Maurice

"Théophile—''

"Jules

nin

1926.

kanun-resâsîsi, H a n y a ,

Girit

nizamnamesi,

Girit

seferi

—

Constanti­

van—

Bak. :

Jouan-

Gaver

"Jules

Rûm

—

B a k . : Kâşifi.

Irak

d'après Syria)

suh

Les

étapes

les

deux

dans

un

X V I e siècle, vue

—

campagne

manuscrit

du

Gazevât-ı

cilttir:

turcs

d'Anatolie

(İki

birincisi K a y s e r i ve

Niğ­

de'ye, i k i n c i s i A m a s y a ,

Tokat

mosquées

de

Gegaj

ve

Coııstantinople

( E x t r a i t de l a R e v u e S y r i a )

Noradounghian rand

—

Bak.:

—

ques

Chifelle

sızca

tercemesi)

-

Astier'nin Paris,

turcs

—

1937.

"Abraham

/

Documents

c o n c e r n a n t les

juifs

Turquie,

Istanbul, 1931; tarihi,

Istanbul,

"Léon—" — de

Av¬

officiels

Bodrum

République

Fran­

de

Histoire Venise,

de la. Paris,

1847. Galib K e m a l i

Söylemezoğlu

Söylemezoğlu Ga.Ilaııd séjour 1673" ri)

"Galib

"Antoine—"

d'Antoine

Galland

à

Gasztowtt

— Bak.:

Kema.Iî—". —

Journal

pendant

Constantinople

son

"1672

-

(İki c i l t : C h . S c h e f e r neş­

Paris,

1881.

Thadée—" —

La

Pologne

et l ' i s l a m , P a r i s , 1 9 0 7 ; Turquie

—

turque

Georges D o r v s

—

L'Albanie

et

siècle,

Bak.: Ha-

et P o l o g n e , P a r i s ,

in

İbra­

"Ge­

—

Bak.:

Lukacs

Bak.:

Nerval

der

Nüzhet—" istanbul, Türkei

des

von

Türk

1826

Osmanischen —

Reiches

Bak.:

Reiches Zinkeisen

Osmanlı

kuruluşu

tercemesi :

impa­ (Râgıb

istanbul

neşriyyâtmdan)

Üni­ istan­

Giornale

dell'Assedio

Bak.: P o r

von

- Yunan

der—"

seferi

—

"1897

-

Erkân-ı-Har-

Ya'kub

Şevki)

bir)

(Mütercimi:

Mehmet

Tâ­

i s t a n b u l , 1316. "Madamde

d'Osman

de—"

(İki

cilt)

(Bu

eser J o h n

dan

" T h e life

Great"

Paris,

of

ismiyle

bâğ-ı

Histoire

Williams

1734; tarafın­

Osman

İngilizceye

edilmiştir)

Gonce-i

—

Londra,

Murâd—

the teree­

1735.

Bak.:

Harî'

"Rahîmî-zâde

İbra­

him—". " S e r g e — " — L e Bosphore

et l e s D a r d a n e l l e s , rique

étude

sur l a question

histo­

des

Dét­

r o i t s , P a r i s , 1910. raterie

H i s t o i r e de l a p i ­

(P. Teillae'm

ingilizeeden

tercemesi)

Paris,

1933. Gotthard

Jaesehke

—

Bak.:

Jaeschke

ottoman

empire

of

in

time

the

the

Magnificent Gökbel —"

of

Suleiman

"The—"

—

ve

"Hikmet

— Aydın i l i tarihi, istanbul,

1936. — Fâtih

di

Constanti-

Gökyay

"Osman

Şâik—"

Grandeur

B a k . : Türkgek

sous

la

Histoire

domination

et d é c a d e n c e de

Bak.: Grands

Grenard

tur­

l'Asie

—

"Fernand—".

problèmes

zantine

de

"Les—"

l'histoire

—

by­

Bak.:

Diehl

"Charles—". G r a v i o r e " J u r i e n de l a — " — tille La

de

l'Euphrate,

g u e r r e de C h y p r e

ille

de L é p a n t e

L a flot­

Paris,

1892;

et l a b a t a ­

(İki c i l t ) ,

Paris,

1888; M a l t a muhasarası ref

Kurtoğlu

Harbij'ye-i

(Mustafa

Grekov

" B — "

Erkân-r

Umûmiyye

riyaseti

d'or (François T h u '

Rusça'dan

tercemesi) Grenard

i s t a n b u l , 1936.

et İ a k o u b o v s k i " A — "

— L a Horde ret'nin

Fransızca'ya

P a r i s , 1939-

"Fernand—"

et

Şe­

tercemesi:

neşriyyâtmdan)

décadence

—

de

Grandeur

l'Asie,

Paris,

1939. Grey

"Lord—" —

1916)

"René—"

Levant

des

Espagne

_ »

-

la

du

question

stepes, P a r i s , Lavallée

(L'Univers

1939.

" J . — "

külliyyâ-

P a r i s , 1854.

de C h y p r e

Lépante viere

L'Empire de

" A d — . " et

tmdan) Guerre

(1892

P a r i s , 1946;

L'Empire Gueroult

—

"Histoire

d'Orient"

—

Mémoires

P a r i s , 1927.

Grousset

et l a

bataille

" L a — " —

Bak.:

de Gra­

" J u r i e n de l a — " . décisives

de

l'histoire

"Les

__ Bak. : Hart " B . H . Liddell

Guillemin Guse

med­ Bak.:

"S. M . — "—

Bak.: D w0

"Fairfax—". "Felix—"

front

Die

i m Weltkrieg, Schlumberger

lumberger Guyot

—

Bak.:

q u e " 1 5 1 5 - 1 8 3 0 " , P a r i s , 1887.

Gustave

Gökman " M u z a f f e r — "

—

" H . D. de—" —

d'Alger

ney

Şölen

—

Reşid—". '

the

Bak.:

"A. H . — " .

"Âsaf—"

Grammont

Guerres

"Gotthard—". Government

reseleri, i s t a n b u l , 1943-

b u l , 1928. 1913.

Plevne

Lybyer

ratorluğunun versitesi

-

"N.—".

" H . A . — " —

Hulûsi

"Colmar

Fransizcaya

"G.—".

Osmanischen

des

Europa

— 1928.

Bak. : Rosen

B a k . : İorga

—

musul­

"Giuseppe—".

Paşa

Gosse " P h i l i p — " —

de—".

—

Goltz

Gofiainow "Georg

"J.—". Gibbons

Portigliotti

me

B a k . : Jacob

"Selim

Geschichte

Giuseppe

mî-Çavuş

matbaacılığı,

—

Crète.

de

binbaşısı

Bak.: Pra^din

ve N e r v a l —

Geschichte

man

biyye

— B a k . : Dorys

Geoıg Jacob — . >>

1856

"Hü­

atf"i nazar — B a k . :

philantropique

Katırcroğlu

au X V e

Gence —

Georges Luka.es "Georges—".

Geschichte

B a k . : Hıfzı

Alliance

Gomez

George M o n t a n d o n

Gerçek

1945. ,

—

(Mütercimi:

rîmî - Çavuş " R a h î m r z â d e

"Gérard

"Hanyalı

istanbul, 1327;

"Athanase—"

Gérard

vakaayü

1313"

orges—". (Jac­

"Yüzbaşı—".

Bak.:

"Michael—".

Remé-

Byzanee

Galanti

ram—"

Galibert

Bak. :

"Gabriel—". "Sir—"

Galanté /

Paşa —

Ahmed—".

Gencîne-i f e t h ' i

"Gabriel—".

Remérand—

Galahad

—

h i m •—."

Noradounghian

Gabriel

Hân

P a r i s , 1937.

Pa­

Girit

Osmanlı

Muhtar

l'invasion

r i s , 1926. Gabriell

Bak.:

Anonim.

Ahmed Gazi

"Yüzbaşı

B a k . : Kâmil

tigliotti

M u h t a r Paşa "Müşir

S i v a s ' a a i t t i r ) P a r i s 1931 v e 1934; Les

—

S u l t a n Süleyman

Bak. : Gazi

"Matrakî/Matrakçroğlu—".

Monuments

Süleyman

Ferdî.

( E x t r a i t de l a R e ­

P a r i s 1928; B a k . : N a -

Sultan

Gazevât-ı

1284.

Hüseyn—".

G i r i t vakaayüne

G a z e v â t - ı S u l t a n S e l i m —• B a k . ; K a -

"Albert—"

ve Rahmi

Yaptıklarım

di " A l i F u a d — " .

seyn—".

dı-zâde. d'une

Hanya,

-

"Ahmed

Görüp işittiklerim

1899.

B a k . : Zıya

Girit tarihi —

—

" J . M . — " et

Gazânâme-i

Gabriel

—"

—

"P.—".

Gördüklerim Rey

Girit

669

H I

Wittek

"Nicola

Gaudef-

van—". Cr

B a k . : Barbare

Bak.:

n o p l e , P a r i s , 1910. Gaver

nopoli —

TARI

P a r i s , 1901 -

roy—". Gautier'

O S M ANLI

BİBLİYOGRAFYA

Girit — B a k . : Anonim. -

Demonıbyııes

Ömer

tarafından

L e s sultans

cilttir)

1902.

(Küçük

dâiresi

(İki

Gauderfroy

Erkân-ı-Harbiyye-i

TJmûmiyye

"Halil—" —

mans

Büyük İran t a r i h i

tereeme

—

"P.—''.

BİBLİYOGRAFYA

Kaukasus Leipzig,

—

1940.

Bak.: Sch-

"Gustave—".

"Edouard—"

"F. York—"

—

B a k . : Powell

et T o u t

"T. F . — " .

670

K R O N O L O J İ

Güldeste-i

Rıyâz'i

Dânişver'ân-ı Beliğ Gül-i

irfâıı

Efendi

zîbâ —

fendi

ve

vefeyât'i

nâdiredân— "Bursalı

Bak.:

İsmail—".

B a k . : e m e r Vahîd E¬

Hulefâ

—

Bak.:

seyn B e y

Murtazâ

B a k . : Âtıf

—

Hü-

"Doktor—".

Kemal

Ridâniyye Hâlid

Efendi

Kâtib-Çelebi.

—

med-ibni-Mehmed

Halil

"Edir­

fî

tekmilet

Bak.: Ahmed

-

is -

Efendi

Bak.:

nî

(Manzumdur) tüphanesi,

Âl-i

Es'ad

No.

Efendi

2081,

sarâyî tı'

—

maıı-zâde

"Osman-zâde durrahman

Ahmed—". —

mesi

de

"Kazasker

Sefînet-ül-vüzerâ Âgâh

plâ­

"Fevzi'—". Mehmet—" (İsmet P a r "

istanbul, Paşa • —

"Mütekaid

1952. Bak.:

Ferik

Hâ-

fız-İbrahim—". Hâliz-Mehmet

Bey —

Mehmet

(Müze-i Üçün­

sonuna

ka­

1334;

vardır)

istanbul,

1931;

hisarı,

istanbul,

1932.

iclâslar

—

Bak.:

Memduh

"Mehmet—". Bak.

:

Rodos

Süleyman'ın

Gaııem

"Halil

fethinde tedâbîr-i

Sul­ siyâ-

siyyesi, istanbul, 1326; ele-i

Halil

Kemal

"Miralay—" — edilen

Harbiyye-i tmdandır) sı

1327;

i l k tema­

1326.

muharebesi

terceme

mes'-

istanbul,

i l e İngilizlerin

istanbul,

kale

vak'asmda

hamiyyet,

Türkler sı,

Cem

H a l i l Rüşdi — Bak.;

is­

terce­

Haîid —

tan

Osmâ-

(Fransızca

H a l i l Gaııem —

Ab­

mektup­

muhasara

B a k . : Kurtoğlu

neşri)

devrinin

Yediknle

Halil

(Târîlri

istanbul,

Şehzâde

Paşa'nm

ları v e B e l g r a d ' m

Agâh Paşa

Bak.:

Âdil.

HadmrSüleyman

Hâf'ız-İbrahim

Tâib

1927;

külliyyâtından)

sarayı

Hali'ler,

ilaveli

Osmâniyye

J?

Bak.;

ve

neşriyyâtmdan:

Murad

Paşa

B a k . : Tâib " O s -

•—

Hâdisât-ı hnkukıyye

«laksızoğlu

Sâ-

Ahmed—".

Hadîkat-ül-selâtîn

• Halîd E f e n d i

ve

"Ali—".

Hadîkat-ül-vüzerâ —

—

Ayvan-

"Hâfız-Hüseyn—"

Efendi

nı —

Bak.;

Lane

neşriyyâtmdan-

şehri

Topkapu

K ü t ü p h a n e s i , N o . 1268. Hadîkat-ül-Cevâmi'

vardır)

1334;

dardır)

Üniversite

de

muaddel

Encümeni

cü

Kü­

Camilerimiz

(Stanley

Maârif

Meskûkât-ı

Osman

—

1933;

Hümâyun Tevârîh-i

B a k . : Uşak-

i s t a n b u l , 1 3 4 5 1=

tanbul,

Ebu-1-

ilâ­

B a k . : Resmî-Ah¬

İslâmiyye

Kayseriyye

Ahmed

"Taşköprülü-zâde

—

ve

1930.

tercemesi

Poole'den

dıf)

Ebırl-Hayr".

uş-Şakaayık—

— Bey

terceme:

Hayr—". Hadîdî

"Bin­

Zıyâ—".

Edhem

istanbul,

Hacı—".

Efendi

"Hakkı

Efendi.

Düvel-i

"Taşköprülü-zâde Hadâık

istanbul,

(Fransızca

H a c ı - R â ş i d Paşa — B a k . ; Râsid Paşa

Şakaaık —

"Hâfız—".

mecmua

Zıyâ Uşaklıgil —

med

Bak.: Meh"

Efendi

Hadâık-ul'Hakaaık

Hân

"Binbaşı—"

(Askerî

lıgil " H â l i d

neli Hacı—". "Ferik

Bey

Bak.: üs

Kâzım

Halîfet-üı-ıüesâ

Bak.;

B a k . : Kâtib-Çelebi.

HacrMehmed

Abd-ül-Aziz

B a k . : Mehmet

velerinden) Ahmet

Ahmed—".

Hacı-Kalfa —

eennet-

Hüsni " B i n b a ş ı — " — Çaldıran v e

B a k . : Mazlıar F e v z i

—

hakk-ı

Hâlid " Y ü z b a ş ı — " , Eyüp S a b r i

B a k . : K e m a l "Habib-zâde R a ­

doslu

fî

Sultan

başı—",

Radoslu

Haeı-Halîfe

Bammate

Târik—".

"Mehmet—". —

Bak.:

"Haidar—".

H

Habib'zâde

—

Hakkı Târik ü s —

—

Haber-i-sahîh —

"Hâfız—".

mekân

"Nazmî-zâde—". muhtıra

—

Bammate

Hakaayık-ul-beyân

"Dilâver-Ağa-zâde—".

Gülşeıri Günlük

Bey Haidar

BİBLİYOGRAFYA

Halil—".

bu

(Almanca'dan eser

Umûmiyye istanbul,

Çanak­ Erkân-r

ııeşriyyâ-

1927.

B a k . : Rüşdi

"Kolağa­

OSMANLI

BİBLİYOGRAFYA Halil

Sedes —

general

B a k . : Sedes " E m e k l i

Halil—".

Halîraî E f e n d i — " M â b e y n '__»

_

Sultan

Hazretlerinin mesi

Baş-kâtibi

Abd-ül-Aziz

Avrupa

(Târih-i

Han

seyâhatnâ-

Osmânî

Encümeni

m e c m u a s ı n ı n 49 /

62 n c i cüz'ün-

de n e ş r e d i l m i ş t i r )

istanbul,

Halûk

Şehsüvafoğlu —

varoğlu Hamîd Bey

Bey —

Bak.:

Vehbi

" Purgstall "Jos. v o n — "

Constantinopolis ros,

örtlich

râd

de

Pesth, Ottoman

Fransızcaya Üç

Doc-

büyük

cilt)

1844;

J . Helleft

P a r i s , 1835 Devlet-i

tercemesi -

Osmâniyye

harflerle

çıkan

II

inci

(18

cilt)

43;

A l i Bey'in

si;

cilt)

l'Empire

tercemesi :

met

geschichtlich

(İki

(Almaneadan Paris,

—

Bospo-

tarihi

on Türkçe

cildi

(Meh­

cildi

eski

terceme­

yeni

harflerle

n e ş r e d i l m i ş t i r : 1947 de ç ı k a n cildin

ismi

rihi" bul,

"Osmanlı

şekline

bu

devleti

çevrilmiştir)

ta­

istan­

1336 - 3 7 ;

Târîh-î

istinsah

edilmiş

Kitâb-ı

Gencîne-i

(Üniversite

Devlet-i

(Hammer

HazreH

cildi

neşredilen

istanbul,

1324.

Harîta-i

bidayetinde

meydan

üçüncü manevrası

muharebesi "Mütekaid

—

Bak.:

Kaymakam

Şerif—". —Bak.:

Steg¬

"Hermann—". et l e s

e siècle

Leila

"Le—"

"Capitaine Les

Osmâniyye

—

au Bak.:

Devlet-i

Aliy-

- Bulgaristan

muahedesi

"29

(Türkçe ve Fransızca

tinler)

istanbul,

1330 =

Is­

Eylül

1913"

- Çavuş

Deryâ

—

"Râmiz-Paşa-zâde B. H . Liddell—"

guerres

toire

décisives

(İngilizceden

Colonel

de

—

l'his­

Fransızcaya

B . M a y r a et l e L t .

de

Fonlongue)

Paris,

1933. H a s a n - B e y - zade t a r i h i — B a k . : A h m e d B e y " H a s a n - B e y - zâde ÎÎ

Hasan

ibni

Bak.:

Mahmûd-ı

hayatî

Bayatî " H a s a n

—

ibni

Mair

Bak.:

Tâib

mûd—". Hasan

Tâib

Efendi

Efendi —

"Hasan—".

Hâtıralar — Hâtıralar

Bak. : Ahmed

—

"Galib

Bak.:

Kemâli

Rızâ.

Söylemezoğlu

Bey—". "Meh­

B a k . : T a r c a n " S e l i m Sır­

rı—". Hâtıralarım Hâtırat

—

Bak.: A l i

Haydar

—

Bak.:

Abdülhamid

me­

1914.

"Rahîmî-zâde

İb­

Han

"İkinci—"Hâtırat — B a k . : E b u b e k i r dullah kei"i

ibni

Ab­

"Solak—". Paşa

"Ser-as-

B a k . : S a i d Paşa

"Mâbeyn

sabık—".

müşiri

ve

Bahriye

nâzın

Eğinli/

Büyük—". Hâtırat —

Nezâreti —

tanbul

No.

Mehmet—". Hart

Hâtırât — sultanes

Hanoum.

Hâriciyye ye-i

tarihi

impérial

XIX

İzzet

Hâtırat — B a k . : Rıza

umumî

mann Harem

yazmalar,

odası, N o . 1 2 9 6 ) .

Kapudanân-ı

Bak. :

Sultan Kütüp­

Midhat.

Sarıkamış ihâta

Köprülü Harb-i

Türkçe

2372 ve R e v a n

Hâtıralar —

ter­

ve

C . 3, 2 3 7 2 ) ; (Üniversite

hanesi,

Gence Türkçe

M u r a d Hân

Mîr-iiivâ

nız

Harb-i-umumî

Fettri

Zafernâme-i

met—".

tarihinin

birinci

nüsha) ;

Kütüphânesi,

yazmalar,

Osmâniyye" yal­

cemesi )

bâğ-ı M u "

kütüphanemizde

Hâtıralar — B a k . : Tal'at Paşa

E s ' a d Câbir Paşa tarafından

ordu:

Gonce-i

(Hususî

mütercimi:

1822; Histoire hez

u n d der

und,

beschrieben

Harımı

rahim—" —

"Hamîd—".

Hamııer

J.

1339.

B a k . : Şehsü'

"Halûk—".

Vehbi

671

TARİHİ

Hâtırat

B a k . : üzer

"1913

"Tahsin—".

- 1922" —

B a k . : Ce­

m a l Paşa. Hâtırât-ı

Niyâzî

kılâlrı hife

kebîr-i

—

"Kolağası

yahut

Târihçe-i i n -

Osmânîden

Bak.: Resneli

Niyâzî

bir saEfendi

Ahmed—".

K R O N O L O J İ

C72 Hâtırât-ı

Sadı-ı

esbak

Kâmil

— B a k . : Kâmil Paşa

Paşa

din Efendi

"Şeyh-üTİslâm

Meh­

met—". Haury

c l a i r de

la

Exposé simple Question

et

d'Orient,

P a r i s , 1913. —

La

espagnole

prépondé­

"1559 - 1660",

—

Nııreddiri

Artam) Herbert

A n k a r a , 1938.

Melzig —

Herbette

Devhat-ül-vüzerâ,

Bagdad,

Hayrullâh E f e n d i —

Târîh'i

Hayrul-

kında) Hermann

Bey'in

esefidir)

Ali

Şevki

istanbul,

1273

-

1289. Hayward

—

des p a p e s , P a r i s , l 942 Portigliotti

Histoire —

"Giuseppe—"

Bak.: ve

Sa

_

velli " A — " . H e f t Meclis —

Bak.:

 l î - Çelebi

"Gelibolulu—". Kretschmayr l'histoire

—

Bak. :

"Heinrich—".

Mohammed des

A l i — Essai relations

sur

politiques

i r a n o - o t t o m a n e s de 1722 à 1747, P a r i s , 1937. Hellert " J . - J . —

"

- Pnrgstall "Jos.

Bak.: Hammer von—".

Hemdemî " M e h m e t — "

—

lakzâde - M e h m e t H e n r i de V a l o i s et l a 1572 —

Bak.

:

So-

Hemdemî. Pologne

B a k . : Noailles

en

"Marquis

Henri Hauser —

B a k . : Hauser

"Hen­

Mathieu —

Bak.:

Mathieu

"Henri—". "Welschinger

— Bak.:

Wels¬

chinger " H e n r i — " . Henry Elliot —

Bak. :

Elliot

"Sir

Henry—". Henry Nivet —

saledir)

Istanbul,

Abd'ül-

Bak. :

Hüseyn E f e n d i

bir r i ­

1326. İdfîs-i

Hüseyn E f e n d i

Bitlisi.

—

Bak.:

yatı —

Bak.: Altmay

ha­

"Ahmed

H i c r î O n - i k i n c i asırda i s t a n b u l tı —

Bak. :

Altınay

haya­

"Ahmed

Refik—". H i c r î Orrüçüncü asırda i s t a n b u l yatı — B a k . :

Altınay

ha­

"Ahmed

Hikmet Bayur — suf Hikmet

Bak.: Bayur

"Yu­

Hikmet—". Şölen —

B a k . : Gökbel

— " v e Şölen

"Hikmet—".

—

Filibeli

Sünûsîler,

istan­

b u l , 1325. (İki cilt)

istanbul

1326 - 1 3 2 9 . Akın

"Dr.

Himmet—".

Bak.:

Nivet

"Henry

ve Şeyh-Çüneyd,

X V inci

yüz­

l i n d e yükselişi

(Almancadan

mü­

tercimi:

Bıyıklıoğlu,

Ta­

Tevfik

kurumu

" D ' — "—

Bibliothèque

ori­

entale (Altı cilt) P a r i s , 1781-1783. Herbert " F . W . v o n — " — Plevne

mü­

neşriyyâtmdandır)

H i s s - i inkılâb yâhud hal'i

Histoire

Abd-ül-

ile Sultan

Murâd-ı

cülusu —

B a k . : Sülejr

"Müşir—".

a b r é g é e de l ' E m p i r e

man — Histoire

Sultan

Otto­

Bak. : Palla " E — " .

d'Alger

sous

la

domination

B a k . : Grammont

- "

d'Anglterre

des

origines

B a k . ; Powell

à

"York

et T o u t " T . F . — " .

Histoire

de

Bagdad

modernes

—

dans

les

temps

Bak.: Huart

"Clé­

de

Charles

XII

Bak.:

—

Histoire

de

nant

Constantinople

le

Bas-Empire

Ottoman

—

Bak.:

H i s t o i r e de F r a n c e —

compre­

et

l'Empire

B a k . : Madaule

de l a décadence

pire

Grec,

celvy

et

kokondilis

de

—

"Laonikos

jusqu'au

siècle — Histoire

de

Bak.:

depuis -

l'an­

neuvième

de

Crimée

—

— Bak.: Faure

"1877¬

"Amédée

H i s t o i r e de l a p i r a t e r i e

—

de l a r é p u b l i q u e

Gos­

de

l a république

jusqu'à

—

"Juchereau

de-". de

Bak. :

l'Empire

Salaberfy

Ottoman

"Comte

fondation

jusqu'à

Constantinople Histoire

—

—

de—".

H i s t o i r e de l ' E m p i r e O t t o m a n ,

depuis

l a prise

de

Bak.:

Oksza

de l ' E m p i r e O t t o m a n ,

depuis

d'—".

son

origine

Belgrade

jusqu'à

la

e n 1740 —

paix

de

Bak.: M i g -

"Abbé—".

H i s t o i r e de l'état p r é s e n t de Ottoman

—

Bak.:

Ballot

l'Empire

Ricaut/Rycaut.

de l ' i n s u r r e c t i o n

Bak.:

crétoise

—

"Jules—". Bak. :

Chaninov

"Brian—". Histoire

des A r a b e s

de

Bak.: Histoire

—

Bak.: L a ­

—

Bak.: La-

—

Bak.: La-

la

Turquie

l'empire

Bak.:

byzantin

—

"Charles—".

l'empire

byzantin

Bak.: Vasiliev de

—

"Robert—".

Diehl de

Histoire

—

"Théqphile—". de

Histoire

1884

"Colonel—".

de l a T u r q u i e

l'empire

Hitoire

—

Bak.: Huart

des E t a t s des

— sious

P i e r r e le G r a n d — B a k . : V o l t a i ­ de

l'Empire

Ottoman

—

—

"Don

Bak.:

La-

Rafael—".

d'Espagne —

B a k . : Bertrand

"Louis—". Histoire

des papes —

Bak.:.

Hayward

"Femand—". Histoire

des p e u p l e s et des. E t a t s i s ­

lamiques

—

Bak. :

Brockelmann

"G.—". Histoire

de

Barthlemy

Turquie

—

Bak. :

"Ch.—".

H i s t o i r e de V i e n n e "Richard—".

—

Histoire

B a k . : Savelli " A .

d'italie —

Bak.; Kralik

Î> *

d'Osman

"Madame Histoire Histoire

—

Bak.:

Gomez

de—".

du Bas - Empire

Lebeau

re—".

Français

—

de—".

"Théophile—".

Crevea

Histoire

Histoire

"A. A.—".

de R u s s i e

Barbaresques

"Laugier

Histoire d'Espagne — B a k . : A l t a m i f a y

" A . de—".

vallée Histoire

Venise

"Alfred—".

de l a T u r q u i e

Histoire

de

l'année-

Rambaud

mouche

Histoire

vallée

depuis les o r i ­

de l a T u r q u i e

martine

Venise

"Léon—".

de l a R u s s i e ,

Histoire

de

"Comte—".

B a k . : Galibert

Bak.:

Histoire

—

la—".

Ottoman

- Denys

Bak. : Tassy

Bak.; Daru

Histoire

—

—Bak.:

"Philip—".

Histoire

l'Empire

Saint

de

"Clament—".

le—". se

—

"Jos.

Ottoman "A.

H i s t o i r e de R u s s i e —

Rousset " C — " .

H i s t o i r e de l a g u e r r e d ' O r i e n t 1878"

de

Histoire

Brosset.

l a guerre

l'Empire

Jonquière

Histoire

not

—".

dix

Bak.:

de

Bak.: Khak

de l a G é o r g i e

tiquité

l'Em­

establissement

des T u r c s

Histoire

de

Bak.:

"Th

"Jacques—".

Ottoman

- Purgstall

von—". Histoire

sa

Poujoulat.

l'Empire

Bak.: Hammer

Histoire

Voltaire.

Cantemir " D — " .

de

Bak.:

ment—". Histoire

Bak.:

" H .

Histoire

nos jours —

Mantran

A n k a r a , 1948.

Hâmis'in

Histoire

Histoire Uzun - Hasan

—

673

TARİHİ

de—".

gines

Himmet A k m — Bak. :

Aziz'in

D.

—

Târîh-i İslâm

rih

turque

Histoire

H i l m i B e y "Şehbender-zâde Ahmed—"

"Âsaf

OSMANLI

BİBLİYOGRAFYA

Histoire

"Hezâr-fen—".

H i c r î O n - b i r i n c i asırda i s t a n b u l

anan P a ş a Herbelot

Sultan

y ı l d a İ r a n ' ı n m i l l î b i r d e v l e t hâ­

ri—".

Henri

Steg¬

Aziz'in kaatilleri (Ufak

H i n z "Walthèr — » —

de—".

Henri

Bak. :

Refik—".

Kretsehmayr

Hekmat

hak­

Refik—". "Pernand—"

Heinrich

Directoire

sefâreti

—

Heıpelyan " S e k i z — "

Heşt Bihişt —

mümeyyizi

am­

"Hermann—".

Hezâr'fen

Adliyye

Une

P a r i s , 1902.

ne k a d a r 16 c ü z d ü r : Z e y l o l a n 17 Ahkâm-ı

Efendi

Stegmann

lâh / T â r î h - i O s m â n î (1032 t a r i h i ­ i n c i cüzler Dîvâıı-ı

—

bassade turque sous le

-

1246.

18

B a k . : Melzig " D r .

"Maurice—"

mann

P a r i s , 1940. Hâvi

zâbitinin

(Mütercimi;

(Seyyid-Aîi

"Henri—"

rance

b i r İngiliz

hâtıraları

Herbert—".

"Paul—" —

Hauser'

dâfaasında

"Mehmet—".

Hâtırât-ı Siyâsiyye — B a k . : Cemâlüd-

BİBLİYOGRAFYA

—

Bak.

"Charles—".

d u siège

et

de

l a prise

de F . : 43

BİBLİYOGRAFYA

KRONOLOJİ

674

Sébastopol — B a k . : R o y " J . - J . H i s t o i r e générale des A r a b e s — Sédillot Histoire

Bak.:

jours

du

—

IV

e

Bak.:

siècle

Lavisse

à et

politique

temporaine

de

—

l'Europe

Bak.:

con­

Seignobos

byzantina

—

Bak.:

Dukas

Edirnevî

—

Târîlri

tan

"Abdurrahman—"

Feth-i

Mn.râd

de

"Hüseyn—"

Han

ve

Bağdâd-ı

(Hususî

m i z d e : 1067 Hıfzı

Sul­

kütüphane­

—

Sultan

sebeb'i

hal'i,

Murad istanbul,

Sultan A z i z devri, istanbul, vakaayii, istanbul, İlyâs

Târîh-i

Efendi

düddiıı

istanbul,

Efendi—

ibııi

1326; —

1276.

Hüsâmüddin—".

mî-i kun

"Hüseyn

baeskili

—

Bak.: Or-

Bak.: Hüsııi

ve

Sâtı' E f e n d i

S e l i m ' i n Mısır seferi istanbul,

Hüsni " R e s s a m — "

— Bedâyi'-i

vesâi r e d e k i

istanbul.

—

Bursa,

Tripoli-

k ü l l i y y âtın d a n )

Paris, tarihsiz —

Bak.:

Avezac

et l a c i v i l i s a t i o n

Bak. : Lukacs Horde

"B.—" Huart

et

Bagdad

Bak.:

iakoubovski

"Clément—"

nes,

" L a — " —

ait)

1335.

—

dans

les

Grekov

temps

de

moder­

Konia,

tourneurs,

ville —

Paris, 1912;

des

Paris,

Hubert Pernot

derviches

İbni-Arabşâh

—

B a k . : Rızâ

Paşa

Hulâsat-üH'tibâr

Bak.:

Resmî-

fî

redd-il-avâm

—

Hüseyn

Kahire,

ibııi-Ahmed

Hacer

—

Ahmed

Efendi

—

Bak. :

Yaşar

Hüsâmüddin—".

Efendi

"Hezâr-fen—"

Îbııi-Kemâl/

/

Ahmed-Çelebi

Tenkîlrüt-tevârîh

(Hekim-oğlu

"Ahmed

zamlar

Efendi

(Ayasofya

—

Kütüp­

No.

Mahmud cüz:

Kü­

Nûruosmâ"

3078).

Kemal

devrinde (14

(Fâtih

4221;

son

İnal

—

Sadr-ra'-

Maârif

vekâleti

istanbul,

1940

-

1953. Peçevî

(İki

"Peçevî—" — cilt)

Kemal

yüzbaşısı—" — nan ordusunun

istanbul,

Târîh-i 1283.

"Erkân'i-Harbiyye 1 9 1 3 - 1922 Y u ­ seferleri

(Fran-

Bak. :

seferi

—

albay

Necâti—".

B a k . : Tacaıı m a a zeyl

"Meşrebzâde

-

—

Chypre

" L ' — " sa

Un

ven

-

"L.

de—".

âge —

Bak. :

İle de R h o o d e s " 1 7 — " — otti " E d o u a r d — "

Mas'La.trie Bak.: Billi-

İlk

Kırım Bak.:

Kurtoğlu

ad

Efendi

institutions

İran

Bak. :

Ahmed

Tamerlan i? introduction

—

siècle :

—

"Maurice

militaires

B a k . ; Langlès l'histoire

-

la

Mag­

historique

du

çıkmıştır) 1930. au X V I

Dernschwam

çıkmıştır)

(Revue européen'­

Bükreş,

Nisan

-

1933. —

Bak. :

Refî'

Târîh-i ran, İskit

"Mehmet—".

Beg

Münşî

de "L'

de

l'Asie,

Türkmâıı Abbâsî,

— Tah­

1314.

buat

—

rejimleri

tanbul, İsmail

/

âlem-ârây-ı

"Server—"

Âsim

Efendi à

sur

- le

du Sud'Est

Müdürlüğü et

espagnol

Soliman

v o y a g e u r en T u r q u i e

İskender

ibni-Ali

Gaudefroy—". instituts politiquet

curopöiı'de Teşrinievvel

européen'de

Efendi B k .:

"Les—"

Demombynes

histo­

1933 ;

sefâretnâmesi

il-Askalânî.

musulmanes

mo­

(Revue

Sud-Est

(Revue

Haziran

"İmam-zâde—".

Şihâbüddin

l'histoire

Bak. : Es'-

İnbâ'ül-ğumur bi'ebnâ' ikömr — ibni-Hacer

Teşriniev­

1932;

Bükreş,

nifique

historique

—

"Fevzi—".

Bükreş,

témoignage

de

İmam-zâde E s ' a d E f e n d i —

du

(Revue

européen'­

de l ' E g y p t e

de

e

mektupları

l'Egypte

Sud'Est

- Kânunuevvel

Turquie

Un

B a k . : Avezac " D '

hanlarının

dans. l ' ­ 1928;

Bükreş, N i s a n - H a z i r a n

et C o t t r e t " L ' ­

abbé—". îles de l ' A f r i q u e — >>

français

et

du

çıkmıştır)

Sud-Est

Üni­

içinde çıkmış­

1908 - 1 9 1 3 ;

Kânunuevvel

situatio»

ve

européen, P a r i s ,

çıkmıştır)

présente et ses s o u v e n i r s d u M o '

tarihi" edile­

Ankara'da

Gotha,

rique

Mehmet—".

de

de

voyageurs

derne

(Beş

B . Sıdkı B a y -

"Osmanlı

Recherches sur

dâ-

Osnıanischen

cildi

tır)

vel

1926;

den Quellen

Les

de

Sud'Est Bükreş,

Türkçeye terceme

historique

Altı"

Mart des

Méhméd-Ali

"İhsan—"

campagne

du

neşriyyâtı

Orient

Refik—".

Esmâr-üt'tevârîh

mâdı İle

—

-

nach

1948

versite

la

çıkmıştır)

tarafından

rek

neşriyyâtmdan)

i k i kıtal

Bak. : Şem'î

Şem-

No. 3318);

tüphânesi. Ibırül-Emin

ibni-

ü-Hanefî.

Kemal-Paşa-zâde

Mohacnâme hanesi,

İbrahim —

komite,

İlaveli

ibni-

B a k . : Muhammed

(Türk

Kurumu

"Kurmay

"Hâfız—".

ibııi'Hyâs

vak'ası

sur

historique

ismiyle

A n k a r a , 1937.

fî

1285.

ibni-Ali

il-Askalânî

İbrahim E f e n d i

Koca-Segbanbaşı.

Hüsâmüddin

Timûf.

neşriyyâtmdan)

Efendi.

Hulâsat-ül-kelâm Bak. :

—

"A.—"

İ b n i - H a c e r —• B a k . : Ş i h â b ü d d i n A h ¬

Osmanlı

"Ser-asker—".

Grekov

Acâib-ül-makdûr

ııiyye K ü t ü p h â n e s i ,

hâtırat

Ahmed

—

Tevârîh-i  l - i Osmân

1897.

B a k . : Pernot " H u ­

bert—".

Hüseyn

et l a k o u b o v s k i

süddin

des A r a b e s , la

Bak.;

Kuleli

araştırma

Bük­

de J e a n H u n y a d i e i i 1448

Beşinci

kal

et­

Hazine

İhsan S u n g u — B a k . : S u n g u İki

" A . — " —

"B.—"

İbni-İlyâs

"A.—". Histoire

Paris, 1901;

Histoire

Hulâsa.-i

lakoubovski

—

bir

İkinci V i y a n a

med

"Georges—".

d'or " L a — " —

Tarih

cilt:

N o . 1423.

"Uluğ—"

hakkında

nay

nevâibi

"D—". Hongrie

İğdemir

sarayı

nouveau

Reiches

Ebui-

ikmâl

çıkmıştır)

européen'de

Gesebichte

Müellifin

oğlu

Topkapu

kütüphânesi,

E¬

camilere

sonra

Mehmet-Çelebi

miştir)

âsâı-ı

Efendi

Etats

(L'Univers

Fazl

Sultan

1930.

(istanbul,

ölümünden

Hü­

( A s k e r i ııeş-

(Acemce :

Sud-

N i s a n - H a z i r a n 1926;

. Kânunusâni

- • '-'•

Beiv

du

reş,

(Revue

Nû-

XII à

Est

européen'de

3082; Selimnâme

Charles

mail—".

à

"Léon—",

(Revue historique

turque

(Acem­

Kütüphanesi,

" N . — " —

Du

Ramazan-

pâdişâh t a r i h i )

ruosmâniyye

"Ali—".

Yavuz

Mehmet

H e ş t Bilıişt

c e : İlk sekiz

"Hâfız—" "Hâfız

ve-l-mü-

Bak.:

"Merzifonlu

İdrîs-i Bitlisî —

Hüseyn—".

"Binbaşı—" —

dirne

- Çelebi

—

des o r i g i n e s

B a k . : Cahun

—

der

zâde Yeşilce'—".

Bak.: Rahmi " B a -

Ayvansafâyî

ve-l-a'yân

et M o n g o l s

1405

B a k . : Danon " A . — "

tevârîh-ül-enbiyâ

lûk

Turcs

mec­

istanbul

ior'ga

İcmâH

Nâmık—".

Hüseyn'ül-Ayvansarâyî

Askerî

675

TARİHİ

1939.

Bak.: Kâ-

"Hüseyn—".

Orkun

terceme :

neşriyyâtmdan)

İ b r a n î kasîde —

Bak.: Sa'-

Hasan-Cân

"Ferd—"

tains

mua

"A.—".

Haııyavî Nâmık

—

"Hoca—". Hoefer

sızcadan

"Hü­

Solak—"

Danon

Osmâniyye

1326.

"Hafız—"

Enderun,

Hoea-Sa'düddin

N o . 731).

Hıfzı

Hüseyn K â m r i Haııyavî —

riyyâttan)

Girit -

"Hüseyn

seyn—"

yazılmıştır).

1326;

Hızır

Yaşar

Hüseyn-ibni-Sefer

Hüseyn R a h m i —

"Mihail—". Hibrî'i

Bak.:

seyn—"•

Hüseyn

Ch.—". Historia

Kütüphânesi,

Hıfzı —

Bak.;

Rambaud. Histoire

Paşa

Hüseyn Hüsâmüddin E f e n d i — B a k . :

"L. - A . — "

générale,

nos

Ali Hüseyn

- E.—".

OSMANLI

Bİ B L İ Y O G R A F Y A

Türkiye'de (Matbûât

Mat­ Umum

neşriyyâtmdan)

is­

1939. Efendi

—

Bak.;

"Küçük-Çelebi'zâde

Âsim İs­

BİBLİYOGRAFYA

K R O N O L O J İ

676 İsmail

Belîğ

Efendi İsmail

Efendi

—

"Bursalı

Galib

Jaeschke

İsmail—".

Bey —

kukât'i

B a k . : Beliğ

Takvîm-i

istanbul,

Meskûkât-ı

Selçukıyye

1307. Takvîm-i

(Tavâif-i-mülûkden almaktadır) İsmail

Hakkı

bâzılarını

istanbul,

Uzunçarşılı —

Uzunçarşılı

"İsmail

İsmail H a m i D a n i ş n ı e n d — nişmend İsporad

"İsmail

savaşında

de

Bak. :

Paris

à

Ah­

"Erkân

Jérusalem

"A.

Memduh

Ko

l'Empire

istanbul,

İzzî Süleyman E f e n d i Târîlri

İzzî

terce-

" M . de—"

cilt)

Bak.:

Can-

"D.—". —

Bak.:

von Hammer-Purgstaîl Hammer

Jouannin

Mehmet

(Deryâ-kapdanlarmın

(İki

Lavallée

"Joseph—". "Jos.

—

et J u l e s

Turquie

Paris,

—

Bak.:

von—".

" J .M — "

liyyâtmda

— H a r i t a - i Kapudanânn D e r -

mei-halleri)

Histoire

Ottoman

Lavallée

ver "Râmiz-Paşa-zâde

B a k . : Games " M a ­ la—" —

van Ga­

(L'Univers

çıkan

Osmanlı

kül-

tarihi)

1848.

"Vak'anüvis—" 1157 - 1165

Journal — B a k . :

vukuatına âittir; i k i c i l t t i r )

is­

Journal

de

Gallaııd

t a n b u l , 1199.

"Antoine

Jamjouglou à Hotin

en

de 1746

B a k . : K a r a d j a "Constantin J . i?

Journal I

Paul

Constantinople —

ou Relation

de

R u s s e en 1793 —

l'Ambassade

B a k . : Delà m a r ­

re. Ikd-ül-cümân —

fî

Bak.:

Aynî

Muhammed istanbul gıç:

târihi

ehkiz-zamân

"Bedrüddin E b i -

Mahmûd".

Üniversitesi

tarihine

Fâtih, Külliyyesi

başlan­

ve

zamanı

ilim hayatı— B a k . : Unver Dr. istanbul

Saint Jules

"Prof.

Süheyl—".

Jules

—

Bak.:

Zıyâ

"Mehmet—".

van

Bak.:

Ballot

de—". "Jules

Gaver

—

Bak.:

Jouannin

—

Bak. :

Kralik

"Georg—"

Jacques Ancel

—

—

de l a G r a v i e r e — "Jnrien

de

Bak.: Gra-

la—". .

Bak. : Ancel

"Jac­

Jacques

Madaule

"Jacques—".

—

Bak. :

Madaule

Kadrzâde

KabakçrMustafa

ibni

—

B a k . : Altınay

olan

belli

Sultan

Perk

—

Harbiyye Kafkas

Selim

seferine

binbaşısı

—

Bak.:

Altmay

tarihi

Erdeşîr-i

—

Bak. :

Esterâbâdî.

rine

Bak.:

(

Arapyan

Kâmil

"Hüseyıı—"

istanbul,

Bey

Ömer—"

(İkinci

—

bin­ irâ-

Kâmil

Yusuf—"

Paşa

(İbn-ül-E-

min'in bir mukaddimesiyle muharrerâtı)

Kâmil Paşa " M e h m e t — " Sadr-resbak

Paşa'-

istanbul, —

Kâmil

1308.

Hâtırât-ı

Paşa,

istan­

Kâmil

Paşa'mn

Paşa'ya

1328;

reisi

cevapları,

istanbul,

siyâsî-i

Devlet'i

Aliyye'i

cilt)

istanbul,

(Üç

/ 1327.

Kaute.mir

mâlî

—

Bak.:

"D.—".'

Sultan

Süleyman

devrinde

mn

H i n d seferi

Dr.

Herbert—".

—

Bak.: Melzig

Âl-i-Osm,ân

(Tarîh'i

içinde

Mecmûası'Mehmet

Bey'in

bir mukaddimesiyle

redilen

Kanunî

Sultan

kanunnâmesi :

Daha

ye

"Türk

vekâletinin serisinde

Arif neş­

Süleyman

sonra

Adli­

Hukuk

Hüseyn

ta­

Nâmık

III

(İki. c i l t :

neşriyyâtm­ ve

—

1946. Osmanlı

hakkında

tedkikler

Kurumu

neşfiyyâ-

Ankara, Bey —

1940.

Bak. :

Ali

"Bedrüddin-zâde

Bey

Mîr-Hivâ

Karslı—". âsâr-ı

Behcet

mânî

kadîmesi

—

Bak.:

"Mehmet—".

Koca-Segbanbaşı

—

Hulâsat-ml-ke

redd-ikavârn Encümeni

(Târîh-i

Karadja à

Mecmûası'nm i ¬ is­

1334.

"Constantin

J . — " —

des d é p ê c h e s de l a

Constantinople

(Revue

-

Os-

lâveleri içinde neşredilmiştir)

"1751

historique

europèen'de reş,

Encümeni

ilâveleri

Paşa'­

Efendi

Selim

1942

"Zıyâ—"

tmdan) Karslı-Ali

traits

Hadım'Süleyman

—

Kurumu

Ankara,

Tarih

tanbul,

"Demetrie—"

Zıyâ—"

tarihi

(Türk

lâm fî

Târîh-i

rihi"

Sa¬

"

Osmâniyye

Kanunî

A'yan

Abd-üLAziz

Tarih

dandır)

Kastamonu

bul, 1329;

neşriyatın­

"Karaçelebi'zâde—".

"Enver

Türk

Mil­

kadar"

1940.

ün H a t t ı H ü m â y u n l a r ı

istanbul,

"Afapgirli

E s e r - i Kâmil

nın

Karal

ulu­

"Mon­

Büyük

Mecmua

Bak. :

binba­

Türk

açılışına

istanbul,

Karamürsal

Paşa

—

)

Karaçelebi-zâde

Sûdân-ı

Abdülhamid'in

desiyle neşredilmiştir)

(Hususî

i l k parçası

mütârekesinden

Askerî

—

"Erkân-ı-Harbiyye

başılarından Mısrî

Girit

1288.

is­

yazma).

Meelisi'nin

dan

Hanyavî

tarihi,

Âl-rOsmâıı

savaşının

let

"Kalost—". Kâmî-i

dev­

Tetebbü'ler

"Erkân-ı-Harbiyye

dros

Karslı—".

—

(Kanunî

Millî

şısı N i z â . m e d d i n — " — sal

Arapyan

Bak. :

"Tevkiî—".

Sultânı

âittir :

Karacebe

Çuııaio-

K a a i m e — B a k . : A l i B e y "Bedrüddin Kalost

Paşa

kütüphâııemizde

ka-İzzet. Mîr'-i-livâ

Âl-i-Osmâıı —

Kanunnâme-i

Kadri—".

Anka­

t a n b u l , 1331.

"Erkân-1-

Bak.: Met

neşredil­ ve

mecmuasında neşredilmiştir)

şah-

N o . 825.

da 1329

1935.

Kanunnâmen

Selimağa

Bak.: Perk

tarihi —

-zâde

istanbul,

Kanımnâme-i

iş­

müellifin

değildir)

Kütüphanesi. Kadri

tarafından

miştir)

Abdurrahman

Gazevât-ı

etmiş

Osmânî

Refik—".

Kadı-Bürhânüddin Aziz

—

siyyeti

Orkun

"Celâl

Refik—".

(Selim-ııâme : Mısır

ııın "Ahmed

beie'

Arseven

ra,

saltanatı

Kanunnâme-i

B a k .: Avnî.

ques—".

tedkikat-ı

Bak. :

"Ahmed

amiral

K Jacob

Kadınlar

Cantemif

"André—"

vière

—

677

TARİHİ

Es'ad—".

1325

Richard—". Jurien

J

- Denys "Juchereau

"J. M — " . Jundt

ve Boğaziçi

de S a i n t - D e n y s — B a k . :

Ballot — »?

hakkında

diyye

id

Juchereau

OSMANLI

1304.

1249.

(H.

Kadıköy

tirak -

1914.

temir

gut-". Bey

Bak.: Kerso

de—".

Paris,

-

Tur­

is­

P a r i s , 1860.

" A . de

Jonquières

Jos, Bak.:

âittir;

C a t h e r i n e I I et s o n r è g n e

dame

—

Chateaubriand.

ynnluoğlu

vukuâtma

1939 v e 1 9 4 1 .

—

Jonquière

Mümtaz

İznik ve B u r s a t a r i h i —

1930

BİBLİYOGRAFYA

cildi

poulos " J e a n G . — " .

kolordunun

miralayı

1923 ve i k i n c i

John Williams —

Radoslu

ikinci

-

G. Kefsopoulos —

Joseph

itinéraire

—

-

(İki cilt)

-

ÎÎ

yây

1923

Jean

Bak.: Da

B a k . : Ulusoy

-ı-Harbiyye

—"

1918

de

harekâtı —

İzzet

cildi

tanbul,

med—". İstiklâl

Birinci

Bak.:

Hami—".

"Habib-zâde

(Niyazi

Aksu

Üniversite neşriyyâtmdandır)

adaları v e tarihçesi — B a k . :

Kemal

kronolojisi tercemesi:

Jauffret

Hakkı—".

Türk i n ­

Reeeb

da

1309.

—

kılâbı t a r i h i Mes­

Osmâniyye.

"Gotthard—"

-

du

Ex­ Suède 1755"

Sud-Est

neşredilmiştir)

Teşrinievvel

"

Bük­

Kânunuevvel

1930; Journal

de

Paul

Constantinople "Le—" caya rique

(İsveç

çıkmıştır) Mart

1930.

en

dilinden

tercemedir; du

Jamjouglou

à Hotin

Revue

Sud-Est Bükreş,

de 1746

Fransız" histo­

Europèen'de

Kânunusâni

-

Kütüphânesi, N o . 2147.

K a r a m a n t a r i h i — B a k . : Şikârı. Karası

vilâyeti

tarihçesi —

Uzunçarşılı Karolidi Kâşifi

"İsmail

Efendi —

Âl-i

cadence

Fârsî

yazmalar,

"Haeı-Mustafa Hacı-Halîfe

/

ibni

(1000 en

-

-

-

istanbul,

Kitâbeler

ve. Sâhib,

—

vukuâtına

fî

esfâr-il'bihâr,

Osmân

Bahriyye

Kitâb-ı

Gencîne-i

Bak. :

hulâsa-i Dîvân

—

şehri—

Kitâb'i

Bak. :

U -

Hakkı—".

Bak.:

feth-i

Pîrî-Reis. Gence

Harîmî-Çavuş

—

"Rahîmî -

Şecâatnâme

Bak. : Halil

Ed-

Zeydân

(Askerî

Çaldıran

neşriyyâttan)

seferi

istanbul,

1930.

mülûk

"Habib-zâde

Radoslu

— " — İ s p o r a d a d a l a r ı v e tarihçe­ i s t a n b u l , 1331.

Kemâlüddin

Efendi

"Taşköprülü

zâde M e h m e t — " bâb /

—

Târîh-i

sâf

istanbul, Bey

—

-

Tuhfet-ül-ah(Üç

küçük

1287.

(Resmî

vesikalar

tanbul,

tarihsiz.

Bey

âsârı

mecmuası)

is­

med

—

Mourad

" 1 8 4 0 - 1 8 7 8 " , P a r i s , 1878.

Kersopoulos nologie

"Jean

G.—" —

albanaise

mecmûasmda

(Les

neşredilmiştir)

Teşrinievvel —

Bâğ'i

A"

ibni

Firdevs-i Es'ad

Takıyyüddin

ve

Tevârîh-i

—

Bak. :

Hulefâ

"Ahmed—".

Altınay " A h ­

Refik—". Bey

—

Bak. :

Koçu

"Görüceli—".

Bey

"Görüceli—"

(Sultan

İbrahim'e

ıslâhât

lâyihaları)

hânesi,

Emîrî

—

Ma'rûzât

takdim Millet

koleksiyonu,

ettiği Kütüp­ tarih

kısmı, N o . 4 7 4 ; Nizâ.m"ı le

Devlete

(Dördüncü ıslâhat

müteallik

takdim

lâyihaları :

"Koçu

B e y lâyihası" diye anılır; ve

istanbul

vekâletinin serisinde

Orkun

tarafından

1303 Bey'in

Londra

tabı'larmdan

tarihi" miştir)

Londra,

başka

"Türk

Hukuk

Hüseyn

Nâmık

da

1277;

neşredil­ istanbul,

v e A n k a r a , 1935 — asıl

risa­

Murad'a

ismi

"Koçu

Koca Mustafa _

Bey'dir".

1937.

Mehmet'Çelebi

(Selinmâmedir)

Chro­

Balkans

il"

il-Makrîzî.

Koca-Mustafa

Adliye

Kératry " C t e E . d e — "

düvel

B a k . : Cevdet Paşa

ettiği

Ken'an

Bak. :

Enbîyâ

—

Koçu Ahmed

Âsafî.

Hızır Guzât Efendi

K o n i a , l a v i l l e des d e r v i c h e s t o u r ­ neurs — B a k . : H u a r t "Clément ÎÎ

Bursa

Turgut—"

tarihi,

Kutbüddin

Bursa,

—"

—

Harbi-umumî

de Ü ç ü n c ü ta-

kaymakam

ordu:

manevrası

rebesi,

ve

Küçük"Asya

hidâyetin­

meydan

istanbul,

Köprülüler — Kralik

muha­

Vienne jusqu'à

"Ahmed

Histoire

l'Empire

nos

André

jours

Jundt'un

Fransizcaya

Türken

de

şa. /

romain

(Profesör

Berichte

aus dem

—

Die

Stimmen

und

Jahre

Kütahya

rolidi

Sânî

Osmânî

Encümeni istanbul,

Mehmed

meb'ûsu

eserin

Lâle d e v r i — Refik—".

Çelebi " N i -

mazan-zâde

Yeşilce

—

de

Kurtoğlu de

hakkında

"Fevzi—" —

deniz

cildine dine

bir

of

muharebeleri

"Türk

bul,

1928;

plânı,

ve

Belgradhn

istanbul,

Kırım

ve

cil­ yap­

ncı

libolu

asrın

mnhâsara

kun

mektupları,

Langlois

neşredildikten le

şeklinde

bul,

sonra

de

sonra

Ge­

ayrıca

çıkmıştır)

risa­ istan­

1936.

Kurtoğlu "Mustafa. Ş e r e f — " — B a k . : G r a v i é r e " J u r i e ı ı de l a — " .

The

story

1888

Instituts

—

politiques

Rahmi'nin

Paris, "Timur

ismindeki

muhta­

Maârif

vekâleti

v

Adliye

"Türk de

vekâletinin

Hukuk

Hüseyn

tarafından

Ankara,

mecmûasmda

origi­

P a r i s , 1934.

Edhem.

tercemesi

serisinde

mek­

i l k yarısında

Histoire les

NewYork,

Halil

tarihi"

Nâmık

Or­

neşredilmiştir,

1935).

" V i c t o r — " — Collection

historiens

(Türkiyât

jours;

s

Tüzükâtı"

daha.

istanbul, 1937; XVI

de

Paris,

neşriyyâtmdandır, i s t a n b u l , 1939;

1940 ;

hanlarının

—

depuis

(Mustafa

sar

istan­

Paşa'nm

Histoire

cilttir)

"Stanley—"—

neşrettiği

Hadım-Süleyman tupları

ne

o

Turkey,

1878

(Birinci

donanması

i s i m l e r i verilmiştir)

Ave-

"Ahmed

et m i l i t a i r e s d e T a m e r l a n ,

Cihan harbin­

"İskajerak" ve ikinci

n

Langlès " L . — " —

"Uluğ—".

tı?"

İlk

araştır­

Bak. :

"Colonel—"

Lane-Poole

istanbul,

B a k . : İğdemir

(Sekiz

l a Turquie,

Bak.:

—

—

" A . de—" —

nes jusqu'à

1269. vak'ası

Uzunçarşılı

1869.

Ra­

Mehmet-Çe-

torunudur)

Bak.:

B a k . : Altınay

Turquie

Lamouche

i k i ciltlik

müellifi, M e r z i f o n l u

lebi'nin

Lamartine la

(Bu

Âlî-Çelebi

"D'—".

Ka­

Ramazan-zâde—"

Mir'ât-ül-Kâinât

Bak.:

Hakkı—".

Târihi

neşriyyâtıır /

—

"Frédéric—"

zae

1328.

Efendi

şanerzâde /

"Meh­

L

Mehmet

tercemesi :

dandır)

B a k . : Said P a ­

- S a i d Paşa."

1683,

Sultan

(İzmir

Efendi

E¬

İsmail—".

şehri —

Lacroix

Târîh-i

Âsim

"Gelibolulu—".

M ü n i h , 1938. Kritovulos —

ma

Küçük

Künh-ül-Ahbâr

Paris,

"Heinrich—" Wien,

"Clıar-

met—".

Almaiicadaii

tercemesi)

vor

İsmail

Paşa —

"İsmail

Kretschmayr

(Arapçadır)

B a k . : Texier

çük-Çelebi-zâde

1932.

Kuleli

—

Küçük"Said

depuis

Ahmed bi'a'lâmi

fendi — B a k . : Âsim E f e n d i " K i i -

B a k . : Altınay —

il-Harâm

Küçük'Çelebi-zâde

1338.

"Richard—"

ibni

El-i'lâmu

* les—".

iha­

Refik—".

Kudsî

—

. Mısır, 1303.

Şerif

Sarıkamış

679

Muhammed

il-Mekkî Beytullâh

"Mütekaid

Hâıı-ı

li-ma'zifeti

—

Ahmed

Bey

K e m a l — B a k . : Nâmık K e m a l .

Bak. :

"Corci—".

Kitâb-üs-sülûk

Kızlar-ağası

Kâzım "Binbaşı—" —

—

ve

TARİHÎ

1935.

Aydın,

K i t âbu târihi M ı s r i l - h a d î s — B a k . :

Kısas-ı

Efendi.

hem.

Ağa

—

"İs­

OSMANLI

" A . Memduh

İznik

Köprülü

oğulları

—

"İsmail

Kitâb-ı

"Die

"Félix—". der

defteri

Ayni-Ali

Kayseriyye

Keşfî

mâlûmât

zuııçarşılı,

istanbul,

B a k . : Guse Âl-i

Bak. :

tina,

Saruhan,

1065

me'hazıdır)

—

Paris,

B a k . : Uzunçarşılı

li-ıslâh

in Weltkrieg

mezâmîn-i

Ken'an

—

-

1329.

Front

Kavânîn-i

cilt)

Turcs

zâde—". •

Kaukasus

si,

des

es-

B a k . : Francis

hakkında

üt-tevârîh,

Tuhfet-ül-kibâr

Kemal

et

tercemesi)

Hakkı—".

1287;

Koyunluoğlu

Bourbonııois'nın

"To—" —

Kitâbeler

1146;

—"

celvy

Vignere

Menteşe, İnanç, H a m î d

mühim

1286

Takvim

Fransızca

Khronikon

âit i k i c i l t l i k Osmanlı t a r i h i : N a istanbul,

eski

Grec,

1280;

istanbul,

imâ'nm

de

de

mail

Haeı

K a l f a " — Düstûı-ül-amel Fezleke

l'empire

"Yeorğios—".

Kâtib-Çelebi

il-halel,

"La-

1620.

1388).

Abdullâh,

de

(B.

kolek­

(Üniversi­

Chalcondylas

BİBLİYOGRAFYA

— L ' H i s t o i r e de l a dé­

tablissement

(Üniver­

Yıldız

Osmân

Kütüphânesi,

No.

onikos—•"

N o . 936) :

Tevârîh-i te

Khalkokondilis /

Hakkı—".

Rûm

Kütüphanesi,

siyonu,

Bak. :

B a k . : Kritovnlos.

— .Gazânâme'i

site

V

BİBLİYOGRAFYA

KRONOLOJİ

678

anciens

et

des

modernes

de l ' A r m é n i e , P a r i s , 1869 - 1 8 8 1 .

Laonikos

Khalkokondilis

Khalkokondilis Laugier

de T a s s y

"Laugier Lavaîlée,

—

Bak.:

"Laonikos—" —

B a k . : Tassy

de—".

"Joseph—",

Lacroix

"Fré­

d é r i c — . Grégory

"De—",

Colon- "

na "Friess d e — " — Espagne,

îles

Baléares,

(L'-

Sardaigne.

nivers 1854.

—

Lavallée de

Corse

k i i l l i y y âtından)

Paris,

B a k . : Gueroult

"Ad.—'".

"Théophile—" la Turquie

—

(İki

Loiseau

H i s t o i r e des F r a n ç a i s

et les armées

Paris,

(İki

Europe

—

Histoire

gé­

n é r a l e , d u I V e siècle à nos (On

i k i cilt)

Lawrence

"T. E . — "—

-

dans

le

yazılıp

Marinesco

fectifs

pili­

d'armées

Pa­

na

Bas-Empire vardır: tinin bu rı

muhtelif

Sonuncusu

Saint

ilâveleriyle

eserin

-

T ü r k l e r e âit

tarafımızdan

ter­

ceme v e t a h ş i y e edilmişse de h e ­ P a r i s , 1757

Hanoum

rial

et

siècle

—

les

Le

sultanes

tefrika

oğlu

tarafından

mesi

X I X

suretiyle

dildikten sonra,

Léon

au

impé­

Louis

Fransızca

neşredilmiştir)

Cahun

—

Bak. :

terce-

Paris, Cahun

Râzi 1925. "Léon

Galibert

—

Bak.:

Galibert

"Léon—". Leopold

"Léopold Lettres tes

•— B a k . :

von—".

du baron

de

avec

of

—

Busbeck. "Capitaine

H . Liddel—".

Lucas

Osman

the

Great

L i m a n von Sanders "Liman

—

Bak.:

de—". —

Bak. :

Sanders

Loir " D u — "—

L e s voyages d u sieur

Bak.: —

"J.

Frank

"Dr.

Bak. :

Madelin

—

Bak. :

Dubreton

—

Bak. : Bouvat " L u ­

cien—". Lucien

Davesiès

Pontés

de

—

" L u c i e n 'Davesiès

- Louis

Bellan —

lan "Lucien

-

Efendi

med—"

Bek

riyâsetinde

cilt)

Paris,

âit

1929.

Hâfiz-Alr

Târîh-i Lûtfi

vukuatına

bir

et l a c i v i ­

"Vak'anüvis

—

de—".

Bak.:

L a Hongrie (Üç

Bak.:

Louis—".

"Georges—"

hey'et — Lûtfi

Pontés

(1241 -

sekiz

cilt)

I s t a n b u l , 1290 - 1 3 0 6 — " S e k i z i n ­ cilt

Şeref

daha

Lûtfi

tarafından

tir)

on

d u L o i r avec l a relation d u siège

Âsafnâme leri

t a n M o u r a t , P a r i s . 1654 — B a k . :

Efendi

neşredilmiştir"

Tevârîhi

Osman ait­

1341;

(Osmanlı

hakkında

Âl-i

devirlerine

risâle;

tarafından

idare Ali

usul­ Emîrî

neşredilmiş-

Bu

"Türk

eser

Hukuk

de H ü s e y n

Bey —

neşredil­ Meh­

ve

halefinin

gördüklerim,

istanbul,

"A. H . — " —

ment the

of

the

time

of

nificent,

The

ottoman

govern­

empire

Suleiman

Cambridge,

the

in

Mag­

1913.

Tanzimat

Carthy —

B a k . : Avezac

Mac

-

"Charles—"

mesi)

"D'—".

—

et l a T u r q u i e

İngilizcedeıı

Cons­

(İki cilt :

M . Nettement

terce'

P a r i s , 1829.

Macédoine

"La-—"

—

Bak. :

Bérard

"Victor—". Maeridès vad

Paşa

—

Ah­

des

—

Histoire

origines

Malta

Paris, Mahan

Mantran

"Alexandre—"

Paris,

—

ve

di

.Celâlüddin

Celâlüddin

Paşa

Marie

Bak.:

B a k . : İbn-ül-

Mahmud

Mes'ud

Paşa — B a k . : Mes'-

"Ferik

Mahmud—".

M u h t a r Paşa —

Bak.: Muh­

l'islam

" E . de—".

de . l a

question

Bak.: Ancel

Clerget

—

Tinayre

-

"Jac­

Bak. :

—

Thérèse

Mahan

Clerget

Bak.;

Tinayre

d'Autriche

— Bak.:

"Alexandre—".

Marinesco

"Constantin-—" —

Lot

Bak.:

"Ferdinand—". B a k . : Canard " M a ¬

rius—". Marsigli

"Comte

de—" — - E t a t

de

l'Empire

(Fransızca tekaid

ra'da ve

Erkân-rHar-

neşredilmiştir;

Anka­

ismi

"Os­

imparatorluğunun kadar

lindedir)

La

zuhur

inhitatı

askerî

Mü"

Bey'in

1 9 3 4 de

terakkisinden

nına

Nazmi

tercemesi

manlı

mili­

Ottoman

ve İtalyancadır :

kaymakam

b i y y e tarafından

zama­

vaziyeti"

şek­

Haye-Amsterdam,

1732. M a r t y r e d'un peuple " L e — " — B a k . : Ma'rûzât —

"Galib

Kemalî—".

B a k . : Cevdet Paşa " A h ­

med—". Ma'rûzât

E m i n M a h m u d K e m a l İnal. Paşa

—

chrono­

de

"Marcelle—".

Marie-

"Mahmud—".

M a h m u d K e m a l İnal —

ud

historique

Söylemezoğlu —

et de

l'histoire

B a k . : Zambaur

Marcelle

Hakaayık'ul-ah-

Paşa

de

"Marcel—".

er,

"Vak'anüvis—".

Mahmud

pour

Marcel

de

Efen­

Histoire

P a r i s , 1952.

ques—".

"1717 - 1780"

bâf — B a k . : Vâsıf A h m e d

sort

P a r i s , 1917.

"Robert — "

Turquie,

d'Orient

1933.

Mahâshrül-âsâr

Gravièfe

"André—" — Le

M a n u e l de g é n é a l o g i e

1937.

Thérèse d ' A u t r i c h e

Bak. :

de l ' E m p i r e O t t o m a n , la

Ah­

de l a — " .

Mandelstam

à 1715, P a ­

François I

—

"Tâcî-zâde

Takıyüddin

muhasarası —

Türkçe

"Louis—" —

fethnâmesi

Bak. :

"Jıırien

r i s , 1943. Madelin

Şev­

il'Makrîzî.

taire

"Jacques—"

France

Bak. :

Cafeı-Çelebi

—

med

B a k . : Ce-

"Kabaağaçlrzâde

—

Tuğrâî—". Makrîzî

med—". Madaule

Paşa

Marius Canard —

"Georges—"

Mahmud

"Mahmud—".

istanbul

Bak. :

(Yalnız

1940.

Mac

tantinople

Mahrûse-i

Manuel

istanbul,

Farlane

Paşa

—

1026- s a h i f e l i k b i r i n c i c i l d i n e ş r e ­ dilmiştir)

Şevket

ket

logie

M Maârif Vekâleti —

Mahmud

Nâ­

Sultan

Reşad Han'ın

Lybyer

Mahmud

pâdişâh

istanbul,

d e B a b y l o n f a i t e n 1639 p a r S u l ­

Abdurrahman

1328.

Paşa —

(İlk

sonra

—

1342 / 1924.

DubeuX

Lucas—".

Lucien Bouvat

istanbul,

von—".

Bak. :

Dubfeton

ci

Goınez " M a d a m e

Bertrand

"Louis—".

1265

liddel Hart —. Bak.: Hart B.

tradui­

notes

—

Madelin

lisation Busbec,

eu français

Bak. :

Ranke

Bak. :

Louis—".

Lukacs

von Ranke

—

Frank —

Louis

Simavî

"Katırcı-oğlu

için­

nüsha, i l e m u ­

tarafından

massacres

"Louis—". Louis

serisinde

sarayında

edilmiştir)

Les

vekâletinin

tarihi"

P a r i s , 1918.

Dubeux

Lucien Léon

ilâve

—

Bertrand

Louis

neşre­

Yusuf

olarak

Adliye

met

sonu­

"Louis—".

e

(Türkçe m e t n i yevmî gaze­

telerde Bey

Harem

zeyl

d'Arménie,

- 1 7 7 9 , 1833 - 1 8 3 6 ve 1829 - 1833. Le'ila

ismin­

edilmelidir

t a r Paşa,

yazma­

meemûa

yazma

kayese

Lûtfi

dans le

le m o y e n - â g e "

"Pierre—"

kısımla­

Türkçeye

nüz n e ş r e d i l m e m i ş t i r )

Loti

Mar­

neşredilmiştir ;

et

786 d a k i

Orkun

"Üniversi­

Türkçe

681

TARİHİ

miştir" A n k a r a , 1935.

ef­

pendant l'an­

No.

mık

Paris/1946.

du

tabıları

edilen

de b i r etüd de i k i n c i c i l d i n

r i s , 1950. Histoire

tarafından

opérant

sızca'ya terceme edilmiştir) —

Üni­

"Considérations. sur quelques

tiquité

"Charles—"

en

Cons­

terceme

Fran­

Lebeau

Bükreş

i s t a n b u l , 1326 —

de b u l u n a n

Rosetti

tantin

r o n tarafından İngilizcedeıı

(Charles

R.

profesörlerinden

s u d - e s t de l ' E u r o p e

de l a sagesse

âge

OSMANLI

kütüphânesi.

lar,

Proche-orient

General

Mau¬

ers

te

1901.

versitesi

1901.

L e s sept

et

Fransizcaya

jours

P a r i s , 1893

tir)

L'équilibre

au moyen

cilttir:

tarafından

cilt)

1847.

et R a m b a u d

Paris,

—

" F e r d i n a n d — " —- L ' a r t m i l i t a i r e

(İki

Paris, Lavisse

"Charles—"

adriatique, Lot

Histoire cilt)

BÎBL1YOGRAFYA

Anonim.

1859.

Life

BİBLİYOGRAFYA

KRONOLOJİ

680

—

Bak.: Koçu

Bey

"Görü-

c e l i — ". Mas

Latrie " L . de—" — Chypre,

sa

ses s o u v e n i r s

situation du

Li'île

de

présente

et

.Moyen

- âge,

BİBLİYOGRAFYA

KRONOLOJİ

682

cilt :

P a r i s , 1879. Masraf-zâde —

Mehmet

Şefik

Efendi

B a k . : Şefik E f e n d i " V a k ' a n i r

vis Masraf-zâde Massacres

Mehmet—".

d'Anneme

—

Bak.:

Loti

Mathieu " H e n r i — " ses d i f f é r e n t s

—

L a T u r q u i e et

peuples

(İki

cilt)

Matrakî / Matrakçı • N a s u h — B a k . :

—

"Matrakî

/

Gaudefroy

Matrakçı—". -

Demombynes

B a k . : Demombynes

"Maurice

Maurice Herbette

—

B a k . : Herbette

"Charles—" —

Bak.:

Law

" B . — "Bak.:

Hart

"B.

H.

Mazhar Fevzi

"Mehmet—"

ber-i sahih

Mecdi

— Ha¬

(Beş cilt)

istanbul,

bir nazar —

Bak.:

"Katırcroğlu

Mehmed

med

Muhtar

Mahmud—".

Efendi —

Efendi

Bak.: Ah­

"Taşköprülü-zâde

M e c l i s - i Meb'ûsân "1293 Mecmua

U s "Hakkı

=

1877"

evrak,

namelerden

—

ma'rûzât

ve

âit zabıt­

mürekkep)

Hususî

(1222

resmî

"1223 v u k u â t m a

vesikalar

zabıtları)

ve

Hususî

âit

müzâkere

kütüphânemiz­

dedir. Mecmua

(Resmi

muhâberâta

ve

hususî

âit)

evrak

Hususî

ve

kütüp'

Ârif

Mehmet

Miinşeât-üs-Selâtin

Mehmet

Elliniki

Mehmed —

Engiklopedia

ansiklopedisi,

Atina,

İorga

—

(Büyük 18

inci

Mehmet

Behçet

Mehmet

-

B a k . : Atâ

Bey

Efendi —

Bak.:

—

Bak. :

Behçet

fî

hakkı

Hakaayık

Cennetmekâıı

Abd-üPAziz

Hân,

istan­

Mehmet

Cemâlüddin E f e n d i —

Cemâlüddin

Efendi

Mehmet—".

Mehmet-Çelebi Bak.:

"EbuLFazl—"

İdris-i

"Merzifonlu

zan-zâde

Yeşilce—"

1279.

/

istanbul,

"İcmâl-i

vei-Mülûk

da

Emin

Târîh"i

kütüphâııesin-

3021. N o . daki

rîh-ül-Enbiyâ

Rama-

—

Paşa,

(Ayasofya

A'yân" a

—

Bitlisi.

Mehmet-Çelebi

Mehmet

B a ' k . :•

"Şeyh-ük

tevâvei-

bakılmalıdır).

—

Bak.: Emin

"Meh­

M e h m e t E m i n Nalıîfî E f e n d i — B a k . : Nahîfî

Efendi "Mehmet

Mehmet Es'ad Efendi —

—

Bak.:

Emin—".

Bak.: Es'ad

Efendi

"Sahhaflar-şeyhi-zâde

Vak'aııüvis

Seyyid—".

Mehmet

Hafîd

Efendi —

Mehmet-Halife

Bak.: Ha"

"Mehmet—". —

Tarih

Târîh-i

Gılmânî

Encümeni

Mecmûa-

ilâvelerinden)

istanbul,

1340. Mehmet-ibni-Mehmed Hacı—"

—

Efendi

"Edir­

Nuhbet'üt-tevâ"

rîh v e - k a h b â r , i s t a n b u l , 1 2 7 6 . Mehmet Kemâlüddin E f e n d i — B a k . :

"Silâlıdar

Silâhdar

(1065

Necib

Ârif.

Bey "Hâfız—" —

Sultan

neli

1932.

et P E g y p t e

"N.—". Ağa

Bey

Atâullâh E f e n d i "Şâııî-zâde M e h ­

(Türk

cilt)

Bak.:

Bey —

Atâullâh

sı'nm

Mélréméd-Ali

Bey, —

Atâ

şa. Yunan

B a k . : Ârif

"Mehmet—".

Bak.: Feridun Ahmed Bey / P a ­ Meğâli

Bey —

fîd E f e n d i

lıânemizdedir. Mecmûa-i

istan­

met—".

kütüphânemizdedir. Mecmua

yanlıştır)

"Mehmet—"." Mehmet

de

Târik—".

( 1 1 9 2 ' 1210 v u k u â t m a

resmî

"Sililr

Nişancı-Mehmet

Ebu-l-Hayr—". Bak.:

1928.

İslâm

- 1293.

Paşa

bul,

olan

b u l , 1324.

Liddell—".

Maziye

telâffuzu

-ukbeyân

r'ance " T . E . — " .

1290

dar"

kük Halk•

"Mehmet—".

"Maurice—".

Mayra

zebanzed

—

met—".

Gaudefroy—".

Mauron

arasında

Encümeni

çıkmıştır

 s i m ve M e h m e t

P a r i s , 1857.

Maurice

Tarih

içinde

Mehmet A r i f

"Pierre—".

Nasuh

Türk

liyyâtı

Fmdıklılı—"

Sililıdar

1106 v u k u â t m a

tarihi âit

iki

Kemâlüddin lü'zâde

Efendi

BİBLIYOGRAFYA

"Taşköprü-

Mehmet—".

Mehmet Mazhar F e v z i — B a k . : M a z -

har

Fevzi

Mehmet '

OSMANLI

med

Mehmet

"Mehmet—".

Mecdi Efendi — Efendi

Bak.: Ah¬

"Taşköprülü-zâde

Memduh

Memduh Mehmet

—

rad

Remzi

Bey —

B a k . : Mü­

"Kazanlı

Niyâzi B e y —

Osmanlı

Fâtih

devri

devri fi

Bey

vezir-La'Risâle-

tevârîh

ikincisi

vukuâtma

—

is-

(Birinci

ensâbma,

âittir) No.

B a k . : Râif

3204.

"Meh­

Mehmed

Efendi

Refî'

Efendi Mehmet Mehmet

"Vak'anüvis—".

Efendi —

B a k . : Refî'

Sâdık

B a k . : Sâdık

R i f 'at

Paşa

Paşa

"Mehmet

Said Efendi —

Efendi

"Zaîm

—

Bak.:

Sâdık—".

Bak.:

"Perâizei-zâde

Said Seyyid

Mehmet S a i d Paşa — B a k . : S a i d P a ­ /

Küçük-Said

Paşa

"Meh­

met—". M e h m e t Salâhüddin B e y — B a k . : S a lâhüddin zâde Mehmet

Bey

"Safiyye-Sultaır

Paşa Mehmet

Şâkir

Bak.:

Mehmet

Süreyyâ

Paşa Mehmet

B a k . : Şem'î

dâmâdı

Şâkir

Efendi —

Efendi Paşa —

"Dâmad Şükri —

"Meş-

Paşa

ami­

Paşa'nm

başında tâyin

dünya

eden

Türk

ordularının A n k a r a m e y d a n harebesi

(Cemil

tereemesi)

i s t a n b u l , 1941.

Memduh

Paşa

vât-ı

Zıyâ

mu­ Şanbey

"Mehmet—"

sudur,

İzmir,

Es"

1328;

Hali'ler,

iclâslar;

istanbul, 1329;

Mir'ât'i

şüûnât,

İzmir,

Tasvîr-i

ahvâl,

Memduh

1328;

tenvîr-i

istikbâl ;

Turgut

Bak. :

"Mehmet—". Bak.:

Şerif

Mehmet—". B a k . : Şükri " M e h ­

T a l ' a t Paşa

Koyuııluoğhı

—

Bak. : Koyunlu-oğlu " A . Memduh Turgut—". —

Bak. : Montecuculli.

Mémoires —

Bak.: Grey

Mémoires —

B a k . : Morgentlıau.

Mémoires

Tott

s u r les Bak. :

Tott

du baron "Baro

Menâkıb'i

de

"Lord—".

T u r c s et l e s T a r t a f e s — de—".

Hüııerverân

—

Bak. :

Âlî-

"Gelibolulu Mustafa—".

Menâkıb-ı S u l t a n S e l i m — düddiıı »

ibni

Menteşe beyliği

Hasan

Bak. : Sa'-

Cân

— Bak. :

"Hoca

Wittek " P

ÎJ

med B e y / Efendi

Bak. :

Feridun A h ­

Paşa. —

Bak. :

Süleyman

"Şamdânrzâde

Mesîi'-ül-ahzân Osmân

met—". Mehmet

Kanunî

Fmdıklı­

lı—".

Mehmet—".

Şerefüddin Şerif

Bak. :

Mehmet—"

Şem'î —

Şerefüddin Mehmet

—

istanbul, 1943; asır

Merî'üt-tevârîh

Paşa —

"Ferik

rebzâde

seferi,

On-beşinci

Menzilnâme —

Mehmet—". Süreyya —

"Mehmet—". Mehmet

"Meh­

devrinde

Hadım-Süleyman

Çelebi

Mehmet—". şa

Süleyman

Mémoires

Mehmet—".

Rif'at Mehmed

B a k . : Râşid

"Mehmet—".

Sâdık —

-zâde

B a k . : Zıya

İzmir, 1328.

met—". Mehmet Râşid E f e n d i — Mehmet

Bak.: Zihni

"Dr. Herbert—"

Hind

kütüphanesi,

Râif

Melzig

Mehmet—".

il-Osmâııiyye

cüz'ü

Mehmet

Zıyâ —

ral

Niyazi

bii-Afabiyye

Ayasofya

Efendi —

"Mehmet—".

mukadderâtıııı

Paşa "Fâtih

Selâtin

Mehmet

Bak.: Mu¬

zamlarmdan Tevkiî—" — tün

"Mehmet—". Zihni

Sultan

"Mehmet—". Mehmet

Mehmet

met—".

"Mehmet—".

Murad Remzi —

Mehmet

Bak. :

"Mehmet—".

Mubârek

Mehmet

Paşa

Paşa

barek Bey

T e v f i k Paşa — B a k . : T e v f i k

Paşa Efendi

Ebu-l-Hayr—". Mehmet

683

TARİHİ

Meskûkâf-ı Bak.:

fî

—

maktel

is-Sultan

B a k . : Danoıı,

"A.—".

İslâmiyye Zıyâ

Meskûkât-ı

takvimi

—

"Ahmed—".

kadîme-i

İslâmiyye

logu —

B a k . : Tevhid Bey

med—"

ve

Mubârek

Bey

kata­ "Ah­ "Meh­

met—". —

"Mehmet—".

B a k . : Tal'at

Mes'kûkât-ı

Osmâniyye

l i l Edlıem B e y .

—

Bak. : H a ­

K R O N O L O J İ

684 Mes'ud

Paşa

—

"Ferik

Mahmud—"

Muâhedât meemûası /

clât-ı

ıımûmiyye

cilttir) Meşâhîri

Muâlıe-

anecmftası

istanbul,

İslâm —

—

1294

(Beş Bey

' "Hamîd—". Meşâhiı-ün-nisâ — di

Efen­

Osmanlı

Bak.: Meşhur nikli

kumandanları

Altmay

Rumeli

"Ahmed

man

Ağalar

tafa

Paşa

"İsmail

Refik—". Tirsi-

Yılık-oğlu

Süley­

ve

—

Alemdar

Bak. :

-

Mus­

Uzunçarşılı

(İndî

Kafkas

layı i h t i y a t l a

gözden

lidir)

1330.

istanbul,

Mezemorta

-

Safvet

ta­

mülâhazalarından

Hüseyni

do­

geçirilme­

Paşa

Bey "Bahriye

Prawdin

—

—

Bak. :

kaymakamı

Bak. :

Prawdin

" S . Stelling — "

Frischauer sal

—

büyük

"Ahmed—"

cilt)

istanbul,

Paşa

"Ahmed ibret

cildi)

Midhat

Paşa

ve

seferi

(Hâtırâtmm

Tâif

bi­ ikin­

Midhat rine

Rüşdi

dâir

zunçar'şılı Mignot gine

"İsmail

jusqua

—

Millingen

—

—

Hak­

Eyüp

Londra,

Sabri

Bey"

Bak. :

Bak. : U -

B a k . : Osman

"Bay­

—

Bak. :

Celâlüddin

Bak.: Midhat

Paşa

Bak.: Eyüp

Sabri

—

B a k . : Eyüp

Sab­

şüûııât

—

Bak.:

depuis son de

ori­

Belgrade

vukuât-ı

Bak. ; S a ­

harbiyye

—

Bak. :

"Selânikli—". —

Bak. :

Eyüp

Paşa. —

Efendi /

B a k . : Kudsî M e h Çelebi

Mir'ât-ül'memâlik — Reis

"Mısır

Hind

kapdaııı

"VI.—" ve

dandır :

Bâzı

Fâtih

Mismer

Sultân

1919.

"Les—"

B a k . : Ohsson

(is­

/

"Ferik

istanbul,

1946.

II

vesikalar,

gözden

"Mehmet—"

—

Meska­

kadîme-i

İslâmiyye

talogu

istanbul

"Charles—" du

—

Soirés

(Osmanlı

tarihiyle

Paris, monde

—

Bak. :

Kemal-Paşa'zâde med'Çelebi "Comte

İbni-Kemal

/

Şemsüddin A h -

Efendi. de—"

—

Campagnes

— se­

Edirne

cilt:

riyyâtmdan) 1245

=

alâka­

Galib

tanlar, rif

Hümâyun

istanbul,

—

vekâleti

neş-

istanbul,

1829 s e f e r i

dan)

Ankara,

Kabris­

camiler

(Maâ­

neşriyyâtmdandır)

—

tanbul,

Efendi

A l i Fürûğî — "Zekâ'ükmülk

Bak.: FüMuhammed

Ebu-s-Sürür il-Osmâniyye

Veliyüddin

hanesi,

—

fi-d-

(Arapça-

Efendi

kütüp­

N o . 2455. ibni

il'Hanefî

1312.

ibni

İyâs

Bedâyi'-üz-zühûr (Mısır Bulak.

meşhûre-i

'

dusu,

istanbul,

Gothafd'da

zi Ahmed—"

Muhtar

ibni

Behîcüddin

Galbûn

—

or­

Sergüzeşti

ha­

1294;

R u s muharebesi

aittir)

93

istanbul,

"Katırcroğlu bir

1328.

Mahmud

nazar,

istan­

kolordunun

ve

ordusunun harbine

ikinci

muhâi'ebâtı aittir)

istan­

b u l , 1331. Muhtırai Murad

ricâl

Bey —

Mehmet—" ruk

(Yedi

zalarından

' ve

siyâsiyyûn

—

Kâzım. "Mizancı —

Ebu-Î-Fâruk

Târîh-i

Ebu-LFâ-

cilttir:

İndî

dolayı

ihtiyatla

göz­

istanbul,

1325

geçirilmelidir)

mülâha­

— 1332. —

Bak. :

Efendi.

Osmanlı

sânîsi :

Maziye

Şark

Remzi

"Kazanlı

Telfik-ükahbâr

âsâr f î gar

Mehmed

is­

bul, 1341;

mü"

•

Osmâniy­

1326.

—

cildi

Paşa

—"—

Murad

-

is­

M u h t a r Paşa "Müşir Katırcı-oğlu G a ­

fî

1311

1928;

Saint

den

Ahmed

—

verrihlerindendir) Muhammed

"Şeyh—"

uf-Rahmâniyye

cilt:

ııeşriyyâtın-

(Askerî tedkikler)

B a k . : Mûsâ

Ali—". El-Minah

(İkinci

1332.

(Balkan

"Ahmed—".

neş-

1928;

1316.

Üçüncü

Bak.: Midhat

(Bi­

eelîl'i K o s t a n t î n i y y e ,

seferine

1318.

Ankara :

mescidler,

muahedesi

Erkân'i'Hafbiyye

Anadolu'da

Müze-i

vakaayi'-id-dühûr

1892.

ve

"Ferik

kûkâtıdır:

Muhammed

1870; musulman,

feri

Ahmed—"

1828 T ü r k i y e - R u s y a

yatımın

Devlet

de

=

d a r kısmı K ı r ı m Hanlarının mes"

Muhammed

devrine

Paşa

1244

—

kûkât'i

rûğî

mülâhazala­

Muhtar

tanbul,

Bak. :

Revan

k ö ş k ü kütüphanesi, N o . 1277.

ye albomu

Mahmud—".

Paşa

"Beşiktaş'

Süleymannâme,

Muâhedât'i

meemûası

Bey

Muhammed

neşriyyâtm-

ihtiyatla

Constantinople,

Moltke

savaşları

i b n i Ramazân

lı—"

Muhârebât-ı

d'—".

mecmuası

Osmâniyye

Muhtar

Erkân'i'Harbiyye

"Albert—".

B a k . : Kératry " C t e E .

Paşa

Bak. :

Ahmed—".

Feth-i

Mubârek

dır)

Mohaç-nâme

"Wladr

do­

Mehmet

tarihî

Paris,

( B u müel­

Mémoires, P a r i s ,

umûmiyye

meşhûre-i

"Ferik

rinci

Constantinople

—

Mufassal

Fâtih

indî

geçirilmelidir)

Greek

ve

deniz

dolayı

last

Tur­

—

Belediyesi

Souvenirs

— La

Crissé

de—".

Mubârek

B a k . : Şeydi A l i

ve

de

1769.

B a k . : Gabriel V

Cam­ İtalyan"

i s t a n b u l , 1341. Mirmiroğlu

1773.

1926.

—

— de

riyyâtmdandır)

"Nişancı-zâ-

Ramazan'zâde—".

Paris,

the

Morgenthau

T.

Paris,

•

Muharrem

(Üç c i l t :

Fransizeaya

Mes'ud

Mir'ât-ül-Haremeyn

-

"Comte

Mémoires, A r t m i l i t a i r e ,

Muâhedât

târîh-i Osmânî —

/

Montecucculi

"Mouradgea

Memduh

"Mehmet—".

m i , A z i z , Şevki.

med

Bak. :

M o u r a d g e a d'Ohssan —

Paşa.

Tevfik

—

bahis:

B a k . : Senâî " O s ­

man—". albomu —

contre les Turcs,

cadan

Mourad

Mir'ât-ı M e k k e

Paşa

—

Mosquées

Şefik—".

Mir'ât-ı Medîne —

ri

/

İslâmiyyeden

Muhârebât'1

1834.

"Michael—".

Montecuculi Guerre

çık­

Osmâııiyye

"Süleyman—".

Târîh-i harb —

Erkân-

içinde

bahriyye-i

B a k . : Nutkî

Muhârebât-ı

ismindeki

"George—"

tercemesi)

"Mahmud—".

"Ahmed

Montandon

—

tercemesi :

neşriyyâtı

Paris,

Muhârebât-ı

(Dem-

tercemesi 1932 de

685

TARİHÎ

Turquie

seferi"

p a g n e de 1664

Mir'ât-ı hayret —

1945.

de l ' ­

"1828

de—"

Paşa.

hakikat

Histoire

quie sous A b d ' u l - A z i z "Osman

—

burtlu—". Mir'ât-ı

âit

"Frederick—"

Efendi

la

Fransizeaya

Bunun

Prawdin

Mir'ât'i cihan —

Hakkı—".

cilt)

Trebizond,

tevkifle­

—

la paix

(Dört

B a k . : Tâib

Cezîret-ûl'Arab

mahkûmları

vesikalar

Ottoman,

1740

Empire,

lif

Mir'ât-ı

nanması

Paşaların

"Abbé—"

Empire

Miller

Bursa —

tanbul

"İsmail

mier'nin

mıştır)

P a r i s , 1933.

"Hasan—".

rından

ve

et V e n i s e ,

1325.

kı—".

en

Turquie

1325;

(Hâtırâtmm

B a k . : Uzunçarşılı

Paris,

dans

en 1 8 2 8 et 1829

rHafbiyye

de —

Russes

Türkçe

Sabri

Şefik—"

istanbul,

d'une

Nader-Chah,

Mir'ât-ül'kâinât

1295.

istanbul,

Mir'ât'i hayret cildi)

(İki

1294;

(93

istanbul,

Tabsıra-i rinci

Mufas­

1303;

inkılâb, i s t a n b u l ,

hakkında) Midhat

—

cedide"

Zübdet-ül-hakaayık

Esquisse

P e r s e a u X V e siècle e n t r e l a

Mir'ât-ı

"Târîh-i kurûn-ı

Üss-i

Bak. :

"Paul—".

Efendi

de

des

d'Europe

La

Mir'ât-ı

"Michael—".

Midhat

" V . — " —

OSMANLI

BİBLİYOGRAFYA

1934;

Mir'ât'i

Michaud

ci

Miııorsky

de

1868.

Paşa.

j?

Michael

isimleriyle

Brüksel,

Paşa

Hakkı—'*.

Çunatoka - İzzet — rihi

•—

a'yanlarmdan

İsmail,

anılır)

Mir'ât-i

"Mehmed—".

Meşhur

Met

Bak.: Zihni

mir Andriewiteh"

histoire

- 1298.

Bak.; Vehbi

BİBLİYOGRAFYA

vakaayi'i

ve mülûk

Mehmet—"

ve Kazan

üt-Tatar,

telkîh-ük ve

Bul­ Oren-

• b u r g , 1908. Muralt

"Edouard

de—" —

Essai

de

BİBLİYOGRAFYA

KRONOLOJİ

686 Chronographic 1453"

Byzantiııe

Bale-Geneve-St.

"1057 -

-

Peters-

b o u v g , 1871Murtazâ

"Nazmi-zâde

Terceme-i bul,

Târîh-i

1277 —

Gülşeıı-i

Timur,

istan­

istanbul,

Muhtıra-i

siyâsiyyûn

—

B a k . : tbni-Arabşâh;

hulefâ,

Mûsâ K â z ı m — hine

Hüseyn."

rical

(Hilkatten

kadar

1143. ve

1910

kronoloji)

tari­

istanbul,

1326. Musavver

târîh-i

cihî v e

harb

—

Bak.: Ve'

füfekası.

M u s t a f a — Süleymaımâme eserini dan

İkinci

sonra

(Müellif,

Selim'iıı

yazmıştır)

cülûsun-

Hazine

kü­

t ü p h a n e s i , N o . 1340. Mustafa

Âlî-Çelebi —

lebi

"Gelibolulu

Mustafa-Çelebi - âde—"

Âlî-Çe-

Bunun

fî

de

çıkan

askerî

tercemesi

pılmış

yapılan

neşriyyât

ya­

göre,

vak­

Efendi

971 mı

cilt

hâlinde

/

kütüphanesi,

malar,

N o . 6027)

neşredilmiş kal­ âid

Türkçe

istanbul,

Paşa

yaz­ 1281.

"Mısırlı—"

— B a k . : Fâzıl Paşa "Mısırlı M u s ­ tafa—". ibni

Bak.: Mustafa cib

Abdullah

Necib

Mustafa kuât 1294

"Hacı—"

Nuri (Dört

Efendi

—

Bak.: Ne­

"Mustafa—". Paşa —

Netâic-ül'vu-

c i l t t i r : İlk

- 1296 t a r i h l e r i n d e

üç

t a m olarak

tabi

cildi

Matbaa-

i-Âmire'de basılmıştır; dört dinin

—

KâtürÇelebi.

Efendi

b i r mec­

Pertevııival

Mümtaz U l u s o y — B a k . : Ulusoy " E i " kâırı-Harbiyye

miralayı

Müm­

taz—". Müııeceinrbaşı med -

-

—

B a k . : Derviş A h ¬

Dede

Efendi

"Müneccim

Ahmed

B a k . : Feridun

B e y / Paşa.

Müntehabât-ı Paşa

—

âsâr —

"Mehmet

Bak.:

Rif'at

Sâdık—".

Efendi

cil­ ikinci

Emin—"

( M u h t e l i f 1188 de R u s y a ' y a

giden

dam

âzâsmdandır : E s e r külliyyâtı

Naîmâ

/

içinde

istanbul, Mustafa

Naîm

İk­

Murtazâ Necati

Efendi

—

hulâsati

alr

Târihi

Naî-

vukuatına

tarihi :

Altı

âit

cilttir)

1280. Bak.: Rif'at

B a k . : Âdil

Kemal

—

(Tefâcim-i

yâtmdan) Necati

E¬

Nâmi.

may

Evrâk-ı âit)

perişan istanbul

(Dört

cilt)

istan­

b u l , 1326 - 1 3 2 7 . Kemal

—

B a k . ; Sungu

"İh­

san—". Nasuh

"Matrakî

Beyân'i kayni Gabriel terceme ye

/

Matrakçı—"

menâzili Sultan

Süleyman

edilmiştir)

kütüphânesi,

Gabriel

sefer-i

tarafından

koleksiyonu

— Irâ-

(Albert

Fransızcaya Süleymâniy-

Es'ad

N o . 2206 —

Efendi Bak. :

"Albert—".

Navarian"A.—" —

istanbul,

1931.

Bak. :

Tacaıı

—

Albay

Prut

"Kur­

Niş —

Necâti—".

ve

Mehmet

tarihi

•

"Nec­

Ârif

—

(Târîh-i

Osmânî

neşriyyâtından :

nız

cildi

—

vakaayi'

(1218 - 1223

istanbul,

Ekİhvân

kü

is­

L e s sultans

poHes

mü"

vukuâtma

1280.

fırkası

Vehhâbîilik

veyâ

—

bugün­

Bak. :

Fetih

"M. M.—". Nedim

Ahmed

ahbâr

Efendi

—

Sahâif-ül-

(Müneccim-başı

Derviş

Efendi'nin

üd-düvel"inden

"Câmi'-

terceme

edil­

Bak.;

Efendi Nerval

de—" —

(İki cilt)

Mehmed

Cihannümâ man

Ahmed-Dede

"Müneccim-başı—".

"Gérard

Orient Neşri

Derviş

1285,

en

P a r i s , 1869.

Efendi /

Voyage —

Tevârîhi

Âl-i

Os­

(Baş tarafı Fâik Reşid U n a t

ve D r . M e h m e t fından riyyâtı

Türk

A . Köymen

Tarih

Kurumu

i ç i n d e v e 1949

bastırılmıştır) Kütüphânesi, Netâic-ül-vukuât

—

neş-

tarihinde

Arkeoloji No.

tara­

müzesi

479.

Bak.: Nuri

Paşa

"Mustafa—". Nev'î-zâde Yahyâ Efendi

Atâullâh Efendi —

/

Atâyî Bak.;

"Taşköprührzâde

ibni Ahmed Ebu-1-

/

Çelebi

Ramazan-zâde

- Salaııkanıiıı -

Petro-

Tımışvar k u ­ muharebeleri Bak.:

—

Albay

"Henry—"

Tacaıı

Necâti—".

—

L a croisade

Niyâzi B e y " M e h m e t — " tanbul, Niyâzi

Aziz

bal­

—

Paşa

Şark

or­

fırkası,

is­

1331.

Efendi

"Kolağası

Resııeli A h ­

m e d — " —• H â t ı r â t - ı N i y â z i hut

Târihçe-i

inkılâb-ı

ya­ kebîr-i

Osmânîdeıı b i r s a h i f e ,

istanbul,

1326. Niyâzi

Receb

"Niyazi Nizâm-ı

Aksu

—

Bak.:

Koçu

Bey

sı

risâle

Bak.: Kara-

"Erkân-ı-Harbiyye

binbaşı­

Nizâmeddin—".

Noailles

"Marquis

de—" —

Henri

V a l o i s et l a P o l o g n e e n 1 5 7 2 "Gabriel—" —

Recu­

internationaux

de l ' ­

d'actes

Empire Paris,

Ottoman

(Dört

cilttir)

1897 - 1903.

N o t e s d'une voyageuse en T u r q u i e Bak.;

Tinayre

Bak. :

vei-ahbâr

ve

E¬

" E d i r n e l i Hacı—". devri

hususiyye cilttir:

—

Mehmet-ibni-Mehmed

Nuri "Osman—" — nî

—

"Marcelle—".

Nuhbet-üt-tevârîh fendi

de (İki

P a r i s , 1878.

Noradounghian eil

—

"Görüceli—".

Nizâmeddin K a r a c e b e — cebe

Aksu

Receb—".

d e v l e t e .müteallik

Bak. :

cilttir)

Kitâb'i

Bak.:

k a n i q u e , P a r i s , 1913.

Se­

ve

Kudsî

—

Efendi /

1696"

—

Yeşilce—".

ve m e y d a n -

dusundan

"Mustafa—"

teferriâtı Neeid

çıkmıştır)

Sâlis asrı

âit)

Belgrad

Niv&t

1335.

Necib. Efendi limi

Mehmed

"Kurmay

Yal­

Paşa

"Merzifoır

Efendi/Çelebi

şatma

Os­

/

Ramazan-zâde

varadin- - Lugos

Encümeni birinci

/

"Nişaııcı-zâde

"1690

Âsim

tanbul,

Ramazan-zâde

Kudsî

Péninsule

1883.

Mehmet-Çelebi

Mehmed

neşriy

N e c d e t S a n ç a r — B a k . : Saııçar

—

1301;

Nâmık

Tacan

—

mecmûa

m i ş t i r : Üç c i l t t i r ) i s t a n b u l ,

ahvâle

Osmanlı t a r i h i

"Binbaşı—"

(Askerî

Ahmed-Dede

—

lu

Steg-

coğrafyaya

Mehmet-Çelebi

Nişaııcı-zâde

Hüseyn—".

—

(Askerî

Paris,

Bak.:

de—".

Bak. :

"Commandant—" âit)

Bak. :

—"

"Hermaıın—".

des B a l k a n s

monog­

—

"Nazmi-zâde

Sâlim

"1711"

neşredil­

"Ahmed—"

Nâmi — Nâmık

=

' 1070

Nakd-üt-tevârîh fendi

fî

"Comte

(Ha­

Nişancı

Bey " K a y m a k a m — "

Marsigli

1316.

Ravzat-üPHüseyn

istanbul,

hakkında 1926.

istanbul,

"Mehmed

maıın Niox

Fuzûlî

Nazmi-zâde Hüseyn Murtazâ — B a k . :

—

Paşa

miştir)

Eğinli/Büyük—".

rafi)

manlı

Abdülkerim

hey'et

Bahriye

yatı ve eserleri

Necib

"Mehmet

ve

Nihad

det—".

N

Sefâretnâme-i.

müşiri

687

Hayr—".

Bak. : Said P a ­

"Süleyman—"

Nazmi

TARİHİ

- 1 8 0 8 " , P a r i s , 1936.

nâzın Nazif

başı—".

Müıışeât-üs-selâtîn

OSMANLI

Danişmend —

şa " M â b e y ı ı

kü­

t ü p h a n e s i , N o . 759.

Vak'anüvis

(Yalnız

vukuatına

versite

Mustafa

içindedir)

il-hâfıkayn

"Selânikli

1001-1008

Fâzıl

mua

"1451 Nazan

Eğri

(Muhtelif

mürekkep

(1000

o l a n i k i n c i kısım için B a k . : Üni­

Mustafa

risalelerden

,mâ

ve alt tarafı gayr-rmüııteşir mıştır :

"Pojegalı—" —

menzilnâmesi

bâr

- 1001 v u k u a t ı n a âit i l k k ı s ­ bir

seferi-

Fârsîye

F â t i h k ü t ü p h a n e s i , N o . 4423. Mustafa

Mücellâ E t e n d i

lâzımgelir)

surette

olması

ve

içinde

Acemceden

muhtasar

nakledilmiş

yazma­ Sa'diiddin

gösterildiğine

tiyle

B a k . : Gökman

"Muzaffer—".

Nahîfî dere-

(Türkçe binbaşı

Tokdenür tarafından 1937

—

1327.

Revan

odası kütüphanesi, N o . 1274; eât-il-mesâlik

Gökmaıı

Celâl

Selimnâme,

Tahakaat-üi-memâlik dır :

Muzaffer

istanbul,

Mustafa—".

"Koca'Nişancı

—

z

Bak. :

meşrutiyyettedir)

BİBLİYOGRAFYA

Abdülhamidi

saltanatı, ve

Sâ"

hayat-ı

siyâsiyyesi

İlk c i l d i n i y a z d ı k t a n

(Üç son-

ra

öldüğü

Ahmed bul.

için,

Refik

cildini istan­

1327.

libolulu Nutkî

üçüncü

yazmıştır)

B a k . : Âlî-Çelebi

Mustafa

bahriyye-i

"Ge­

—".

"Süleyman—"

—

Muhârebat'i

Osmâniyye,

istanbul,

"Mouradgea

général

de

(Yedi cilt)

d'—" —

Tableau

l'Empire

Ottoman

P a r i s , 1788 - 1 8 2 4 .

Ottoman,

dation On-altmci

sa de

Istanbul

neı

Cons—

Refik—".

başında tâyin

dünya

mu­

eden Türk

or­

dularının

A n k a r a meydan

muha­

rebesi —

Bak.: Melzig "Dr. Her­

"Hüseyn

istilâsı

Nâmık—"

devrinde

ve

Avusturya'da

ra

Polis

dan)

—

Türk

Macaristan'da casuslar

Enstitüsü

(Anka­

neşriyyâtıır

1939 — B a k . : L a n g l è s , Lût"

Paşa, K o ç u B e y ve

me-i  H Oruç B e y / Kâtib

Kanunnâ-

Osmân. Oruç ibnü Â d i l

Osman

il-Kazzâz

—

Tevârîlri

(Franz

Babingef

neşri : B e r l i n ' d e b a s ı l m ı ş t ı r )

Haır

"Bayburltu—" —

cedîd,

Mir'ât-ı

Tevârîh-i

cihan

İslâm t a r i h i : N i h a l tüphânesinde

bir

B e y "Mîr-i-livâ

Osmaneıı chie

k a d a r askerî

vaziyeti —

Marsigli

"Comte —

mâlî

Danon und

sureti

vardır).

Eraîr—"

—

die

Spanische

Monar­

Jahrhundert

Bak.: Ranke

"Leopold

Osman E r g i n —

Bak.: Ergin

"Osman

-

"Bursalı

—

Osmanlı

—

B a k . : Nâmık K e ­

Osmanlı t a r i h i

—

B a k . : Necib

Bak.: vimi Osmanlı

ve

vakaayi'

Efendi

— "Tak­

—

Bak.:

aske

Şevket

Paşa

"Colmar

Osmaıilı-Yunan dan

seferi

—

von

seferi

der—". "Dömeke

muharebesi"

—

mey­

B a k . : Senâî

"Osman—". Nuri Bey —

Bak : Nuri

Osman

Nuri

remeci Osman

Peremeci "Osman

oğulları

"Ahmed

—

Bak.: Pe­

Nuri—".

—

Bak.: Altmay

Refik—".

Senâî — B a k , : Senâî

"Osman

Tâib Bury

Ahmed

Tâib

"Osmâırzâde

— Ahmed

conquest " T h e — "

—

Bak.: —". Bak.:

" J .B — " .

Osmanlı Bak.:

devletinin Akçora

dağılma

devri

"Yusuf—".

Ö

— Ömer K â m i l B e y —

B a k . : Kâmil B e y

ibni

harebesi,

Bâyezid

ölümü

Fetret

Abdul­

edilmektedir)

tefri­

istanbul,

1949¬

Pali

entre

"Hubert—" de

Les et

historique

européen'de

relations

Scanderbeg du

Sud'Est

neşredilmiştir)

Bük­

reş, N i s a n - H a z i r a n 1 9 3 3 . " E . — "—

l'Empire

Histoire

Ottoman,

Paris'den b i r mektup Paşa

"Mısırlı

Parmaksız-oğlu Hafîd j?

B a k . : Fâzıl

Mustafa—".

"İsmet—"

Bak. :

Efendi "Kazasker

Mehmet

Paul

de R é g l a —

»

Bak.: Achard

"Paul

B a k . : Régla

"Paul

de—". B a k . : Frischauer

"Paul—". Wittek .

Pavet Pears

Bak.; Haury

—

"Paul—".

Bak.: Wittek

"Paul

ÎÎ

—

Couf-

de—".

"Edwin—" — Ibrahim

Bak.: The

Londra,

Efendi

—

Fall

of

1885. B a k . : İb­

Mecmua istanbul,

Voyage

en

aumônier France

de

Y

"1665

b u eseri

-

tahşiye

P a r i s , 1925. "Louis

la

" L a — " —

Tur­ Bak.:

"V.—".

de

Bak.:

l'origine

des

Cantacasin

Turcqz

"Théodore

Spandouyn—". Peuples

et

Baie: j?

Nations

des

Balkans

Ancel

"Jacqes—".

Gosse —

B a k . : Gosse

Philipps " D r . — " —

—

"Philip

Les deux

Barbe-

r o u s s e , P a r i s , 1885. Bak.: Loti

"Pierre—".

P i n o n " R e n é — " — L ' E u r o p e et pire

Ottoman,

Paris,

et l a J e u n e

l'Em­

1913; -

Turquie,

P a r i s , 1911. Pîrî-Reis — Kitâh-i tarihi Plevne Plevne

Araştırma

Bahriyye

(Türk

kurumu

yayın­

i s t a n b u l , 1935.

— B a k . : Goltz Paşa

Pologne

müdâfaasında

b i r İngiliz

"F.

W.

Bak.:

"Lucien

zâHer­

von—".

et l ' i s l a m " L a — " —

Gasztowtt Pontes

"Colmar

der—".

b i t i n i n hâtıraları — bert

de C o u r t e i l l e —

Constantinople, Peçevî

traicté

von

Paul Haury — Paul

Askerî

Bak. Dublenx

et V e n i s e

larından)

Frischauer —

kı­

Çanakka­

a u X V e siècle e n t r e

L'Europe

Achard —

harpte

negretmiştif)

Pierre Loti —

—

Paul

Paul

(Pernot

ederek

de

P a r i s , 1825. —

de

Perse " L a — " —

Philip

abrégée

Ça­

ve üçüncü

—

Dreux,

"Minorsky

—

l a Hongrie

(Revue

Palla

"Büyük

hakkındadır;

bert

Perse

"Francise—"

ikinci

ambassadeur

(Musiki

danberi

"Büyük

zamanlarda

T u r q u i e et en G r è c e d u R . P . R o ­

istanbul,

lügati

savaşları

kısmı

evvelki

1669" 1949

binbaşısı

Çanakkale

(Birinci

Tuna

1939.

ile Timur'un devri,

— 1942.

neşriyyâtmdandır) Pernot

.teille "Pavet

j?

le"

Pétit

7?

Osman-zâd

Dağıs­ tarihçesi

P

Bey

"Osman—".

Paşa'nm

Nuri—" istanbul.

—

nakkale",

quie

Paşa

B a k . : Goltz

Bak. :

,1954.

-

"Mahmud—".

tarihi

sımları

seferleri

B a k . : Ebubekir

ka

musahhihi—".

teşkilât v e kıyâfet-i

riyyesi

Osman Şirvân

Âsim

müverrihleri

"Osman-zâde —

Bak.: Niox

"Erkân-rHarbiyye

Kadri—"

Şeref.

Ârif.

Cemâlüddin

Perk

istanbul,

Paşa

Türk musikisi

mal.

Osmanlı t a r i h

Osman

mecmuasında

"N.—".

tarihi

(Hadîkat-ül-

tarihi,

harpten

ve

"Peçevî—".

'-'Osman

boyu

1946;

Mehmet—".

Efendi

Peremeci

"Dilâver-Ağa-za-

B a k . : Tâib

ve

689

"Commandant—".

Öztuııa " T . Y ı l m a z — " — A n k a r a m u ­

B a k . : Tâhir

Osmanlı t a r i h i — B a k . : İ o r g a

de—".

Gül-i z i b â

—

rahim

Clavijo

lah.

B a k . : Kar'amursal "Zı-

müellifleri

Ottoman

von—".

—

kay­ ted

Bak. :

zeyillerinden)

Abdurrahman tan

Nâmi.

hakkında

—

Özdemir-oğlu

yâ-".

Osman

"A.—".

i m 1 6 . u n d 17.

"Die—" —

(Umumî

Adsız'm k i r

nasıl

Bak.: Adil

—

Efendi

Özdemir-oğlu

Bak. :

binbaşı'ana­

Ahmed—".

de—".

tarihi

kikler —

ve

zamanına

muharebelerini

bettiler?

Osman

n o v e r , 1925.

Bak.:

inhitatı

Osmanlılar

1271

" H .A.—". zuhur

Doğrul

vüzerâ

A i? i H İ

P i n i ı ı s u l e des Baikaııs —

Gonzalez

de—"

kuruluşu

imparatorluğunun

Osmanlı-Yunan

ül-Edirnevî

ÂH

imparatorluğunun

Rızâ

"Ruy

Mah¬

A

Ömer—".

Ömer V a h î d

sadr-ra'zaın-

B a k . : İbn-üPEmin

ve Mehmet

bert—".

son

terakkisinden

Bey

asır

Ömer

Kemal.

Osmanlı

Gelibo­

i l k yarısında

B a k . ; Uzunçar-

B a k . ; Gibbons

B a k . : Kurtoğlu " - F e v z i — " .

asrın

kadderatını

Osman

—

dan

Kapu"

Hakkı—".

devrinde

lar

Osmanlı

On-beşinci

Osman

Osmanlı

Osmanlı

hayatı

Altmay "Ahmed

lu —

fon­

I s t a n b u l , 1871.

asırda

Bak.:

de l ' ­

depuis

jusqu'à l a p r i s e

tatinople;

fi

"İsmail

GSM

"Erkâırı-Harbiyye

von—".

teşkilâtından

ocakları —

şılı

—

" T h . d.—" — Histoire

Empire

Orkun

kulu

Osmanlı

O

Oksza

devleti

BİBLİYOGRAFYA

Bak.: Hanr

mer-Purgstall "Jos.

mud

1307.

Ohsson

Osmanlı d e v l e t i t a r i h i — Osmanlı

Nusretnâme —

XVI

BİBLİYOGRAFYA

K R O N O L O J İ

688

Bak. :

"Thaddée—". Davesiès

de—"

Etu­

d e s s u r l ' O r i e n et L ' E g y p t e , P a ­ r i s , 1869. F.

:

44

BİBLİYOGRAFYA

KRONOLOJİ Portigliotti gia

"Giusape—" — (İtalyancadan

Fernand Paris,

Les

Hayward

—

nople

tercemesi)

Histoire

de

(İki

cilt)

et T o u t " T . F . — "

Histoire d'Angleterre nos j o u r s

è

uard

Guyot'nun

cemesi) Prawdin

ori­ Edo­

Fransızcaya

ter­

P a r i s , 1932.

"Michael—"

mongol

et

—

L'Empire

Tamerlaii

Montandon'un mesi)

des

(Profesör

(George

Fransızca

terce­

P r é c i s de l ' h i s t o i r e de l ' E m p i r e

Otto­

des

opérations m i ­

e n O r i e n t , de M a r s

1854

à S e p t e m b r e 1855 — B a k . : C a s s e "A. du—". Prépondérance espagnole —

B a k . : Hauser

—

—

asâr-ı

Topkapu

Sultanahmet

atîkası,

Sarayı

parkının Râif Ş ]

—"

—

seferi

(Askeri istan­

jusqu'à l a p a i x —

de Sèvres " L a — "

Bnk.: Driault

la

Russie,

Histoire

depuis

les

— B a k . : Lavisse Bak.:

et

İzzet

İzzet

Râgip

Hulùsî

° A.—". RaMmî-zâde —

Râşid

von—"

un d

die

—

Die

Harîmî-Çavuş

Efendi . aittir;

"Rahîmî-

İbrahim—". h a r b i esnasında

nun

komiserliği

hü­

Anadolu'­

(Sovyet

Hâriciyye

tarafından

tercemesi)

lès " L — " • Rahmi Yüzbaşı—"

—

neşredilen

istanbul,

"Mustafa—" — £ <

Avrupa

Türkiye :

taksimi

eserin

bélen, p a c h a

JalırhuiT

cilttir)

is­

Répons

Fazil

—

Efendi

Bak. :

istan­ Abd"iü-

"Şeyh-ül'İslâm fî

hulâsati

—

Bak.:

Naîm

Efendi.

Râzi B e y " Y u s u f — " —

1926.

Bak.: LangBak. :

Zıyâ

—

et des C r o i s a d e s — "Gustave—".

internationaux

Ottoman

radounghian

— Bak.:

No-

de traités de l a P o r t e

gères

—

de

"Gabriel—".

m a n e a v e c l e s (puissances B a k . : Testa

Redos tarihi —

de

B a k . : İorga " N — " .

B a k . :, S e h l u m b e r g e r d'actes

modern

otto­ étran­

" J . de—".

B a k . : Ziver Bey.

Refî' E f e n d i " M e h m e t — "

—

İ f a n se"

-

Bak.:

tevârîh

de sa

Osmanlı t a r i h i

—

Râsim.

Efendi

—

Halîfet-üı-

Sefînet-ür-Rüesâ

(1167 Süley­

man Fâik E f e n d i ' n i n zeylidir) i s ­ 1269;

D

e

v

h

a

risâle

:

Hammer'

tara­

tereeme

edil­

fından

Almancaya

miştir)

i s t a n b u l , 1286. (Müellifin

sefâretnâmesi içinde

Rif'at

Paşa

Prusya

Ebuzzıyâ

külli­ is­

t a n b u l , 1303cilt)

Revoî

Osmânî

i s t a n b u l , 1328.

İtalyan h a r b i

âsâr

—

Bassa

Re­

- -1912

(Emekli

Türk-

tümgene­

—

cüz)

Risâle-i

Clementi

VIII e

Sinan

C i c a l a , R o m a 1898. vâzîfehârân

bendegâırı Ayn-i-Ali

ve

Âl-i

Osmâıı

merâtib-i — Bak."

Efendi. fî

il-Osmâniyye Paşa

tevârîh —

Bak.:

"Tevkiî—".

Rise of the Ottoman E m p i r e " T h e —

Bak.: Wittek

mate Rıdvan

"

"Paul—". Bak.:

Banr

"Haydar—". Uzunçarşılı

"İsmail

H a k k ı — " — Savaş şehri

Nafiz

(Maârif

bul,

ve

neşriyyâtmdan)

1346 —

istan­

1928. Hâtı­

rat, i s t a n b u l , 1324; Hulâsa-i

1911

Sâdık—" (On bir

Rızâ Paşa — " S e r - a s k e r — " —

Bak.: Rey "Ahmed

"İ.—" —

istanbul,

i s t a n b u l , 1290 - 1 2 9 3 .

vekâleti Târîh-i

Hadîkat-ÜI-

"Mehmet

Müntehabât-ı.

Rivoire ."Georges—" -

bu

neşredilmiştir)

Reşid " A h m e d — " — (İki

(

tarihsiz.

Mehmet

vukuât

tercemci

zeyillerinden)

bâzı

diğer

—

(Osmanlı

İstanbul, t a r i h s i z .

vüzerâ

Rus

Reşid B e y — şid—".

Ahmed—"

Meşâyih

1

Risâletün^ b i - l - A r a b i y y e

ve

1879

kronoloji)

Şeyh-ül-islâmlarmın

is-selâtîn

yâtı

5 '

-halleri)

(1182 = 1768

seferi

Nakd'üt"

1296 =

umumî

"Topal

;

t

"Ric­

1296.

Efendi

Hulâsat-ül-i'tibâr

Safâretnâme

kadar

istanbul, Rif'at

Rinieri

t a r i h i n e k a d a r : Üst t a r a f ı tanbul,

Kralik -

(Hilkatten

tarihine

Moustapha

au au sujet

Ahmet /

—

Rif'at Efendi "Ahmed—» —

Grousset

Altesse

0 1 1

"Canlı istanbul,

" A l i Fuad—".

Verd-ül-hadâyık

Pacha

Rüesâ

Yaymevi'nin

Türkgeldi

Bak.: Piuon "Rêne—".

Resmî-Ahmed

/

LeHa

—

R e s i m l i ve haritalı

ahbâr

Naîmâ

"1744

lettre a u S u l t a n — B a k . : A n o n i m .

Ka-

Bak.:

l'histoire

R é c i t s de B y z a . n c e

Recueil

s

hakkında

sur

l'Empire

à

Bak.:

Ravzat-ül-Ebrâr

Recueil

Grousset

Réné P i n o n —

Târîh-i

(İki cilt)

de J a n i n a

Té-

Gördükle­

serisinden)

Richard Kralik hard—".

Bak.: P ; i l A l i de

—

"1890 - 1 9 2 2 "

Rıcâî-i mühimme-i siyasîyye — B a k . :

"René—".

"Vak'anüvis

beş

ve San'â

l'Egypte

—

Seaır

Bak.:

1945.

1 8 2 2 " , P a r i s , 1928. René

1282.

Recherches

"Les—"

et

Reşid—"

(Türkiye

Bak.:

" L a — " —

Yaptıklarım

Tarihler"

fethnâmesi—".

la Hongrie

Remérand " G a b r i e l — " —

Hanoum. İbrahim

kümetleriyle

Rahmi

B a k . : Gibbons " H .

"Bagdad

entre

derberg

Mo­

T â r î h - i R â s i d (1071 - 1134

Mustafa

" B a b a eskili Hüseyn—" — C i ­

han

Os­

Spanisehe

i m 16. u n d 17.

Mehmed

Aziz

Thevenot —

-

son

Levant

— de

"Victor—".

"Ahmed

Paris,

çıkan

i s t a n b u l , 1940

Constantinople

turque

Berard

gou­

ismi D r .

an

de

Askerî

içinde

Sanit-Deııys " J u c h e r e a u

Î?

rim

Demirkaya'ııın

tercemesi)

Revolution

"Francise—".

"Leopold

vukııâtına

Mousieur

Relations

"Râmiz-Paşa-zâde

Mehmet—". Raııke

il-hâfıkayn

B a k . : Harîmî-Çavuş

zâde Rahmi

—

par

Anonim —

asıl

Relation d'un voyage fait

Rambaud.

Mehmet

avenir;

.

of­

P - -— A . D e s j a r d i n ' d i r ) .

de

origines

et

son

habitants,

( B u müellifin

Bak.:

691

ilâveleri

Revolutions

Rey

la Turquie

Kadri

Türkçe

"Cor-

"Le—" —

Constantinople, son

Yeşilce—".

"Alfred—" —

l'­

Turquie

diplomate.

de—" —

1891

Rambaud

sur

en

B a k . ; Bodea

présent

Ravzat-ül-Hüseyn B

—

zifonlu Ramazan-zâde

raçelebrzâde—".

"Ed.—".

"Les—"

Roumain

tanzimat

bi — B a k . : Mehmet-Çelebi " M e r -

b u l , 1291origines

du

ses

Yemen ses

d'un

époque

B a k . : U n ancien

Mehmet-Çele-

ral

Mecmua

i s t a n b u l , 1333.

vernement,

tanbul,

depuis

ilâvelerin­

ficielle: Yeşilce

Râşid Paşa " F e r i k H a c ı - - " Q

Osmânî E n ­

Régla " P a u l

b u l , 1934.

— Sâlim

(Târîh-i

R é g i m e des c a p i t u l a t i o n s

"Yüzba-

neşriyyâtıııdan)

Ramazaırzâde

TARİHİ

nélie C — " .

d e r t , L e i p z i g , 1877.

"Henri—".

Bak.: Necati

d'Orient

ve

OSMANLI

Meemûası'nııı

Réflexions

i s t a n b u l , 1332.

ve E k r e m

Sengotar

Mecmua

narchie

" L a — "

"Binbaşı—".

Question

den)

istanbul,

Hümâyûnu

tarihi,

"Yüzbaşı—"

"Paul—".

Prufc " 1 7 1 1 "

ve

maneli

P r i n c e Eugène " L e — " — B a k . : F r i s ehauer

"Mehmet—"

Râmiz-Paşa-zâde

man — B a k . : Alix. litaires

fâretnâmesi cümeni

j u s q u ' à l'année 1 8 8 4 ; P a r i s , 1884.

P a r i s , 1937.

historique

"Yüzba­

1332;

le B a s - E m p i r e

1853.

Powell " F . York — "

Precis

Râif

Constanti­

et l ' E m p i r e O t t o m a n

ve R a h m i

şı-". parkı

comprenant

Paris, —

Bor­

Fransızcaya

1927.

Poujoulat

gines

"Yüzbaşı—"

BİBL1YOGRAFYA

Robert

hâtırat,

Mantran —

"Robert—".

i s t a n b u l , 1325. Bak.:

Mantran

K

692 Robertson

"William—"

de

l'empereur

(Ingilizeeden tercemesi) Rodos

—

R

O

- Quint Suard

lil

P a r i s , 1837. Sultan

Geschichte

der cilt)

L e i p z i g , 1866 - 1857. "R.—" —

Bak.: Lot "Ferdi­

nand—". R o u s s e t " C — " — H i s t o i r e de l a g u ­ Roy

d e C r i m é e , P a r i s , 1877.

" J .- J- - E . — "— siège ipol,

Rozet

Histoire du-

et de l a p r i s e Tour's,

Sébasto-

1856.

" P . — " —

"Steven—"

gilizeeden

—

' Fransizcaya

E.

J.

a'yânı. M u s t a f a P a ş a ' n ı n

yatı ve kahramanlıkları — Arapyan Rüstern

Paşa

dır)

Bak.:

"Kalost—". Âl-i

Osman

—

(Yazma­

Üniversite kütüphânesi,

lis E f e n d i koleksiyonu, Rüşdi "Kolağası H a l i l — " 1878

Hâ­

N o . 2438. —

1877 -

Osmanlı - R u s seferinde O s ­

manlı

kumandanları,

istanbul,

1329. R u y Gonzalez

de C l a v i j o

—

Clavijo " R u y Gonzalez Rycaut

/ Ricaut —

présent

de

Ottoman

c o n t e n a n t les m a x s i m e s des

Turcs,

les

de l a R e l i g i o n

politiques

principaux et ses

ses s o r t e s de R e l i g i e u x ; x

Briot

(ingilizeeden tercemesi :

P a r i s , 1670.

basılan

Üç

nüshasında

Efendi

(İki

istanbul,

cilt)

olarak

eksik

vardır)

Kütüphânesi,

yazılmıştır:

devrine

Tezkiret'ül-

İkdam

neşredilen

istanbul,

külliyyâ-

eserlerdendir)

"Baron

—" —

ağzın­

1315.

Saint-Denys (Yavuz

1328.

—

(Mi'mar-Sinan'm

tında

No.

"Meh­ hâtırâtı

Juclıefeau

Révolutions

de

de

Constanti­

nople

H i s t o i r e d'e l ' E m p i r e O t t o m a n , d e ­

Safiye

1279

- 1280.

Sultan-zâde

Bey

Mehmet

Salâ-

puis

B a k . : Salâhüddin

"Safiyye-Sultan-zâde

Bey "Bahriyye

—

Mezemorta

Saint

kaymakamı—"

Hüseyn

Paşa,

is­

- şeyhi

Seyyid

- zade

Mehmed

Balı.:

Es'ad Efendi

şeyhi-zâde

—

»

muzafferiyyât-ı

med

Efendi

Dede

ve

Efendi

Sâib B e y —

Deniş

Ahmed

-

evâili

—

Abdül-

saltanatı,

K a ­

Osmanlı

Kahire,

meşrûtiyyet

h â z ı r a s ı , i s t a n b u l , 1328

hire,

Fransizcaya Said

Sultan

ve

1326.

Efendi

"Ferâizci-zâde

Mehmet—"

—

Târih-i

Seyyid Gülşen-i

— -

Bak.:

René—".

de—" — ottoman

Bey

Histoire jusqu'en

P a r i s , 1813.

;

nm

—

C i n q ans

( L i m a n Paşa hâtırâtı-

Fransızca

tercemesi)

Paris,

1923. Saray

v e ötesi

"Hâlit Savelli

—

"A.—".

—

tasyonu)

à

d'İtalie

ile

Albert

Fransizcaya

adap­

P a r i s , 1936.

"Charles—"

toine

Uşaklıgil

Histoire

Hayward

Falcionelli'nin Schefer

Bak. :

Zıyâ—".

(Fernand

Journal

G a l l a n d pendant

Constantinople

d'An­

son séjour

"1672

-

1673"

(İki cilt)

P a r i s , 1881 — B a k . :

Cantacasin

ve

Sehlumberger siège,

Galland.

"Gustave—"

—

l a p r i s e et le sac de

Le Cons­

Paris, 1915;

—

Reşid

Paşa

Byzance

(Osmanlı

eden

des

Croise" alâkadar

birinci

cilttedir)

étudier

Sedes

"Emekli general—"

—

1875 -

1876 B o s n a - H e r s e k v e B u l g a r i s ­ ihtilâlleri

istanbul,

ve siyasî

olaylar,

1946;

B i r Türk

diploma­

1876

- 1877 O s m a n l r K a r a d a ğ

siyâsiyyesi

(Koca-

feri)

(Askerî matbaa

dan)

i s t a n b u l , 1936;

hakkında)

istanbul,

1876-1878 Bey

et

tarihini

P a r i s , 1916 v e 1922.

tan

"Safiyye-Sultan-zâde

evrâk-ı

"Mehmet—"

—

Bil­

se­

neşriyyâtm-

Osmanh-Sırp

(Üç c i l t : Askerî M e c m u a

diklerim

"İttihad-ve-Terakki

yâtmdan)

maksad-ı

1877 - 1878 Osmanlı - R u s v e R u ­

ve

sûret-i

=

teşekkülü

teessüs

ve

Devlet-i

Osmâniyye'nin

sebebi

ve

inkısâmı",

Kahire,

1918. Selışık —

Bak.:

Selısık

"Salâhüddin—". Sâlih i b n i Celâl " M o l l a — " — Ungurüs cı

(Müellif,

Celâl-zâde

ağabeyisidir)

Seferi

Koca-Nişan-

Mustafa-Çelebi'nin Üniversite

hânesi, N o . 1285.

kütüp­

istanbul,

seferi neşriy-

cem'iyyetinin

Salâhüddin

Şark

Abdml-Aziz, Ka'-

"Comte

tının

1334

1327;

mes'elei

"Saint

l'empire

felâket

muharebesi,

Târihi Vak'a-i

de

- Rus

Taillandier

Aliyye-i

hire 1326; Son

T a r i h t e Türk -

"Liman von—"

des

Salâhüddin

"Müneccim-başı— ".

"Ahmed—"

hamid'in

ordusu

1306.

Bak.; Nedim,Ah­

—

savaşları, i s t a n b u l , 1942-

de T u r q u i e

Récits

Mehmet—"

Refik

Sanders

med—".

Salâhüddin

Osmâniyye

B a k . : Altıııay " A h m e d

Paris,

Osmanlı

1792 ( D ö r t c i l t )

Seyyid

İtalyan

—"

muhâkemesi,

1328.

"Necdet—"

— B a k . :' M u h t a r P a ş a " F e r i k A h ­

de

Mehmet—". Sahâif-i

1844;

Paşa

t a n t i n o p l e p a r les T u r c s en 1453, Gothard'da

Salaherfy

—

"Sahhaflar"

Vak'anüvis

-

Taillandier

Vak'aııüvis

Es'ad Efendi

Paris, 1814;

1792 j u s q u ' e n

Saint-René

t a n b u l , 1327. Sahhaflar

(İki c i l t )

1844.

Meh­

met—".

suppu­

kitaptır)

S a i d Paşa'nın

târihi

"Süleyman-Paşazâde

istanbul, Sanear

neşredilmiş­

k a d a r i k i c i l t Osmanlı t a r i h i ) i s ­

ses ' dis­

zeyl

N;r

Bey

•—- S ü l e y m a n

"Türk­

tanbul,

de l e u r s f o r c e s p a r

m e r et p a r t e r r e et d u r e v e n u l'Etat

(Tâc-üt-tevârîh'e

rahmetli

K ü ç ü k ' S a i d Paşa

Sâî M u s t a f a " Ç e l e b i

Sami

taraf­

tarafından

met—" —

dan

diver­

leur

c i p l i n e m i l i t a i r e avec une tation e aete

"Şeyh-hTİslâm

baş

i s t a n b u l , 1939.

lim

points

Mahométane,

S e c t e s , ses hérésies

Sâdık—".

Efendi

Sahâif-ül-ahbâr —

H i s t o i r e d e l'état

l'Empire

Bak. : Rif'at P a ­

kıy­

Mir'ât-ı

Osnıânî, i s t a n b u l , 1293-

âi-

bu

mecmuasında

tir)

bünyân

Bak. :

de—".

lük"

H o c a — " — Menâkıb-ı S u l t a n S e ­

Safvet

"Kehle-rikbâl—"

Tevârîh-i

şa " M e h m e t Sa'düddin

hüddin B e y — ha­

—

istanbul,

Merhumun

torunlarından

—

yedi

693

S a m i , A z i z , Şevki —

Bah­

Büyük—"

bulunan

Daıiişmed

S a i d Paşa /

1845;

L a civilisa­

defterdir:

ve

tarzında

hâtırâtın y a l n ı z

ları zan

1289. Sâdık R i f ' a t Paşa —

müşiri

(Ruznâme

nezdinde

metli

No.

Mehmet—"

Hamîdiyye,

Tâc-üt-tevârîh

"330 - 1453" ( i n ­

Topkapu

kütüphânesi,

"Zaîm-zâde

Vak'a-i

tarihsiz.

L é v y t e r c e m e s i ) P a r i s , 1934. Rusçuk

Sâdık

(L'Univers

Paris,

tion byzantine

Hazine

lesi

TARİHİ

i s t a n b u l , 1252.

"Mâbeyn

büyük

Süley

(Yazmadır)

(İki cilt)

Paşa Hâtırat

1811 - 1 8 4 9 , P a r i s , 1930. —

OSMANLI

r i y e nâzın Eğinli /

question

1424.

Atıf

Alger

külliyyâtmdan) Runciman

de

Said

Egyptien-

A l i et l a

Abd-ül-Müteâl

sarayı

B a k . : Ziver Bey.

T ü r k e i v o n 1826 - 1956 ( İ k i

erre

ibni

mannâm'e

" G — " .—

Rosetti

Sa'd

Maârif

" M . — " — L'Empire

d'Orient,

Süleyman'ın

Hâlid.

Rodos tarihi — Rosen

Sabry

sous M e h m e d

tedâbîr'-i s i y â s i y y a s i — B a k . : H a ­

BİBLİYOGRAFYA

S

Histoire

Charles Fransizcaya

fethinde

BİBLİYOGRAFYA

N Ö L O J İ

m e n ' savaşı

(Askerî

riyyâtmdan:

On

1934-1935; matbaa

b i r cilt)

neşistan­

b u l , 1 9 3 5 - 1952. Sédillot

"L, -

A . — " — Histoire

n é r a l e des A r a b e s ris,

cilt)

gé­ Pa­

1877.

Sefâr'etnâme med

(İki

—

B a k . : Resmî

-

Ah­

B a k . : Vahîd

Efendi

Efendi.

Sefâretnâme

—

"Seyyid—". Sefâretnâme-i

Abdülkerim

Paşa

—

BİBLİYOGRAFYA

K R O N O L O J İ

694 Bak.: Nahîfî Emin—". Sefef-i

TJngurus

Efendi —

Bak.: Salih Bak. :

"Kazasker

Seiînet-ür-Riiesâ

—

ilmi

besi"

Hafîd

Mehmet—".

Bak. :

Resmî

Ahmed Efendi. Sehâvî "Şemsüddiıı E b u - h H a y r

-

Mu-

hammed E s — " — Et-tibr ülm e s b û k f î zeyî i s ' S ü l û k , Mısır, 1315. Seignobos " C h — " — Histoire poli­ t i q u e s de l ' E u r o p e c o n t e m p o r a i n e " 1 8 1 4 - 1 8 9 6 " P a r i s , 1908. Selânikli - M u s t a f a Mustafa Efendi

Efendi— Bak. : "Selânikli—".

Serge Goriatnow ""Serge—".

—

Bak.:

Selimnâme —

B a k . : İdrîs-i

Selimnâme —

Bak. :

Selimnâme — Çelebi.

Bak. : Keşfî Bak. :

Kadrzâde. Mehmet"Kürd

Selimnâme / Menâkıb-ı Sultan Se­ l i m — B a k . : Sa'düddin Efendi "Şeyh-ül-İslâm H o c a — " . S e l i m Nüzlıet Gerçek — B a k . : çek " S e l i m N ü z h e t — " . S e l i m Sırrı T a

Ger­

Herpelyan

Bak.:

—

muharebeleri (Askerî Mecmua n e ş r i y y â t m d a n ) I s t a n b u l , 1944. Selmân — Câmi'ül-cevâhir (Kamr nî'nin 955 - 956 İ f a n s e f e r i h a k ­ kında) M i l l e t kütüphânesi, R e şid E f e n d i k o l e k s i y o n u , N o . 655. kolağası

Osman—" Osmanlı Yunan seferi "Dömeke meydan muhare­

• Mismer

ibni

"Charles—". Altınay

"Ahmed

Bak.:

Ebubekir

—

Abdullâh

"Solak—".

Solak-zâde M e h m e t Hemdemî— Tâ­ rîh-i Solak-zâde (Baş tarafında manzum bir "Fihrist-i şâhân vardır) i s t a n b u l , 1297. Solimán le M a g n i f i q u e — ney " F a i r f a * — ". Son

B a k . : Dow¬

Osmanlı - R u s m u h a r e b e s i Bak.: Sâib " A h m e d — " .

—

Herpel-

S o r t de l ' E m p i r e O t t o m a n " L e — " — . B a k . : Mandelstam "André—".

İskit

"Server

Souvenirs anecdotiques s u r l a Tur¬ quie "1820 - 1 8 7 0 " — B a k . : W a n ­ da.

Seyâhat j u r n a l i — B a k . : Âlî B e y . Seyâhatnâme — B a k . : Evliyâ-Çele bi.

Souvenirs -

Bak.:

du

monde

Mismer

Souvenirs Bak.:

musulmán

695

TARİHİ

Bak.:

>>

—

"Charles—".

hongorois en T u r q u i e — Ullein - Reviczky " A n t a l

Î?

Lane-Poole

"Stanley—".

S t o y b e r — Y ı l d ı r ı m (1917 - 1918 F i ­ l i s t i n harekâtına â i t t i r : K a y m a ­ k a m N i h a d B e y tarafından tereeme e d i l e r e k Erkân-rHarbiyye neşriyyâtı içinde çıkmıştır) is­ t a n b u l , 1932. Suad Bey " A l i — " "Charles—". Suard

—

—

Bak.;

B a k . : Robertson

Te^ier

"Williams

S u â v i " A l i — " — D e f t e r - i a'mâl-i  l î Paşa ( E s k i harflerle) P a r i s , 1 2 8 8 ; Türkiye " 1 2 9 0 . senesiyçün t a k ­ v i m ve tevârîh'i m u h t e l i f e " P a ­ r i s , 1289. Subhi Mehmed Efendi — Târîh-i Subhi (Vak'anüvistir : S e l e f l e ­ rinden Sami Efendi ile Şâkir B e y ' i n k a y i t l e r i n i t a k i p ve i k m â l ederek 1143-1156 vukuâtını y a z ­ mıştır; "Târîh-i S a m i ve Şâkir v e S u b h i " de d e n i l i r ; i k i c i l t t i r ) , i s t a n b u l , 1198. . Sûdân-ı Mısrî — B a k . : K â m i l Bey "Erkân-rHarp binbaşılarında© Ömer—".

Ş e y d i A l i - R e i s " M ı s ı r ve H i n d k a p danı—" — Mir'at-ül-memâlik (İkdam külliyyâtmdan) istan­ b u l , 1313.

Söylemezoğlu " G a l i b K e m â l î — " — Başımıza gelenler "Yakın b i r mazinin hâtıraları", istanbul, 1939;

Seyfi " A l i R ı z â — " Barbaros Hayrüddin, i s t a n b u l , 1326/1328; Çeşme deniz fâeiâsı ve Akde­ niz'de i l k R u s donanması, i s t a n ­ bul, 1943;

Hâtıralar (Türkiye Y a y m e v i ' n i n "Canlı t a r i h l e r " serisinden) is­ tanbul, 1946;

S u l t a n Abd-ül'Aziz'in mı, k a t i l ,mi? — r a h m a n Şeref.

L e martyre d'un peuple (İlâveli ve m u a d d e l üçüncü tab'ı) R o m a ,

S u l t a n Abdülhamid H â ı r ı Sânî ve suret-i hal'i — B a k . : A b d u r r a h ­ m a n Şeref ve A h m e d R e f i k .

Turgud-Reis,

Selışık " K u r m a y A l b a y Salâhüddin — " — Büyük harpte K a f k a s h a ­ rekât mıııtakasmda i k i n c i o r d u ­ n u n 1 3 3 2 " 1 9 1 6 " y a z ve s o n b a h a r

"Erkân-ı-Harbiyye

—

"Serkiz—". İskit —

SicilH

Sırrı—".

S e l i m I I I . ün H a t t - ı H ü m â y u n l a r ı Bak.: K a r a l "Enver Zıyâ—"

Goriainow

Seyâhatnâme-i İbni-Batûta — B a k . : Şerif Paşa " D â m a d Mehmet—".

Bitlisi.

Şükri

Bak.:

Sergüzeşt-i hayatınım c i l d ' i sânisi: 1294, A n a d o l u ' d a R u s m u h a r e b e ­ si — B a k . : M u h t a r Paşa "Müşir Katıreıoğlu G a z i A h m e d — " . yan

Selimnâme — B a k . : Mustafa-Çelebi "Koca-Nişancı Celâkzâde—".

—

OSMANLI

S i v a s şehri — B a k . : R ı d v a n N â f i z ve Uzunçarşılı "İsmail H a k k ı — " . Soirées de C o n s t a n t i n o p l e — Bak. :

Solak-Ebubekir

S e l i m - i Sâlis asrı v a k a a y i ' ve m ü teferriâtı — B a k . : N e c i b E f e n d i "Mustafa—".

Senâî

1315;

S e p t p i l i e r s de l a sagesse " L e s — " — Bak.: Lawrence " T . E . — " . Sefbie a u X I X e siecle " L a — " , K a ­ r a - G e o r g e et M i l o s c h — B a k . : Taillandier "Saint-Renç—".

Server

"Selim

istanbul,

Sokullu — Bak.: Refik—".

Sefkiz

Selimnâme — emîrî—".

cilt)

Sengotar seferi — B a k . : Râif "Yüz­ başı^—" v e E k r e m " Y ü z b a ş ı — " .

Tevfik

Selânikli - T e v f i k "Selânikli—".

(Üç

Muhârebât-i İslâmiyyeden bahis,: Târîh-i h a r b (İki cilt) istanbul, 1315.

Celâl " M o l l a — " . Sefîııet-ül-vüzerâ — Efendi

"Mehmet

BİBLİYOGRAFYA

istanbul,

Osmânî —

1317.

Bak. :

"Mehmet—". Siege " L e — " , l a prise

1919

Süreyya

et l e sac

de

C o n s t a n t i n o p l e p a r les T u r c s e n 1453 — Bak.: Schlumberger " G u s t a v e — ". Silâhdar

/

Silihdar

tarihi

—

M e h m e d A ğ a "Silâhdar lılı—". Simavî " L û t f i — " — S u l t a n Reşad yında

Bak. :

p i t s e r ' i n hâtırâtı ( A h m e d Refik A l t m a y tercemesi : "Târîh-i Os­ mânî Encümeni Mecmûası'nın 34 üncü cüz'ünde neşredilmiştir) i s t a n b u l , 1331 / 1333.

Fmdık-

Stanley

Mehmet

Stegmanıı " H e r ' m a n n — " — umûmî t a r i h i (Mehmet

Han'ın ve halefinin sara­ gördüklerim, istanbul,

1340. Simavna-kadısı oğlu Şeyh Bedrüddin — B a k . : Şerefüddin Efendi "Mehmet—".

ve 1921.

Spitzer " D r . — " — Sultan Abdülmec i d Han'ın sarayında D o k t o r S i -

Lane

Poole

- Poole —

B a k . : Lane

"Stanley--".

Sultan Abd-ül-Aziz H a n Hazretleri­ nin A v r u p a seyâhatnâmesi — B a k . : Halîmî E f e n d i .

S u l t a n Abdülhamid-i Sânî'nin na%î önünde — B a k . : Abdurrahman Şeref ve A h m e d R e f i k .

Sultan A b d ü l h a m i d H a n ' ı n

sarayın­ da D o k t o r Ş i p i t s e f ' i n h â t ı r â t ı — Bak.: Spitzer " D r . — " .

S u l t a n a h m e t parkı — B a k . : Râif (/Sultan A z i z d e v r i

ve â â ' " i atîkası "Mehmet—". — B a k . : Hıfzı s

Harb'i Nihad

"Hüseyn—". S u l t a n A z i z , hususî

tercemesi : Askerî neşriyyâttaııd ı r ) i s t a n b u l , 1334.

devri, ölümü —

Steven

Runciman

man Story of

—

Bak.:

Ruııci-

"Steven—". Turkey

"The—"

oğln " H a l û k — " . Sultan A z i z ' i n hal'i • B a k . : Tevfik

—

Bak.:

vefâtı i n t i h a r Bak.; Abdur­

Sultan

siyasî

hayatı:

B a k . : Şehsüvarve

intihârı

—-

Nurüddin.

Aziz'in kaatilleri

—

Bak.:

KRONOLOJİ

696 Herpelyan

"Sertiz—".

Sultan Cem —

ibni-Ramazan

B a k . : Alt-may

"Ahmed

Refik—".

Süleymannâme

tek

"P.—". "Yeni

(istanbul'da

leyman'—".

Sabah"

gazetesinin

Süleyman Nutkî —

9 v e 10 K â n u n u e v v e l 1949 t a r i h l i neşreclilmişse

mevsukıyyet değildir)

—-

Mehmet

Bak.:

ve

"Les—"

dan)

—

Kemal

Yeni-Osmanlılar,

Sun'î "Bursalı-r—" — (Hususî

te'lifi

1067

Donanma

Bak.:

-ibni.

(Yalnız

birinci

gayı-i-matbû' kütüphânesinde dır)

istanbul,

"Şamdânî-zâde

—

cildi

basılmıştır; cildi

1/552

mî-Ahmed Süleymannâme Efendi

Millet

Bak.: Res-

Efendi. —

Bak.;

"Şeyh/ül-İslâm

AbcLül-Aziz

—

Bak.:

MuhammediilHamîdîde —

Bak. : Filibeli

Muharfem-

—

Sicilli

Tezkiren (Dört

Efendi

Os-

istanbul,

—

Bak.:

Ah­

"Taşköprührzâde Ye­

Osmanlı t a r i h i ( İ k i c i l t )

t a n b u l , 1911 -

Filibeli

Filibeli

Meh­ Abdullâh

- zâde Fındıklık

"Şamdânî-zâde Şanbey

Süleyman

Şânî-zâde

"Dr.

—

Bak. :

Herbert—".

Mehmet

Atâullâh

Efen­

B a k . : Atâullâh E f e n d i

nî-zâde

Efendi

Fındıklık—".

"Cemil Zıyâ—"

Melzig

"Şâ­

Mehmet—".

ordusunda Niyazi

Ahmed

Hil¬

"Şehbender—

Sultan dev­

vak'asmda —

mesele-i

Bak.: Halil

Hâlid.

"Meşreb-zâde-dâmâdı

met—"

—

maa

İlâveli zeyl

cedvelleri)

Meh­

Esmâr-üt-tevâ"

(Erkân-ı

istanbul,

Aziz

Paşa

fırkası—

"Mehmet—".

Ahmed

devlet

1295.

"Taş-

cilt.

Şeref nâme

(İki

Mehmet-ibni-Ahmed

Mirzâ

tarafından terceme

1259)

1080

de

edilmiştir: Emîrî

Petersburg,

Şereiiıâme —

Bey Türîr Millet

koleksiyonu, 1860-1862.

B a k . : Şeref-Hân-J

Bit­

ibni

ül-gumr

nesi,

Ali

ibni

"Hâfız—"

bi-ebnâ' Efendi

kütüpha­

—

No. 2974:

Karaman

kü­

Afapçadır).

tarihi

kütüphânemizdeki

—

il-ömr

N o . 2340 v e A y a s o f y a

tüphanesi,

—

Efendi.

iPAskalânî

(Hususî

yazma

nüs­

ha). Şimalî-Afrika'da Aziz

B a k . : Gökbel

Şölen Şükri

Türkler

—

Bak.:

Sâmih. "Âsaf—"

ve

"Hikmet—".

"Kürd

emîrî—"

(Mesnevî

tarzında

—

Selimnâme

manzumdur

hatimesinde

kendini

Türk,

ile Kürdüm"

Kürd

takdim

eder)

Hazine

"Türk

:

ile diye

Topkapu

sarayı

kütüphanesi, N o . 1597 ve

1598. Şükri

"Mehmet—"

riyyei

Şeref-Hân-ı B i t l i s i —

çeye

Şihâbüddin

ciltleri

i s t a n b u l , 1289-1292

Hayrullâh

Şölen —

Ahmed—".

"Halûk—"

hamiyyet

Şükrullâh

ibni

ir-Rûmî

Esfâr-ı

(Acemcedir:

Türkçeye mıştır)

Şihâbüddin

"Molla—" —

tevârîh

No.

—

balr

Osmâniyye, i s t a n b u l ,

H.

Ayasofya ve

Ahmed Behcet-üt-

b i r tercemesi

2990

1306

937 de

de

yapıl­

kütüphânesi,

Nûruosmâniyye

kü­

t ü p h a n e s i , N o . 3059.

lisi. Şeref'üddin

Aliyyil-Yezdî

ııâme-i

Timur-Görgen

Umumî

is­

1912.

E f e n d i — B a k . : Süleyman

Bak.:

Bak.:

Bak.: Hilmi

Şehzâde-Cem

No.

Şâkir Paşa " F e r i k M e h m e t

Şark

Efendi

r i ve ölümü, i s t a n b u l , 1949.

meşâhîr-i

cilt)

Ebu-l-Hayr—".

di—

—

kütüphanesi,

med

Şamdânî

Şefik

A z i z : H u s u s î , siyasî h a y a t ı ;

rih

Bak.:

İııbâ'

basmasıdır".

Şakaayık-ı-N'mâniyye

ni

—

Şem'î

âit 17 - 18 i n c i

yazmıştır)

Şikârî

şerhi

zâde

Âlem-

S

Karaçele-

bi-zâde—". Süleymannâme

Seyyid

16 c i l t l i k O s m a n l ı t a ­

kasden

Masraf-zâde

Şehsüvaroğlu

Abdülha­

1308.

numarada­

1338.

Süleyman Fâik E f e n d i —

bü­

"Şehbender-zâde

Osmâniyye

Merî'üt-tevârîh

ikinci

asr-ı

mânî y a h u t

"Prof.

."

Efendi,

Fınmklılı—"

Seyyid

Anonim'.

— Bak> : Ü n v e r

Süheyl—".

asrın e n

i

Efendiiıiıı

istanbul,

.

Şehbender-zâde m

—

"Süleymaıı-Paşa

Süreyya " M e h m e t — "

dedir),

- Abdüllatîf.

Süleyman

ve

Hilmi

risa­

S ü b h â t - ü l - a h b â r —> B a k . • Y u s u f

Dr.

Bey

i-İslâm ve Sünûsîler

kütüphanemizde:

Sübhat'iil-ebrâr —

Şefiknâme

Ahmed—".

1940.

lesi,

Sami

mid

iiıeşriyyâ t ı n ­

Bak.:

Târihi

(Hayrullâh

r i h i n e z e l y o l a r a k 1032 - 1058 v u ­

(Veliyyüddin —

"Vak'anüvis

"Süleyman-Paşa-zâde—".

y ü k m ü t t e f e k k i r - i İslâmîsi

Bak.: N a -

Nâmık

ve

istanbul,

E¬

Zeyli

Efendi

Hacer

hakkında

yazılmış eser)

met—".

Onuncu

-zâde—".

Bak.:

vak'ası

devrindeki

1282.

(Erkâırı-

Sünûsîler ve On-üçüncü —

Mustafa

Şefiknâme

Umûmiyye

Masraf" Şefiknâme

—

Hayrullâh

kuatına

"Vak'anüvis

mustalah

telif

1326.

Süleyman-Paşa-zâde S a m i B e y

i s t a n b u l , .1941;

Süheyl Ü n v e r

de

koleksiyonu,

Efendi.

Mehdî ve

Halkevi

Tanzimat

istanbul,

(İkinci

Murâd-ı

(1293

neşriyyâtmdan)

Sami •—

"A.—".

istanbul,

cülûsn

Yıldız

Mehmet—"

dirne

Benî-

Üniversite

2566.

Efendi

zâde

Abd-ül-

Muhammed-üs-Sünûsî,

" İ h s a n — " •—

Şefik

Hiss-i

Süleyman P a ş a muhâkemesi — B a k . :

"Halil—".

(Ankara

Sultan

Bak.:

eülûsu

Sultans poètes " L e s — " — Sungu

hal'i

"A.—".

ottomans

N o . 70 /

Şevki B e y " A l i — "

Tevârîh-i

(Nesebnâme)

697

TARİHÎ

B a k . : Âsâfî.

kütüphanesi,

"Sü­ «Sü­

OSMANLI

—

Âdem

1928.

"Hüseyn—".

Han'ın

Danon

varian

hal'i ile

şu'be

Nurüddin.

Mustafa

Ganem

Aziz'iıı

Harbiyye-i

—

sebeb-i h a l ' i

cülûs

' Bak.: Tevfik Bak.:

Sultan

edilmiştir)

ve h a ­

gördüklerim ve

B a k . : Hıfzı

Sultans

—

"Lûtfi—".

Murad'm

Sultan

yahut

Hâmis'in

Han' m

sarayında

Murad H a n

—

inkılâb

Ümdet-üliıakaayık

Resad

Bak. : Simavî

Sultan

Abdülhamid

A . R.

lefinin

B a k . : Nutkî

—

Şei'f-üş-Şerîf

leyman—".

belli

Hâmis

ibni

Bak.: Nazif

Süleyman Paşa " M ü ş i r — " —

• .•

Hâıı-ı

Mehmet

Sultan

pek

Bak. :

"İkinci—".

Sultan Sultan

derecesi

de

Sa'd

Abd-ül-Müttâl.

hatıratı

nüshalarında

Han

B a k .:

BİBLİYOGRAFYA gecâatnâme

B a k . : Mustafa.

Süleyman N a z i f —

Hamid'in

çıkan

"Beşiktaşlı—".

—

Süleymannâme —

S u l t a n de R û m " L e — " — B a k . : W i t " Sultan

BİBLİYOGRAFYA

—

Zafer'-

Kütüphanesindeki

yaz­ Tabakaat-ül-memâlik

ma nüsha: N o . 4975). Şerefüddin

Efendi

Simavna

kadısı

"Mehmet—" oğlu

Şeyh

rüddin, i s t a n b u l , 1341 = Şerif

Köprülü "Mütekaid

Şerif Paşa

—

cilt)

Bak.:

—

Bed-

Kaymakam

Şerif—".

ibni'Bâtûta

— (İki

teşkilât

ve

kıyâfet-i

i s t a n b u l , 1325.

tafa-Çelebi

Osmanlı

askeriyyesi,

derecât-il-

général

man gea

—

de

l'Empire

B a k . : Ohsson

Otto­

"Mourad-

d'—".

Tabsirai

ibret

şa " A h m e d

—

Bak.: Midhat P a ­

Şefik—". —

Bak. :

Abdi

Efendi. Tacan

"Kurmay

İkinci

-

"Koca-Nişancı—".

Tabsırat-ükeşkıyâ

i s t a n b u l , 1335.

Şevket Paşa " M a h m u d — " —

fi

mesâlik — B a k . : Celâkzâde M u s Tableau

1925. Köprülü

"Dâmad M e h m e t — "

Seyâhâtnâmei

T

(Bâyezid

Albay

Viyana

Necâti—"

seferi

—

(Askerî

BİBLİYOGRAFYA

KRONOLOJİ

698

BİBLİYOGRAFYA Mecmua

neşriyyâtından)

istan­

-

Belgfad

Petrovara din kuşatma

-

Salankamin

- Lugoş

ve

l e r i "1690 mûa

-

meydan

- 1696"

-

Tımışvar muharebe­

(Askerî

neşriyyâtından)

Mec­

istanbul,

Tuğrâî C a ' f e r

Bak.:

Ca'fer

-

- Çelebi

Çelebi

—

"Tâcîzâde

Efendi Tâhir

—

Bak. :

"Şeyh-ül-İslâm

"Mehmet—"

Paşa

Sa'düddin

"Colmar

Hoca—".

—

Bak.:

Goltz

von

der—".

.

Tâhir B e y "Bursalı M e h m e t — " . Osmanlı müellifleri tanbul,

1333

Tahmas-kulu Bak.: Tahsin

Han'ın

Paşa

tevârîhi

"Esbak

Tâib

j?

üzer

—

baş­

ve

Yıl­

"Tahsin

—

Mir'ât'i

Bursa;

Ahmed—"

Hadîkat'ül-vüzerâ

(İkinci

Musta­

sonuna kadar

Sadr-r

devrinin

a'zamlarm yilleri Bey

Ömer

-

Vahîd

Efendi

"Topal—" istanbul, nemizde

Câvid

Abdülfettâh

ve R i f ' a t

Efendi

maddelerine

bakınız)

1271 "Hususî

kütüphâ-

Resmî-Ahmed

âit y a z m a

Ze­

Efendi

Ağa-zâde—",

"Ahmed—",

Şefkat

—

tereeme-rhalleri :

için

"Dilâver

Efendi'ye

b i r nüshası v a r d ı r " .

Hadîkat-üs-ıSelâtin tüphanemizdeki

(Hususî yazma

"Saint-René—"

kü­

nüsha:

Serbie

au

George

et

Takıyüddin Kitâb

siècle : Paris,

Ahmed

il-Makrîzî

üs-sülûk

li'ma'rifeti

-1-mülûk Ayasofya "Dördüncü Takvînri

X I X e Milosch,

(Arapça

La Kara-

sonra

bâzı

No.

meskûkât'i

Tamerlan

Galib.

tâbirleri h e r çevrilerek

—

nedense

basılan

nüs­ "Al¬

bert—". Tanzimât

— ve

B a k . : Maârif

vekâleti.

Yeııi-Osmanlılar

Sungu

"Selim

—

"İhsan—".

S i m — "

(Türkiye

Hâtıralar

—

Yaymevi'nin

"Canlı

serisinden)

efsâneye

göre

seferleri

Âlem-ârây-ı

—

3372

Ca¬

—

Bak. :

—

—

B a k . : Abdül-

"Topçular

kâtibi

B a k . : Âsim

Efendi

Ahmed—".

yar-zâde

Bak.: A t a Bey

"Tay­

Ahmed—".

câmi'-i

şerîf-i

Bak.: Ahmed

—

Târîh-i —

Nûr-rÖsmânî Efendi

"Binâ

Efendi

—

"Şeyh-

B a k . : Mehmet

-

Seyyid

/

T â r i h - i , Osmânî-

B a k . : Hayrullâh İbni-Galbûn İslâm —

Bak.:

Behî-

Filibeli Bak.

"Şeh"

Pa­

Süleyman

B a k . : Lûtfi Hafız

meşrûtiyyet hâzırası —

Efendi

Şark

mes'e-

B a k . : Sâib " A h ­

—

M u s t a f a Naîm Nişancı

Bak.:

Naîmâ

/

CevrrÇelebi

—

Bak.: C e v

Mehmet

Bak.:

Mehmet

fonlu

Ramazan-zâde

Paşa

- Çelebi

Osmânî —

—

Hayrullâh

B a k . : Reşid " A h ­

Çelebi-zâde Efendi

Efendi

—

Bak. :

"Küçük-Çelebi-zâde

Târîh-i D e v l e t - i Osmâniyye — iTârîh-i D e v l e t - i

Bak. r

Osmâniyye

—

- Purgstall "Jos. —

"Mizancı

Pa­

Peçevî

—

sâf

Efendi

Bak. :

İbrahim

"Peçevî—". —

med E f e n d i —

Bak.:

Bak.: von—". Mu"

Ebu-1'Fâruk

Târîh-i Târîh-i

B a k . : Râşid Bak.:

Meh­

mâniyye

Timur

— ve

San'â

müsâhabeleri Türk

Bak.:

-

Tunaya

Meh­

Bak. :

Mustafa

"Selânikli—". —

Bak.:

esbak—".

Bak.:

Bak.:

Ab­

savaşları

—

"Necdet—". B a k . : Azzâvî

/

Az-

ül—".

— B a k . : Tunaya

"Dr.

Z—".

med Tassy

—

İtalyan

"Abbâs

Târik

—

Hacı—".

Şeref.

Sançar

zaoui

Murtazâ

Hüseyn—".

Râşid Paşa " F e r i k durrahman

Atâullâh

Mehmet—".

Bak.:

"Nazmi-zâde

B a k . : Altınay " A h ­

Refik.—"

"Laugier

de—" —

Histoire

Barbaresques

Paris,

des

(İki

cilt)

1757.

ahvâl

Bak.:

Tenvîr-i

Memduh

Taşköprülü-zâde Efendi

—

istikbâl

Paşa

—

"Mehmet

Ebu-l-Hayr Bak.;

Taşköprülü-zâde

Ahmed

Ahmed

Efendi

Ebui-Hayr—".

Mehmet

din Efendi

—

Efendi

"Taşköprülü

Tayyar-zâde

Kemâlüd­

B a k . : Kemâlüddin -

zâde

Ahmed

Atâ

Bey

—

med—". Tayyib

Kemâlüddin

"Taşköprülü-zâde

siyâsî D e v l e t - i

"Sadr-ı

Bak.:

B a k . : Atâ B e y "Tayyar-zâde A h ­

"Vak'anüvis—".

Selânikî —

Efendi

Bak.: Da-

Mehmet—".

met—".

Şeref.

Ebu-l-Pâruk

B a k . : Tevfik

"Mehmet—".

Târîh-i Râşid Târîh-i

Abdurrahman

Osmânî —

—

"Şânî-zâde

"Taşköprülü-zâde

Efendi.

Târîh-i

Osman

"Merzi-

Yeşilce—".

Bak.:

Târîh-i Osmânî —

Efendi

"Edirneli—".

Târîh-i

Tasviri

Efendi.

—

Sânî

Şânî-zâde —

Etats

Naîmâ

Mehmet - H â i n

Tasâvîr-i rîcâl —

Ahmed—".

ve

med—".

şa

Sultan

Târîh-i

Târik

"Vak'anüvis

Târîh-i

Târîh-i

Târîh'ül-Irâk —

Ahmed—".

İzzî

Bak. :

— B a k . : Kfitovulos.

Tarihte

Efendi.

Bak.: Hilmi

ibni

- Hân —

Efendi. Sultan

Târih

Efendi.

—

Efendi

Târîh-i

Abdi

Mahmud-Hân

Mustafa

Târih-i Y e m e n

Hayrullâh

Meh­

non " A — " .

med—".

Cevdet — B a k . : Cevdet

Bey

Bağdad

"Ferâizcrzâde

bender-zâde

Târîh-i

Sultan

Sultan

Efendi

Efendi

Târîh-i

"Ahmed—".

rî-Çelebi

rad

ve

Karaçelebrzâde—".

Gılmânî

Târîh-i Bak.: Ce-

med—". Târîh-i A t â —

Târîh-i

Edirnevî

B a k . : Subhi

Efendi.

Târîh'i

Abd-ül-Aziz

Târîh-i Lûtfi —

v a d P a ş a " K a b a a ğ a ç l ı - zâde A h ­

Hammer

Mu"

Târîh-i Gülşeıri Maârif — B a k . ; S a i d

-

İsmail—".

düvel

Târîh-i

le i

"Vak'anüvis

Târih'i

Hıbrî

Revân

Târîh-i İzzî —

Târih-i askerî'i Osmânî —

şa

Bak.:

Sultan

B a k . : Solakzâde

Hemdemî.

Subhî —

med Târîh-i

Bağdâd-ı

feth-i

Bak

Târîh-i

Bak.:

Abbasî

Osman Efendi

Târîh-i Âsim —

Târîh-i

Târîh-i

Arapların

Î?

—

râd —

Târîh-i

"Marius—".

kaadir

İlyâs

"Abdurrahman—".

istanbul,,

İskender B e g Münşî.

Târîh-i

B a k . : Hızır

"Hâfız—".

fethi

Mehmet Târîh-i

Tûr-ı-Sinâ B e y .

cüddin M e h m e d

ve

nard

Târîh-i

Dursun

Mehmet—".

1946. Tarihe

/

Bak.:

Halîfe.

Tanzimât Bak.:

Bey

Târîh'i Enderun —

ükislâm

B a k . ; Chanrpdor

—

Osmâniyye

Berlin'de

neşredildikten

i s t a n b u l , 1946.

Âsim

cilt".

B a k . : İsmail

dile

ha)

1875.

vakayi'nâme)

kütüphânesi,

-

— Tal'at P a ¬

(İlkönce

harflerle

Târîh-i —

Ab-

Hacı

kâtibi—".

İstinsah t a r i h i 1 1 6 1 d i r ) . Taillandier

hâtıraları

699

Târîh-i Solakzâde —

Târîh-i E b u - l - F e t h —

Efendi

Târîh-i  H

1323.

"Osman-zâde

ibni

Kalfa".

istanbul

1931.

Kâtib-

- Halîfe /

Tal'at Paşa " M e h m e t — "

Târîh-i

Bursa,

fa

Hacı

eski

TARİHİ

Mehmet—".

Bak.:

"Hacı-Mustafa

Tarihler"

Mâbeyrı

Abdülhamid Bak. : üzer

"Hasan—"

Tâib

—

"Tanburî—".

—

OSMANLI

—

Galib.

dullâh /

Tarcan

dız hâtıraları, i s t a n b u l , Tahsin

is­

- 1342.

Arutin

kâtibi—" —

—

(Üç cilt)

Selçukiyye

Çelebi

yeni

Tuğrâî—". Tâcüt-tevârîh

İsmail

Takvîm-üt-tevârîh

* şa

1939. Tâcî-zâde

meskûkât-ı

Bak.:

bul, 1945; Niş

Takvîm-i

Gökbilgin

Türk bâzı

notlar

Os­

Kâmil

Paşa

Macaristan'daki d e v r i n e âit

(Türkiyât

mecmuası­

nın 7 - 8 i n c i c i l d i n d e

intişâr e t ­

miştir) Tazerout

Aliyye-i

—

hâkimiyyeti

—

istanbul,

1942.

B a k . : Brockelmann

"C.

j?

Teillac

" P . — "—

lip—".

B a k . : Gosse

"Phi­

700

K R O N O L O J İ

Telfîk-ftl-ahbâr

ve

vakaayi'i

telkîlrül-âsâr

Kazan

mülûk-it-Tatar Renizi Efendi

Bulgar

Bak.:

"Kazanlı

Tenkîh-ütievârîh

Bak.;

, Murtâzâ

Timur

Hüseyn—".

ottomane

avec

p u i s s a n c e s étrangères

cilt)

Tevârîh'i

—

Bak. :

A l - i Osman

Tevârîh-i

—

Bak.: Ano­

kütüphanemizde".

ÂH

Anonim

ve

Osman

"Ayasofya,

—

Tevfik

nüshası".

Âl-i

Osmân —

"Giese

neşri".

Âl-i

Osmân —

Tevhid

cülûsu

ve

—

Meskûkâtkatalogu de

Paşa —

Paşa

Bak.:

" C h a r l e s — " — Description Mineure

Maârif

- P a ş a - zâde D e r v i ş A h m e d

Âşı-

bir

( A l i Suad

neşriyyâtı ismiyle

Türkçe

çıkmış

tercemesi

de

Bak.:

Âl-i

mâli

Osmân

—

Bak. :

"Zenbilli-zâde

Ce­

Mulıyiddiıı

Mehmet—". Tevârîh'i

Âl-i

Tezâkir-i Cevdet — B a k . ; Cevdet P a ­ şa Tezkire-i

Osman

—

Bak. : Ha.-

dîdî.

Bak.:

Osmâniyye

Süreyya

Kemal

Osmân —

/

Kemal

gemsüddin

B a k . : İbni-

Paşa-zâuo

Ahmed-Çelebi

Efen­

di.

Mustafa. Thadée

-

—

Âl-i

Osmân

—

Bak.;

Kâ­

Âl-i

Osmân

—

Bak. :

Lût-

Paşa.

Tevârîh-i  H Bey

ibni

B a k . : Oruç

Âdil-ül-Kazzâz

Kâtib-ül-Edimevî—-". Tevârîh-i  H

Osmân

—

B a k . : Rüs-

Benî

- Âdem — B a k . : Şe-

cedîd:

Mir'at'l

Osman

"Bayburtlu—".

Tevârîlri

Enbiyâ

Tevâıîlr

ve E v l i y a

1315.

ve

—

—

Spaır

Gautier

Théophille Lavallée - T - B a k . : Lavallée "Théophile—". Bak.: Anonim

Mehmet

Paşa

harbiyye,

—

fethnâmesi". " L . — "

fils

Djem

de M o h a m m e d

ÂI-i —

"Tevkiî—".

istanbul,

-

Sultan,

I L frère

de

- 1495", P a r i s ,

1892. "B.—" Timur

Mir'ât-ı

"Bagdad

Thuret "François—" — B a k . : Grekov

il-Osmâniyye

"Selânikli—"

kua t-ı

cihan

Bak. : Anonim.

üs-selâtîu

Bak.:

Bak.;

vu­

1313

-

et i a k o u b o v s k i

devrinde

kand'a

seyâhat

"Ruy

Conzalez

"A.—".

Kadis'den

Semer-

—

Clavijo

Bak. :

de—".

T i m u r v e tüzükâtı —

Bak.:

Langlès

"L.—". Tinayre

"Marcelle—"

—

Notes

"Meh­

Mémoires

(İki

Tout

Turcs

cilt)

et

P a r i s , 1785.

Dardanelles

" L a — " —

Bak.:

Peremeci

Bak.:

Trapier "Blanche — " —

Dursun

d'une

âge,

Paris,

Greek

Empire—

Miller.

Tuhfet-ül-ahbâb

Bak.:

Efendi

Kemâlüd-

"Taşköprülü-zâde

Mehmet—". Tuhfet-ül-kibâr

fî

esfâr-il-bihâr

Kâtib'Çelebi

f a i b n i Abdullâh/ Hacı

-

—

"Hacı-MustaHacı - Halîfe

Kalfa—".

" D r . Târik Z. — "

—

Türki­

y e ' d e siyasî p a r t i l e r "1859 - 1952", istanbul, Tunis —

1952.

Bak.: Frank "Dr. Louis—".

Turgut-Reis —

B a k . : Seyfi

" A l i Rı­

T u r q u i e — B a k . : Jouamıin " J . M . — " et G a v e r " J u l e s et

Bak. : Turquie

le

van—".

Tanzimat

et

" L a — "

—

Engelhardt.

et P o l o g n e —

towtt Turquie

Millingen

Türkgeldi

Bak. :

Gasz-

différents

—

"Frederick—".

(Türk

mu

neşriyyâtmdan:

No.

15)

—

Görüp

Tarih

Kuru­

2 nci

seri

A n k a r a , 1949;

Ricâl-i mühimme-i yazı

devrinde

siyâsiyye

(Es­

basılmıştır)

is­

t a n b u l , 1928. Türk hizmetinde Bak.:

k r a l Tököli İmre

Altınay

"Ahmed

Türk H u k u k Tarihi Türk

inkılâbı

—

—

Refik—".

Bak.: Adliye

tarihi

—

Türk

Bak.: Bayur

Hikmet—".

Türk inkılâbı t a r i h i

kronolojisi

Jaeschke

istilâsı

Bak.:

devrinde

Orkun

—

"Gotthard—". Macaristan'da

Avusturya'da

casuslar

"Hüseyn

tevârîh-i m u h t e l i f e " âvi

—

Nâmık—"

peuples

—

Bak.: Su-

"Ali—".

Bak.:

Matbûât İskit

rejimleri

—

"Server—".

siyasî

partiler

—

Bak.:

T u n a y a " D r . Târik Z . — " . Türkiye

Maârif t a r i h i — B a k . : E r g i n

"Osman—". Türkiye r i c â H devleti — B a k . : C h a l lemel

-

Lacour.

Türkiye t a r i h i — med

B a k . ; Altınay " A h ­

Refik—".

Türkiye

ve

Tanzimât

gelhardt

—

Bak.: E n ­

"Ed—".

Türkler i l e İngilizlerin i l k teması Bak.:

Halil

—

Bak.:

Gerçek

Nüzhet—".

Türk m u s i k i s i lügati — na

—

Hâlid.

matbaacılığı

"Selim

Bak.:

Öztu-

" T . Yılmaz—".

T ü r k u l u s a l savaşının Bak.:

"Thadée—". ses

Präsent—

" A l i Fuad—"

işittiklerim

Türk

zâ—".

Turquie

et

"Marcel—".

" L a — " sous A b d ' u k A z i z

Bak.:

Türkiye'de

—

Passe

Clerget

Türkiye'de the last

Bak.:

de—".

Türkiyye "1290 senesiyçün t a k v i m ve

1937.

Tunaya

"La—",

Bak.:

ve

Les voyageurs

au moyen

Bak.:

"Hen­

" L a — "—

"Paul

Bak.:

Nuri—".

" T . F . — " — B a k . : Powell "York

/

offieielle

"Yusuf

Tûı-rSînâ Bey.

Bak.:

Bak.: Mathieu

vekilliği.

"Edmond—".

Tûr-ı-Sînâ B e y — /

du

Sahrây-rı^ebîr'e

Delage

din

Gautier —

B a y e z i d I I "1459

Bak.:

Osmân —

Théophile

Thuasne

fî'üş-Şerîf. Tevârîh-i

Caııtacasin

Caııtacasin " T é o d o r e

Thevenot —

Paşa " K e h l e - i ikbâl—".

Tevârîh-i

Bak.:

par­

B a k . : Cami Bey.

des

Trebizond,

"Théophile—". Osmân —

"Oruç

tem

Gasz-

douyn—".

şifi. Tevârîh-i

Bak. :

Ed-

ve

de T o t t , s u r l e s

Arabes

"Thadée—".

w

Théodore Spandouyıı

Tevârîlri

B a k . ; Sâî

Çelebi.

Gasztowtt

to it

—

Ahmed—".

— " et T o u t " T . F . — " .

"Mehmet—".

Tezkiret-ül-bünyân

Tevârîh-i Âl-i

—

de—" —

"Osman Bey

Meşâhîr-i

Bak.:

Bak.: Halil

Tuna bryu tarihi —

"Ahmed—".

—

Regia

ki

doğru — Tragédie

vardır :

"Topal

Trablusugarp'tan

i s t a n b u l , 1339 - 1340) P a r i s ; 1839.

kî. Tevârîh-i

Efendi

Tartares

ciltlik

üç

Francis

Sarây-ı-Hümâyunu

"Küçük

Turquie

Turquie

sarayı —

Baron

Bey'in

içinde

Bak.:

Rif'at Efendi —

"Baron les

de

—

met—".

"Tevkiî—".

"La—"

Turquie

kının t a r i h i — B a k . : Râif Tott

- Abdurahman

— Çele­

"Koca-Nişancı—".

Topkapu

alır)

1321.

-

hem.

neşriyyâtm-

Tavâif-i'Mülûkü

Sa'düddin— "

Celâkzâde M u s t a f a

Topkapu

—

Abdurrahman l'Asie

"Binbaşı

Rif'at

Târîh-i

İslâmiyye

Paris,

ri—".

Topak Ahmed

1308.

Turquie,

701

TARİHİ

"Yeorğios—".

hal'i

1324.

"Mehmet—"

istanbul,

Asya"

Tevfik

bi

( Müze-i-Hümâyun

Âşık

fi

istan­

"Ahmed—"

Bak.:

Tevârîh-i

Aziz'in

(Risale)

Osmânî, İ s t a n b u l ,

Te^ier

Bak.: Ano­

Sultan

Bak.:

istanbul,

Paşa

en

To K h r o n i k o n

Mnrad'm

(Risale)

Tevkiî

Bak. :

—

intiharı

OSMANLI

tarihsiz.

yüzbaşısı

1324;

Sultan

voyageuse Tokuemir

Nnrüddin

hal'i

BİBLİYOGRAFYA

Doğantaıı-

Tevfik—".

dandır:

"Vak'anüvis—".

"Hususî

Tevârîh-i

Es'ad

Bak. :

"Erkân-ı-Harbiyye

kadîme-i

kadîme

Efendi

nim

(On

les

1901.

Teşrifât-ı

Doğantan —

bul, Bak. :

R e c u e i l des traités

la Porte

nim

Hüseyn

—

"Nazmi-zâde

Testa " J . d e — " —

Tevfik

Tevfik

Mehmet—".

—

târîh-i

Paris,

ve

Murad

"Hezâr-fen—".

Tereeme"i

de

ve

—

fî

BİBLİYOGRAFYA

biyye

Karaeebe binbaşısı

i l k parçası

—

"Erkân-rHaıNizâmüddin—".

K R O N O L O J İ

702

BİBLİYOGRAFYA Anadolu

U

den Lilehı

" Reviczky

"Antal—" —

şür)

Budapeşte,

dolu

"Uluğ

"Erkân-ı-Harbiyye

Mümtaz İkinci

—"—

harekâtı

m a n Paşa

bul,

is­

Bak. :

"Fâik Reşid—" — B a k . : ambassade

français

en

vekâleti

—

B a k . : Herbette

p e u p l e r o u m a i n -— B a k . : B r a

en

1717

Constantinescu témoignage de

—

espagnol

sur la T u i "

- le

- Magni­

B a k . : İorga

à Paris

"1806

Mouhib

"N.—".

-

l a t i o n de v o y a g e et

1811" R e ­ de

Effendi,

Ambassa­

extraordinaire III

mission

—

du

Bak.;

Bareilles

1929;

au

X V Ie

siècle' D e r n s c l i W a m

—

Bak.:

"Kalost—" v

.

rı

—

ve A r u t i n

=

kiflerine Tarih

Rüşdi

dâir

Uzun

ötesi, s o n h â t ı r a l a r "İkinci

lerinden

Bak.:

1943

1940 ve

teşkilâtından (İki c i l t : Türk neşriyyâtmdan)

- 1944.

ve

is­

Şeyh

-

Cüneyd:

yükselişi

—

Bak. :

(Üç cilt)

is­

ve

İkinci

Şark

— Bak.:

M u h t a r Paşa "Katıfcıoğlu

Malr

mud—".

Cumhuriyet

vali­ devri

nâme

Ünver

Dr. Süheyl—"

—

Is-

tabı'ları istanbul,

Meşâhîr-i

İslâm

Terâcim-i-ahvâl)

is­

mutarrâ

—

B a k . : Câvid

Bey

"Ahmed—". Verd-üPhadâyık

Victor Vahîd

Devlet-i-Aliyye

Cevdet Vakaayi-i

—

"Topal

Langlois

Bak.: Rif'at

-

E'

Ahmed—".

B a k . : Bérard —

Bak.;

âit)

"Hafız

eedîd

fendi

—

—

—

Bak.:

Vak'a-i

"Vic­

Langlois

Vignere

E¬

Bak.:

na­

"'Albert—"

Une

en O r i e n t

Ano­

ambassade sous

Louis

- 1741",

"1728

de Paris

1887;

sous Von

derniers "1453",

Histoire

de

Charles X I I ,

1875; de

l'empire

Piere

le

der Goltz

marquis

de

Nointel,

1901.

de

Russie

Grand,

Paris,

Voyage

—

byzantin

Histoire

(P. Brodin

Fransizcaya İki

Ahmed

terceme

cilttir) Efendi

(1166

de ve

Rusçaedil­

P a r i s , 1932, "Vak'anüvis—"

Mahâsin-ükâsâr ve - 1188

en Crimée

marre

—

en O r i e n t

Bak. :

Dela-

—

de

"1665

Bak.:

Nerval

de—".

R. P . Robert er

Paşa

"L. H.—".

"Gérard

et

en G r è c e

de D r e u x ,

l'ambassadeur - 1669" —

du

Aumôni­

de

France

Bak.:

Perhot

"Hubert—". Voyages

du marquis

Bak.:

Hakaayık-

Voyages

vukuâtma

avec

âit i k i c i l t l i k " V â s ı f t a r i h i " ) B u ­ 1246.

B a k . : Goltz der—".

V o y a g e en T u r q u i e

"A. A.'—"

miştir:

—

"Colmar von

Voyage du

B o u f g u i n a tarafından

lak,

—

Paris,

Les

Constantinople

1824.

du marquis

—

—

"Laonikos

1883.

Histoire Bak. :

Villeneuve

dan

de

Voltaire — Bak.:

X V : L a mission

A.

de—".

B a k . : Bammate

" E . - H . — "—

Paris,

nim. Vandal

de l ' i s l a m —

Vlasto

Sâdık

Mehmet—".

Sultan Cem —

"B.

Khalkokondilis

"Haïdar—".

"Ahmed—".

Vâkıât-ı

d'Al­

Bak. : Achard " P a ­

Boubonnois

Bak. : :

jours

S u l t a n Abd-ül-Aziz

Bar-

fois

ul—".

Visages

Bak.; Ebubekir

"Enderûn-ı-Hümâyun

"Zâîm-zâde Vak'a-i

frères et

Âgâh

İbrahim—".

Hamîdiyye

des

corsaires

ger " L a — " —

is­

Bak.:

extraordinaire berousse

"Ahmed—".

târihiyye

Paşa Vak'a-i

Paşa

Vie

Sefâret-

elçiliğine

tanbul, tarihsiz.

ul-ahbâr "Prof.

Fezleke-i

b i r eser)

ciltlik

fendi

B a k . : Ömer

(Fransa

Vakaayi'-i

Vâsıf

nî.

—

(muhtelif

tanbul, 1301. Verd-i

"Dilâveı-Ağa-zâde—".

l'empire

Ünsel " K e m a l E d i b — " — B a k . : A v devri

küçük

(Dört

Vak'amr

Vahîd E f e n d i " S e y y i d — " —

Paris,

kolordunun

tâ-

1302.

A n k a r a , 1941.

Efendi —

Efendi

Vasiliev

o r d u s u n u n muhârebâtı S a r a y ve

Vahîd

Voyages

"TValther—". Ü

Üçüncü

"Ahmed—" Osmânî

Vehbi "Hamîd—" —

Efendi

Mehmet—".

Musavver

i s t a n b u l , 1315.

"Victor—".

française

meşrir

- 1941.

meşrûtiyyet

(Türk

i n c i y ü z y ı l d a İ r a n ' ı n millî b i r hâline

Es'ad

(Türk T a r i h K u r u m u neşriy­

Sâib

devleti

- Hasan

"Tanburî

zabıtları)

Uşaklıgil " H â l i d Z i y â — " —

tev­

neşriyyâtmdan)

Kurumu

Paşa

târîh-i

zırı M e r z i f o n l u — " .

vesikalar

K a p u k u l u ocakları Ankara,

Efen­

V

1946;

Osmanlı

harb,

tor—".

neşriy­

Paşaların

Kurumu

Ankara,

devlet

1877" (İlk

meclisinin

tanbul,

—

Seyyid

feri

1942;

mahkûmla­

A n k a r a , 1950;

Hinz

t a n b u l . 1939 - 1940.

Üzer

zafer

yâtmdan)

Alemdar

Tarih Kurumu

ve

Sü­

Kurumu

istanbul,

ve T â i f

Us " H a k k ı T â r i k — " — M e c l i s - i M e b ' ûsân " 1 2 9 3

ve

(Tarih

(Türk

Arapyan

Bak.:

Paşa

Vefik

Üstün " C e v a d — " — 1683 V i y a n a s e ­

1932;

Yılıkoğln

yâtmdan) Midhat

za­ Üni­

istan­

Bak.: Midhat

"Sahhaflaı-şeyhi-zâde

ayanlarından

Ağalar Paşa

Midhat

vekâleti

istanbul,

neşriyyâtmdan)

XV

"N.—".

liras " E s a d — "

tiyyet

(Maârif

İsmail,

leyman

Tarih

voyageur en T u r q u i e iorga

=

Rumeli

Mustafa

Sultan

"Bertrand—". Un

istan­

Tirsinikli

Bak.:

" N .A . — " .

Soliman

—

Selim

neşriyyâtmdan)

1347

rîh-i

olan

oğul­

(Maârif

Meşhur

-

de l a c a m p a g n e d ' E u g è n e

de S a v o i e

deur

neşriyyâtmdan)

Vecîhî ve rüfekaası —

V i c t o r Bérard —

mâlûmât

neşriyyâtmdan)

tianu " G . İ.—".

de

Zile.

ve

(istanbul

1927;

K ü t a h y a , şehri

"Mau­

rice—".

Turc

=

hakkında

bul,

direc­

U n e eniğime et u n m i r a c l e h i s t o r i q u e :

Un

1345

"Albert—".

fique

Pazar,

Niksar,

istan­

sous L o u i s X V •— B a k . : V a n d a l

qui

"Tokat

baş­

"Ahmed—".

vis (Mâarif

ları

journal

istan­

dın. M e n t e ş e , İ n a n ç , H a m î d

Orient

U n e a m b a s s a d e t u r q u e sonos le

Un

tarihçesi,

Amasya"

bul,

703

TARİHİ

1946.

di Üss-i

külliyyesi

K i t a b e l e r ve Sâhib, S a r u h a n , A y ­

Efendi.

toire

bul,

tarihine

hayatı

Üss-i inkılâb —

ııeşriyyâtmdan)

vilâyeti

Turhal,

Abdi

(Türk

Fâtih,

ilim

versitesi

Akkoyunlu,

vekâleti . n e ş r i y y â t m d a n )

Süley­

"Müşir—".

Üniversitesi

langıç :

1341;

Kitabeler —

tanbul

Ana­

1937;

Kafası

(As­

ııeşriyyâtmdan)

Uındet-ül-hakaayık

Le

ve

devletleri

Kurumu

Ankara,

savaşında

t a n b u l , 1939.

Une

beylikleri

Tarih

miralayı

İstiklâl

kolordunun

kerî M e c m u a

(Gayınezdin-

manı

Karakoyunlu

V

Ulusoy

Hâtırat

üç c i l t : A i l e s i

Czunçar.şıh " İ s m a i l H a k k ı — " —

1943.

Uluğ İğdemir — B a k . : İğdemir

ünat

Tahsin—" —

dedir).

(Bro­

OSMANLI

müfettiş-i-umümîlerin-

i-münteşir

Sou­

v e n i r s h o n g r o i s en T u r q u i e

Un

BİBLİYOGRAFYA

Vandal "Les—"

Mourat Voyageurs

Nointel

d u sieur

la relation

Babylone

de

—

"Albert—". du

du

siège

Loir de

f a i t e n 1639 p a r S u l t a n —

Bak.: Loir

arabes

au

"Du—". moyen

âge

BİBLİYOGRAFYA

K R O N O L O J İ

704

BİBLİYOGRAFYA »L

—»

e s

_

B a k . : Trapier

Yavuz

"Blan­

Bak.:

che—". Voyageurs

français

européen —

dans

l'orient

B a k . : İorga

Hinz —

Wanda

—

sur

Paris, "1815 ve

"Henri—"

Osmanlı

etmektedir)

—

Bismarck muahedesi

gibi

tarihini —

"John—"

"Madame Wittek

alâkadar

Bak.: Das

Fiirstentum

arkeoloji

ens­ Osman

tarafından

"Mente­

ismiyle

yapılan

Türkçe tercemesi

siret Yılmaz

istanbul,

Constantinople

siècle ris,

d'histoire

Yorga

"Un

demi

ottomane",

Arık

tercemesi

"Oğuz

Osman-oğulları

şece­

de ilâve

edilerek

1947

neşredilmiştir)

Londra,

1938.

de

"Colmar Yaşar

Bak.:

von

"Hüseyn

Amasya bul,

tarihi

Goltz

Paşa

der—". Hüsâmüddin—" (Dört

birinci cilt H .

—

cilt)

istan­

1330,

ikinci

c i l t H . 1 3 3 2 , üçüncü c i l t M . 1 9 2 7 , M . 1935.

imtiyâzı—".

B a k . : Öztuna

les

"T.

coulisses

( L a Revue

(La

ris, Y.

la

tarihinden tefrika

Constantinople

tarihinden tefrika

hîmî'zâde Zafernâme-i

les

"La

ministres" 1

itibaren

Murad

(Yedi Ziver

Şerefüddin

—

Bak.:

Aliyy-il-Yezdî. Sâdık

"Zâînrzâde

néalogie

et

l'histoire

de

de

Bak. :

Mehmet—".

tanbul, Zıyâ

chronologie

l'İslâm,

Bak.;

pour

Hannover,

Zıyâ

Cemâli —

Ali—".

Mısr

iHıadîs

"Zenbilli

ve Boğaziçi

bul,

1336

Kitâbu

târihi

m a a fezîeketün

fî

Afapçadır)

M ı s ı r , H . 1306

=

M.

Efendi

—

Aça

tarihi,

=

(İki

—

—

—

istan­ istan­

1928.

Girit

"Yüzba­

seferi

(Askerî

neşriyyâtmdan)

istan­

1933.

"Ahmed—" lâmiyye

—

Meskûkât-ı

takvimi,

Zıyâ K a r a m u r s a l —

istanbul,

İs"

1328.

Bak.: Karamur

"Zıya—".

Zübdet-ül-hakaayık Efendi

—

Bak.:

Midhat

"Ahmed—".

Zübdet'ül-kısas man

is­

cilt)

" Y ü z b a ş ı — " ve R a h m i

sal

Mehmet—".

—

"İhtilâlci M e h m e t — "

bul, Zıyâ

Mehmet

B a k . : Cemâli

"Corei—" —

.müdürü v e

1316.

Mecmûa

"Zekâ'ül-

Muhyiddin

- zâde M u h y i d d i n Zeydân

A l i Fürû"

Fürûğî

Mülk M u h a m m e d

Maârif

bul

şı—"

ğî —

des

Europa

c i l t ) H a m b u r g , 1840 - 1863.

Bey "Rodos

Zıyâ " M e h m e t — "

—

M a n u e l de g é ­

Muhammed

in

R o d o s t a r i h i , R o d o s , 1312.

1927. Zekât-ül-Mülk

Geschichte

Reiches

d a h a sonraları B u r s a v a l i s i — "

Timur-Görgen

Zaînrzâde Mehmet Sâdık

Sultan

İbrahim—".

—

Bak.:

Abdurrah­

Şeref.

1889. Bu Zeyl-i

târîh-i

Bak.:

Hayrullâh

Şevki B e y

Zihni Efendi

R e v u e mecmuasının

1905

de

mecmu­

Paris, 1905; de

Hazret-i

— B a k . : Harîmî'Çavuş " R a -

târihi Mısr il-kadîm (İkinci c i l t ) ;

"N.—".

- Porte,

Han

Zenbilli-zâde

i k i nüshasında

Cour

hîr-ün-nisâ 1294

"Ali—".

"Mehmet—"

- 1296.

(İki

cilt)

ciltteki

Eylül 1954

—

Meşâ"

Endekslerin

Bibliyografyanın

tertibi

ve 23

Perşenbe günü i k ­

mâl edilmiştir.

istanbul,

i . H . D. S O N

Eylül

i k i nüs­

edilmiştir)

Pa­

1905.

Ş. —

1293 =

seferinden

1877

Osmanlı - R u s

Halyas-Zivin

muharebeleri

-

Kars

(Fransızcadan

tei"

c e m e d i r ) i s t a n b u l , 1326. Yusuf

Akçora —

B a k . : Akçora " Y u ­

Hikmet Bayur —

"Yusuf

d ö r d ü n c ü c i l t M . 1928 v e yesi

Dans turque

Sublime

Yusuf

Şevki —

Francis

" J — "—

suf—".

Y Yâkub

—

La

-

Empire

Fahriye

sâhib'i

B a k . : İorga

edilmiştir)

Pa­

tarafın­

resi"

—

itibaren

1934;

The rise of the Ottoman

ve

Bak. :

asının 15 Ş u b a t 1905

An­

(Bu

boyları

—

B a k . : Stoyber.

hasında

yapılan

Şâkir

Mehmet—".

gazetesi

Cour

L e S u l t a n de R û m , B r ü k s e l , 1 9 3 8 ;

dan

Bak.:

705

Osmanischen

Zambauf " E . de—" —

feriki—".

Öztuna —

Yrcam

1938;

eserin

neş-

Yılmaz—".

D e l a défaite d ' A n k a r a à l a prise de

Mecmûa

tarihi —

Francis

Yıldırım —

Tarih K u r u m u

neşriyyâtı içinde çıkmıştır: 1944)

Osmanlı

Yeorğios

Gomez

neşriyyâtıııdan ; beyliği"

kara,

muha­

Y ı l d ı z i n h a t â s ı —- B a k . : A l i B e y " B a ­

(Alman

Şâik Gökyay şe

tümenleriyle

"Yeorğios—".

B a k . : Robert­

—

"Paul—" —

titüsü

ve

istanbul» 1 9 3 9 .

Paşa " F e r i k

de—".

Mentesche

(Askerî

kân-rHarbiyye

bahis­

"William—".

Williams

suvâri

müfrezesinin

Yeni

P a r i s , 1912-

Robertson

son

nizâmiyye

riyyâtmdan)

1870",

(Berlin

İttifâk-rmüselles

William

-

Büyük

ikinci ihtiyat

A r a s cenup rebeleri

aneedotiques

"1820

başında

yüzbaşı­

—

Zinkciseıı

Ed-

Y e m e n t a r i h i — B a k . : Âtıf Paşa " E r ­

- 1898"

leri

"Walter

1884.

Welsehingef

"Erkân-rHarbiyye

TARİHİ

Z

Bak.: Halil

Zafernâme-i

Yeğinatı harbin

Bak.: Hinz

Turquie

—

hem.

"N.—".

OSMANLI

—

"Binbaşı—."

hisarı

sı S ü l e y m a n İ z z e t — "

Souvenirs

la

Hüsni

Yedikule

W Walter

S u l t a n S e l i m ' i n Mısır seferi

bakıy-

Yusuf

ibni

Bak.: Bayur

Hikmet—". Abdüllâtif

—

ahbâr

(Kanunî

manlı

nesebnâmesi :

Sübhat-ül-

devrine

âit

Hususî

Os­ kü-

tüphânemizdedif). Yusuf

Kâmil

Paşa Yusuf

Paşa —

"Arapgirli

Râzi B e y —

B a k . ; Kâmil Yusuf—".

B a k . : Leîla H a ~

noum. F . : 45

OSMANLI PADİŞAHLARININ BAŞLICA HUSUSİYETLERİNE AİT C E D V E L I .— O s m a n l ı ikişer

defa

pâdişâhlarının tahta

bulmaktadır;

çıkmış

s o n halîfe

mecmûu

36

olmalarından Abdülmecid

dan

ibaret

dolayı

olmakla

saltanat

pâdişâh

beraber,

bâzılarının

tebeddüllerinin

olmadığı

için

36

sayısı

yekûnuna

39 u câhil

değildir. I I — İkişer

defa

s a l t a n a t t a b u l u n a n l a r İkinci

M u r a d , Fâtih

Sultan

Mehmet

ve

Birinci Mustafa'dan ibarettir. I I I — Bâzı

menbâlarda

etmiş

Süleyman-Çelebi

elan

c e d v e l i n e idhâl

Yıldırım

edilmekte

maktadır : F a k a t

bu

ve

ve

-

Bâyezid'in

Mûsâ-Çelebi

b u suretle

i k i şehzâde

o

Fetret

devrinde

Osmanlı

zamanki

I V — 36 O s m a n l ı p â d i ş â h ı n d a n i l k s e k i z i H i l â f e t yirmi

o l a n s o n halîfe A b d ü l m e c i d de b u y e k û n a ilâve e d i l m e k

V — Osman-Gazi'den

saltanatın

sayısı

38 i b u l . hiç

değildir.

hâiz olmadığı

saltanat

ilân

pâdişâhlar

arazisinin mecmûuna

sıfatını

s e k i z i h e m halîfe, h e m p a d i ş a h t ı r ;

m n d a n 29 halîfe y e t i ş m i ş o l d u ğ u

da

hükümdarlarının

Osmanlı

b i r z a m a n t a m a m i y l e h â k i m o l a m a d ı k l a r ı için b u t e l â k k i d o ğ r u

tebaki

saltanatlarını

i s i m l e r i n d e k i oğulları

makamında

halde

mü­

bulunmamış

s u r e t i y l e Osmanlı

hânedâ-

anlaşılır. ilgasına

kadar

sıralanan

pâdişâhların

batın

ade­

d i 21 d e n i b a r e t t i r . V I — S a l t a n a t verâseti O s m a n pâdişâh

devrinde

Avrupa'da

- Gazi'den Birinci

olduğu

gibi

Ahmed'e

«Evlâdiyye»

t i k a l etmiş ve o n d a n s o n r a d a B i r i n c i M u s t a f a ' d a n k a d a r 22 p â d i ş â h d e v r i n d e âzâsı t a h t a VII

—

kadar

şeklinde

Altıncı

ilk

Mehmet

«Ekberiyyet» kaidesi tatbik edilerek

on

babadan

dört

oğula i n ­

Vahîdüddin'e

hanedanın en yaşlı

çıkmıştır.

«Ekberiyyet,,

kaidesinden

dolayı

Osmanlı

pâdişâhlarından

on

beşi

birbiri­

n i n kardeşi ve amcazâdesidir. V I I I — 36 O s m a n l ı p â d i ş â h ı n ı n i s i m l e r i m ü k e r r e r o l d u ğ u için, m e c m û u ibarettir

Birer (Orhan),

:

(İbrahim),

(Abdülmecid)

ikişer, ( B â y e z i d ) , ( S ü l e y m a n ) , ( M a h m u d ) ve ( A h m e d ) , dört ( M u s t a f a ) , pâdişâh

o l m ı y a n s o n halîfe

de i k i sayılması IX _

Osmanlı

takarrür

ve nihayet

b u hisâba katıldığı

pâdişâhlarının

16

sının

anılır; B i r i n c i

(Hudâvendigâr),

İkinci M e h m e d ' i n

ve

Mehmed'in

altı

(Mehmet)

takdirde

isimden mukabil

ve (Abdülmecid), üçer ( O s m a n ) ,

(Murad)

halk

etmiş lâkapları vardır v e mütebâkî

rinci Murad'm (Celebi),

de

14

(Abd-ül.Aziz)e

(Selim)

sıralanmıştır;

(Abdülmecid)

isminin

lâzımgelir.

nız i s i m numarasıyla

vuz)

beş

ve

(Kadîm), Birinci

ağzında yirmisi

veyahut

tarih

de l â k a p s ı z

menbâlarmda

olduğu

O s m a n ' l a O r h a n B e y ' i n lâkapları

Birinci

Bâyezid'in

(Yıldırım),

( F â t i h ) , İkinci B â y e z i d ' i n Süleyman'ın

(Velî), B i r i n c i

( K a n u n î ) , İkinci

(Eğri fâtihi), B i r i n c i Mustafa'nın

(Deli),

Birinci

Selim'in

ikinci

için

yal­

(Gazi),

Bi­

Mehmed'in

Selim'in ( Y a ­ (ıSarı),

Osman'ın

Üçüncü

(Genç),

Dör-

708

OSMANLI

düncü

Murad'ın

(Bağdad

BİBLİYOGRAFYA

TARİHÎ

fâtihi), Dördüncü

Mehmed'in

(Avcı),

üçüncü

Selim'in

(Halını) v e n i h a y e t i k i n c i M a h m u d ' u n lâkabı d a (Adlî) d i r . X

— ikinci

evvelkilere ların

Murad'dan de b â z ı

Dîvân

şöyle

sıralanır: (Selimi), Murad

Osman

Üçüncü

Murad

Kanunî

Sultan üçüncü

Selim

(ilhâmî)

pâdişâhlardan

yerine

Süleyman Mehmet Murad

bir

doğru

ikinci

da

(Adlî)

(Adnî), (Selîmî),

Mustafa

Genç

(ikbâli),

kullanmıştır;

mahlas

yerine

son

kendi

adı

İstanbul'da

medfundur:

Yalnız

son

pâdişâh

Vahîdüddin'in m e z a r ı Ş a m ' d a v e s o n h a l i f e A b d ü l m e c i d ' i n XII

—

Osmanlı

tarihinde istanbul'un fethinden

evvel

p â d i ş â h d a 75 sene, 4 a y , 19 g ü n y a ş a d ı k t a n

sonra

Altıncı

k a b r i de

en çok

78 y a ş ı n d a ö l m ü ş o l a n O r h a n - G a z i v e i i s t a n b u l ' u n f e t h i n d e n

yaşıyan

sonra

hükümdar

en çok

76 y a ş ı n ı n içinde

18 yaşının içinde şehid edilmiş o l a n İ k i n c i O s m a n / G e n ç

X I I I — Cülûs y a ş ı b a k ı m ı n d a n Beşinci M e h m e t

en i h t i y a r pâdişâh

ondan

Mehmet

Medine'dedir.

yaşıyan

ölmüş

i k i n c i A b d ü l h a m i d ' d i r . E n g e n ç ölen p â d i ş â h d a 17 sene, 6 a y , 18 g ü n sonra

z i y â d e İnhitat d e v r i n i n b o z u k M e ş î h a t i n e

XVIII

Osmanlı t a r i h i n d e ecelleriyle

—

B u n l a r d a n Murad-Hüdavendigâr Bâyezid Sultan

zehirlenmiş, İbrahim'le

XIV

olan

yaşadıktan

Osman'dır

65 y a ş ı n d a

tahta

R e ş a d , e n g e n c i de 7 y a ş ı n d a çülûs e d e n D ö r d ü n c ü

— O s m a n l ı t a r i h i n d e 16 h a l i ' v a k ' a s ı B u n u n sebebi,

Murad'Ia taıcı sı

Üçüncü

Mehmet

Birinci

Ahmed'in

vardır ve b u n l a r d a

Mustafa'nın

çıkmış

hali'leri

de

hal'edilmiş

«Feragat»

şeklindedir.

hai'edil-

olmasıdır, Son

ikinci

pâdişâh A l -

Vahîdüddin'in h a l ' i ise saltanatın ilgasından dolayıdır. Hilâfetin de, o n u n

saltanat

sıfatı

olmadığı

de hal'edilmiş

için

bu yekûna

olduğundan idhâli

ilga­

doğru

değil­

—

Osmanlı

tarihinde

en uzun

saltanat

Kanunî'nin

Milâdî

takvim

hesabiyle

d e n i b a r e t saltanatıdır. V

I

Selim

ve

sayısı

edilmiş,

Sultan Aziz

d a ha'i'lerinden sonra

sekizdir

Fâtih'le

Fetvâ

:

ikinci

öldürülmüş ile i'dâm

ve

edil­

mişlerdir.

XIX

—

devrine

Osmanlı

imparatorluğunun

müsâdif

olduğu

a'zamî

gibi, küçülmiye

genişleme

başlaması

nisbeti

da ayni

Dördüncü

Mehmet

devre tesadüf

etmek­

X X

—

Bunun kadar

Osmanlı sebebi,

tarihinde

Yeniçerilerin

pâdişâhtan

yedi

padişahın

valilikte tecribe

gören

kargaşalık

ölümü

halefleri

çıkarmalarına

birer

müddet

pâyıtahta meydan

gelip

gizli

tutulmuştur

tahta

bırakmamaktır.

Çelebi S u l t a n M e h m e d ' i n ö l ü m ü 41 g ü n , i k i n c i

Murad'ın

:

çıkıncaya Bu

yedi

12 - 16

gün,

F â t i h ' i n 1 g ü n , Y a v u z ' u n 9 g ü n , K a n u n î ' n i n 48 g ü n , i k i n c i S e l i m ' i n 7 g ü n v e n i h a ­ y e t Ü ç ü n c ü M u r a d ' m ö l ü m ü de 11 g ü n g i z l i XXI

— Osmanlı pâdişâhları

erkek

evlâdının m e c m û u

XXII

— Türkiye'de s a r a y d a n

içinde e n ç o k

tutulmuştur. çocuğu

olan üçüncü

100 - 130 u b u l d u ğ u n d a n

Murad'dır:

kız

ve

bahsedilir.

Bab-ı-Âlî'ye ve ondan

mümessili

Genc-Osman,

doğru b i r cereyan

ikincisi

üçüncü

d ü n c ü s ü B i r i n c i A b d ü l h a m i d , beşincisi y e d i n c i s i de muvaffak

Sultan Mecid'dir:

o l a n pâdişâh i k i n c i

Ahmed, Üçüncü

B u n l a r ı n içinde

sonra

tâkib

da tedricen

eden Teceddüd

üçüncüsü

Üçüncü

S e l i m , altıncısı irticâa

e n kat'î

halk

arası­

fikrinin

Mustafa,

İkinci

Mahmud

darbeyi

ilk dör­ ve

indirmijre

Mahmud'dur.

X X I I I — Cülûs bahşişi âdetine

Birinci

Abdülhamid

devrinden

itibaren

Asya'dan

Avrupa'ya,

nihayet

verilmiştir.

45 sene, İ l a y , 7 g ü n s ü r e n d e v r i v e e n k ı s a s a l t a n a t d a B i r i n c i M u r a d ' ı n 93 g ü n ­

X

üçüncü

Mustafa

pâdişâhların

şehid

bahse-

dir. XV

olan

meydanında

olan

Mehmed'dir.

15 pâdişâh

i k i defa

h a k k ı n d a k i k a n u n d a s o n halîfe A b d ü l m e c i d ' i n

dilmekteyse

aittir.

ölmemiş

harp

Genc-Osman'la

Dördüncü

n a yayılarak y u k a r d a n aşağı miştir:

ikinci

pâdişâhlardan

tedir.

X I .— O s m a n . G a z i ' d e n İ k i n c i M u r a d ' a k a d a r i l k altı h ü k ü m d a r B u r s a ' d a ve de

S e l i m , İkinci M a h m u d , S u l t a n M e c i d ,

(Cihangir),

olan ( R e ş â d ) i s m i n e tesadüf e d i l i r .

sonrakiler

Abdülhamid, ü ç ü n c ü

pâdişâh­

(Bahtî)

Mustafa

mahlasını

Daha

«Ma.hlas»lar

Selim

Alımed

İkinci

şi'rinde

Şâir

Bâyezid

ikinci

Birinci

(Sekbâtî), Üçüncü

Çanakkale

şâirdir:

oldukları

(Muhibbî),

(Murâdî),

çokları değildir.

(Avnî),

(Adlî),

Mahmud

Mehmed'in

de

Mustafa, Birinci

709

Abdülhamid ve Beşinci M e h m e t Reşad'dır; f a k a t b u garâbetin v e b a l i

kullanmış

Fâtih

Birinci Mahmud v e İkinci

Beşinci

edilmişse

isim

/Fârisî), Dördüncü (Necib),

pâdişâhlarının

(Murâdî),

(Murâdî),

(Fâris

Üçüncü A h m e d

isnâd

an'anesince

ikinci

Yavuz

Osmanlı

manzumeler

emebiyatı

Üçüncü -

itibaren

KRONOLOJİ

BİBLİYOGRAFYA

— Osman-Gazi'den

Baş-kumandan an'şneyi Selim'dir;

ondan

Dördüncü M e h m e t beraber

hareket

KanunŞ'ye

eden ye sonra

hemen

kadar

i l k on pâdişâh

bütün

seferlere

sarayından

yalnız

üçüncü

hiç

ve i k i n c i M u s t a f a harbe

iştirâk

ayrılmıyan

Mehmet,

ordu

İkinci

başında

etmişlerdir:

i l k gevşek Osman,

ve

Bu

Dördüncü

girmiş, diğerlerinden

f i ' l e n h a r b e t m i ş O s m a n l ı pâdişâhlarının m e c m û u

ikinci Murad,

bâzıları o r d u demektir;

ile göre

müte­

görmemiştir.

X V I I — i n h i t a t d e v r i n i n hiç kazandığı zaferlerden

o n beşten ibaret

fi'len askerî

pâdişâh

e t m i ş l e r s e de h a r p m e y d a n l a r ı n a g i t m e m i ş l e r d i r . B u v a z i y e t e

baki yirmi biri harp

—

Türk

harbe

gitmemiş

pâdişâhlarından

bâzılarına

ordunun

d o l a y ı o t u r d u k l a r ı y e r d e F e t y â i l e «Gazi,, ü n v â n ı t e v c i h e d i l ­

m i ş t i r ! B u g a z â s ı z g a z i l e r s e k i z kişidir.- B i r i n c i s i M a h m u d

v e diğerleri de

Üçüncü

hâkimiyyeti

A f r i k a ' y a ve

Okyanusya'ya

vaziyetinde

i l k iMâ}

XXIV

devrinde

Orhan-Gazi

nihayet

dayanmıştır :

Bu

dünyanın d ö r t k ı t ' a s m a y a y ı l m ı ş

ikinci

devrinde

Selim

suretle

devrindeki

Osmanlı

demektir.

Sumatra

imparatorluğu

Yavuz

seferinde

azamet

de

devrinde

Osmanlı hareketleri

devletinin

ıbir kronolojisinin hiç şüphesiz verilmesi

sona eriş yılları

tam bir ihtilâf ise ayrıca

yapüacmğınâan,

gerekli

teferruatım

halinde ve

biran evvel

bundan

kurucusu

adını bumda

hürmetle

içinde

yeni

yeni

yadetmeyi

ve

doğuşun

gördük;

karıştırmak olan

izahlı

gerektiğinden

daha uygun

bir başlangıcı bahsedilmemiş

kuruluş

yeni devletin

yapılması

o esere bırakmayı

dolaya menakibinden

ATATüRK'ün

yeni devletimizin

bu eserin son yüları

suretle hazin bir kapanışla aydınlık İşte

içinde

bulunduğundan,

bu

istemedik. Tüıİciye'nin

vazife

biliriz.