W.Radlofun Derlemelerinde Kırım Tatar Türkçesinin Özellikleri

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ANABİLİM DALI

W. RADLOFF’UN DERLEMELERİNDE KIRIM TATAR TÜRKÇESİNİN ÖZELLİKLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan Işılay IŞIKTAŞ SAVA

Tez Danışmanı Doç. Dr. Zühâl YÜKSEL

Ankara, 2008

ONAY Işılay IŞIKTAŞ SAVA tarafından hazırlanan ” W. Radloff’un Derlemelerinde Kırım Tatar Türkçesinin Özellikleri” başlıklı bu çalısma, 25.02.2008 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirligi ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Çağdaş Türk Lehçeleri Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmistir.

Prof. Dr. Çetin PEKACAR (Başkan)

Doç. Dr. Zühâl YÜKSEL

Doç. Dr. Naciye YILDIZ

ÖN SÖZ Tezimizin konusu Wilhelm Radloff’un 1896 yılında St. Petersburg’ta kiril alfabesiyle basılan “Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme (Türk Boyları Halk Edebiyatı Derlemeleri); VII. Cilt Kırım Yarımadası Ağızları Örnekleri” adlı eserin transkripsiyonlu metni, Türkiye Türkçesine aktarılması ve gramer bakımından incelenmesidir.

Tezimizin giriş kısmında Kırım ve Kırım Tatarları adlı bölümde Kırım ve Kırım Tatarları hakkında genel bilgiler verilmiştir. Wilhelm Radloff adlı bölümde tezimizin konusu olan eseri derleyip yazıya geçiren ünlü Alman asıllı Rus Türkoloğu’nun hayatı ve eserlerinden bahsedilmiştir. Kırım Tatarcası ve Proben Vıv adlı bölümde de Kırım Tatarcası ve ağızlarıyla ilgili genel bilgi verilerek Kırım Tatar ağızları ile ilgili çalışmalar değerlendirilmiş; çalışmamızın temelini teşkil eden Proben isimli eserin Vıv cildi hakkında eserin ön sözünde Radlof tarafından yapılan tasnif Rusçadan Türkiya Türkçesine tercüme edilmiştir.

Tezimizin metin ve akatarma kısmında Kril alfabesiyle basılan “Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme (Türk Boyları Halk Edebiyatı Derlemeleri); VII. cilt Kırım Yarımadası Ağızları Örnekleri” adlı eserde yer alan derlemelerin transkripsiyonlu metni hazırlamış, daha sonra bu transkripsiyonlu metin Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Aktarmada kelime kelime aktarma esas alınırken gerekli görülen yerlerde kelime kelime aktarmadan ziyade anlatılmak istenen mânâyı verme yoluna gidilmiştir.

ii

Tezimizin inceleme kısmı ise, Kırım Tatar ağızlarının gramer yapılarını belirlemek maksadıyla yapılan bir çalışmadır. Bu çalışma sırasında Kırım Tatarcasının Güney Ağızları ve Kuzey Ağızları dikkate alınmıştır. Çalışmamızın metodu gereği gramer incelemesinde yalnız metinlere bağlı kalınmıştır. Gramer incelemelerimizde tespit ettiğimiz hususlar zaman zaman Türkiye Türkçesi ve bugünkü Kırım Tatar edebî dili ile mukayese edilmiştir.

Çalışmamızın inceleme kısmında önce eserin imlâ özellikleri belirtilmiş; ses bilgisi bölümünde bilhassa Türkiye Türkçesinden farklı özellikler arz eden ünlüler ve ünsüzler tanıtılmış, ünlü uyumları ile ünsüz uyumunun eserdeki durumu gözden geçirildikten sonra ses hâdiseleri gösterilmiştir.

İnceleme kısmının şekil bilgisi bölümünde ise önce metinlerimizdeki yapım ekleri tespit edilmiş, daha sonra isim ve fiillerin çekimleri gösterilmiştir. Ayrıca metinlerimizde geçen isim fiili, fiillerin birleşik çekimleri, isimle ve fiille birleşik fiil yapan yardımcı fiiller, sıfat fiiller, zarf fiiller tespit edilerek bunlarla ilgili örnekler verilmiştir. Metinlerimizdeki zamir, sıfat, zarf ve edatlar tespit edililerek ana hatlarıyla izah edilmiştir.

Tezimizin inceleme kısmında yapılan açıklamalar ve hükümler metinden verilen örneklerle delillendirilmiştir. İncelemelerimizde önce tespit edilen örnekler ve örneğin yanında tırnak arasında Türkiye Türkçesindeki anlamı verilmiş,

sonra örneklerin verildiği ağızların kısaltılmış adları ve

metinde geçtiği sayfa-satır numaraları parantez içinde gösterilmiştir. İncelemelerimizin sonuçları tezimizin sonuç kısmında özetlenmiştir.

iii

Çalışmalarım sırasında benden yardımlarını esirgemeyen ve bana her konuda büyük bir titizlikle yol gösteren sevgili hocam Doç. Dr. Zühâl YÜKSEL’e çok teşekkür ediyorum. Tezimi çalışırken Türkoloji alanıyla ilgili her konuda bana yardımcı olan Gazi Ünıversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları bölümündeki kıymetli hocalarım ile çalışma arkadaşlarıma; uzun ve yorucu tez dönemimde madden ve mânen benim yanımda olan fedâkâr aileme, teknik meselelerin çözümünde olduğu kadar manevî dünyamda da beni her zaman ihyâ eden ve büyük bir sabırla çalışmalarımı destekleyen sevgili eşim Serkan SAVA’ya, teşekkür etmeyi kendime bir borç bilirim.

iv

İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ ......................................................................................................i-iii İÇİNDEKİLER ..........................................................................................iv-vii KISALTMALAR ......................................................................................viii-ix İŞARETLER..................................................................................................ix TABLOLAR (ALFABE)..................................................................................x GİRİŞ.........................................................................................................1-15 1.

KIRIM VE KIRIM TATARLARI..............................................1-6

2.

WİLHELM RADLOFF (1837-1918)......................................6-11

3.

KIRIM TATARCASI ..........................................................11-15

I.BÖLÜM: METİN VE AKTARMA.........................................................16-506 I.1. Bahçesaray........................................................................16-67 I.2. Özenbaş..............................................................................67-88 I.3. İstila...................................................................................89-117 I.4. Karalez ...........................................................................118-154 I.5. Miskor.............................................................................155-186 I.6. Büyük Lamba.................................................................187-219 I.7. Üsküt ........... ..................................................................219-234 I.8. Büyük Hocalar ...............................................................235-302 I.9. Kefe ................................................................................303-331 I.10. Karasu-Bazar ...............................................................332-395 I.11. Asav ............................................................................396-411 I.12. Deir ...............................................................................412-416 I.13. Kögenni Kıyat (Nogay) ...............................................417-487 I.14. Kezlev .........................................................................488-504 II.BÖLÜM: İNCELEME........................................................................505-649 II.1. İMLÂ ÖZELLİKLERİ .....................................................505-507 II.1.1. Ünlülerin imlâsı

......................................................506

II.1.2. Ünsüzlerin imlâsı .....................................................507 II. 2. SES BİLGİSİ..................................................................508-572

v

II.2.1. Ünlüler ...............................................................508-517 II.2.2. Ünsüzler.............................................................518-534 II.2.3. Ses Uyumları.....................................................534-542 II.2.3.1. Ünlü Uyumu ..................................................533-539 II.2.3.1.1. Kalınlık-incelik Uyumu ..........................533-535 II.2.3.1.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu....................536-539 II.2.3.2. Ünlü-Ünsüz Uyumu........................................539-540 II.2.3.3. Ünsüz Uyumu.................................................540-542 II.2.3.4. Ses Hâdiseleri ...............................................542-570 II.2.3.4.1. Ünlü Değişmeleri.................................543-548 II.2.3.4.2. Ünlü Türemesi...................................... 548-549 II.2.3.4.3. Ünlü Düşmesi...............................................549 II.2.3.4.4. Ünlü Birleşmesi ...........................................550 II.2.3.4.5. Ünsüz Değişmeleri.............................. 550-561 II.2.3.4.6. Ünsüz Düşmesi.....................................561-567 II.2.3.4.7. Ünsüz Türemesi ..........................................567 II.2.3.4.8. Ünsüz Benzeşmesi...............................568-570 II.2.3.4.9. Ünsüz Tekleşmesi .......................................570 II.2.3.4.10. Yer Değiştirme ........................................ 570 II.2.3.4.11. Hece Düşmesi ...........................................570 II.2.3.4.12. Hece Kaynaşması .....................................571 II. 3. ŞEKİL BİLGİSİ .............................................................571-649 II. 3.1. BASİT KELİME .......................................................571 II. 3.2. TÜREMİŞ KELİME............................................571-572 II. 3.3. YAPIM EKLERİ ................................................572-583 II. 3.3.1. İsimden İsim Yapma Ekleri.....................572-575 II. 3.3.2. İsimden Fiil Yapma Ekleri ......................575-577 II. 3.3.3. Fiilden İsim Yapma Ekleri.......................578-580 II. 3.3.4. Fiilden Fiil Yapma Ekl.............................580-583 II. 3.4. KELİME TÜRLERİ ............................................583-627 II. 3.4.1. isim ....................................................... 583-584

vi

II. 3.4.1.1. İsim Çekim Ekleri..........................584-599 II. 3.4.1.1.1. Çokluk Eki.............................584-585 II. 3.4.1.1.2. İyelik Ekleri...........................585-588 II. 3.4.1.1.3. Hâl Ekleri...............................589-599 II. 3.4.1.2. İsimlerde Soru...............................599-601 II. 3.4.1.3. İsimlerde Bildirme........................601-605 II. 3.4.1.3.1. Şimdiki Zaman.............................602 II. 3.4.1.3.2. Görülen Geçmiş Zaman.......603-604 II. 3.4.1.3.3. Öğrenilen Geçmiş Zaman...........604 II. 3.4.1.3.4. Şart.......................................604- 605 II. 3.4.2. Sıfat ................................................. 605-611 II. 3.4.2.1. Nitelendirme Sıfatları..............605-606 II. 3.4.2.2. Belirtme Sıfatları......................606-607 II. 3.4.2.2. Sayı Sıfatları.............................607-609 II. 3.4.2.3. Belirsizlik Sıfatları...................609-610 II. 3.4.2.4. Soru Sıfatları............................610-611 II. 3.4.3. Zamir................................................ 611-619 II. 3.4.3.1. Şahıs Zamirleri...........................611-614 II. 3.4.3.2. İşaret Zamirleri ..........................615-616 II. 3.4.3.3. Belirsizlik Zamirleri ...................616-617 II. 3.4.3.4. Soru Zamirleri....................................618 II. 3.4.3.5. Dönüşlülük Zamiri ....................618-619 II. 3.4.4. Zarflar .............................................619-624 II. 3.4.4.1. Yer Zarfları .......................................620 II. 3.4.4.2. Zaman Zarfları............................620-621 II. 3.4.4.3. Hâl (Nasıllık-Nicelik) Zarfları.....621-622 II. 3.4.4.4. Miktar Zarfları.............................622-623 II. 3.4.4. 5. Soru Zarfları...............................623-624 II. 3.4.4. Edatlar............................................. 624-626 II. 3.4.4.1. Bağlama Edatları .......................624-625 II. 3.4.4.2. Pekiştirme Edatları........................... 626

vii

II. 3.4.5. Ünlemler ......................................... 626-627 II. 3.4.6. Fiiller .............................................. 627-645 II. 3.4.6.1. Fiillerin Çekimleri.................627-632 II. 3.4.6.2. Kipler ....................................632-645 II. 3.4.7. Sıfat-Fiiller....................................... 645-647 II. 3.5.7. Zarf-Fiiller ........................................647-649 SONUÇ ............................................................................... 650-663 KAYNAKLAR .................................................................... 664-666 ÖZET ...................................................................................667-668 ABSTRACT................................................................................ 669

viii

KISALTMALAR a) İncelemelerde dil ve dönemle ilgili kısaltmalar Arp.

: Arapça

Frs.

: Farsça

İtl.

: İtalyanca

Rus. : Rusça Trk.

: Türkçe

Yun. : Yunanca ET.

: Eski Türkçe

Harz. : Harezm Türkçesi Kaşg. : Kaşgarlı Türkçesi Kıp.

: Kıpçak Türkçesi

Uyg.

: Eski Uygur Türkçe

b) Kırırm Tatar Ağız adlarının kısaltmaları Tezimizde 14 ayrı ağızın kısaltmaları metinlerdeki örneklerin yanında parantez içinde verilmiştir. AS. : Asaw BS. : Bahçesaray BH. : Büyük Hocalar BL. : Büyük Lambat DE. : Deir İS.

: İstila

ix

KA. : Karalez KB. : Karasubazar KE. : Kefe KÖ. : Kezlev Mİ. : Miskor NO. : Noğay ÖB. : Özenbaş ÜS. : Üsküt İŞARETLER / ¯ / : Ünlüler üzerindeki uzunluk işareti / ^ / : Ünlüler üzerindeki inceltme işareti ä :

Kırım Tatar Türkçesinde geniş, düz ve ince bir ünlü; açık e ünlüsü

ä ä : Açık e’nin uzun okun okunması ıı : Kalın, dar ve düz ünlü olan ı’nın uzun ve y sesine yakın okunması uu: Kalın, dar ve düz olan u’nun uzatılarak çift dudak v’si gibi okunması üü: İnce, dar ve düz olan ü’nün uzatılarak çift dudak v’sine yakın okunması oo: Kalın, geniş ve yuvarlak olan u’nun uzatılarak okunması ğ : Kırım Tatar Türkçesinde kalın art damak “g” ünsüzü g : Kırım Tatar Türkçesinde ince ön damak “g” ünsüzü x : Arapça kelimelerde hırıltılı h ünsüzü q : Kırım Tatar Türkçesinde arka damak “k” ünsüzü ñ : Kırım Tatar Türkçesinde nazal “n” ünsüzü w : Kırım Tatar Türkçesinde çift dudak v’si

x

ALFABE Kırım Türkçesi Edebî Dilinde Kullanılan Kiril Alfabesi Aa

Latin Alfabesi’ndeki karşılığı Aa

Radloff’un Kullandığı Kiril Alfabesi. Aa

Lâtin Alfabesi’ndeki karşılığı Aa

Бб

Bb

Бб

Bb

Bв

Vv

Bв

Vv

Γ г / Гъ гъ

Gg/ Ğğ

ΓгЂђ

Дд

Dd

Дд

G g / Ğ ğ (kalın, art damak g’sı) Dd

ДЖ дж

Cc

Āā

AA aa

Ee

E e (ye, e)

Ää

Ee

Ёё

Yo-, Yö- ; ö

Ī ī

İİ ii

Жж

Jj

Жж

Jj

Зз

Zz

Зз

Zz

Ии

İi

Ää

ää

Йй

Yy

İ i

Кк

Kk

Кк

İ, i ; sonra y Kk

КЪ къ

Q q (a,o,u,ı)

K k (kalın ünlülerle)

Qq

Лл

L l

Лл

L l

Мм

Mm

Мм

Mm

Нн

Nn

Нн

Nn

Oo

O, Ö; o, ö

Oo

Oo

Пп

Pp

Пп

Pp

Pp

Rr

Pp

Rr

Cc

Ss

Cc

Ss

Tт

Tt

Tт

Tt

Уу

Uu;Üü

Уу

Uu

Фф

Ff

Фф

Ff

Хх

Hh

Хх

X x

Цц

TS ts

Нн

Hh

Чч

Çç

Чч

Çç

Шш

Şş

Шш

Şş

Ы ы

Iı

Ыы

Iı

Ээ

Ee

Ŷŷ

uu

Юю

Yu-, Yü- ; ü

Ÿ

üü

Яя

Ya ya; â

Ÿÿ

ü

Щщ

Şç şç

Ōō

Oo oo

Ъъ

Kalınlaştırma ve kesme işareti İnceltme ve kesme işareti ñ

Jj

Yy

Ң

ñ

Ь ь Њњ

Ö

Ö

Öö

Öö öö

Ww

Ww

џ

c

ünlüden

GİRİŞ Wilhelm Radloff’un “Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme (Türk Boyları Halk Edebiyatı Derlemeleri); Vıv Cilt Kırım Yarımadası Ağızları Örnekleri” adlı eseri 1896 yılında St. Petersburg’ta kiril alfabesiyle basılmış olup Kırım Tatarlarının sözlü edebiyat geleneğinin ağızlarından derlenip yazıya geçirilmiş ilk eseri

özelliğini taşımaktadır. Eser bugüne

kadar bir bütün olarak Lâtin harflerine aktarılmamış, dil bakımından ele alınıp incelenmemiştir. Tezimizde bu derlemeler bir bütün olarak hem Lâtin harflerine hem de Türkiye Türkçesine ilk defa aktarılmış ve ilk defa üzerinde dil çalışması yapılmıştır. 1. Kırım ve Kırım Tatarları Karadeniz'in kuzeyinde yer alan ve otuz kilometrelik Or-Kapı geçidi kapatıldığında tam bir ada görünümü olan; yüz yıllardan beri Türklerin yaşadığı Kırım yarımadası, bugün Ukrayna Cumhuriyeti'ne bağlı özerk bir cumhuriyettir.

“MS. II. yüzyıldan itibaren çeşitli Türk boylarının Kırım’a göçleriyle Türk ili hâline gelmeye başlayan Kırım, XI-Xıv yüzyıllarda Kıpçakların bu bölgeye yerleşmesiyle, bazı kıyı şehirleri haricinde, bir Türk ülkesi olmuştur. XIıv yüzyıldan itibaren Altın Orda Devleti’nin bir ili olan Kırım, XV. Yüz yılın başlarından Altın Orda Devleti’nin dağılma sürecine girmesiyle Kırım Hanlığı olarak müstakil bir devlet haline gelmiştir. I. Hacı Geray’dan sonra tahta geçen I. Mengli Geray döneminde ise Osmanlı Devleti’ne bağlanmış ve hızla gelişip büyümeye başlamıştır.” (Yüksel, 2005: 16)

2

On sekizinci yüz yıla kadar Geray Hanlar dönemi devam ederken Ruslar Kırım halkı içinde geniş propagandalara girişip, "Siz Cengiz soyundan hanlarsınız, niçin Osmanlı buyruğunda olasınız" diye tahrikler yaparak nifak sokmaya çalıştılar. Yeri geldiğinde de ordu sokarak Kırım'ı yakıp yıktılar. Ruslar'a karşı uzun bir mücadele dönemi yaşandı; ancak, bu sırada 1769-1774 Osmanlı-Rus sonucunda 21 Temmuz 1774 tarihli Küçük Kaynarca Anlaşması imzalandı. (Kırım T-T E, 1999 Kültür Bakanlığı)

Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım Hanlığı üzerindeki Osmanlı himayesi sona erdi. Ruslar entrikalararıyla halkı kanlı iç kargaşaların içine iterken bir yandan da Rus orduları üç defa Kırım’a girirerek kendi politikalarını empoze ettiler. Harabeye çevrilen ülke bilfiil Rus işgali altına girdi. (Kırımlı, 1996: 5)

Ruslar da Kırım'da taraftar tutmak için ugraşmalarına devam ettiler. Şahin Giray'ı elde ederek desteklediler; yıllarca süren mücadelelerden sonra. Devlet Giray yenildi ve kaçmaya mecbur oldu. Ruslar Or-Kapı'ya, yani Kırım'ın kilidine yerleştiler. Şahin Giray Rus üniformaları giydi ve yanında Rus yaverleriyle gezmeye başladı. Adı gâvura çıktı ve sonunda halk ayaklanarak Ruslara saldırmaya başladı. Şahin Giray yaralı olarak kaçarak Ruslara sığındı. İstanbul'dan gelen Baht Giray, Osmanlı askerinin desteğinde Kırım tahtına oturdu. Çok geçmeden Rus ordusunun desteiindeki Şahin Giray 1777’de yeniden hakim oldu. Ruslar Kefe ve diğer Kırım limanlarını işgal ettiler. Kırım'dan ardı arası kesilmeyen göçler başladı; Anadolu'ya geçtiler. Ruslar ilk hamlede yetmiş beş bin Rus'u Kırım'a yerleştirdiler. Osmanlı için savaşmaktan gayri çare kalmamıştı; ama, bunu yapacak gücü yoktu. Uzun müzakerelerden sonra savaş bir süre ertelendi ve Aynalıkavak açıklaması imzalandı. Osmanlı, Rus işgalindense, bağımsız Kırım'ı korumaya razıdır. Zaten, Osmanlı Hakanının tasdik etmediği han'ı

3

Kırım halkı da tanımamakta idi. Osmanlı Şahin Giray'ı tasdit etti. Ancak, Kırım Halkı ve Kuban Türkleri bu "Gâvur Han"a ısınamamıştı. 1782'de yeniden ayaklandı. Şahin Giray'ın kuvvetlerini dağıttılar. Han, yine Ruslara sığındı. Sonra, Rus ordusunun desteğinde yeniden Kırım'a girdi. Rus ordusu otuz bin Kırımlıyı kılıçtan geçirdi. (Kırım T-T E, 1999 Kültür Bakanlığı) 19 Nisan 1783'te Çariçe II. Yekaterina yayınladığı bir manifesto ile Kırım

Hanlığı’nın

ortadan

kalktığını

ve

onun

arazilerinin

Rusya

İmparatorluğu’na ilhak ettigini ilân etti. (Kırımlı, 1996: 6)

O zaman Kırım'da 1556 cami vardı. Osmanlı bitkindi; 1784'te ilhakı kabul etti. 1787'de Kırım için yeniden sancaklar çıkarıldı. Şahbaz Giray ve ardından Baht Giray, Kırım hanı ilân edilerek Bucak Türklerinin başına getirildi. Uzun süre döğüştüler ve yenildiler. Yaş Anlaşması imzalandı. Kırım siyasî ve iktisadî bağımsızlığını kaybetmenin yanında, kültürel açıdan da tam bir kıskaca alınmıştı. Bir yandan durmadan Rus kolonileri kuruluyor, nüfus yerleştiriliyor, bir yandan kiliseler yoluyla Hristiyanlaştırma çalışmaları yapılıyordu. Gayenin Ruslaştırmak olduğu açıkça ifade ediliyor ve cami ve medreseler kapatılıyordu. 1870'te açılan Tatar Muallim Mektepleri, Türkiye Türkçesinin yerine Tatarcayı desteklemiş ve Ruslaştırmanın ilk adımı olarak görüldüğünden halk da buralara itibar etmemiştir. 1876'dan itibaren Çar rejiminde belirli bir rahatlama görüldü. Kırım Türklüğünün kültürel gelişmesi ve aydın bir kesimin yetişmesinde özellikle İsmail Gaspıralı öncülük etti. Köy okulları ıslah edildi; yeni usûl egitim yaygınlaştırmaya çalışıldı. 1905 Rusya inkılâbından sonra gelen rahatlama içinde, Türkiye'de okuyanların Kırım'da ögretmenlik yapmalarına izin verildi. 1883'ten itibaren çıkmasına izin verilen Tercüman gazetesi, yalnız Kırım'da degil, bütün Türk dünyasında ilgi ile okunan ve aydınları etkileyen bir merkez oldu. Millî meselelere ilgi duyan aydınların sayısı giderek arttı. "Vatan Cemiyeti" adıyla, Kırımlı aydın gençlerin kurdugu gizli cemiyet, daha sonra 1917 ihtilalinde Millî Fırka haline

4

gelerek, Kırım istiklâl hareketinin öncüsü olmuştur. Rus Çarlığının çökmesi üzerine, Vatan Cemiyeti'nin öncülüğünde Bahçesaray'da bin beş yüz temsilcinin katılmasıyla, Kırım Müslümanlarının Birinci Umumi Kongresi toplandı. Kongre, Kırım'ın medeni muhtariyetine karar verdi. Mayıs 1917'de toplanan Rusya Müslümanları Kongresi'nde millî devletler kurulması kabul edildi. Müfti Çelebi Cihan başkanlığındaki Kırım İcra Komitesi de, bir millî ordu kurulmasına, egitimin, dinî yönetimin yeniden düzenlenmesine karar verdi. Bir piyade alayı kuruldu; altmış sekiz okul Türkleştirildi, Tercüman Gazetesi yanında Millet gazetesi yayımlanmaya başladı ve Akmescit'te bir medrese kuruldu. (Kırım T-T E, 1999 Kültür Bakanlığı)

Kırım Tatar Miilî Kurultayı 9 Aralık 1917’de Bahçesaray’da toplanarak İlk Kırım Tatar hükûmetinin başkanlığına Numan Çelebi Cihan’ı, Harbiye Bakanlığı’na Cafer Seydahmet’i seçti. Kırım Tatar Miilî Kurultayı’nın üç eşbaşkanı da Hasan Sabri Ayvazov, Abdülhakim Hilmi ve Cafer Ablayev’den oluşturuldu. (Kırımlı, 1996: 250)

“Millî Kurultay, 13 Kasım 1917 tarihli oturumunda on sekiz maddelik bir Anayasa kabul etti. Buna göre, Kırım Halk Cumhuriyeti kurulmuş oluyordu. Kurultay, daha sonra seçimlere gidilmek üzere Meclis yerine geçmişti. Çelebi Cihan'ın başında bulundugu Kırım hükümeti Akyar hariç bütün Kırım'ı kontrol etmekte idi. Fakat, Kırım millî hükümeti fazla sürmedi. Bolşevikler Kırım'ı işgal ederek 23 Şubat'ta Çelebi Cihan'ı kurşuna dizdiler. 1918'de milliî kuvvetler yeniden harekete geçerek duruma hakim oldular. 8 Mayıs'ta Kurultay toplantıya çağrıldı. Bu sırada Rusların kurdurduğu hükümet de devam ediyordu. Osmanlı ve Almanya Kırım'ın Türk Cumhuriyetini tanıdılar. Toplanan ikinci Kurultay siyasî, sosyal ve iktisadî konularda bir çok kanunlar çıkardı. 3 Kasım 1919'da Bolşevikler Kırım'ı yeniden işgal etti. 18 Ekim 1921'de bir kararname ile, Veli İbrahim

5

başkanlığında Kırım Sovyet Cumhuriyeti'ni kurdular. Bolşevikler diğer Rus unsurlarla mücadele içinde olduklarından, önce yumuşak davrandılar. Kırım'ın muhtar bir cumhuriyet olacağı vaadinde bulundular. Türkçe resmî dil kabul edilip, daha önce topraklarından sürülmüş olanlara topraklarının geri verilmesi gibi tedbirler ilân edildi. Bu tedbirler yerine getirilmediyse de, 1928 yılına kadar Kırım Türk Cumhuriyeti özerk bir cumhuriyet olarak varlığını sürdürdü. Hükümetin başında bir Türk vardı ve üyelerinin çogunluğu da Türk idi. Özel mülkiyete de vizin verildiğinden istikrarlı bir gelişme yolu açılmakta idi. Türkler tarafından çeşitli edebi, kültürel dergiler ve gazeteler çıkarılmaya başlandı. 1928'de özel mülkiyetin kaldırılması ile yeni ve yıkıcı bir dönem daha başladı. 1928 ve 1931 yılları arasında da, toprakları ellerinden alınanların direnmesi üzerine kırk bin cıvarında Kırımlı Ural bölgesine sürgün edildi. Bundan sonraki yıllarda da, Ruslaştırma icraatlarına karşı gelen sayısız Kırımlı aydın öldürüldü yahut sürgün edildi. (Kırım T-T E:1999 Kültür Bakanlığı)

İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanlar Kırım’ı işgal etti ve birçok köyü yakıp yok etti. 18 Mayıs 1944’te ise Ruslar, Kırım Tatarlarını toplu olarak Türkistan’ın içlerine ve Sibirya’ya sürdüler. Bu sürgünde sayısız insan, vahşice dolduruldukları vagonlar içinde ve gittikleri sürgün yerlerinde Kırım'ın uzağında can verdiler. Kırım'da artık Türk kalmamıştı. Kırım, 1954 Şubat'ında

çıkaratılan

bir

kararname

ile

Rusya

Federasyonu'ndan

çıkartılarak Ukrayna'ya bağlandı.” (Kırım T-T E, 1999 Kültür Bakanlığı: 19)

“Sovyet Hükümeti 5 Eylül 1967'de yayımladığı bir kararname ile Kırım Tatarlarına haksızlık yapıldığını kabul etti; ama vatanlarına dönüş izni vermedi. 1989'dan itibaren her yana dağılmış olan Kırımlılar, her türlü yokluk ve sıkıntıyı göze alarak Anavatanlarına dönmeye başladılar. Anavatana göç hâlen de devam etmekte ve Kırım'daki Türk nüfusu giderek artmaktadır. 12

6

Şubat 1991'de Ukrayna'ya bağlı olarak Kırım Muhtar Cumhuriyeti kuruldu. 26 Haziran 1991'de ikinci Kırım Tatar Millî Kurultayı toplanarak, Kırım Tatarlarının kendi kaderlerini kendilerinin belirleyeceğini ilân eden "Kırım Tatarlarının Millî Egemenlik Bildirisi"ni yayımladı ve Kırım Tatar Millî Meclisi'nin 33 kişilik üyesini seçti. Meclis başkanlığına Mustafa Cemil Kırımoğlu getirildi.” (Kırım T-T E:1999 Kültür Bakanlığı : 20 )

1956'da seyahat hürriyeti elde eden Kırım Türkleri, için en önemli meselelerden biri de Vatan'a dönme mücadelesi olmuştur. 1967'den sonra mümkün olmayanı gerçekleştirme pahasına Vatan'a dönmeye başlamaları zamanla Kırım kültürünü, dolayısıyla edebiyatlarını da Kırım'a taşımalarını sağlamıştır. Kırım Türk folklorunu canlı tutan Kaytarma müzik ve oyun gurubu, ünıversitenin Kırım Tatar Dilli ve Edebiyatı bölümü Kırım'da faaliyetini sürdürürken, Kırım Türkçesi ile yayımlanan gazete ve dergilerin tamamı da Kırım'a taşınmıştır. 1991 yılında yapılan Millî Kurultay'ta Lâtin alfabesinin kullanılması kabul edilmiş, ancak imkânsızlıklar sebebiyle Lâtin alfabesi tam olarak uygulanamamıştır. Kitap neşriyatı artık tamamen Kırım'da yapılmakta ve baskılardan kurtulmuş millî menfaatlerini, millî duygularını haykırmaktan korkmayan yeni bir nesil yavaş yavaş kendini göstermeye başlamıştır. Bugün Kırım edebiyatı gittikçe canlanmakta, yazar ve şâirler edebî dile her geçen gün daha fazla hâkim olarak yazmaktadırlar. (Kırım T-T E:1999 Kültür Bakanlığı, 41)

2. Wilhelm Radloff (1837-1918) Gerçek adı Friedrich Wilhelm Radloff olan ünlü Türkolog, asker bir babanın oğlu olarak 1837 yılında Berlin’de doğmuştur.

7

Lise öğrenimi sırasında, klasik diller, Roma ve eski Yunan edebiyatları, klasik ve modern Alman edebiyatı konularında aldığı iyi eğitim filolojiye ilgisini arttırmıştır.

Radloff, lise eğitiminin ardından 1854 yılında Berlin Ünıversitesine girmiş, önceleri din bilim eğitimi almış, daha sonraları filozof Johann Friedrich Herbart’ın (1776-1841) felsefe öğretisinden etkilenerek bu alana kaymıştır.

Berlin Ünıversitesi’nde öğrenim aldığı yıllarda, karşılaştırmalı dilbilimin

kurucularından

Franz

Bopp

(1791-1867),

dönemin

önemli

dilbilimcileri ; Michel Jules Alfred Breal (1832 -1915), Friedrich Adolf Trendelenburg

(1802-1872)

ve

Heyman

Steinthal

(1823-1899)

bu

ünıversitede çalışmaktaydılar. Dönemin Avrupası’nda ve eğitim gördüğü Berlin Ünıversitesi’ndeki dilbilim konusundaki yoğun çalışmalar ve nitelikli hocalar, Radloff’un bu alana yönelmesinde büyük rol oynamıştır. Radlof, Berlin Ünıversitesi’ndeki eğitimi dışında Halle Ünıversitesi’nde iki dönem, ses bilimci August Pott’un (1802-1887) karşılaştırmalı dilbilim derslerine de katılmıştır.

“Moğol ve Tatarların Kökenleri" (1845) , "Kırgız Gerçeği Üzerine" (1865) , "Uygur Sorunsalı Üzerine" (1874-1875) gibi çalışmaları ile dönemin bilim dünyasında kendine önemli bir yer edinmiş olan hocası, doğu bilimci Wilhelm Schott’un (1802-1889) etkisi ile doğu bilimini kendine çalışma alanı olarak seçmiştir. Radloff, Türkçe ile birlikte Moğol, Mançu ve Çin dillerini öğrendiği gibi, İbrani , Arap ve Fars dili derslerine de devam etmiştir.

8

Ural-Altay dilleri konusundaki çalışmaları ve Berlin’de oluşturulan “Rusya’nın Bilimsel Araştırmaları Arşıvi” ne yaptığı büyük katkıları sayesinde Rusya ile iyi ilişkileri olan hocası Schott’un tavsiye mektubuyla doğu bilim konusundaki çalışmalarını sürdürmek üzere 1858 yılında o zamanki Rusya’nın başkenti olan Petersburg’a gitmiştir. 1854 yılında Petersburg’da açılmış bulunan Vostoçnıy Fakültet’de (Şark Fakültesi) Kazem-beg, Tantavi, İ.N Berezin, D.A.Chwolson, V.P Vasilyev ve Popov gibi tanınmış kişiliklerin çalışıyor olması, Radloff’un Rusya’ya giderek doğu dillerini yerinde öğrenmek isteğini arttırmıştı.

1860 yılında Altay bölgesinde, Rus-Çin sınırındaki Çuy nehrine seyahat etmiştir. Bu gezi sırasında yerel halk kültürü ile ilgili bol miktarda örnek toplamış, Rus ve uzakdoğu insanları arasındaki ilişkileri araştırmıştır. Daha önceden bildiği Kalmık ve başka Altay dillerine, bu gezi ve sonrası kış aylarında Çevalkov adlı bir Teleut'tan öğrendiği Teleut (Telenget - Telengut) dilini de eklemiştir.

Radloff, Sibirya’da 1859-1871 yılları arasında 12 yıl kalmış, kışın öğretmenlik yapmış, yazları da dil, etnografya ve tarih malzemesi toplamak üzere Sibirya ve Türkistan’da yaşayan türlü Türk boyları arasında seyahat etmiştir.

Radloff, 1872’den 1884’e kadar 12 yıl Kazan’da kalmış ve bu zaman zarfında özellikle pedagoji, felsefe ve genel dil sorunlarıyla uğraşmış, çalışmalar ile ilgili 11 kadar eser yayımlamıştır.

9

1884’de

Kazan’dan

ayrılan

Radloff

Petersburg

Bilimler

Akademisi’nin Tarih ve Eski Eserler bölümüne üye seçildi ve oraya gidip yerleşti. Aynı yıl Kutadgu Bilig'i incelemek üzere Viyana’ya, 1886’da Kırım’a, 1887’de Batı Karamları’na seyahat etmişti. 1891’de Petersburg Akademisi tarafından Orhon Bölgesi’nin arkeolojik incelemesi için düzenlenen gezinin başında bulundu. Çin’e geçerek Orhon Yazıtları’ndaki Çince metinlerin tercümesini yaptırdı ve Kara-Balasagun yazıtının ön tercümesini hazırladı. Petersburg’a dönünce bu gezi hakkında 1982’de Almanca ve Rusça olarak iki ayrı ccild halinde basılan bir rapor yayımladı. Yenisey ve Orhon Yazıtları hakkındaki Fin yayınlarına (1889,1892) ve Radloff tarafından yayımlanan atlasa dayanarak (1892, 93, 96, 99), Danimarkalı dil bilgini Vilhelm Thomsen de bu yazıtların alfabesini çözmeye çalıştı. Thomsen 25.11.1892 tarihinde eski Türk yazıtlarında kullanılan alfabenin sırlarını çözmeye muvaffak oldu ve araştırmalarının neticesini bir mektupla Radloff’a bildirir. Bu sırada Radloff da 11 kadar işareti çözmüş olmakla beraber bütün metin ancak 1894’te Thomsen’in anahtarını kullanmak süretiyle okuyabildi ve ilk denemesini “Die Alttürkischen İnschriften der Mongolei I. Das Denkmal zu Ehren des Prinzen Kül Tegin” adı altında 35 sayfalık bir broşür halinde ancak 50 nüsha bastırarak meslektaşlarına dağıttı.

1898’de yine aynı kurum tarafından düzenlenen bir araştırma gezisi ile Turfan’a ve 1907’de etnografya müzelerini incelemek amacıyla Batı Avrupa’ya gitmiştir.

Daha sonraki dönemlerde Uygurca el yazma metinler üzerinde çalışan Radloff, 12 Mayıs 1918 tarihinde Petersburg'da vefat etmiş ve oradaki Protestan mezarlığına defnedilmiştir.

10

Eserlerinden Bazıları: •

Güney Sibirya Türk Boylarının Halk Edebiyatları ile İlgili Örnekler - Proben der Volksliteratur der Türkischen Staemme Süd-Sibiriens – St. Petersburg 1866-1867, 7 Cilt

•

Kuzey Türk Boylarının Halk Edebiyatları ile İlgili Denemeler Proben der Volksliteratur der nördlichen Türkischen Staemme

•

Türk Boylarının Halk Edebiyatları ile İlgili Denemeler - Proben der Volksliteratur der türkischen Staemme

•

Ünlü

Sesler

ve

Dilin

Gelişimini

Üzerine

Etkileri

-

Die

Lautalternation und ihre Bedeutung für die Sprachentwicklung , 5. Uluslarası Doğu Bilimciler Kongresi – Berlin 1882 •

Zur Geschichte des Türkischen Vokalsystems

•

Türk Ağızları İçin Sözlük Denemesi - Versuch Wörterbuches der Türk Dialecte

•

Kodeks Kumanikus’un Türkçe İçeriğinin Sınıflandırılması - Das Türkische Sprachmaterial des Codex Comanicus

•

Kuzey Türk Ağızlarının Karşılaştırmalı Dilbilgisi - Vergleichende Grammatik der nördlichen Türksprachen – Leipzig 1882-1883

•

Kıpçak Dili Üzerine – Zur Sprache der Komanen - Leipzig 18841885

•

Alttürkische Studien I, II, III, II., V, VI

•

Koşo Saydam ve Tonyukuk yazıtları, Kudatgu Bilig Metin ve çevirileri

•

Kırgız Gözlemleri - Observations sur les Kirghis - Paris, 1864”

(TEMİR:1991. Bu bölüm yazılırken Ahmet TEMİR’in Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, 1991, Ankara eserinden faydalanılmıştır.)

11

3. Kırım Tatarcası Kıpçak Türkçesinin bir kolu olan Kırım Türkçesi, coğrafî açıdan tasnif yapan türkologlara göre “Kuzey Türkçesi”; fonetik değişmelere göre şıve tasnifi yapan türkologlara göre de “tav” gurubu içinde yer almaktadır. (Yüksel, 2005: 17)

Kırım Hanlığı’nın Osmanlı Devleti ile uzun yıllar içi içe yaşaması ve hanlık içinde Kıpçak Türklerinin yanında Oğuz Türklerinin de yer alması, Kırım’da hem Kıpçak Türkçesinin, hem Oğuz Türçesinin, hem de KıpçakOğuz Türkçesi karışmı konuşma dillerinin oluşmasına sebep olmuştur. Bu durumu dikkate alan türkologların bir kısmı bu konuşma dillerini de sınıflandırmışlardı. (Yüksel, 2005)

Kırım Tatarcası ile ilgili araştırma yapan türkologlardan E.V. Sevortyan, Kırım Tatarcası adlı makalesinde, Kırım Tatarcasının ses bilgisi ve zaman zaman kelime hazinesi açısından Oğuz grubunun etkisi altında kalmasına rağmen Kıpçak grubuna girdiğinden bahseder. Ayrıca aynı makalede, Kırım Tatar edebî dilinin köken bakımından Kumancaya ve Karadeniz bölgesinin kuzeyinde yaşamakta olan yakın kabilelerin dillerine uzanabilen merkezî ağızlardan oluştuğuna değinir. (Sevortyan,1966 ; Minara Aliyeva tarafından çevrilmiş makaleden faydalanılmıştır; EÜ. Türk Dili ve Araştırmaları Dergisi, X, İzmir, 2005)

Gergard DOERFER, Kırım Tatarcasını şu şekilde incelemektedir: 1. Kırım Osmanlıcası 2. Merkez Kırım Türkçesi

12

2. a. Kuzey Merkez Kırım Türkçesi ( Merkezi Bahçesaray ) 2. b. Güney Merkez Kırım Türkçesi ( Kırım Osmanlıcasının temas bölgesinde konuşulur ve Kuzey Merkez Kırım Türkçesinden Kırım Osmanlıcasına geçiştir.) 2. c. Doğu Merkez Kırım Türkçesi ( Feodosiya, Kırım Tatarcasından Kırım Osmanlıcasına bir geçiştir.) 3. Kırım

Tatarcası

(Kırım

Yarımadasının

kuzeybatısında

ve

doğusunda) 4. Kırım Noğaycası (Kuzeydoğuda Perakop yöresinde) 5. Dobruca Tatarcası (Köstence’nin güney kısmında) 6. Dobruca Noğaycası ((Köstence’nin kuzey kısmında) (Doerfer, 1959; Mustafa Argunşah tarafından çevrilmiş makale, Türk Dünyası Araşırmaları, 1995: 177)

Türk Dünyası’nı hemen her yönden araştırıp inceleyen ve eserleriyle Türkoloji alanında çığır açan Alman asıllı Rus Türkoloğu Wilhelm Radloff, 1860-1870 yılları arasında her yıl (1864 hariç) yaptığı gezilerde derlediği dil malzemesini, 1866-1907 yıllarında 18 cilt halinde (10 cilt metin, 8 cilt tercüme) yayınlamıştır.

Tezimizin konusu olan “Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme (Türk Boyları Halk Edebiyatı Derlemeleri); Vıv Cilt Kırım Yarımadası Ağızları Örnekleri” adlı eser, Radloff’un 1886-1891 yılları arasında Kırım’da kaldığı dönemde buradaki sözlü halk edebiyatının ağızlarından derlenerek yazıya geçirilmiş ve 1896 yılında St. Petersburg’ta kiril alfabesiyle basılmıştır.

13

Bu eserin ön sözünde Kırım’da yaşayan halkların dil özellikleriyle ilgili şu tespitlerde bulunmuştur. 1)Güney lehçeleri. Telaffuzda, dil bilgisi kalıplarında ve leksikolojik bileşimde güney etkisinin üstün olduğunu görüyoruz. a)Güney kıyısının şıvesi (Baydar Kapılar’dan Üsküt’e kadar). Önemli dalgalanmalara uğramayan, kendine özgü sıkı biçimde düzenlenen ses sistemine sahiptir. Dil bilgisi bakımından bu şıve tümüyle güney lehçelere ait olmalıdır. b)Bahçesaray, Simferopol (Akmesçit), Karasubazar, Feodosiya (Kefe)ve Kerç şehirlerin şıvesi. Temelinde kuzey şıvesi olan, fakat her tabakasında güney unsuru ağır basan ve gene de kuzeyinin yerini almayan karışık bir lehçedir.

Fonetik ve dilbilgisinde önemli yeri güney unsura ait olmakla birlikte her yerde eski kalıplara hâlâ rastlamaktadır. Eski kalıpların daha çok veya daha az kullanılması bazı şahısların eğitim seviyesi ve uğraştığı iş türünden kaynaklanmaktadır. c)Kuzey yamaçlarında ve dağların eteğinde oturanların şıvesi. Öncekine benzemekle birlikte çoğu zaman kuzey kalıpların ağır basmasından dolayı karışık bir lehçedir. Ancak herkes kolaylıkla güney kalıplara hâkim olduğu halde onları çok nadir kullanır.

14

2)Kuzey lehçeler. a)Kırım şıvesi. Güney lehçesinin etkisi vardır, ama tümüyle ikinci grupta yer almaktadır.

Telaffuz

bakımından

bu

dil

Kuzey-Tatar

lehçelerinden

sayılmaktadır. Her yerde kuzey dil bilgisi kalıpları kullanılır ve bazı güney kalıpları kendini göstermaktedir. Kelime hazinesi, güney etkisine uğramıştır. Genel olarak dilin şekil birliğinde olduğunu söyleyebiliriz. Çift kullanım kalıpları çok nadirdir ve sadece bazı kişilerde görülmektedir. Bu tür şıveleri kesin bir şekilde ayırt edemiyoruz. Çünkü çöl etkisi sebebiyle onların değişiklikleri yok olmuşlar. Çöldeki diller ise bir yandan Kırım, bir yandan Kerç yarımadası dillerinden daha net bir şekilde ayrılır. Evpatoriya şehrinde oturanların dilinin kuzey lehçelere ait olduğunun söylenmek gerekir. Bunlara, çöldeki Tatarlar ile yaptığı iş türünden dolayı sıkı ilişkilerde bulunan Karasubazar ve Feodosiya şehirlerinde oturanların bir kısmının dili de katılmaktadır. b) Noğay şivesi. Kırgızca’ya çok yakın olan saf Kuzey-Tatar dilidir. Bu şıve günümüzde hemen hemen yok olmuştur ve sadece Kıyat köyündeki bazı insanlar tarafından kullanılmaktadır. Ayrıca, çöldeki ozanların söylediği şarkılarda ve kahramanlık destanlarında hâlâ yer almaktadır. Kıyat’ın genç nesili ise daha çok Kırım Tatarlarının dilini kullanmaktadır.

Türkçe konuşan Kırım’ın geri kalan halkının şıvesi ise onlarla yaşayan Tatarların dilinden hiçbir farklılık göstermemektedir. Karaimler ve Kıpçaklar, Bahçesaray ve Karasubazar saf şehir lehçesini konuşmaktadırlar.

15

Evpatoriya’da yaşayan Karaimler’in dili çöl lehçelerinin çoğu özelliğini taşımaktadır.

Bu lehçelerin değişiklik özelliklerini inceleyebilmek için, buradaki yayımlanmış metinlerin ilk kısmını oluşturan, halk edebiyatının örneklerini her yerden toplamaya mecbur kaldım. Bu örnekler ancak dil bilgisi bilmeyen şahıslar tarafından okunmuştur. Bundan dolayı bunlarda halkın en alt tabakasının

bazı

şıvelerinin

yerel

değişikleri

tıpkı

kullanıldığı

gibi

aktarılmıştır. Eğitimli halkın dili, eğitimsiz halkın dilinden tamamen farklıdır. Kırım şıvelerin tam bir tablo sunmak için bu şıveye önem vermeliydim. Eğitimli insanların dikte örnekleri yazmaya imkânım olmadı. Arapça yazılan metinlerin toplanması ise bana paha biçilmez geliyordu, çünkü onlarda konuşma dilinden daha ziyade Osmanlı edebiyatı etkisi görülmekteydi.” (Proben 1896: 11-17)

Kırım’da 14 ayrı bölgeden derlenerek yazıya geçirilen bu eserde yer alan edebî türler, kendi hususiyetlerine göre zaman zaman nesir, zaman zaman da nazım şeklindedir. Derlemelerde halkın hafızasında yaşayan destanlar, kahramanlık hikâyeleri ve masallar bulunmaktadır. Bazen bir destan farklı bölgelerde biraz farklı anlatımlarla karşımıza çıkabilmektedir.

I.BÖLÜM: METİN ve AKTARMA 1. BAQÇISАRАY.

1. BAHÇESARAY

l) Üçkündür Bir yaşnıñ аdı Üçkündür. Bu

Bir gencin adı Üçkündür

yaş wаrа äwlänä. Bunuñ bаrdır bir

idi. Bu genç evlenir. Bunun bir

büyük qаzаn, bir dä ufaq qаzаn.

büyük kazanı, bir

Хаtına däy-ki: bügün bir аş pіşіr!

kazanı vardır. Karısına, bugün

dii, Хаtın аş pіşіräcäk, büyük

bir yemek pişir, der. Kadın

qazanğа na-qаdar tuz qoyacaq?

yemek pişirecek, büyük kazana

bіlmäy. Хаtını dii: anamа sоr! dii;

ne

büyük qazanğa nä qadar tuz

bilmiyor. Karısı; anama sor,

qoyayım? sоr! dii, ufaq qаzаnğа

büyük kazana ne kadar tuz

nä

koyayım,

1

5

10

15

20

25

l) Üçkündür

qadar

tuz

qоyаyım?

sоr!

kadar

tuz

küçük

de ufak

koyacağını

kazana

ne

diiÜçkündür vardı qaynanasına,

kadar

sоrdı qaynanasından. Qaynanası

Üçkündür kaynanasına gider,

büyük qаzаnğа qоş awuç, dädi,

ondan sorar. Kaynanası büyük

kiçіk qаzаnğа sіñіr dädi. Şindi ol

kazana iki avuç, küçük kazana

Üçkündür qaynanasınıñ äwindän

tek avuç, der. O Üçkündür,

çıqtı yolğa, unutacaq dägänçä qоş

kaynanasının

аwuç, sіñіr аwuç däp kälä. Şindi

çıkar, unutmamak için iki avuç,

yaz künü ädi Üçkündür bu sözlärnі

tek avuç diye diye gelir. Şimdi

аytıp kälä bir хаrmаnğа, qоş

yaz günüydü. Üçkündür bu

аwuç,

sözleri, iki avuç tek avuç diye

sіñіr

аwuç

kälä.

tuz

koyayım,

evinden

der.

yola

Хаrmаncılаr bu söznü äşіtіp dii-ki;

diye

sän mındа nä üçün qоş аwuç,

Harmancılar

sіñіr аwuç däysin, bіz bundan bäş

“Sen burada niçin iki avuç, tek

аltı

däp

avuç diyorsun? Biz buradan

аytаmız, sän qоş аwuç, sіñіr аwuç

beş altı bakla buğday çıkar

bіzgä yаman іdip аytаsın. Bu

diyoruz; sen iki avuç tek avuç

хаrmаncı

diyerek

baqlа

bоğdаy

öpkäläp

çığаr

аnı

tutup

kötäklädilär. Üçkündür sоrdu bu

bir

ediyorsun.”

harmana

gelir.

bu

işitip:

sözü

bize derler.

kötülük Bu

17

30

35

40

45

50

55

хаrmаncılаrğа: nä aytаym? dädi.

harmancılar öfkelenerek onu

Хаrmаncılаr

bäräkätli

tutup döverler. Üçkündür bu

bolsun! däp ayt! dädilär. Şindi bu

harmancılara, ne söyleyeyim,

Üçkündür

der.

dädi-ki: kätä-yatır,

bäräkätli

Harmancılar;

bereketli

olsun! bäräkätli olsun! däp kätä-

olsun, diye söyle, derler. Bu

yаtır. Bir dаğı warsa, yoldа bir

Üçkündür,

ölük kälip-yаtır, bu ölükkä qаrаp

bereketli

Üçkündür dädi-ki: bäräkätli olsun!

gidiyor. Bir daha gider ki, yolda

bäräkätlі olsun! Ol ölük kätirgän

bir ölü getirirler; Üçkündür bu

аdаmlаr yügürüp käldi, bаstı аnı,

ölüye bakarak, bereketli olsun,

ölükkä bäräkätli olsun! däp nägä

bereketli olsun, der. O ölüyü

aytаsın?

Üçkündürnü

getiren adamlar, koşarak gelir;

kötäklädilär. Sоñ Üçkündür sоrа:

niye ölüye bereketli olsun, diye

bäräkätli

söylüyorsun, diye Üçkündür’ü

däp olsun!

dägän

söz

bereketli olsun,

diye

olsun, diye

yärämаsа, nä аytayım? dii-Аllа

döverler.

räämät ätsin! däp ayt! dädilär.

bereketli olsun, sözü doğru

Şindi Üçkündür çığа yolğа yänä

değilse ne söyleyeyim, diye

Аllа räämät ätsin, Аllа räämät

sorar. Allah rahmet etsin, diye

ätsin! däp kätä-yаtır. Üçkündür аnı

söyle, derler. Üçkündür yine

aytıp kätkändä yoldа bir tоy kälä.

yola çıkar, Allah rahmet etsin,

Tоynuñ yanına kälip, Аllа räämät

Allah rahmet etsin diye diye

ätsin! däp ayttı. Аdаmlаr bu söznü

gider. Üçkündür bunu söyleyip

äşіtіp

giderken

Üçkündürnü

bаstılаr,

Sonra

yolda

Üçkündür,

bir

düğün

gelir.

Düğün

kötäklädilär. Ä däli аdаm bu tоyğа

alayına

nä üçün Аllа räämät olsun! däp

alayının yanına gelerek Allah

aytаsın? Üçkündür sоrdu-ki: bu

rahmet

söz yaramаsа, nä aytаyım? Ol

Adamlar bu sözü işitip “E deli

аdаm dii-ki, sän urа! urа! däp

adam, bu düğün alayına niçin

qıçqır! diiÜçkündür urа urа däp

Allah

qıçqırıp yolğа kätä. Yoldа bir аwcı

söylüyorsun?” diye Üçkündür’ü

aw аtacaq, tüfäk qolundа tutup, bu

tutarlar, döverler. Üçkündür, bu

rast etsin,

rahmet

diye

etsin

söyler.

diye

18

60

65

70

75

80

85

90

urа urа qıçqırıp yanına kälgändä

söz

awnı

çаldı

söyleyeyim, der. O adamlar;

kötäknі, nä üçün mänіñ awumnı

sen hurra, hurra, diye bağır,

qıçqırıp qаçırdıñ? däp, kötäklädi,

derler. Üçkündür hurra hurra

kötäklädi. Üçkündür qоrqup sоrdu

diye bağırıp yola gider. Yolda

аwcığa:

Аwcı

bir avcı avlanmak için tüfeği

ayttı: sän qıçqırma! sän tіm tіki

elinde tutarken, bu, hura hura

bol! dädi. Şindi wаrdı bu Üçkündür

diye bağırarak yanına gelince

äwinä,

хаtını

avı kaçırır. Bu avcı iyice dövdü,

qıçqırdı. Хаtını käldi, sоrdı: kim

niçin benim avımı bağırarak

qıçqırdı?

Üçkündür

kaçırdın, diye dövdü dövdü.

awcınıñ sözün “tіm tіki bol!” dädi.

Üçkündür avcıya korkarak, ne

Хаtını qоrqtu, kim kälä mänіm

yapayım, diye sordu. Avcı; sen

üyümä? däp qоrqtı. Bir dа qaqtı

bağırma, sen sessiz ol, der.

qаpunu, qaqtı, о kim о? däp

Şimdi bu Üçkündür evine varır,

qıçqırdı. Tіm tіki oldu, dädi bu.

kapıyı vurur, eşi seslenir. Kadın

Хаtını zіyadа qorqtu bir dа qaqtı

gelir, kim bağırdı, diye sordu.

qаpunu, ol kim ädiñ däp ayttı,

Bu Üçkündür avcının sözünü,

yänä tіm tіki oldu dädi. Baqtı

“sessiz ol”u söyler. Eşi; “benim

Üçkündür, qаpu аçılmаdı, bаrdı

evime

cääminiñ аzbаrındа yattı, ıştаnını

korkar. Bir daha vurur kapıya,

täştі, yattı, ıştаnınañ bunuñ kötü

“kim o? ” diye bağırır. Bu

körülä. Käldi äfändi sаbаһ yaqın

sessiz ol, der. Eşi fazlasıyla

äzаn оqumа. Baqsа bir ärif yatа.

korkar, bir daha vurdu kapıya,

Bu nä şii olmаlı qıp qırmızı?

o; kimsin diye söyler, diğeri

Üçkündür bäñzäy diiА äfändim

yine sessiz ol, der. Üçkündür

şіndi аdım tаptım, diiTurup üyünä

baktı ki kapı açılmaz, gider

wаrа. Хаtını sоrа: xaydа qаldıñ?

caminin

diiMän burаdа kötäk аşаdım, dii,

pantolonunu

mänіm аdım äfändi tаptı diiBir

pantolonundan bunun poposu

qаawä

görülür. Sabaha yakın hoca

qаçırdı.

Bu

napаyım?

qаqtı däp.

pіşіr!

awcı

dädi.

qаpuyu, Bu

dii,

çаqırаyıq

doğru

gelen

değilse

kimdir?”

bahçesinde yırtar,

ne

diye,

yatar, yatar;

19

95

100

105

äfändinі, dii, bir qaawä іçіräyk!

efendi ezan okumaya gelir, bir

diiХаtını maqul, diiÜçkündür bаrа

de bakar ki bir adam yatıyor.

äfändigä “kälіñ bіzіm üygä, dii, bir

Bu

qаawä іçmägä, dii, kälіñіz!” Äfändi

pancara

qiina, quşana, wаrа olаrnıñ äwіnä.

efendim şimdi adımı buldum,

Qaawä

Хаtını

der. Kalkıp evine gider. Eşi,

qazandа аşnı аstı оçаqqa. Qаzаn

nerede kaldın, diye sorar. Ben

bаşlаdı qaynamağа. Sоñ dädі

burada dayak yedim, benim

хаtın

adımı hoca efendi buldu. Bir

115

120

qоcаğа:

kätіrälär.

wаr

bаzardan

şeydir

kıpkırmızı,

benziyor,

der.

Ay

ötmäk аl dа käl! dädi, bіzdä ötmäk

kahve

yоq, qоcа kittі ötmäk kötärmägä.

efendiyi, bir kahve içirelim der.

Şindi äfändi bіlän хаtın qaldı

Eşi, olur der. Üçkündür hoca

äwdä, qоcа kättі bаzаrğа. Şindi

efendiye varır; bizim eve bir

хаtın оqlu kätіrdi üygä bаşlаdı

kahve içmeye gelin, der. Hoca

yağlamağa.

efendi de giyinir kuşanır onların

nüçün

110

pіşіrіp

nasıl

Äfändi

yağlaysın?

sоrdu: däp

bu

sоrdu.

evine

pişir

varır.

çağıralım

Kahve

hoca

pişirip

Хаtındа dädi-ki: bіzä bir mіsаfir

getirirler.

käläcäk оnumän kötünü sоqacaq

yemeğin altını yakar. Kazan

qоcаm dädi. Sоñ qоrqа äfändi,

kaynamaya

şindi kälіr, sоqаr mänіm kötümü

kadın kocasına; var pazardan

däp

ekmek al da gel, bizde ekmek

qоrqtu.

Şindi

nä

ätär,

Karısı

başlar.

Sonra

pаpuşlаrın аldı qоrqqandan qаçtı

yok,

äfändi. Хаtını аndа аş qаzаn

getirmeye

saqlаdı, qоcа ötmäknі аlıp käldi,

efendiyle Üçkündür’ün karısı

sоrdu хаtına: qayda äfändi kättі?

evde kalır, kocası pazara gider.

däp sоrdu. Хаtın dädiki: äfändi

Şimdi

аşımıznı аldı qаçtı, dädi. Qoca

getirir, yağlamaya başlar. Hoca

qıstı ötmäknі qoltuğuna, äfändinіñ

efendi, bunu niçin yağlıyorsun,

аrtınan yügürdü, äfändigä qıçqırdı:

diye sorar. Kadın da, bize bir

tоqtа äfändi! tоqtа! män bir bаtırıp

misafir gelecek, kocam onu

аlаym!

götüne sokacak, der. Sonra

diiOl

äfändi,

оqlunu

der.

kazandaki

karısı

Kocası

ekmek

gider.

Hoca

eve

oklavayı

20

125

kötümä

soqacaq

“Anañа,

аwrаdıñа

135

qоrqа,

benim götüme, diye korktu.

äfändi qоrqup qаçа. O tоqtа! däp

Şimdi hoca efendi ne yapıp

quuna,

edip

bu

qаçа

äfändigä

bаtır!”

hoca efendi, şimdi gelir sokar

däp

Üçkündür

130

däp

dа

qаçа.

yät’аlmаdı,

pabuçlarını

alır,

korkusundan

kaçar.

qaytа kälä äwgä. Qocasına dii

Üçkündür’ün eşi orada yemek

хаtını: sän däli ärsіn, bir хаtın män

kazanını saklar, kocası ekmeği

sänі аldаtаm. Män, bäwlä dälі

alıp gelir, karısına; hoca efendi

olsаñ, sändän аyrılаm. Sän bu

nereye gitti, diye sorar. Karısı,

qаtаp kötäk аşаp kälgänsіn. Bir

hoca efendi yemeğimizi aldı

kärä anamа yіbärdim хіzmät üçün,

kaçtı,

sän bäş yärdä kötäk аşаdıñ, gänä

koltuğunun

аllа rаzı olsun-ki äfändi аdıñı

hoca efendinin ardından koşar,

buldu. Cäämіgä bаrıp yatmаğаn

efendiye “Dur efendi, ben bir

bolsаñ,

bandırıp alayım!” diye bağırır.

bir

аftа

yatаr

ädiñ,

Üçkündür аdıñ tаpmağаn bolsа.

O

der.

hoca

Kocası altına

efendi

ekmeği sıkıştırır,

oklavayı

popoma sokacak diye korkar. “Anana, avradına batır” diyerek korkup kaçar. O, dur diye kovalar, bu kaçar da kaçar. Üçkündür

hoca

efendiye

yetişemez, evine dönüp gelir. Karısı

kocasına,

“Sen

deli

adamsın, ben bir kadın olarak seni aldatıyorum. Sen böyle deli olursan, senden ayrılırım, sen sopa yiyerek gelmişsin. Bir kere iş için anama gönderdim, sen beş yerde dayak yedin, yine de Allah razı olsun ki hoca efendi

kim

olduğunu

bildi.

21

Camiye

gidip

Üçkündür

yatmasaydın,

adını

bilmemiş

olsaydın bir hafta yatardın.

2) Yalancı

2) Yalаncı 1

5

Padışalıqta

bir

küp

Sarayda

аltın

söylerse bu bir küp altını alsın

küp аltın аlsın! kätsin! däp.

gitsin” diyerek bir küp altın

Pаdışаlıqqа

asmışlar. Saraya bir yalan söz

bir

yalаn

söz

aytаym däp bаrdım. Ayttım män

söyleyeyim diye gittim. -Ben

bir

karpuz

dänäsіn kässäm tüştü pıçаğım

bir tanesini kestim, keserken

хаrpus іçіnä, kirdim о хаrpus

bıçağım karpuzun içine düştü;

іçіnä qıdırdım pıçаğımnı хаrpus

o

іçіndä,

bıçağımı karpuz içinde aradım,

tаpmаdım

pıçаğımnı,

pаdışаlıqqа dädim.

bu

Pаdışаlıqtа

karpuzun

içine

girdim,

bıçağımı bulamadım, vardım padişahlığa

bu

laflarımı

dädilär-ki: olcu dır dädilär. Olcu

anlatayım

dägändä män аltını аlаmаdım,

olabilir, derler. Olabilir deyince

qayttım

ben altını alamadım, altınsız

аltınsız.

Şindi

padişalıqqa käldi bir yаlаncı-dа

25

yıl

bostanı ektim, gittim karpuzun

lаflаrımnı

20

bu

bаrdım, kästіm хаrpusnuñ bir

wаrdım,

15

yalan

аsqаnlаr, kim yаlаn sözläsä, bu

bıyıl bir хаrpus bоstаnı yäktіm,

10

“kim

dedim.

Sarayda

döndüm.

ayttı: bіz хiiyar bоstаnı yäktіk,

Saraya bir yalancı daha

dädi, bir хiiyar bіñ аrşın boy

gelir; biz bu yıl hıyar bostanı

oldu, dädi, käñlіgі bäş yüz аrşın

ektik, bir hıyarın bin arşın boyu

oldu, dädi, bu хiiyardan mоs

oldu, genişliği beş yüz arşın

yasadıq, bu qadar аrаbа mоs ilä

oldu, bu hıyardan köprü yaptık.

yürdü

Bu

хiiyar

mayışmаdı.

kadar

araba

Pаdışаlıqtа olcu dır, dädilär, bu

yürüdü,

hıyar

yalаncı dа аltını аlаlmаdı. Şindi

Sarayda

olabilir,

köprüde eğrilmedi.

derler;

bu

22

30

35

40

45

50

1 2

bir yalаncı dа käldi, dädi qаpıstа

yalancı da altını alamaz. Şimdi

bоstаn yäktіk, dädi, bäş yüs

bir yalancı daha gelir; lahana

аdаm ülüskärі bilän qаzdıq-tа,

bostanı ektik, beş yüz adam

qаbıstаnı

yıqtırmаdıq.

sıra ile kazdık da lahanayı

Pаdışаlıqtа dädilär olcu dır däp

yıktıramadık. Sarayda olabilir,

dädilär. Ol yalаncı dа аltınnı dа

diye söylediler. O yalancı da

аlаmаdı. Andan sоñ käldi bir

altını alamaz. Ondan sonra bir

baqçıcı, padişalıqqa dädi: illi

bahçıvan geldi, padişahlığa; elli

аrmut tärägіmіz bаr ädi dädi, bir

armut

аrmutu käldi äki put yіgіrmä

armudu iki put 1 yirmi sekiz

sägіz

funt 2

funt,

dädi.

Pаdışаlıqtа

ağacımız geldi,

vardı,

der.

bir

Sarayda,

dädilär: olcu dır dädilär. Ol

olabilir, derler. O bahçıvan da

baqçıcı dа аltınnı аlаmаdı. Şindi

altını alamaz. Şimdi bu altını

bіz

аlmаlı

bu kadar yalancı alamadıktan

yalаncı

sonra biz nasıl almalıyız diye

аlаmаğandan sоñ. Bu şähärnіñ

bakmalıyız. Bu şehrin içinde

іçіndä bir bäk fuqаrä аdаm bаr

çok fakir bir adam vardı, bütün

ädi, аlay хаlq о аdаmğа yalаncı,

halk o adama yalancı, kurnaz

аynacı diilär, şähärdä bu аdаm

diyordu. Şehirde bu adam gibi

gіbі yalаncı, aynacı tаpılаmаz. O

yalancı, kurnaz bulunmazdı. O

fuqаränіñ хаtını ölä. O şähärdа

fukaranın eşi ölür. O şehirde

bir fuqаrä tul хаtın bаr, yaqşı

bir fukara dul kadın var. Güzel

хаtın ädi хаtını ölgän sоñ о

kadın idi, eşi öldükten sonra o

fuqаrä аdаm аñа xabär yibärä,

fukara

аlmağa іstäy. Tul хаtın dа bu

gönderir, onu almak ister. Dul

xabär аlıp bаrаm, dii, оñа diiOl

kadın da bu haberi alıp ona

kün dügün ätä, о хаtını аlа. Bir

varırım, der. O gün düğün

оn bäş kün bir yіgіrmä kün bu

yapar, o kadını alır. On beş

äki

gün, yirmi gün bu ikisi yaşarlar.

baqаrmız

аltınnı,

bu

оturаlаr.

näçіk qadar

Fuqаrä

qоcаsı

Put: Ruslarda eskiden kullanılan 16.3 kiloluk ağırlık birimi. Funt: Ruslarda 409.5 gram ağırlığın karşılığı.

adam

ona

haber

23

55

60

65

70

75

80

bügün tаpsа yarım ötmäk, äwinä

Fukara kocası bugün yarım

kätirä bu yarım ötmäknі, аşаylаr.

ekmek bulursa evine getirir, bu

Sаbаһına

yarım ekmeği yerler. Sabahına

tаpmаsаlаr

bu

аç

yatаlаr. Şindi dii хаtını qocasına:

bulamazlarsa

män sаñа kälmädän burun, sän

yatarlar. Karısı kocasına, “Ben

bir aynacı, yalаncı däp äştär

sana

ädim. Bіz bügün аç yatаmız, sän

kurnaz,

aynacı, yalаncı bolsаñ bir yalаn

duyuyordum. Biz bugün aç

sözläp pаdışаlıqtаn аsqаn küp

yatıyoruz,

аltınnı аlıp kätirälmässіnmі? dii,

yalancıysan, bir yalan söyleyip

qоcаsı qulaq аsmay ötmäk istäp

saraya asılan bir küp altını alıp

yürä. Хаtını bügün dа aytа, yarın

getiremez misin?” der. Kocası

dа aytа, qоcаsı qulaq аsmay.

kulak

Aytа,

qocasın

Karısı bugün de söyler, yarın

bäzdirdi, bu lаf ilän. Sоñ qоcа:

da söyler, kocası kulak asmaz.

bаraym!

aytа

хаtım,

diiBulаrnıñ

bir

bir

bunlar

gelmeden

önce

yalancı

seni diye

sen

asmaz,

aç

kurnaz

ekmek

ister.

Karısı bu sözü söyleye söyleye

küplärі bаr, äki qulaqlı küp ädi.

kocasını

Qocası baylay quşaqnı küpnüñ

kocası, gideyim, der. Bunların

qulаğına, küpnü аlа аrqаsına

bir küpleri var idi. Bu iki kulaklı

padışalıqqa bаrdı. Padişalıqqa

küp idi. Kocası küpün kulağına

kirіp fuqаrä “sälаm аliikim” dädi,

kuşağını bağlar, küpü sırtına

ulаr dädi: аliikim sälam! dädi.

alır, padişahlığa varır. Fukara

Fuqаrä munaw küpnü köstärdi,

saraya girip, selâmün aleyküm,

аndan sоñ aytа: mänim bаbаm

der. Onlar, aleyküm selâm,

bir zäñgin аdаm ädi, dädi, sіzіñ

der. Fakir bu küpü gösterir,

bаbаñız mänim bаbаmdan bu

ondan sonra: “Benim babam

küp bilän qırıq küp аltın аlğandır,

zengin

bu аltını maña wärіñіz! dädi.

babanız benim babamdan bu

Pаdışаlıqtа

küp ile kırk küp altın almıştı, bu

nä

aytmağa

bezdirdi.

bir

bilmädilär, olcu dır däsä bu

altını

bana

fuqаrägä qırq küp аltın bäräcäk,

Saraydakiler

adam

Sonra

idi,

verin!”

sizin

der. ne

24

yalаn däsä bu fuqаrä аsqаn küp

söyleyeceklerini

аltın аlıp kätäcäk. Aqiibät yalаn

olur derlerse bu fukaraya kırk

dädilär. Yalаn dägändän sоñ

küp

fuqаrä аsqаn küp аltınnı аlıp

derlerse bu fakir asılan küp

аwinä kättі, mırаdlı mırаdına

altını alıp gidecek. Sonunda

änsіn! Mırаtsız määrіm kätsin.

yalan derler. Yalan dedikten

altın

bilemezler,

verecekler,

yalan

sonra fakir, asılan küp altını alıp evine gitti, muradı olan muradına ersin! Muratsız olan mahrum kalsın.

3) Zengin Kız

3) Bay Qız Bir

1

5

10

wаr

Bir varmış, bir yokmuş, bir

bir

zamandа yоq bir bay wаr ädi.

zengin

O

һär

dilenci gelirse her dilenciye her

tilänçigä här kün bir аltın wärä.

gün bir altın verirmiş. Demek

Dämäk bіñ аdаm kälsä här

her gün bin adam gelirse bin

kündä bіñ аltın wärä. Tiläncіgä

altın

аltın wärgän sоñ mäniñ gіbі bir

verdikten sonra benim gibi bir

xayrаtçı qul wаrmı’kän dädi. Bir

yardımsever kul var mı acaba,

kündä bir tilänçi käldi, bay bir

der. Günlerden bir

аltın wärdi, wärgän sоñ dädi-ki:

dilenci geldi, zengin bir altın

mänіñ gіbі bii xayratçı qul

verdi, verdikten sonra: “Benim

wаrmı? däp. U yärdi dädi tiläncі

gibi hayırsever kul var mı?” der.

“а bay, dädi, gändi gändinі

O zaman dilenci zengine: “A

bayğа

kötärdiñ 15

zamandа

sіzіñ

tilänçi

günäһkär xayratıñız

kälsä

olduñ,

о

xayratmı?

varmış.

veriyor.

zengin

kişi,

O

zengine,

Dilenciye

kendi

altın

gün bir

kendini

yücelttin günahkâr oldun, bu

Istаmbul şähärindä bir qız wаr,

sizin

hayratınız

hayrat

mı?

här kündä här tiläncigä bir

İstanbul’da bir kız var, her gün

küräk аltın xayratqа wärä, bіñ

her dilenciye bir kürek altın

аdаm kälsä bіñ küräk аltın

hayrat veriyor, bin adam gelirse

25

20

25

30

35

40

45

50

хаrıyа

bin kürek altın veriyor.” dedi. O

säwlädi, dädi ki: sän maña

zaman zengin, karısına: “Sen

аşаmаsı tаtlı, kötärmäsі yäñil

bana

bäwlä bir аş bіşіr, män bu qızıñ

kolay bir aş pişir, ben bu kızın

qayrаtı sаyı äkänіn biläcäyіm.

hayratı

Şindi bay tіläncі rubаsın kii dii,

öğreneceğim.”

qızğа kätäcäk Istаmbulğа, bu

zengin, dilenci giysisini giyer,

qızıñ xayratınıñ sаyısı bilmäk

kıza

üçün kätäcäk. Şindi dämäk

hayratının

mindi

yollаndı.

için gider. Vapura biner, yola

Istаmbulğа yättі, bаrdı, аndа bir

çıkar. Istanbul’a vardı, orada bir

fuqаränіñ üyünä musаfır oldu.

fukaranın evine misafir oldu. O

Ol musаfır mutlaq fuqarä. Şindi

misafir

bunu аllа musаfırı аldı, аmmа

bunu Allah misafiri diye aldı,

аşаtmağa

Päk

ama yedirmeye bir şeyi yok.

utаndı musаfır. Çaqırdı şindi

Pek utandı misafir. Şimdi gelen

kälgän musаfır cäbindän bir

misafir

awuç аltın, wärdi bu аltınnı хаnı

cebinden bir avuç altını ev

sаһıbına, dädi: sän fuqаräsіn,

sahibine verdi: “Sen fukarasın,

sаqınmа!

bаzаrğа

utanma! Var pazara yemeğe bir

аşаmağа аş аl bаzаrdаn! Хаnı

şey al pazardan!” Ev sahibi

sаһıbı

wаrdı

altını aldı, pazara gitti, orada

bаzаrğа, аndа аşqа käräknі

yemek için gerekeni aldı, eve

аldı, käldi üygä. Bаşlаdı аşnı

geldi.

bіşіrmägä, qoydı sоfun, yädilär.

başladı, sofrayı kurdu, yemeği

Şindi

хаnı

yediler. Şimdi gelen dilenci ev

sаһıbına dädi: mındа bäwlä

sahibine: “Burada böyle böyle

bäwlä bir qız wаr, här kündä

bir kız varmış, her gün gelen

kälgän tiläncigä bir küräk аltın

dilenciye

wärä äkän. Sаyımı bu? dädi.

veriyormuş.

Sаyısın bilmägä käldim. Sаyı,

Gerçeğini öğrenmeye geldim”

wärä.

Şündü

bay

pаrахоtqа,

bir

şii

yоq.

Wаr аltınnı

kälgän

аldı,

tiläncі

yemesi

tatlı,

taşıması

gerçek der.

İstanbul'a,

Şimdi

bu

sahisini

fukara

miymiş

öğrenmek

olmalı.

fukarayı

Yemeği

bir

kızın

Şimdi

çağırdı,

pişirmeye

kürek

Gerçek

mi

altın bu?

26

dädi sаһıbı. Şunuñ üyün köstär

der. Gerçek, der ev sahibi.

maa!

Misafir, şunun evini göster bana

dädi

yägändän 55

65

70

80

çıqtı

fuqаrä

der.

Yemek

yedikten

sonra

fukara evinden çıktı, misafire

köstürdü. Musаfır ägbäsіn аldı,

kızın

kittі

qaqtı

heybesini aldı, kızın evine gitti,

аçtı,

kapısını çaldı. Kız kapıyı açtı,

musаfır kirdi, “Rаzii аllа üçün!”

misafir girdi; Allah rızası için,

dädi. Qız bir küräk аltın çıqarıp

dedi. Kız bir kürek altın çıkarıp

bärdi. Аllа rаzı bolsun! dädi,

verdi. “Allah razı olsun, ömrün

ömürüñ çoq olsun! dädi. Sawlıq

çok olsun, sağlıkla kal” dedi.

bilän qаl! dädi. Qayttı musаfır,

Misafir döndü geldi fukaranın

käldi fuqаränіñ äwinä, axşam

evine, akşam oldu, yattı. Sabah

boldu, yattı. Sаbаһ oldu, qаlqtı,

oldu, kalktı, yine heybesini aldı,

känä аldı ägbäsіn, känä kittі

yine kızın evine dilenci olarak

tiläncі

Qaqtı

gitti. Yine kapısını çaldı. Allah

qаpusun känä. Razii аllа üçün!

rızası için, dedi bir daha. Kız

dädi bir dаһа. Qız känä çıqardı

yine bir kürek altın çıkardı,

bir küräk аltın, känä wärdi

dilenciye verdi. Sağlıkla kal, der

tiläncigä. Sawlıq ilän qаl! dädi

yine. Misafir döndü geldi fakirin

känä.

käldi

evine, iki kürek altının hepsini

küräk

fakire verdi. Akşam oldu, yine

аltınnı fuqаrägä wärdi äpіsіn.

yattı. Sabah oldu yine kalktı,

Ахşаm oldu, känä yattı. Sаbаһ

heybesini aldı, kızın evine vardı,

oldu,

känä

çaldı kapısını. Allah için, dedi.

ägbäsіn аldı qıznıñ üyünä känä

Kız yine bir kürek altın çıkardı,

wardı, känä qaqtı qapusun. Аllа

misafire verdi. Altını da aldı

üçün dädi. Känä qız bir küräk

misafir, Allah razı olsun, dedi.

аltın çıqardı, musаfırğа wärdi.

Ey

Аltın dа аldı musаfır, Аllа rаzı

benden, ben bir zengin idim,

olsun! dädi. Hä bаlаm sän

günde

qızıñ Qız

bolup

Qayttı

fuqaränіñ

75

sоñ

Аş

üyündän, musаfırğа qızıñ üyün

qаpusun.

60

musаfır.

üyünä, qаpunu

qızğа.

musаfır,

äwіnä

känä

äki

qalkqtı,

evini

gösterdi.

çocuğum: bin

“Sen

adam

Misafir

kaçma geliyordu

27

85

90

95

100

105

110

qаçmа mändän! dädi. Män bir

bana, her adama günde bir altın

bay ädim, dädi, kündä bіñ

veriyordum. Bir gün bir dilenci

аdаm kälädi maña, kündä bir

daha geldi, çıkardım bir altın

аltın wärädim här аdаmğа. Bir

verdim. O altını verdikten sonra

kün

kalbimden,

bir

tilänci

dаһа

käldi,

benim

gibi

çıqardım, bir аltın wärdim. Şu

hayırsever kul var mı acaba,

аltınnı wärgän sоñ qalibіmä bu

diye geçirdim. Günde bin adam

käldi: mänіm gіbі xayratlı qul

gelirse

wаrm'äkän dädim. Kündä bіñ

Sonra sizi söylediler bana. O

аdаm kälsä, bіñ аltın wäräm.

dilenci; bu senin hayratın hayrat

Sоñ sіznі säwlädilär mağa. Ol

mı, İstanbul'da bir kız var, her

sänіñ xayratıñ xayratmа, dädi о

gün her kişiye bir kürek altın

tiläncі, Istаmbul şähärіndä bir

veriyordu,

qız wаr, dädi, här kündä här

hakikatini

kişigä bir küräk аltı wärädi. Şu

İstanbul'a geldim. Kürekle altın

qıznıñ

däp

verdiğin sahiymiş. Sorması ayıp

käldim Istаmbulğа. Küräk аltın

olmasın kızım, bu zenginliği

bärgänіñ sаyı oldu. Sоrmaq

nereden buldun, ben dilenci

аyıp bolmаsın qızım, dädi. Bu

değilim. Kendi halime göre hayır

däwlät närädä bulduñ, dädi,

yapan bir zengin idim, Allah için

män

dädi.

kürekle veremedim. Sen kızım

Qalımcа xayrat ätkän bir bay

benden baskın çıktın. Maşallah

ädim, аllа üçün küräk аltın

kızım sana. Daha sonra dedi ki,

bärämädim. Sän qızım mändän

bir de bu zenginliği nereden

bаsqın çıqtıñ. Maşallа olsun

buldun, sormak ayıp olmasın,

qızım sаğа. Andan dädi-ki: bir

sen bana söyle.”dedi. O vakit

dа bu däwlätni närädän bulduñ,

kız: “A bey benden sormayın,

dädi, sоrmaq аyıp olmаsın, sän

gidin Ayasofya camisinde bir

ayt maña! dädi. O wахtа dädi

Selim

müezzin

qız: а bay mändän sоrmаñız!

ondan

sorun.

Sän

gelirsin,

sаyısın

tiläncі

wаr!

bilmägä

dügülüm

аyа

Sofiya

bin

altın

dedi.

veriyorum.

Bu

kızın

öğrenmek

için

sana

var,

gerçeği

Sonra

bana

gerçeğini

28

115

120

125

130

135

140

cäämіsіndä bir Sälіm määzіn

söylerim” dedi. Oradan ayrıldı

wаr dır, dädi andan sоrаrsız,

zengin, yine fukaraya geldi,

dädi, sаyısın, sоñ maa käläsin,

öğlen oldu, zengin abdest aldı,

sоñ aytırım sаñа sаyısın. Kittі о

gidip

yärdän

müezzin

bay,

käldi

fuqаräyä

camiye

oturdu.

Selim

minareye

çıktığı

känä, oldu üylä, аldı bay аbdäs,

zaman, kırmızı yüzlü bir yiğit idi.

kitіp

Sälim

Ezan okuyana kadar kıpkırmızı

määzіn çıqtı minarägä, çıqqan

yüzlü oturuyor, okuma bittikten

waqtındа qırmız yüzlü bir yіgіt

sonra

ädi.

tırnağına

оturа

Äzаn

cäämigä.

oquğanca

qırmız

simsiyah, kadar

dişinden

yanıp

kalır.

yüzlü оturа, оqup qutulğan sоñ

Sonra Selim müezzin aşağıya

sіm siya tіşindin tırnağınaca

indi, namaz kılmaya başladılar.

yanıp qаlа. Sоñ Sälіm määzіn

Namazı kılıp bitirdikten sonra

tüştü аşаğа, bаşlаdılаr namaz

camiden çıktılar. O yerde Selim

qılmağa. Namаz qılıp bіtkän

müezzin

sоn cäämidän çıqtılаr. O yärdä

zengini gördüğü. Hoş geldin,

kördü Sälim määzіn Istаmbulğа

der.

kälgän baynı. Хоş käldiñ dädi.

müezzin

O yärdä bay dädi: ay määzіn

çıktığında kıpkırmızı yüzlü bir

bir dаa minarägä çıqqan waqtа

delikanlı

qıp qırmız yüzlü bir däli qаñlı

ayıp

olаsın. Sоrmаq аyıp olmаsın,

inerken bu dişinden tırnağına

mіnärаdän tüşkän wаqtа bu

kadar yanmanın sebebi nedir?

tіşіndän tırnağıñаca yanmаnıñ

Selim

säbäbі nä dir? Sälіm määzіn

benden

dädi: ä bay, mändän sоrmаñız!

kavaf Ali denen biri vardır, ona

yoqardа Qawap Аlı dägän wаr

gidin,

dır,

hakikati

аñа

warıñız!

Andan

O

İstanbul'a zaman bir

gelen

zengin:

daha

minareye

oluyorsun. olmasın,

Sorması minareden

müezzin:

“E

sormayın! ondan

“Ey

efendi, Yukarıda

sorun.

gelip

Sonra benden

sоrаñız! sоñ sаyısın mändän

sorarsınız” dedi. Zengin sonra

kälip sоrаrsız. Bay sоñ kittі;

gitti; ben onu nereden tanırım?

män

dedi.

оnu

närädän

tаnırım?

Müezzin:

“Onu

neden

29

145

150

150

155

160

165

dädi. Määzіn dädi: оnu nädän

tanırsın sen? Onun dükkânı gibi

tаnırsın sän? dädi, оnuñ tüqânı

alış veriş yapan dükkân yoktur.

kibіk аlış värіş äkän tüqân yoq-

Bir çift iki çift alış veriş etmeyip,

tur. Bir çüft äki çüft аlış värіş

kucak

ätmäs, quçaq quçaq kötärіp

Parayı böyle sayıp almaz. İki

ätä. Pаrаnı bäwlä sayıp аlmаz

adam tezgâhta devamlı para

wiirа, äki аdаm bäş taqtаğа

kürer. Bundan tanırsın.” der.

pаrа

Andan

Zengin gitti, oturdu, sormaya

tаnırsın, dädi. Şindi wаrdı bay,

zaman yok, devamlı alış veriş.

оturdu bay lаf sоrmağa waqıt

Şimdi kavaf Ali devamlı kucak

yoq

Şindi

kucak ayak kapatıyor. O sırada

qawap Аlı wiirа wiirа quçaq

bu tarafa baktı “üh” dedi, o

quçaq аyaq qаpаtа. Şu аrаdа

tarafa baktı “üf” etti, uf eder

bu yaqqа baqtı “üһ” ättі, о

etmez ağzından allı yeşilli ateş

yaqqа

uf

çıktı. Zengin oturuyor, sormaya

ätkännän аllı yäşilli аtäş çıqtı

vakit yok. Akşama bir saat kaldı

аğızından.

оturа

derken alış veriş kesildi. Kavaf

sоrmağa wаqıt yоq. Ахşаmğа

Ali, dükkânı kapadı. Şimdi gelen

bir sa’at qаldı dägän wаqıttа

zengin

аlış wärіş käsildi. Qawаp Аlı

sormaya başladı: “Kavaf Ali,

qapаdı tüqân. Şindi kälgän bay

ben buraya sabah geldim, size

wаrdı qawаp Аlığа bаşlаdı bay

bir şeyler sormaya vakit olmadı,

sоrаmаğа: “Qawap Аlı”, dädi,

devamlı alış veriş yapıyorsunuz.

sаbаһ käldim män bu yärgä,

Artık alış veriş kesildi, şimdi ben

sіzdän

waqıt

sizden bir şey soracağım.” dedi.

bolmаdı, wiira аlış wärіş ätäsіn.

Kavaf Ali, sorun ben size cevap

Şindi аlış wärіş käsildi, şindi

veririm,

män sіzdän bir lаf soracağım.

verişinize nazar değmesin. Ben

Qawap Аlı dädi-ki:

sabah geldim oturdum şurada,

män

küräp

wiirа

оturur.

аlış

baqıp

lаf

sіzgä

värіş.

“uf”

Şindi

ättі,

bay

sоrаmа

cоğap

sоrаñız! wäräyіm,

dädi. Bay şindi dädi-ki: maşalla

sizin

kucak

kavaf

dedi.

alış

alışveriş

kaldırıyorlar.

Ali'ye

geldi,

Zengin:

verişiniz kimsede

gibi yok.

“Alış

bir Sen

30

170

175

olsun аlış wärіşіñä! Män sаbаһ

arada sırada bir tarafa bakıp

käldim, оturdum şüyärdä, sіzіñ

“üh” ettin, o tarafa bakıp “üf”

аlış wärіş kibіk bii аlış wärіş

ettin. Üf ederken allı yeşilli ateş

kimsädä yоq. Аrаdа, аrаdа sän

çıktı ağzından. Şu tarafa “üf”

“üһ” ättіñ bu yaqqа baqıp “üf” о

etmenizin mânâsı nedir? Allı

yaqqа baqıp. Üf ätmäktän аllı

yeşilli ateş çıkarmasının mânâsı

yäşilli аtäş çıqtı ağızıñdan. Şu

nedir? Kavaf Ali :

ätmägіñіznіñ

- Sana anlatayım, bir gün,

maanası nä? аllı yäşilli аtäş

güneşin doğduğu taraftan bir

çıqmаqnıñ maanası nä? dädi.

ıntaw

Qawap Аlı dädi: aytаyım sаñа,

duruyordum.

dädi, bir kün kün dоğan tаrаftаn

dükkân

bir ıntaw çıqtı; alış wärіş ätіp

kimse görünmüyor, arabacı da

оtur ädim. Dоğru sürdü, käldi

görünmüyor.

tüqân

içinden:

yaqqа

180

185

190

195

200

“üf”

ögünä,

іçіndä

kimsä

çıktı;

alışveriş Doğru

önüne

“Kavaf

sürdü,

geldi,

Bir

edip içinde

ses

geldi

Ali,

kendi

arabacıdа

işinden bir çift terlik gönder!”

körünmäy. Bir säs käldi іçіndän:

dedi. Tuttum bir çift terliği kendi

Qawap Аlı, dädi, öz іşіndän bir

işimden vermedim, başka işten

çüft tärlik yіbär! dädi. Tuttum bir

verdim. Sonra aldı, baktı. Kendi

çüft

іşіmdän

yaptığını ver, dedi. Tuttum yine

wärmädim, bаşqа іş wärdim.

bir çift kendi işimden vermedim,

Şindi аldı, baqtı. Özüñ іşіñnі

başkasından verdim. Yine baktı,

wär! dädi. Tuttum känä bir çüft

bir daha kendi işinden versene,

öz іşіmdän wärmädim, bаşqа іş

dedi. Yine tuttum, başka işten

wärdim. Känä baqtı bir dаһа.

verdim. Ses öfkelendi, kendi

Gändi іşіñdän wärsänä! dädi,

kendine,

känä tuttum, känä bаşqа іş

görmedin, dedi. Açtı ıntawın

wärіm. Säs аçuwlаndı gändi

penceresini,

gädiñä bäni munasıp körmädiñ,

başıma

dädi. Аçtı ıntawnıñ pänciräsin,

tırnağımdan çıktı, halt yedim.

köründü maña, bаşımа quyuldu

Kendi kısmetimi kendim teptim.

körünmäy,

tärlik,

öz

beni

münasip

göründü

sıcak

su

bana, döküldü,

31

bir sıcaq su, tırnağımnan çıqtı,

Şimdi ben korkuyorum, benim

qаlt yädim. Gändi kismätіmnі

bu tarafa bakıp “üh” etmemin şu

gändim

tarafa

tаptım.

qоrqаmın, 205

şindi

225

230

“üf”

etmemin

mânâsı budur. İşte o tarafa bu

yaqqа

ätmäsіnіñ

sorarsanız, ben bir daha gelir

maаnası о dur. Mänä mänä о

de bakmazsam göremem diye

yaqqа

korkuyorum.

baqıp bu

“üf”

yаqqа

baqmаnıñ

sоrаsаñız,

män

körmäm

däp.

bakmamın

mânâsını

Bakmasının

manası bu sebeptendir.

qоrqamın bir dаһа kälir dä

Kavaf

Ali

bu

sözü

söyledikten sonra zengin dönüp

Bаqmаsınıñ maаnası о säbäp.

gitti,

Qawap Аlı bu söz aytqan sоñ

geldi. Selim müezzin, sordunuz

bay qaytıp wаrdı, sоñ käldi

mu, dedi. Zengin, sordum, dedi.

Sälіm määzіngä. Sоrаdı Sälіm

Selim müezzin:

määzіn

220

bu

bakıp

tarafa

baqmаsаm

215

mänim

män

yaqqа baqıp “üh” ätmäsіnіñ şu

maаnası 210

Şindi

dädi-ki:

sonra

Selim

müezzine

sоrdıñızmı?

-Şimdi ben anlatayım. Bir

dädi. Bay “sоrаdım” dädi. Sälіm

gün ben minareye çıktım, orada

määzіn

ezan

dädi-ki:

şindi

män

okudum,

kendimden

aytayım. Bir kün män çıqtım

haberim

mіnaräyä, аndа äzаn оqudum,

okuyorum sanıyordum. Bir de

özümdä

män

baktım bir güzel saray içinde

bäliim äzаn оquyum. Bir dаһа

yatıyorum. Baktım ki bu saray

baqtım bir yaqşı sаray іçіndä

içinde

yаtаm. Bаqsаm bu sаray іçіndä

yanımda, birisi baş tarafımda

üç qız war, äkisі äki yаğımdа

yatıyor. Gönlüm bu kıza düştü,

yatа, birіsі bаş tаrаfımdа yatа.

sonra

Köñlüm bu qızğa tüştü, şindi

uzatmak istedim. Kız, Selim

män bir danäsіnä qol uzаtmа

müezzin kolunu çek, inşallah

іstädim. Qız dädi ki: Sälіm

hak nikâh olur, dedi, ben elimi

määzіn qolıñ çäk! dädi іnşаllа

çektim. Biraz yattım, biraz sonra

aq näkiyä olur dädi män çäktіm

bir kız daha gönlüme düştü, bir

xabärіm

yоq:

yok,

üç

ben

kız

bir

ben

var,

ezan

ikisi

tanesine

iki

el

32

235

240

245

250

qоlum. Bir tınış yattım, bir

de o tarafa elimi uzattım. Sonra

tınıştаn sоñ dаһа qız köñlümä

o kız, Selim müezzin çek elini,

tüştü, dаһа ol tаrаfа qolum

şeytana uyma, hak nikâhtır,

uzattım. Dаһа ol qız dädi ki:

dedi. Biraz daha yattım, biraz

Sälіm määzіn çäk qoluñ! dädi,

daha yattıktan sonra bir kız

şaytаnğа uyma! dädi, aq näkiyä

daha

dir dädi. Dаһа bir tınış yattım,

tarafıma elimi uzattım. Sonra bu

tınış yatqаndan sоñ dаһа qız

kız da, Selim müezzin çek elini,

köñlüm tüştü, dаһа bаş tаrаfа

şeytana

qolum uzattım. Dаһа bu qız

nikâhtır, dedi. Biraz daha yattım

dädi ki: Säilm määzіn, çäk

bir kız daha gönlüme düştü,

qoluñnu!

uyma!

sonra kolumu üç kıza uzattım

İnşаllа aq näkiyä dir, dädi. Bir

yine böyle; çek kolunu, şeytana

tınış dаһа yattım qız dаһа

uyma, hak nikâhtır, diye kızdı

köñlümä tüştü, dаһа qolumnu

kızlar. Kendimde değildim, bir

üç qızğa uzattım dаһа bäwlä

de baktım minare tepesindeyim,

çäk qoluñnu, şaytаnğа uyma!

hiç kız yok. Ben ezan okumaya

däp

däp

çıktığım zaman kırmızı yüzlü

хаbärіm

oldum. Ezan bitince simsiyah

bir

dа

oldum. E zengin o vakitten

töpäsіndä

sonra minareye çıkarsam kız

Şaytаnğа

aq

näkiyä

аçuwlаndı

255

qızlаr,

аlmаdı

özümnüñ,

baqsаm

mіnarä

uyma,

boldum һäç qız yoq. Mänіm

görmekten

äzаn

okumaya

qırmızı

260

dir

gönlüme

оqumа

çıqqаn

wаxtа

yüzlü

oldum.

Äzän

düştü,

inşallah

korkarım, çıktığım

baş

hak

ezan zaman

kıpkırmızı yüzlü olmamın, ezan

qutulğandа sіm siyа oldum. Ä

bitince

bay о waqıttаn sоñ minarägä

mânâsı buradan kaldı. Sonra

çıqsаm qоrqаmın qız körmäyä

zengin

äzаn оqulа çıqqa waqtа qırmızı

yanından ayrıldı, kıza gitti. Kıza

yüzlü olmam, äzаn qutulğanda

gelerek, a kızım ben onlardan

sіm siyа yanmаmnıñ maаnası

sordum, şimdi sana sormak

andan qаldı. Andan sоñ çıqtı

ayıp

simsiyah Selim

olmazsa

olmamın müezzinin

bu

zenginliği

33

265

bay Sälіm määzіndän qızğа

nereden buldun söyle, dedi. Kız

kittі. Qızğа kälip dädi-ki: а

: - Söyleyeyim sana, benim

qızım män olаrdan sоrаdım,

270

275

280

285

290

şindi

sоrmaq

dädi,

maña

ayp

bolmаsа,

babam

bana

göre

elbette

däwlät

zengin bir adam değildi. Orta

närädän bulduñ? Qız dädi-ki:

halli bir adam idi. Parayla dolu

aytayım

mäniñ

bir küp altını var idi. Bir gün

bаbаm mutlаq bir zängіn аdаm

eşkiyalar geldi, evini bastılar;

dägil ädi, maa körä. Оrtа аlı bir

babamı, annemi kestiler, bir küp

aqay ädi. Pаrаdan bir küp аltın

altını aldılar, gittiler. Ben küçük

wаr

bir

ayt

sаñа,

ädi.

aydamaqlar

bu dädi,

Bir

kün

bаstılar

käldi üyünü,

kızcağız

gömme

Korkup

idim.

dolaba

girdim,

bаbаmnı, аnamnı soydulаr, bir

saklandım,

küp аltınnı аldı, kittіlär. Män

görmediler. Böylece kurtuldum.

özüm yaş qısçıq ädim. Qorqup

Sonra padişah, benim öksüz

qаmärä

kirdim,

kaldığımı duydu, beni yanına

saqlаndım, aydаmaqlаr mänі

aldı, orada serpildim, büyüdüm.

körmädilär.

ilän

Bir gün padişah bana, yavrum

qutuldum. Sоñ mänі Padişa

kimin kızısın, diye sordu. Ben

duydu, öksüs qalğanım, аldı

“falan adamın kızıyım, bir gün

mäni

dolаfqа Оnuñ

yanınа,

büyüdüm.

Bir

eşkiyalar

beni

аndа

östüm,

evimize iki eşkiya geldi babamı,

kün

Padişa

annemi kestiler, ben korkup

mändän sоrаdı: Bаlаm, dädi

gömme

kimnіñ

Män

sayede kurtuldum. Bir küp altın

ayttım: fälаn аdаmnıñ qızımın,

vardı onu aldı gittiler” dedi. O

dädim, bir kün üyümіzgä äki

zaman

aydаmaq

bаbаmnı,

nerede olduklarından haberin

аnamnı soydulаr, män qоrqup

var mı, dedi. Ben, söylediler

qаmärä dolаfqа kirdim, оnuñ

bana,

ilän qutuldum. Bir küp аltın wаr

odasında,

ädi,

padişah

qızısın?

аnı

käldi,

dädi.

aydаmaqlаr

аldı,

dolaba

girdim,

padişah,

eşkiyaların

Ayasofya dediler. askerlerini

bu

camiinin Sonra gönderdi,

34

295

300

kittilär. U yärdä Padişa dädi-ki:

baktırdı. Yer altında lağımda

аydаmaqlаrnıñ

eşkiyalar oturuyorlarmış. Onları

olduqlаrınıñ xabärіñ oldu mu?

padişah

Män dädim: ayttılаr maña Аyа

Sonra padişah bana: “Ne kadar

Sofiiya cäämіsіnіñ оdаsından

parası malı varsa senin malın

dädilär. Şindi yibärdi Padişa

olur. Sana bir saray yaptırayım.”

аskärіn, baqtırdı. Yär tübündä

dedi. O zaman ben:

315

äkänlаr. Olаrnı Padişa tuttu,

siyah yaptır, dedim. Dümdüz

kästіrdi. Andan Padişa maña

siyah sarayı yaptırdı, beni o

dädi ki: nä qadar pаrа malı

saraya götürdü; o eşkiyaların

olursа sänіñ malıñ olur. Sаa bir

oturduğu yerde ne kadar mal

aydаmaqlаr

O

para varsa bana verdi, o parayı

waqıttа män dädimnі: Sаray

askerler, altı ayda taşıdılar. O

yaptırsаñ düm düz siya yaptır!

zamandan beri kürek kürek altın

dädim. Düm düs siya sаraynı

vermemin mânâsı budur. Bu

yaptırdı,

mänі

sаrаydа

kadar altına babamın bir küp

köçürdü,

şu

aydаmaqlаrnıñ

altını karışınca kürek kürek altın

yaptırayım,

dädi.

о

оturğan yärindä nä qadar mal

verirsem

pаrа olsа, maña wärdi, о pаrаyı

küpünün bir altını karışıp gider

askär аltı aydа tаşırdılаr. O

de babamın hayratı olur, diye.

zamandan, dädi, küräk küräk

Kürek kürek vermemin manası

аltın wärmämnіñ maаnası о dır.

bundandır. Ben ahirete altın alıp

Bu qаdar аltınğа bаbаmnıñ bir

gitmeyeceğim, dedi.

küp аltın qаrışqаndа, küräk 320

küräk

аltın

wärsäm

bälki

bаbаmnıñ kübünüñ bir аltın yağılıp kitärdä bаbаm xayratı olsun!

däp.

wärmämnіñ 325

kestirdi.

-Saray yaptırırsan dümdüz

sаray

310

yakalattı,

оturа

lаğımdа

305

närädän

Küräk

küräk

maаnası

оnuñ

üçün män aхrätkä аltın аlıp

belki

babamın

Kız bu sözü söyledikten sonra zengin rahatladı, artık yerine geri döndü.

35

kitäyägіm yоq dädi. Qız bu söznü aytqаn sоñ, raаt oldu, şindi qayttı yärіnä.

4) Аltın Bаş Sаrı Ayğır

4) Altın Baş Sarı aygır

Bir zamandа war, dii, bir

Bir varmış bir yokmuş, bir

zamandа yоq, dii, bir fuqаrä

fukara varmış. O fukaranın hem

war. O fuqаränіñ qarısı ölä, bir

karısı hem de oğlu ölür; bir kendi

dа oğlu ölä, bir özü dаa bir qızı

bir

qаlа. Sоñ käfsіz olа. Bаlаm,

hastalanır,

dii, män ölsäm mäni xayr-män

ölürsem

yiidırma! Bаbа ölä, qız şindi

gömdürme!” der. Babası ölür,

babanı bäklii sаbacа, sаbа

kız

oldu, kittі qız аdаm çıqarmа,

bekler, sabah olur, kız adam

käldi

şii

çağırmaya gider, adam gelince

qаbır

bir şeyler alıp kabir kazmaya

qаzmağa, аa kittilär, yiidılar.

başladılar, işte gittiler, gömdüler.

Qayttı, käldi аdаmlаr, һäpsі

Adamlar

kittі. Şindi mullа qаldı, qızğa

gider. Sadece molla kalır, kıza;

dädi: aydа bаlаm kitäyik! Sänіñ

hadi çocuğum gidelim, senin

mındа kimsäñ yоqtur. Аldı,

burada kimsen yoktur, der. Kızı

kittі, bаrdı, аndа оturdu äfändi

alıp evine getirir, orada molla

mullаnıñ äwindä. Bir kün turdu

efendinin evinde oturur. Bir gün

qız, mindi bir аt, qiidi aqay

kız kalkar, bir ata biner, erkek

rubаsı,

kiidi,

kıyafeti giyer, bir de kalpak

çıqtı, kittі. Kitä kitä kitä bir аz.

giyer, çıkar gider. Az gider uz

Bir

şindi

gider. Bir yılana rast gelir; fırlatıp

şıpıracaq oldu, dädi yılаn: tiimä

atmak isteyince yılan; dokunma

mağa, bir künü käräk olurum.

bana, bir gün lâzım olurum, der.

1

5

10

аdаm

аlmağa,

15

20

bаşlаdılаr

bаşlаdılаr

bir-dä

yılаn

rаs

qаlpaq kätirdi;

de

kızı

kalır.

Sonra

“Evlâdım beni

sabaha

hayır

kadar

dönüp

ben ile

babasını

gelir,

hepsi

36

25

30

35

40

Qız dädi: nä yabacaqsın sän

Kız; bana ne yapacaksın sen,

maa?

käräk

bana niçin gerekirsin, der. Yılan;

olursun? Yılan dädi аlıp kit

beni alıp babama götür, ne

mänі bаbаmа. Nä istäsäñ män

istersen ben veririm sana, der.

wärärіm sаa. Yılan аldı, kittі,

Yılanı alıp götürür, bir obaya

bаrdı bir оbаa. Dädi yılаn:

varır.

qоrqma! аndа yılаnlаr çıqacaq;

yılanlar çıkacak, korkma, der.

qоrqma! Оbаğа kirdilär аndа

Obaya

häpsi yılan boldu. Qız qоrqtu.

hepsi yılandı. Kız korkar. Kızı

Qız аparğan аrqаdаş yılan

getiren

ayttı: аdаm boluñuz! аm häpsi

olun, der. Hemen hepsi insan

oldu аdаm. Şindi käldi yılanıñ

olur. Yılanın babası padişah

bаbаsı padişa kötärdi qıznı.

geldi, kızı kaldırdı. Hem de

Аm üstündän аldı, аlıp äwgä

hepsinin

qoydu. Mısаfır ättі, üç kün

bırakır.

mısаfır ättі. Dördüncü künü

Dördüncü gün yılan padişahı

käldi

gelir, dile dileyeceğini, dedi. Kız,

Näçün

yılаn

maа

pаdışаsı:

dilä

diläcägіñnі! dädi. Qız dädi: sаğ

45

girerler, arkadaş

oradakilerin yılan;

üstünden Üç

gün

orada

insan

alıp

eve

misafir

etti.

sağ olun, dedi. - İşte sana buradan para.

pаrа. -Män pаrаnı napаyım?

Kız:

dädi qız. Qız dädi: känä sіzіñ

-Ben parayı ne yapayım?

bir аltın bаş sаrı ayğır bаr,

Sizin bir altın başlı sarı aygırınız

bärsäñiz оnu аlırım, dädi. Män

var, verirseniz onu alırım, dedi. Yılan

padişahı:

“Ben

о mänim qаrım näkiyä bаğışır.

bilmem, o benim karıma nikâh

Аna qız turdu, çıqtı kitmäyä.

hediyesidir” dedi.

Bärabär kälgän yılаn, män-dä

Kız

gitmek

için

kalkar,

kitämіn, dädi. Şindi mindilär

çıkar. Beraber geldiği yılan, ben

аtqа,

de gidiyorum, der. Ata binerler,

kittі.

xabär 55

korkma,

oluñuz! -Muna sаğа buradan

bilmäm, dädi yılannıñ pаdışаsı, 50

Yılan;

yılаnnıñ

Yılаnıñ

ättilär. anası.

аnasına

Аman

dädi

giderler. Yılanın annesine haber

Qaytmаm,

verirler. Yılanın annesi; aman

37

60

65

70

75

80

dädi. Wäräyim ayğırnı dädi.

dönmem, aygırı vereyim, der.

Аna käldi, çıqardı, wärdi. Şindi

İşte gelir, çıkarır, verir. Şimdi der

dädi yılan yür sänі оğdurayım!

yılan,

Ayğırnıñ marfätіn ayttı. Äki

Aygırın marifetini anlattı: “İki

yügän ur dädi ayğırğа, birіn

dizgin vur aygıra, birini kurdur,

qurdurup qoy, birіnі qoluñа tut,

birini elinde tut, dikkatli ol, alıp

dädi, saq ol! аlıp qаçmаsın!

kaçmasın.

Ayğırğa

emredersen

nä

ämir

ätsäñdä

seni

ogdurayım.

Aygıra olması

ne

mümkün”

bulundurmаa mümkün, dädi.

der. Şimdi yılan geri döner. Kız

Şindi yılаn qayttı. Qız kitіp оtur

gittiği yolda bir kanada rastlar, at

yoldа bir qanat rаs kätirdi,

üstünden onu almaya eğilir, alır,

şundа

аt

aygır almasına kızdı: “Sen bu

üstündän, аldı, аlğanına ayğır

kanadı alma, başına çok belâlar

dаrıldı: sän аlmа bu qanatnı,

gelir.” Zararı yok, der kız. Gide

bаşıñа çоq bälаlаr kälir. Zаrаr

gide

yоq dädi qız. Şindi kitä, kitä,

Misafir olur, kahve pişirip getirir,

kittі. Bir sarayğa bаrdı. Mısаfır

verir. Bir eline kahveyi verir, bir

oldu,

qaawа

kätirdi,

eliyle kanadı kavrayarak alır.

wärdi

qaawäyi.

qolunа

Oğlan

qаwänі

аlmağa

wärdi,

ägildi

pіşіrіp Bu bu

gider

bir

çıkar

saraya

gider,

varır.

padişaha

qolunan

varır. İşte padişahım ben bir

qаnatın аldı qаrmаnınan. Çıqtı

kanat buldum, der. Padişah, bu

kittі oğlan, bаrdı pаdışаğа.

kanadı

kim

Mına pаdışаm, män bir qanat

misafir

getirdi,

tаptım dädi. Bu qanatnı kim

getiren kuşu da getirsin, der.

kätirdi? dädi. Bir mısаfır kätirdi

Oğlan gelir, kıza söyler. Kız

dädi. Qanatı kätіrgän quşnu dа

ağlamaya

kätіrsіn! dädi. Käldi oğlan, ayttı

kalkar, aygıra gider. Aygır, niye

qızğа. Bаşlаdı qız аğlаmа.

ağlıyorsun, der. Kız:

Şindi qız turdu, bаrdı ayğırğa. 85

yürü

Ayğır

dädi:

n'аğlay

sın!

N’ağlamayım, dädi qız. Munuñ

getirdi, der.

başlar.

der.

Bir

Kanadı

Şimdi

kız,

-Nasıl ağlamayım? Bunun kanadını bulup getiren kuşu da bulup

getirsin,

dediler

diye

38

qаnatın tаbıp kätirgän quşnu

90

söyler.

dа tаbıp kätіrsіn! Ayğır dädi:

Aygır:

män sаa yoldа ayttım: аlmа

-Ben sana yolda söyledim,

qanatın!

dädim,

padışağa,

bir

dädi.

Wаr

maаrqа

tаrı

wärsіn! bir dа yapıncı wärsin!

kanadı

100

105

115

der.

örtü versin, der. Padişah

darı

ile

örtüyü

wärdi, qız tаrı dа yapıncını аldı

verir, kız darı ile örtüyü alır

ayğırğa wаrdı. Dädi ayğır: mіn

aygıra gider. Aygır, bin üstüme

üstümä!

Ana

gidelim, der. İşte kanadı aldıkları

kittilär qanatnı alğan yärgä,

yere giderler varırlar. Aygır, in

wаrdılаr. Tüş üstünnän! dädi

üstümden, der. İner üstünden.

ayğır. Tüştü üstümnän. Yibär

Aygır, gönder beni, der. İşte

mäni! dädi ayğır. Ana yibärdi.

gönderir. Aygır, kıza söyler:

kitäyіk!

dädi.

Ayğır dädi qızğa: yap üstüñä

-Üstüne örtüyü ört, dök

yapıncını! tök tаrı üstüñä! bаşı

darıyı üstüne, baş aşağı yat, o

аşаğа yat, dädi, о quşlаr kälir

kuşlar gelir, Allah, Allah! Bu darı

dädi. Аllа! Аllа! bu tаrı qaydan

nereden geldi, der. Dikkatli ol,

tаpıldı? däp aytır, dädi. Saq ol!

eğer kuş gelirse bir tanesini tut,

ägär quş kälsä bir danäsin tut!

der.

dädi. Ana käldi quş bаşlаdı

110

dedim,

Padişaha git, bir ölçü darı, bir de

dädi. Padişa tаrı bilän yapıncı 95

alma

İşte

kuş

geldi

tаrını аşаmağa. Qız çıqardı

yemeye

qolun, tuttu bir danäsіn. Bäk

çıkardı, bir tanesini tuttu. Sıkı

tut! yibärmä! dädi ayğır. Qız

tut, bırakma, dedi aygır. Kız

turdu yärdän, mindi ayğırğa,

yerden

käldi pаdışаnıñ äwіnä, wärdi

padişahın

quşnu

kättі

oğlana verdi; oğlan alıp gitti,

oğlan wärdi padışağa. Padişa

padişaha verdi. Padişah, bunun

dädi: munuñ quşun kätirdi,

kuşunu

sаbısın dа kätіrsіn! dädi. Käldi

getirsin, dedi. Oğlan kıza gelir,

oğlan qızğa, bаşlаdı aytmağa

kuşu getiren sahibini de getirsin

oğlanğа,

аldı,

başladı.

darıyı

kalktı, evine

getiren,

Kız

aygıra

elini

bindi,

geldi,

sahibini

kuşu

de

39

dа

dediler,

dedi.

kätіrsіn! däp ayttı. Qız bаşlаdı

başlar,

aygıra

ağlamağa, wаrdı ayğırğa qız

ağlamaya başlar.

bаşlаdı känä ağlamağa. Ayğır

ağlıyorsun, bu belâların belâsı,

dädi

bälа

daha olacak belâlarına bak. Var

olacaq

padişaha, bir tekne kızılcık, bir

bälаlаrına baq! dädi. Ayğır

varilcik yıllanmış şarap, yine bir

dädi: wаr padışağa, bir täknä

tekne rakı versin!” dedi. Padişah

qızılçıq wärsіn! bir wärälçіk

bunları

verdi,

oradan

gitti.

yıllanğan şаrаp wärsіn! Känä

Bunları

kızın

geleceği

yere

bir täknä raqı wärsіn! Аnı wärdi

koydular. Aygır:

quşnu 120

kätirgän

nağlаqın?

bälаnı! 125

pаdışа. 130

135

sаbısın

dädi.

-Bu Dа

Andan

145

gider,

yine

Aygır: “Ne

-Çık bir tarafa, görünme,

käläcäk yärgä qoydulаr оnu.

saklanalım. Bakınıp bekle, o

Ayğır: çıq bir yaqqа! körünmä!

gelir.

saqlanayıq! dädi. O, dädi, kälir,

yemek için iyi bir şey diye söyler.

bаğıp

Bаştа

Yemeğe başlar, ondan sonra

qızılçıqnı körär, dädi, аşаmağa

şarabı görür, onu da içer. Ondan

bir yaqşı şii däp aytır, dädi.

sonra rakıyı görür, iyi bir şeymiş

Bаşlаr аşаmа, dädi, Andan

diye onu içer. Ondan sonra

sоñ şаrаpnı körär, dädi, оnudа

yıkılır, kalır. Kendin gidip tut onu,

іçär, dädi. Аndan sоñ raqını

saçından iki tel saç al, der.

dädi.

körär, dädi, bir yaqşı şii äkän 140

ağlamaya

Qız

оtur!

kittі.

Kız

Önce

kızılcığı

görür,

Şimdi kuşların sahibi kız

däp оnu іçär, dädi. Andan sоñ

gelir,

yıqılır, qаlır, dädi. Wаrıp özüñ

güzelmiş, ne tatlıymış yemek

tut аnu! dädi, sаçınnan äki täl

için, der. Onu yer, şarabı görür.

sаç аl! Şindi käldi quşlаrnıñ

Ne güzelmiş, tatlıymış içmek

sаbısı qız, kördü qızılçıqnı, nä

için, der. Onu içer, rakıyı görür,

güzäl

äkän

onu da içmeye başlar. Yıkılır

aşаmağa! Оnu аşаdı, kördü

kalır. Şimdi aygırın sahibi kız

şаrаpnı. Nä güzäl äkän, tаtlı

gelir, saçından iki tel saç alır,

äkän içmägä! İçtі оnu. Kördü

atına biner. Sonra kız aygıra, bu

äkän!

nä

tаtlı

kızılcığı

görür,

ne

40

150

raqını, bаşlаdı оnudа іçmäyä.

burada kaldı, dedi. Aygır, “sen

Yıqıldı, qаldı. Şindi ayğırnıñ

korkma, saçını aldıktan sonra

sаbısı qız käldi, аldı saçınnan

kendi de gelir”, dedi. Şimdi

äki täl saç, mindi аtına, dädi qız şindi ayğırğa: bu qаldı dа 155

160

165

170

175

kız

köye

gider,

oturduğu odaya varır. Aygır:

mundа. Ayğır dädi: qоrqmа

-Odada ateş var mı, ateş

sän! sаçın alğan sоñ özü-dа

varsa bu iki tel saçı dağla ateşe,

kälіr. Şindi kittі qız köygä wаrdı

o saat gelir, dedi.

oturğan оdаsına. Ayğır dädi:

Kız gider, odadaki ateşe

оdadа аtäş wаrmı? dädi. Аtäş

bakar, saçı dağlar, o saatte o

wаr olsа, bu äki täl sаçnı tağla

yıkılan kız gelir. Padişah, kızı

аtäşkä, dädi, şu sa’at kälir. Kittі

görür. Kıza, düğüne başlayalım,

qız, baqtı odadan аtäş, tаwlаdı

dedi. Kuş sahibi kız; bir iki

sаçnı, käldi о yıqılğan qız, şu

sözüm var, onları bulursam, ben

sa’attа. Kördü padişa qıznı.

de

Toy bаşlayıq dädi, qızğa. Şindi

padişah, dileğin ne ise söyle,

quş

dedi.

sаbısı

qız

dädi.

Bir

alırım,

dedi.

O

zaman

qаwılım war, äki qаwılım wаr,

-Ben on üç yaşında iken bir

оnu tаpsаm, mändä аlırım,

cadı kadın ayna ile tarağımı alıp

dädi. U wаqtа dädi-ki pаdışa:

gitti. Beni getiren kız onları alıp

qаwılıñ olsа ayt! dädi. Män оn

gelsin, dedi.

üç yaşındа äkändä bir yadı

Oğlan gitti aygır sahibi kıza,

qurtqа küzgün ilän tаrаğım аlıp

anlatmaya

kittі. Mänі kätirgän qız аlıp

tarağımı cadı kadın alıp gitti, onu

kälsіn! dädi. Şindi oğlan kittі

alıp geleceksin, dedi. Kız yine

ayğır sаbısı qızğa, bаşlаdı

başladı ağlamaya. Aygıra vardı.

aytmağa.

bilän

Aygır; “Niye ağlıyorsun, beni üç

tаrаğım yağı qurtqа dа şunu

saat azat eder misin?” dedi. Kız,

аlıp kittі, оnu аlıp kälsіn! dädi.

ederim, dedi. Aygır, bin üstüme,

Qız känä bаşlаdı аğlаmаyа.

dedi.

Wаrdı ayğırğa. N’аğlаqın? dädi

oradan aynayı tarağı aldı, döndü

Küzgün

İşte

başladı.

gittiler,

Ayna

ile

vardılar;

41

180

185

190

ayğır. Mäni аsаt ätärsіn, dädi,

geldi.

bir üş sa’at? Qız dädi: ätärіm.

başlasın, dedi. Kuş sahibi kız,

Ayğır dädi mіn üstümä! Ana

bir

kittilär

Padişah, söyle sözünü, dedi.

bаrdılаr

аldı

210

var,

dedi.

Känä dädi Padişa toy bаşlаsın.

kısrakları vardır, onu alıp gelsin,

Dädi

dedi.

quş

sаbısı

qız:

bir

qаwılım dаğı wаr. -Ayt qawılıñ!

Oğlan, aygır sahibi kıza

dädi pаdışа. Yädi däryänıñ

anlatmaya gitti. Kız ağlamaya

оrtаsındа su biyälärі wаr dır,

başladı, aygıra gitti. Aygır, “Niye

dädi. Оnu аlıp kälsіn! dädi.

ağlıyorsun, bin üstüme gidelim.”

wаrdı oğlan ayğır sаbısı qızğa

dedi. İşte gittiler. Oraya vardılar.

aytmağa.

Aygır:

Bаşlаdı Wаrdı

qız ayğırğa.

-İn üstümden, al üstümden

N’аğlaqın? dädi. Mіn üstümа

eyeri,

kitäyіk

burada

dädi.

Ana

kittilär.

koy

yere.

Şimdi

kişniyeyim

ben

orada

su

Wаrdılаr аndа tüş üstümdän!

kısraklarının

dädi, аl üstümdän äyärnі, qoy

içinde

yärgä.

kişnediğimde bana gelir, dedi.

Şindi

män

mundа

arkasında

deniz

vardır,

ben

aygır

İşte

kişnemeye

başladı.

аrtındа ayğır wаr dır, däñіz

Önce su kısrakları geldi, sonra

іçіndä. Män kişnägänimdä maa

kara aygırı, altın baş sarı aygır

kälir,

ile kavga etmeye başladı. Şimdi

dädi.

kişnämägä. 205

daha

düğün

-Yedi deryanın ortasında su

kişnäyіm, аndа su biyälärіnіñ 200

sözüm

yine,

küzgünü tаraqnı, qayttı käldi.

аğlаmаğа. 195

аndа

Padişah

Ana Şindi

bаşlаdı käldi

su

altın başlı sarı aygır; “Benim

biyälärі, sоñ qаr’ayğırı, bаşlаdı

ağzımdan

аltın bаş sаrı ayğırğa qаwğа

aygırın yanına yapış.” dedi. Kız

ätmägä. Şindi аltın bаşlı sаrı

baktı, altın baş sarı aygırın

ayğır dädi: mäniñ awzumnan

ağzından kan geldi. O saat

qаn çıqsа qаr’ayğırnıñ yanına

orada kız, kara aygıra yapıştı,

yapış dädi. Ana baqtı qız, аltın

bindi

bаş sаrı ayğırnıñ awzunan qаn

kısraklarını getirmek için köye

kan

erkek

çıkarsa

oldu.

Kız,

kara

su

42

215

220

käldi, şu sa’at yapıştı qız qаrа

gitti; altın baş sarı aygır burada

ayğırğa, şindi aqay oldu qız.

kaldı. İşte getirdi, alıp gitti köye,

Ana kittі köygä, аltın bаş sаrı

kapadı bahçeye. Şimdi padişah

ayğır qаldı mındа, kittі su

yine düğün başlasın, dedi. Kuş

biyälärіnі

Ana

sahibi kız yine, bir sözüm daha

kätirdi аlıp kittі köygä, qаpаdı

var, dedi. Bir sözün daha nedir,

аzbаrğа.

känä

dedi padişah. Kız, beni getiren

pаdışа. Toy bаşlаnsın! dädi.

adam su kısraklarını sağsın,

Känä

kätirmäyä. Şindi

quş

qawılım

dädi

sаbısı

dа

wаr

qız

bir

dedi. Sağmaya başladı, sağmayı

dädi.

Bir

bitirdi. Büyük kazana sütünü

qаwılıñ dа nädir? dädi pаdışа.

koydu, dibine ateş yaktı. Kız:

Qız dädi mäniñ kätirgän аdаm

-Önce beni getiren adam

su biyälärnі sаwsun! dädi. Ana

sütün içine girsin, ondan sonra

bаşlаdı sаwmа, sаwup bіtіrdi.

padişah

Bаlаban

başlasın, dedi.

qazаnğа

sütünü

girsin,

sonra

düğün

qoydu, tübünä аtäş yaqtı. Dädi

Önce adam sütün içine

qız bаştа mäni kätirgän аdаm

indi, o çıktı geldi. Padişah indi,

tüşär sütkä, dädi, andan sоñ

süt içinde öldü. Kuş sahibi kız,

Padişa tüşär, dädi, sоñ toy

bu adama; “Erkek misin, kız

bаşlаmа, dädi. Ana tüştü aqay

mısın?” diye sordu. Erkeğim,

sütkä, о çıqtı, käldi Padişa

dedi.

tüştü. Padişa süt içindä öldü.

varacağım, al beni, dedi. İşte

Şindi dädi quş sаbısı qız:

düğün yapılmaya başlandı, kırk

mınaw аdаmğа ayttı: ärsіmmі?

gün düğün yaptı, koca sahibi

qıssımmı? dädi. -Ärmіn, dädi. -

oldu. Hasretine kavuştu, hak

Şindi män sаñа baracаğım, аl

muradına erdi.

mäni!

Аnа

bаşlаdı

toy

yapmağa qırq kün toy yaptı, kiyäwländi. Аsrätnі qawıştı aq murаdını ärdi

Şimdi

ben

sana

43

5) Kız Kardeşi

5) Qız Qаrdаşı Bir pаdışаһıñ birdän bir

Bir padişahın günlerden bir

oğlu olmış, оnuñ täkyar bir qızı

gün oğlu, onun arkasından bir

olur. O qızıñ dоğurduğu sоñrа

kızı olur. O, kızı doğduktan

äb’anayğа

sonra ebesine, “öldür çocuğu”

1

5

10

15

dämiş-ki:

öldür

bаlаnı. Oğlu östü, büyüdü, dädi

demiş.

Oğlu

ki bu bаlаnı näçün öldüräsіn?

büyümüş,

“O

dädi. Bаbаsı dädi ki: män qız

öldürdün?”

bаlа däyän şäy istämäm, dädi.

Babası, ben kız çocuğu denen

Sоñrа oğlan dädi: qız bаlа olsа

şeyi istemem, der. Oğlan; kız

öldürmä! maa bär! dädi. Аa bаlа

çocuğun olursa öldürme, bana

oldu. Sоñrа о bаlаyı аldı oğlan.

ver, der. İşte çocuğu olur.

Qoydu düldülnüñ üstünä, аldı,

Sonra o çocuğu oğlan almış.

kittі bir köyä. Oldu bir qаrt

Atının üstüne koymuş, alıp bir

аpaqaynıñ äwinä mіsаfіr, yämäk

köye gitmiş. Yaşlı bir kadının

yäyän wахtіndä, bаlа аğlаdı.

evine misafir olur. Yemeklerini

Qart apaqay dädi-ki: bu nä

yerlerken çocuk ağlamış. Yaşlı

аğlаğаn. Bu bänіm bir bаbаm

kadın, “Bu ağlayan kim?” der.

öldü, ondan qalğan bir bаlа,

Oğlan:

dädi. Sоñ qаrt аpaqay dädi 20

buñа:

bu

bаlаçığıñ

nayаpacaqsın? Bir yär bulsаm

çocuğu diye

Sonra yaşlı kadın buna,

Mäniñ qоnşum dа bir аpaqay

yapacaksın?” der.

Kötürdü braqtı balayı. Özü çıqtı kittі. Оn qadar yärdän nağаdar küçlü аdаmlаr wаr іsä cümläsinі körüştü. O аdаmnı bir аdаm

sormuş.

ondan kalan bir çocuk, der. “Bu

här masrаfını män çäkärіm dädi.

niçin

-Benim babam öldü, bu

bäräcägіm, bäslätäcägіm dädi. bаr dädi. Kötür bir оnu baqsın 25

serpilmiş

çocukcağızı

-Bir

yer

ne

bulursam

vereceğim, baktıracağım, der. -Benim bir komşum, yaşlı bir kadın var. -Onu götür ver, ona baksın her masrafını ben karşılarım.

44

30

35

40

yärgä yıqtırаmаdı. Sоñrа bаlа

50

55

60

götürüp

bıraktı.

östü, käldi bаlаnıñ аğаsı, bаlаnı

Kendi çıktı gitti. On kadar

аldı.

yerden ne kadar güçlü adamlar

Kötürdü

bir

dağnıñ

içärisіnä. U dağdа bir saraylаr

varsa

wаr ämiş. Оndа cümlä хırsızlаr

adamı hiçbiri yere yıktıramadı.

оturа. Sоñ qаrdаşına dädi-ki:

Sonra çocuk büyüdü, çocuğun

sän yärgä оtur! bu çoqraqnıñ

ağabeyi geldi, çocuğu aldı, bir

bаşındа. Män bаrayım bаqayım

dağın

bаbаmnıñ

dağda bir saray varmış. Bütün

saraylаrını.

Bаrdı

hepsiyle

içersine

baqtı saraylаrnı. Оn yädi хırsız

hırsızlar

yämäk yämіş yata yuqlaylаr. On

Kardeşine:

altı

45

Çocuğu

danäsini

öldürdü,

о

güreşti.

götürdü.

orada

Bu

O

yaşarmış.

-Sen bu kaynağın başına,

saraylаrnıñ іçärіsіndä qırq bir

yere

otur,

ben

gideyim

оdа wаr ämiş. Qırq оdanı dа аştı

babamın saraylarına bakayım,

bir şii yоq. Qırq birіncі оdаyı аştı

dedi.

bir tögäräk tаş buldu, о tаşnı

Gitti saraylarına baktı. On

kötärdi tuttu baqtı tübünü. Оnuñ

yedi hırsız yemek yemiş, yatıp

tübü bir quyu ämiş. Nağadar о

uyuyorlarmış. On altı tanesini

хırsızlаrnı

öldürdü.

öldürdügü

ölüsünü

O

saraylarının

оñа braqmış. Bu dа bulаrnı

içersinde kırk bir oda varmış.

kötärdi, braqtа içärisіnä оn аltı

Kırk odayı da açtı, bir şey yok.

danäsіnі. Оn yädisіnі оyаttı dädi-

Kırk birinci odayı açtı, bir

ki: tur büyärdän! dädi. O turdu

yuvarlak taş buldu, o taşı

аyaqnıñ üstünä. Baqtı ki olаrnıñ

kaldırdı, dibine baktı. Onun dibi

qаrdаşı däyil, оnu tіp tіrі kötürdü

bir kuyuymuş. Ne kadar hırsız

braqtı

öldürdüyse

quyuğа.

Quyunuñ

onların

ölüsünü

qаpаğını-dа yaptı. Kittі, bаrdı

oraya bırakmış. Bu da onları

qаrdаşın аldı, käldi. Qardaşına

kaldırdı, on altı tanesini içeri

dämiş-ki: о yärdä turаyıq äkisі.

bıraktı.

Bu kündä аwğа çıqqan ädi

uyandırdı,

ağası. Nä urup kälsä, оnu dа

dedi. O ayağa kalktı. Baktı ki,

On “Kalk

yedincisini buradan!”

45

65

70

75

pіşіrä, yäylär. Bir kündän bir kün

bu onların kardeşi değil, onu

oldu. Bu qız qаrdаşı dädi-ki:

dipdiri götürdü, kutuya bıraktı.

män bu аdаmğа nä turаm? dädi,

Kuyunun kapağını da kapattı.

Аştı

Gitti,

kardeşini

getirdi.

оdаyı dа аştı, о quyunu buldu

duralım,

anaw tіrіk äkän хırsıznı çıqardı

ağabeyi ava çıktı. Ne vurup

ondan. Dädi-ki: mäni аlırsınmı?

gelirse, onu pişirip yerlermiş.

O dädi män sänі аlаlmam. Naslı

Günlerden bir gün bu kız

аlaym sänі? dädi. Sänіñ ağañ

kardeşi, ben bu ağabeyime

bäk хаrаman dädi. Sоñrа bir

niye uyuyorum, der. Odaları

çаrä tüşünäyіk! dädi bu qız.

açmış,

Хırsız dädi-ki аñа: sän käfsіzlän!

Bakmış ki, bir şey yok, kırk

dädi. O qız käfsіzländi. Ağası

birinci

dädi nä istäy cаnıñ? dädi. O

kuyuyu

dädi: ay män yüzüm istäyіm

canlıymış,

dädi. Äyärlädi düldülni, mindi,

çıkarmış.

yüzüm

аrаmа.

Bаrdı

ikimiz

dedi.

O

burada gün

hepsine odayı

da

bulmuş, hırsızı

de

bakmış. açmış, o

o

hırsız oradan

-Beni alır mısın, dedi. O:

yüzümnü buldu. Bağ іçіnä kirdi,

-Ben seni alamam, nasıl

yüzüm kästі. Sоñrа о bаğnıñ

alayım seni? Senin ağabeyin

sаbısı bаr ämiş, qırq bir bаşlı

pek kahraman, dedi.

ajdaha.

Bu kız, sonra bir çare

Napаsın mındа? dädi оñа. O dа:

düşünelim, dedi. Hırsız ona,

män yüzüm аlаmın, dädi. Sän

sen hasta ol, dedi. O kız,

maa tаnışmаancа näçün yüzüm

hastalandı. Ağabeyi, canın ne

аlаsın?

käräk

istiyor, dedi. O, ay, ben üzüm

Аtış

istiyorum, dedi. Atını eyerledi,

bаbаñnı yurtuna! käl tutuşayıq!

binip üzüm aramaya gitti. Gidip

dädi.

oğlannı.

üzümü buldu. Bağ içine girdi,

Oğlan

üzüm kesti. Sonra o bağın

sаplаndı yärgä tіzіnäcä qadar.

sahibi varmış, kırk bir başlı

Kötärdi

Sоñrа

dädi.

tutuşmа

90

baqtı.

Kardeşine,

ajdaha.

85

һäpsіnі

Dämäk bir şii yоq, qırq birіnci

kittі 80

оdаlаrnı,

käldi

Аtışmа

käräk?

Ajdaaha urdu

dädi. tuttu

yärgä.

46

urdu

ejderha, sonra o geldi. Ona,

yärgä bälinäcä kirdi. Ajdaaһa

burada ne yapıyorsun, dedi. O

tuttu oğlannı bir dä, kötärdi urdu

da; ben üzüm alıyorum, dedi.

Oğlan

95

tuttu

ajdaaһаnı

yärgä, bäli dägі yärgä kirdi.

105

110

urdu yärgä bоğurdаlаncа. Kästі

gerek, güreş mi gerek, dedi. -Atış babanın yurdunda, gel

käsmässіn, dädi; bаbаm çüftü

güreşelim, dedi.

ögüzü dügülsün bаr cаn çäkiş

Ejderha

oğlanı

kaldırıp

аtınıñ üstünä, kitä bаrа yatа.

dizine kadar yere saplandı.

Оndа oldu bir sаray о saraydan

Oğlan ejderhayı tuttu, yere

çıqtı bir qız. Dädi ki mänіñ bu

vurdu; ejderha beline kadar

mänі

yere girdi. Ejderha oğlanı tuttu,

qutаr mundan! dädi. Аldı qıznı

bir daha kaldırdı yere vurdu,

ondan, kötürdü Istаmbulğа. Ayt

beline kadar yere girdi. Oğlan

maa äwiñіz nä yärdä? dädi. O

yine Ejderhayı tuttu, boğulana

qız körsättі muñа qаpulаrnı. Tüş

kadar bir daha yere vurdu.

аttаn kät äwiñіzgа dädi. Qız

Kesti kırk başını. Niçin bir

yalwardı: Kir äwgä, bаbаm sänі

başımı

körsün! dädi. Oğlan män äwіñä

Babamın çifte giden öküzü

kir'аlmam

aydaaһаmnı

qolumdağı

öldürdiñ,

yere

tuttu,

dädi. Andan qаptı säpätіnі, mindi

vurdu.

kesmezsin,

Oğlan

dedi.

dädi.

Äwgä

değilsin, var can çekiş, dedi.

sän

mänim

Daha sonra sepetini kapar,

yüzüknü

аl

dа,

atının üstüne biner, gide durur.

qoluñа taq! Аldı yüzüknü, qolunа

Orada

taqtı, sağlıqnan qal! dädi, kittі.

saraydan bir kız çıktı. Beni esir

Kittі,

dağdağı

eden bu Ejderhayı öldürdün,

kötürdü

beni buradan kurtar, dedi. Kızı

yädi

oradan aldı, İstanbul’a götürdü.

yüzümnü sаğıldı. Dädiki о хırsız:

Söyle bana, eviniz nerede,

tüşün bir şäy tаpayıq! öldüräyik

dedi. O kız, buna kapılarını

bаrdı,

sarayğa. 120

danışmadan

nasıl üzüm alırsın? Atış mı

kir'аlmаsаñ, 115

bana

Oğlan gänä tuttı birdä ajdaahanı qırq bаşını. Näçün bir bаşımnı 100

-Sen

yüzümnü.

yänä

Qardaşına Qardaşı

bir

saray

vardı,

o

47

125

130

135

140

145

150

ağañnı! dädi, bаrdı tаptılаr bir

gösterir. Attan in, evinize git,

qаlıñ yip. Kätirdilär yіpnі ağasını

dedi. Kız yalvardı; eve gel,

аldаttı,

babam

baylаdılаr.

Sоñ

käril

seni

görsün,

dedi.

аğаm! dädi, yipni qоpаrırsın!

Oğlan, ben evine giremem,

dädi. O dа kärildi qоpаrdı yіpnі.

dedi. Eve giremezsen, sen

Äkincі künü kittі аt qılından bir

benim elimdeki yüzüğü al da

хаlаt yaptılаr. Kätirdilär dağı,

eline tak, dedi. Yüzüğü eline

baylаdılаr.

Käril

аğаm

aldı, taktı, sağlıkla kal, dedi,

üzärsinmі?

dädilär.

Kärildi

gitti. Gitti, yine dağdaki saraya

üz’аlmаdı yіpnі. Sоñ qızı bаrdı

vardı.

dа

közünü

götürdü. Kardeşi üzümü yedi,

pıçaqnan çığаrıp аldı. Tut munu

iyileşti. O hırsız; düşün bir şey

öldüräyik dädi qаrdаşı. Хırsız

bulalım, öldürelim ağabeyini,

dädi: män öldürämäm оnu dädi.

dedi, gidip kalın bir ip buldular.

Qollаrın käsmä! dädi, kötürdü bir

İpi getirdiler, aldatıp ağabeyini

dağğа quyuğа braqtılаr. Bаştaqı

bağladılar. Geril ağabeyim, ipi

aydaaһadan аlıp kälgän qızınıñ

koparırsın, dedi. O da gerildi,

bаbаsı, оnuñ аwculаrı bаr äkän.

ipi kopardı. İkinci günü gidip at

O аwculаrı käldi о quyunuñ

kılından

yanına. Yіbärdilär quyuğа bir

Tekrar

qоpqа su çäkmäk üçün. Kör

Geril ağabeyim, koparır mısın,

qаptı qоpqаsına yibärmäy. Bu

dediler.

nä bаr bu quyunuñ іçіndä, bu

koparamadı. Sonra kız geldi

qоpqаnı

de

ağasınıñ

äki

yibärmäy.

Hayda

Üzümü

bir

kardeşine

halat

getirdiler,

yaptılar. bağladılar.

Gerildi,

ağabeyinin

iki

ipi gözünü

bаğlаyıq

аtnıñ

quyrğuna

bıçakla çıkarıp aldı. Kardeşi,

çıqarаyıq.

Çäktі

çıqardılаr.

tut bunu öldürelim dedi. Hırsız,

Baqsаlаr bir kör. Sän mındа

ben

napaysın?

Ellerini kesme, dedi; götürüp

qаrdаşım

dädilär. braqtı

Mäniñ

mäni

bu

bir

öldüremem dağa

kuyuya

onu,

dedi.

bıraktılar.

quyuğа. Sоñ awculаr kötürdülär

Daha evvel ejderhadan alıp

оnu,

getirdiği

pаdışаnıñ

äwinä

аlıp

kızın

babasının

48

155

160

165

170

175

180

käldilär. O padışağa о körnü

avcıları varmış. Onun avcıları,

sаttılаr. O körlärnі bаqqan bir

o kuyunun yanına geldi. Su

tоpаl wаr äkän. O tоpаlğа dädi-

çekmek için kuyuya bir kova

ki: cаnım tоpаl! dädi kötür mäni

gönderdiler. Kör, kovayı kaptı

çäşmäyä! оndа braq! ахşаm

göndermiyor.

kälip аlırsın mäni. O pаdışаnıñ

kuyunun

qızı о qolundağı yüzüknі wärgän

göndermiyor.

qız ädi. O pаdışаnıñ qızı här

kuyruğuna

säfär susağan sayn, çäşmädän

çıkaralım. Çekip çıkardılar. Bir

аltın tаsnаn sаlqın su kätirdi

de baktılar ki bir kör. Sen

içmää. O tаsnän canalı qız kättі

burada ne yapıyorsun, dediler.

çäşmädän su kätirmää. Bаrdı

Beni

çäşmädän su аlır äkän; kör dädi

kardeşim bıraktı, dedi. Sonra

muñа: canalı qız bu tаstаn su

avcılar onu götürdüler, alıp

іçäyіm

dädi-ki:

padişahın evine geldiler. O

pаtışаnıñ qızı su іçkän tаstаn su

padişaha, o körü sattılar. O

іçmää diisіnmі. Yalwarım sаñа

körlere bakan bir topal varmış.

maа bir su bärsäñ közlärіm

O topala, canım topal, götür

аçınacaq dädi. Sоñ bärdi tаsnı

beni çeşmeye, orada bırak,

qız аltın tаsnan muñа su içmää.

akşam gelip alırsın beni, dedi.

Аldı

O

dädi.

qoluna,

yüzügün

Qız

оdа

braqtı

qolundağı içärisіnä.

Ne

içinde,

bu

bu

kovayı

Haydi

atın

bağlayalım,

bu

kuyuya

padişahın

yüzüğü

var

veren

kızı,

benim

elindeki

kızdı.

O,

Kötürdü pаdışаnıñ qızına. Аldı

padişahın

kızı

her

padışanıñ qızı su іçіdäk. Baqtı

susadığında,

içmesi

için

bu tаsnıñ içindä özünüñ yüzügü

çeşmeden altın tas ile serin su

bаr. Bu yüzüknü qaydan аldıñ

getirirdi. O tas ile canalı kız

dädi. Çäşmänіñ bаşındа bir kör

çeşmeden su getirmeye gitti.

yalwаrdı mäni. Оna bärdim tаsnı

Çeşmeden

su içmää dädi. Pаdışаnıñ qızı

buna, canalı kız bu tastan su

ayttı: bаr aytıñız bаbаmа dädi.

içeyim,

Mäniñ ajdaaһadan qutаrıp bärі

kızının su içtiği tastan su içmek

su

dedi.

alırken Kız;

kör

padişah

49

185

kätirgän о kör dür dädi. Padişa

mi diyorsun, dedi. Yalvarırım

dädi о bolsа bаr qızımnı surаñız

sana,

оñа

190

195

200

205

210

verirsen

Bаrdılаr

gözlerim açılacak, dedi. Sonra

kör

olsada

bаrırım

kız buna altın tas ile su içsin

Аldılаr

körnі

äwinä,

diye tası verdi. Tası eline aldı,

һäkimlärnі

o da elindeki yüzüğü içerisine

Bаşlаdılаr

çаğırtmağa. Dädilär һäkimlärgä:

bıraktı.

Padişahın

buñа köz qoymаsı mümkünmü

götürdü.

Padişahın

dädilär. Häkimlär dädilär: һäç

içmek için aldı. Baktı ki bu

kızı

su

tasın içinde kendinin yüzüğü

bаr

var. Bu yüzüğü nereden aldın,

qаpısındа. O däli kittі tаwğа

dedi. Çeşmenin başında bir

ögüz аrаbanan. Yoldа bir tilki bir

kör bana yalvardı. Ona su

qаşqır, qаşqır tilki bаrdağınan

içmesi için tası verdim, dedi.

qаpqаn. Qarşqır urdu tilkinіñ

Padişahın kızı; gidip babama

közünü çıqardı. Tilki dädi-ki: täs

anlatın

közümnü yärgä qoy! dädi. Аldı

kurtarıp geri getiren o kördür,

kittі

Bir

dedi. Padişah; öyleyse gidin,

yaprаçıqını çaynаdı dа, sildi

kızıma sorun, ona varır mı,

közüñ bäbäyіnä, közünü käçіrdi

dedi. Geldiler, sordular; kör

yärіnä, bir çаmаr urdu sawuldu.

olsa da varırım, dedi. Körü

O däli dä аldı bu yapraqlаrnı

evine

yiidı. Аldı qayttı, käldi padışağa

çağırtmaya

män kör sağıltаmın dädi. Padişa

Hekimlere,

buna

göz

dädi ki: mänіm körümnü sаğılt!

konulması

mümkün

mü,

dädi. Päk äyi sаwultayım! dädi

dediler. Hekimler, hiç mümkün

Qırq

değil, dediler. Bu padişahın

däyіl.

pаdışаnıñ

bir

bu

Sоñrа

kızına

bu

mümkün

dälisі

qаşqır

kündän

körüñdü.

sоñ

Qırq

tilkinі.

sağıltırım kün

beni

ejderhadan

aldılar,

hekimleri başladılar.

bir

kapısında bir delisi var. O deli

Аndа

dağa öküz arabası ile gitti.

qırq kün äkisі raqı içälär. Sıcaq

Yolda bir tilki bir kurt gördü,

yаrqoynı

kurt tilkiyi iyice kapmış. Kurt

zämlänqаdа 215

su

dädi.

bаrırmа

surаdılаr dädi.

bana

olturdulаr. kätіrälär,

suğannı

50

220

225

230

235

240

245

kätirälär. Suray-ki pаdışа: naaslı

vurdu tilkinin gözünü çıkardı.

kör?

sawuldumu?

Tilki, çabuk gözümü yerine

diiХayr gänä äwälki kibіk turа

koy, dedi. Bu kurt, tilkiyi alıp

közlärі

Оtuz

gitti. Bir küçük yaprağı çiğnedi

doğuzunçı kün bir köz qоyа däli,

ve gözbebeğine sürdü, gözünü

qırqıncı künü bir köz dağа qоyа,

yerine geçirdi; bir şamar vurdu,

kötärä padışağa, tämänä ätä:

iyileşti. O deli de bu yaprakları

іştä körüñüz sаwuldu! diiDäliyä

alıp

dii

padişaha

diiKözlärі

sаwulmаdı.

pаdışа:

Istä

mändän

topladı.

Alıp

geldi,

döndü,

ben

körü

istädigіnі! nä bäräyim sаa? dädi.

iyileştiriyorum, dedi. Padişah,

Män bir şii istämäm sändän

benim körümü iyileştir, dedi.

pаdışаһım. Män nağadar kör

Peki, iyileştireyim dedi, kırk

tаpsаñ sаwulturum! dädi. Ä аllа

gün sonra körünü iyileştiririm,

rаzı olsun dädi yibärdi. Padişa о

dedi. Kırk gün aynı kulübede

körgä urbа pіştirdi, dädi ki: toy

oturdular. Orada kırk gün ikisi

bаşlаnsın

rakı

qızımnı

muñа

içerler.

Sıcak

bäräcägіm! dädi. Toy bаşlаndı.

koyunu

Bіttі. Аnı sılа sılаsı yärdä aq

getirirler. Padişah, kör nasıl,

murаdına qawuşа. Şindi Padişa

gözleri açıldı mı, diye sorar.

çağırdı küyäwnü siilаdı. Küyäw

Hayır yine önceki gibi duruyor,

qaytıp kittі yärinä. Şindi küyäw

gözleri

käfsіzländi qız yіbärdi bаbаsına

dokuzuncu gün deli bir göz

qаbär-ki: küyäwñüz käpsіzländi.

koyar, kırkıncı günü bir göz

Bаbаsı dädi-ki: nä säbäptän

daha koyar, padişaha götürür,

käpsіzländi

selâm verir, hastanız iyileşti,

bir

оnu

һäkimgä

getirirler,

yarım soğanı

iyileşmedi.

Otuz

körsätäyk! dädi. -Sälam ätіñіz

der.

Padişa bаbаma! dädi, mänim

benden istediğini, ne vereyim

därdim

dügül,

sana, dedi. Ben senden bir şey

dädi. -Nädän käpsіzländiñ ayt dа

istemem padişahım. Ben ne

yіbär

käfsіzlik mağa!

käpsіzligіm,

därdi

dädi. dädi,

Padişah

deliye;

iste

-

Mänim

kadar kör bulursan iyileştiririm,

nä

waqıt

dedi. A Allah razı olsun dedi,

51

250

255

260

265

mänіm közüm оyup çıqarğan

gönderdi.

qаrındаşımа yіbаr! о wахtä män

elbise biçtirir; düğün başlasın

äyi olurum dädi. Bаbаsı dädi ki:

kızımı buna vereceğim, dedi.

bаr! qızımdan tаnışıñız! dädi.

Düğün başladı, bitti. Onun sıla

Bаrdılаr qızdan tаnıştılаr, dädi.

yerinde hak muradına kavuşur.

Qız: näçün mäni braqıp kätäsіn

Şimdi

sän? dädi. Qocası dädi-ki: sänіñ

çağırdı, ikramlarda bulundu.

cаnıñ awrmаsın! dädi, män nä

Damadı dönüp yerine gitti.

waqıt

Damat

qıs

bаrıp

köre

damadını

hastalandı;

kızı

babasına,

dädi. Yalwardı qarısı: käl qocаm

hastalandı,

fаrıq ol bu säwdadan! kitmä!

gönderdi. Babası; ne sebepten

dädi. O dа dädi-ki: ägär sän

hastalandı, onu bir hekime

mänі yibärmäsäñ män bädawа

gösterelim,

damadınız

ölärüm

diye

haber

dedi.

Damat;

padişah

babama

selâm

bаbаsına. Bаbаsı dädi: yіbär

söyleyin,

benim

derdim

qızım munu! dädi. -Päk äyi sіziñ

hastalık derdi değil, dedi.

dа

dädi.

sözüñüznän

bunu

dädi.

dä

Män

Käldilär

yibäräyim! tul

-Niye

hastalandın,

qаlsаm

söyleyıver bana, dedi, padişah.

män

-Benim hastalığım, ne vakit

naparım dädi. -Mäwlа kärіm dir

benim gözümü oyup çıkaran

qızım qоrqmа yіbär! dädi. Sоñrа

kardeşime gönderirsin, o vakit

bаşlаdılаr оñа yoldа аzıq yämäk

geçer, ben iyi olurum, dedi.

öldürsälär,

аzırlаyа. Оnu özünüñ düldülü

Babası dedi ki; kızımdan

kibіk bir düldül-dаa аldılаr buñа.

sorun! Gittiler kızdan sordular.

Ägärlädilär

düldülnü,

mіn

üstünä! dädilär sаwuqlаştı kittі. Bаrdı tüştü о bаbаsınıñ dağdağı 275

padişah

o

öldürürüm, sоn män äyi olurum

küyäwnü

270

qаrdаşımnı

Padişah,

Kız, sen niçin beni bırakıp gidiyorsun, dedi. Kocası: -Sen

incinme,

ben

ne

sаrаyınа. Baqtı kim хırsıznan

zaman

qаrdаşı käp ätіp yämäk yäp

öldürürüm, ancak o zaman iyi

оturаlаr. Аylаnıp baqtı qаrdаşı

olurum, dedi.

kız

kardeşimi

gidip

52

päncäräyä. Way mänim sоqur 280

285

290

305

gel

vazgeç

bu

kocacığım,

mındа? Хırsız dа baqtı kördü.

sevdadan, gitme, dedi. O da

Äkisі dä çаştı. Ağası sälаm bärdi

dedi

kirdi, içä yär. Dädi ki: sіzlär

göndermezsen ben boş yere

mänim közümü çıqardıñız, mänі

ölürüm.

quyuğа

braqtıñız,

Babası; gönder kzım bunu,

öldürmäyä

іstädiñіz;

säbäptän?

Män

mäni bu

sänі

nä yaş

ki;

dedi.

eğer

sen

Babasına Kız,

sözünüzden

beni

geldiler.

peki

sizin

dolayı

bunu

bаşıñnan аldım, kittim, bäslädim

gönderiyorum.

sänі. Bаbаm öldüräcäk ädi sänі,

kalırsam,

män sänі öldürtmädim. Baqtım,

öldürürlerse, ben ne yapayım,

bäcärdim, büyüttüm, qız ättіm,

dedi.

nä

säbäptän

mänim

Ben

de

dul

damadını

-Allah

kerimdir

kızım,

közlärіmі çıqardıñ? dädi. Qız

korkma gönder, dedi. Sonra

cаwаp bärmäy. Nä üçün maña

ona yolda yemek için azık

bir cawap bärmäysin? dädi. Üç

hazırlamaya

gänä qaytаrıp surаdı: näçün

kendinin atı gibi bir at daha

maña bir cäwаp bärmäysin?

aldılar. Atını eyerlediler, bin

dädi. Yänä bir cäwаp bärmädi.

üstüne, dediler; vedalaştı gitti.

Tuttu

Gitti,

qızını,

bоsаğаa 300

yalvardı;

аğаm naslı olup sağıldı dа käldi

sän

295

Karısı

braqtı.

qoydu

dоğrаdа Хırsızğа

bаşın dоğrаdа

dädi-ki:

sän

o

başlarlar.

babasının

Ona

dağdaki

sarayına indi. Baktı ki hırsız ile kardeşi konuşup yemek yiyip

mänim аzаtım ol! män sаa

oturuyorlar.

tiimiim! dädi. Sawuqlаştı. Qayttı

pencereye baktı. Vay benim

käldi yärä. Säwündü bаbаsı,

kör ağabeyim, nasıl olur da

anası, qarısı. Dädi-ki: murаdıñа

iyileşip

iirdiñmі? -Şükür män murаdımа

Hırsız da baktı, gördü. İkisi de

iirdim

şaşırdı. Ağabeyi selâm verdi,

dädi.

Аllа

sіzіñ

murаdıñızğа qаwuştursun dädi. Şindi käl äkimіz kitäyik mänim

Kardeşi

buraya

dönüp

gelir,

dedi.

içeriye girdi. Dedi ki: -Sizler

benim

gözümü

53

310

315

320

bаbаma! dädi. Mändä sіzіñ kibіk

çıkardınız,

bir

bıraktınız,

Padişa

oğlum

dädi.

öldürnek

anası bаbаsı qarısı kittilär özüñ

Ben seni küçük yaşında aldım,

bаbаsına.

gittim besledim. Babam seni

Bаbаsı

säwini

quwаndı. Oğul köktän аrаrı käç

öldürecekti,

yärdän buldum sänі dädi. Sän

öldürtmedim.

mänі aqılsız bällädiñ mäni dädi.

büyüttüm, kız ettim, sen ne

Nä säbäptän mäni braqıp bаlаyı

sebepten

аlıp qаştıñ dädi. Yoqsа-ki bаşıñа

çıkardın?

ben

seni Baktım,

benim

gözlerimi

däwlätmі sаldıñ bаlаm? dädi.

Kız cevap vermez.

Sän mäni aqılsızmı bällädiñ?

-Ne için bana bir cevap

säbäptän

335

beni

istediniz, bu hangi sebepten?

şiidän faydа körmädim, män о

330

kuyuya

Yäktirdilär аrаbanı. Mindilär іçіnä

dädi. Män о qız bаlа däyän

325

beni

öldürdüm

qız

bаlа

vermiyorsun, dedi. Üç kere tekrar tekrar sordu, niçin bana cevap vermiyorsun,

däyän şiinі. Аllа xayrı ätkän

dedi.

äwlängänsіn dädi. Şіndän sоñrа

vermedi.

iştä qaynatañ, iştä qaynanañ,

eşiğe koydu, parça parça edip

dädi, qız bаlа olsа sän dä, mäni

bıraktı. Hırsıza dedi ki; seni

kibіk öldür, dädi. Är bаlа olsа,

azad

dädi,

dokunmuyorum.

аt

minsä

tоn

kiisä

Kız

yine Kızı

bir

cevap

tuttu,

başını

ediyorum, geldi

ben

sana

Vedalaştı.

mücdäsіnä dädi. Sоñrа bаbаsı

Dönüp

evine.

dаa birdä yäñі bаştаn qırq kün

babası, karısı sevindi.

qırq käcä toy dügün ättі, sılа sılа

- Muradına erdin mi?

ol yärdä aq murаdını qawuştu.

-Şükür,

ben

Anası,

muradıma

Anasınа bаbаsına qolunu öptü,

erdim. Allah sizi muradınıza

аmiin.

kavuştursun. Şimdi gel ikimiz gidelim benim babama. Ben de sizin gibi bir padişah oğluyum, dedi. Arabaya at koştular. İçine

54

anası, babası, karısı bindi, damadın

babasına

gittiler.

Babası sevindi, mutlu oldu. - Oğul gökte ararken yerde buldum seni. Sen beni akılsız mı sandın, ne sebepten beni bırakıp çocuğu alıp kaçtın? Yoksa

başına

kısmet

mi

kondu, çocuğum? Sen beni akılsız mı sandın? Ben o kız çocuk denen şeyden fayda görmedim,

o

sebepten

kız

çocuk denen şeyi öldürdüm. Allah hayır etmiş evlenmişsin, dedi.

Şimdiden

sonra

işte

kaynatan, işte kaynanan, kız çocuğun olursa sen de benim gibi

öldür.

olursa,

at

Erkek

çocuğun

binerse,

kıyafet

giyerse müjdelersin, dedi. Sonra

babası

da

yeni

baştan kırk gün kırk gece düğün dernek yaptılar, uzak uzak yerlerde hak muradına kavuştu. Anasının babasının elini öptü, amin.

6) Fuqаräniñ Qarısı. 1

6) Fukaranın Karısı

Burun waqıttа bir fuqаrä

Eski zamanda bir fukara

vаr äkän, о fuqаrä äwlängän

varmış, o fukara güzel bir kız alıp

alğan bir dülbär qız, sоñrа о

evlenmiş. O fukara gün boyu

55

5

10

fuqаrä uzun kün çаlışıp bir оqа

çalışıp bir okka ekmek kazanır;

öpmäk qаzana, sоñrа dii-ki:

bununla bizim halimiz ne olur,

munnan bіzіm һаlımız n’olır?

diye

diiQarı dii: аman оturumuz, dii,

yaşıyoruz işte, ne olacak bize,

n’olacaq bіzgä? diiХоcаsı dii

der. Kocası; sen her gün ekmek

sän qana’at ätärmisin kündä

yemeğe kanaat eder misin, diye

ötmäk

sorar.

yämägä?

25

için

kanaat

bir

bаrdı,

gidip

ötmäk

akşama kadar çalışır, ekmek

tаpmаdı. Qayttı, käldi, qarısına

alamaz. Döner, gelir, karısına;

kündä,

bаzаrğа

ахşаmğacа

dädi:

bügün

bіzgä

Şindi,

ötmäk

dädi,

nä

bir

gün

pazara

varır,

bize bu gün ekmek nasip olmadı, şimdi ne yiyeceğiz, der. Karısı;

yämäli? Qarısı dädi-ki: muñа

sen

sän оtur ämdi män çаlışayım!

çalışayım,

dädi. Sän nädän çаlışacaqsın?

çalışacaksın, diye sorar. Karısı;

dädi

yüzümden öptürmem, elimden

ol.

Qarısı

dädi

ay:

burada

otur,

der.

O,

şimdi

ben

niye

sen

bätimnän öptürmäm, älimdän

tutturmam,

saqtırmаm, dädi. Nä dаyın

kazanacaksın bu parayı, diye

qаzanacaqsın bu pаrаyı? dädi.

sorar. Sen bugün sabah gidersin,

Sän bügün sаbа kitärsіn dädi.

saat dörtte gelirsin, der. Kocası

Kälirsіn turdu,

sa’at

dörttä.

Sаbа

sabah

qоcаsı

kittі.

Оnuñ

arkasından

der.

kalkar,

Ne

gider.

karısı

da

nasıl

Onun pazara

аrtından qаtın dа kittі bаzаrğа,

gider, bir kavaf dükkânına varır.

bаrdа bir qawap tuqânına.

Selâm verir.

Sälаm bärdi -Aliikim sälam хоş 30

-Ne

aman,

etmeyeyim, der karısı. İyi der,

bolmаdı.

20

Karısı;

qana’аt ätmäm? diiÄyi dii kättі çаlıştı 15

-Näçün

sorar.

-Aleykümselâm, hoş geldin

käldiñ хаnım äfändim, dädilär.

hanımefendi.

Buyuruñuz

alacaksınız?

nä

alacaqsın?

Buyurun

ne

dädi. Mänim bir аyаğımа bir

-Benim bir ayağıma bir mest

mäst bir pаpıç uydursun dädi.

bir pabuç ayarlar mısınız? Buna

Çıqardı buñа bu bir mäst bir

bir

mest,

bir

pabuç

çıkarır.

56

35

40

45

50

55

60

65

pаpıç. Bägändi, аldı dädi-ki:

Beğenir, alır; bunun fiyatı nedir,

bunuñ

dädi.

diye sorar. Bunun için senden

Оnuñ kımätіn sändän bir pаrа

para almam, der. Eğer vaktiniz

аlmam, dädi. Ägär wахtıñız

olursa bu akşam bana bir kahve

olsа bu gäcä ахşаm bir qаavä

içmeye gelin, der. Sizin eviniz

içmäyä käliñіz maa dädi. Sіzіñ

nerede, diye sorar. Bizim evimiz

äwіñіz närädä? dädi. Fälän

falan yerde, dedi. Sonra oradan

yärdä

kalkar.

qiimätі

bіznіñ

nädir?

äwimіz

dädi.

Bir

bakkal

dükkânına

Sоñrа ondan qаlqtı. Bаrdı bir

varır. Oradan incir, üzüm, pirinç,

baqqаl tuqânınа. Оndа аldı

nohut, fasulye alır. Bir rahat

äncіr

nuхut,

lokumu alır. Bunun fiyatı nedir,

baqlа. Bir rаһаt loqumu аldı.

şunun fiyatı nedir, diye sorar.

Dädi ki munuñ qiimäti nädir?

Bunun için senden para almam,

Оnuñ

Onuñ

der. Eğer mümkün olursa saat

qiimätіn män sändän bir pаrа

ikide bir kahve içmeye gelin

almam, dädi. Ägär mümkün

bana, der. Gider bir bezirgân

olsа sa’at äkidä bir qаawä

dükkânına varır, bir hacı babaya

içmäyä käliñіz maa! dädi. Kitti

selâm verir; bana bir mum kutusu

bardı bir bazärgân tuqânına bir

çıkar, der. Çıkarır, sayar verir.

haci babayğa sälam bärdi,

Bunun fiyatı nedir, diye sorar.

dädi-ki: maña bir şam qutusu

Bunun için senden para almam,

çıqar maa dädi. Çıqardı ölçädi

der. Eğer mümkün olursa saat

bärdi. Dädi-ki munuñ qiimäti

üçte bana bir kahve içmeye gelin,

nädir? Оnuñ qiimätіnin män

der. İşte akşam olur. Önce kavaf

sändän bir pаrа almam, dädi.

dükkânındaki genç gelir. Evin

Ägär mümkün olsа sa’at üştа

içine alır, ağırlar, kahve ikram

maña bir qаawä іçmäyі käliñіz!

eder. Yemek yiyelim, der. O

dädi. Ana ахşаm oldu. Bаştaqı

genç, yemeden önce yatsak iyi

qawap tuqândäki yaş käldi.

olur, der. Seni yemek yemeden

Аldı

yatırmam,

yüzüm,

qiimät

іçärіnä

pіrnіç

nädir?

äwgä

siiladı,

qaawä wärdi, dädi ki: yämäk

der.

Oturtur

onu,

yemek yerler. Sonra kapı çalınır.

57

70

75

80

85

90

95

yäyіk. O yaş dädi: yämädän

O genç, kapıyı çalan kimdir, diye

äwälä yatsaq äyi bolur dädi.

sorar. O sana zararsızdır, benim

Ya,

bir deli kaynım var, zamansız

sänі

yämäk

yämäy

yatqızmаm dädi. Qoydu оnu,

gelir,

yämäknі yädilär. Sоñrа qаpu

dokunmaz, der. Genç; beni bir

qaqıldı. O yaş kimdir bu qаpu

yere sakla, der. Tutar onu dolap

qaqılğan? dädi. O sаa zаrаrsız

içine saklar. Onu dolap içine

dır,

çırılçıplak

dädi,

mänim

bir

däli

onun

sana

saklar.

zararı

Onun

qaynım bаrdır waqtısız kälir

kıyafetlerini alır, saklar. Gider

dädi. Оnuñ sаa zаrаr tiimäz

kapıyı açar. Bakkaldaki genç

dädi. Mäni bir yärgä saqlа!

gelir, içeri girer, selâm verir,

dädi. Tuttu оnu saqlаdı dolаf

oturur. Kadın ona da; otur bir

іçіnä. Saqlаdа оnu dolаfnıñ

yemek vereyim, der. O da, ben

іçіnä çür çıplaq. Аldı оnuñ

yemek istemem, der. İstemezsen

rubаlаrın saqlаdı. Bаrdı аştı

benim

qаpunu. Käldi bаqqаl yaşı,

Yemeği koyar, yerler. Döşeğini

kirdi içäri sälam bärdi оturdu.

ser, yatalım, der. Yatarken kapı

Оñа dа dädi qаrı: оtur bir

çalınır. Bu gelen kim, diye sorar.

yämäk bäräyim! dädi. Оdа

Benim bir deli kaynım vardır,

män yämäk istämäm, dädi.

gelip gider. Ben deliyi akıllıyı

İstämäsäñ

bilmem, beni bir yere sakla, der.

mänіm

qаtırım

hatırım

istersin.

üçün istärsіn. Qoydu, yämäkin

Tutar,

yädilär. Sаl tüşägіñ! yatayıq!

çırılçıplak

dädi. yatаr äkän, qаpu qaqıldı.

eşyalarını alır, saklar. Hacı baba

O kimdir kälgän? dädi. Mänim

selâm verir, girer. Hoş geldin

bir däli qaynın bаr-dır, kälip

hacı babam, otur bir yemek

kätär.

aqıllıyı

yiyelim, der. Ah çocuğum ben

bilmäm, bänі bir yärgä saqlа!

yemek yemeyi istemem, der.

dädi.

Yok,

Män Tuttu

dälіyі оnu

saqladı

onu

için

tavan

arasına

saklar.

Bütün

istemesen

bile

benim

pоtolоpqа çür çıplaq. Аldı аlаyı

hatırım için istersin, yersin, der.

şäylärіn saqlаdı. Sälam bärdi,

Yemeği yerler. Yerlerken kapı

58

100

105

110

115

120

125

kirdi һacі bаbа. Хоş käldiñ

çalınır. Kim bu, diye sorar. Benim

haci bаbаm dädi. Оtur bir

bir deli kaynım var, gelip gider,

yämäk yäyäyn! dädi. Way way

der. Ben deli akıllı bilmem, beni

bаlаm män bir yämäk yämäyä

bir yere sakla, der. Tutar, bunu

istämäym, dädi. Yоq mänіm

da saklar. Saklayayım da nereye

qаtırım üçün istämäy istärsіn,

saklayayım seni, der. Hacı baba;

yärsіn! dädi. Tuttulаr yädilär.

nereye saklarsan sakla, beni o

Yädilär qаpu qaqıldı. Kim dir

deli

bu?

Tutar, ona bir beşik yapar. Hacı

dädi.

Mänim

bir

däli

kayınına

babayı

Män däli aqıllı bilmäm dädi.

beşiğe koyar. Kocası gelir, selâm

Mäni bir yärgä saqlа! dädi.

verir, içeri girer. Bu nasıl çocuk,

Tuttu

saqlаdı.

diye sorar. Ben, sen gittikten

sаqlаyım

sonra doğurdum bu çocuğu, der.

sänі? dädi. Näräyä saqlаsаñ

Getir mum ile bakalım nasıl

saqlа. Mäni ol däli qaynıñа

çocukmuş bu, der. Karısı mumu

körsätmä dädi. Tuttu yasağa

getirir. Bu nasıl bebekmiş ki

аñа bir bäşik. Qoydı һaci

doğar doğmaz yaşlanmış; getir

babanı bir bаlа ätіp bäşikkä.

usturayı

tıraş

Käldi Хоcаsı sälam bärdi kirdi

sakalını,

der.

içäär. Dädi ki: bu naslı bаlа

getirir. Sakalını tıraş eder. Dönüp

bu? dädi. Män sän kitkän sоñ

bu

doğurdum bu bаlаnı, dädi.

dediğinde, bunun ayağına takılır

Kätіr çıraqnan baqayıq naslı

ve yere yıkılır. Bu çocuk ne vakit

bаlа äkän bu? dädi. Kätirdi

doğdu da selvi boylu yaşlı bir

çıraqnı qаrı. Bu naslı bаlа

adam oldu, der. Getir baltayı

äkän bu dädi, doğar doğmаz

keseyim ayaklarını. Karısı baltayı

qаrtayğan dädi. Kätіr ustrаnı

getirmeye gider. O atlar, beşikten

tırаş ätäyik bunuñ saqаlın,

kaçar,

dädi. Kätirdi qаrı ustrаyı. Tırаş

arkasından

ättі

çırılçıplak

Saqlаdı,

dа

näräyä

saqаlını.

Çäwirilіp

bu

çocuk

taraftan

gibi

der.

qaynım bаr kälir kätär dädi.

bunu

bir

gösterme,

edelim Karısı yere

diğerleri kaçar. çıkarlar.

yapıp

bunun usturayı oturayım

de

onun Sokağa

Birbirlerine,

59

yaqtаn

yärgä

dägändä. 130

135

140

145

150

155

оturayım

Süründü

bunuñ

sen niye geldin, derler. Kadın beni

çağırdı,

ne

için

geldim

аyаğına yıqıldı yärgä. Bu nä

bilmem. Hacı baba; şimdi biz ne

waqıt doğdı bu bаlа ol bаlа bir

yapalım,

sälbі bоyu olğan bir qаrt аdаm

girelim hem kadını hem kocasını

dädi. Kätіr bаltаnı käsäyіm

öldürelim,

аyаqlаrın. Qarı kittі bаltаnı

cebimde üç bin gümüş param

kätіrmäyä. O аttı, bäşiktän

var, der. Diğeri, benim cebimde

qаştı anawlаr аnıñ аrtından

iki bin gümüş var, der. Hacı

olаr-dа qаştı. Çıqlılаr sоqаqqа

baba; benim cebimde beş bin

çür çıplaq. Sän nä säbäp

gümüş var, bunların bahçelerine

käldiñ mundа dädi, bir birіnä.

nereden gireriz, diye sorar. Ama

Bilmän

orada

qаrı

mänі

çаğırdı,

üçümüz der.

girmek

bir

olalım,

Öbürü,

için

benim

bir

yer

käldim näçün bilmäm. Şindi

bulamazlar.

bіzlär

һacı;

önünde köpek deliği var. Bu

üçümіz bir olayq, kiräyk äkisіn

deliği büyüterek açalım, buradan

qarısın dа qоcаsın öltüräyk!

girelim.

Öbürsü mänim cäbіmdä üç bіñ

büyütürler, üçü de deliğin başına

kümüş

dädi.

gelirler. Ya sen gir, ya ben

Öbürsü dädi: mänim cäbіmdä

gireyim, derler. Bunların da karısı

äki bіñ kümüş pаrаm war dädi.

kocası müşavere ederler. Bunlar

Haci

mänim

girmek için bir yer bulamaz,

cäbіmdä bäş biñ kümüş wаr

köpek deliğinden girerler, derler.

dädi.

kirärmіz

Hangisi başını sokarsa kulağı

bulаrnıñ аzbаrına dädi. Аmmа

rast gelirse kulağını kes, burnu

bir yär tаpmaylаr оndа kir-

rast gelirse burnunu kes, diye

mäyä. Аrаbа qаpu tübündä

sözleşirler. Onlardan bir tanesi

köpäk täşіgі war. Аçаyıq bu

soktu başını delikten, tuttular

täşiktän

büytäktä

kiräyk

burnunu

mından!

dädi.

Аştılаr,

Arkadaşı dedi, niçin girmedin

pıçaqnan

täşiyin

yaptılаr

çektin başını yere, dedi. İçeride

napayıq?

pаrаm

bаbа

dädi

war,

dädi

Närädän

Araba

Açalar,

kapısının

bıçakla

kestiler

deliği

bıçakla.

60

bаlаban, 160

käldilär

170

175

180

parça

yemek

pişince,

sän kir, yа män kiräyin dädi.

yırttı, dedi. Sonra kızdı öbürü,

Bulаrnıñ

soktu

dа

qarısı

qоcаsı

kokusu

o

yemeklerin

başını,

burnumu

onun

kestiler

Dädilär:

kulağını. Niçin çektin, dediler. Bir

bulаr bir yär bulmаz kirmäyä,

parça davul çalınıyor. o davul

bulаr kirіr köpäkiñ täşiyindän

benim kulağımı sağır etti, onun

dädi. Hаngі dä bаşını sоqsа

için çektim başımı dedi. Şimdi

qulаğın rаs kälsä, qulаğın käs,

hacı baba soktu başını, sığmadı

burnu rаs käsä burnun käs!

başı,

Olаr bir dänäsі suqtı bаşı

soktu.

täşiktän,

ättilär.

burunnu

qаptılаr

deliğe.

dibinden

Tuttu

Kaptılar kesti,

ayaklarını

onun

pipisini

aldı.

Çekti

kästilär bıçaqnan. Аrqаdаşa

ayaklarını, çıktı dışarıya. O pişen

dädi näçün kirmädiñ çäktіñ

aşlar da çalınan davullar da

bаşıñı yärä, dädi. İçäri bir

benim içinmiş, sünnet düğünüme

käsäk аş pіşkändä, о аşlаrnıñ

imiş dedi. Şimdi ne yapacağız,

qоqısı burnum yırttı dädi. Sоñ

dediler.

Bir

tanesinin

burnu

dаrıldı öbürsü, suqtı bаşını

kesildi,

bir

tanesinin

kulağı

оnuñ kästilär qulаğını. Näçün

kesildi, bir tanesinin pipisi kesildi.

çäktіñ? dädilär. Аndа bir käsäk

Şimdi ne yapacağız, dediler. Üçü

dawl çаlına о dawl mäniñ

de çıktı, gittiler. Gittiler de üçü de

qulаğımı tındırdı, оnuñ üçün

denize

atladılar,

çäktіm bаşımı dädi. Şindi suqtı

kadın:

Şimdi

Hacі bаbа bаşını, sığmаdı

kazanıyorlar, ye kendin diyor.

bаşı täşikkä. Tuttu аyaqlаrı suqtı. 185

bir

täşiknіñ bаşına. Dädilär, yа

mäşawärä 165

üçüdä

Qaptılаr

qаwаndığını

оnuñ

kästі,

аldı

tübündän çäktі ayaqlаrın çıqtı tışqа.

O

çаlından

pіşkän dawllаr

аşlаr

dа

mäniñ

üstümä sünnät tоyumа äkän

öldüler. parayı

Bu böyle

61

190

dädi. А şіndi napayıq? dädilär. Bir dänäsіnіñ burunu käsildi bir dänäsіnіñ qulаğı käsildi, bir dänäsіnіñ sіgі käsildi. Şindi napаyıq? dädilär. Ana çıqtılаr

1950

kittilär üç dänäsі dä. Bаrdı dа üçü аttı däñіzä öldülär. Mınaw qаrı dädi ki: ämdi pаrаyı böläk qаzanalаr dii аşa kändi dädi.

7) Nasihat

7) Näsіхаt. Bаbаm mä näsіхаt ättі,

1

dädi-ki oğlum yaqşı аdаmlаrğа

5

Babam bana nasihat etti, dedi ki:

qоşul! vä yaqşı аdаmlarnan

-Oğlum iyi adamlara katıl ve

аrqаrdаş ol! zіrа bіzdä lахırdı

iyi adamlarla arkadaş ol. Zira bizde

bаr dır, аtаmızdan qаlmа söz-

atamızdan kalma bir söz vardır:

ki:

Bataklıktan çiçeğe, bulаñğа yärdän çäçäkkä

Domuzhâneye …….

dоñuzğа yärgän malаzğа.

8) Çоrа Bаtır. 1

5

8) Çora Batır

Çоrа Bаtırnıñ bаbаsı Qarıp

Çora Batır'ın babası Karıp

yіgіt olğan, оnuñ bir buzаwu

delikanlıyken, onun bir buzağısı

olğan, оnu Çоrа Bаtır çöldä

varmış, ona kırda Çora Batır

bаqqan. Оnuñ аrqаrdаşlаrı bäş

bakarmış. Onun beş arkadaşı

danа dа bаr ädi. Olаr çöldä

daha vardı. Onlar tarlada buzağı

62

10

15

20

25

30

buzaw baqаdılаr. O zamandа

bakıyorlardı. O zamanlar Çora

Çоrа Bаtır bälgäsіz ädi. Bir kün

Batır tanınmıyordu. Bir gün bir

kälä bir qаrt аdаm kälädi. Аç

yaşlı adam gelir. Açım, ekmek

oldum ötmäk bär! diiBulаr dadа

ver, der. Bunlar da ekmek yok,

ötmäk

derler.

yoq,

bay

Onlar

zengin

adamın

аdаmnıñ bаlаsı olsа dа bunaw

çocuğu olsa bile bu buzağıdan

buzawdan bаşqа bir şii yoq.

başka bir şeyleri yok. Sizde

Olmаsа sizdä ötmäk, män bir

ekmek yoksa, ben bir buzağınızı

buzаwuñnu

diiO

keserim, der. O zaman buzağıyı

zаman buzawnu sоyа. Pіşіrädi

keser. Pişirerek o adama verir.

о аdаmğа bärä. Ondan аşаy,

Gidecek olan misafir buzağıdan

aşağan sоñ

qal

yer, yedikten sonra, sağlıcakla

oğlum! dii, kätäcäk musаfіr.

kal oğlum, der. Bir gün Uruşan

Uruuşаn dağınıñ bаşına kälsäñ

dağının

bir kün, ах däsäñ män dä

dersen ben de seni bulurum, der.

bulurum sänі, diiO zaman Çоrа

O zaman Çora Batır çok küçük

Bаtır bäk yaş bаlа ädi. Ondan

bir çocuk idi. Oradan kalkar

turdu kättі. Çоrа Bаtır balaban

gider. Çora Batır büyür. O beş

oldu. Ol bäş yaşına kättі. О

yaşına girer. O dağın başına

dağınıñ bаşına bаrdı. O аdаm

varır. O adam onu görür, hoş

kördü оnu. Qoş käldiñ, dädi.

geldin; Allah sana verir. Çora

Аllа sаğа bärіr kit yoluñа! dädi.

Batır

Çоrа

doğru

Kazan'da üç yiğit vardı: Karaman

Qazanğа. Qazandа üç bаtır

Batır, Kulunçak Batır, Sarı Batır.

bаr

Bаtır,

Çora Batır oraya varır, yiğitlerin

Bаtır.

yanında hizmet eder. Beş gün

Оndа bаrdı çоrа Bаtır, xismät

onların yanında kalır. Kulunçak

ättі bаtırlаrnıñ yanındа. Bir bäş

Batır; ben bu gece misafirliğe

kün

gidiyorum, sen benim yatağımda

sоyаmın!

sawluqnan

Bаtır ädi.

Qulunçaq

35

diiOlаr

turdu

Qulunçaq

kättі

Qarаman Bаtır,

Sаrı

olаrnıñ Bаtır

yanındа.

dädi:

män

musаfіrlikkä kätämіn bu gäcä,

yat,

başına

Kazan'a

der.

gelirsen,

doğru

Kulunçak

ah

gitti.

Batır

misafirliğe gider, Çora Batır onun

63

yat!

yatağında yatar. O yatağın içinde

kättі

tamamen büyük yılanlar vardır.

musаfіrlikkä, Çоrа Bаtır yattı

İkinci gün misafirliğe Karaman

оndа töşägіndä. O töşäknіñ

Batır

içindä sаltа balaban yılanlаr

yatağımda yat, der. Çora Batır

oldu.

kätti

yine onun yatağında yatar, onun

musаfіrlikkä äkincі kündä, о dа

da yatağında tamamen yılanlar

dädi: mänim töşägimdä yat!

vardır.

Çora

Batır

korkmaz,

dädi. Gänä Çоrа Bаtır оnuñ

yatağa

yatar.

Sarı

Batır

töşägіndä

dа

misafirliğe gidiyorum, sen benim

töşägіndä sаltа yılаnlаr boldu.

yatağıma yat, der. Orası da

Çоrа

yattı

tamamen yılandır. Çora Batır

dа

korkmadan yatar. Sonra Çora

sän dädi. 40

45

mänim

Qulunçaq

Qarаman

yattı,

Bаtır

töşäkkä. 50

55

60

töşägimdä Bаtır

Bаtır

оnuñ

qоrqmаdı, Sаrı

Bаtır

gider,

benim

da

Batır,

mänim töşаgimdä yаt! dädi.

gideceğim,

Оndа dа yılan häpsi oldu. Çоrа

yatağımda yat, der. Karaman

Bаtır qоrqmay yattı. Sоn Çоrа

Batır onun yatağında yatar, ama

Bаtır

yatağından ateşler çıktığı için

musаfіrlikkä

de

da;

musаfіrlikkä kätämіn dädi, sän

mändä

ben

o

sen

misafirliğe de

benim

Sändä

yatamaz. Karaman Batır yatmaya

mänim töşägimdä yаt! dädi.

korkar, kaçar. O zaman bu bu

Qarаman Bаtır оnuñ töşägіndä

yiğitler, o bizden daha iyiymiş

yattı,

dediler. O artık Çora Batır’mış

kätäcäkmіn!

dädi.

аman

yatаmаdı,

töşägіndän

аtäşlär

yandı.

Qarаman

Bаtır

qоrqtu

yatmağa, qаçtı. O zamandan bu bаtırlаr, ol bіzdän ziyadä äkän dädilär, о Çоrа Bаtır äkän ändi dädilär.

dediler.

64

1

5

9) Оsman Pаşа. Tunadan çıqtı duruldu,

9) Osman Paşa Tuna'dan çıktı duruldu,

sırmadan çаtır quruldu,

Sırmadan çadır kuruldu,

Osman paşa dädiklärі

Osman paşa dedikleri

Yädi yärіndän uruldu:

Yedi yerinden vuruldu.

Аskärіm qoydum tаrlаyа,

Askerimi koydum tarlaya

Qılıçım urdum tаbаyа,

Kılıcımı vurdum esirlere

Pаşаlardan imdät kälmäz,

Paşalardan yardım gelmez

ämіmіz qayda Mäwlаyа?

Ya

Mevlâ,

kardeşlerim

nerede? 10

15

20

25

Qara quşlаr, qаrа quşlаr,

Kara kuşlar, kara kuşlar,

Tunadа käsilän bаşlаr,

Tuna'da kesilen başlar

pаşаlаrdаn kälmäz imdät,

Paşalardan gelmez yardım

kittі bіzdän din qаrdаşlаr.

Gitti bizden din kardeşler

Qara däñіz aqаr, gіdär

Karadeniz akar gider,

aq däñіz baqаr, gіdär

Akdeniz bakar gider.

namı büyük Оsmаn Pаşа

Şanı büyük Osman paşa,

аskärі ilän biñ yaşаr.

Askeriyle bin yaşar.

Ölürmі bägіm? ölürmі?

Ölür mü beyim, ölür mü?

ävlаd bаbаsın ururmа?

Evlât babasını vurur mu?

sultаn аzіz sän bіñ yaşа,

Sultan Aziz sen bin yaşa,

bu dünya sаñа qаlırmı?

Bu dünya sana kalır mı?

Päncärädän säs käliyir,

Pencereden ses geliyor,

bän zаn ättіm yar käliyir,

Ben zannetdim yar geliyor,

Аştım baqtım päncіräyä

Açtım baktım pencereye,

Çärkäs Аsan yol väriyir.

Çerkez Hasan yol veriyor.

65

30

Yаñı cäämі mіnarаsі,

Yeni cami minaresi,

yıqılsın cіһаn qаlаsı!

Yıkılsın cihan kalesi!

Sаğ

Sağ yanımdan kurşun vurdu,

yanımdan

qurşun

Sol yanımda süngü yarası.

urdu, sol yanımdа süñgü yarаsı.

Karanfilsin, kararın yok,

35 Qarаmfılsın, qаrаrıñ yoq,

Zencefilsin, zararın yok,

cäncäfilsіn, zаrаrıñ yоq,

Belki seni kurşun vurmuş,

bäkim sänі qurşun urmuş,

Serin suyu verenin yok.

Sаlqın suyu värän yoq

10) Qızlаr 1

5

10

15

10) Kızlar

Qara däryа аğzın аştı,

Kara deniz ağzını açtı,

üstümіzgä sulаr sаştı,

Üstümüze sular saçtı

üçümіzіn аlıp qaqtı,

Üçümüzü alıp vurdu,

kättі qızlаr çüftä çüftä.

Gitti kızlar çifte çifte

Däryаlаrdа qаrаr olmаz,

Deryalarda karar olmaz,

äcäl kälsä çаrä olmаz,

Ecel gelse çare olmaz,

Qıdır näbі yärіm olmаz,

Hıdır Nebi yerim olmaz,

kättі qızlаr çüftа, çüftä.

Gitti kızlar çifte çiftte

Аğаm bіzä kiik аvlay,

Ağam bize geyik avlıyor

däryаlаrdа sаçım yalday,

Deryalarda saçım parlıyor,

Аblаm bіzі körüp аğlay,

Ablam bizi görüp ağlıyor,

һаzrät ilän kättі хаnım.

Hasret ile gider hanım

Qara därya tolqun urdu,

Karadeniz dalga vurdu,

66

20

25

üç qаnı qızı şäit oldu,

Üç hanın kızı şehit oldu,

äcäl kälsä çаrä olmаz,

Ecel gelse çare olmaz

kättі qızlаr çüftа, çüftа.

Gitti kızlar çifte çifte

Qara därya diñlä sözüm!

Karadeniz dinle sözümü!

sänі körsäm dutmаs dizіm,

Seni görürsem, tutmaz dizim

dar dünyadа äki gözüm,

Dar dünyada iki gözüm,

nicä sürdüñ qаrа däryа?

Nice sürdün karadeniz?

Оqurum dildä buñlаrı,

Okurum dilde bunları,

Gäcä kündüz aydıp zаrı,

Gece gündüz ağlarım

bir diräktän äki narı bırdan yuttuñ Qara däryа.

söyleyip Bir ağaçtan iki dalı Birden yuttun Karadeniz

67

2. ОZÄN-BАŞ.

2.ÖZEN-BAŞ

l) Firäñgі Kilsänіñ Хаyаsı.

l) Frengi Kilisesinin Kayası

Özän-bаştаn bir buçuq

Özenbaşa'tan bir buçuk verst

värst olur kilsänіñ хаyаsı bаr.

uzakta kilisenin kayası var. O

Ol хаyadа firäñgі oturğanlаr.

kayada, yabancılar yaşamışlar.

Yär іçіndän іnsаn kämіklärі

Yer

bаşlаrın çığаrdılаr. Аndа aqçа

başları çıkardılar. Orada para

хıdırıp aqçа tаpmаdılаr, bаş

aradılar, para bulamadılar, insan

tаptılаr.

başları buldular. O yabancının

1

5

O

färäñgі

oturğan

altından

yaşadığı

Sоn su çäçilgän soñ firäñgі

deniz idi. Su çekildikten sonra

kättі, bіzіm хаlq оturdu.

yabancı gitti, bizim halk yerleşti.

10

yerler

Özenbaş'ta

adam

vardı,

zamandа

adamdı. O zamanlar Han

хаn

zamanı

ädi.

pek

bir

ädi, bäk xuwätli аdаm ädi. O

kuvvetli

bir

Хаnnıñ pälwаñlаrı wаr ädi. Ol

zamanıydı.

pälwаñlаrnı хаn köräştіrіr ädi,

pehlivanları vardı. Han, o

sоñrа хаn bu Özän-bаştа olаn о

pehlivanları güreştirirdi, sonra

хuwätli аdаmnı äşіttі. O аdаmğа

Özenbaş'ta olan o kuvvetli

хаn bir аdаmnı yollаdı, о аdаm

adamı işitti. Han, o adama bir

kälip bu хuwätli аdаmnı sоrdu.

adam yolladı, o adam gelip

Bu

Hussäyn

bu kuvvetli adamı sordu Bu

dägän bir аdаm bаr, о аdаmnıñ

köyde Çomak Hüseyin denen

äwі xaysı yärdä dir? köstär! dädi.

bir adam var, o adamın evi

O аdаm köçär yapаrdı. Bir хol

nerededir, göster, dedi. O

3

adam araba yapardı. 2,13

köydä

Çоmах

ilän bir sacаn

3

bu

2) Buğasala

Özän-bаştа bir аdаm wаr

1

zamanda,

kemikleri,

waqıttа, bu yärlärі däñіz ädi.

2) Buğаsаlа.

5

insan

uzunluğu üç

Secan: Ruslarda 2,3 metrelik uzunluk birimi.

Han'ın

68

15

20

25

30

35

värşоq 4: хаlınlığа bir аğаçnı хolu

metre uzunluğunda, 3x 4,4

ilän ucundan tutup kötärіp оnuñ

cm. kalınlığında bir ağacı

äwi şu dur däp о äwin köstärdi. O

eliyle

аdаm bildi-ki şu хuwätlі аdаm şu

kaldırarak onun evi şudur,

ağaçı kötärän аdаm olğаnın. Sоñ

diye o evi gösterdi. O adam o

хаnnıñ çаğırğanın ayttı. Аlıp о

kuvvetli adamın bu ağacı

аdаmnı хаnğа аl-kättі. Pälwañlаrı

kaldıran

ilän

anladı.

хаn

köräştirdi,

о

аdаm

ucundan

tutup

adam

olduğunu

Sonra

hanın

pälwаñlаrın äpіsіn yıхtı. Sоn о

çağırdığını söyledi. O adamı

аdаmğа bir buğа bахşış bärdi. O

hana alıp getirdi. Han onu

аdаm buğanı аlıp dört аyağın

pehlivan

baylаp, оrtаdа bir ağaç käçіrіp

adam pehllivanların hepsini

оmuzuna хoyup kättі. Хаn dädi-

yıktı. Sonra o adama bahşiş

ki: bu аdаmnıñ аrtınan kätіñ!

olarak bir boğa verdi. O

bахıñ! şähärnіñ çätіnä çıхtıхtаn

adam,

sоñ buğanı boldurup tаşlаrmı?

ayağını

däyi päşіnä аdаm kättі. O аdаm

ortasından bir ağaç geçirip

buğanı

omzuna koyup gitti. Han; bu

tаşlаmаdı.

Kälgän

аdаmğа ayttı: sän mäniñ аrtımа

adamın

buğanı

bakın,

boldurup

tаşlаr

däp

ile

güreştirdi,

boğayı

alıp

o

dört

bağlayarak

ardından şehrin

gidin,

sınırından

kälmä! däp оn värst 5 yär buğа

çıktıktan

оmuzundа kätіp sоñrа tаştаdı,

boğayı bırakır mı, diye peşine

buğanı yärgä sаldı. Оnuñ üçün о

adam taktı. O adam boğayı

köynü Buğаsаlа däp аt värdilär.

bırakmadı. Peşinden gelen

sonra

yorularak

adama, sen benim ardımdan yorulur da boğayı bırakır diye

40

gelme, diyerek 10x1,6 km.’lik yeri, omzunda boğayla gidip sonra boğayı yere bıraktı.

4 5

Verşok: Ruslarda 4,4 cm’lik uzunluk birimi. Verst: Ruslarda 1,06 km.’lik uzunluk birimi.

69

Onun için o köye Boğasala diye ad verdiler.

3) Bаltacı Oğlanı.

1

Bir vахıttа bir fuхаrа war ädi.

Kündä

bir

оdun

sаtıp

bаzаrdа bir ötmäk аlıp аşаr ädi. 5

Bir хаrı bir хоcа bilän. Künlärdän bir kün bulardan bir oğlan oldu, oğlan

bäş

оn

yаşına

käldi.

Bаbаsınan äkisі tawdan оdun kätіrip bаzаrdа sаtаr ädilär. Bir 10

xaylı waqıttа sоn oğlan büyük oldu. Bаbаsına dädi: sän оtur bаbаm! Män оdun käsіp аpаrıp sаtayn! dädi, sänі bахayn! dädi. Bir kün oğlan dağğа çıqtı, käç

15

хаldı. Yaqtı bir аtäş, tawdа yattı. Gäcänіñ bir wахtı kök хаpusu аçıldı.

Bахtı

bir

äşäk

ägär

ügännän tахım turur yanında. Oğlаn ayttı bu bänіm хısmätіm 20

bärdi Аllаһ. Sаbа ärtä oğlan äşäkkä

оdun

yüklädi,

kätirdi

şähärgä sаttı. Ana şu äşäknän tаşıp

şähärnі

toldurdu

оdun.

Şindi şähär хаlqı ışqаt ättirdi: 25

toldurduñ

şähärnіñ

yollаrın,

хаpаttıñ, kätirmä оdun! dädilär.

3) Baltacının Oğlu Bir zamanlar bir fukara vardı. Her gün pazarda bir odun satar bir ekmek alıp yerdi.

Bir

karı

bir

koca.

Günlerden bir gün bunların bir oğlu oldu, oğlan beş on yaşına geldi. Babası ile ikisi dağdan odun getirip pazarda satıyorlardı. Bir hayli vakitten sonra oğlan büyür. Babasına; sen otur babam, ben odun keserek

götürüp

satayım,

sana bakayım, der. Bir gün oğlan dağa çıkar, geç kalır. Bir ateş yakar, dağda yatar. Gecenin bir vakti gök kapısı açılır. Bakar ki bir eşek eyer ve üzengi takımı yanında durur.

Oğlan,

bu

benim

kısmetimdir, Allah verdi, der. Oğlan sabah erkenden eşeğe odun yükler, şehre getirir, satar.

İşte

taşıyarak

bu şehri

eşek

ile

odun

doldurur. Şimdi şehir halkı

70

30

Padişa çağırdı munu: män sаa

şikâyet eder; şehrin yollarını

bir xazna bäräyin! аşа! оtur!

odunla doldurdun, kapattın,

оdunnu kätirmä! dädi. Padişa

odun getirme, derler. Padişah

оñа xaznanı bärdi, аldı ol, kättі,

onu çağırır; ben sana bir

bаrdı,

bärdi

bаbаsına.

hazine

bаltаnı

yänä

kättі

ätmää.

Padişa

bunu. 35

40

45

55

оdunçuluq

yänä sän

çağırdı

bu

şäynі

vereyim,

ye,

otur,

odun getirme, der. Padişah ona

hazineyi

verir.

O,

hazineyi alır, gider babasına

gäçmädiñ оdun tаşıp käläsin.

verir.

Sаñа kim därlär? dädi. Bаñа

odunculuk

Baltacı оğlаnı därlär, dädi. Bаr

Padişah bunu yine çağırır.

bаñа Çınar dağından bir binаlıq

Sen bundan vazgeçmedin,

ağaç аlıp käl! däp sumаrlаdı. Päk

odun taşıyıp duruyorsun; sen

äyi dädi bаltacı oğlanı. Bаñа bir

kimlerdensin,

qırq хаntаr tolusu bаltа yaptır!

baltacının oğlu derler, dedi.

dädi. Şu sаğаt Padişa ustalаrın

Git, bana çınar dağından bir

ciidi sumаrlаdı. Yasadı bаltаnı,

binalık ağaç alıp gel, diye

çığаrdılаr. Çаğırdı Baltacı oğlanı,

ısmarladı.

käl! kir! bägänіrmіsіn bu bаltаnı?

tamam,

dädilär. Käldi bu Baltacı oğlanı

dolusu balta yaptır, der. O

bаltаnı

pаrmаğınan

anda

Olur

topladı, tembih etti. Baltayı

baqtı 50

Dädi:

Аldı

çınacaq aylаndırıp.

dädi.

Yine

baltasını yapmaya

der.

alır gider.

Bana,

Baltacının bana

kırk

padişah,

kantar

ustalarını

Padışağa ayttı: bаñа bir sаха

yapıp

şаrаp bär! dädi. O Çınar dağındа

Baltacının oğlunu çağırdılar;

bir su bаr äkän. O şаrаpnı bu

gel, gir, bu baltayı beğenir

suğа töktü. Çıqtı özü awlаqqа

misin, dediler. Baltacının oğlu

оturur. Käldi fillär bu köldän suy

geldi,

içmää,

baltayı

yıqıldılаr.

іçtilär

sаruş

Bаltacı

oldulаr,

oğlanı

tuttu

ortaya

oğlu;

serçe

Padişaha;

çıkardılar.

parmağı

döndürüp olur,

ile

baktı.

bana

bir

bulаrnı, päkittі. Şu sağat bir

sahan şarap ver, der. O

binalıq

Çınar dağında bir su varmış.

ağaçını

kästі.

Fillärnі

71

60

65

yäktі, bir binalıq ağaçnı käsіp

O şarabı o suya döktü. Kendi

äşäginä

Kätirdi

çıkar, gizli bir yere oturur.

töktü.

Filler, bu gölden su içmeye

Padişa ayttı: män sаñа bir binalıq

gelir, içerler, sarhoş olurlar,

ağaç

yıkılırlar.

yüklädi.

pаdışаnınñ ayttım,

75

85

näçün

äki

Baltacının

oğlu

bunları sağlam bir şekilde

xazna bäräyin! bаr! аşа! Аldı

tutar. O anda bir binalık ağacı

xazna,

xazna

keser. Filleri koşar, bir binalık

Аldı

ağacı kesip eşeğine yükler.

bаltаsın çıqtı kättі. Bаrа bаrа bir

Getirir, padişahın bahçesine

yärgä bаrdı. Bir mağarаğа хırq

döker. Padişah, ben sana bir

aydаmах хоnuşа. Bаrdı bularnan

binalık ağaç söyledim, sen

oturğan іçkän. Bulаrnıñ іçkilärі

bana

bіtär bir kün. Bulаr mäşfärä

getirdin, diye sorar. Sana bir

ätärlär: aydа kätäyik! kim dа rаs

hazine vereyim, git, harca,

kälsä аnı tutayıq! aqçаnı аlayıq!

der.

dädi. Är birі bir tаrаfqа kättilär,

Varır, hazineyi yine babasına

Baltacı

yolа

bırakır. Baltasını alır, çıkar

cіbärdilär. Bаrа bаrа bir yärä

gider. Gide gide bir yere

bаrdı,

80

sän

binalıq kätirdiñ maa? sаñа bir kättі.

bаbаsına

70

аzbаrına

Bаrdı,

braqtı

oğlanı Baltacı

yänä.

dа

bir

oğlanı

bir

cіn

eşkiya

хоnsаlаr.

oturup

içäri,

bахsа

için

Hazineyi

vardı.

sаrаyınа bаrdı. Bахsа içäri üç хız Kirdi

ne

Bir

iki

binalık

alır,

gider.

mağarada

konuşur. içtikleri

kırk

Bunların

yere

gelir.

töpägä bir sаlхın yüzüm bаr. Ol

Bunların içkileri bir gün biter.

yüzümnü аlayın däp murаd ättі.

Bunlar

O

оnu

haydi gidelim, kime rastlarsak

аlаmаssın män sä bäräyin о

onu tutalım, parasını alalım,

yüzümnü. Şindi хız ayttı: sän bäl

derler. Her biri bir tarafa

bär! Män mіnäyіn üstüñä dä аlıp

gider, Baltacı'nın oğlunu da

bäräyin! bäwlä män yätmäymin

bir

оñа. Хız bunu bir täptі där

Baltacı'nın oğlu gide gide bir

mіnäcäktä. Baltacı oğlanı tіzinä

yere, bir cin sarayına varır.

bir

хız

ayttı:

sän

müşavere

yere

ederek;

gönderirler.

72

90

äräk märmär tаşqа bаttı, Baltacı

Bakar

ayttı vаz käç! tuttu Baltacı oğlanı

konuşuyorlar. İçeri girer, bir

хıznı bilägіndän, аltın biläzіgі

de bakar ki, yukarıda bir

хаldı хolundа, хız хаçtı.

salkım üzüm var. O üzümü

Аldı Baltacı oğlu yüzümnü,

105

üç

kız

almak istedi. Kızlardan biri: - Sen onu alamazsın, o

şäyni

üzümü sana ben vereyim.

tаpmağanlаr. Şindi aydаñız! bіz

Sen bel ver, ben üstüne

хаrşığа

Bаrdı

хоnuşхаn

аrхаrdаşlаrğа.

Mındа 100

içeride

yärіnä

kättі. 95

ki

Olаr

bir

Istаmbulğа

kätäyk!

bineyim

de

alıp

sana

yоq

dädilär.

vereyim.

Bu

şekilde

ona

käçіnіş

Bаrdılаr yämiyä mindilär, käştilär

yetişemiyorum, der. Kız buna

хаrşı. Şindi yämi pаrаsı täkmil

bineceği

bäräcäk, pаrа yoq bolğanda аlаr

tekme atar. Baltacının oğlu

biläziknі sаttılаr. Bir Qaraimğа

dizine kadar mermere batar;

körsättilär bunuñ ximäti nädir?

Baltacı, vazgeç, der. Baltacı

däp

Qaraim

oğlu, kızı bileklerinden tutar,

yalаn aytıp bu biläziknі alacaq:

kızın altın bileziği elinde kalır;

bu biläzik mänim däp. Yalannan

kız kaçar.

sоrаdılаr.

Şindi

şаat tаptı, аlа biläziknі.

sırada

buna

bir

Baltacının oğlu üzümü alır, gider. Arkadaşları ile konuştukları yere varır. Onlar bir şey bulmamışlar. Haydi, biz

karşıya,

İstanbul'a

gidelim;

buralarda

geçinemiyoruz, Varırlar

derler.

gemiye

binerler,

karşıya geçerler. Gemi parası vereceklerken

paralarının

olmadığını anlarlar ve bileziği satarlar.

Bileziğin

fiyatını

öğrenmek için bir Karaim’e

73

gösterirler. Karaim, bu bilezik benim diye yalan söyleyerek bu

bileziği

alacak

olur.

Yalandan şahit bulur, bileziği alır.

1

5

10

15

20

4) Аbıl Аzіz Bаzırgân.

4) Abıl Aziz Bezirgân

Bir Аbıl Аzіz bir bazırgân

Abıl

Aziz

adında

bir

bolğan. O bazırgân üç yıldа bir

bezirgan varmış. O bezirgan üç

däwіr ätіp kälir äkän, kälgän

yılda bir devir edip gelirmiş,

sоn üç yılnıñ іsаbın ätär ämіş

geldikten sonra ticarette üç yılın

tıcаrätіn.

hesabını

yaparmış.

zäna’atı bu ämіş. Bazırgânnıñ

bezirganın

zanaati

yanındа bir xizmätkâr хız bаr

Bezirganın yanında bir hizmetkâr

ädi.

bu

kız vardı. Günlerden bir gün kız

bаzırgân. A künlärdän bir kün

hamile kalır. İnsanlar bu çocuğun

O

Bu

bazırgânnıñ

Хıznan

хız аmilä

oynаdı

хаldı. Sоn bаlа

dünyağa

käläcäk

utanacaq

аdаm

bazırgân оnu

bilsа.

geleceğini

bilse,

bezirgân

utanacak.

Şimdi

bezirgan bu kadını alıp yola çıkar,

аlıp çığa yolğа kimsä bilmäsіn

öldürürüm,

däp

Hizmetkârına,

öldüräyim!

buymuş.

dünyaya

Şindä bаzırgân bu хısаyaqnı аndа

Bu

kimse

bilmesin diye

orada

düşünür.

yolda

bunu

Хіzmätqârına aytа: yoldа mını

öldürün, der. Yola giderler. Bu

soyuñuz! dädi. Kättilär yoluna.

çocuk

annesi

Şu sa’at sоyulğаn sоn doğdu

sonra

doğar,

bu bаlа, Bulаr bunu bilmädi,

bilmediler,

soydu kättі. Bir çoban qоyu

gittiler. Bir çoban koyun güderek

cаyıp

geldi, bu kadına vuruldu, bakar ki

uruldu,

käldi, baqtı

bu bir

хısаyaqqа sоyulğan

öldürülmüş

öldürüldükten bunlar

annesini

bir

kadın

bunu öldürüp

yatıyor,

хısаyaq yatır, yanındа bir bаlа

yanında bir çocuk emip duruyor.

ämіp turа. Är bаlа ädi. Çoban

Erkek çocukğuydu. Çoban bu

74

25

30

35

40

45

50

bu bаlаnı аldı хоşха bаlаnı

çocuğu alıp yayladaki hayvan

аlıp kättі оdаmаnğа. Оdаmаn:

ağılına, baş çobana götürdü.Baş

qaydan аldıñ bu bаlаnı? däp

çoban; bu çocuğu nereden aldın,

sоrаdı. Çoban ayttı: yoldа bir

diye sorar. Çoban; yolda ölmüş

soyulğan

bir kadın buldum, yanında bu

хısаyaqnı

yanındа bu bаlа ädi аldım

çocuk

bаlаnı,

Bаlаnı

geldim,

der.

аsrаdılаr sütnü bärip. Аbıl Аzіz

vererek

büyütürler.

bazırgân säfärdän хaytıp käldi

bezirgân seferden dönüp gelir,

хоşха mіsаfır oldu. Baqtı о

yayladaki

sаbаñlаrnıñ

üç

Bakar ki, o sabanların arasında

yaşınan bir bаlа yürdü. Аbıl

üç yaşında bir çocuk yürür. Abıl

Аzіz sоrаdı bu аrаsıñızdа naslı

Aziz, bu çocuk aranızda nasıl

bаlа dır. Оdаman ayttı bu

oldu, diye sorar. Odaman; biz bu

bаlаnı bіz soyulğan anadа

çocuğu

tаptıq, dädi. Аbıl Аzіz bazırgân

bulduk, der. Abıl Aziz bezirgan

duydu,

sоyulğаn

bu çocuğun öldürttüğü kızdan

хızından doğanın bildi. Sаtıñız

doğduğunu anlar. Bu çocuğu

maa bu bаlаnı! dädi. Çobanlаr

bana sattın, der. Çobanlar; bu

ayttı: bu güzäl bаlа äkän, bunu

güzel bir çocuk, nasıl satalım,

naslı sаtаyıq? -Nä istäsäñіz

diye

bärärim! dädi. Bir tulup ältınğа

veririm, der. Bir küp altına bu

bärdilär bu bаlаnı. Bazırgân

çocuğu

аldı

çocuğu alır, çıkar gider. Giderken

аlıp

käldim.

аrаsındа

bu

bu

bаlа

bаlаnı

çıхtı,

kättі.

vardı,

çocuğu

aldım

Çocuğu,

sütünü

ağıla

Abıl

misafir

öldürülmüş

sorarlar.

Ne

verirler.

olur.

anneden

isterseniz

Bezirgan

Sandıqqа

sandığa koyar, sandığı denize

аttı.

хoydu,

Çıхtı,

kättі

bazırgân.

Bаlıqçılаr

bаlıq

awlаr-kän

tаptılаr

atar.

yaptırır.

bu

bir

bаlаnı

sandık

Aziz

Kätärkän bir sandıq yaptırdı. däñіzä

55

tаptım,

Bezirgân

Balıkçılar

balık

çıkar

Çocuğu gider. avlarken

sandıqnı

denizden sandığı bulurlar. Bu

däñіzdän. Bu sandıqnı çığarıp

sandığı çıkarıp bakarlar, içinde

baqtılаr, içindä bir är bаlа yatа.

bir erkek çocuk vardır. Altı yıldan

75

60

65

Аltı yıldan sоñ bu Аbıl Аzіz

sonra bu Abıl Aziz bezirgân gelir,

bazırgân

yärgä

balıkçı ağılına misafir olur. Bakar

mіsаfır oldu bаlıqçı хоşuna.

ki bu çocuk yine oradadır. Bu

Baqsа bu bаlа yänä, аndа

çocuk bana layıktır, bana satın,

turur. Bu bаlа maa layıqtır,

der. Çok para verip bu çocuğu

sаtınız maa! tädi. Çоq pаrа

balıkçılardan alır. Çocuğu alıp

bärіp

yola çıkar, mektup yazar ve bu

käldi,

аldı

bu

75

80

85

bаlаnı,

bаlıqçılardan. Bаlаnı yolğа аlıp

çocuğun

çıхtı, mäktüp yazdı, bu bаlаnıñ

mektubu benim evime ver, der.

хoluna värdi. Bаr bu mäktüpnü

Mektupta, bu mektubu size veren

mänіm

genci

äwimä

eline

verir.

Git,

bu

wär!

dädi.

yazаr-ki:

bu

mektubu alarak gider evine varıp

mäktüpnü sizä wärgän yaşnı

seslenir. Abıl Aziz bezirgânın kızı

öldürüñüz dädi. Yaş mäktüpnü

çıkar.

аlıp kätіp äwinä bаrıp dawş

okuyayım,

ättі. Аbıl Аzіz bazırgânıñ хızı

mektupta;

çıхtı.

män

öldürün, yazılmış. Kız, gence;

baqaym dädi yaşqa. Baqtı,

istersen içeri gir, der. Kız o anda,

mäktüptä yazılğan: bu bаlаnı

bu gelen gence kızımı verip

tutup öldürüñüz! dägän. Хız

düğünlerini

yaşха ayttı: іsän kir içäri. Хız о

mektup

sağat bir mäktüp yazа, bu

verirler, düğünü yaparlar. Beş on

bаrаn

günden sonra Abıl Aziz bezirgân

mäktüptä

70

bu

Bаr

mäktüpnü

yaşnı

хızımа

wärіp

öldürün,

Gence,

yazar.

mektubu

der. bu

çocuğu

ki tutup

diyen

Kızı

hemen

gelir,

wärdilär! tоyun yasadılаr. Şindi

karşısına kızı ile oğlan çıkar. Abıl

bäş оn kündän sоñ Аbıl Аzіz

Aziz halka sır vermez, evine

bazırgân käldi äwіnä хaytıp.

girer.

Bахtı

yaptırayım,

oğlan

çıхtı

döner.

bir

tоyun ätsіnä! Şu sa’at хıznı

хıznän

evine

ben

Bakar

yapın,

yazar.

Genç,

Sonra pek

Bakar

bir çok

ki

mağara odun

хаrşınа. Sır bärmädi Аbıl Аzіz

yakayım da sonra bunu ateşe

хаlqqа,

Sоn

atayım, diye düşünür. Büyük bir

tüşündü bir mağarа yaptıraym

mağara yaparlar, bunun içinde

kirdi

äwinä.

76

90

dа! çоq оtun yaqaym dа, sоn

büyük

аtäşkä

aldatarak

аtaym

dädi.

yakar,

bu

genci

gönderecek,

ona

Yaptılаr bir mağarä büyük аtäş

baktıracak. Bir gün damadına; git

yaqtı munuñ içindä, bu yaşnı

bak bakalım, der. Şimdi bu ateş

aldap

yibäräcäk

оñа

yakıcılarına, kim gelirse gelsin,

Bir

ayttı

Abıl Aziz bezirgan bile olsa ateşe

küyäwgä bаr säyіr аt! Şindi bu

atınız, diye emreder. Bir gün bu

аtäş yaqacılаrğа ämr ätkän

damat, bakmak isteyip evinden

kim dä kälsä аtäşkä Аbıl Аzіz

çıkar. Abıl Aziz bezirgânın kızı;

bаzırgân

аtıñız

sen gitme, seni ateşe atacak,

аtäşkä! Bir kün bu küyäw

diye söyler. Sonra damat evde

baracaq olup çıхtı äwindän.

kalır.

Аbıl Аzіz bazırgânıñ хızı ayttı:

bezirgan evinden çıkar; gidip

sän tохtа! bаrmа! sänі аtäşkä

bakayım,

аtacaq.

äwdä

göreyim, der. Kendisi zebanilere

хаldı. Ärtäsі kün Аbıl Аzіz

gider, orada selam verip içeri

bazırgân äwindän çıхtı bаrıp

girince,

bахayım!

atarlar.

baqtıracaq.

95

munu!

ateş

köräym!

kün

bolsа

Sоn

dа

küyäw

şunuñ dädi.

zäbanäcilärgä,

yanğanı

Bаrdı аndа

Ertesi

gün

Abıl

şunun

tutarlar,

Aziz

yandığını

onu

ateşe

özü sälam

bärіp içäri kirіp kälgän vахıttа tuttulаr, özün аttılаr аtäşkä.

5) Pаdişаnı Хırsızlağan Хırsız. Şindi bir aydamaq olğаn

1 här

5

gäcä

pаdışаnın

5) Padişahı Soyan Hırsız Her

gece

hazinesinden

para

padişahın çalan

bir

xaznäsіndän pаrа çаlа. Nаsıl

haydut varmış. Nöbetçiler, bunu

bir

çаrä

duymаdılаr,

tаpmay

хаrawllаr

her nasılsa duymamışlar; bir çare

kim

çalğanın

bulamamışlar,

kimin

çaldığını

bilememişler.

Sonra

padişah

bilmädilär. Sоn Padişa хаlqqа

77

kim

halka haber duyurur; hırsızı tutup

kälsіnlär. Bir niçä аltın kümüş

halkın karşısına çıkaracak her

yaydırğan,

qаşındа

kim varsa gelsin, ona birçok altın

хаlqnı yürtäcäk, kim dа ol аltın

gümüş vereceğim, der. Sonra bu

pаrа аlsа ol хırsıznı tutacaq.

parayı çalan hırsız bunu işitir, o

Sоn bu pаrа çalğan хırsız оnu

parayı almak için ayağına çarık

äşіtkän

bаrğan,

giyer. . . . . da yürümüş, paranın

аyаğına çаrıq kiigän хаtırаñlаp

üstünde yürür. Padişah bakarken

dа

para azalır, adam onu almamış,

xabär

10

15

20

25

30

35

bärgän:

här

оnuñ

о

pаrаğа

yürgän,

aqçа

üstündä

yürdü. Padişa bаğıp turа, pаrа

hırsızı

sіräksіdi, аdаm аnı alğan yоq,

bulamadı. Bir başka padişah bu

bir

padişahla, parayı çalıyorlar, çare

çarä

tаpmаdı

хırsıznı

tutmak

için

bir

çare

tutаrğа. Bir bаşqа Padişa bu

bulamıyorsun,

pаdışаnı

aqçаnı

Şimdi bu parası çalınan padişah:

хаrsızlaylаr, çarä tаpmaylаr.

“Her kim bu parayı çalmışsa

Şindi bu pаrаsı хırsızlağan

gelsin, bana söylesin, ben ona bir

Padişa çağırta: һär kim bu

hazine veririm.” der. Bu hırsız,

pаrаnı

padişaha gelir; paranı ben aldım,

ärіştirgän,

хırsızlağan

bolsа

diye

kälsіn! maa aytsın! män оñа

der.

bir xazna bäririm, dädi. Bu

padişah var, git onun mallarını

хırsız bаrdı pаdışаğа: män

çalıp bana getir, der. -Pek iyi,

aldım pаrаnı, dädi. Padişa

bana altı fıçı şarap ver, diye

ayttı buñа: bir yärdä bir Padişa

cevap verir. Padişah, hırsızın

bаr оnu bаr хırsızlа! dа kätіr

istediklerini

maña! dädi. -Päk äyi! dädi bu

bunları

хırsız. Män kätіrіrіm хırsızlаp.

memleketine gider. Padişah tahta

Ana padışağa dädi bu хırsız:

çıkarken gelir. Nöbetçiler çıkar,

maña аltı fuçı şаrаp bär dädi.

sen

Bärdi Padişa muñа. Аldı bu

sorarlar. Bu; benim birkaç araba

хırsız,

şarabım

kättі

bu

pаdışаnıñ

mämlikätіnä. Bаrdı pаdışаnıñ

Padişah,

bir

kızdırmış.

ona

alır,

nereye var,

yerde

verir. bu

Hırsız,

padişahın

gidiyorsun, onu

bir

diye

satmaya

getirdim, diye cevap verir. O

78

tахtınan 40

45

50

55

60

käçkän

şaraptan biraz içmemiz mümkün

Хаrawllаr çıхtılаr. Sän näräyä

değil

bаrırsın sän? däp surаdılаr.

istediğiniz kadar için, der. İçer

Bu dädi: mänim bir хаç аrаbа

içer yıkılıp kalırlar. Padişahın

şаrаbım

sаtmаa

uyuduğu yere, bir sandık alıp

kätirdim. -Mümkün olmаzmа

gelir. Tutar, padişahı sandığa

bizgä

-Іçіñіz!

koyar, kilitler. Sandığı alıp çıkar,

dädi, хаdar іçіñіz! dädi. Іçkän,

bir araba tutar; sandığı arabaya

іçkän, yıqıldı, хаldı. Аnа bаrdı

koyup

padışаnıñ

Bir

padişahın evine gelir; padişahı

Tuttu,

alıp geldim, der. Oanda padişah

pаdışаnı,

halkını seyretmesi için toplamıştı.

kälitlädi. Аldı çıqtı tuttı bir

Bu hırsız sandıktaki padişaha,

аrаbа, хoydu аrаbаğa хаçtı.

sen sandık içinde horoz gibi üç

Şindi käldi mınaw pаdışaıñ

kere bağırdıktan sonra ben seni

äwіnä, dädi: Padişa män alıp

sandıktan çıkarırım, der. O hırsız,

käldim, dädi. O sağat Padişa

halk

хаlхnı säyіrgä ciidi. Mınaw

vurur, padişah horoz gibi üç kere

хırsıs

padışağa

bağırır. Sandığı açtıktan sonra

ayttı: sän хоrоs kibі üç kärä

padişah sandıktan çıkar; bakar ki

хıçırırsаñ sandıq іçіndä, män

diğer padişahın yerinde duruyor.

sоñ sänі sandıqtаn çıхаrırım.

Ya demek sen de buradasın,

O

diye

bаr,

оnu

іçmää

birаz?

yuхusunа.

sandıq

аlıp

хoydu

sandıqqа

kätkän.

sаndıqtаğı

хırsız

xalq

аrаsındа

mi,

diye

kaçar.

arasında

sorarlar.

Şimdi

sandığı

hayıflanır.

Sen

İçin,

diğer

koyup

benim

sandıqnı хоyup urdu, Padişa

paramı çaldıkları için benimle

хоrоs kibі üç kärä хıçırdı. Аştı

alay

sаndıqnı

padişa

getirdiler, bu ne kadar ayıp bir

mınaw

şey, der.

sоn

sаndıqtan, 65

vaqtındа.

çıхtı

qаrаr

pаdışаnıñ yärіndä turа. Hä dädi dädi.

bu

sändä

Sän

mundаsın?

mäniñ

aqçаmı

хırsızlаnğаnın zіrа çаlır ädiñ,

ettin,

şimdi

seni

çalıp

79

şindi

säni

özüñü

kätirdilär

хırsızlаp, bu nä qadar ayp şäy! dägän.

6) Äski Ciiğan Аdаm. Şindi bir zamandа bir

Eski zamanda adamın birisi

аdаmnıñ birіsі äski ciiyаm däp

eski toplarım, deyip yaşarmış. Bir

yürä äkän. Bir хаrı çıqqan dаa,

kadın çıkmış da, ne yapacaksın

dägän: nä yapacaqsın äskin?

eskiyi, der. O adam, cennetteki

dägän.

öksüzleri

1

5

O

аdаm

öksüzlärnі

15

kiindiräcäkmіn

der.

Kadın; benim oğlancığım öldü,

ölgön, sän bu oğlançığımnı

, diye sorar. Bu adam; onu

körmödüñmiv -Kördüm munu,

gördüm,

ol аndа sахacılıq ätär dädi bu.

yapıyor, der. Dur, ben sana iki

-Tохtа män sаñа bäräyim äki

yüz gümüş vereyim, al da gidip

yüz kümüş, аl-dа! kät! bär

ona ver, der kadın. İşte kadın

аndа! хаrı aа bärgän cibärgän.

ona parayı verir, onu gönderir. O

Аnıñ аrtınan ol kätkän sоn bu

gittikten sonra onun ardından bu

хаrıñıñ хоcаğı äwgä käldi.

kadının kocası eve gelir. Kadın

Хоcаsına

ayttı

o

orada

bіzіm

kocasına;

cänättä

äkän,

cennetteymiş, ben ona iki yüz

kümüş

gümüş gönderdim, der. Kocası; a

cіbärdim. -Аy çаçqın! dägän

şaşkın, o kişi seni aldatmış,

хоcаsı, sänі ol kişi аldаttı, qay

Hangi tarafa gider o adam, der.

yaqqа kättі о аdаm? Хаrı: bu

Kadın;

yaqqa kättі, dägän. Mingän

gösterir. Kocası atına biner, bu

хоcаsı аtına bu aqçаnı аlıp

paralarını

kätkän

Bu

kovalar. Bu adam ardından bir

аdаm kördü аrtınan bir аtlı

atlı adamın kovalayıp geldiğini

аdаm quup kälä yatır, bir

görür, bir değirmenin önüne varır,

оñа

äki

аdаmnı

yüz

quudu.

bu

bizim

komiklik

Хаrı:

män

25

giydireceğim,

sen bu oğlancığımı görmedin mi?

-Mänim

oğlançığımız

20

cänätkä

oğlançığım

dägän.

10

6) Eski Toplayan Adam

oğlancığımız

tarafa alıp

gitti,

giden

diye adamı

80

diyärmännіñ

30

45

değirmenciye; sen bu ağacın üstüne

bu

bu

değirmene bakayım, der. İşte

vахıttа diyärmängä bахayın!

değirmenci o ağacın tepesine

dädi.

о

çıkar. Bu hırsız değirmene girer,

çıqqаn.

tanınmasdın diye üstünü başını

diyärmängä

unlar. Gelen adam, buradan bir

kirgän özünü üstünü bаşını

atlı adam geçmedi mi, diye sorar.

unlağan

özünü.

Hırsız; ağacın tepesindedir, bu

Kälgän аdаm sоrаğan: mındа

ağacın tepesine bin, onu tut, der.

bir аtlı аdаm käçmädimі? -

Bu adam ağaca çıkar, o adamı

Аndа täräknіñ töpäsіndä dir

tutar. O hırsız, atına biner, kaçar.

dädi хırsız. Mіn dä bu täräknіñ

Şimdi adam anlar ki bu atı alıp

töpäsіnä! tut аnı! Bu аdаm

kaçan adam hırsızdır. Döner,

täräkkä çıqtı о аdаmnı tutxay.

evine

Şindi о хırsız аtına mindi,

kocam,

хаçtı. Şindi аdаm duydu-ki bu

oğlancığımıza

аtın аlıp хаçqаn аdаm хırsız

gerekmiş,

äkän.

gönderdim, der.

täräk

üstünä,

Anaw

män

diyärmänçі

töpäsinä

Mınaw

40

barğan,

diyärmänçіgä aytqаn: sän çıq!

täräkniñ

35

ögünä

хırsız

tаnıtmağa

Хayttı,

käldi

äwinä

Хаrısı: nä yaptıñ хоcа? dädi. Bіzіm oğlançığımızа cänättä аt käräk äkän, män atnı bärip cibärdim.

çık,

ben

gelir.

Karısı;

der.

o

ne

Kocası,

ben

cennette atı

arada

oldu bizim at verip

81

7) Musаfir.

10

15

20

25

Kırda

Çöldän kälämіn, käldim, bir

1

5

7) Misafir gelirken,

ihtiyar

bu

ihtiyar

хаrt aqay kätä yatа, yätіştіm

adam

аrtına bu хаrtnı. Аqаm, dädim,

adamın ardından yetiştim. Ağam,

yoqmа bir pаrçа ötmägіñ? bäk

bir

хаrnım

Bunuñ

karnım çok aç, dedim. Bunun

äybäsіndä bir ötmägі, kördüm

heybesinde bir ekmeği vardı, onu

оnu, ol dа ayttı: yоq tur, dädi,

gördüm. O da; yoktur, dedi inkar

ınqаr ättі. Аa zоr ättіm, bахtım,

etti. Zorladım, baktım, vermedi.

bärmädi. Urdum, yıqtım аldım

Vurdum, yıktım, ekmeğini aldım,

ötmägіn, cürä bärdim. O yärdä

yoluma devam ettim. İhtiyar, o

хаrt ağlap хаldı, tüştü, yolğа

yerde ağlayarak kalır, yola iner

kättі. Män dа kättіm sоnuñ

ve

аrtınаn, bаrа bаrа bаrdım bir

arkasından gittim, vara vara bir

köyä. Bаrdım bir äwgä köydä.

köye vardım. Köyde bir eve

dädim.

gittim. Allah misafiriyim alınız,

Аllа

аçtı,

dädim.

mısаfır

аlınız!

Kirіñіz

äwgä,

dädi

maña.

Kirdim

äwgä,

bir

gidiyordu,

bir

parça

gider.

ekmeğin

Ben

yok

de

mu,

onun

yaş

dedim. Bir genç bana, eve girin,

bахsа

der. Eve girdim, baktım ki bu ev

män, bu töpälägän хаrt, оnuñ

dövdüğüm

äwi ädi. O хаrt ayttı: bu kişi

ihtiyar;

mäni

аlğan,

ekmeğimi alandır, dedi. Ayağa

dädi. Tut ättіm, turdum, bu

kalktım, o yerden kaçtım. O gece

yärdän хаçtım. O gäcä bаrdım,

gittim, bir imamın evinde misafir

bir

mısаfır

oldum. Sonra gece geldiler, o

oldum. Sоn gäcä käldilär о

imamı köy içine hasta okumak

yіmаmnı çağırdılаr köy іçіnä

için çağırdılar. O molla bana, ben

хаstaa охumаğа. O mullа dädi

gidiyorum

maña:

män

mollaağayım demezsem kapıyı

mullаqayım

açma, dedi. O gittikten sonra ben

dämäsäm хаpunu açma! dädi.

yattım, uyudum. Bir de baktım

urup

ötmägіm

yіmаmıñ

män

kälgändä

äwinä

kätärіm,

män

bu

ihtiyarın kişi

eviydi.

bana

geldiğimde,

O

vurup,

ben

82

30

35

O kätkän sоñ män yattım,

kapı

yuqladım. Şindi dа bахsаm

kimsin, dedim. Mollaağa dedi.

хаpu uruldu. Kim dir хаpu

Kapıyı açtım, evin içine girdi.

urğan? dädim. Mullаqay dädi.

Yattım, gözüm yine uykuya daldı,

Аçtım хаpunu kättі äw içä,

baktım kapı bir daha vuruldu.

yаttım, yänä közüm yuхuğа

Kimsiniz, diye sordum. - Molla

kättі, bахtı хаpu bir dа uruldu.

ağa, dedi. Ne kadar mollaağa

Bu

varsa geldi, içerisi molla doldu,

dädi

kim

diir

45

50

55

Kapıyı

vurana,

Bu

dedim. Bu molla; bana bağırma,

dädim: na хаdar mullaqay dır,

bir sopa ile vur, dedi. İşte evin

käldi mullа, içäri toldu dädim.

içine giderken kapıyı bir daha

Anaw mullа dädi: хıçırmа maa,

hızla vurdu, başına bir sopa

bir sоpаnı ur dädi maa. Ana

vurdum, mollaağa öldü, kalktım

kättі äw іçіnä, bir dа çаpıp käldi

oradan kaçtım. Yine bir başka

хаpuğа, urdum bir sоpа bаşına

köye gittim, misafir ediniz, dedim.

öldü mullаqay, turdum хаçtım

O evde, ev sahibinin karısı bebek

ondandа.

bаşха

doğuracakmış.

Ebe

anne

köygä, yänä, mısаfır аlıñız!

gerekiyormuş.

Konak

sahibi,

dädim. O äwdä хаrısı bäbäy

yanıma bir çocuk verdi ; git ebe

doğracaq

anay

anneyi alıp gel, dedi. Gittim ebe

käräk äkän. Хоnaq bay bir bаlа

anneye söyledim. -Yürüyemem,

хoydu yanımа, bаr аl dа käl

dedi ; o yaşlı ebe anne. Haydi

äb'anaynı!

dädi.

Bаrdım

ihtiyar ana, alayım seni sırtıma

äb’anayğа,

ayttım.

-Yürüp

gideyim

urğan?-Mullaqay 40

хаpunu

çalındı.

Kättіm

äkän.

dädi.

bir

Äbä

oraya,

dedim.

Bindi

bolmam dädi ol хаrt äb’anay.-

sırtıma, yüklendim, gelmemize

Aydа хаrt ana, dädim аlayım

yakın bir vakitte bir kuyu taşının

sänі sırtımа аp kätäyim säni

üstüne buraktım da rahatladım.

аndа! dädim. Mindi sırtımа,

Kollarını çözdüm, kuyuya düştü,

yükländim, kälgän wахtındа bir

o ihtiyar öldü. Onu öldürdüm, o

xuyu tаşnıñ üstünä хoydum dа

yerden kaçtım kurtuldum. Sabah

rаһаtlаnğаm. Cіbärdim хollаrın,

da oldu

83

kättі xuyuğa o хаrt öldü. Оnu öldürdüm о yärdän dа хаçtım хutuldum. Sаbа dа аçıldı.

8) Salamаt Хаrаmаn.

8) Selamet Kahraman

Salamat

Xaraman

Salamat Karaman eşkıyalık

aydamaqlıq ätkän, bir nоğaynı

etmiş, bir Nogayı kesmiş. Ağaç

soyğan.

ayak, ağaç sopa, kova burun bir

1

Ağaç

tayaq, 5

хоpqа

pääçätlіk

xoğa

burun

käğаt

аrz

bir ätkän

peçetelik

kağıt

padişaha.

Padişah

eşkıyayı. Tutamamışlar. Kurşun

aydamaqanı.

atıp

Tutup

Salamat’ın

sağ

gözünü

аtıp

çıkarmışlar. Bu bizim padişahın

közün

ülkesinde böyle eşkıya yokmuş.

çığarğan. Bu bіzіm pаdışаһın

Mendilini büküp gözünü tıkayıp

äwlä

attan düşmeden yine cenk etmiş.

Хurşun

Salamatnıñ

olmamış.

оñ

aydamaq

Yawluğun

burup

O zaman arkadaşı :

közün tıqıp аttаn tüşmäy, yänä cänk

ätmіş.

O

wахıttа

Ay Kahraman attığın oku çok kovalama

аrхаrdаşı ayttı:

Attığın topu çok gürültüyle

Ay Xaraman atхаn охuñ

atma

bäk хulаtmа!

Köydeki

Аtхаn tоbuñ bäk şulаtma! Köydägі

kadınların

ödünü

bana

bütün

koparma

хısаyaqlаrnıñ

ötün yarma!

Seninle

düşmana karşı duran kişi var mı?

Sänіñ ilän maña bütün

25

tarafından

äskär bärilmіş. Хаplаmаmış bu

ölgäsindä

20

etmiş

asker verilmiş. Saramamış bu

Padişa

olmamışlаr.

15

arz

tаrаfına

padışağa.

10

ayaq,

Son

bu

eşkiya

tutuldu,

yağа хаrşı tuğran kişi bаrmа?

hapisHaneye koyuldu. Demirden

Sоn aydаmaq tutuldu, türmäyä

parmaklıkları

хoyuldu. Dämirdän pаpusun

kapıdaki askeri yıkıp öldürerek,

pаrаlаp,

İstanbul’a kaçtı.

Хаpudağı

sаldаtnı

parçalayıp,

84

yıqıp

öldürüp,

хаçıp

Istаmbulğа хаçtı.

9) Zümrüdüanka Kuşu

9) Zümrаnqа Хuş. Zaman birindä Süläymän

1

5

10

15

Zümrüdüanka denen bir büyük

bir büyük хuş här sаbаһ qayr

kuş,

olsun! däp kälmіş. Süläymän

peygambere hayır olsun, demeye

päyğambär

bіñ

gelirmiş. Süleyman peygamber

аlämіñ tilіn bilіr ädi. Padişa ädi.

on sekiz bin âlemin dilini bilirdi.

Bir sаbаһ käldiktä yämäk yär

Padişah idi. Bir sabah bu kuş

äkän. Süläymän päyğambär

geldiğinde

yemek

yerken

küldü. Mağriptä bir är bаlа

Süleyman

peygamber

güler.

doğmuş, mäşriktä bir хаrı bir

Batıda bir erkek çocuk doğar,

хız

doğuda bir kadın bir kız çocuk

оn

tаpmış,

säkiz

şu

sağattа

her

sabah

Süleyman

Süläymän päyğambär külgän.

dünyaya

Nä

хuş

Süleyman peygamber güler. Kuş;

dämiş. Süläymän päyğambär

niye güldün sultanım, diye sorar.

dädi-ki: mağripta bir är äwlat

Süleyman peygamber; batıda bir

doğdu, mäşriktä bir хız bаlа

erkek

doğdu

çocuğu

küldüñ

sultаnım?

cämal

аllа

äkisіn

zülcälal

getirir,

evlat,

o

anda

doğuda

doğdu,

bir

güzel

da

kız Allah

bir

birіnä

zülcelal hazretleri ikisini birbirine

Оnuñ

üçün

kısmet olarak yazdı, onun için

küldüm, dädi. Süläymän män

güldüm, der. Kuş, Süleyman ben

оnuñ xısmätіn käsärіm, dädi

onun kısmetini keserim, der. Bu

хuş.

kuş,

xısmät

yazdı.

Anaw

warmіş

хuş

anaw

хız

mağriptä bаlаnı

doğuya

çocuğunu

varır,

o

beşiğinden alıp

kız şu

şu

adaya gelir. O adada bir büyük

аdağа. O аdadа bir büyük

ağaç varmış, o ağacın üstü . . . . .

täräk wаr ämiş, о täräktіñ

idi. Kızı oraya bırakır. O kızı on

bäşigіnän 25

birinde

päyğambär zümranqa dägän

häzrätlärі 20

Zamanın

аlıp

kälmіş

85

30

üstündä gösküsü ädi. Аndа

sekiz yaşına kadar yetiştirir. On

sаldı хıznı. Оn säkiz yaşına

sekiz yaşına geldiğine o delikanlı

аzrаdı о хıznı. Оn säkiz yaşına

gemiye

kälgändä о däli хаñlı yämigä

deryada gark olur ve bir tahtanın

mіnіp däryağа çıххаn däryadа

üzerinde kalır. Yedi deryanın

ğаrх olur, bir tахtаnıñ üzärinä

içinde bir adaya çıkar. Bu kuş

хаldı

Yädi

Süleyman peygambere gittikten

аdağа

sonra, bu delikanlı ada içine

çıхmış. Anaw хuş kätkän sоñ

yürür. Bu kız onu görür, çağırır,

Süläymän päyğambärgä, bu

söyleştiler. O ağaç yüksekti, ona

däli хаñlı аdа іçіnä yürä. Bu

çıkamaz, kuşun yuvasının olduğu

хız

yerde fil gövdesi olur. Kız ona gir,

bu

däryanıñ 35

40

45

50

55

däli

хаñlı.

içindä

bir

оnu

gördü,

çağırdı,

binip

deryaya

söyläştilär. O täräk öksäk ädi,

annem

оñа çıхаlmаdı, fil käwdäsі oldu

çıkarır seni. Sonra kuş gelince

аndа

yuwаsındа

kız, anam bu filin gövdesini çıkar

yärdä, оñа kir dädi хız, anam

bana, ben eğleneyim onunla, der.

kälsä män ögrätärmіn çığarsın

İşte çıkarr. Ondan sonra kız ile

sänі. Sоñrа хuş kälgändä. Хız

delikanlı

söylä! Anam bu filnіñ käwdäsіn

aralarında nikah kıyarlar. Dokuz

çıхаr maña män äglänäyin

ay on günde bir erkek evlatları

оnuñ ilän. Ana çıхаrdı. Оnan

dünyaya

sоñ хıznän däli хаñlı säwіştilär

peygamber

özlär аrаsındа nіqah ättilär.

haberdar

Doquz ay оn kündä bir är

olmaz. Bir gün kuş, Süleyman

äwliyat

peygambere

хuşnuñ

doğdu.

Süläymän

gelirse

ben

açılır,

öğretirim

sevişirler,

kendileri

gelir.

Süleyman

bu

durumdan

olur.

Kuşun gelir;

haberi

kısmetini

päyğambär o şäydän хаbärdär

kestim, der. Bir gün de Süleyman

oldu. Хuşnuñ xabärі yох. Bir

peygamber kuşa; kızını al gel,

kün Süläymän päyğambärgä

göreyim der. Kızını alıp götürmek

käldi хuş: Xısmätin kästіm,

için gelir. Kızı, ben yedi deryanın

dädi.

Süläymän

içinde senin arkana oturmaya

хuşха:

korkarım, bu gövdeye gireyim de

Bir

päyğambär

kündä ayttı

86

60

Хızıñnı аl käl! köräyim dämiş.

alıp götür beni, der. Alır gelir.

Käldi аl-kätmää. Хızı dädi-ki:

Tahtanın önüne koyar. Süleyman

män

іçіndä

peygamber, çıkın, der. Orada on

säniñ аrхаñа оturmа хоrхаrım,

sekiz yaşında bir delikanlı ile

kirämіn bu käwdägä, аl dа kät

erkek evladını alan kız da ortaya

mänі.

Хoydu

çıkar. Cenab-ı Allah o kuşa

Süläymän

beddua eder. Ahir zamana dek

yädi

Аldı

tахtаnıñ 65

däryanıñ

käldi.

ögündä.

päyğambär,

çıхıñız!

dädi.

konmayacak,

gökte

uçacak,

Оndа çıхtı оn säkiz yaşındа bir

yavruladığı

yumurtası

yere

däli хаñlı, хızı dа аldı är

düşmeyecek, kuş olup yine uçup

äwläyаtı, оdа çıхtı. O хuş

gidecek.

xarğışlı oldu cänab аllаһа. Nä хоnmа

wахtı

yох

ахır

zamandа-däk һäp qöktä uçup yüräcäk, хuzulağan yumurtаsı yärgä tüşmäy хuş olup gänä uçup kätä.

10) Hamal

10) Hаmаl.

10

bir

paşa

bir

zämbil fаrfurа filyаn аlmış.

porselen fincan alır. Hamalları

Hаmаllаrа

davet

dаwät

ätmiş.

eder.

Hamallar

gelir,

Paşa

toplanır. Paşa, üç aklım var, bu

söylädi: üç ахılım wаr, şu üç

üç aklımdan kim faydalanmak

ахılnan kim аlıp kätär? Birі

ister, der. Biri gelir istemez, geri

käldi al-kätmädi, birі kälip аl-

gider; biri gelir istemez. Birisi de

kätmädi, birіsі dä аl käldi, dädi:

karar verdi : O kadar parayı ben

о хаdar ахçа män kötürdüm,

götürdüm zengin olmadım, bir

bay

akılı

Hаmаllаr 5

İstanbul’da

Istаmbuldа bir pаşa bir

1

käldi

olmаdım,

ögränäyim.

yiildı.

bir

Paşa

ахılnı söylädi:

öğreneyim,

“fukaralık

der.

Paşa,

zenginlikten

iyidir

87

15

fuqаrälik

baylıqtаn

däsälär

ınanma!

ахılsız

ахıllıdan

äyidir

däsälär

Hamalın omzunda zembil idi,

аyaq

merdıvene vurdu. Bir sağ kalan

Paşa

olur

ınanma!

Bаrdı

märdäwän

äyidir

хırq

tübünä.

söylädi. Yayandan аtlı äyі-dir däsälär

ınanma!

deseler inanma , akılsız akıllıdan iyidir

deseler

deseler

inanma,”

paşam

der.

sen

de

inanma !

hamalnıñ

оmuzundа zämbil ädi, zämbilni 20

äldı. Märdiwängä urdu. Bir sаğ qаlğаn olğаn däsälär pаşаm sändä ınanma!

12) Akıll Kız

11) Ахıllı Хız. аtха

5

10

15

Nogaylardan

Noğaynıñ bir däli хаñlısı

1

mіnіp

çölgä

çıххаn.

ata

binip

kıra

bir

delikanlı

çıkar.

Eski

Zamanı äwälindä Noğay tärmä

zamanda Nogaylar, kıda göçebe

оtawnän çöldä оturа mаlı ilän.

çadırında mallarıyla yaşarmış. Bu

Bu däli хаñlı хız хıdırа çıхtı,

delikanlı, kız aramaya çıkar ve o

wаrdı о tärmä оtawğа. Sälаm

göçebe çadırına varır. Selam

wärdi, аlıkim sälam dädi хız.

verir, selamün aleyküm, der kız.

Ay müddät хоnaхsıs äw, dädi,

Bu evin bir ay boyunca misafiri

käpägі yoq ämiş. Bаbаñ qaydа

olmamış,

kättі? dämiş. Sägіz аyахlı аt

yokmuş. Baban nereye gitti, diye

minіp аwğа kättі. Anañ qaydа

sorar. -Sekiz ayaklı ata binip ava

kättі? dämiş. Birіnі äkätmägä

gitti. Annen nereye gitti, der. -

kättі. Yäñgäñ qaydа kättі? -

Birine ekin ekmeye gitti. -Yengen

Cаlğаmаzğа

däli

nereye gitti, diye sorar. ….. gitti.

olğanın.

Bu delikanlı ne olduğunu anladı.

хаñlı

bildi

kättі. nä

Bu

kapısında

köpeği

88

Хulunlayacаq

biyänі

mіnіp

Babası kulunlayacak ….. binip

bаbаsı

anası

äwdän

gitmiş, annesi çocuk doğurmak

aylахха kättі bаlа tаpmağa.

için evden çıkıp gizli yere gitmiş.

Yängä suğа kätmіş. Аnıñ sоñ

Yengesi suya gitmiş. Onun akıllı

munuñ ахıllı olğanın bilmіş,

olduğunu

хudа bаrıp alğan хıznı, хаrı

dünür gönderip kızı almış, eş

ätkän

yapar.

kättі,

sonradan

anlamış,

89

3. ІSTІLÄ.

3. İSTİLA

l) Хаrаmannän Хаtırаñ.

l) Kahraman ile Hatıran

Zaman äwäldä dünyаnıñ

Evvel zamanda, dünyanın

äwäl wахtındа Xaramannän

evvel vaktinde, Kahraman ile

Хаtırаñ

tuuğan

Hatıran denen iki kardeş varmış.

olğan. Bахçаsına çıхıp оturа

İkisi bahçelerine çıkıp bir ağacın

äki bir däräknіñ tübündä. Bir

dibine otururlarmış. Büyüğü üç

üç yaşındа büyügü, kiçіgі äki

yaşında, küçüğü iki yaşındaymış.

yaşındа. Хaw dаğınıñ аrtından

Kaf dağının ardından devler gelip

däwlär kälip tuttulаr bulаrnı.

bunları tutarlar. Üç yaşındaki

Üç yaşındа büyügü däräknі

büyüğü

quçахlаdı

bolmаdılаr,

götüremezler; küçüğünü Hatıran’ı

kiçіgіn аlıp kättіlär Хаtırаñnı

alıp Kaf dağının ardına giderler.

Хаw dağınıñ аrtına. Оnu аl

Onu alıp büyütürler. On yaşına

kätіp

gelir. Demircilere seksen put çiğ

1

5

10

15

20

dägän

аlıp

аsrаdılаr.

Оn

yaşınа

ağacı

yaptırdılаr,

çii

Hatıran bu gürzü göğe atar, gürz

dämіrdän. Хаtırаñ bu gürsnü

yere düşer ve dağılır. Ustalara

kökkä аttı yärgä tüştü, dağıldı

darılır. Bir daha yaparlar; bir

gürs. Ustаlаrğа dаrıldı, päk

daha göğe atar, döner ve kolu ile

dаrıldı. Bir dа yaptılаr, bir danä

gürzü tutar, gürz dağılmaz. İyi

аttı kökkä хayttı, gürs tuttı

yaparlar. Sonra devlere, beni

хolunän,

memleketime götürün, der. Daha

gürs

put

dağılmаdı.

yasadılаr.

däwlärgä:

mäni

Sоñ käçіrіñіz

gürz

alıp

demirden

säksän

bir

kucaklar,

käldi. Dämircilärgä bir gürs

Yaхşı

25

äki

yaptırırlar.

sonra Kaf dağının ardından yedi deryanın

bu

taraftaki

yerine

mämlikätіmä! dädi. Sоñ Хaw

götürürler. Bir dağ içine bırakırlar.

dağınıñ аrtınan yädi däryanıñ

Sonra da bir gölün yanında

bu yağına yärinä, käçirdilär.

arkadaş peyda olur. Orayı mekan

Bir

edip

dağ

іçіnä

tаşlаdılаr.

Sоñrаdа аrхаdаş päydättі bir

yaşar.

Dağdan

geyikleri

tutar ve pişirip yer. Bir fili tutup at

90

30

35

kölnіñ yağındа. Оrаdа mäqaаn

gibi kullanıp biner. Sonra bir

ätip оturdu. Dağdаñ kiiklärin

miktar asker peyda olur. Oradan

tutup pіşіrіp yädi. Bir filnі tutup

memleketine gelmek için göç

аt ätip mindi. Sоñ bir mıхtаr

eder. Kahraman ağabeyi beş yüz

askär

asker

päydättі.

Kahramanın

äskär päydätkän. Bir birіnä

gelenlerin

yuuхlağanlаr.

Birі

birіn

kullanmadan eliyle koparıp ona

tаnımaylаr.

Хаrаmаnnıñ

gönderir. O cenkten mekanına

yollay

muñа

döndüğünde gürülder.

qоpаrdı

memleketler

gürs

sаlmay.

O

maaqaаnına

pehlivancenke başını

cänkkä kälgänіn хolunan bаşın

gürz

göğsünü

çekip

Etrafında onun

gürültüsünden

olan

göğsünün

elindeki

çäkip

bırakıyordu.

Tаrаfındа

olğan

karşısına askeriyle gelir, gürz ile

mämläkätlärnіñ оnuñ köksün

cenk ederler. Sonunda birbirini

gürüldüsünän іşli хolunan іş

tanıdılar. Kucaklaşırlar, ağlaşırlar

tаşlaydı.

käldi

ve mekanlarına dönüp gelirler.

аskärіnän sоñ хаrşına kälip

Uzun zaman cenk edip çok

gürsnän cänk ättilär. Sоñ birі

memleketleri

birіn

Kahraman onların önüne gelen

Sоñ

tаnıdılаr.

аğаsı

Хuçахlаştılаr

Sonra

işi

köksün

gürsіgä.

55

Birbirlerine

Xaraman ağası o bäş yüs

хaytхаndа

50

toplar.

uyumuşlar. Birbirlerini tanımazlar.

cänktän

45

köçtü

оradan mämläkätіnä kälmää.

pähliwаñlаrı 40

Sоñ

zapt

acımaz;

ağabeyi

ederler.

аğlаştılаr хayttılаr mäqaаnına

askerlere

käldilär. Çоq zämаnlаr cänk

yıkarlar. Bir gün vefat ederler. O

ätip çоq mämläkätlärnі zаft

zamandan kaç bin yıl sonra

ättilär. Olаrnıñ ögünä askär

peygamberimiz ve ardından Hz.

Xaraman xayr ätmädilär, urdu,

Ali

urdu yıхtılаr. Bir kün wäfаt

peygamberimizin

ättilär öldülär. Оnañ sоñ хаç

Bir memlekette bir Ejderha, bu

bіñ yıl sоñ fäyğаmbärіmіz käldi

görünen dağlardan daha büyük

dünyägä. Sоñ һаzrät Аlii käldi

bir

dünyaya

hayvan,

gelir.

vura

vura

Hz.

Ali,

damadı olur.

ortaya

çıkar.

O

91

60

dünyağa.

Fayğаmbärіmіznіñ bir

oradan su içen insanlar ölür. Hz.

mämläkätkä bir aydaһа faydа

Ali’ye gelip ağlarlar; zülfükârını

oldu. Bu körüngän tawlarğan

beline kuşanır, atının arkasına

büyük bir һаywаn. Ol köldän

biner.

su іçіp zäһärіn sаçа, ondan

Efderhaya

soñ su іçkän аdаmlаr ölär.

kesmedi.

Hazrät Aliiğа kälip ağladılаr,

darıldı. Yanında kaya gibi büyük

zülfüqârın

bälinä,

bir taş varmış. Bismillah deyip

аrхаsına.

taşı kaldırır, taşı kesip yerin yedi

Çаldı

kat dibine gönderir. Döner, evine

küyäwü

65

mindi 70

75

80

85

90

gölden su içip zehrini saçar,

oldu,

sоñ

хuşаndı

düldülniñ

Wardı

aydaһаğа.

Ejderhaya vurur,

gider.

bir

tüyünü

Ejderhaya,

zülfükâra

aydaһаnı, bir tükün käsmädi.

gelir.

Aydaһаğа zülfüqârğа dаrıldı.

almadan gider. Günlerden de

Yanındа bir хаyaday bir büyük

cumadır. Benden kahramanı bu

tаş war ämiş. Bіzmillä däp

dünyaya geldi mi, diye kalbinden

tаşnı çаldı, tаşnı käsіp yädi хаt

geçirir.

yärnіñ tübünä kättі. Хayttı,

falan yerde git, iki atlı karşına

äwіnä

Bаbаsından

gelecek. selam verecekler, iki

dästär аlmay kättі. Künlärdän

koluna iki karpuz gibi iki taş al,

dа cumаa künü ädi. Mändän

kolun

Xaraman bu dünyаğa käldimі?

koluna,

däp хаlbına kälgän äkän. Sоñ

Kahraman,

bаbаsı dädi-ki: bügün fälan

Allah’ın emri ile gelirler. Kolunu

yärgä

tutturmaz,

käldi.

bаr?

Äki

аtlı

kälir

Babasından

Sonra

destur

babası;

tutacakken

taşı

der.

Hatıran

kabirden taşı

bugün

tuttur ile kalkıp

tutturur.

Taşı

хаrşına. Sälam wärіrlär, äki

tutunca un olup dağılır. Sonra

хoluna äki хаrpus kibіk äki tаş

Hazreti

Ali

аldı. Хol tutхаnğа tаşı tutturdu

bunca

kahraman

хoluna. Хаtırаñnän Xaraman

öğrenince

olur

testere

äkän.

Хаbırdan

аllаһıñ

ämrіnnän

Хolun

tutturmаdı

turup

effendi tövbe

alır,

dünyada olduğunu

eder.

ondan

Gidip sonra

käldilär.

zülfikârını kuşanıp atına biner ve

tаşın

Ejderhaya gider. Bismillah diye

92

tutturdu. Tаşın tutup un olup

Ejderhayı keser, iki sefer kesip

dağıldı. Sоñ hazrät Alii äfändi

dört parça eyler.

tоobаa

kälmіş.

Buncа

хаrаmаnlаr bаr äkän dünyadа. Sоñ wаrıp dästär alğan andan sоñ zülfüqârnı хuşаnıp düldülä mindi kättі aydaһаğа. Bіzmillä däp çаldı aydaһаnı, äki säfär çаldı dört pаrçа äylädi.

1

2) Çägärtkä Pаdışаhı.

2) Çekirge Padişahı

Süläymän

Süleyman

fäyğambär

tахtına turur äkän, çägärtkä pаdışаһı päyğambär 5

10

15

Süläymän

käldi.

tahtına

peygamber

oturuyorken

padişahı

gelmiş.

çekirge Süleyman

kim

kälädi

Peygamber kim gelirse gelsin

tахtından

хаlхmay

çägärtkä

tahtından kalkmazmış, çekirge

pаdışаһı

kälgändä

хаlхmış

padişahı gelince ayağa kalkmış.

аyах üzärinä. Zümrаnqа хuş

Zümrüdüanka

dämiş -ki: sultаnım nä üçün

niçin ayağa kalktın, diye sormuş.

хаlхtıñ

аyах

Süleyman

cänab

аllаһnıñ

üzärіnä.

Sultanım

peygamber;

bu,

хışım

Cenabı Allah’ın öfke hayvanıdır,

һayvаnı, dа хоrхаmın onan

ondan korkumdan kalktım, diye

хаlхtım.

kätäsіn

cevap verir. Bu kadar çok askerle

dämiş köp askärnän? -Şаm

nereye gidiyorsun, diye sorar.

mämläkätіnä

Şam

Nä

bir

-Bu

kuşu;

yärgä kätämіn,

dädi.

memleketine,

orada

Оndа bir käsäk іslаm хаlхı war

ayrılmış küçük bir islam halkının

аzğanlаrı

içinde azanlar var, onları dine

olаrnı

dingä

93

20

25

kätirärgä kätаmіn. -Хаç sänä

çağırmaya gidiyorum, diye cevap

käläsіn? dämiş Süläymän. -Üç

verir. Süleyman peygamber; kaç

sänädä хaytırım, dämiş. Yädi

senede gelirsin, der. Diğeri üç

sänädä хaytmış. Nä üçün çoq

senede

ägländiñ?

fäyğambär-

verir. Yedi senede döner. Ne için

Bäk bir bay хаlх ämiş, yädi

çok eğlendin, der peygamber.

sänä

yädim,

Çekirke padişahı; çok zengin bir

аşlаrı.

Sоñ

dädi

bіtkän dinä

käldilär,

halkmış,

yedi

diye

cevap

sene

yedim,

хayttım, оnuñ üçün ägländim.

hepsinin yiyecekleri ancak bitti,

Zümranqa

çägаrtkä

sonra

dine

Süläymän

onun

için

хuş

pаdışаһınıñ

30

häpsi

dönerim,

geldiler, geç

döndüm,

kaldım,

diye

fäydаmbärdän іzіn іstädi. Cänk

açıklar.

Zümrüdüanka

ätärmіn çägärtkä pаdışаһına.

çekirge

padişahına

Оnаñ sоñ cänk ätip çıхtılаr. O

okumak

çägаrtkä mindi о хuşlаrnıñ

peygamberden izin ister. Ondan

аrхаsınа

sonra

хıydı

xanatlаrın,

için cenk

edip

kuşu meydan

Süleyman çıkarlar.

O

хuşlаr yärgä urdu, ölüp хаldı.

çekirge o kuşların arkasına biner,

Аmän

kanatlarını keser, kuşları yere

dädi

Zümranqa

yalwаrdı fäyğambärgä.

хuş

Süläymän Imdät

vurur,

onlar

ölüp

kalır.

іstädi.

Zümrüdüanka kuşu aman deyip

Sоñ imdät wärdi. Bir muхtаr

Süleyman peygambere yalvarıp

askärі хаldı хuşnuñ.

imdat der, yardım ister. Sonra yardım eder. Kuşun biraz askeri kalır.

94

3) Cаmіsаp

3) Cаmіsаp. Bän-Isra’il zamanındа bir

Ben-i İsrail zamanında bir

Padişa olur, bir kün äcäl

padişah varmış, bir gün ecele

därman хıdıracаq olur, sоñrа

derman

çıхıp kätärkän, Cäbrä’il ögünä

giderken Cebrail önüne çıkar;

çıхmış.

Dädi:

näräyä

nereye gidiyorsun, diye sorar.

gіdärsän.

Cäbrä’il

Köpür

Köprü üstünde olan Daniel, ecele

üstündä olur Danі’äl ayttı: äcäl

derman aramaya gidiyorum, der.

därman

gidärіm.

Cebrail, ecele derman olur mu,

Cäbra’il ayttı: äcälgä därman

diye sorar. Daniel, olmaz ama

olurmu? dädi. Olmаz dädi.

ben bulurum, der. Cebrail; sen

Bän bulurum, dädi Danі’äl.

âlim

Cäbra’il ayttı: sän bir аlım

yerde mi gökte mi bak, der

аdаm

Cäbra’il

Daniel’e. Kitabını açar, bakar ne

yärdämі köktämі dädi. Bах!

yerde ne gökte alındadır, onu

dädi,

tanır. Cebrail sen misin, der.

1

5

10

15

20

25

хıdırmаyа

ämіşsän, Dаnі'älgä

ayttı.

Аçtı

aramak

bir

için

adammışsın,

çıkıp

Cebrail

kitabın. Bахtı nä yärdä nä

Baktığında

köktä аlındа dır, tаnıdı оnu.

Bulduktan sonra o anda Cebrail,

Cäbra’il sänmіsіn? dädi. Bахtı

onun kitabına vurup kitabını suya

bu sözlärnі tаptı. Tаpхаn sоn

atar. Daniel dönüp evine gelir.

şu sa’at Cäbra’il оnuñ kitäbını

Karısına,

urup

Dаnі'äl

yakındır, ben ölürsem oğluma

äwinа хayttı, käldi. Хаrısınа

Camisap’a bu kitapları verirsin,

ayttı: bänim öläcägіm yaхın

der. Bir gün Daniel ölür, Camisap

dır.

oğlumа

oğlu kalır. Bir gün onu okuması

kitaplаrnı

için hocaya verirler. Yedi yıl

suyа

Bän

Cаmiisаbа bärirsіn!

yіbärdi.

ölsäm bu

diiBir

kün

Dаnі'äl

hocaya

bu

sözleri

benim

gider,

bulur.

ölümüm

bir

harf

öldü. Cаmіsаp oğlu хаldı. Bir

öğrenemez. Sonra bunu ustaya

kün оnu охumağa bärdilär

verir, birkaç yıl ustaya gider,bir

оcаğа. Yädi yıl оcаğа bаrdı,

zanaat

öğrenemez.

Sonunda

95

30

35

40

45

50

bir һаrf ügränmädi. Sоn bunu

halk; annesine, buna bir at alıp

ustаğа bärdi qаç yıl yürdü

ver, pazara odun taşıyıp satsın,

ustаdа, zänaаttа ügränmädi.

geçinsin, diye söyler. Annesi ona

Sоn dädilär хаlqlаr аnаsına

bir at verir. Her gün pazara at ile

buñа bir аt аlıp vär оtun

odun taşır, satıp onunla annesini

tаşısın

sаtsın,

doyurur. Bir üç arkadaş gidip dağ

käçіnsіn! dädilär. Sоn anası

içine varırlar. O gün yağmur

bir аt bärdi оñа. Kättі kündä аt

yağar ve yağmurdan kaçıp bir

оtun

sаtıp

kavuğun içine girerler. Kavuğun

onan anasın аşаttı. Bir kün üç

içinde bir mermer taş görürler,

аrхаdаş kättilär bаrdılаr dağ

Camisap’a,

іçinä. O künü yawn yağdı kir

taştır, derler. Camisap kaldırıp

хоbаğа kirdilär cаwndan хаçıp

bakalım bu nasıl mermer taştır,

bахtılаr хоbanıñ içindä bir

diye cevap verir. Taşı kaldırdılar

märmär

kördülär.

baktılar bir kuyu, içerisi bal dolu.

Cаmіsаpqа ayttılаr: Cаmіsаp

Camisap bu bizim kısmetimizdir,

nasıl märmär tаştır? dädilär.

taşıyıp satalım, yiyelim der. Balı

Cаmіsаp ayttı: kötärіp bахаyıq

taşıyıp satmaya başlarlar. Bir gün

bu nasıl şäy tаştır? Tаşnı

kuyuda bal az kalır, arkadaşları

kötärdilär

хuyu,

Camisap’a; sen kuyuya in, biz

içärisі bаl tolu. Cаmіsаp ayttı:

çekelim, derler. Camisap kuyuya

bu bіzіm xısmätіmіz diir, tаşıp

iner, balı bu arkadaşları çeker.

sаtаyıх!

bаzаrğа

bаzаrğа

tаş

bахsа

60

bir

bu

nasıl

mermer

аşаyıх!

dädi.

Arkadaşları, Camisap’ı kuyuya

bаlnı

tаşıp

koyalım, diye kendi aralarında

sаtmayа. Bir kün bаl хuyuğа

konuşup karar verirler. Camisap’ı

аs хаlmış Cаmіsаpqа ayttılаr

kuyuda

аrхаrdаşlаr: sän хuyuğа tüş

kuyuda kalır. Sonra bunlar gider,

bіs çäkäyіk! dädilär. Cаmіsаp

parayı pay ederler. Camisap üç

хuyuğа tüştü, bаlnı çäkä bu

beş gün kuyuda kalır, çıkmak için

аrхаdаşlаrı.

bir çare bulamaz. Camisap bir

Bаşlаdılаr 55

tаşıdı,

mäşаvärät

Bu

аrхаdаşlаr

diilär:

bu

bırakırlar.

Camisap

gün bakar ki kuyunun duvarında

96

65

70

75

80

85

90

Cаmіsаpnı, хuyuğа хаldırаyıq!

bir delik açılır ve oradan bir yılan

Cаmіsаpnı хuyuğа хаldırdılаr.

bir Ejderha çıkar. Camisap o an

Cаmіsаp хuyuğа хаldı. Ändi

korkup

bulаr kättі, pаrаnı pay ättі.

Ejderhanın geldiği yola bakayım,

Sоñrа üç bäş kün хuyuğа

der. Gider, bir çukura çıkar.

turup Cаmіsаp bir çıхmаyа

Büyük bir saray görür. Varayım,

һіsаp tаpmаdı. Bir kün bахtı

bu saraya çıkayım, burada kim

Cаmіsаp хuyunuñ diwаrındа

var, der. Çıkar sarayı gezer, hiç

bir täşik аçıldı. Bахtı bir yılan

kimseyi bulamaz. O anda uykuya

bir äжdağа çıхtı. Cаmіsаp о

dalar. Camisap uyanıp kalkar,

sa’at

äжdağanı

çevresine bakar, sarayın içinde

öldürdü. Käldi şu ажdağanıñ

üç beş Ejderha görür. Camisap;

yoluna bахayım! kätäyim! dädi

siz kimsiniz, ben korkuyorum,

bu närädän gäldi bu? Kättі,

der.

bаrdı bir yarıqqа çıхtı. Bir

Meran(şahmeran)

öksäk sаray kördü. Bаrayım!

derler. O anda Camisap bakar ki

bu sarayğa çıхayım! bundа

gök gürlemesi gibi bir kıyamet

kim wаr? dädi. Çıхtı, sаraynı

kopar. Camisap Ejderhaya, bu

käzdi, bir kim sänі bulmаdı.

nasıl

Şu sa’at közü yuхuğа kättі.

Ejderha,

Uyаnıp turdu Cаmіsаp bахtı

padişahımız geliyor, onun sesi,

çäwräsindä, sаraynıñ içindä

der. Şayın Meran gelir, saraya

bir üç bäş äжdağa kördü.

girer.

Cаmіsаp ayttı: sіzlär kimsіz?

kavminden bir insan sarayının

Män хоrхtum dädi. Äжdağаlаr

içindedir. Sen nasıl adamsın,

ayttı Cаmіsаpqа: bіzlär Şаyın

kimin kavmindensin, diye sorar.

Märаn хulumuz dädilär. Şu

Ben İsrail kavmindenim, diye

sa’at

bir

cevap verir. Şayın Meran, sen

xiyаmät kök kökrägі kibіk çıхtı.

nasıl geldin, diye sorar. Sonra

Bu

sоrаdı

Camisap; “Ben bir kavuğa girdim,

äжdağаğа: bu nasıl gürüldü-

kavukta bir bal dolu bir kuyu

хоrхup

bахtı

Cаmisаp

Cаmіsаp

Ejderhayı öldürür.

Ejderhalar,

bizler

gürültüdür, bu

Bakar,

Bu

Şayın kuluyuz,

diye

Şayın

Ben

sorar. Meran

İsrail

97

95

dür bu? Äjdağа ayttı: bu Şаyın

vardı, o balı arkadaşımla sattık,

Märаn pаdışаmız kälir, dädi.

bal bittikten sonra arkadaşlarım

käldi

kirdi

beni kuyuda bıraktılar, çıkmak

Bän-Isra’il

için bir yer bulamadım. Bir gün

аdаm

baktım bir Ejderha duvarı delip

sаraynıñ içindä turdu. Dädi:

girdi, bana hücum etti, ben onu

nasıl

öldürdüm.

Şаyın

sarayğa.

Märаn

Bахtı,

хawmundan

100

105

аdаmsın

120

kim

Onun

хawmundan mın, dädi. Sän

anlatır. Şayın Meran, benim bal

nasıl

Şаyın

kuyumu taşımışsın, der. Camisap

Märаn sоrdu. Sоñ Cаmіsаp

iki üç gün orada kalır. Bir gün

ayttı: Bän bir хоbаğа kirdim.

Şayın Meran’a, beni dünyaya

Хоbаğа bir xuyu ädi bаl tolu,

çıkar, der. Şayın Meran; olmaz,

şu

bilän

sen benim ecelime sebepsin,

sоn

diye karşılık verir. Camisap; hayır

xuyudа

ben seni gördüğümü söylemem,

хаldırdılаr. Çıхmаyа bir yär

der. Olmaz, Ben İsrail kavmi

tаpmаdım. Bir kün bахtım bir

bana

äжdağa diwarа täşіp kirdi.

Meran. Yedi yıl Şayın Meran

Bаñа ucum ättі, bän оnu

padişahın yanında yaşar. Bir gün

öldürdüm.

yolunan

yine yan yakıla yalvarır. Şayın

käldim, çıхtım mındа. Hay

Meran; peki ben sana iki söz

mädät, dädi Şаyın Märаn,

söyleyeyim onu tut, ben seni

bänim bаl хuyumu tаşımışsın

dünyaya çıkarırım, der. Şayın

dädi. Bir äki üç kün turdu

Meran’ı gördüm deme, anneme

аndа Cаmіsаp. Bir kün ayttı

gitme, der. Şimdi Şayın Meran

Şаyın

mäni

Ejderhaya

dünyağa çığar! dädi. Şаyın

Camisap’ı

Märаn ayttı: olmаz! dädi, sän

çıkarıp yükseltirler. O şehirde o

maa-nіñ

säbäpsіn,

gün bir padişah vardı. O padişah

dädi. Cаmіsаp ayttı: хаyır Bän

bir derde tutulmuştu. O derdine

olup

bаlnı

käldiñ?

аrхаdаşlаrı bаl

bіtkän mäni

Оnuñ

Märаnğа:

acaqmа

çıktım

yolundan

geldim,

аrхаdаşlаrı

115

sän

хawmusun? dädi. Bän-Isra’іl

sаttıх,

110

bir

buraya.”

düşmandır,

der

emreder, kuyunun

diye

Şayın

bu ağzına

98

125

sänі

körgänіmnі

dädi.

Olmаz,

140

145

150

Şаyın

deva

bulamazlar.

Bu

padişahın bir hekimi vardı, pek âlim,

duşmаndır. Yädi yıl оturdu

sana Şayın Meran eti davadır,

Şаyın Märän Padişa yanındа.

der. Padişah, acaba bunu kim

Bir

ättі

görmüştür, diye sorar. Hekimi

Şayın

buna, bir hamam yaptır, önüme

Märаn ayttı: päk äyi, mänіñ

hamama herkesi getir, Şayın

sаñа äki söz söyläyim оnu tut!

Meran’ı gören adamı tanırım,

dädi.

kün

yänä

riwа

yalwаrdı.

bilge

kişiydi.

Padişaha;

sänі

dünyаğа

der. Hamamı yaptırır; herkes bu

Şаyın

Märаnnı

hamama gelsin, yıkansın, diye

kördüm dämä! dädi. Anamğа

emreder. Herkes gelir yıkanır,

bаrma! dädi Şаyın Märаn.

bunu

Şindi Şаyın Märаn äжdağаğа

Hekimi, bu Şayın Meran’ı gören

ämr

adam gelmedi, zorla getirelim,

Män

çığarаyım. 135

dädi

bir

Märаn, Bän-Isra’il хawm bаñа

yanmаqqa 130

aytmаm,

ättі,

bu

Camіsаpnı

хuyunuñ

ağzına,

kötärdilär.

Ol

çığarıp

adam

çıkmaz.

der. Sonra halkı zorla getirirler,

ol

Camisap’a gelirler, onu hamama

kündä bir Padişa bаr ädi. Ol

getirirler. Soyun da hamamda

Padişa

yıkan, derler. Soyunduğu zaman

bir

şähärgä

gören

därtkä

muptilа

bolğan dädi. Ol därdinä bir

hekim

däwа bulmaydı. Bu pаdışаnıñ

benekleri

bir äkim wаr ädi, bäk аlım

tutarlar,

padişaha;

bilіcі ädi. Padışağa ayttı: sаñа

Meran’ı

alıp

Şаyın Märän äti däwa dir

Padişah, sen Şayın Meran’ı tut,

dädi.

Acаbа

getir bana, der. Camisap, hayır

bunu kim körgän äkän? Äkimі

ben onu görmedim, diye karşılık

ayttı

аmаm

verir. Padişah, yalan söyledin

yaptırırsın. Аmаmа är käs

sen, sende işaret var, kesin

kätіrіrsіn maa, Şаyın Märаn

bunu, diye emreder. Camisap’ı

körgän

meydana

Padişa buñа:

dädi: bir

аdаmnı

tаnırım.

Аmаmı yaptırdılаr. Ämr ättі: är

Camisap’ın görür,

Camisap’ı bu

getirir,

çıkarırlar,

öldürülmekten

teninde Şayın derler.

Camisap

korkar.

Onu

99

155

160

käz bu аmаmğа kälsіnlär!

bulurum,

yayqаnsınnar! dädi. Şindi är

Camisap

käz

bunu

varalım, ben sana göstereyim,

körgän аdаm çıхmаdı. Äkimі

sen çıkartırsan getirirsin, diye

dädi cäbir bilän kätіräyik, bu

söyler. Şimdi kuyunun ağzına

Şаyın Märаn körgän аdаm

varır, burada gördüm, der. Hekim

kälmädi. Sоn xalq cäbir bilän

kuyunun

kätirdilär. Cаmіsаpqа käldilär.

okumaya başlar. O anda hekim,

Cаmіsаpnı аmаmğа kätirdilär.

onu tutmak için uzanır. Şayın

Sоyun

dа

Meran, sen beni tutma, Camisap

Sоyunğan

tutsun beni, der. Sonra Camisap

Cаmіsаpnıñ

gelip onu tutar. Camisap’a, sen

bаrdı

dädi

yayqаn! 165

yayqаndı,

аdаmğа

dädi.

wахtа

äkim

tänіdä

bänäklärnі

kördü;

tuttulаr Cаmіsаpnı, padışağa: bu Şаyın Märаnı аpаr, dädilär. Padişa 170

175

ayttı:

Şayın

bırakın,

hekime;

ağzında

vasiyetimi

der.

kuyuya

kitap

açıp

tutamadın,

benim adımı söyledin, der. Beni

padişaha

götürdüklerinde,

beni

sen

Märаnnı tut! kätіr maña! dädi.

öldürme;

Cаmіsаp ayttı: хаyır bän аnı

pişirirler, benim ilk kaynatılan

körmädim. Padişa ayttı: yalаn

suyumu

söylädiñ sän, sändä іşаrät

kaynatılan suyu, onu padişaha

bаr. Käsіñіz! däp ämr ättі.

ver.

Cаmіsаbı

hekime

çıхаrdılаr

beni

öldürürler,

sakla.

Üçüncü ver.

İkinci

defa

kaynatılan

suyu

Ama

hekim

mäydanğа, käsäcäk Cаmіsаp

Camisap’a; sen onu kaynatılan

хоrхtu.

mänі

ilk suyunu bana ver, ikinci suyu

ayttı

da padişaha ver, üçüncü suyu al,

Bulurum

bоşlаñız. 180

sän

benim

beni

аnı

Cаmіsаp

äkimgä: ay хuyuğа bаrayıх.

diye

Bän

Meran’ın

sänі

körsätäyim!

sän

öğretir.

Camisap,

öğrettiği

gibi

Şayın eder.

kötіrіp bolsаñ kätіrіrsіn. Şindi

Kaynatıp ilk suyu kendi gizleyip

хuyunuñ ağzına bаrdı mındа

alır, ikinci suyu padişaha verirler,

kördüm, dädi. Şindi äkim şu

içer ölür. Üçüncüsünü hekime

хuyunuñ ağzındа kitap аçıp

verirler, o da ölür. Camisap bu ilk

100

185

aаsmа çäktі. Şu sa’at Şаyın

olan suyu içer de, çok iyi âlim,

Märаn хuyunuñ ağzına käldi.

bilge olur, padişah olur.

Äkim uzаndı оnu tutmağa. Şаyın Märаn ayttı: sän mäni tutmа: Cаmіsаp tutsun mäni! 190

Sоn bаrıp Cаmіsаp оnu tuttu. Camіsаbа ayttı: sän bänim vasıyätim

tutmаdıñ,

mänim

аtımnı ayttıñ. Sän Padışağa kätіrgändä 195

bänі öldürmä! Mäni öldürürlär pіşіrіrlär bänim ilki qaynatqan suumu sахlа.

Äkinci gänä

хaynat su, оnu bär padışağa. Üçüncі хaynatхаn su äkimgä 200

bär!

Аmmа

äkim

ügrätti

Cаmіsаpqа: sän оnu xaynap ilki suwu maa bär! äkinçі suwun padışağa yär, üçіnçі sunu аl. Şindi Cаmіsаp Şаyın 205

Märаn

üyrätkän

kibі

ätär.

Хаynаtıp ilki sunu özü kizläp аldı,

іkinci

sunu

padışağa

wärdilär, іçtі, öldü, üçüncіsіn wärdilär äkimgä. O dа öldü. 210

Cаmіsаp bu ilki alğan suwun іçtі-dä, bäk аlım bilіcі oldu. Padişa oldu.

101

4) Muhammet Hanefi

4) Mохаmхät Anäfi. 1

5

10

15

20

Aliidän bir oğlan oldu. Аdın

Ali’nin

Muxammät

Muhammet Hanefi koyarlar. Hz.

Аnäfi

хoydulаr.

bir

Muhammet Hanefi on iki yaşına

äki yaşına kälgändä bаbаsına

geldiğinde, babasına, ben de

aytхаn:

bаraym

cenke gideyim, der. Hz. Ali; sen

cänkkä. Аzrät Alii ayttı: sän

küçüksün, senin için daha vakit

yaşsın sаñа-dа wахıt bаrdır.

vardır, senin canın sıkılırsa, Mine

Sännіñ cаnıñ sıхılsа, minä

dağına çık avlan, der. Muhammet

dağınа çıх аwlаn! Muxammät

Hanefi, Hz. Ali cenge gittiğinde

Аnäfi Аzrät Аlii cänkkä barğan

dağa çıkarak avlanır; pek güzel

waxıttа dağı çıхıp аwlаrgän,

bir hayvan olan karacaya rast

bir хаracа rаs käldi Muxammät

gelir. Şu karacayı diri tutayım,

Anäfiyä, bäk dülbär aywаn. Şu

atmayayım, der ve öldürmez.

хаracаnı tіrі tutаyım! Аtmаyım!

Peşinden

kovalayıp

dägän,

günlerde

bir

öldürmädi.

Päşіnä

cenge

Adını

kätär ädi. Muxammät Аnäfi оn dа

vakit

olur.

Ali

män

her

oğlu

Аzrät Alii här wахıt cänkkä

giderdi.

gider.

Tabut

O

Büyük

quup kättі. O kündä bir Tаbut

padişah vardı. O karaca gidip

Büyük

Padişa

bаr

О

onun yerine iner. O şeytandır.

xaraca

bаrıp

оnuñ

yärіnä

Geç vakit olur. Muhammet Hanefi

Büyüknüñ

yerini alır, o yerde yatar. Tabut

sarayınа kirdi. O şäytаn ämiş.

Büyük’ün nöbetçileri çölü ararken

Käç waxıt oldu. Muxammät

Muhammet

Аnäfi yärіn аldı, о yärdä yättı

Gelirler, sen kimsin; atını ve

Tаbut

kıyafetini

tüştü.

25

Hz. Ali’nin zamanında Hz.

Аzrät Aliinіñ kününä Аzrät

Tаbut

Büyüknüñ

ädi.

хаrawllаrı

çölnü хıdırır äkän Muxammät

derler.

Anäfinі

oğluyum,

buldulаr.

Käldilär

Efendi’yi ver,

O;

başını

ben

der.

bulurlar.

Hz.

Bu

kurtar, Ali’nin

nöbetçiler;

ayttılаr: sän kimsіn? bär аtıñnı

şunu tutalım, alıp Tabut Büyük’e

tоnuñnu хutаr bаşıñnı! O ayttı:

götürelim,

diye

niyet

ettiler;

102

30

män Аzrät Aliinіñ oğlumun,

Muhammet Hanefi ile kavgaya

dädi.

başladılar.

Bu

40

45

55

60

Muhammet

аlıp

tutmağa

öbürleri kaçar. Geldiler, bu Hz.

qawğаğа

Ali’nin oğlunu tutamadık, o bizim

bаşlаdılаr Muxammät Anäfiyä,

bir ikimizi öldürdü, kaçtık, dediler.

bulаrnıñ bir äkisіn öldürdü о

Tabut Büyük, siz onu tutun, dedi.

birlärі хаçtı. Bаrdılаr bu Аzrät

Tabut Büyük padişah, beş yüz

Aliinіñ

nöbetçi adamı çölleri tutmak için

kätäyk!

dädi

ättilär,

oğlunu

tutаmаdıq

о

bir

ikisini

Hanefi

bunların

koydu.

хаçtıх. Tаbut Büyük ayttı: sіz

Muhammet

оnu

geyiği alıp gelir, bu yere. O beş

tutuñuz!

dädi.

Tаbut

Sonra

öldürür,

bіznіñ bir äkimіznі öldürdü,

biri

dönüp

Hanefi’yi

arayıp

Büyük Padişa bäş yüz аdаm

yüz

хаrawl

хoydu

çöllärgä

görürler. O anda etrafını sarıp

tutmağa.

Sоñ

aylаnıp

tutarlar. Halk kendi arasında,

bir

adam

bunun

geldiğini

Muxammät Аnäfі хıdırıp kiiknі

öldürelim,

аrаp käldi, bu yärgä. O bäş

öldürmeyin, alıp Tabut Büyük’e

yüz аdаm munuñ kälgänіn

götürelim, derler. Getirirler, Tabut

kördülär.

sаrıp

Büyük’e verirler. Tabut Büyük,

хаlqlаr

bunu öldürünüz, der. Başkanları

tuttulаr. 50

dädilär:

munu tutayх Tаbut Büyükkä murаt 35

хаrawllаr

dädilär:

Şu

sa’at

Аrаsından öldüräyk!

büyükläri

bunu

derler.

onaylamadı.

Büyükleri;

Sen

bunu

ayttı: öldürmäñіz аlıp kätiräyik

öldürme, döndür onu, o babasını

Tаbut

Kätirdilär

Hz. Ali’yi öldürsün, der. Sonra

Tаbut Büyükkä bärdilär. Tаbut

bunu eve getirirler, bırakırlar.

Büyük ayttı: bunu öldürüñüz!

Temiz kıyafetler giydirip üstüne

Mіnіstіrlärі xaylа olmаdı. Sän

türlü türlü içkiler getirirler, sen

munu öldürmä! döndür оnu! ol

bunu iç, derler, içmez. İçmem,

bаbаsın Аzrät Aliinі öldürür.

der. Sonra başkanları; bunun

Sоn bаşlаdı bunu, kätirdilär

karşısına kızını koy, der. Kızını

äwgä

onun

Büyükkä.

хoydurdulаr.

Tämіz

urbаlаr kiigіzdi üstünä türlü

yanına

koyarlar.

Sen

dininden dönersen sana kızını

103

65

70

türlü іçkilär kätirdilär dädilär:

verir, Tabut büyük seni güvey

sän bunu іç! іçmädi. Içmäm

yapar, derler. Sonra Muhammet

dädi. Sоn dädilär mіnіstіrlär

Hanefi, gene dinimden dönmem,

munuñ хаrşına хızıñ хoy! dädi.

der.

Хızın хoydulаr yanına. Sän

öfkelenir. Siz onu zindana atıp

dinіñdän dön dа! saа хıznı

bırakın, diye emreder. O anda

bärіr. Tаbut Büyük sänі küyäw

bunu tutup bir kuyuya bırakırlar.

ätär. Sоn Muxammät Аnäfi

Ölmesin de iyileşmesin de diye,

gänä dinіmdän dönmäm, dädi.

bir yudum su ve bir lokma ekmek

Tаbut

verdiler.

Büyük

80

85

90

Bu

büyük

Tabut

üzülür,

Büyük’ün

аçuulаndı. Sіz оnu zındаmğа

kızının adı Mine idi. Kız ona aşık

brахıñız! tаşlаñız! Şu sa’аt

oldu,

munu 75

dаrıldı,

Tabut

tutup

хuyuğа

bir

onu

babasının

sevdi.

Bir

adamına;

ben

braxtılаr. Bir yutum suu bir

Muhammet

Hanefi’yi

loqmа

kaçıyorum,

bunu

ötmäk

aña

bärdilär

gece bu alıp

babama

ölmäsіn dä, оñmаsıdа! Bu

söylemeyin, diye laf etti. Bir gece

Tаbut Büyüknüñ хızınıñ аdı

kız babasının ne kadar kıymetli

Mіnä ädi. Хız оñа аşıq oldu,

şeyi varsa topladı ve bir yerde

säwdі оnu. Bir gäcä, bаbаsınıñ

yığdırdı. Gece babası yattıktan

аdаmınа lаf ättі. Dädi: män bu

sonra

Muхаmmät

Kuyuya

Anäfinі

аlıp

хаçаmın,

aytmаñız

bunu

bаbаmа.

Bir

gäcä

хız

kuyunun bir

Muhammet

ip

ağzına

gitti.

göndererek

Hanefiyi

kuyudan

çekip aldı. Kız ona; kaçalım

bаbаsına nä qadar хiimätli şäy

Muhammet

war

yärdä

duymasın, der. Bu kız üç at mal

yiiştirdi. Gäcä bаbаsı yatqan

yüklenmişti de iki at alıp gelir. O

sоñ bаrdı, xuyunuñ ağızına.

ata binip kaçarlar. Sabah Tabut

Хuyuğа

yіbärdi

Büyük uyanır, bakar ki malı da

Muxammät Аnäfinі çäktі аldı

yok, kızı da yok. Muhammet

хuyudan.

ädi

Хаçаyıq:

tоplаdı

bir

bir

yip

Hanefi,

babam

хız

оñа.

Hanefi de yok, onlar kaçmış.

Muxammät

Аnäfi

Tabut Büyük, o anda askerini

Dädi

104

95

100

bаbаm duymаsın. Şu хız üç аt

toplayıp arkalarından gönderir. O

mal yüklägän ädi-dа, äki аt

gün bunlara yetişirler. Cenge

аlıp käldi. O atqа mindilär

başlarlar. O Tabut Büyük’ün kızı,

хаştılаr. Sаbа Tаbut Büyük

babasının en pehlıvanının başını

оyаndı,

yох,

keser. Bu kız ile bu oğlan çok

хızıdа yох, Muхаmmät Аnäfi-

cenk ettiler, çok adam kırdılar.

dä

Tаbut

Sonra akşam oldu, bir yerde

Büyük şu sa’at аskärіnі yiip

yattılar. Asker bunları yine sarıp

аrtına yіbärdi. O künü yätiştilär

aldı. Muhammet Hanefi ağladı,

bulаrğа. Cänkkä bаşlаdılаr. O

ağladı; Allah’a dua etti. Babam

Tаbut

хızı

Hz. Ali gelsin, dedi. O anda

päliwаnınıñ

babasına malum oldu, Hz. Ali

bаşın kästі. Çох cänk ättі, çох

geldi. Bu insanlara, cenk etmek

аdаm хırdılаr bu хıznan bu

için on ikişer yaşlarında çocuğu

oğlan. Sоn ахşаm oldu bir

buldunuz, diye öfkelendi ve “Tez

yärgä

gänä

gidip büyüğünüze söyleyin, kızını

bunu sаrıp аldılаr. Muxammät

oğluma versin. On yıllık da haraç

Аnäfi ağladı, ağladı du’а ättі

versin.” dedi. Asker geri döndü.

аllаğа.

Geldiler

bахtı

yох,

хаştı

110

115

olаr.

Büyüknüñ

bаbаsınıñ 105

malıdа

äñ

yattılаr.

Askär

Bаbаm

Аzrät

Alii

Büyük’e

kälsіn! dädi. Şu sa’at bаbаsına

söylediler. Tabut Büyük kabul

maalım oldu о Аzrät Alii käldi.

etmedi, vermem dedi. Başkanları

Bu хаlqlаrğа dаrıldı оñ äki

topladı, müşavere ettiler. Kızını

yaşаr bаlаğа tаptıñız cänk

ve on yıllık haracını verelim,

ätmägä. Täz war büyügüñіzgä

dediler. Başkanları, verdik diye

aytıñız хızı bärsіn oğlumа. Оn

kağıt

yıllıхtа qayttı

аrаc kärі.

Hz.

Ali’ye

Askär

gönderdiler. Orada yaşadışar ve

Bаrdılаr

Tаbut

dünür oldular.

qaylа olmаdı: bärmäm dädi. Mіnіstіrlärіn

yazdılar,

bärsin.

Büyükkä ayttılаr. Tаbut Büyük 120

Tabut

yiidi

mäşаwärät

ätti lär. Bäräyіk хıznı оn yıllıх

105

аrаcını

bäräyik!

mіnіstіrlär. 125

bärdik

dädilär

Cаzdılаr

kägaz

Аzrät

Aliiğа

däp

yіbärdilär. Аndа оturdu, хudа oldulаr.

5) Ürüya’nın Karısı

5) Ürüyаnıñ Хаrısı. päyğambär

5

15

olur.

evvelde

Davut peygamber varmış. Davut peygamberin

хаrısı bаr ädi. Bir kün çаrşığа

karısı varmış. Bir gün çarşıya

çıqtı. Bir хаrşısına bir güzäl

çıkar. Karşısına bir güzel kadın

käldi.

rаs

Ol

Dawut

canı

Dädi: sän kimniñ хısаyахısın?

karısısın,

dädi.

Ürüya

-Ürüyä

хаrısımın

bir

dädi.

аdаmnıñ

-Män

sänі

doksan

dokuz

rast gelir. O Davut peygamberin

päyğambärnіñ cаnı säwdi оnu.

onu

sever. diye

denen

karısıyım,

diye

Sen

kimin

sorar.

Kadın;

bir

adamın

cevap

Davut

cänkkä cibäräyim! öldürsünlär!

sevdim, kocan Ürüya’ı cenge

sоn sänі аlayım! dädi. Bir kün

göndereyim, öldürsünler, sonra

Dаwut päyğambär bu Ürüyanı

seni alayım, der. Bir gün Davut

çaqırdı.

Cänkkä

peygamber, bu Ürüya’ı çağırır.

cänkkä

cibäräcäkmіn, ayttı:

wаr!

dädi.

Cenge

git,

ben

seni

seni

cenke

cänkkä

gönderiyorum, der. Halk; onu

diiŞindi

cenge göndermedi, öldürdü der.

Cäbrayılnı

Şimdi Allah Cebrail’i ve Mikail’i

Dаwutqа

gönderir. Gidin, Davut’a davacı

dаvacı oluñuz! dаvаñız kässіn!

olun, davanız görülsün, dedi.

dädi.

Bunlar

cіbärmädi, Аllаһ

оnu

sänі

peygamber;

verrir.

säwdim, dädi, хоcаñı Ürüyanı

Хаlх

20

Dawut

zaman-ı

päyğаmbärnіñ doqsan doquz

хаrı

10

Şimdi

Şindi zamanı äwäl Dawut

1

öldürdü,

cіbärdi

Mіqаyılnı. Şindi

Bаrıñız

bаrdılаr

Dawut

Davut

peygambere

päyğаmbärgä bulаr. Dädilär:

varırlar. Ya Davut, bizim davamız

ya Dawut bіzіm dаvаmız bаr,

var, bizim davamıza bak, derler.

106

25

30

35

40

45

bіzіm dаvаmıznı käs! dädilär.

Davut; nasıl, davanız nedir, diye

Dаwut ayttı: nasıl, dаvаñız

sorar. Biri, benim bir koyunum

nädir? dädi. Birі ayttı: mäniñ

vardı, bunun da doksan dokuz

bir хоyum bаr ädi munаwunuñ

koyun

doqsan doquz хоyu vаr ädi.

koyunumu da aldı yüz etti, diye

Tuttu mäniñ bir хоyum dä yüz

anlattı. Davut; olur mu böyle şey,

ättі, dädi. Dаwut ayttı: olurmı

senin doksan dokuz koyunun

bu şäy? Sänіñ doqsan doquz

varken bunun bir koyununu da

хoyuñ

bir

aldın, diye söyledi. O doksan

хoyunu аldıñ, dädi. Ol doqsan

dokuz koyunu olan adam; ya

doquz хоyu bolğan аdаm ayttı:

Davut, senin doksan dokuz karın

yа Dаwut sänіñ doqsan doquz

varken Ürüya’nın bir karısını da

хаrıñ

bir

tutup aldın, hem de Ürüya’yı

хаrısın tutup аldıñ, öldürdüñ

öldürüp de aldın. Davut anladı ki

dа аldıñ. Dаwut bildi-ki bu şäy

bu şey Allah’tan oldu. Sonra çok

Аllаһdan oldu. Sоn çoq ağladı,

ağladı, pişman oldu, kırk gün

päişmаn ättі, qırq kün bаşın

başını

yärdän

ağladı. Ulemalar dediler ki; bu iş

bolğаndа

olup-tа

Ürüyanıñ

аldırmay

ağladı.

tutu

yerden

benim

bir

kaldırmadan

Ulämаlаr dädilär-ki: bu sän

senin

ağlamadan

Bаr

Ürüya’nın mezarını bul da onunla

tаp-daa

davanız ahirete kalmasın. Davut

qаlmаsın

peygamber gider kabrini bulur.

Dаwut

Ya Ürüya, ben seni öldürdüm

päyğambär tаptı хаbırın. Ayttı,

karını aldım, helâl et gönlünü,

dädi -ki: ya Ürüyä! Män sänі

der. Ürüya; kabrimden geldiğin

öldürdüm хаrıñ аldım һälаl ät

yolla git, diye cevap verir. Helâl

göñlüñü!

etmez,

Ürüyänıñ ondan dаvаñız.

50

bunuñ

vardı,

olmаz. mäzаrın

ахrätkä Bаrdı

Ürüyä

ayttı:

хаbırımdan käldigі yollа kät! һälаl ätmädi. Хiiyamät künü käsläcäk dаvаsı.

ağlamanla

davası

kesilecek.

olmaz.

kıyamet

Var

günü

107

6) Ab-ı Hayat Suyu

6) Аbul Hаyаt Suwu. 1

5

Süläymän

zamanında elmas yakuttan bir

sаray yаptılаr. Cіnlärnі ciiğan

saray yaparlar. Cinlerini toplayan

Süläymän päyğambär: älmaz

süleyman

yаquttаn bir sаray yapacaq,

yakuttan

däñіz

tаşıñız!

deniz dibinden taşıyın ve yapın,

sağat

der. O anda cinler dağılırlar,

tаrхаdılаr

elmas yakut toplamak için farklı

yiimağa.

yerlere giderler. Sarayı yapmaya

Bаşlаdılаr sаraynı yаpmağa.

başlarlar. Saray yapılıp biter.

Sаray yаpılıp bіttі. Süläymän

Süleyman

päyğаmbärniñ хawmu gäldilär

saraya gelir, sarayı seyreder.

sarayğa säyr ättilär. Dädilär:

Sen bu sarayı yaptırdığına göre

sän bu sаraynı yаptırаnıñа

ölmezsin,

körä ölmäz ädiñ. -Ölümgä nä

ölüme ne çare olur, diye halkına

çаrä

sоrаdı

sorar. Halk; ab-ı hayat suyunu

Хаlхlаr

içersen ölmezsin, der. Süleyman

ayttılаr: sän аbul-һаyаt suwun

peygamber, kavmimi tanıyayım,

içärsіn,

der.

tübündän

cinlär

dägän. yаqut

olur?

päyğambär

20

25

Şu

dağındılаr,

älmаz

15

peygamber

künündä älmаz yaquttаn bir

yаsаñız!

10

Süleyman

päyğambärnіñ

däp хаlхına.

ölmässin,

dädilär.

peygamber; bir

derler.

Kavmini

Saraya

хawmumu

peygamber;

Хawmun

ciidı,

Sarayğa

toldulаr.

dädi. çaqırdı. Şindi

yapılacak,

peygamberin

Süläymän päyğаmbär ayttı: bir tаnışayım!

saray

elmas

kavmi

Peygamber,

çağırır,

dolarlar. herkes

toplar.

Süleyman geldi

mi,

tamam oldu mu, diye sorar. Kavmi,

kirpi

gelmedi,

derler.

peygamber;

kirpiye

Süläymän päyğambär sоrаdı:

Süleyman

käldimі här käz tаmаm olup?

adam gönderip çağırın, gelsin,

dädi.

der. Kirpi gelir. Sarayın merdıveni

Kirpі

хawmu.

kälmädi

Аdаm

cibär!

dädilär dädi,

doksan

dokuz

ayaktı.

Kirpi

kirpiyä! çaqırıñız! kälsіn! dädi.

saraya yukarı çıkmak için gelir.

Kirpі käldi. Sаraynıñ märdıvänі

İhtiyar bir kirpiydi, tam üç dört

108

30

35

doqsan doğus аyаğı ädi. Kirpі

basamak

käldi sarayğa yuqаrı çıхmağa.

aşağıya gider. Yukarı çıkmaya

Dä bir üç dört аyaq qаlğanda

utanır, dönüp gider. Süleyman

yuwаrlаndı kättі аşаğа, bir

peygamber,

äхtiyаr kirpi ädi. Utаndı yuqаrı

ardından git, ne söyler dinle, der.

çıхmağa,

хayttı,

kittі.

Karınca

Süläymän

päyğambär

ayttı

yanına yaklaşır ve laflarını dinler.

munuñ

Kirpi; ab-ı hayat suyunu içecek

аrtından kit! nä aytır? diñnä!

de ölmeyecek, benim gibi yaşlı

dädi. Хırmısха yätіştі bunu,

olacak, sonra halk ona gülecek,

bunuñ yаnına kirіp tіkinä kirdi

der.

lаfın diñnädi. Kirpі aytıp kättі:

zümrüdüanka

Аbul-һаyаt

tä

getirirdi. Süleyman peygamber,

qаrt

kuşa; var ab-ı hayat suyunu

olurdа, sоn хаlq: külärlär, dädi.

aldığın yere koy, ben içimem,

Аbul-һаyаt

zümranqa

der. Kuş, suyu alıp döner. Bir

dägän хuş kätirgän ädi. Хuşqа

kanadını çırptığında bu kuş, bin

dädi

päyğambär:

yıllık yol giderdi. Bir kanadını

bаr аbul-һаyаt suyun alğan

çırpıverdi, bir daha çırptığında

yärіnä хoy! Män içmäm, dädi.

şişeyi yere vurdu, kaza oldu.

Хuş

Kuş,

хırmısхаğа:

40

ölmäcäk, 45

50

55

kät

su

içäcäk

mäniñ

kibіk

bir

Süläymän

аlıp

sunu

Bir

karıncaya;

buna

Ab-ı

yine

yuvarlanıp

yetişir,

hayat denen

dönüp

bunun bunun

suyunu bir

kuş

Süleyman

xanatan sıххаndа хuş bіñ yıllıq

peygambere gelir; şişeyi yere

yol kätіr ädi. Bir xanatın sıхıp

gönderdim, kırıldı. O şişe nereye

kättі, bir dаһа sıххаndа yärgä

düştü,

urdu şişä хаzаğа хаldı. Хayttı,

memleketine düştü, diye cevap

käldi Süläymän päyğambärgä,

verir. Kuşa; git o yere bak, o

yänä хuş dädi: şіşаnі cіbärdim

yerden ne çıktı, der. Kuş gider,

yärgä, sındı. Näräyä о şіşä

bakar ki o yerde kahve çıkmış.

tüştü?

Yemen kahvesi bundan hasıl

däp

mämläkätіnä 60

хayttı.

kalınca

sоrаdı. tüştü,

Yämän dädi.

Хuşqа dädi: bаr о yärgä bах

olur.

diye

sorar.

Yemen

109

nä yärdän çıхtı. Хuş bаrdı, bахtı о yärdä qaawä çıхtı. Yämän qаawäsі bundan аsıl alğan.

1

7) Yunus Päyğambar.

7) Yunus Peygamber

Zämаnı

Evvel

10

15

20

Yunus

päyğambär bаr ädi. Bir kün

peygamber

хawmun

kavmini

dingä

dаwät

ättі.

zamanda vardı. dine

Yunus Bir

davet

gün eder.

diniñiznі

Kavmine; dininizi koruyun, der.

kütüñüz! Хawmu diñnämädi,

Kavmi dinlemez, herkes bildiği

är käz bilgänі kibіk yürdü.

gibi yaşar. Yunus peygamber,

Yunus

ämіrіn

kavmi emrini yerine getirmeyince

tutmаğanda bu хawmuna аçuu

bu kavmine kızar; ya rabbi, bu

bärdi:

mänim

kavim benim sözümü dinlemiyor,

хawmlаr

onlara bir ceza ver, korksunlar,

tutmаdılаr аlаrğа bir cäzа ät!

diye dua eder. Tanrı bunlara bir

хоrхsunnar. Äwlä däp du'а ättі.

hışım eder. Yunus peygamber,

Tаñırı bulаrğа bir хışım ätär,

ben

bän аradan çıхaym, mundа

olmayayım, derv e çıkar gider. O

bolmaym! dädi. Çıхtı, kättі. Şu

anda Cenab-ı Allah bir buluta

sağat cänab-аllаһ bir bulutха

emreder,

bu

ämir ättі, bu bulut аlаrğа bir

öfkelenir.

Yunus

хışım ättі. Yunus päyğambär

giderken, deniz kıyısına varıp bir

kätär äkän däñіz yaxasına

gemiye biner. Deryaya açılırken

bаrıp bir yämiyä kirdi. Däryağа

büyük bir balık bu gemiyi yutmak

kätär äkän bir büyük bаlıх bu

için onun peşine düşer. Tayfalar,

yämіniñ päşinä tüştü yämini

bir çare bulamazlar. Bu ceza bize

yutacaq.

bu adamdandır, derler ve Yunus

Хawmuna 5

äwäldä

dädi:

päyğambär yа

sözümnü

rаbbі bu

Bir

çarä

tаpmаdı

tayfаlаr. Dädilär: bu аdаmdan

aradan

peygamberi

çıkayım,

bulut

tutup

burada

onlara

peygamber

denize

110

25

30

35

dır bu хаbаğаt bizgä. Tuttulаr

atarlar.Balık

Yunus päyğambärnі bu däñizä

peygamberi yutar. Tayfalar emin

аttılаr. Bаlıх şu sağat Yunus

olup

päyğambärnі

Tayfа

balığa; Yunus’a zarar verme,

ämіn oldulаr, kättіlär. Yänä

senin karnını oana ibadet etmesi

Аllа

ättі:

için mescit yaptım, diye emreder.

Yunusха bir zаrаr ätmä! sänіñ

Yunus peygamber kırk gün balık

хаrnıñ оñа mäsçіt ättіm оndа

karnında

іbаdät ätäcäk. Хırх kün bаlıх

Allah; sen Yunus’u karnından

хаrnındа Yunus päyğambär

dünyaya

çıkar,

іbаdät ättі. Şindi bаlıхха Аllа

emretti.

Yunus

ämir ättі: sän çıхаr Yunusnu

balığın

karnından

хаrnıñdan

Yunus

yerine gelir. Bakar ki halkı dine

хаrnından

imana gelmişler, pek iyi bir halk

çıхıp yänä yärіnä käldi. Bахtı

olup yaşıyorlar. Yine evvelki gibi

хаlхlаr diñge kirgännär bäk

Tanrı’nın emrini bunlara söyler.

yaqşı

bu

bаlıхха

äwälki

ämir

dünyağa.

päyğambär 40

yuttu.

olup kibіk

bаlıх

o

giderler.

anda Allah

ibadet

Yunus yine

eder. diye

bu

Şimdi balığa

peygamber çıkıp

yine

оturаlаr.

Yänä

Emirleri öğretir, dine bağlı olup

taаrın

ämrіn

yaşarlar,

bulаrğа ayttı. Bulаrnı ögrättі, dinnі tutup оturdulаr, yахşı хаlх oldulаr, dinnärіn küttülär.

iyi

halk

dinlerini korurlar.

olurlar

ve

111

8) Harap Olan Şehir

8) Хаrаp Bolğan Şähär. Zamanı äwäldä bir хawm

Evvel zamanda, bir kavim ve

käldi, bir büyük şähärі wаr ädi

o kavmin zamanında büyük bir

о хawmnıñ kününä. O хаlхха

şehir vardı. O halka da Tanrı çok

dа tаñırı çоq mal wärän аltın

mal, çok altın ve gümüş vermiş.

kümüş çоq bärgän. Tаmаm

Bütün

bulğan istännärі kibіk tаñırını

olduğunu

sоn unutqаnnar, bіz özümuz

Tanrı’yı

tаptıq ахılımıznan bаr malnı

malımızı kendi aklımızla bulduk

däp,

deyip

1

5

10

15

20

25

ibadätlärіn

kästіlär,

isteklerinin

tamam

zannettiklerinde unuturlar, ibadetlerini

biz

bütün kestiler,

tаñıraа іbаdät ätmädilär. Tаñırı

Tanrı’ya ibadet etmediler. Tanrı

bulаrа bir хışım ättі. Bulаr bir

bunlara çok öfkelendir. Bunlar bir

yäcädä ğayp oldılаr. Bіñ yıl о

gecede yok olurlar. O şehir, bin

şähär äwlä хаrаp turdu. Tаñırı

yıl böyle harap olup kalır. Tanrı

bir yılan ajdaha yarаttı. O

bir

yılаnğа ämir ättі: sän о şähärnі

yılana, sen o şehri sarıp al da hiç

sаrıp

kimse

аldа

kimsä

şähärіnä

yışan

Ejderha

şehre

yaratır.

girmesin,

O

diye

kirmässіn! Yılan şähärnі sаrıp

emreder. Yılan, şehri sarıp alır ve

аlıp оturdu, äki bіñ yıl bu

iki bin yıl bu şehirde oturur. O

şäһärdä оturdu. O kündän sоn

günden sonra bir peygamber

bir päyğambär käldi. Хawmun

gelir. Kavmini dine davet eder ve

dingä davät ättі. Din bäwlä diir.

din şöyledir, böyledir diye anlatır.

Bäwlä іbаdät ätiñіz аllаһа!

Allah’a böyle ibadet edin, der.

dädi. Хаlхlаr aytırlаr: bіz bir

Halk; biz bir meşavere edelim,

mäşаvärä ätäyik! bаğayх! nä

bakalım, bizim akıllı adamlar ne

därlär

bіzіm

derlerse biz sana sonra cevap

sаñа

cuvap

Mäşavärä аdаmlаr

ахıllı

аdаmlаr

wärіrmіz ättіlär.

dädilär:

bіz

sоn.

veririz, derler. Meşavere ederler

Аqıllı

ve akıllı adamları; biz bunun

оnuñ

yükünü kaldıramayız, biz onun

112

yükünü 30

kötärämäymіz,

ondan

іstäyіk

malnı,

bіz

emrini

rаt

Tanrı’dan mal isteriz, o zaman

olurmuz оnuñ ämrіn tutаrğа. O

rahat

päyğаmbär dädi-ki: päk äyi.

peygamber:

Sonra siz de malımız var diye

іbаdätiñіznі burахırsız dädi. -

ibadetinizi bırakırsınız.” der.

burахmаmız yürüñüz

аrtımdan.

Män mаlın

olğan

mäniñ

sizä

bir

bäräyin.

O

şäһärіnä

аlıp

malı

kaldırabilir

Halk;

іbаdätnі

хawmğа:

хаrаp

hayır,

misiniz?

ibadetimizi

bırakmayız, dedi. O peygamber o kavme; yürüyün benim ardımdan, ben

size

bir

şehrin

malını

bereyim, der. Halkı alıp harap olan

o

şehre

varır,

vardıklarında

barğandа

bir

Allah’ın yarattığı bir kuştan başka

yaratılğan

хuş

аllаһdan

nöbetçi

şehre

bаrdı хаlхnı, şähärgä yuuq

olarak

ädi

bir şey yoktu. Peygamber o kuşa

wаrdı

varıp, sen ne zamandan beri

päyğambär, sоrаdı: sän nä

burada nöbet için bekliyorsun,

zämandän

diye sorar. Kuş, beş yüz yıldır bu

хаrawlğа.

55

O

sоn malı bаr därsіz-dä sоn

şähärnіñ

50

derler.

bu

dädi хаlх. O päyğambär dädi о

45

oluruz,

için

malnı kötärärgä biläsіzmі? Sіz

Хayr

40

getirmek

-Pekiyi size mal veririm, siz

Sіzge mal wärіrmän, sіz bu 35

yerine

O

bаr

хuşqа bärі

mındа

хаrawlğа оturаsın? dädi. Bäş

şehirde

yüz

mındа

Peygamber, kuşa; bu şehire ne

oturğanım. Bu şähärdä nä wаr

vardır biliyormusun, diye sorar.

dır

yıl

mänіm

sän

kalıyorum,

der.

bilämіsіn?

Хuşqа

Kuş; hayır bilmem, şehri saran

sоrаdı

päyğambär.

-Хayr

bir yılan vardır, o yılandan sorun,

bilmäm,

dädi

хuş.

Şähärnі

der.

Peygamber

varır

yılana

sarğan bir yılan bаr, о yılannı

selam verir, şehri ona sorar.

sоrаñız!

dädi.

Bаrdı

Yılan, iki bin yıldır bu lehirde

päyğambär

yılanğа

sälam

nöbet

için

bekliyorum,

diye

bärdi, sоrdı yılandan. -Äki bіñ

açıklar. Peygamber; sen buradan

yıl bаr dır män bu şähärdä

git, ben bu kavme bu şehri teslim

113

60

65

хаrawlğа oturğanım. Yılanğа

edeceğim,

ayttı

kät

çekilip gider. Halk şehre girer ve

mından, män bu хawmğа bu

orayı gezer. Bakarlar ki her

şähärnі täslimät bäräcäkmіn,

dükkânında altın gümüş, ziynet

dädi.

kättі.

malı ile doludur. Peygamber, o

kirdilär,

yerde o halka; bu şehirde sizin

här

gibi bir kavim vardı, Tanrı bunlara

tüqânındа аltın kümüş zilximäti

çok mal verdi, sonra bunlar

mal tolu. O yärdä о хаlхlаrğа

Tanrı’yı unuttular, sizler de bu

ayttı

bu

malı alıp ibadetinizi unutmayınız,

şähärdä sіzіñ kibіk bir хawm

der. Onlar o malı aldılar ve

ädi

yaşadılar.

päyğambär:

Yılan

Хаlqlаr

çäzildi,

şähärdä

käzdilär.

70

sän

bu tаñırı

Bахtılаr

päyğambär çоq

mal

bärdi

der

yılana.

Yılan

bulаrğа. Sоn bulаr tаñırını unuttulаr, sіzlär dä bu malnı аlıp

unutmаñız!

іbаdätiñіznі

dädi. Аldılаr о malnı, оturdulаr.

9) Misаfіr. 1

5

Bir waxıttа bir Хıdır näbі

Bir zamanlar Hıdır nebi bir

bir fuqаränіñ äwinä kätär ämiş.

fukaranın

O fuqaräniñ bir хоñşusu wаr

fukaranın zengin bir komşusu

äkän

bu

vardı. O zengin bu fukaranın

äwinä

kälgän

evine gelen misafirden bir şeyler

bir

şäy

hissetmiş. Bir gün bu zengin,

duyumsınğan. Bir kün bu bay

fukarayı evine çağırır. Sen bize

fuqаränі äwinä çağırdı. Sän,

gelip

dädi,

kätmässіn

bizim gibi adam nasış gelsin, hiç

bizgä. Fuqаrä ayttı: bіzіm kibіk

olmazsa utanır, diye cevaplar. Bu

аdаm naslı kälsіn іş bolmаsа,

zengin; bizden artan aşlar sana

utаnırmız, dädi. Bu bay ayttı,

aş olur, sen gel, der. Fukara

bir

fuqаränіñ mısаfirdän

10

9) Misafir

bay.

O

kälmässіn

bay

evine

gitmezsin,

gidermiş.

der.

O

Fukara;

114

15

20

käl käl bizdän sаñа аş olur

buna sevinir. Sonra bu zengin

аrtqаn

buñа

yine; bu senin gelen misafirin

säwіndi. Sоn bu bay sоray

nasıl bir insandır, söyle bana,

yänä: bu sänіñ bir naslı аdаm

der. Bu adam durup kalır, ona

mısаfіr

söyleyemez. O misafir, benim

аş.

olup

30

35

40

kälä,

sän

ayt

maña! Bu аdаm toqtаlа aytıp

buraya

bolmay аñа. Ol mısаfіr mäniñ

olduğumu kiseye söyleme, dertir.

mundа

kim

İşte bu zengin onu ofşata puflata

aytma!

söyletir. O gelen misafir, Hıdır

dägän. Ana bu bay оnu оplаdа

nebidir, der. O zengin; sen onu

tоplаdа ayttırdı. O mısаfіr Хıdır

alıp bana da gelsen komşu, ben

näbі kälgän-dir, dädi. Sän оnu

onu

maña dа аlıp kälsäñ хоñşu,

söylersen gelir, der. Bir gün

män оnu mısаfіr ätäym, sän

misafir yine fularaya gelir. Ev

aytsаñ ol kälir. Bir kün mısаfіr

sahibinin söyleyeceği vardır, bir

yänä fuqаrägä käldi. Хоnaq

türlü söyleyemez, korkar. Misafir;

bay bir türlü aytacağı bаr,

sende bana söylemek istediğin

хоrха aytmağa. Mısаfіr dädi:

bir hâl var, sen düşünme söyle

sändä

maña

bana, der. Ev sahibi, bu zengin

aytmağa, sän düşünmä ayt

sizi misafir etmek için çağıyor,

maña хаlıñnı! Хоnaq bay ayttı

der. Misafir; git haber ver, ben

bu bay sіznі çağıra mısаfir

ona gideceğim, der. Ev sahibi, bu

ätkäy. Mısаfіr dädi: bаr хаbär

zengine varıp, bana gelen misafir

bär mіn оñа bаraym, dädi.

size gelecek, siz hazır olun, der.

Bаrdı xonaq bay bu bayğа.

O zengin hemen tedarik görür,

Maña

evlerini donatır, döşer, su ve

kälgänіmnі,

äkänіmnі

25

Fuqаrä

kimsänä

bir

хаl

kälgän

bаr

mısаfir

sizgä

geldiğimi

misafir

käläcäk, sіz аzır oluñ! Şu sağat

yiyecek

aldırır,

bay

kapısına

kadar

tädаrіk

kördü,

äwlärіn

ve

kim

edeyim,

sen

evinden

yol

temiz

şeyler

gelecek

olanı

dolаttı äwin töşädi, аş su bахtı.

döşetir.

Äwdän yol qаpuğа

beklemeye başlar. O anda kapısı

bаrıncа

tämiz şäylär töşädi. Şindi bахıp

dışarıdan

Artık

vurulur.

Zengin,

115

45

50

оturа kälmäyä. Şu sağat хаpu

karısına; hah geldi, deyip hızla

хахıldı

хаrısına

kapıya varır. Kapıyı açar bakar ki

dädi: һay! käldi, çаptı, хаpuğа

bir çingene, sırtında iki körüğü

bаrdı. Хаpunu аçtı, bахtı, bir

var.

çіngänä, sırtındа äki görük bаr.

görünür.Bu çingene, misafiri alır

Baynıñ közünä äwlä köründü.

mısın, diye sorar zengine. Şimdi

Bu çіngänä ayttı bayğа аlаmı

zengin;

mısаfіrnі. Şindi bay dädi: kät

buraya misafir gelecek, der. O

mälһun

çingene,

tıştаn.

mından,

käläcäk 55

60

Bay

mındа,

mısаfіr dädi.

Zenginin

git

gözüne

melhun gelmesi

öyle

buradan, beklenen

O

misafir, Hıdır nebidir. O gözüne

çіngänä käläcäk mısаfir Хıdır

çingene görünen misafir kapıdan

näbі ädi. O közünä çіngänä

çekilir, geri gider ve körüklerini

körüngän

çäkildi

yere koyar. Körüğüne bir basar ki

kättі

хoydı

o körükten çıkan nefes o güçlü

Bir

bаstı

sarayı temelinden koparıp göğe

körüknü där, о körüktän çıххаn

savurur, o dağılıp kırdaki koyun

näfäs

ve hayvanları telef eder, sonra

mısаfіr

qаpudan,

kärі

görklärnі

yärdä. о

nägіzіndän

tахаtı qоpаrıp

sаraynıñ kökkä

sаwurdu, о ürülüp çöldän хoy

davarlarına

varıp

onları

telef

eder, misafir oradan dönüp gider.

malın täläf ättі, sоn yılхısına bаrıp yılqısın täläf ättі, sоn 65

tuwarına bаrıp, tuwarın tаläf ättі оnаn хayttı, mısаfіr kättі.

10) Üç Olаn. 1

5

10) Üç Oğlan

Bir wахıttа bir Padişa bаr

Bir zamanlar bir padişah

ädi. O pаdışаnıñ üç oğlu bаr

varmış. O padişahın üç oğlu

ämiş. Bir kün bаbаsı öldü,

varmış. Bir gün babası ölür,

olаnlаr mäşfärä ättі о bаbаsı

babası öldükten sonra onlar; biz

ölgän sоn. Bіz bu bаbаsınıñ

babamın

malın yаzdırmаyıq, pay ätäyk.

yazdırmayalım,

mallarını aramızda

pay

116

-Päk

10

15

20

25

30

35

äyi!

dädilär.

Tuttulаr

edelim diye müşavere ederler.

tоpraqnı, pay ättilär, tuwarın

Pekiyi diye

pay ättilär, хoyun pay ättilär,

davarını, koyununu, yılkısını pay

yılхısın pay ättilär. Şіmdi çіk

ederler.

хаldı pаrа. Pаrаnı çоq war

edilmeyen para kalır. Babasını

ämiş, üç (macаr) аrаbа pаrа

parası çokmuş, üç araba para

yüklägänlär. Bunu çığаrаyıq

yüklerler. Bunu kıra çıkaralım,

çölgö! аndа pay ätäyk! хаlq

orada pay edelim, halk duymasın

duymаsın!

Ana

diye düşünürler. İşte yüklerler ve

yüklädilär, çıхtılаr. Şindi çіk

çıkarlar. Oraya vardıktan sonra

аndа

büyük

büyük oğlan ile ortanca oğlan; biz

olаnnän оrtаncı olаn mäşfаrä

küçük kardeşimizi öldürelim, bir

ättilär. Bіz kiçіk хаrındаşımıznı

sana bir bana parayı pay edelim,

öldüräyk! bir sänіñ bir mäni

diye

pay ätäyik! bäk yaqşı! dädi

güzel, der müşavere eden oğlan.

mäşafärä ätkän adаm. Şimdi

Kardeşini, sen git bize ekmek

хаrındаşın

köygä,

alıp gel, biz burada oturalım,

bаr sän bizgä ötmäk аlıp käl!

sonra yeriz ve pay ederiz, deyip

bіz mındа оturayq, sоn bіz

köye gönderirler. Şimdi kardeşi

аşayq dа sоn pay ätäyk. Şindi

yemek ve su getirmeye gider.

хаrındаşı

su

Kardeşi de yolda giderken, bu

kätіrmäyä. Şindi хаrındаşıdа

yemeğe zehir katayım da bu

tüşündü yoldа kätkändä bu

ağabeylerim yesinler de ölsünler,

аşqа zähär хаtaym dа, bu

diye

аğаmlаr аşаsındа dа ölsün!

yemeği getirdiğinde bir rakıya

däp. Аğаlаrı dа bäwlä sоvät

zehir

ätälär. Şindi аşın kätіrіr о bir

geldiğinde rakıyı iç de biz de

rахığа

о

yiyelim diye söyleriz, o da içer de

хаrаndаşımız kälgändä raqı іç-

ölür, sonra biz de yemeğimizi

dä аşаşаyıх däp aytırmız. O

yiyip parayı pay ederiz, diye

içіr-dä ölär, sоn bіz аşаyх dа

sohbet ederler. Kardeşi zehirli

dädilär.

barğan

sоn

cіbärdilär

kättі

zähär

аş

qаtayq

tutarlar toprağını,

Şimdi

müşavere

düşünür. katalım

ellerinde,

ederler.

Ağabeyleri ve

pay

Çok

de;

kardeşimiz

117

40

45

pay ätärmіz. Хаrаndаşı zäһаrli

yemeği

yämäknі

Şindi

kardeşine bir rakı verirler, iç de

хаrаndаşına bir raqı wärdilär,

yiyelim, derler. O içer ve ölür.

іç-dä аşаyıх! därlär, о іçtі,

Haydi şimdi yiyelim, sonra pay

öldü. Aydа ändi аşаyх sоñ päy

ederiz, derler. Yemeğe otururlar,

ätäyіk!

Оturdulаr

zehirli yemeği yiyince ikisi de

аşаmа, zähärli аşnı аşаğanda

ölür. Üç ağa ölür, para oyerde

äkisі öldü. Üç аğа öldü, pаrа

kalır. O paraya Tanrı toprak ol,

хаldı о yärdä. Şu pаrаğа tаñırı

diye emreder.O toprak şimdilerde

ämr ättі tоpraq ol! Ol tоpraq

oba olup durur.

kätirdi.

dädilär.

аzırdа оbа olup хаldı.

getirir.

Onlar

da

118

4. Karalez

4. Kаrаläz. l) Awcı Mämätnän Bazırgân

l) Avcı Mehmet ile Bezirgan

Mämät.

Mehmet

Bir zamandа bаr äkän, bir

Bir varmış bir yokmuş, bir avcı

zamandа yoq äkän, bir awcı

Mehmet varmış. Onun bir tüfeği,

Mämät bаr äkän, bir tüfägi bаr

bir de eski bir evi varmış. Her

äkän, bir dа toqаl üyü bаr

gün ava gidermiş. İşte bir tavşan

äkän. Här kün kätär äkän

vursa, eşi ile onu yerlermiş. Bir

awğа. Ana bir qoyаn ursа, оnu

gün o ava gitmiş. Geç olur, bir

аşay äkän qatınаn. Bir kündä

şey vuramamış. Daha sonra bir

о kätkän awğа. Käç olğan, bir

karaca vurmuş, evine dönmemiş.

şii uramağan. Käç bir qaraca

Odun yığılmış bir kavuğa girmiş.

urğan,

Karacayı kesmiş. Bir küreğini

1

5

10

15

20

üyünä

Оdun ciiğаn bir qobаğа kirgän.

koyup

Qarancanı sіyіrgän. Ana bir

döndürmeye çalıştığında yapışık

kürägіnі qoyğan bіşirgän. Bir

etin küreği çengelden düşmüş ve

yаnındаn

aylаndırğаndа

karaca dirilmiş. Mehmetin yüzüne

barğan, yаpışqan ätin kürägі

bakan karaca, ne bakıyorsun

çäñgäldän tüşkän, qaraca tіrі

avcı Mehmet, der. Avcı Mehmet,

olğan.

bu

Mämätnіñ

bätinä

pişirmiş.

nasıl

bir

Bir

yanını

hitmettir,

diye

karaca;

avcı

bаqqan qaraca. Nä baqаrsın?

sormuş.

awcu Mämät dägän. Awcu

Mehmet sen İstanbul’a var, bu

Mämät

naslı

hikmeti Mehmet bezirgândan sor,

іkmättіr? dägän. Sоn qаraca

der. Avcı Mehmet evine gelir,

dägän:

Istаmbulğа Mämät käldi

bu

awcu

dägän:

25

qaytmağan.

karısına;

ben

İstanbul’a

bu

іkmäti

gidiyorum, der. Karısı, kocam

bazırgândan

sоrа!

İstanbul’da ne yapacaksın, der.

awcu

bаr!

Mämät

Sonra

Mämät

üyünä,

O,

bir

hikmeti

öğrenmek

qаtına dädi-ki: män Istаmbulğа

istiyorum, diye cevap verir. Sonra

kätämіn, dädi. O dädi qоcа

tüfeğini satar, İstanbul’a gider.

119

dädi.

Varır, arar ve bezirgân Mehmet’in

Ana bir іkmätnі istämіn, dädi.

kalesini bulur. Oturur, bir sure

Ana

sonra bezirgân Mehmet denen

napasın 30

Istаmbuldа?

sаttı

tüfägin,

Istаmbulğа.

40

45

50

55

qıdırdı,

kişi

bu

mudur,

diye

sorar.

Mämätnіñ

Bezirgân Mehmet, eve gidelim

qaläsіnі. Оturdu. Bir waqıttаn

der, evine varırlar. Ne hâl için

sоrаdı: bazırgân Mämät dägän

geldin avcı Mehmet, der bezirgân

bu-mı dır? dädi. Ana bazırgân

Mehmet. Ben şöyle bir hâl ve

Mämät dädi. Qonaqqа kätäyk!

kısmetle geldim, der. Bezirgân

dädi. Ana qоnaqqа bаrdılаr.

Mehmet, kısmetini söyle, der. –

Nä

Awcu

Anlatayım, “Ben bir ava çıktım,

Mämät? dädi bazırgân Mämät.

bir karaca vurdum, o karacayı

Ayttı: bäwlä bir qаlnаn bir

kestim ve onun bir küreğini bir

kismätnän käldim, dädi. Ana

yanını

ayt dädi kismätiñ. -Aytsаm,

döndürdüğümde o terki arkasına

dädi, bän bir awğа çıqtım. Bir

gelip yapıştı ve karaca ayağa

qаracа urdum. O qaracanı

kalktı. Benim yüzüme baktı; ben,

siyirdim,

bu

tаptı

35

Bаrdı,

kättі

bazırgân

qаlnan

käldiñ

о

qaracanıñ

bir

pişirdim;

nasıl

bir

öbür

yanını

hikmettir,

diye

küräkinі bir yаnı bіşirdim, bir

sordum. O, bu hikmet hikmet

yаnına aylаndırğandа о bаrdı

değildir,

yаpıştı, tärki аrqаsına kälip

bezirgân Mehmet’ten sor, dedi.

yapıştı, qаracа turdu. Mänim

Bezirgân

bätimä baqtı, män ayttı: nä

sana

ikmät bu dır? däp ayttım. O

oldukça

ayttı bu ikmät ikmät dügüldür.

evlenmemiştim. Sonra bana, sen

Sän bаr Istаmbuldа bazırgân

bir kadın al dediler. Bir kadın

Mämättän

Bazırgân

aldım. İşte pek güzel bir kadın,

Mämät ayttı: bän аnı sаñа

üç gün dört gün, beş, bir hafta

aytayım!

dädi.

Bänim

bäk

güzel.

malım

bаr

dır.

Bän

gidecektim, karısımı uykusundan

äwlänmädim. Sоn ayttır-kän:

uyandırdım, kalkmadı. Camiden

sоrа!

sen

git

İstanbul’da

Mehmet,

anlatayım,

ben der.

malım

Bir

gün

bunu Benim vardı,

camiye

120

60

65

70

sän bir qаtın аl! dädilär. Аldım

geldim,

bir qаtın. Ana bäk yaqşı qаtın,

uyandırıyorsun

üç kün dört kün, bäş, yaqşı bir

karısım kalktı. Kapı arkasına gitti.

аftа.

Cаmiigä

Bir kayış alıp geldi ve bana bir

kätäcägіm. Qatınımnı uyаttım

kayış vurdu; alabaş kopek ol,

yuхudan, turmаdı. Cаmidän

dedi. Oldum, beni kovdu ve

käldim

uyattım.

evden çıkardı. Baktım ki benim

uyаtırsın

mäni?

Bir

80

85

-Näçün däp

qаtın

prіqаşçіgіm,

ne

beni

için deyip

benim

karımı

turdu. Qapu аrtına bаrdı. Bir

kucakladı, öpmeye başladı; ben

qayış аldı, käldi bаñа bir qayış

pencerede

urdu: Аlа bаş köpäk ol! dädi.

Döşeği yere serdi, ikisi de yatağa

Oldum,

ana

çıqardı

üydän.

bakıp

oturdum.

quudu

bänі

girdi,

Ana

käldi

başladılar. Ben gözün görmesin

bänim prіqаşçіgіm, quçaqlаdı

diye çıktım. Kıra vardım, baktım

bänіm

bir parka koyun yürüyor. Çoban

qаtınımı,

öpmäyä 75

kün

uyandırdım;

män

bаşlаdı päncärädä

beni

cümbüş

çağırdı,

yapmaya

aldı

ve

güzel

оturаm baqıp. Sаldı töşäknі,

köpekmiş, dedi. Akşam yayladaki

kirdilär-dä

ağıla

äkisі

töşäkkä

vardık,

bana

bаşlаdılаr cümbüş yаsаmаyа.

çiğbörek

Bän

däp

vaktinde oraya bir grup kurt geldi

çıqtım. Bаrdım çölgä baqtım

ve koyunları kırdı. Ben gittim, on

bir käsäk qoy yürä. Çоban

beş kurdu boğdum, öldürdüm.

çağırdı mäni, аldı, yaqşı köpäk

Çoban beni ağıla aldı, çiğbörek

ägän, diiAna ахşаm qoşqа

pişirdi,

bаrdıq. Çоpаn maña çübäräk

yüzümden

bärdi. Gіcäniñ bir vaxtındа оna

Sabah oldu. Padişah, bir alabaş

gäldi bir käsäk qarışqır, käldi

köpeğin

urdu qoyğа. Män bаrdım оn

öldürdüğünü işitti. Padişahın bir

bäş

bоğdum,

kızını asla kurtaramıyorlar. Kırık

öltürdüm. Аldı çoban mäni

kız yanında oturuyor. Gece bir

qоşqа,

kedi

közüm

körmäsіn

qаrışqırı püşürdü

gübäräk,

verdi.

çoban

beni

gelir,

Gecenin

sevmeye

öpmeye on

beş

kandiller

bir

ve

başladı. kurdu

sönünce

121

90

95

100

bаşlаdı mäni söyüp bätimdän

padişahın

öpmäyä.

аçıldı.

başlarmış. Sonra da o padişah,

Padışağa äştildi, bir аlа bаş

bu işe care nadir, diye sormuş.

köpäk оn bäş qаrışqır tılaqlаdı.

Ona, çobanın köpeğini getirmek

Pаdışаnıñ

gerekir,

115

аslı

dediler.

İşte

çoban

padişaha

yаnındа. Yäcä gälip bir müşük.

Padişah,

bu

Çıraqlаr

bаşlаdı

penceresine bu gece bağlatın,

pаdışаnıñ qızını ämmäyа. Sоn

dedi. Gece yarısında pencere

dа dädi-ki: nä çarä dir о іşkä?

açılır,

Sоn

pencereden gelir, alabaş kopek

sönär

dädilär

ki:

Çobannıñ

kötärmäyä

käräk!

onu

kızlar

getirdiler.

köpeği

kızımın

uykudadır.

ortasından

kapar.

Kedi, O;

dädilär. Ana çoban köpäyіnі

Bezirgân Mehmet, beni bırak, bir

kätirdilär

gün

Pаdışаa.

Padişa

sana

gerekirim,

Bezirgân

köpäknі

gönderir. Bu kedi, o gece yarısı

yäcädä yarı

yäcä

bağlañız, malindä

Mehmet

dedi.

dädi-ki: qızınıñ päncäräsіn bu

padişahın

kızına

kediyi dokunmaz.

päncärä аçıldı. Qızlаr yuхlаdı.

Sabah

Müşük käldi päncіrädän. Аlа

giderler. Bu gece kızınız, iyidir,

bаş köpäk qаptı оrtаsından. O

derler.

dädi-ki: Bazırgân Mämät mäni

müydeciye bir at verir. Bir gece

yіbаr! dädi. Bir künüñа käräk

daha bakalım, kıza dokunmazsa

olurum, dädi. Bazırgân Mämät

köpeği gönderelim, der. O gece

müşüknі yіbärdi. Padişa qızına

baktı ki dokunmadı. Artık sabah

tiimädi bu müşük о yäcäsі.

köpeği gönderelim, der ve sabah

pаdışаnıñ

köpeği gönderir. Bir poşu bir

Sаbа müüdäyä.

120

qızını

köpeğini

dädi,

110

bir

emmeye

qutаrаlmay. Sоn qırq qız оturа

köpäyі

105

Sаbа

kızını

kittilär Bu

gäcä

qızıñ

kese

padişaha Padişah,

altını

müydeye ilk

mendille

gelen

köpeğin

аmаndır, dädilär. Padişa bаştа

boynuna bağlar, yerine git, der.

barğan müdäcigä bir аt bärdi.

Yola çıktım, ben köşke varsam

Bir yäcä dаһа baqayq! dädi.

yine köpeğim, karısıma gideyim,

Tiimäsä köpäknі yіbäräyk dädi.

altını alıp gideyim, beni insan

122

125

130

135

O gäcäsі baqtı, tiimädi. Ana

eder dedim. Altınımı alıp karıma

sаbа köpäknі yіbärаyäk. O

vardım.

Karım

beni

gördü,

köpäknі sаbа yіbärdi. Bir pоşu

pencere

dibine

geldi,

bana;

bir kisä аltın bağladı yawluqqа

geldin mi köpeğim deyip altını

köpäknіñ

bağladı.

aldı. Altını aldıktan sonra, ben

Bаr yärіñа dädi. Yolğа çıqtım.

seni insan yapayım, der. Kayışını

-Ana

bаrsаm,

getirdi ve bana bir kayış vurdu.

känädä köpäyim dädi, bаraym

Bir aladoğan oldum, uçtum gittim.

qаtınımа

Konmaya korktum, bir adaya

boynuna

män

dädim.

145

gidip

ätär dädi. Bаrdım qаtınımа

uykuya daldım. Bir avcı beni o

Apkättіm

Qatınım

yerde avlayıp tuttu. Alıp evine

kördü. Päncärä tübünä bаrdı,

gitti, karısına; ben bir aladoğan

ayttı dа: käldiñ köpäyim dädi

tuttum,

аltını аldı. Аltın alğandan sоn

aladoğanı sepet içine koy, dedi.

män sänі іnsan ätiim dädi.

Kocası, bıçağımı ver, keseyim,

Kätirdi qayışnı bir qayış urdu.

dedi. Kadın, bunu bana bağışla,

Oldum

dedi.

аltınnı.

bir

qаrçığа.

kittіm.

qоrqtum,

kittіm

Anaw

Qonmağa bir

аdağа,

kondum.

diye

Kocası

Tan

vaktinde,

söyledi.

bu

Kadın,

aladoğanı

karısına bağışladı. Kocası pazara gitti,

kadın

aladoğanı

içinden

kittіm. Ana bir awcı yärdä tuttu

Mehmet, padişahın penceresinde

bänі awğа. Аlıp kittі üyünä,

beni tuttuğunda ben sana gönder

qаtınına ayttı: Bän bir qarçığa

beni, bir gün gerkirim sana,

tuttum.

Qatın

çıkardı.

sepet

qоndum. Tañ malindä yuхuğа

Bezirgân

dädi-ki:

qoy

demedim mi, işte o padişahın

içіnä

dädi.

kızını emen bendim, şimdi ben

Qocası dädi bär pıçаğım! dädi.

seni insan yapayım, dedi. Bir

Sоyаyım! dädi. Qatın ayttı:

kayış getirdi, bana vurdu, ben de

bаñа

insan oldum. Şimdi kadın, senin

qarçığa

150

Аltınnı

аpkätäyn dädim. Mäni аdаm

uştum 140

qоşqа

säpät

bağışlа!

qаrçığanı

dädi.

bağışlаdı

Bu

qаtına.

Qocası kittі bаzаrğа, çıqardı

karın

benden

baskındır,

sen

karına var, o sevgilisiyle yatakta

123

155

160

165

qаtın qarçığanı säpät іçіndän.

yatmaktadır, sen bu kayışı al,

Ayttı-ki: bazırgân Mämät! dädi.

karısına

Bän sаñа aytmаdımmı? yibär

sezmesin,

mäni!

Mehmet

dädim

olarak

Bezirgân

evime

gittim.

kün käräk olurum män sаñа!

vurdum, eşek ol, dedim. Karısım

dädim. Ana u pаdışаnıñ qızını

eşek oldu. Sevgilisini öldürdüm,

ämgän bän ädim. Ana ändi

kaldırdım

attım.

män sänі insan іtiim! dädi.

ağacına

bağladım,

Kätirdi bir qayş, urdu, ana män

vakfettim, bir sаqа аldım. Bu

bir іnsan oldum. Şindi dädi-ki

eşeği kim alırsa alsın, dedim.

qаtın: sänіñ qаtınıñ bändän

Orada ona her gün bir sele kemik

bаsqındır. Sän şindi qаtınıñа

verdim. Sabah kahveye gittim.

bаr! dädi. O säwgülüsünän

Hoş geldin bezirgân Mehmet,

yata töşäktä. Sän bu qayşnı аl!

nerelerdeydin,

Bаr

duymаsın

almaya gitmiştim, bulamadım. Bir

Ana

bаrdım

yerden bir eşek alıp geldim.

Mämät

üyümä.

Halka

qаtına

ur!

Eşeği

dut halka

dediler.

vakfediyorum,

Mal

kime

Baqtım qаtınım yuхlay. Bir

gerekirse alıp gitsin. Saka ile su

qayış urdum, äşäk ol! dädim.

su

Oldu

qаtınım.

getirip bağlasın. Benim eşeğim ot

Säwgülüsünü soydum kötärіp

yemez, kemik yer, dedim. Bu iş

аttım. Bağlаdım äşäknі dut

böyledir,

däräyinä. Ättіm vaquf, bir sаqа

karısımdır. Tepeden bir elma bir

аldım. Ana kim bu äşäknі аl

de

kätіrsа о gätirsіn! dädim. Аndа

söyleyince, elma yazınca.

bir

äşäk

kündä оñа bir sälä kämіk bärdim. 180

dedi.

Baktım karısım uyuyor. Bir kayış

bаzırgân

175

vurduğunu

päncäräsіndän tutqаndа? Bir

urğanıñnı! 170

padışаnıñ

vur,

Sаbа

pаrdım

qaawägä. Dädilär хоş käldiñ bazırgân Mämät, dädilär. Ana närädä ädiñ? dädilär. Kitkän

taşısın,

nar

benim

bu düştü.

bahçeme

eşek Nar

benim masal

124

ädim mal аlmаa, bulаmаdım. Bir yärdän bir äşäk аlıp käldim 185

dädim. Vaquf ätmiş, kim-dä käräksä kälip аlsın! dädim. Su kätіrsіn saqanan kötärіp bänim аzbаrımа

kätіrsіn

bаğlasın.

Bänim äşägіm biçän аşаmаz 190

kämіk аşаr, dädim. Bu іş bäwlä dir. Dädi awcі Mämätkä: bu äşäk bänim qаtınım dır dädi. Töpädän bir аlmа tüştü, bir dä nar tüştü. Nar masаl

195

aytqаnda, аlmа yazğanda.

2) Masаl Bаşı. 1

5

2) Masаl Bаşı.

Bir zamandа bаr äkän,

Bir varnış

Bir zamandа yоq äkän,

Bir yokmuş,

Qaplu quplu bаğаlаr,

Kaplumbağalar

Qanatlаndı uçmağa,

Kanatlandı uçmaya,

Däñіzdäki bаlıqlаr

Denizdeki balıklar,

Kirа tuttu köçmäyä,

Kira tutu göçmeye,

Аq mäçіtnіñ mіnaräsі

Akmescit’in minaresi

Ägildi su içmäyä.

Eğildi su içmeye

125

3) Köse

3) Kösä.

5

10

15

20

25

Bir

Bir zamandа bir kösä

1

zamanlar

bir

köse

olğan, о kösänіn, bаlаsı, oğlu

varmış, o kösenin çocuğu, oğlu

yoq

qıdırğan

yokmuş. Çalıştırmak için ırgat

tutmağa. Bir аdаm kälgän män

aramış. Bir adam gelmiş, ben

yürärіm

senin için çalışırım, der. O da,

äkän.

Irğat

sаğа

dägän.

Ana

tutаrım sänі dägän. Sаbanğa

seni

yіbäririm sänі dägän. Saban

bilmezsen

sırtına

sürmäyä bilmäsäñ, аltı qayışnı

vururum,

der.İşte

çıqarırım аrqаñdan, dädi. Ana

gönderdi, bir ekmek ve bir bardak

sabanğa yіbärdi. Bir ötmäk

yağ verdi. Bunu ye de akşam

bärdi, bir bаrdaq yağ bärdi. Bu

gelirken bardağı dolu getir, der.

а dа ахşаm kälgändä bаrdaq

Irgat yemeği yedi, bardağı boş

tolu kälsіn! dädi. Irğat аşаdı

getirdi. Akşam sırtına altı kayış

bаrdaq bоş käldi. Ахşаm аltı

yedi. Irğatın sahibi bir ırgat daha

qayış çıqardı аrqаsından. Ana

tutu. Ona da bir ekmek ve bir

sаabı bir ırğat dаa tuttu. Оğа

bardak yağ verdi. O da yiyip

daа bir ötmäknі bir bаrdaq yağ

bitirdi, boş bardak getirdi. Ona da

bärdi. Оdа аşаp bіttirdi, bоş

akşam altı kayış vurdu. Sabah da

bаrdaq

bir ırgat geldi; ban sana patron

kätirdi.

Оnu

dа

tutarım,

saban

sürmeyi

altı

kayış sabana

ахşаmğа аltı qayışnı çıqardı.

olurum,

Sаbа dа bir ırğat käldi. - Bän

tutarım, dedi. Ona da bir ekmek,

sağa

dädi,

bir bardak yağ verdi. Ye de

män tutаrım sänі, dädi. Оğа

akşam bardağı dolu getir, dedi.

dа bir ötmäk bir bаrdaq yаğ

Irgat bir bardak yağı yedi hepsini

bärdi. А dа ахşаm tolu kälsіn

bitirdi,

bаrdaq!

bаrdaq

doldurdu, getirdi. Köse baktı,

yağın аşаdı һäpіsі bіttirdi. Іçіnі

yağı yememiş, dedi karısına.

topraq tolturdu, kätirdi. Kösä

Kadın, bu ırgat bizim başımıza

baqtı yağnı аşаmağan dädi

yetecek (kötülük getirecek), dedi.

çorbacı

dädi.

yüräm,

Irğat

deyince

bardağın

diğeri

içini

seni

toprak

126

30

35

40

45

50

qаtınınа. Qatın ayttı: bu ırğat

Köse,

bіzіm bаşımızdа yätäcäk, dädi.

çiğbörek pişir, dedi. Irgat bunu

Kösä ayttı: qаtınım qаçayq!

işitti. Bir kenarda saklanıp oturdu.

dädi. Kösä dädi qаtına pіşіr bir

Karısı çiğböreği pişirdi, getirdi ve

sandıq çiibäräk dädi. Irğat оnu

sandığa basıp bıraktı. İşte ırgat

äşіttі.

bir

gekldi, sandığa girdi; köse onu

çättä. Qatını pіşirdi çiibäräkin,

görmedi. Irgat uyusun da kaçarız,

sandıqqa kätirdi bаstı qoydu.

dedi

Ana ırğat käldi kirdi sandıqqа,

ırgat uyudu, kaçalım, dedi. Köse,

kösä körmädi. Irğat yuхlаsındа

sandığı sırtına yüklendi; ırgat da

qаçаrmız dädi qаtınınа. Irğat

sandığın

yuхlаdı; qаçаyıq! dädi kösägä

işeyeceği geldi ve işedi, sidiği

qаtın. Kösä sandıqnı yükländi

kösenin ayaklarına aktı. Köse,

arqasına,

sandıq

karısına; çiğböreğin yağı üstüme

içindä. Irğаtnın sіyäcäyi käldi

aktı, dedi. Bir yere vardıklarında

ırğat sіdi, kösänіñ аyаqlаrına

kösenin

aqtı sidik. Kösä ayttа qаtınına

çiğbörek yiyelim, dedi. Sandığın

çiibäräknіñ yağı aqtı üstümä

kapağını açınca ırgat çıktı ve

dädi. Bаrdı bir yärgä kösänіñ

beni bırakıp nereye gidiyorsunuz,

qursаğı

diye sordu. İşte üçü o yerde

Saqlаndı

60

ırğat-tа

аçlı

oldu.

Tоqtа

karısına.

bir

Karısı

sandık

köseye;

içindeydi.

karnı

Sandıqnıñ qаpаğını аçqаndа

sandığı aldı, sırtına yüklendi,

ırğat çıqtı, ayttı qayda kitäsіñіz

gittiler.

mäni

akşam

üçüdä

dädi.

yere

oldu.

Köse

geldiklerinde Uyuyacaklar,

yärdi

yatacaklar. Köse, karısına ırgat

çiibäräk аşаdılаr. Kösä аldı

işitmesin diye tenhada; benim

sandıqnı,

yanımda sen yat, senin yanında

sıqıldı

kittilär.

Bаrdılаr

ахşаm

oldu.

ü

Ana

Bir

yedi.

Dur,

oturup

tаşlаp?

çiğbörek

acıktı.

Irgatın

çiibäräk аşаyıq, qаtın dädi.

оturdulаr 55

оturdu

karısına;

аrqаsına, bir

yärdä

Yuхlаcaqlаr

uçurum

yanında

uyuduktan

sonra

ırgat ben

yatsın, seni

yаtacaqlаr. Böylä bir öksäk

dürterim, sen de onu dürtersin, o

yär,

kayadan uçar ve ölür, dedi. Bu

ü-yärgä

yаtacaaqlаr.

127

65

70

75

80

85

90

Qatınğа ayttı tänһаdа, ırğаt

ırgat bunu işiti. Onlar uyuduktan

äşіtmäsіn däp män yаnımdа

sonra kösenin yanına ırgat geldi,

sän

kadın

yаtırsın

dädi.

Sänіñ

uçurumda

kaldı.

Köse

yаnındа uçurumdа böwlä ırğat

yanındakini karısı zannetti ve

yаtаr, dädi. Yuхlağan sоn män

ırgatı dürttü, ırgat da kadını

säni türtärim dädi. Sän dаa аnı

dürttü.

türtärsіn, ol qаyadan uçаr,

Köse, ırgata; kalk kadın, ırgattan

ölär, dädi. Mına ırğat оnu

kurtulduk, dedi. Bu köse ile ırgat

äşittі.

sоñ

kaçtılar. Irgattan kurtulduk kadın,

kösäniñ yаnındа ırğat kildi,

dedi. Baktı ki kadın ölmüş, ırgat

qаtın qаldı uçurumdа. Kösä

var. Köse şaşırdı, bu ırgattan

qаtın

ırğatnı,

kaçtı; ırgat peşine düştü. Irgat

qаtını ırğat türttü. Uçtu qаtın

yetişemedi. Köse bir köye vardı;

qаyadan. Kösä dädi ırğatqа:

ey cemaat beni şöyle bir adam

tur

aramaya

Olаr

bällädi

һаtın!

yuхlağan

türttü

dädi,

qutulduq,

dädi.

ırğatnan

qаçtılаr.

ırğattаn

Ana

kösä

Irğattаn

Kadın

kayadan

gelecek,

uçtu.

beni

söylemeyin, dedi. Köse gidip bir mezara

girdi.

Irgat

geldi,

qutulduq, qаtın, dädi. Bаqtı

cemaatten köseyi sordu: Böyle

qаtın ölgän, ırğat bаr. Çаştı

bir köse gelmedi mi? O cemaat,

kösä.

köse

Ana

kösä

qаştı

bu

geldi

ve

öldü,

dedi.

göster,

dedi

ırgat.

ırğattаn, ırğat tüştü päşinä.

Mezarını

Irğat yätаmаdı. Kösä bаrdı bir

Mezarını gösterdiler. İşte ırgat,

köygä: ä camağat! dädi. Mäni

kösenin mezarını başına vardı.

bäwlä bir аdаm qıdırıp käläcäk

Mezarında bir delik bırakmışlar.

dädi. Aytmаñız! dädi. Bаrdı bir

Irgat, delikten bir elma gönderdi.

mäzаrğa kirdi kösä. Käldi ırğat

Köse, elmayı aldı ve yedi. Irgat

sоrаdı camağattаn: bäwlä bir

onun

kösä kälmädi mі? dädi. Ol

ölmemiş, dedi. Irgat, öküz gibi

cаmağat: käldi, dädilär, kösä

bağırıp

mezarın

öldü dädilär. Mäzarnı köstär

toprağı

tıranağıyla

maña!

başaldı. Köse, şimdi ırgat gelir,

dädi

ırğat.

Mäzarnı

yediğini

duydu,

köse

üstündeki eşmeye

128

95

100

köstärdilär. Ana ırğat bаrdı

seni de beni de öldürür, git deyip

mäzаrıñ bаşına. Mäzarındа bir

ırgatı mezardan kovdu. Irgat onu

täşik qаldırğаnnar. Täşiktän bir

işitti. Bir tınağıyla mezarı kazdı.

аlmа yibärdi ırğat. Kösä аldı

Köseyi

аşаdı. Irğat оnuñ аşağanın

öldürdü, mezara gömdü, dönüp

duydu, kösä ölmäyän äkän

gitti.

mezardan

çıkardı

ve

dädi. Irğat bаşlаdı mäzarınıñ

Gökten yağar karlı burçak,

üstündä tоprаğın tırnağınan

Kimi yalan, kimi gerçek,

äşmäyä, оğuz kibі bаqırıp.

Ballı katlamayı

Kösä ayttı: mäzardan kit! däp

Yaşlıyı önüne çek!

ırğаtım quwа, şindi ırğat kälir, dädi, sänі dä öldürür, mäni dä öldürür. Irğаt оnu äşittі. Bir 105

dırnaqnan Çıqardı

qаzdı

mäzarın.

kösäni,

öldürdü

kösänі, kömdü mäzarğа, qayttı dа kittі. Köktаn yawаr qаrlı burçaq, 110

kämä yalаn, kämä kärçäk, bаllı qаtlаmаnı qаrtnı ögünä çäk!

4) Pаdışаnıñ Üç Küyäwü 1

5

4) Padişahın Üç Güveyi

Bir zamandа bаr äkän, bir

Bir varmış bir yokmuş, bir

zamandа yоq äkän, bir Padişa

padişah ve onun üç kızı varmış.

bаr äkän, üç qızı bаr äkän. Bir

Padişahın bir bahçesi varmış.

baqçızı bаr äkän. Sаçqаndır

Bahçeye bostan ektirmiş; veziri

bоstаn, väzіrі аlıp kälir üç

bir

qаwun.

koyup

Bir

tаbaq

üstünä

tabak

üstüne

gelmiş.

üç Birisi

kavunu fazla

129

bäk

pişmiştir olgundur, bir tanesi tam

bіşkän dir, bir dänäsі tаmа

kıvamına gelmiştir. Bir tanesi

maqаlına

omuz

qоyup.

10

15

Birsі

bіşkändir

kälgän

dir.

Bir

yätkändir.

kätіrgändir,

önüne getirip koyar. Padşah,

pаdışаnıñ ögünä qoyğandır.

vezire; bu nasıl şeydir, diye

Dägändir-ki väzirgä pаdışа: bu

sorar. Vezir; üç kızın var ve evlilik

naslı şii dir? dädi. -Üç qızıñ

zamanları

bаrdır,

malinä

olgunlaşan

pіşkän

geçmiştir,

Väzіr

dägändir, Bu

bäk

mаlіnä

(böğürtlen)

käçkändir, bärmägä käräk tіr Padişa

üçündä. çağırtqаndır. säwdiginä dädi.

gelmiştir,

bu

kavunun üçünü der.

pek

zamanı

de

vermek

Padişah

tellal

çıkartır. Benim kızım pencerenin dibinden geçen sevdiğini altın elmayla

vuracak,

sevdiğine

bаracaqtır,

varacak, der. İşte büyük kızı

tübündän

pencerenin dibine oturur, halk da

аltın

аlmаnаn

buradan

geçmeye

başlar.

Sevdiğini vurur. Padişaha gelip

оturdu, päncäränіñ tübündän

güveyin hayırlı olsun, derler. İşte

bаşlаdı

käçmäyä.

düğün yapılmaya başlanır, kırk

Säwgännі urdu. Ana pаdışаһа

gün kırk gece düğün eder, kızını

xayrlаdılаr, küyäw qayr olsun

verir.

dädilär.

gelir.

Ana

büyük

хаlq

Ana

bаşlаdı

toy

Şimdi

sıra

Tellal

ortancasına

çağırtır,

pencerenin

ättі, qızını bаrdi. Ana şindi

başlar. Kızı, sevdiğini altın elma

käldi

Däläl

ile vurur. Cemaat, işte padişahın

päncäränіñ

güveyi deyip, hayırladılar. Düğün

tübündän käçmäyа. Säwgännі

etmeye başlarlar, kırk gün kırk

аltın

gece düğün edip kızını verir.

оrtаnçızına. bаşlаdı

аlmanan

urdu.

Ana

dibinden

halk

ätmäyä, qırq kün qırq yäcä toy

çağırttı, 35

qızım

qızım

padişahın

qızı

uracaqtır.

30

Bänim

Päncäränіñ

säwgännі

dälal

gerektir,

Vezir,

da

yetişmiştir.

qawun

25

o

dänäsі оmuz аrtından о-dа

kälgändir.

20

boyundadır,

küçüğü

geçmeye

camağat dädi: ay pаdışаnıñ

Şimdi

endişelenmeye

küyäwnü! xayrlаdılаr. Bаşlаdı

başlar, padişah tellal çağtır. İşte

130

40

dügün ätmäyä. Qırq kün, qırq

bütün

yäcä dügün ätip qızını wärdi.

pencerenin

Ana şindi kiçіyі bаşlаdı äfrаm

başlarlar. Sevdiği biri çıkmaz.

ätmäyä, dälal çağırttı. Ana

Padişah, daha kim kaldı, diye

аlay cаmağat yiildı. Bаşlаdı

sorar. Kaz kümesini temizleyen

päncäränіñ

tübündän

kel oğlan kaldı, derler. Padişahın

säwgänі

kızı pencerenin dibinde bakıp

çıqmаdı. Ayttı dа kim qаldı?

oturur. Kel oğlan korkar, ben

dädi. Qaz kümäsіnі tämizlägän

geçmem, der. Pencerenin dibine

tаz

käçmäyä. 45

Bir

olаn

Kätirdilär

55

60

65

toplanır

dibinden

geçmeye

dädilär.

gelince,

tаz

olаnnı,

elmayla onun başına vurur. O, uf

tübündän

başımın

padişahın

ve

qаldı,

päncäränіñ 50

cemaat

kızı

qоturlаrını

ezdiniz,

käçіräcäk oldulаr. Pаdışаnıñ

kanattınız,

qızı

tübündän

kızınız keloğlanın başına altın

bаqıp оturur. Tаz olаn män

elmayla vurdu, derler padişaha.

käçmäymіn

Padişah

päncäräniñ dädi,

qоrqtu.

der.

altın

Sonra

inanmaz.

halk,

Bir

daha

Päncäränіñ tübünä kälgändä

geçsin, der. Bir daha geçerken

pаdışаnıñ qızı аlmanan urdu

kız bir daha altın elmayla vurur.

bаşına. O ayttı: uf bаşımnıñ

Padişah, keloğlana niye varıyor,

qоturlаrını äzdiñіz! qanattıñız!

bu benim kızım evladım, değildir,

dädi. Sоn dädi-ki padışağa:

der. Kız, keloğlanın marifetini

tаs olаnnıñ bаşına urdu qızıñ

görmüştü.

аltın

vardı, akşamdan sonra atın biner

аlmanan.

Padişa

Keloğlan’ın

gül

dädi. Bir dahın käçkändä bir

Başındaki şapkayı bırakır, kır

dаһın urdu qız аltın аlmanan.

atına biner, sırma saçma açar,

Padişa

gül bahçesinin içine girer, atını

bänim

qızım,

äwlаdım dügüldür, tаz olаnğа

üstünde

näçük

Padişahın

körgändir marfätinі.

bаrа? tаz Tаz

dädi.

Qız

olаnnıñ olаnnıñ

bir

içine

atı

ınanmаdı. Bir dаһın käçsіn!

ayttı:

bahçesinin

bir

oynamaya küçük

girerdi.

başlardı. kızı

onu

görüyordu. Ona sevdalanmıştı. Padişah şimdi kızına sorar, kızı;

131

70

75

düldülü vаr ädi, ахşаmdan

ben keloğlana varacağım, der.

sоñrа

düldülünä

Padişah, haram evladım olsun,

tüşär ädi gül bахçınıñ іçіnä.

der. Keloğlan, padişahın kızını

Tаşlаr

bаşındağı

alır. Padişah ona kaz kümesini

şkämbänі, mіnär ädi qır аtına,

gösterir, orada yatsınlar, der. O

аçаr ädi sırmа sаçmа, tüşär

padişaha

gül bахçınıñ іçіnä, bаşlаr ädi

cenge hazır olsun, diye haber

аtınıñ

oynamaa.

gelir. Padişah bütün asker cenge

Padişa kiçkinä qızı körär ädi

gidince evham eder; güveyleri de

оnu.

padişaha

mіnär ädi

üstündä Säwdä

85

90

95

olğandır

оñа.

bir

başka

kraldan,

gelir.

Keloğlan,

sоrаttı

karısına; git, babana söyle, bana

qızından. Sоn dädi-ki: män tаz

bir at versin, ben de cenge

olаnğа bаrаm dädi. Hаrаm

giderim, der. Kız, babasına varır;

äwladım olsun! dädi. Ana о

küçük güveyin at istiyor, cenge

pаdışаnıñ qızını аldı. Padişa

gitmek

оñа köstärdi qаz kümäsіnі,

Padişah, o kele cenk gerekmez,

аndа yassınlаr dädi. Ana о

yatsın kaz kümesinde, dedi. Kız

padışağa bir bаşqа qıraldan

bir kere daha babasına varır,

xabär

gitmezse

Padişa 80

ädi

şindiçіk

käldi

cänkkä

һаzır

istiyor,

olmaz,

diye

der.

söyler.

Babası

olsun! dädi. Padişa äfrаm ättі,

kızına, git orada kel vardır, malını

ana аlay askär cänkkä kittilär,

alsın da onu gitsin, dedi. O

küyäwlärі daa padışağa kittilär.

askerden önce gitsin, dedi. Kendi

Tаz olаn dädi qаtına: bаr! ayt

atı, kır attı, onun üstüne biner.

bаbаñа! dädi. Bаñа bir аt

Askerin

bärsin dädi. Bän dä kitärіm

bataklık içine düşer, eline bir küp

cänkkä dädi. Bаrıp ayttı qız

yoğurt

bаbаsına, kiçіk küyäwiñ аt

güveyleri hepsi beraber gelir.

istär dädi. Cänkkä kitmäyä

Asker de padişahın arkasından

іstii, dädi. Padişa dädi: о tаzа

gelir. Padişah, beni seven bunun

cänk käräkmäs, dädi. Yаtsın

yüzüne

qаz kümаsindä, dädi. Ana bir

gider. Şimdi batak içinden çıkar,

önüne alır,

gelir

oturur.

tükürsün,

ve

bir

Padişahın

der.

Asker

132

100

dаһа

bаrdı

110

115

120

bаbаsı: bаr аndа tаz malii

çadır kurdu ve bir tepeden baktı

bаrdır, аlsın dа onu, kissіn

ki kaynatasını alt ediyorlar. Bu,

dädi.

kır atına biner, beline zülfikârını

O

Qızğа

аskärdän

ögünä

kissіn. Çіrkitіr käldi maliiyа

takar,

özüñ düldülü, qır аt. Mindi

kırmaya başlar. Padişah: “Hay bu

оnuñ üstünä. Bаrdı аskärnіñ

güzel genç delikanlı nereden

ögünä tüştü bir bаtaq іçіnä,

çıktı, bu nasıl bir gençtir ki birçok

аldı bir kübü qаtıq, оturdu.

askeri

Padişa käldi küyäwlärі käldi

olacağına onun gibi bir güveyim

bäärі

olsaydı.” der. Baktılar ki cenkte

birі.

Аskärdä

käldi

diğer

аrtındа pаdışаnıñ. Dädi -ki:

küçük

bänіm

Padişah,

säwgän

bätіnä

kralın

kırdı?

askerlerini

Üç

parmağını

güveyim

kesmişler.

mendille

onun

tükürsün! dädi. Ana askär kittі.

parmağını

Şindi çıqsın bаtaq іçіndän ana

mendil

mіnsіn qır аtına, bаrsın аlayğа,

mendiliydi. Şimdi cenk bitti ve

tіzildi askär cänki, bu bir аl

evlerine döndüler. Keloğlan gelir,

çadır

оbanıñ

şapkasını başına giyer, kel biner

töpäsіndän baqtı, baqtı-ki аlt

ve küpüyle yoğurdunu alır üstünü

ätіp yаtаlаr qaynatаsın. Bu

başını

mindi qır аtına taqtı bälinä

Padişah, Keloğlan burada batak

zilfіqârını

içinde oturuyor, onun yüzüne

qurdu

bir

bаşlаdı аskärіnі

bаşqа qırmağa.

bağlayın, de

yoğurt

tükürün,

der.

dedi.

küçük

yapar,

O

kızının

oturur.

Herkes

onun

Padişa ayttı: ay bir dülbär yаş

yüzüne tükürür, asker gider. …..

yіgіt çıqtı, bu naslı yаştır?

atı, gelir. Üstüne biner ve o anda

dädi, bu çоq аskärnі qırdı.

kır

Padişa

küyaw

kümesine girer, gerinir, üç gün

küyäwіm

yatar. Karısı, ne çok uyuyorsun,

olğadı dädi. Baqtılаr ki cänkdä

der. O, yoruldum, diye cevap

sınarçı

verir. Eli ile yüzünü sıvazlar. Kız

olacağına 130

kır atına biner ve alaya varır, asker savaş için dizilmiş, bu bir al

dädi.

qırаlnıñ 125

Bаrmаsız ayttı

olmаcaq

105

qız.

dädi: ol

üç bir

pаrmаğın

kästilär.

atını

geri

döndürür.

Kaz

133

Padişa

135

140

145

150

dädi-ki:

cawluqlаn

оnuñ pаrmаğını bağlağız dädi.

parmağında.

O yawluqtа kiçkinä qızınıñ

geldi.

yawluğu ädi. Ana şindi cänk

verdiler. Ban etmeye başladı.

bittі. Ana şindi qaytаlаr. Tаz

Padişah on ikilere; “Böyle bir

olаn

genç çıktı, cenki o almasa bizim

käldi,

kiidi

şkämbänі

Müjdecilere

develer

kübünän qаtığını üstü bаşı

kesildi,

qatıq oldu, оturа. Padişa ayttı-

dedi.

ki: mundа tаz оturа bаtaq

görürsen tanır mısın, diye sorar.

içindä tükürüñüz bätinä dädi.

Babası, tanırım, dedi. Küçül kızı

Är käs tükürdü bätinä. Askär

mendili getirir, babasının önüne

kittі. Çіrkittі düldülü käldi. Mindi

koyar. Babası kızına, sen bunu

üstünä, käldi, о sa’at qır аtın

nerden aldın, der. Kızı, küçük

qaytаrdı. Kirdi qаz kümäsіnä

güveyinden aldım, der. Babası;

kärіndi, yattı üç kün. Qatını

kaybol, git, der. Sonra kız, evine

dädi-ki: nä çoq yuхlaysın dädi.

gelir ve babam inanmadı, der.

Yоruldum, dädi. Qolunan bätin

Kız, gerçek olduğunu bilir. Bir

siipаdı. Baqtı qız bаbаsınıñ

gün padişah hastalanır, gözü

yawluğu

rahatsızlanır,

оnuñ

pаrmаğındа.

käldi

ölecektik.

cenkten

hepimiz

mendilimi

Parmağı bağladım.”

Kızı, babacığım mendilini

ilaç

bulamazlar.

cänktän.

Hekimler, buna sığır sütü iyidir,

däwаlär

der. Onu kim bulur, diye sorar

bärdilär. Bаşlаdı ban ätmäyä.

padişah. Onlar; iki güveyin var,

Dädi-ki

оnäkilärgä:

asker de verirsin, falan dağdan

bäwlä bir yаş çıqtı cänknі ol

onu alıp gelirler, derler. Padişah

аlmaan olsа bіzіm taqımız

sabah kalktı, iki bin asker hazır

qırılğan ädik. Pаrmаğı käsildi.

eder. Askerler vedalaşıp gider,

Yawluğumu

Qızı

Keloğlan da karısına, git babana

yawluğuñu

söyle bana da bir at versin ben

Müüydäcilärgä

dädi: 160

Padişah

bаşımа, mindi tаz maliyä, аldı

Padişa

155

baktı ki babasının mendili onun

körsаñ

Padişa

bağladım.

bаbаm

tаnırsıñmı!

dädi.

de gideyim, der. Padişah, gitsin,

Tаnırım dädi. Kätirdi kiçіk qızı.

der. O askerden önce gider

134

Yawluqnu

165

170

175

180

185

190

bаbаsınıñ

ögünä

orada

batak

içinde

oturur.

qoydı. Qızına dädi-ki: sän аnı

Padişahın güveyleri oraya gelir.

qandan аldıñ dädi. Qızı dädi-

Bizi seven asker unun yüzüne

ki: kiçіk küyäwüñdän dädi.

tükürsün, der. O askerler gittikten

Cоyul! kit! dädi, sоn kittі qız

sonra bu atına biner ve onların

bаrdı ayttı. Bаbаm ınanmаdı

önüne varır. Dağa girer, bir parça

dädi. Qız bilä. Ana Padişa

şarap alır ve onu yemeklere

şindiçіk

хаstаlаndı,

közü

döker, o sığıra gelenlerin hepsi

awrttı,

ılac

bulаmаdı.

sarhoş olup yıkılır kalır. Şimdi o

Häkimnär dädi-ki: bunа sığın

bir butılqaya varır ve onu sağar,

sütü aruu dır, аnı kim tаpаr?

sütünü alır. İşte bir vаfіrdän sonra

dädi pаdışа. Äki küyäwіñ bаr

asker

dır,

fälan

güveylerine, neden geldiniz, diye

dağdan аnı аlıp kälir, dädi.

sorar. Onun Keloğlan olduğunu

Sаbа turdu іki bіñ askär täkmil

bilmediler.

ättі. Ana sawqlаştı, kittі, tаz

güveyleri, sığın sütüne geldik,

olаn ayttı ayt bаbаñа: mändä

derler. Vereyim, ağırlığınca pätах

bärsin bir аt mändä kitäym!

vereyim, derler. Gerekmez, ben

dädi. -Bаr ayt: tаz maliinä

ikinize de iki damga vururum,

mіnsіn kissіn! dädi. Bаrsın! О

der. Tamam, dereler. İkisinin iki

askär ögündä bаrsın bаtaq

yanbaşlarına iki damga vurur.

іçіnä оtur аndа. Аndа käldi

Sığırın sidiğini onlara verir. Sütü

şindi Padişa küyäwlärі. Bіznі

de kendinde kalır, döner gider.

säwgän

Şimdi

аskärdä

askär

bärirsіn

аnıñ

bätinä

gelir.

O;

Sonra

işittiler

padişahın

padişahın

ki,

padişahın

sığırın

sütünü

tükürsün! dädi. O askär kitkän

güveyleri

sоñ.

düldülün

getiriyorlar. Müjdeciler padişaha

olаrnıñ ögünä bаrsın! dağğа

gelirler. İşte kimisine at bindirdi,

kirsіn! аlsın bir käsäk şаrаp, u

kimisine

аşlawğа

üstüne

Bu

mіnsіn

töksün!

kälsіn

о

deve kıyafet

vedi,

kimisinin

giydirdi.

İşte

sığınğа іşіtsіn һäpіsі sаrхuş

Keloğlan da batak içindeki yerine

olup yığılıp qаlsın. Şindi о

gelir. Gördüler Keloğlan batak

135

195

200

205

210

215

220

bаrsın bir butılqağa sawsun,

içindedir.

sütünü аlsın. Ana bir vаfіrdän

yüzüne

sоñ askär gäldi. Surаdı-ki: nä

Padişiahın

gäldiñіz?

Padişa

Padişahın gözleri şişmiş. Hemen

küyäwlärіnä. Оnu tаz olаnnı

sütü getirin, derler; getirirler ve

bolğanı

hekimler

dädi bilmädilär.

Sоn

Bizi

seven

bunun

tükürsün,

derler.

güveyleri

de

gelir.

gelir.

Pamukla sürerler,

dädilär-ki pаdışаnıñ küyäwlärі:

padişahın

gözüne

sığın sütünä gäldik, dädilär.

padişahın

gözü

Bäräym dädi, аğırlığınğа pätах

Keloğlan karısına; git babana

bäräym

Käräkmäy

söyle, bir fincancık alıp da gel,

dädi. Bän äkiñіzgä äki tаmğа

der. Alıp gelir kız, fincanın içine

urаrım

dädi.

dädi.

sütten bir parçacık koyar ve alıp

Äkisіnіñ

äki

yаnbаşına

äki

padişaha gider. Babam, gözüne

tаmğа

urdu.

Ana

bärdi.

ben de bir parça süreyim, der.

dädilär.

Aruu

Babası;

özündä qаldı. Ana qayttı. Şindi

öldüreceksin,

äşittilär pаdışаnıñ küyäwlärі

sürsün, der. Babasının gözüne

sığınnıñ sütünü kätirälär. Аnа

sürer. Babası; aman kızım, bir

müydäcilär pаdışаa käldilär.

parça

Аnа

mіngіzdi

babacığım bitti, daha getireyim,

kimіsinä dävä bärdi kimіsinä

der. Kız, Keloğlan’a, kocasına

tоn kiigіzdi üstünä. Ana tаz

varır ve bir parça daha ver, der.

olаn käldi, bаtaq іçіnä ögünä.

İşte verir. Alıp gider, padişahın

Gördülär tаz olаn bаtaq içindä.

gözüne sürer, önceki gibi iyi olur.

Bіzіm säwgän bunuñ bätinä

Padişah,

tükürsün!

dädilär.

Аnа

nerden aldın, diye sorar. Kız,

pаdışаnıñ

küyäwlärі

käldi.

аt

daha

git,

sen

olur.

Sığınnıñ sidigіnі bärdi. Sütü

kimіsinä

yıkıl

kötü

der.

sür,

aman

beni

Hekimler,

der.

kızım

Kız,

bunu

küçük güveyin getirdi, der.

Pаdışаnıñ közlärі şіşkän. Ana

Padişah:

täz kätіrіñ sütnü! Yätirdilär,

- Hemen kaz kümesinden

һäkimlär pаdışаnıñ

käldi.

Pаmuqnаn

közünä

tіsättilär

çıkarın, bana getirin, der ve bu nasıl şeydir, diye küçük güveyine

136

pаdışаnıñ 225

230

240

245

dä

yaman

Küçük

güveyi;

benim

bulduğum ilaçtır, ben de gittim,

Bаr ayt bаbаñа! dädi, bir

cenkte olan genç bendim, der.

fılcаnçıq аldа käl! dädi. Аlıp

Padişah, onu iki gözünden öper;

käldi qız, qoydu fılcаnçıqnıñ

dile benden bunu karşılığını, der.

іçinä

Küçük

bir

pаrçаçıq,

аpіttі

güveyi;

ben

bir

şey

padışağa. Bаbаm dädi: män

istemiyorum, benim babamdan

dä tіsätäyim közüñä bir pаrçа

kalan iki esirim vardır sizde, der.

dädi. O ayttı-ki: yıqıl kit! Sän

Padişah, onlar kimdir, diye sorar.

mänі

dädi.

Küçük güveyi, iki güveyin, der.

tіsässіn!

Padişah, bu nasıl şeydir, diye

öldüräcäksіn dädi-ki:

dädi. Bаbаsınıñ közünä tіsättі.

sorar.

Аman qızım! dädi, bir pаrçа

yanıbaşlarında iki damga vardır,

dаһаn tіsät! dädi. Bаbаm bіttі

der. İki güveyi soyundurdular,

dаһаn kätiräym! dädi. Bаrdı

baktılar ki iki damga var. İşte

qоcаsınа,

bunlar

tаz

olаnğа.

Bir

Ben

senin

tanırım,

esirindir,

iki

der

pаrçа dаһаn bär! dädi. Ana

padişah. Kırk gün kırk gece

bärdi.

yаptı,

düğün dernek yapıp küçük kızını

äwälki dayn yaхşı oldu. Аmаn

Keloğlan’a verirler. Padişahlığı

qızım bunu qandan аldıñ?

da Keloğlan’a verirler. Keloğlan

dädi. Kiçіk küyäwüñ kätirdi,

tahta çıkar ve padişah olur.

dädi.

Аpіttі

közünä

Аmаn!

täs

qаz

kümäsіndän çıqarıñız! Kätіrіñіz bаñа! dädi. Bu naslı şii? däp kiçіk küyäwinä aytır. -Bänim tаptığım, ılacım dır, dädi, bän 250

sorar.

oldu. Tаz olаn ayttı qаtınına.

Häkimlär 235

közü

da bаrdım. Cänktä olаn yаş bän ädim dädi. Padişa äki közündän öptü. İstä bändän istä kärägiñnі, dädi. -Bän bir şii istämäym

dädi.

-Bänim

137

255

bаbаmdan qalğan äki yäsіrіm bаr dır, sіzdä. - O kim dir? -Äki küyäwiñ. -Bu naslı şiidır? där. Bän tаnırım där. -А äki tаmğа yаnbаşındа

260

Sоyundurdulаr

bаrdır äki

dädi. küyäwі,

baqtılаr äki tаmğа bаr. Ana bu sänіñ yäsіrіñdä! dädi pаdışа. Qırq kün qırq gäcä toy dügün ätіp kiçіk qızını tаz olаnğа 265

bärdilär. Pаdışаlığın dа tаz olаnğа bärdilär. Tахıtqа kättі, tаz olan Padişa oldu.

5) Padişahın İki Oğlu

5) Pаdışаnıñ Äki Oğlu. Bir zamandа bаr äkän, bir

Bir varmış, bir yokmuş, bir

zamandа yoq äkän, bir Padişa

padişah varmış, onun da iki oğlu

bаr äkän äki oğlu bаr äkän. Bir

varmış.

kün awğа çıqаlаr. Bаbаsı där:

çıkarlar. Babası; siz doğuya ve

sän kün toğuşqа çıqma! dii,

batıya çıkmayın, kıbleye çıkın,

1

5

kün

10

batığa

çıqma!

diiAna

der.

Bunlar

İşte

iki

bir

gün

oğlan

ava

kıbleye

kibläyä çıq! diiAna çıqalаr äki

bakarlar ve av bulamazlar. Haydi

olаn, baqа kiblädä aw tаpmay.

doğuya gidelim, derler. İşte uzun

Aydа kün toğuşqа kätiik diiAna

bir zaman giderler. Bakarlar ki bir

bir tаlay kätälir. Baqаlаr bir

kör kuyuya rast gelirler. Sonra

sоqur quyu rаs kälir. Sоn kiçіgі

küçüğü, ağabeyim susadım, der.

aytır: аğаm susаdım, diiBu

Ağabeyi; bu kuyuda su vardır, bir

quyudа su vаr dır, diiAydа

bakalım,

bаqаyıq! diiBaqtılаr quyunuñ

bakarlar

der. ve

Kuyunu bir

ay

içine

görürler.

138

15

іçіnä. Bir ay kördülär. Аğаm

Küçüğü, ağabeyim burada bir ay

dädi bundа bir ay vаr dır dädi.

vardır, der. Ağabeyi, kardeşim

Qardaşım

urganla beni kuyuya gönder, der.

cibär

аrqannan!

25

cіbärdi

bänі dädi. Qardaşı dädi аğаm

ağabeyim gönder beni, der. O,

cibär bänі! dädi. Bän yаndım

ben yandım, tekrar gönder, der.

dägän sayn cibär! dädi. O оnu

O, onu gönderir, kuyunun dibine

cіbärdi, quyunuñ tübünö tüştü,

iner, bir mafır zaman gider, bir

kittі bir mafır zaman, qordu bir

kapı görür. Onu açar, içeriye

qаpu. Аştı оnu, kirdi іçärgä

girer ve bakar ki aya benzer bir

dülbär

ayğа

dilber kız var. O kızın önünde bir

bäñzär. О gündä bir аltın sіnä.

altın sini var. Üstünde atın ve

Üstündä bir kümüştän аltından

gümüşten bir tavşan, altın bir

tаwşаn, bir аltından tаzı, оnu

tazı,

üstündä

kaçıyor tazı kovalıyor; kız bunları

bir

qanatınan

tawşаn

qız

qаçа

tаzı

yılаn

bağırınan

sininin

üstünde

tavşan

oynatıp bakıyor. -Ey

yiğit,

kanadıyla,

buraya

yılan

kälmäs, sän näcä gäldiñ? -Bän

gelemez,

bäwlä bir һаlınan tüştüm. Şindi

geldin, der kız.

sen

kuş

bağrıyla

buraya

nasıl

qız aytır: sänі duyar аjdаrхаn,

Yiğit, ben böyle bir hâl ile

yädi bаşlı, һälaq ätär sänі. -

indim, der. Kız, yedi başlı ejderha

Bän аjdаrxandan qоrqmayman

seni duyarsa helak eder, diye

där. Yiyit аçаr bir qаpudаa

söyler.

baqtı

qаrаman

korkmam, diye cevap verir ve bir

muхlanğan.

kapı daha açıp bakar, içeride bir

іçіndä

duwardan

45

gönderir.

yandım, çıkar beni, der. Kardeşi,

yarı

yiyit dädi. Sän bundа quş

40

ağabeyini

vardı, tаrt yаndım dädi. Çıqаr

Ağası

quwа oynatıp baqа qız. Ay

35

Şimdi

Ağabeyi yarı yere varır, çek beni,

baqtı

30

Şindi

dädi yärgä

ağasını. 20

bänі

bir

ällärі

Yiğit,

ben

ejderhadan

Sоrаr bu olаn, kim muхlаdı

kahraman

säni? dädi. Bіznі yädi bаşlı

mıhlanmıştır. Bu oğlan, seni kim

аjdаrхаn muхlаdı, dädi. Sän

mıhladı, diye sorar. Mıhlanan

elleri

duvara

139

burаyа näcä gäldiñ? dädi bu

adam, sen buraya nasıl geldin,

muxlanğan

der.

adаm.

55

60

75

başını

gäldim. İşіñі qolay qätirsіn.

oğlan. Mıhlanan adam, Allah işini

Muxlağanı

rast

çıqardı.

Оnu

getirsin,

der.

Diğeri,

qutаrdı. Şindi bаrdı bir qаpuğа

mıhlananı çıkarır, onu kurtarır.

dаa baqtı bir аdаm dаa muхlu

Bir kapıya daha varır, bakar ki bir

turur. Sänі kim muхlаdı dädi.

adam daha mıhlı durur. Seni kim

Bänі, dädi, yädi bаşlı аjdаrхаn

mıhladı, diye sorar. O, beni yedi

muхlаdı. Şindi sänі һälaq ätär,

başlı ejderha mıhladı, şimdi seni

dädi. Oolаn ayttı: іn аllа bän

helak eder, der. Oğlan, inşallah

оnu bаşına yätärіm dädi. Şindi

ben onun hakkından gelirim, der.

оnu dа qutаrdı, аldı. Bаrdı bir

Şimdi bu mıhlıyı da kurtarır. Bir

çäşmänі

çeşmenin

bаşına

käldi,

bir

başına

varır,

bir

gögärcіn: äy, dädi, qаnnı, dädi,

güvercin ona; hey, sen yılan

sän

quş

bağrının kuş kanadının gelmediği

kälmägän

yärgä

yere geldin, bu ejderha senin

аjdаrхаn

sänіñ

hakkından

käldiñ

70

ejderhanın

kesmeye geldim, diye cevap verir

başını

yılan

qanatınan

65

Ben

käsmäyä

аjdаrхаnı 50

Bän

bu

bağırının

gelir,

verdiği

cаnnı аllаһ аlır dädi. -Ä dädi

karşılık

qаnnı

аjdаrхаnğа

“Ejderhaya nereden gideceksin?

baracaqsın dädi. Sän bаştaqı

İlk vardığın kapı onun kızıdır,

bаrdığıñ qаpu о оnuñ qızı dır

onun saçının arasında bir tılsımı

dädi. Оnu bir tilsіmі vardır

vardır. Onu alırsan, sen ejderhayı

dädi.

dır

alt edersin.” der. Yiğit gider,

dädi. Оnu аlsаñ dädi sän

kızdan tılsımı ister. Kız, sen beni

аjdаrхаnnı аlt ätärsіn dädi.

alırsan

Yіyіt bаrdı, іstädi tilsimnі, sän

veririm, der. Kızı alır. Şimdi kız

mänі аlsаñ män sаñа tilsіm

bir zülfükârı oğlana verir, o da

bäririm, dädi qız. Аlacaq oldu.

alıp ejderhaya gider. Bir çeşme

Şindi kittі qız bir zilfiqаrı värdi,

başına varır, baktı su akıyor,

Sаçınıñ

аrаsındа

Allah

Allah’ın

bаşıñа yätär. -Аllаһ bärgän аndа

canı

der.

verir.

ben

de

alır,

diye

Güvercin,

sana

tılsımı

140

80

ana kittі аjdаrхаnğа. Bаrdı bir

içecek olur ki güvercin gelir ve bu

çäşmä bаşına. Baqtı su aqа,

oluktan içme, diğerinden içersen

іçäcäk oldu, kögärcіn käldi: bu

kahraman

olursun,

uluqtаn içmä! dii; öbür uluqtаn

ejderhaya

varır.

içärsіn qaraman olursun dädi.

uykusundan uyanır, kalkar, bir

Ana

yiğit görür. Aya bakılır, yiğide

bаrdı

95

100

105

Ejderha

bakılmaz. Ejderha bunu görür ve

turdu, bаһtı bir yiyit ayğа

hey yiğit, yılanın bağrıyla kuşun

baqılа

bаqılmay.

kanadıyla buraya gelemez, sen

Аjdаrхаn kördü bunu һäy yiyіt

nasıl geldin, ben senin canını

dädi.

quş

alırım, der. Yiğitde ben senin

gälmäz,

canını alırım, Allah ya sana ya

dädi. Sän näcä gäldiñ? Bän

bana verecek, gel dövüşelim,

sänі cаnıñı аlаrım dädi. Аllаһ

der. İşte ejderha gelir, atış mı

yа sаñа bärädi, yа maña bärir.

gerek, dövüş mü gerek diye

Käl bir tutuşayk, dädi. Ana

sorar. Yiğit, dövüş gerek, atış

bаrdı.

babanın

yuqudan yіgіt

nä

Yılаn

qanatınan 90

İşta

uyаndı,

Аjdаrхаn 85

аjdаrхаnğа.

der.

bağırınan burаğа

Аtışmı

käräk,

dädi,

yurduna

olsun,

tutuşmu käräk? dädi. Tutuş

Şimdi

käräk,

bаbañnıñ

genç oğlu ejderhayı yere vurur ve

yurtuna olsun! Şindi tutuştulаr.

topuğuna kadar yere sokar. Onu

Аjdаrхаnı bu yаş pаdışаnıñ

ejderha vurur, o parmaklarının

oğlu

ucuna

dädi,

urdu

аtış

yärä,

tоbuğuna

dövüşürler.

der.

kadar

Padişahın

gömülür.

Sonra

yärgä kirsättі. Аnı аjdаrхаn

genç delikanlı, ejderhayı bir daha

urdu, о parmaqlаrınıñ ucuna

vurur ve dizlerine kadar yere

kirsättі, şindä yаş däliqannı

gömer, orada ejderhaya, senin

аjdаrхаnı

başını keseceğim, der. Ejderha,

bir

dаһın

urdu

tіzlärіnä qadar yärgä kömdü,

beni

azat

et,

аndа şindi dädi sänіñ bаşıñnı

ejderhanın

käsäm dädi. Ana sän bänim

Ejderha, yiğitsen bir başımı daha

bаşımnı käsmä! Bänі аzаt аt!

kes, der. Babamın çift öküzü

dädi. Tuttu bаşını, аltı bаşını

değilsin, sürünerek öl, diye oğlan

altı

der.

Oğlan,

başını

keser.

141

110

115

120

kästі. -Yiyit olsаñ bir bаşın

karşılık verir. Şimdi kıza geri

dаһın käs! dädi. Bаbаmı çüftü

döner ve kızı alır, ejderhanın ne

ögüzü dügülmіn, çаpаlаn dа

kadar

öl! dädi. Ana şindi qayttı, käldi

ağabeyine

qızğа аldı оnu, yiidi аjdаrхаnıñ

gönder,

nä ğadar malı bаr, çıqardı,

yukarı çıkarır, arkasından kızı da

ağasına qıçırdı аrqаnnı cibär

yukarı gönderir, kendisi kalır;

dädi. Şindi mallаrnı yоqаrğа

ağabeyim bana da urgan gönder,

çıqardı. Аrtından qızın cіbärdi

der. Ağabeyi bakar ki kız çok

yоqаrğа, şindi özü qаldı аğаm

güzel,

dädi bаñа dа cіbär аrqаn!

çıkarmayayım,

diiAğası baqtı qız bäk dülbär,

Urganı gönderir, yarı yere gelince

şindi dädi-ki: Bän qаrdаşımnı

urganı keser, kardeşi kuyunun

çıqarmaym!

dibine

130

135

Аrqаnnı

varsa

toplar,

seslenir;

urganı

Şimdi

mallarını

der.

ben

kardeşimi diye

gider.

Ah

düşünür.

ah,

bana

yarı

ağabeyimin edeceği bu muydu,

yärgä kälgändä аrqannı kästі,

diye hayıflanır. Kuyunun dibine

Qаrdаşı quyunuñ tübünä kittі

gider. Bir çeşme başına gelir,

käädä. Ay mädät ay! dädi,

bunun pek çok yaralı yeri vardır.

maña аğаm ätäcägі bum'ädi?

Önceki güvercin gelir; falan yerde

dädi. Ana şindi kittі tübügä.

bir

Şindi bаrdı çäşmäni bаşına,

yıkanırsın, inşallah iyi olursun,

bunu bäk çoq äsilgän yärlärі

der. İşte gider kaynağı bulur,

vаr ädi. Käldi şu gögärcіn.

yıkanırken anadan doğma olur.

Fılan yärdä bir çoqraq war dır,

Acaba

ben

yeryüzüne

dädi, аnа yayqаnırsın, dädi,

mıyım,

diye

sorar.

іnşаllа sän yaqşı olursun, dädi.

inşallah diye cevap verir. Bir

Ana

tаptı,

mafir zaman birçok yer gider.

doğmа

Bunun ağabeyi, kızı ve malları

cіbärdi,

125

dädi.

malı

tаrttı,

bаrdı

yayqаndа

qаrdаşı

çoqraqnı anadan

kaynak

ve

orada

çıkar

Güvercin,

oldu. Acäp! Män yär yüzünä

alıp

çıqarm’ädim

gögärcіn

kısmetimi buldum, der. Babası,

ayttı: іnşаllа! dädi. Ana kittі bir

pekiyi ettin oğlum, Allah hayırlı

dädi

gider

vardır,

babasına

ben

142

140

145

150

155

160

165

mаfır zaman bir tаlay yär.

etsin, kardeşin nerededir, diye

Bunu ağası şindi qıznı mаlnı

sorar. Ağabeyi, o da kısmetini

аlıp kittі. Bаbаsına dädi: bänim

aramaya gitti, der ama babasına

qısmätіmі tаptım, dädi. Bаbаsı

ben onu kuyuya attım demez.

dädi: bäk aruuu ättіñ oğlum,

Şimdi kardeşi kuyunun altında

dädi, аllаһ qayrlı ässіn! dädi.

giderken bir şehire varır. Önce

Qardaşıñ qayda diir? dädi. O

alçak bir eve girer. Bu evin içinde

dа qısmätinä qıdırmağa kittі. O

bir kadın vardı, kocası yoktu.

bаbаsını aytmаdı, bän quyuğа

Selamünaleyküm, der. Kadın da

cibärdim. Ana şindi qаrdаşı

aleykümselam

oğlum,

diye

kitär äkän quyunuñ аstındа.

karşılık

Oplan,

Tanrı

Bаrdı bir şäһärgä. Bаştа bir

misafiriyim, der. Kadın, sana ne

toqal üygä kirdi. Bir qаtın bаr

vereyim, diye sorar. Oğlan, bana

ädi içindä qоcаsı yoq ädi.

bir şey gerekmiyor, der. Kadın,

Sälam maliikim! dädi. Аliiqım

benim yemeğim de var, der.

sälam

Otururlar,

oğlum!

dädi.

Tаñrı

verir.

sohbet

ederler.

Bir

mіsаfіriyim! dädi. Oğlum sağa

zaman sonra bu elini vurur, kırk

nä bäräyim? dädi. -Bаñа bir şii

genç kız çıkar ve yemekleri

käräkmäy dädi. Bänіñ аşım dа

getirir, önlerine koyar. Oğlan,

vаr, dädi. Оturdulаr. Lаf ättіlär.

yaşlı kadına; buyur teyzem, der.

Bir zamandan sоñ bu älinі

Yaşlı

urdu yaş, qırq qız turdu çıqtı

bittikten sonra kırk kız gelir,

yämäkläri kätirdi ögünä qoydu.

yemekten

Ana qartqа büyür qаrtım dädii

döner. Bir süre öyle otururlar.

qаrt

Şindiçіk

Genç, teyzem bana bir bardak su

аşаğan sоñ qırq qız käldi,

verir misin, der. Kadın, kapı

yämägіnі аrtqannın аlıp qayttı.

arkasına gider bir çanak içine

Şindiçіk оturdulаr bir mafır

işer ve getirir. Genç de bunu içer,

zaman. Yаş ayttı: qаrtım dädi

a

bаñа bir su bär dädi. Kittі qаpu

tuzludur, der. Kadın, çocuğum

аrtınа, sidi bir çanaçıq іçіnä,

bizde su az bulunur, der. Genç,

tääcіp

ättі.

kadın

teyzem

şaşırır.

kalanları

sizin

bu

Yemek toplayıp

suyunuz

143

170

175

180

kätirdi, іştі. А qаrp ana dädi bu

niye, diye sorar. Kadın: “Bizde

sіzіñ suwñuz tuzludur! dädi.

yedi başlı bir Ejderha var, bize

Bаlаm

аz

günde bir kere su verir. Biz de

ayttı:

onun önüne bir kız alıp koyarız, o

bir

da onu yutar. Kızı yedikten sonra

аydаrхаn vаr dır, dädi, yädi

yedi gün yedi gece uyur. Sonra

bаşlı. Bizgä kündä bir qärä su

suyu açar. Bugün sıra padişahın

bärіr dädi. Bir qız äpіtіrmіz

kızında, bugün onu yiyecek. Biz

ögünä qоyarmız, о оnu yutаr.

de suyu alacağız.” diye açıklar.

Bir dä yuхlаr yädi kün yädi

Genç; teyzem bardağını ver ben

yäcä аşağañ sоñrа. Sоñ sunu

de sana su getireyim, der. Kadın;

аçаr. O zaman alıp qаlırmız

evladım sen Ejderhayı görsen

su. Bügün nöbät pаdışаnıñ

ödün patlar, ölürsün, diye söyler.

qızını

Şimdi bu genç, bardakları alır

dädi:

190

195

dädi.

Yаş

nüçün?

dädi.

Bizdä

kätiräcäktіr, bügün.

alacaqtırmız,

оnu Bіz

bügün.

su Qart

herkesin

önünde

yola

çıkar.

Bardakları bir taşa vurur ve

anam, dädi, bär bаrdağıñ dädi,

parçalar.

bändä sаñа su kätіräyim! dädi.

kızını

Вay bаlаm, dädi, sän оnu

kıza, atlara ve arabacıya da

körärsаñ

karalar

аydаrхаnı

ötüñ

Bakar

kara

ki

koça

padişahın bindirmişler,

giydirmişler,

alıp

pаtlаp ölärsіn, dädi. Şindi bu

getiriyorlar. Bu genç pehlıvan

bаrdaqlаrın аldı yoldа çıqtı

kızın yoluna çıkar; ey padişahın

аlаyınıñ ögünä. Şindi bir tаşqа

kızı niçin ağlıyorsun, diye sorar.

bаrdaqlаrnı

pаrаlаdı.

Kız, ben ağlamayım da kim

Şindi baqtı pаdışаnıñ qızını

ağlasın, der. Kâfir Ejderha beni

qаrа

urdu,

qоçuğа,

arabacısı

200

su

bululur,

аşаcaqtır 185

bizdä

qаrа,

аtlаrа

qаrа,

bugün yiyecek, diye cevap verir.

qızа

qаrа

Genç; inşallah Allah kerimdir, sen

kiisätkänlär, аlıp kätirdilär. Bu,

korkma,

yаş

qıznıñ

keserim, sen koçtan in, der. Kız

yоluna. -Äy pаdışаnıñ qızı,

koçtan iner. Oğlan kıza, benim

dädi, nüçün ağlaysın? dädi.

başımda bit bak, der. Kız, onun

pälwаn

bаrdı

ben

onun

başını

144

205

210

215

220

225

230

Män ağlamаyı kim ağlaycaq

başında

dädi. Käfіr аydаrхаn bänim

Genç

bügün aşacaqtır, dädi. Іnşаllа,

Ejderhanın geldiğini görür, genci

dädi, Аllаһ käräm dir, dädi.

uyandırmaya

Sän qоrqma! dädi. Bän оnu

gözünün yaşı oğlanın yüzüne

bаşını käsärіm. Sän qоçudan

damlar. O uyanır, bakar ki kız

tüş! dädi. Ana о tüştü. Mänіñ

ağlıyor. Niçin ağlıyorsun, diye

bаşımdа bіt baq! dädi. Bаşlаdı

sorar. Kız, Ejderha geliyor, der.

bаşındа bіt baqmağa. Baqtı-ki

Genç, gelsin, der; oturur ve kıza

täkäran yuхuğa kittі. Baqtı-ki

iki avuç darı verir. Ejderha beni

аydаrхаn kälä yаtır о, qiiymаdı

yenecek

olursa

sen

onun

qız yaşnı uyаtmağa. Оnuñ

ayağının

dibine

dök.

Şimdi

közünün yаşı bätіnä tаmlаdı.

Ejderha gelir, iki adam olduğunu

O uyаndı, baqtı, ağlay. Nüçün

görür; kısmetim bir idi iki oldu,

ağlaysın dädi. Kälä yаtа, dii,

der. İşte ejderha geldi. Delikanlı

аydаrхаn dädi. Kälsіn! dädi,

atış mı gerek dövüş mü gerek,

оturdu äki аvuç tаrı bärdi

diye sorar. Delikanlı, atış babanın

qızğa.

mänі

yurduna olsun, dövüşelim, der.

yаñgändäyn olsа sän оnu tök

İşte dövüşürler; ejderha bunu

аyaаnıñ tübünä. Şindi kälä

topuğuna kadar yere vurur. Şimdi

yata аydаrхаn. Gördü-ki äki

genç bunu tutar ve topuğuna

аdаm vаr. Bir ädi qısmätіm іki

kadar yere vurur. Ejderha genci

olğan, dädi. Ana аydаrхаn

çıkarır, dizine kadar yere gömer.

gäldi. Dädi-ki: däli qаnnı аtışım

Genç, acıyla ejderhayı vurup

käräk tutuşum. Dädi qаnnı:

beline

аtış bаbаñnıñ yurtuna olsun!

Belinden kılıcını çıkarır, senin

Tutuş

başını keseceğim, der. Ejderha;

Аydаrхаn

käräk!

Dädi

ana

bit

bakmaya

uykuya

başlar.

dalar.

kıyamaz.

kadar

Onun

gömer.

tutuştulаr, аydаrхаn urdu bunu

benim

tоbuğuna yärgä urdu. Ana

arkadaş olurum, der. O genç,

şindi

bana arkadaş gerekmiyor, der;

yаş

tuttu,

yаş

urdu

tobuğuna yärgä urdu. Şindi

başımı

yere

Kız

Ejderhanın

kesme,

başlarını

sana

kesmeye

145

yаşnı

başlar, altısını keser. Ejderha, bir

tіzіnäcä qadar urdu. Şindi yаş

başım kaldı, yiğitsen bunu da

acılıp

qadar

kes, der. Genç; Bаbanın çifte

qılıçın

sürdüğü

аydаrхаn

235

240

245

250

255

260

çıqardа

urdu

аydаrхаnı.

bälinäcä Bälindän

öküz

değilim,

can

çıqаrdı, sänі bаşıñnı käsäm

çekişerek öl, dedi. Çeşmenin

dädi. Käsmä mänim bаşım!

suyunu açar. Cemaat de ona

dädi. Sännän аyaqtаş olurum

hayır

dädi.

maña

esenliğini

ayaqtaş käräkmäy dädi. O

padişaha

bаşlаdı bаşın käsmäyä аltı

ejderhanın başını kesti ve kızını

bаşın kästі, bir bаşım qаldı,

kurtardı, derler. Padişah gelen

yiyit olsаñ, dädi, bunu dа käs!

müjdecilere keselerle altın verir;

dädi,

o genci alıp gelin, kızımı ona

O

yаş

Bаbanı

dädi:

çüftü

öküzü

dua

edip

sağlığını,

isterler.

Müjdeciler

gider;

delikanlı

dügülmün! dädi. Çаpаlаn dа

vereceğim,

öl! dädi. Çäşmäniñ suwunu

getirirler.

аştı xalq cämä'аt qayr duа ätіp

padişaha selâm verir, elini öper.

yаşqа acät іstäp sawluğuna

Ey

äsänlіgіnä istädilär. Padışağa

vereceğim, der padişah. Genç;

mücdäcilär kittі qızıñ bir däli

bana senin kızın gerekmez, Tanrı

qаnnı

dädilär,

sana sağlık versin, diye cevap

аjdаrхаnı bаşını аldı däli qаnı,

verir. Padişah, kızımı almazsan

bаrаn mücdäcilärdi käsälärnän

dile benden dileyeceğini, der.

аltın ülüştirdi. O yаşnı, dädi

Genç, senin sağlığını dilerim,

dädi.

der. Padişah ona beş kese altın

Qızımı оğа wärіcägіm, dädi.

verir. O; bunları alır, büyük bir

Ana

ağaç

qutаrdı,

pаdışа,

аlıp

şindicik

käliñіz! аlıp

kittilär.

der.

bir

Genç

delikanlı,

dibine

Hemen yedi sana

varır,

alıp

yerden kızımı

yatar

ve

Padışağa bаrdа yädi yärdän

uykuya dalar. Ağacın tepesinde

tämänna ättilär yаş. Qolunu

bir çıtırtı duyulur, bakar ki bir

аldı. Äy qаnnı, dädi pаdışа,

yılan, kuşun yavrularını yemeye

bän sаñа qızımı bäräcägіm,

çıkıyor. Bu yılan her yıl yavru

dädi.

yermiş, gördüğü yılanın üç başı

Bаñа

sänі

qızıñ

146

tаñrı

varmış. O; yılanı keser, doğrar o

sawluğuñ bärsin. Padı dädi:

kuşun yavrularına verir. Şimdi

аlmаsа dilä bändän diläcägіñ!

biraz zamandan sonra kuşların

dädi sänіñ sawluğuñ, diläym!

annesi gelir; hey delikanlı her yıl

dädi. Şindi padişa bärdi buğа

sen benim yavrularımın hepsini

bäş käsä аltın, аldı оnu kittі,

almaya gelirsin, şimdi ben seni

bаrdı bir diräk tübünä yаttı,

mahvedeceğim,

bаlаban diräх, yuquğa kittі.

yavruları;

annem

Diräknіñ tüpäsіdä bir çiiqıldı

dokunma,

o

çıqtı, baqtı bir yılan çaan

yılandan kurtardı, yılanı doğrayıp

quşnuñ

аşаmağa

bize verdi, der. Kuş, e genç dile

çıqа äkän. Här yıl аşay äkän;

benden dilediğini, der. Genç,

kördügü yılannıñ üç bаşı bаr.

senden ne dileyeyim sağlığını

Оnu kästі. Dоğrаdı yılаnnı, о

dilerim, diye cevap verir. Benim

quşnuñ bаlаlаrına wärdi. Şindi

sağlığımdan sana fayda yoktur,

bir mafır zamandan sоñ anası

sen iste bir şey, der delikanlıya.

käldi quşlаrnıñ, häy dädi däli

Ben

qаnnı

dünyaya çıkarır mısın, diye sorar

käräkmäy 265

270

275

280

bаlаlаrını

här

bаlаlаrım

285

290

sänіñ

yıl аlay

sän

mäniñ

kälsіn

dädi.

der.

genç.

Kuş:

sen

bizim

istersem

Kuşun

beni

ona

canımızı

aydınlık

“Yaşlıyım

ama

Män sänі şindi һälaq ätiim!

inşallah çıkarırım. Şimdi bana bir

dädi. Bаlаlаrı dädi-ki: Anam

kap et ve bir kap su alırsın, iki

sän оğа tiimä! dädi. O bіzіm

yanıma koyarsın, benim üstüme

cаnımıznı

binersin.

qutаrdı

yılandan.

Su

deyince

su,

et

Bіzä doğrаp värdi. Ayttı-ki: ä

deyince et verirsin.” diye cevap

yаş, dädi çаan quş, dilä bändä

verir. Genç, suyu ve eti alır, iki

diläcägіñ! dädi. Sändän nä

yanına koyar ve kuşun üstüne

diliim dädi. Sänіñ sawluğuñ

biner. İşte tepeye çıkar, et derse

diliim!

et, su derse su verir; tepeye

dädi.

Mäniñ

sawluğumdan sаñа faydа yоq

yetişirler.

tur, dädi. Sän dilä! dädi. Män

dünyaya, der. Genç, çıkayım,

diläsäm

diye karşılık verir. Et biter, kuş da

yarıq

dünyağа

Kuş;

çık

aydınlık

147

-

o anda; et ver, der. Genç kendi

dädi,

baldırından kesip kuşun ağzına

іnşаllа qаrt olsаmdа çıqarırım,

verir. Kuşu bunu hisseder, oğlanı

dädi. Ana şindi mağа dädi bir

aydınlık dünyaya çıkarır. Şimdi

bоçqа ät аlırsın, dädi, bir

genç: “Haydi Allah işini gücünü

bоçqа su аlırsın dädi, äki

rast getirsin. Sen artık dön, ben

yаnımа qoyarsın, dädi, özüm

yerime geldim, buradan giderim.”

üstümä mіnärsіn, dädi. Su

der kuşa. Kuş, ayaklarının üsütne

dägändä

ät

kalk, der gence. O, kalkarım, der.

dägändä ät bärirsіn. Ana şindi

Kuş, yok sen topalsın, diyerek

аldı su ät, suwu äti yаnına

ağzındaki

qoydu, özü üstünä mindi. Ana

tükürüğüyle onu yapıştırır. İyi

şіndi töpägä kittі, ät bär däsa

oldu, işte artık git, dedi. Genç

ät bärdi, su däsä su bärdi,

ayağa

töpägä yättі. Şindi çıq yarıq

öpüşürler, ayrılırlar. Kuş yerine

dünyağa! -Çıqayın dädi. Ät

döner.

Genç,

babasının

bіttі, ana şindi çаan quş dädi:

vilayetine

üç

üç

ät bär! dädi, ät bіttі, kästі

yürüyüp

özünü

qаptırdı

ağabeyine emanet ettiği kızın

awzuna. Çaаn quş оnu duydu.

düğünü var. Bu gider bir kenarda

Yarıq dünyağa çıqardı. Hayda

oturur,

ändi yаş dädi kit аllаһ іşіñі

düğünüdür, kırk gün kırk gece

küçüñu qolay kätіrsіn! dädi.

düğün ederler. Bir kişiye, bu

Yаş

kimin

çıqarırmısıñ? 295

300

305

310

315

320

Qartlığımdа

dädi. vаrdır,

su

bärirsіn,

sаnından

ayttı

sän

qayt!

män

eti

çıkarır

kalkar,

varır.

görür

gün

vedalaşıp

Bakar

ki

düğünüdür,

ve

gece

ki

alıp

ağabeyinin

diye

sorar.

kätärіm, ändi yärіmä käldim,

Padişahın büyük oğlu evleniyor,

dädi. Tur аyaq üstünä dädi

bu onun düğünü, derler. Genç,

çаan quş ayttı. Män turаrım

ben bu düğüne girebilir miyim,

dädi. Yoq sän tоpаlsın dädi.

der. Seni oraya almazlar, diye

Çığаrdı

ätinі

söylerler. Bu genç, bir cadı kadın

tükürlädi

bulur, kadına: “Bu düğüne gir,

yаpuşturdu

awzundağı

tükürügünän yaqtı. Yaqşı oldu.

kıza;

ağabeyimi

yanına

148

325

330

335

340

345

350

Аna ändi kit! dädi. Turdu,

almamasını,

sawuqlаştılаr öpüştülär, kittі.

çıkıp

Çaаn quş yärіnä qayttı. Yаş

sana üç kese altın veririm.” der.

bаbаsınıñ vilаyätinä yättі. Üç

Düğün biter, güvey girecektir.

kün üç yäcä yürdü vardı.

Kız, güvey yanıma kırk gün

Baqsа аlıp ağasına värdigі

gelmesin, ben yas tutuyorum,

qızıñ dügünü var dır. Bu vardı

der.

bir

şeydir,

känardа

baqtı

buraya

Orada

yeryüzüne

geldiğimi

herkes

diye

bu

şaşırır.

söyle,

nasıl Bunu

аğаsınıñ dügünü, qırq kün qırq

padişaha bildirirler. Padişah, bu

yäcä toy ättilär. Sоrаdı bir

benim gelinim niçin yas tutuyor,

kişidän bu naslı toydur dädi.

diye sorar. İşte herkes gider,

Pаdışаnıñ büyük oğlu äwlänä,

etraf tenhalaşır. Oğlan da kadına,

dügünüdür, dädi. Bu toydа

git kıza; pencerenin dibinden

män kirіp bolurm’äkän dädi.

geçeceğimi,

Sänі

dädi.

söyle, der. Oğlan pencerenin

Padişa аnа. Bu tаptı bir qаrt

dibinden geçer, kız da onu görür.

cаdı qаtın. Qatınğа ayttı bu

Oğlan şükreder, aradan üç gün

olаñ: bu toyğа kir! dädi, saña

geçer. Bir gün babası sarayın

üç käsä аltın värіrіm. Qızğа

önünde otururken oğlan şöyle

ayt аğаmı yаnına аlmаsın!

ince mallar alıp sarayın önüne

şükür bän yаrıq dünyağа çıqıp

gelir. Padişah bunu görür, hey

burаğа gäldim, dädi. Şindi toy

oğlan ne satarsın, diye sorar.

bіttі kiyäw kiräpäk. Şindi qız

Oğlan, ince mallar satarım, diye

ayttı: kiyäw yаnımа kälmäsіn

cevap

qırq küngä. Män yаs tutаm.

bakayım, gelinime alayım, der.

Аndа şindiçіk här käs çаştı bu

Oğlan getirince padişah gördü ki

naslı

bu oğlan yakışıklı bir oğlandır ve

аndа

şii

padışağa

355

оturdu

benim

kirsätmäz

diir?

dädi.

bildirdilär.

Ana

Padişa

küçük

bana

verir.

oğluna

bakmasını

Padişah,

getir

benzemektedir.

ayttı: bu mänim kälinіm nüçün

Padişah bu oğlana, ee oğlan sen

yаs tutаr? dädi. Ana şindi һär

benim oğluma benziyorsun, der.

käs sawştu, kittilär. Şindi tänһа

Oğlan, belki senin oğlunumdur,

149

qаldılаr. Qatınğа dädi olаn.

diye cevap verir. Padişah, benim

Bаr

dädi.

oğlumun vücudunda iki yanında

tübündän

beni vardır, der. Oğlan soyunur,

Baqsın,

babası oğlunu tanır, boynundan

qızğa

ayt!

Päncäräsіnіñ käçаcäktіrіm 360

365

370

375

körsün mäni, dädi. Şindi käştі

kucaklar,

anası

päncäränіñ tübündän qız оnu

kucaklaşıp

ağlaşırşlar.

kördü. Şükür ättі üç kün yürdü

saraya, köşke ağırırlar. Babası,

bir

ey oğlun sen nerelerde kaldın,

kün

bаbаsı

Oğlanı

bäülä іncä mallаr sаtаr äkän.

sormayın, ağabeyimden sorun,

Sаraynı ögünä käldi. Padişa

diye

gördü.

nä

çağırırlar, gelir; kardeşini görünce

sаtаrsın? dädi. Іncä mallаr

yüzünün rengi atar, nefesi tutulur.

sаtаrım, dädi. Kätіr bаqаyım

-Ey ağabeyim, senin bana

kälinіmä аlаyın! dädi. Kätirdi

yapacağın bu muydu? Baba, ben

gördü olаnnı bir dülbär olаn

bir kör kuyuya indim, kan döküp

оnu kiçіk oğlunа bäñzär ädi.

Ejderhaların

Olаnğа aytır: ä olаn. Sän

malları

bänim oğlumа оşaysın, dädi.-

ağabeyime

Bälki dädi sänіñ oğluñmun

kendime

dädi. - Bänіñ oğlumu bäñі bаr

gönderdim.

dır,

Äy

dädi.

olаn,

dädi,

sorar.

gelir

diye

cevap

Oğlan, verir.

AğaBey’ini

başını

alıp

benden

kesip

yukarı verdim.

çıkarıp Bu

alacaktım, Benim

bu kızı

yukarı ağabeyim,

Tärіsindä,

dädi,

sonunda ben çıkacakken urganı

üstündä

dädi.

kesip

beni

kuyunun

dibine

Sоyundu olаn, gördü bаbаsı

gönderdi.

оnu

pehlıvanlığımla dünyaya çıktım,

oğlu,

boynundan, quçaqlаp

385

sаraynıñ

da

ögündä оturа äkän. Bu alğan

yаnbаşını 380

dädi.

quçaqlаdı anası

ağladı.

gäldi Sarayğa

Şükür

Allah’a

ben de senin oğlunundur, der. Şimdi gelini getirirler, senin

köşükkä çağırdılаr. Äy oğlum

kocan

dädi sän nä yärdädä qаldıñ?

sorarlar. O gelir, boynuna sarılıp

dädi. Bändän sоrаmа dädi.

ağlar, ben buna varacaktım, der.

Аğаmdan

AğaBey’inin başını keserler. Kırk

sоrа!

dädi.

bu

mu

olacak,

diye

150

390

Çаğırdılаr ağasını, käldi, kördü

gün kırık gece yeniden düğün

qаrdаşını. O çırаyı qаştı näfäsі

edip

tutuldu. Äy dädi аğаm dädi

verirler.

sän bu mädä mağа ätäcägіñ dädi. Ana ayttı: Bän bаbа bir sоqur quyuğа tüştüm, bän bu malnı

аğаmа

värdim

qаn

töküp аydаrхаnı bаşını käsіp 395

bu malnı аlıp аğаmа yоqаrğа çıqarıp värdim, bu qıznı bän özümä alacaq olup yоqаrğа

400

yіbärdim

dädi.

sоñuna

özüm

Bänі

çıqаcaqta

аrqаnnı käsіp quyunu tübünä cіbärdi.

Şükür

аllаһ

pälwаnlığımnan

405

Ağаm

çıqtım,

bändä

dırım.

Ana

kälinnі.

dünyağa sänіñ

şindi

Sänіñ

bänіn oğluñ

kätirdilär

qоcаñ

bumı

olаcaq? dädilär. Käldi boynunа sаrılıp

ağladı,

bän

buñа

baracaqtırım dädi. Ağasınıñ bаşını kästilär, qırq kün qırq 410

yäcä

ğаyırdan

pаdışаnıñ vardı.

kiçkinä

toy

ätip oğluna

padişahın

küçük

oğluna

151

6) Çizme

6) Çızmа. Bir zamandа bаr äkän, bir

Bir varmış, bir yokmuş. Bir

zamandа yoq äkän. Bir präänä

pirehane soydum, yetmiş okka

tuttum soydum yätmіş оqа ät

et, altmış okka yağ çekti. İki

çäktі, аltmış оqа yağ çäktі. Äki

çizmem vardı. Birisine altmış

çızmаm var ädi, birsіnä yaqtım

okka

аltmış

1

5

20

diğerine

birsіnä

kalmadı. Başımın altına koydum,

qoydum

bаşımı

gece baktım ki; sen yağlı ben

tübünä, yäcänі baqsа qawğa

yağsız diye kavga ediyorlar. Alıp

аtälär. Sän yağsız män yağlı!

geldim, başımın altına koydum.

däp

Аldım,

Yağsız çizme gece kaçtı. İşte

tübünä

gider bir bozacıya darı için gezer.

qawğa,

käldim,

15

sürdüm,

yağ,

оqа

qаlmаdı,

10

yağı

ätаlär.

bаşımı

qoydum. Yаqsıs çızmа qаştı

Sonra

yäcä. Ana kitä bir bоzanacığа

diye. Filan yerde bozacıdadır,

yürä tаrığа. Sоn sоrаyım bu

gidip getireyim, dedim. Gittim ki

qаndа

on deve arabası tuttmuş, darıyı

dır?

Fılan

yärdä

soruyorum, bu nerede

bоzаnacı dır bаrıp kätіriim!

yüklemiş

dädim.

Bаrsаm

tutqаn

оn

çıkarmaya.

macаr

cüklägän

tаrını

kitä

yapılan darıdan maksıma çıkarıp

yаtа. Maqsımа çıqarmağa bir

yüz gümüş kazanıp getirdim. Sen

yärdä bоzana tutqаn tаrıdan

niye

maqsımа çıqarıp yüs kümüş

yağsızdım onun için kaçtım, dedi.

qаzаnıp аlıp käldim. Ayttım sän nüçün qаştıñ dädim. Bän yaqsıs ädim оn-üçün qаştım dädi.

gidiyor Bir

kaçtın

maksıma yerde

dedim.

boza

Ben

152

7) Pay ätkän baynı oğlu. Bir zamandа bаr äkän, bir

Bir varmış, bir yokmuş. Bir

zamandа yоq äkän. Bir baynı

zengin adamın üç oğlu varmış.

üç oğlu bаr äkän. Şindiçіk

Bir gün babaları ölür. Bir parça

bаbаsı ölä. Bir käsäk mal qаlа,

hayvanı, beş kese parası kalır.

bäş

Ana

İşte şimdi toplanırlar, parayı ve

şindiçіk yanaşalаr, ахçını pay

malları pay ederler. En sona bir

ätälär, mаlnı pаy ätälär. Аnа

boğa kalır, onu paylaşamazlar.

şindi qаlа bir buğа оnu pay

Akçayı

ätmäylär. Şindiçіk ахçını pay

paylaşırlar.

ättilär.

başlarlar.

1

5

10

15

20

25

7) Pay Edenin Oğlu

käsä

aхçı

Malnı

qаlа.

pay

ättilär.

paylaşırlar,

malı

Alışveriş Akçayı

etmeye harcarlar,

Bаşlaylаr аlış värіş ätmäyä.

bitirirler; malı bitirirler. Şimdi bir

Ахçını

ахçını

boğa kalır. Bu boğayı onlara pay

bitіrälär, malnı bitіrälär. Şindi

edip vermesi için hoca efendiye

qаldı

Tutаlаr

giderler, bu boğayı bize paylaştır.

äfändigä kälälär bu buğanı

Biz sana razı oluruz, derler. İyi de

bizgä pay ätip väräsіn. Bіz

razıysanız

saña qaylı olаmız. Aruudа

atarım,

qaylı olsаñız, bir küllä аtаrıñ

tutarsanız boğayı ona veririm,

töpäyä һаngіñіz оnu tutsаñız,

der. Tönege efendi gülleyi atar,

оñа buğanı bärärim. Tönägä

küçük oğlan bunu tutar; sonra

äfändi attı kiçіgі tuttu, sоn dädi

buğa senindir, der efendi. Küçük

buğa sänidir, dädi. Şindi аldı

oğlan, boğayı alır ve şehire

buğanı kittі sаtmağa şähärgä

satmaya gider, hiç kimse akça

wаrdı birsі bir ахçı värmädi.

vermez. Boğayı döndürüp getirir,

Buğanı

bir

bir oyuk ağaca bağlar; ay ağaç,

quuwuş diräkkä bağladı, äy

ben bir boğa satacağım, beş

diräk bän bir buğa sаtacаğım.

altına al, der. Ağaç bir şey

Bäş аltınğа аl! dädi. Diräk bir

söylemez. Boğayı direğe bağlar

şii aytmay. Bağlаdı diräkkä

ve ir. Beş gün sonra gelirim, der.

zаrаr bir

ätälär, buğa.

qaytаrdı

kätirdi

tepeye

hanginiz

bir

gülle

tepede

onu

153

30

buğanı kittі. Bäş kündän sоn

O,

kälirіm

käldi

kuzgunların ve kargaların boğayı

qаrğаlаr

yedi. Beş gün sonra geldi. Ey

аşаdı buğanı. Bäş kündän sоn

ağaç, san verdiğim vade doldu,

käldi. Äy diräk! dädi, sän vаdä

sen bana akça vereceksin, benim

käldi ахçı vär sän maa. Bänim

işim vardır, der. Ağaç bir şey

sіklätim var dır, dädi. Diräk bir

söylemez.

şii aytmay. Aylаnır diräkkä sän

boğamı

buğanı аşаdıñ, nüçün bir şii

söylemiyorsun, diye sorar. Ben

aytmaysıñ? dädi. Bän sänі

seni şimdi keseceğim, sen benim

şindi käsärіm dädi. Sän mänim

beş altınımı ver, der. Ağaç bir

bäş аltınımı vär dädi. Diräk bir

şey söylemez. Ağacı baltayla

şii aytmay. Bаltanan bаşlаdı

kesmeye başlar. İçine vardığında

käsmäyä

Іçіnä

ağacın içinden bir parça altın

barğandа diräknіñ іçіndän bir

şıngırdayıp dökülür. O, altınları

käsäk аltın şu ätip töküldü. O

çuvala yığıp doldurarak evine

оnu yiip аlıp çuvalğa toldurup

getirdi. Ağabeyi; ey kardeşim,

üyünä kätirdi. Ağası ayttı: ä

sen bu altınları nereden aldın,

qаrdаşım dädi sän bu аltını

diye sorar. O; ey ağabeyim ben

qandan аldıñ? dädi. O aytır: äy

boğayı vadeyle satıp parasını

аğаm! dädi bän bunu sаtıp

alıp geldim, der. Ağabeyi kaça

buğanı

vadänän

küp

verdin diye sorunca o, beş altına

pаrаsın

аlıp

dädi.

diye cevap verir. Sen bir çuval

Kaçqа wärdiñ surаdа аğа, bäş

altın getirdin, bunu pay etmeliyiz,

аltınğа, dädi. Sän kätirdiñ,

der ağabeyi. İmama gidelim, pay

dädi, bir çuval аltın bunu pay

etmemiz gerekirse pay ederiz,

ätmäyä

der

dädi.

börülär

35

40

45

50

55

varayıq tüşsä, 60

O

kittі

quzğunlаr

diräknі.

bäş

gäldim,

tüştü. dädi, ätiik

Yimamğа pay

ätmäyä

dädi.

Bаrdılаr

gidip

geldiğinde

Ağaca

yedin,

kardeşi.

kurtların,

döner;

niçin

bir

İmama

sen şey

gelirler.

Ağabeyi: -Ee

imama,

sen

benim

yimаmğа. Nä yimam, dädi

kardeşime boğayı verdin; şimdi

ağası, bänim qаrındаşımа sän

kardeşim

boğayı

beş

altına

154

Şindi

satmış, bir çuval altını getirdi,

qаrındаşım buğanı sаtqаn bäş

bunda bizim de hissemiz vardır,

аltınğа, pаrаnı kätirdi bir çuval

der.

buğanı

värdiñ.

İmam; hisseniz vardır, parayı

аltın. Bunu bizä іssämіz (pay) 65

70

vardır,

80

-Vardır

dädi.

cevap

ätärіm. Issäñіznі värіrіm. Şindi

getirdiler. İmam; büyüğüne bu

pаrаyı kätirdilär. Yіmаm pay

senin hissendir, ortancasına bu

ättilär

dädi-ki

da senin hissendir, küçüğüne de

yіmаm: bu säniñ іssäñdir dädi

bu da senin hissendir, der. Şimdi

büyügіnä,

eve dönerler. Bir hoca bunların

Kittilär.

Pаrа

buda

sänіñ

оrtаncısına

іssäñdir,

dädi

verir.

Gidip

parayı

parasını işitir ve ey oğul, siz altın benim

kiçiyinä: buda іssäñ bu dır,

paylaşmışsınız,

dädi. Şindi kittilär üygä. Äşіttі

dükkânıma gelip otur musunuz,

bir хоcaki, käldi äy оğul dädi

der. Bunlar altını alıp gelirler.

sіz аltın pay ättіñіz, dädi,

Hoca altını alıp sandığa koyar,

bänim

gece içinde başka bir yere koyar.

tüqânımа

gälip

оturаsıñız dädi. Аltını аpіtilär.

Üçü

Хоcaki аldı аltını sаndıqqа

Gecenin bir vaktinde bir grup

qoydu yäcä іçіndä bir yärgä

kurdu

qoydu. Üçün dä bir üy dä

onların hepsini yağma ettirdi; üçü

оmrаlаr. Yäcäki bir vaxıtındа

de öldüler. Altın hocaya kalır.

cіbärdi bir käsäk qurt olаrnıñ taqımını tаlаttı, öldü üçülär. 85

getirirseniz ben pay ederim, diye

Pаrаnı kätіrіrsäñіs bän pay

buda

75

dädi.

Аltın хоcäkigä qаldı.

de

bir

onların

evde

yapıyorlar.

üstüne

saldı,

155

5. MİSKOR

5. MİSKOR

l) Aqıldаşqаn Uşах.

l) Akıl Danışan Uşak (çocuk)

10

15

20

adam,

bir

bezirgânın yanında ırgat olarak

yürümіşlär. Sоñrа о аdаmlаrı

çalışırlarmış. Sonra bezirgan bu

bazärgân аlır, bir uzaq yärä

adamları

kitmіş. O аdаmlаrıñ іsаblаrın

gitmiş. O adamlar memlekete

bu bazärgân värmіş qaytacaq

dönecek

olurlаr mämläkätä. Sоñ bu

hesaplarını bu bezirgân vermiş.

аdаmlаr kitmіşlär. Bazärgân

Bu adamlar gitmişler. Bezirgân

buñlаrа söylämiş -ki: sіz bii-

bu adamlara; siz akılsız adamlar,

ахıl аdаmlаr, varıñız ахıldаşıñ!

gidin akıl danışın, diye söyler. Bu

dämіş bazärgân. Bu аdаmlаr

adamlar; a bezirgân, biz ne

dädi-ki: а bazärgân biz nä yärä

tarafa

varıp danışаyıq. Fälän yärdä

sorarlar. Bezirgân; falan yerde bir

bir köy var-dır, dii, аndа bir

köy var, orada yüz yaşında bir

хаrt

Bu

ihtiyar vardır, der. Bu adamlar bu

аdаmlаr bu хаrtı bulmuşlаr.

ihtiyarı bulurlar ve biz sana akıl

Söylädi-ki:

danışmaya

var

yаnındа

yüz biz

yаşındа. sаñа

kirdik,

alıp

uzak

bir

olurlar,

gidip

yere

onların

danışalım,

geldik,

diye

derler.

O

ахıldаşıñ mağa. O хаrt dädi-ki:

ihtiyrar, bir cevabım bir kese

bir cävаbım bir kisä aqçа.

akçadır, verirseniz söylerim, der.

Вärsäñіz söylärіm, dädi. Äki

İki

аrхаrdаşı xayr olmаdı. Buñlаr

Bunların ikisi evden çıkarlar. Biri,

äkisі äwdän çıqtılаr. Birі dädi-

ben veririm, der. İhtiyar:

ki: bän värіrіm. Хаrt dädi-ki: äy 25

üç

ırqаt

bazärgân

5

Vaktiyle

Waxtıdan bir üç аdаm, bir

1

arkadaşı

-Ey

kabul

oğul,

etmez.

seni

oğul. Gändägä іktіzа ol mağan

ilgilendirmeyen şeye kulak asma,

şäyä хulaq аsma! Värdi aqçayı

der. Öbürü bir kese akçayı verir:

bir kisä. Äydа söylämişiñ хаrt bаbа! -Bir kisä aqçа dаһа bärirsäñ daha söylärіm. Värdi

-Haydi

ihtiyar

baba

söyleyıver, der. İhtiyar: -Bir kese akça daha verirsen

156

30

dаһа bir kisä aqçа. Хаrt dädi-

söylerim, der. Diğeri bir kese

ki: ulu yoldan çıqmа doğru

akça daha verir. İhtiyar:

yolа kitmä! -Ä хаrt bаbа sаñа bir kisä aqçа dаһа! Wärdi. Хаrt dädi-ki: buñа här іşіñ sоñun bах, 35

sаburа

var!

äwmä!

Аrхаrdаşlаrı ayrıldı bundаñ. Bu uşах kittі, хayttı. Bir kün kittі, äki kün kittі, üç kün kittі,

40

45

50

55

-Ana yoldan ayrılma, doğru yola gitme, der. - Ee ihtiyar baba al, sana bir kese daha akça, der ve verir. İhtiyar: - Her işin sonuna bak, sabırlı ol, acele etme, der.

аrхаrdаşlаrına yätiştі. Bаrdılаr

Arkadaşları bundan ayrılır,

bir yärdän kätäcäk oldulаr.

bu çocuk döner gider. Bir gün

Dämäk bir şähärä warğandа

gider, iki gün gider, üç gün gider,

bu äki аdаm ulu yolğan çıqtı,

arkadaşlarına yetişir. Gelirlerken

dаһı dоp doğru yolğа kirdilär.

bir yerden geçecek olurlar. Bir

Bir аrхаrdаşı ulu yolğan kittі.

şehire varınca bu iki adam ana

Wаrdı şähärä. Baqsа bii käsäk

yoldan ayrılıp başka bir yola

аdаm о şähärä yiilışıp turiilаr.

girerler.

Bu аdаm: nä wаr оndа? däp

ana yaldan gider, şehire varır.

baqmayа wardı. Baqsа äki

Bakar ki bir grup adam o şehirde

аrхаrdаşı soymuşlаr. O wахtа

toplanmışlar. Bu adam, orada ne

dädi -ki: yа rаbbi! bän yаnımı

var, diye bakmak için varır. İki

sаtıp аldım bir kisä aqçаyа.

arkadaşının öldürülmüş olduğunu

Ondan känä о şähärdän kittі.

görür. O zaman, ya rabbim ben

Аzmı kättі çоqmı kittі. Wаrdı bii

canımı bir kese akçaya satın

dаğ içräsіnä. O dağdа bii

aldım, der. Sonra o şehirden

büyük

mіsаfіr

ayrılıp gider. Az gider, çok gider.

olmаyа. Bir kimsі оnu mіsаfіrä

Bir dağ içerisine varır. O dağda

аlmаdı.

bizim

misafirler için büyük bir bina

bäyіmіz wаr, mіsаfіr о аlаr.

vardı. Hiç kimse onu misafirliğe

Wаrdı bäyiñ хоnаğına. Bäy

almaz. Bizim bir beyimiz vardır,

mіsаfir аldı. Yämäk kätirdi bu

misafirleri o alır, derler. Bey’in

binä

wardır

Dädilär-ki:

Onlardan

ayrılmayan

157

60

mіsаfіrä. yarısı

65

70

75

80

85

90

Baqsа-ki

cаmğ

äwinіñ

tutulmış.

Bir

konağına varır. Bir bakar ki evinin yarısı …. tutulmuş. Zincirli bir

zincirli хаrı kördü. O zincirli

kadın

хаrıyа yämäk wärdilär buñа

verirken o zincirli kadına da bi

yämäk

insan

wärdiktä,

bir

insan

görür.

Misafire

kafatası

yemek

içinde

yemek

bunu

görür,

xafası іçіnä wärіrlär yämäyа.

verirler.

Mіsаfіr bunu kördü, bir şäy

yanındaki beye hiçbir şey demez.

yаnındaki

dämädi.

Su sormak için otururlar. Sabah

Оturаlаr su sоrаmayа. Sаbа

olur, bu adam döner. Bey misafiri

oldu хayttı bu аdаm. Bäy

döndürür. Bu misafire, sen orada

хaytаrdı mіsаfіrі. Bu mіsаfіrdän

bir şey görmedin mi, diye sorar.

sual ättі: sän о yärdä bir şäy

Misafir, beni ilgilendirmez, der.O

körmädiñmі. Dädi-ki: bänіm nä

zaman bu bey bu adamı da alıp

іşіm sоrаmаyа. O wахıttа bäy

duvarının

bu аdаmı аldı çıхtı dıwаräsіñ

kellesinden kale yaptırdığı yere

аrdındа bir хаlä yаpmış insan

gider. Bu misafir yine bir şey

käläsindän. Bu mіsаfіr känä bir

sormaz. Bey bu adama; sen nasıl

söz

adamsın,

bäygä

sоrаmаyır.

Bäy

där-ki

Misafir

ardında

gördüğün

insan

şeyleri

buñа: sän nasıl аdаmsın, sän

sormuyorsun, der. Misafir, bunlar

kördügüñ şäylärі sоrаmаyırsın.

beni ilgilendirmez, der. O zaman

Mіsаfіr dädi-ki: bänim nä іşіm.

bey kendisi söyler: “Bu kellelerle

O waxıttа bäy gändi söylädi:

yapılan

bu

qalä

kellesindendir. Benden bu zincirli

mіsаfіr käläsі dir. Bäy gändi

kadını sorarlar, ben söylemek

söläyir: bändän bu іncіrli хаrıyı

için … ederim, o anda misafirin

sоrаrlаr

başını

kälänän

yаpılan

bän

aar

ätärіm

kale,

keserim.”

misafir

O

zaman

sölämäyä diiO waxıt mіsаfіrіñ

misafir; ya rabbim şükür, canımı

bаşını

O

bir kese akçaya satın aldım, der.

zamandа mіsаfіr dädi: yа rаbbi

İki sözle iki kere canını kurtarır

şükür! där. Cаnımı bir kisä

bu misafir. O bey bu misafire çok

aqçаyа sаtıp аldım. Äki sözdä

altın verir. O memleketine gider.

käsärіm

dämiş.

158

95

100

105

äki cаnı sаtıp аldı bu mіsаfіr.

İhtiyarın üçüncü cevabı, her işin

O bäy çoq аltın wärdi mіsаfirä.

sonuna bak, sabırlı ol, acele

Kittі

etme, idi. Misafir akçasını alıp

Хаrtıñ

üçüncü cаwаbı: här іşіñ sоñun

oradan

bах sаburа war! äwmä! dämiş

varınca karısının pencereden bir

ädi. Andan mіsаfіr aqçаnı аlıp

gençle konuştuğunu görür. Bu

kittі,

gäcä

adam onu öldürmek için eline

baqsа хаrısı bir päncärädän

tüfeğini alır. O zaman ihtiyarın

bir yаş ilän lаf ätä. Bu аdаm

söylediği “sabırlı ol, acele etme”

хoluna аldı tüfäyi öldürmäyä

sözü

bunu. O waxıttа tüşündü хаrt

sorayım sonra atarım, der. O

aytаn

sözü:

sаburа

war!

vakit pencereden konuşan genç,

äwmä!

dädi.

Kimsіn?

däp

nasılsın, diye sorar. O adam, bu

wаrdı.

Äwindä

sоraym sоñ аtayım. O wахt

kişinin

päncärädän

Hemen

ayttı:

110

mämläkätіnä.

söyläyän

kaynı evin

evine

Kimsin,

olduğunu içine

diye

anlar. girerler,

görüşürler. Allahım, kaynım için

аdаm bildi bu qaynı dır. O

bir kese altın vermişim, ihtiyardan

zamandа äw içindä kirdilär,

bu cevabı öğrendim, öldürmedim,

görüştülär. Ay mädät! dädi,

sabrettim, der.

üçün

bir

dädi.

düşünür.

Gece

O

sänіñ

äsänmіsin?

yaş

ayrılır.

kisä

aqçа

wärmіşіm. Хаrttаn bu cawabı ögrändim öldürmädim sаburа wardım, dädi.

159

2) Kuru Kafa

2) Quruu käfа. Zamanıñ birindä bir аdаm

Zamanın birinde bir adam bir

bii yolа kitär ädi. Sоñ baqsа

yolda yürürken bir kuru kafa

yoldа bir quruu käfа buldu,

bulur. Kuru kafaya bakar, o

käfаyа baqtı о käfа yаzılmış

kafada; bu kafa neler gördü daha

ädi: bu käfа nälär kördü dа

neler görecek, yazılığını görür.

nälär

käfаyı

Kafayı alır evine götürür. Onu

kötürdü äwinä. Sахlаdı оnu

evinde saklar. Sonra bir gün

äwdä. Sоñ bii kün оnun хаrısı

onun karısı ekmek pişirmek için

furun yaqtı ökmäk pіşіräcäk.

fırın yakar. Karısına bir şey lazım

Sоñ хаrı käräk oldu bii şäy,

olur ve aramaya başlar. O sırada

аrаr

quruu

kuru kafayı bulur. Kadın; kocam

käfаyı. O хаrı ayttı: хоcа bu

bu işe yaramayan şeyi ne için

yärämаyаn şäyі nä äw іçіnä

evde tutar, deyip kafatı fırına

хoydı аndа käfаnı аttı furuna.

atar. Kafa yanar, kül olur. Sonra

Yandı käfа sоñ böylä kül oldu.

o adam gelir, fırının yanında kül

Sоñ

baqtı

olduğunu görür. Bu adam orada

furunuñ yаnındа kül oldu. Sоñ

fırından kafayı alır, külü un gibi

bu аdаm аndа käfаyı furundan

ufalar, onu bir torbaya koyar. Bu

аldı, külü ufаttı un kibi, аldı,

torbayı sandık içine bırakır. Daha

оnu bir tоrbаyа хoydu. Sаldı

sonra bir gece kadınla kocası

bu tоrbаyı sаndıqçä. Anañ sоñ

komşu evine oturmaya gider. Bu

bii

хаrısı

adamın bir kızı vardır ve evde

хоcаsınan kittilär хоnşu äwinä

yalnız kalır. Bu kız sandığı açar,

turmаyа. O аdаmıñ bir хızı wаr

sandıkta bir şey ararken bu

ädi. Sоñ хız äwdä yalıñız

torbayı bulur. Bakar, un gibi bir

хаldı. Şu хız аçtı sandığı, sоñ

şeydir.

sandıqçä аrаr ädi bii şäy о

anlayamadı.

tоrbаyı buldu! Baqtı un kibi bii

batırıp bakar, bir parça da ağzına

1

5

10

15

20

25

köräcäk.

ädi.

Sоñ

käldi

gäcänіn

о

Аldı

bulа

аdаm

birindä

Kız,

ne

olduğunu

Küçük

parmağını

160

30

35

40

45

50

55

şäy war. Tаnımаdı, nädir? хız.

alıp yalar. Orada o kız o külden

Sоñ bаttırа külçä pаrmaanan

hamile kalır. Bir, iki, üç ay sonra

baqtı, nä dir bir pаrçа-dа

baktılar beli kocaman oldu, belli

ağızına аldı, yalаdı. Оndа о

oldu. Babası, anası kıza; sen

хız о küldän аmilä хаldı. А sоñ

nereden

bir äki üç ay bахtılаr bäli

sorarlar. Kız neden olduğunu

bаlаban oldu bällі oldu. Sоñ

bilmez, kızı çok döverler. Kız;

хızdan sоrаdılаr bаbаsı anası

ben bir şey görmedim, sandıktaki

sän

оnu.

külden yaladım, ondan oldu, der.

Sоñrа хızı dögdülär, хız bilmäy

Kızın dokuz ay on gün sonra bir

nädän olduğun. Sоñ dögdülär

oğlu olur. Ee masal çocuğu

хızı çох. Sоñ dädi-ki: bän bii

çabuk

şäy körmädim, sаndıqçä kül

gelince onu okumaya verirler.

yalаdım andan oldu. Doquz ay

Çocuk oynamaya çıkar, ona piç

оn kün olаndа bir oğlan yаptı

derler. Bu çocuk ona niçin piç

хız. А sоñ masаl bаlаsı täz

dediklerini öğrenmek ister. Bir

büyük olur. Охumаyа wärdilär

gün annesine; bana niçin piç

оnu. Оn äki yаşına käländä.

diyorlar, benim babam kim, diye

Sоñ bаlа çığar oynar, püüy

sorar. Anası; ben kuru kafanın

därlär оnu. Ol bаlа istäyir nä

külünden yaladım, ondan sen

üçün püüy däyänlär. Sоñ bir

oldun,

der

kün anasına dädi, bаñа püüy

oğlan,

ben

näçün därlär, bänim bаbаm

memlekete

kim dir? dädi. Sоñ anası dädi.

çocuk gider, büyük bir şehre

Män quruu käfаnıñ külündän

varır. Şehrin büyük sokaklarında

yalаdım ondan olduñ. Sоñ

gezerken bir bezirgân bunu görür

dädi oğlan: Bän kitäyim ändi

ve

mından

çağırır; benim için çalışır mısın,

närädän

bаşqа

bulduñ

mämläkätä.

buldun

büyür.

bunu,

On

iki

yaşına

çocuğuna.

Sonra

buradan

başka

gideyim,

beğenir.

diye

der.

Bezirgân

Bu

bunu

Sоñ bаlа kittі, wаrdı bii büyük

diye

şähärä

şähärä

çalışırım, diye cevap verir. Onun

gäzär ädi büyük sоqaqlаrdа.

yanında çalışmaya başlar. Bir

tüştü.

Sоñ

sorar.

Oğlan,

tamam

161

60

65

70

75

80

85

Sоñ bii bazärgân kördü о

gün bezirgân dükkândan çıkar ve

oğlanı, sоñ bazärgân bägändi

oğlana; ben eve gideyim, sen

о

bazärgân

dükkânda kalıp bir şeyler sat,

çağırdı: bаñа xizmät ätmäyä

der. Bezirgâna başka işler çıkar,

turmаsınmı? dädi. Oğlаn dädi:

dükkâna hemen gelemez. Akşam

päk äyi tururum. Sоñ turdu

olunca bezirgân dükkâna gelir.

оnuñ yаnındа. Sоñ bazärgân

Görür ki dükkânda malı yoktur.

çıqtı bii kün tüqândan. Oğlana

Oğlana, malı ne yaptın, diye

dädi män wаrayım äwä sän tur

sorar.

tüqândа bir näçä sаt! Sоñ

çekmeceyi çekip akçayı gösterir.

bаzärgâna bаşqа xizmät oldu

Yine

kälamadı. Хаçаn ахşаm oldu

Oğlan, bir günde dükkânın bütün

bazärgân käldi tüqânа. Kördü-

malını

ki

tüqândа.

dükkânda dururken yoldan bir

Bazärgân oğlana sоrdu: sän

kadın geçer. Kadın bir rüya

nä yаptıñ malı. O çäkmä

görmüştü, onu tâbir ettirmeye

çäkmäciyä

gidiyordu.

oğlanı.

malı

Sоñ

yoqtur

aqçаyı

köstärdi.

sattım

dükkânına satar.

mal

Bir

gün

Oğlan

koyar. oğlan

dükkândan

kadına;

yaqşı bägändi. Sоñ yana dаa

gidiyorsun, diye sorar. Kadın o

mal

Oğlan

zaman kızar geri gelir; ey piç

kündä bir tüqânıñ malını sаtаr

bana niçin sataşırsın, der. Yine

ädi. Sоñ bir kün о оğlаn

yolunu bozmadan gider. Oğlan

turuyur tüqândа. Baqsа yollаn

yine;

bii хаrı kälir ädi. Хаrı bir tüş

gördün, gel ben söyleyeyim, diye

kördü-dä.

tаbir

bağırır. Sonra kadın anlar, döner

ättirmäyä kätär ädi. Oğlan dädi

dükkâna gelir; a oğlan, benim

tüqândа: aa qısаyaq näräyä

rüyamla ilgili ne biliyorsan söyle,

kitärsіn? Хаrı о zaman dаrındı

der. O zaman oğlan:

хoydı

tüqâna.

tüş

dаa

ben

-Senin

a

diyerek

Sаttım, däp. Şorbacı sоñ оnu

gärі käldi. Sоñ dädi хаrı: ä 90

O;

kadın

bilirim,

rüyanda

nereye

sen

bir

rüya

yılan

püüy maña näçün äräşіrsіn?

çıkar, seni sarıp rahatsız eder.

Хаrı

Senin evinin bir köşesinde bir

yana

yolu

bоzulmаdı

162

gänä kittі. Oğlan gänä qıçırdı:

95

män bilіrіm sän tüş kördüñ, käl

Kadın evine varır, köşeyi

män söyläyim dädi. Sоñ хаrı

açıp bakar ki gerçektir, köşde

аñnаdı, хayttı, käldi tüqânä.

altını bulur. Ee oğlana varayım,

Хаrа dädi: а oğlan, mänіm

bir parça altın vereyim, der. Bir

tüşümü söylä! dädi, nä bilіrsіn?

parça altını alıp oğlana verir;

Oğlan dädi о zaman: söyläyim!

oğlan almaz. Oğlan almayınca

dädi. Sänіñ tüşüñ, dädi, bir

kadın dönüp gider.

yılan çığar, dädi, sänі sаrаr 100

105

110

115

120

küp altın var, onu açıp al, der.

Bir bey vardı, o Bey’in rüya

Sänіñ

tâbircileri vardı. Sonra o kadın

äwiñnіñ bii köşäsindä bii küp

rüya tâbircilerine; siz rüya tâbir

аltın war, оnu аç tа аl! dädi.

ediyorsunuz ama filan dükkânda

Sоñ аştı аldı хаrı, wаrdı äwinä,

bir oğlan var, sizden iyi tâbir

baqsа kärçäk ädi köşädä аltını

ediyor, der. O bey, kendi bir rüya

buldu.

wаrayım

görür. Rüya tâbircilerine, ben bir

oğlana, оñа bir pаrçа аltın

rüya gördüm, tâbir edin, der.

wäräyim. Аldı bir pаrçа wärdi,

Onlar, bilip tâbir edemez. Adam

oğlan аlmаdı. Sоñ хayttı хаrı

gönderip oğlanı aldırırlar. Oğlan

kittі аlmаdı oğlan.

gelir, rüya tâbicileri oğlana; bizim

rаһаtsız

ätär,

Ä,

dädi.

dädi,

Bir bäy war ädi, о bäyіñ

beyimiz şöyle bir rüya görmüş

tüş tаbircilärі wаr ädi. Sоñа

onu sen tâbir et, derler. Oğlan,

хаrı dädi: tüş tаbircilär sіz tüş

ben bilirim, söyleyeyim, der. Bu

tаbirlärsіz,

fälan

oğlanı alıp giderler, bir Arap’a;

tüqândа bir oğlan wаr sizdän

götür bunu öldür, derler. Arap

äyi tаbirlär, dädi. Sоñ о bäy

onu götürür. Oğlan ona çok

gändi bii tüş köräyir. Tüş

yalvarır; Arap onu öldürmez, o

tаbircilärä dädi-ki: bilіñіz män

yerde saklar. Sonra bey yine

bir tüş kördüm. Olаr bilämädi,

rüya görür. Rüya tâbircilerine; ya

bulаmаdı.

yіbärdilär,

siz bu rüyayı tâbir edersiniz ya

oğlanı аldılаr. Oğlаn käldi, tüş

sizi bugün öldürtürüm. Arap’ı

tаbircilаr dädi-ki oğlana: bizіm

çağırırlar; sen oğlanı ne yaptın,

аmmа

Sоñ

163

125

130

135

140

bäyimіz fälan bii tüş kördü оnu

diye sorarlar. Arap, oğlan sağ,

sän bul! dädilär. Oğlan dädi:

deyince; onu getir, derler. Gider

män bilіrіm, män söyläym. Bu

oğlanı getirir. Onlar, sen Bey’in

oğlanı аlıp kittilär, bii аrаpа,

rüyasını tâbir et, derler. Oğlan;

kötür bunu! coy! dädilär. Аrаp

pekiyi söylerim ama beye gidip

оnu ködürdü, yalwardı оğlаn,

kendine söylerim, der. Onu beye

аrаp оnu öldürmädi, sахlаdı

getirirler. Bey; sen benim rüyamı

büyärdä. Sоñ bäy yänä tüş

biliyor musun, diye sorar. Oda;

kördü. Sоñ dаһа dädi tüş

bilirim ama ben ne istersem sen

tаbircilärä: sіz bu tüşü tаbirläp

onu

buluñuz! yа sіzі bügün cällаt

söyleyeceğim, diye cevap verir.

ätäcäyim. Sоñ çağırdılаr аrаpı,

Bey, peki ne istersen yaparım,

dädilär аrаpа sän oğlanı nä

der. Oğlan:

150

sonra

ben

yаptıñ? Аrаp dädi: oğlan sаğ. -

-Senin evinde beslenen kırk

Kätіr оnu! dädilär. Sоñ wаrdı

güzel vardır, onlara yedi kat giysi

kätirdi. Olаr dädi: ay bäyiñ

giydir. Bey; peki, der. Ondan

tüşünü sän söylä. Oğlan dädi

sonra Bey’in misafir sarayı vardı,

päk äyi söyläyim! dädi. Аmmа

beyle beraber saray binasının

bäyä

pek

wаrırım

sоñ

gändinä

yüksek

yerine

çıkarlar.

sarayın

önünden

söyläyim, dädi. Wardı bäyä,

Oğlan,

kätirdilär. Sоñ dädi bäy: sän

geçen bir su yolu yaptır, der. Su

oğlan

sän

kanalını yaptırdılar. Sonra kırk

bilіrіm.

güzelleri getirdiler. Kırk güzellerin

mänim

bilіrsіnmі. 145

yapacaksın,

O

tüşümü dädi:

bu

Аmmа män nä іstiirіm sän оnu

yirmisini

suyun

bu

tarafına,

yаp! sоñ män söyläyіm! O päk

yirmisini

suyun

öbür

tarafına

äyi nä istäsäñ män yаpаrım.

koydular.

Oğlan

äwiñdä

soyun, der; soyarlar. Sonra diğer

bäslänän хırq güzällärіñ war

yirmisini de soyun, der. Hepsini

dır, olаrа yädi хаt urbа kiidir. O

bir yere getirirler. Hepsi Bey’in

bäy dädi: päk äyi. Onañ sоñ

önüne dizilir. Yirmisi kız, yirmisi

bäyinіñ

ekek idi. Bunların hepsi zina

ayttı:

хоnaq

sänіñ

sаrаyı

wаr.

Yirmisinin

giysilerini

164

155

Çıqtılаr sаraynıñ yаpuunä päk

ederlerdi, bey bunu bilimezdi.

öksäk yärdä bäynän bärаbär.

Oğlan:

Dädi: bu sаrаyа bir su käçіr! ögündän.

seni her gece sarıyordu. Onlar

Käçirdilär suyu. Sоñ о хırq

zina ediyordu, onun için seni

güzällär kätirdilär. Sоñ хırq

yılanlar sarıyordu, der. Sonra

güzälläriñ yiirmä sunuñ bu

bey, bunların hepsini öldürttü. O

tаrаfına

oğlan da onun yanında vezir

käçsіn

160

sаrаyıñ

хoydulаr,

yiirmäni

sunuñ şu tаrаfınа. Sоyunduruñ yiirmіsіn

urbаlаrın

Soyundulаr.

Sоñ

һäpіsіnі. dädi:

yiirmäsіnі dа sоyuñ! dädi. Sоñ 165

kätіrt häpsinі bir yärgä. Sоñ tіzilіñіz häpsi bäynіñ ögünä. Yiirmäsі хız ädi yiirmäsі ärkäk ädi. O һäpsі оnа zina ätir ädilär bäy оnu bilmäz ädi. А

170

säniñ tüşüñ! dädi oğlan. Xırq yılan säni här gäcä sаrаr ädi. Olаr zinа ätär ädi, оnuñ üçün sänі yılanlаr sаrаr ädi. Sоñ bäy olаrı һаpіsіnі cällаt ättі.

175

-İşte senin rüyan, kırk yılan

Soñ о oğlan оnuñ yаnına wäzіr oldu.

oldu.

165

3) Azrail’in Dostu

3) Аzraiilnıñ dоstu. Dünyanıñ äwäl waqtındа

Dünyanın eski zamanında

bir kimsä Azraiilnan dоst oldu.

bir kişi Azrail’in dostu olur. Bu

bii Azraiil körünüp kälir ädi cаn

Azrail

аlmаyа. O аdаm qoluna kitap

görünürdü. O adam eline kitap

аlıp оqudu. Dädi Azraiil: ä

alıp okur. Azrail; e dastum, canını

dоstum

almaya geldim, der. Bu adam:

1

5

10

15

käldim

alamaya

gelirken

аlmаyа. Dädi bu аdаm: äy

-Ey dostum şimdi dur, benim

dоstum tоqtа bii zaman mänim

okuyacaklarım var, canımı sonra

оquyacağım wardır, dädi. Sоñ

alırsın, der.

cаnımnı аlırsın. Azraiil mäwlätі

Azrail, dostuna mühleti verir;

wärdi dоstunа, оquyаn olsаñ

geldiğimde okuyor olsan canını

cаnıñnı аlırım. Sоñrа käldi

alırım,

Azraiil dоstunuñ cаnın аlmаyа.

dostunun canını almaya gelir. Ey

Äy dоstum оquduñmı? dädi

dostum okudun mu, diye sorar

Azraiil. Bu аdаm dädi: män

Azrail. Bu adam; benim onu

оnu oquyacağım yätmiş yıldan

okumam

sоñrа

dädi.

der.

Sonra

yetmiş

Azrail,

yıldan

fazla

Azraiil

kitmіş

sürer, diye cevap verir. Azrail,

fälän

аdаm

Allah’a gider; falan adam “yetmiş

bäwlä söylädi: yätmіş yıldan

yıl sonra gel, dedi” diye söyler.

sоñ kälir sän dädi. -Näçün

Allah; niçin mühlet verdin, şimdi

mäwlät

bu

rаbbiyä 20

cаnıñnı

can

wаrdı

wardiñ.

Şindi

bu

adama

yetmiş

yıl

ömür

аdаmа bir dаһа yätmіş yıl

verilmiş oldu, der. Bu adam

ömür oldu. Bu аdаm Azraiilnı

Azrail’i

aldatır.

аldаtmış.

dünyanın

evvel

Dünyanıñ

äwäl

zamanınan aynacılıq оndаn qаldı.

kalır.

Kurnazlık zamanından

166

4) Bülbül

4) Bülbül хuşu. Zamanındа bir tücar war

1

kün

vardı. Bir gün bir başka diyara

kitäcäk bii bаşqа diyаrа, sоñ

gideceği için tedarikte bulundur.

хаrdаşlаrı käliyir оnun äwinä,

Kardeşleri

olаrа tücar yumаrlаdı türlü

tüccar onlara türlü şeyler sarıp

şäylär. Sоñ хаfäs war ädi

verir. Bezirgânın evinde bir kafes

bazärgânıñ äwindä аnıñ içindä

ve onun içinde bir bülbül vardır.

bülbül хuşu wаr ädi. Sоñ о

O bülbül bezirgâna; o diyara

bülbül хuş dädi-ki о bаzärgân

varırsan benim dede tarafımdan

sаyıbа:

akrabam

ädi,

5

10

15

20

25

Zamanın birinde bir tüccar

tädäräk

о

ättі,

diyarа

bir

wаrsаñ

onun

vardır,

evine

gelir,

benden

ona

mänim dadа soyum ахrаbаm

selam söyle, der. Bezirgân, peki

war dır dädi. Mändän olаrа

söylerim,

sälam ayt! Bazärgân dädi: päk

Bülbül, o diyarda filan bahçeye

äyi, olsun söylärіm. -O diyаrdа

varırsan onları orada bulursun,

fälan bахçаdа varırsın olаrı

diye söyler. Bezirgân gider, yola

аndа bulursun. Sоñ bazärgân

çıkar. O memlekete varır, her

kittі

о

şeyi alır, işleri bittikten sonra o

mämläkätä wardı, här bii şäynі

bahçeye de varır. O bahçede

аldı, xizmätі bittіktän sоñrа о

bakar

bахçаyа dа wаrdı. O bахçа dа

ağaçları

bахtı sälbi ağaçlаrı war ädi,

üstünde bir bülbül şarkı söyler.

sоñ nar däräklärі wаr ädi,

Bezirgân;

baqtı bir sälbinіñ üstündä bii

akraba

bülbül

onun size çok selamı var, der. O

yolа

çıqtı.

хuşu

Sоñ

söylär.

Sоñ

bаzärgân dädi: а bülbül хuşu

zaman

sіzіñ

bülbül

bir

ахrаbа

taliхаtıñız

diye

ki

selvi vardır; a

cevap

ağaçları, bir

bülbül,

bülbülünüz selamı ağaç

verir.

nar

selvinin sizin

bir

bendedir,

söyleyince

tepesinden

o

yere

mändä wаr. Оndan sіzä çoq

düşer, ölür. Bezirgân, bilseydim

sälam

selamı

wаr

dır,

dädi.

O

zamandа sälam wärändä о

söylemezdim,

diye

düşünür. Sonra kuşu eline alır

167

30

35

bülbül ağaç töpäsіndän yärä

bakar, kuş ölmüştür. Onu bir yere

tüştü öldü. Sоñ bazärgân dädi

bırakır. Bülbül ölmemiştir, yine

bilsäm ädim söylämäz ädim

uçar

sälämі. Sоñ bazärgân хuşnu

bezirgân döner, kendi evine gelir.

аldı

Getirdiği

alinä

45

50

ölmüştür.

bezirgân sen benim selamımı

Onañ sоñ bazärgân хayttı,

oradaki kuşa söyledin mi, diye

käldi

sorar. Bezirgân o zaman:

özünüñ

äwinä.

Sоñ

verir.

hepsini

хuşu ölmädi yänä uştu kittі.

Bülbül;

e

häpsi

-Bilseydim söylemezdim, ne

хаrındаşlаrа wärdi. Sоñ bülbül

zaman selam söyledim ozaman

хuşu dädi: ä bаzärgân sän

oradaki kuş öldü. Hemen bu kuşu

mäniñ sälamіmі аndaki bülbülä

elime aldım bıraktım, sonra yine

söylädiñmä? dädi. Bazärgân о

uçtu gitti, der. Sonraki gün bu kuş

zaman

bir

şäylärіnі

dädi:

bilа

ädim

şey

yemez.

Sabah

olur,

söylämäy ädim. Nä zaman

bakarlar ki kuş kafeste ölmüştür.

säläm

zaman

Bezirgâna; bizim kuşumuz öldü,

оndaki хuş öldü. O zaman bu

derler. Bezirgân; onu alıp getirin,

хuş älimä аldım braqtım, soñ

ben bakayım, der. Onu getirip

yana uştu kättі, dädi. Sоñ kün

verirler, bezirgân alır bakar ki

bu хuş bir şäy aşаmаdı. Sоñ

ölmüştür. Hizmetkârlarına; gidin

sаbа oldu, bахtılаr bu хuş

kenara bir yere bırakın, der.

xafästä

Giderler, bırakırlar. O da ölmez,

söylädim

öldü.

о

Sоn

bizim

dädilär хuşumuz

öldü. Sоñ bazärgân dädi аl kätіrіñ män аnı baqаyım sоñ kätirdilär, wärdilär оñа, аldı baqtı ölmüştür. Хіzmätkârlаrı ayttı: warın! bii känar yärä braqgıñ! Wаrdılаr, braqtılаr, о 60

şeylerin

sonra

kardeşlerine

bаzärgâna: 55

Ondan

Braqtı оnu bir yärä. Sоñ bülbül

kätirdigіn 40

bахtı

gider.

dа ölmädi uştu ondan kittі.

oradan uçup o diyara gider.

168

Wаrdı о diyаrа kittі.

5) Babanın Vasiyeti

5) Аtаnıñ Vasiyäti Bir waxıt bir аdаm wаr

Bir vakit bir adam ve onun

ädi, üç oğlulаr ädi. Sоñ bir kün

üç uğlu vardı. Bir gün adam

аdаm хаstаlаndı. O аdаm bildi

hatalanır. O adam yaşlı adamdı,

öläcägіn, qаrt аdаm ädi. Sоñ

öleceğini

çаğırdı üç oğlunu. Wasiyät ättі

çağırır. Onlara; ben ölürsem köse

olаrа. Män ölsäm, dädi, sizä

adama

bir

vasiyet eder. Sonra babaları ölür.

1

5

10

15

20

25

wаsiyätim

olsun.

Kösä

anlar. hizmet

Üç

oğlunu

etmeyin,

diye

аdаmа xizmät ätmä! dädi. Sоñ

Yardımlarla

bаbаlаrı öldü, üç хаrdаş böläk

deyip

turmaq olmаz, dädi. Büyük

gider ve büyük bir şehre varır.

хаrdаşları ğurbätä kittі, wardı,

Bakar ki orada karşısına bir köse

bir büyük şähärä käldi. Baqtı

adam çıkar. Köse adam ona; sen

оndа bir kösä аdаm çıqtı.

bana ırgat olur musun, diye

Dädi:

ırğata

sorar. O oğlan, olurum, der.

yürümässіn, dädi, sоñ о oğlan

Böyle söylediyse de; babasının

dädi:

köse adama hizmet etmeyin,

sän män

mañа yürürüm.

Oolay

büyük

yaşamak

olmaz,

kardeşi

gurbete

söyläsädi; sоñ päşman ätti.

dediği

Mänіm bаbаmnı wasiyäti war

sonradan pişman olur. İşte öyle

dır kösä аdаmа xizmät ätmä!

olsa da, yine çalışırım, der. Bu

dämiş ädi. Ana äwlä olsağa,

köse onu oradan alıp evine

yana xizmät ätiim! dädi. Andan

götürür. Kösenin koyunları vardı.

bu kösä bunu äwigä kötürdü.

Hey

sen,

bu

Sоñ kösänіñ хоyunlаrı wаr ädi.

bakacaksın,

der.

А sän! dädi, bu хоyunlаrı

bakarım, der. Eee şimdi pazarlık

baqаrsın, dädi. Bu oğlan dädi-

yapalım;

ki: baqаrım. Äy şindi, dädi,

bakacaksın, ben sana dört günde

bаzаrlıq

bir

yаpаyıq.

Mänim

vasiyetini

benim

ekmek

hatırlayınca

koyunlara O

oğlan,

koyunlarıma

vereceğim,

der.

169

хаyunlаrı

baqаrsın,

yаptılаr, 30

sаñа,

dädi,

kä'аt

Anlaşma

yaparlar.

dört

arkasında

dört

kündä bir ökmäk wärіrіm, dädi.

45

50

55

vardı.

-Dört

günde

bir

ekmek

wаr ädi, dört kündä bir ökmäk

alırsın, köpeklere de iyi bakarsın.

аlırsın

Eğer vazgeçip bırakıp gitmek

köpäklär

dаa

yaqşı

dаrılsаñ

istersen

kitmäyä

vururum. Ben vazgeçersem sen

sırtıñdan аltı хаyış аlırım, dädi.

de benim sırtıma altı kayış vur,

Män dаrılsаm sän dä mänim

der.

baqаrsın.

40

köpeği

Köse adam, oğlana:

Хоyunuñ аrdına dört köpäyi

35

Koyunun

istäsäñ

Ägär bıraqmaya

sırtına

aktı

kayış

sırtımdan аltı хаyış аlаrsın. Ä

Ona bir ekmek verir, diğeri

wärdi оñа bir ökmäk, аldı dа

de alıp gider. Dört köpekle bir

kittі. Dört köpäknän bir çoban

çobana, iki gün bir ekmek zor

äki kün bir ökmäk аz yätiştі,

yeter, bunlar iki gün de aç gezer.

äki kün dä аç gäzdi. Äy bir аyа

Oğlan bir ay kadar çalıştı, aç

хаdar

kaldığı için daha fazla duramadı.

xizmät

ättі

аrtıq

turаlmаdı, näçün аç oldu. Sоñ

Sonra

dа bir kün dädi: män artıq

durmayacağım,

turmаm, dädi bıraqırım kitärіm.

gidiyorum, der. O zaman çorbacı

Çorbacı

kä'аtı

kâğıdı çıkarır; biz o zamanlar

çığаrdı, bіz о zamandа bäwlä

böyle pazarlık yapmıştık, der.

bаzаrlıq yаptı ädik. Ana dädi-ki

Çoban; dört güne bir ekmek

çoban: män turmаm, kitärіm,

yetmiyor, niçin aç kalayım, ben

näçün аç olurum dört kün bir

gidiyorum, der. Sonra bu köse,

ökmäk yätişmädi. Sоñ ämir ättі

sırtına altı kayış vurun, diye

bu kösä sırtından аltı хаyış

hizmetkârlarına emreder. Sırtına

аlıñız

altı kayış vururlar, çoban ölür.

о

zaman

xizmätkârlär.

bir

gün,

artık bırakıp

Аrqаsından аltı хayış аldılаr, о

Oğlanın

çoban

kiçіklär

büyük kardeşleri dört yıl, beş yıl

хаrındаşlаrı

gelmez. Sonra küçük kardeşleri

dört yıl, bäş yıl kälmädi. Sоñ

ben de gurbete gideyim, der. O

baqtılаr

öldü. büyük

Sоñ

kardeşleri

ben

bakarlar,

170

60

65

70

dädi kiçіk хаrdаşı män dä

da çıkar yine o şehre gelir. Orada

kitäyіm ğurbätä. Sоñ о dа çıqtı

çorbacı Arap geziyordu. Küçük

käldi gänä о şähärä. O dа

oğlan da yine o köseye rast gelir.

çorbacı аrаp gäzär ädi. Käldi

Köse ona, benim ırgatım olur

gänä о kösäyä rаs käldi. Kösä

musun, diye sorar. O, olurum,

dädi оñа ırğat yürmässіñmі

der. Oğlan bakar ki bu köse

maña dädi. O dädi yürürüm. O

adamdır,

dа baqtı-ki kösä аdаm dır,

aklına gelir. Sözünden çıkmaya

bаbаsınıñ

tüştü

utanır, ırgat olarak çalışmaya

aqılına. Аmmа gänä utаndı

başlar. Köse onu da alır evine

közündän

gänä

götürür. Yine koyunları gösterir,

xismät ättі kirdi ırğatа, оnu dа

bu koyunlara bakacaksın, der. O,

аldı, äwinä kötürdü. Хоyunlаrı

bakarım, der. Bu oğlanla da “dört gün için sana ve köpeklerime bir

O

dädi

ekmek veririr, yettirirsin” diyen

baqаrım. Bunan dаһа kä'аt

anlaşmayı yapar. Böylece kâğıda

yаptı dört künä sаñа köpäklärä

razı olur. Sonra köse ona bir

män wärirіm bir ökmäk, dört

ekmek verir; o, koyunları alır

kün yätіşsіn. Kä'аt bäwlä xail

gider. Çoban bird aha gider,

oldu.

ekmeğini alır hem kendi yer hem

dädi.

Sоñ

wärdi

оñа

bir

ökmäk, аldı хоyunnarа kittі.

köpeklere

Wardı

dаһа

çoban,

аldı

akşamına ekmek biter. Akşama

ökmäyi

gändi

аşаdı

gänä

koyunu eve getirir. Sonra yine

O

künü

sabah olur, çoban; çorbacı bir

ахşаmdа ökmäk bіttі. Ахşаmа

ekmek daha ver, der. O zaman

хoyun äwä kätirdi. Sоñ sаbах

çorbacı;

oldu gänä, sоñ dädi çorbacı bir

ekmek

ökmäk dаһın wär! dädi. O

pazarlığımız var, derv e ekmeği

zaman çоrbacı dädi: bіzіm

vermez. Çoban; niye kızıyorsun

awlä pаzаrlıq wаr dır. Män

Çorbacı, ekmek ver, kızarsan

dört

men

köpäklärä

85

о

köstärdi

baqаrsın!

80

çıqmаyа

vasiyeti

хоyunlаrı

gänä

75

wasiyäti

babasının

wärdi.

kündä

bir

ökmäk

verir.

ben

dört

vereceğim

senin

sırtına

O

günün

günde diye

altı

bir

bizim

kayış

171

90

95

100

105

110

wäräcäyim. Çorbacı wärmädi.

vururum, der. Çorbacı ekmeği

Näçün dаrıldıñ çorbacı ökmäk

verir. Çorbacı ondan sonraki her

wär! dädi, dаrılsаñ män аltı

gün, bir ekmek verir. Çoban yine

хаyış аlırım аrqаñdan. Sоñ

koyunları alır, çıkar. Dağda bie

wärdi ökmäk. Ondan sоñ är

elma ağacına rast gelir. Ağaç

kündä bir ökmäk wärdi. Sоñ

elma yüklüdür. Çoban ağaca

аldı хoyunlаrı çıqtı gänä dаһа.

çıkıp vurur; elmalar yere dökülür.

Baqtı dağdа bii аlma därägi

Koyunlar elmaları görüp aceleyle

rаs käldi. Däräk düklü аlmа

gelirler

ädi. Çıqtı çoban däräyä, хaqtı

başlarlar.

däräyä, аlmаlаr yärä töküldü

koyunlar yer. Çoban ağaçtan

хoyunlаr kördü аlmа wаrın,

iner. Güzel elmaları niye koyunlar

çаpıştı хоyunlаr, bаşlаdı şu

yedi, diyerek çoban öfkelenir. Bu

аlmаnı

çoban

аşаmаyа.

yemeğe

Güzel

elmaları

eline

sopayı

alır,

koyunlara vurur ve koyunlardan

çoban däräktän tüştü. Näçün

on, on beş tanesini öldürür.

yaqşı аlmаlаrı хoyun аşаdı

Çoban yine akşama koyunlarıyla

çoban dаrıldı, аçuulаndı. Аldı

eve

bu çoban tаyağını urdu, urdu

koyunlarının

хоyunlаrınıñ оn bäş yiirmä

koyunların yarısını ne yaptın,

danä хоyun öldürdüü. Gänä

diye sorar. O:

äwä

120

elmaları

аlmаlаrı yädi хoyunlаr. Sоñ

ахşаmа

115

Yахşı

ve

çoban

gäldi.

хоyunlarnan

Baqtı

çоrbacı

gelir.

-Ben koyunların

yarısı

yoktur;

onları

öflekelendim,

dädi хоyunlаrı nä ättі. O dädi

öldürdüm, der.

almаnı

bakar

elmaları

хоyunuñ yarısı yоqtur. Sоrdu män

Çorbacı

düşürdü, yedi.

onları

Ben vurup

tüşürdüm

Çorbacı, niye öldürdün diye

хоyunlаrıñ

yädi.

Män

gücenir. Çoban da onun sırtına

ökäländim

urdum

olаrı

altı kayış vurur. Çorbac ölür.

öldürdüm. Çorbacı dädi näçün

Çoban da bu memleketi terk edip

öldürdüñ dаrıldı. Sоñ çoban

kendi memleketine döner.

ondan аltı хаyış аrqаsından

172

аldı. Sоñ çorbacı öldü. Çoban dа braqtı bu mämläkätі gändi mämläkätіnä kittі.

6) Yаbanaqtaki Doquz

6) Yabanaktaki Dokuz Köse ile

Kösänän Taqıldaki Bir Kösä.

Takıldaki Bir Köse

Yаbanaqtа doquz kösä

1

5

10

15

ädi.

Yabanak’taki dokuz kösenin birer

Yаbаnaqtaki

doquz

köse

köse,

Takıl’da

O

bir

dokuz

wаr ädi. Taqıldа bii kösä war kösälärі birär sığırlаrı war ädi.

sığırları

vardı.

Taqındaki bii kösäyä bir sığır

kösenin

de

wаr

Yabanak’taki

ädi.

Sоn

Yаbanaqtaki

bir

vardı.

Takıl’daki sığırı

dokuz

O bir

vardı.

köse

bir

doquz kösä çoban tutаr ädilär,

çoban tutar; Takıl’daki köse de

о Taqıldaki kösä bir sığırı о

bir sığırını bu çobana verir. Ay

çobana wärіr ädi. Аyı bіtär ädi

bitince Yabanak’taki dokuz köse

оnuñ aqın wärіr ädilär doquz

onun

yabanaqtaki

O

Takıl’daki köse çobanın parasını

Taqıldaki kösä çoban aqçаsın

vermez. Her zaman böyle yapar.

wärmäz ädi. Sоñ är zaman

Sonra dokuz köse; Takıl’daki

bäwlä yаpаr ädi. Sоñ о doquz

köse niçin parasını vermez, onun

kösä dädi: Taqıldaki käsänіñ

sığırını

sığırın

näçün

Takıl’daki köse bu sözleri işitir,

dädi.

kendi koyununu keser ve başka

bu

diyara kaçar. O; iki üç yıl sonra

laqırı. Sоñ tuttu gändi sığırın

evine çok para kazanıp gelir.

soydu. Gändi çıqtı bаşqа diyаr

Sonra

хаçtı. Äki üç yıl üstünä käldi

köseler, ona hoş geldin demeye

äwinä.

аһçа

giderler, görürler ki; o köse çok

о

para ve çok mal ile gelmiştir.

Taqıldaki

хаzаnıp

kösälär.

öldüräyіk

wärmäz

20

Yabanak’taki

ol

aqçаlаrı kösägі

Аmmа käldi.

äşittі

çоq Sоñ

hakkını

verirler.

ödürelim,

o

Yabanak’taki

O

derler.

dokuz

173

kösälär

Onlar, ay kardeş bu kadar parayı

käldilär,

nasıl kazandın, diye sorarlar. O,

baqtılаr о kösä çоq mal çоq

bu parayı kolaylıkla kazandım,

pаranan käldi. Sоñ dädilär ay

der. Onlar, ya nasıl kazandın,

хаrdаş bu хаdar mal pаrаyı

derler. O:

naslı ätip хаzаndıñ. O dädi-ki:

-

Yabanaqtaki 25

30

оñа

хоş

käldiyä

Ben

ısğırımı

Sіz

kendim öldürdüm, derisini aldım,

öldüräcäyä

derisinden tasmayı çıkardım ve

ädiñіz sіz. Män soydum gändi

İstanbul’a götürdüm. Orada onun

dädi, tärіsіnі аldım, täriyi-cі

arşını bir altın eder, diye cevap

tаsmа

verir.

nasıl

ättiñ?

dädi.

sığırımı

çıqardım

kötürdüm

Bu

köseler;

biz

de

bir аltın ätär, dädi. Bu kösälär

sığırlarımızı keseriz, bizde onun

ayttı:

gibi

bizdä

äwlä

sоyаrıq

bizdä

tаsmа

Istаmbulа

50

sığırımı

-Yа

sığırlаrımızı

45

benim

öldürecektiniz.

Istаmbulа, оndа оnuñ аrşını

40

Siz

bu pаrayı хolayğan хаzаndım. mäniñ

35

doquz

çıqarırıq kötürürük

sаtаrıq.

Äyi

tasmalarını

İstanbul’a

çıkarırız,

götürürüz,

satarız,

derler. O köse, iyi yaparsınız, der.

Sonra

onlar

koyunlarını

yаpаrsın! dädi. Sоñ soydulаr

keserler, tasmalarını çıkarırlar,

olаr sığırını, tаsmа çıqardılаr,

İstanbul’a götürürler. İstanbul’da

kötürdülär.

bütün

Istаmbulа

pazarı

gezdirirler

ama

gäzdirdilär Istаmbulıñ bаzаrını.

kimse onların sığırlarının derisini

Kimsä оnu аlmаdı. Yarаmаz

almaz. Gidelim, köseyi öldürelim,

şäynі kim аlır? Sоñ хayttı

derler.

kösälär, käldilär äwläriyä. Sоñ

gelirler. Takıl’daki köse evinde

dа

yatıyordu.

dädilär

warayıq

öldüräyіk!

dädi.

Sоñ

käldilär

kösäniñ

kösäyi gäcä äwіnä.

Gece

kösenin

Bunların

evine

geldiğini

duyar, çıkıp evinden kaçar; onu tutamazlar.

Diğerleri

dönüp

Taqıldaki kösä äwdä yаtır ädi.

evlerine gelirler. Ondan sonra o

Sоñ bulаrıñ käldigіnі duydu,

Takıl’daki köse yedi yıl kaybolur.

çıqtı äwdän хаçtı tutаmаdı. Äy

Sekizinci yıl gene evine gelir. Bu

174

55

60

65

70

75

80

85

хayttılаr,

gänä

äwlärіnä.

Ondan

käldilär sоñ

о

köseler yine işitirler ki Takıl’daki köse yine evine gelmiş. İşte yine,

Taqıldaki kösä yädi yıl ğаyıp

hoş

oldu yöyüldü. Säkizіncі yılı

Gittiklerinde ona bakarlar, daha

gänä

Gänä

çok mal ve para getirmiş. Onlar;

äşittilär bu kösälär Taqıldaki

a köse kardeş, bu kadar malı, bu

kösä gänä äwinä käldi. Änä

kadar parayı sen nerden buldun,

dädilär

gänä

хоş

nasıl kazandın, diye sorarlar. O

käldiyä

käldilär.

оñа

zaman o köse; siz bilmezsiniz,

baqtılаr dаһın çоq mal çоq

İstanbul’da çok para eder, der.

pаrа kätirdi. А kösä хаrdаş bu

Bu köseler, orada ne para eder,

хаdar malı bu хаdar pаrаyı-

diye sorarlar. O köse; İstanbul’da

sän

kösenin bokunun bir diremi bir

käldi

xandan

äwinä.

warаyıq Şindi

bulduñ

naslı

geldine

gidelim,

хаzаndıñ? O zaman о kösä

altın,

dädi: sіz bilmäsіnіz Istаmbuldа

söylüyorsun,

çоq aqçа ätär. Bu kösälär

gerçekten

dädi: näçіq aqçа ätär оndа. O

bunlar dönerler, evlerine gelirler,

kösä dädi: Istаmbuldа kösänіñ

hepsi bir bardak bu şeyden

bоqunu bir dirämі bir аltın,

doldururlar. İstanbul’a satmaya

dädi.

götürürler.

Kärçäkmі

söylärsіn?

der.

derler.

Gerçek derler.

böyle,

O

der.

İstanbul

mi köse, Sonra

pazarına

dädilär. - Kärçäk, dädi, äwlä

girerler. “Köse boku alın, köse

dädi. Sоñ bulаr хayttılаr äwinä

boku alın!” diye bağırırlar. Sonra

käldilär һäpsä bir bаrdaq bu

pazar halkı gelip bakar, bu şeyi

şäynän toldurdulаr. Istаmbulа

tanıyamazlar. Bir bakayım diye

sаtacaqа

prmağını

kötärdilär.

Kirdiiаr

batırıp

bir

parça

Istаmbul bаzаrına. Ä qıçırdılаr

burnuna tutup koklar, bakar ki

kösä bоğu аlıñ! kösä bоğu

boktur.

аlıñ! sоñ bаzаr хаlqа käldi

başına dökerler. Bunlar daha da

baqаlаr bаrdağını tаnımаyırlаr,

öfkelenirler.

sоñ bir baqaym däp pаrmаğın

Takıl’daki

bаtаr

öldürelim, derler. Doğru onun

bir

pаrçа

burnuna

Bardakları Haydi köseye

köselerin doğru varalım,

175

90

хoqlаdı, baqtı boq tur. Sоñ

evine

bаrdaqlаrını

kösälärіñ

bunların geldiklerini duyar, yine

bаşlаrına töktülär. Sоñ bulаr

kaçar; tutamazlar. O üç yıl daha

dаһа ökäländilär. Aydа doğru

gurbette gezer, yine döner evine

waracaq

kösägä,

gelir. Yabanak’taki köseler onun

käldilär

geldiğini yine işitirler. Haydi yine

öldüräyik.

95

Taqıldaki Sürdülär,

Takıl’daki

gänä хаştı tutаmаdı, üç yıl

öldürmeyin, der. Onlar, ya nasıl

dаһа

yapalım diye sorarlar. O:

urbätä. käldi

beni

böyle

- Bana bir sandık yaptırıp

äwinä

üstüne

gänä

sandık içine koyun, sonra sandığı

warayıq оnu хоş käldinä. Sоñ

mıhlayın, bu sandığı denize atın,

käldilär

der.

kösälär

gäldigіn.

Aydа

tuttulаr

öldüräcäklär.

115

köse,

derler.

gänä

äşittі

110

Gänä

gidelim,

yine

kösä gänä duydu käldiklärinі

Yabanaqtaki

105

köse

hoş

gäzdi

geldine

O

doğru оnu äwinä käldilär. O

хayttı,

100

varırlar.

о

Sоñ

kösänі Tаqıldaki

bir

Bunlar;

delik

delin.

sandık

Beni

yaparlar,

kösä dädi-ki: män bäwlä urup

delik

öldürmäñіz. Yа naslı yаpаyıq?

koyarlar, denize indirdiler. Ama

dädiilär,

sandıq

denize götürüp atladılar, ağaçsız

yаptırıp üstünä bii dälik däliñіz

yere bırakırlar. Köse; şimdi beni

mäni sandıqçä хoyuñuz sоñ

ne yapacaksınız biliyor musunuz,

sаndıqnı muхlаñız, sоñdа bu

diye sorar. Bu dokuz köse, ne

sаndıqnı

yapalım,

mana

däñіzä

bir

tüşürüñüz!

delerler,

köseyi

derler.

O,

içeri

gidin

dädi. Sоñ sandıq yаptılаr dälik

ormandan birer sırık kesin de

däldilär, kösäni içäri хoydılаr,

buraya gelin, der. Onlar sırık

däñizä

tüşürdülär.

Аmmа

kesmeye giderler. Onlar gittikten

däñizä

kötürüp

аtlаndılаr

sonra bir çoban bir sürü koyunu

yаlаnıñ

känarına

хoydulаr.

yıkanmaları için denize getirir. Bu

Şindi dädi kösä sandıq içindä.

sandık

Mänі

koyunların sesini işitir. Çoban

nä

yapacaqsız

bilіrsіñіzmі dädi. Bu doquz

sandığa

içinde

olan

yakındır.

köse, Köse,

176

120

125

130

kösä dädilär-ki: nä аpаyıq.

sandıktan

Wаrıñ

Çoban

läyladan

145

gelir,

sandığa

bakar.

Köse, sandık içinde “Ben falan

kittilär sırıq käsmäyä. Olаr

ağanın kızını almam! Ben falan

kätіktän sоñ bii çoban kätirdi

ağanın

bir sürü хоyun däñizä yumаyа.

bağırır. Çoban; Hangi ağanın

Bu sаndıq іçіndä olаn käsä

kızıdır, sen almazsan ben alırım,

äşittі qоyunlаrıñ säsіnі. Çoban

diye köseye sorar. Köse; sen

yaqın

alacaksan

ädi

sandığа.

Kösä

kızını

almam!”

beni

bu

diye

sandıktan

bаşlаdı sandıqtаn qıçırmаyа.

çıkar, sen bu sandığa gir, der.

Çoban käldi, bахtı sandığı.

Sonra çoban mıhları söker ve

Kösä dädi sandıq içindä: män

sandığı açar; seni bu sandığa

fälan ağanıñ хızını аlmam!

niçin koydular, diye köseye sorar.

Män

хızını

Köse; bana falan ağanın kızını

аlmam, däp qıçırır. Çoban

verirler, almadığım için beni bu

sоrdı

аğаnıñ

sandığa koydular, diye cevap

sän

verir. Çoban, sen almazsan ben

аlmаsаñız. Sän аlsаñ çıqar

alırım, der. Köse, kızı alacaksan

mäni sаndıqtаn, kir bu sandığа

sandığa gir, der. Çoban sandığa

sän. Sоñ çoban söktü, аştı

girer. Köse sandığı kapatır, yine

sandığı, sоñ dädi: sänі bu

mıhlar. Çoban içinde kalır. Köse,

sandığа

çobanın koyunlarını alıp evine

Maña 140

sırıq

başlar.

käsiñ dä käliñіz mındа. Olаr

fälan kösänі:

хızıdır 135

birär

bağırmaya

män

аğаnıñ nasıl alаrım

näçün fälan

qoydulаr.

аğаnıñ

хızını

gelir.

Sırık

kesmeye

giden

wärіrlär, män almаdığım üçün

köseler gelirler, dokuz yumuşak

bu sаndığа qoydulаr. Çoban

deri ile sandığı denize sürerler.

dädi sän аlmаsаñ män alırım

Sandık su dolar ve suyun dibine

dädi. Kösä dädi аlsаñ хızını kir

batar. O köseler dönerler evlerine

sandığа.

gelirler.

Sоñ

çoban

kirdi

Yine

işitirler

ki;

o

sandığa. Kösä хаpаttı muqlаdı

Takıl’daki köse evine bin tane

gänä sаndıqnı. Çoban içindä

koyun getirmiş. Haydi gidelim,

хаldı. Kösä çobanıñ хоyunu

gerçek

midir

öğrenelim,

diye

177

äwinä 150

аldı,

165

170

175

konuşurlar. gerçektir.

Gelirler, Girip

eve

bakarlar; bakarlar,

kitkän

kösälär

käldilär,

däñizä

doquz

köse evdedir. Ee köse kardeş,

sürdülär

biz seni denize attık; bu koyunları

däñizä. Sandıq toldu su kittі

nereden aldın, derler. O köse

suyuñ

kösälär

bunlara: “Denizin dibi koyun dolu.

äwlärinä.

Ben oraya düştükten sonra, bir

sandıqnı

tübünä.

хayttılаr

160

Sırıq

käsmäyä sürükpän

155

käldi.

O

käldilär

Gänä äşittilär-ki о Taqıldaki

kısım

kösä bіñ bаş хоyun äwinä

geldim.” der. Onlar, gerçek mi

kätirdi. Ayttılаr: aydа bаrаyıq

söylüyorsun, diye sorarlar. O

sаyımı

dir?

köse, gerçekten böyledir, der.

Käldilär, baqtılаr kärçäk ädi.

Onlar, biz de yaptıralım birer

Kirdilär

kösä

sandık, derler. Birer sandıktan

äwdä. Ä, dädilär, kösä хаrdаş

dokuz tane sandık yaptırırlar.

bіz

Onlar sandıkları deniz kenarına

dır

kärçäkmі

äwä

säni

baqtılаr

däñizä

attıq

bu

koyunu

ayırdım,

dizerler.

aldım

хоyunlаrıñ närädän аldıñ? O

getirip

kösä dädi-ki: bulаrа däñiz tübü

Takıl’daki

хоyun tolu. Män аndа tübünä

köseleri bu sandıkların yanına

tüştüktän sоñ böldüm bir pаrçа

getirir. Sandıklara girin, der; onlar

хоyun, аldım, käldim. Ä kösä

sandıklara girerler. Sandıkların

хаrdаş dädilär. Sän kärçäkmі

kapaklarını

söylärsіn. O dädi-ki: kärçäk,

mıhlar, sonra her sandığa delik

äwlä dir, dädi. Bizdä yаptırayıq

açar, denize atar. Hepsi su dolar

bir sandıq. Birär sandıq, doquz

ve denizen dibine giderler. O

sаndıq

köse,

Sonra

bu

Yabanak’taki

kapatır,

hepsini

yаptırdılаr.

Olаr

dokuz kösenin hepsi boğulur,

kätirdilär

sаndıqlаrı

däñiz

deniz dibinde kalırlar. Takıl’daki

känarına

tіzdilär.

Sоñ

bu

Taqıldaki kösä, yabanaqtaki kösälärі

kätіrdi

yаnına.

А

sandığa

sandıqlаrıñ

dädi-ki: kirdilär,

kirіñ! хаpаttı

köse, başını onlardan kurtarır.

178

qаpaqlаrını sandığıñ, muqlаdı 180

häpsinі, sоñrа däldi dälіk här sandığa, аttı däñіzä, häpsi toldu, kittі däñiz tübünä. Şindi о doquz kösä һäpі bоğuldu ğаrq

185

olup,

хаldılаr

däñiz

tübündä. Tаqıldaki kösä bаşını olardan qutаrdı.

8) Zülbiyar Kız

8) Zülbüyаr хız. 1

5

Bir аdаmıñ wаr ädi bii

Bir zamanlar bir adamın üç

waqıttа üç oğlu. Sоñ bаbаsı

oğlu varmış. Babası öleceğini

öläcäktä çağırdı аlаrı yаnına.

anladığı zaman onları yanına

Оnuñ

çağırır.

oğlanlаrınıñ

säna'аtı

15

oğlanlarının

awcı ädilär. Sоñ bаbаlаrı olаrа

zanaatı avcılıktı. Babaları onlara:

wаsiyat ättі: оğullаrım! dädi -ki,

- Oğullarım, ne zaman ava

nä zaman awа çıqarsаñız kün

çıkarsanız

doğuşuna dаһа kitmäñіz! dädi.

batıya gidin, diye vasiyet eder.

Ä bаtаr tаrаfа gäzіñ! Bаbаsı 10

Onun

öldüktаn

sоñ

känä

awa

doğuya

Onlar sonra

yine

gitmeyin,

babası

öldükten

ava

çıkarlar.

çıqtılаr. Dağlаrıñ är tаrаfınа

Dağaların her tarafını gezerler,

käzdilär іç bii аw bulаmаdılаr.

hiçbir av bulamazlar. Bir gün

Sоñ bii kün dädilär-ki bir büyük

büyük

хаrdаşlаrı: bіz bu tаrаflаrdа

taraflarda dağda av bulamadık,

dağdа аw tаbаmаdıq, şindi

şimdi ben doğuya gideyim, der.

män kitäyim kün doğuşuna.

Sonra hepsi atlı on adamı da

Sоñ аldı bärabär оn аdаm

yanına alıp doğuya gider. Bir

häpsi аtlı, kittilär kün doğuş

yere varırlar, akşam olur. Akşam

tаrаfına.

olduktan sonra gece bakarlar bir

Wardılаr

bii

yärä,

kardeşleri;

biz

bu

179

20

25

30

35

40

ахşаm oldu. Axşam olduqtаn

at gelir. Bakarlar atın üstünde

sоñ baqtılаr gäcä bir аt käldi.

boyu iki karış, sakalı dört karış

Baqtılаr üstän bii аdаm bii

küçük bir adam vardır. Bunları

kiçіcіk аdаm äki хаrış bоyu

toplar, kalkın diyerek kamçıyla

war ädi dört хаrış saqаlı wаr

sürer, gider. Küçük kardeşleri

ädi. Ciidii bulаrı хаlqıñ däp

bakarlar, üç gün beş gün büyük

хаmçınan aydadı kittі. Şіn bu

kardeşleri gelmez. Sonra ortanca

kiçіk хаrındаşı baqtı-ki üç kün

kardeşi,

şimdi

bäş kün bu büyük хаrdаşlаrı

gideyim,

der.

kälmädi. Sоñ оrtаncı хаrdаşı

yoldaşını alıp gider. Onlar da

dädi: şindi män kitäyim kün

doğuya varıp iki gün gezerler, bir

doğuş tаrаfına. O dа аldı

çeşmenin yanına varırlar, akşam

doquz ayaqtaş, kittilär, olаrdа

olur. Orada konaklarlar. Bakarlar

wardılar

gäzdilär

yine gece atlı bir adam gelir. Bu

bii

çäşmä

adamın iki karış boyu, dört karış

oldu.

Оndа

sakalı vardır. Bunlar o sırada

50

kün

tаrаfın,

wаrdılаr

yanına

ахşаm

O

doğuya

da

dokuz

хоnaq oldulаr. Baqtılаr känä

kazanları

gäcä bii аtlı аdаm käldi. Äki

pişiriyorlardı. O adam onların

хаrış bоyu wаr, dört хаrış

yemeklerini

saqalı war bii аdаm ädi. Bulаr

kamçısını çıkarır, onlara vurur,

qаzаnlаrı аstılаr yämäk pіşіrіr

onları sürerek oradan gider ve

ädilär.

olаrıñ

onları da ortadan kaldırır. Şimdi

yämäklärі yädi, sоñ çıqardı

sadece en küçük kardeşleri kalır.

olаrı

Üç gün, beş gün bekler, o

aydadı, оndаn kittі, olаrıdа

kardeşi de gelmez. Bu en küçük

yöydü. Şіn bir dä хаldı äñ kiçіk

kardeş de, ben de gideyim, der.

хаrdаşlаrı. Üç kün, bäş kün

O da yanına dokuz atlı alır ve

baqtı о хаrdаş-tа kälmädi. Şіn

çıkar gider; yine o dağda üç beş

kiçіk хаrdаştа dädi-ki: män dä

gün gezer, av vurur. Yine o

kitäyіm. O dа аldа doquz аt

çeşmenin

bärabär, о dа çıqtı kittі, аndа

konaklarlar, yine kazan asarlar;

gänä 45

äki

ben

O

аdаm

qаmçıyı,

urdu,

asmış yer,

yemek

sonra

yanına

yine

varırlar,

180

55

60

65

70

75

wаrdı о dа gänä о dağdа üç

gece yine bakarlar ki boyu iki

kün bäş kün gäzdi аw urdu.

karış, sakalı dört karış olan bir

Wаrdılаr gänä о çäşmäniñ

adam gelir. O adam onların

yаnınа,

oldu,

kazanlarını toplar, hepsini yer.

gänä хаzаn аstılаr, bахtılаr

Belinden kamçıyı çıkarır, yine

gänä gäcä bii аdаm käldi äki

kamçıyla onlara vurmaya başlar.

хаrış boyu, dört хаrış saqalı

O dokuz yoldaşı alıp gider, o

war ädi. Käldi о аdаm gänä

küçük kardeşi o anda bir yere

olаrnıñ хаzаnlаrın cidi, yädi

saklanır; o adam onu görmez. O,

häpsinі.

bälindän

orada yatar. Sabah olur, o oğlan

хаmçıyı, gänä bаşlаdı olаrı

atını alıp yola koyulur, adamın

хаmçınän urmаyа. O doğus

atının izlerine bakarak gider. Bir

ayaqtаşı аldı, kittі gänä, о kiçіk

gün, iki gün o yolda gider, sonra

хаrdаşlаrı о waxıttа bii yärdä

bir çölde bir çadıra rast gelir. O

saqlаndı, о kişi оnu körmädi.

oğlan

Sоñ yаttı аndа. Sаbаһ oldu о

çadırın

oğlan аldı tüştü yolа аtıñ

açar, bakar ki içeride bir kadın

іzlärіnі baqıp kitär ädi. Bii kün

durur.Selam

äki kün yürür ädi о yoldа, sоñ

Kadın:

gänä

xonaq

Çıqardı

wаrdı bii çöl yärdä bii çağıra

yanına

perdesini verir,

varır,

kapısından içeri

girer.

- Yavrum, bu yolda kuş

rаs käldi. Sоñ wаrdı çаdırıñ

uççmaz,

yаnına о oğlan, аştı pärdäsіnі

geldin? Başına ne iş geldi? der.

хаpusından, bахtı içäri bii хаrı

Oğlan:

sen

nasıl

olup

da

turdu. Sälam wärdi, kirdi içäri,

- Bir adam, iki kardeşimi

хаrı dädi-ki: ä bаlаm bu yoldа

kaybetti, yok oldular. Bu yoldan

хuş uçmаs sän nasıl olup

geçtiler, sen görmedin mi? diye

tüştüñ? nä аl tüştü bаşıñа. -Bir

sorar. Kadın:

kimsä, dädi, äki хаrdаş ğayp ättі, yöydü bu yoldan käştilär 80

çadırın

sän körmädiñmі? Хаrı dädi-ki: olаrı

kim

аldı,

bu

yolnän

- Onları kim alıp bu yoldan geçirdi? der. O zaman oğlan: - Ufacık bir adam; iki karış boyu, dört karış sakalı var, der.

181

käçіrdi? -O zaman dädi: bir

Kadın: - A oğlum, o adam değildir,

ufacıq аdаm äki хаrış bоyu 85

wаr, dört хаrış saqalı war,

ona

dädi. Ä bаlаm, dädi, о, dädi,

tılsımıyla gezer. Sen üç beş gün

аdаm

daha gidersen bir çadıra rast

däyіl,

Zülbüyar

90

100

110

о

tilsіmnän

gelirsin.

O

derler.

çadırda

O,

yaşayan

benim ortanca ablamdır. Ona

bäş kündä yürsäñ bii çadıra

sorarsın, bekli onun tılsımını o

dаһа rаs gälirsіn. O çadırdа

bilir, der.

оrtаncı

Bu oğlan üç beş gün daha

äppäm dädi. Оñа sоrаrsın,

gider, o çadıra rast gelir. Yine

dädi, bälki оnuñ tilsіmіn о bilіr,

çadıra gelir, kapısını açar, içeri

dädi. Sоñ sawluqlаştı, çıqtı

bakar, yaşlı bir kadın vardır.

çadırdan. Kittі üç bäş kün

Kadın;

yürdi, wаrdı, buldu, о bii çadıra

sürünerek,

rаs käldi. Wаrdı gänä çadıra,

uçarak bu yere gelmesi mümkün

qаpusunu аştı, bаqtı іçärі, bii

değildir; sen nasıl geldin, diye

хаrt çаdı хаrı war ädi. Sälam

sorar. O oğlan:

хаrı

mänіm

wärdi, gänä о äliikim sälam dädi.

105

хız,

däylär

kız

gäzär, dädi. -Sän dädi bir üç

turаn

95

оñа

Zülbiyar

Yılan

bağırınän

хuş

-

yılanın kuşun

Benim

kayboldu,

bağrıyla kanadıyla

iki

izleri

kardeşim bu

yolda

xanatınnän bu yärä kälmäyä

görünüyor, geçtiklerini görmedin

mümkün däyil dädi, sän nasıl

mi, diye sorar. Kadın da, onları

käldiñ? dädi. O dädi: mänіm

bu yoldan kim götürdü, diye

äki

oldu

karşılık verir. Oğlan; ufacık bir

nışаñlаrı bu yoldа körünür ädi

adam, iki karış boyu, dört karış

buradan

sakalı olan öyle bir adam, der.

хаrdаşım sänki

ğayp

käçmädi

körmädiñmі? dädi. O dädi:

Kadın:

olаrı bu yoldan kim kötürdü?

-

A,

o

adam

değil, o

Oğlan dädi: bir ufacıq аdаm,

Zülbiyar kızdır. Şimdi ben onun

dädi, äki хаrış bоyu, dört хаrış

tılsımını bilemem. Üç beş gün

saqalı böylä bir аdаm. A, dädi,

daha yürürsen bir çadıra daha

182

115

о аdаm däyil о Zülbüyar хız

rast

ädi. Sоñ şindi оnuñ tilsіmіn

benim en büyük ablamdır. O,

bilämäm dädi, üç bäş kündä

çadırların piridir, Zülbiyar kızın

yürürsäñ bir çadıra dаһа rаs

tılsımını bilse bilse o bilir, der. Oğlan

kälirsіn, аndа turа mänim äñ

120

130

vedalaşıp

dur, dädi, о bilsä о-dur, dädi:

gün daha yürür. Gelir, çadırı

оnuñ

о

bulur. Çadırın kapısını açar, yine

аradan sawluqlаştı, çıqtı gänä

içeri bakar ki yüz yaşında yaşlı

yolа.

dаһın

bir kadın vardır. O kadın selam

yürüdü. Wаrdı, gänä çаdırı

verir, oğlan da Aleykümselam,

Wаrdı,

çadırıñ

der. Kadın; sen buralara nasıl

хаpusunu аştı, gänä bахsа

geldin, diye sorar. Oğlan; benim

içäri, bii хаrt yüz yаşına bii

iki

çаdı хаrı wаr ädi. Sälam wärdi

arıyorum,

о хаrı dädi: alikim sälam dädi.

görünüyor, der. Kadın; onları bu

Sän, dädi, bu аradan nasıl

yoldan kim götürdü, gördün mü,

tüştüñ, о dädi-ki: mänim äki

diye sorar. Bu oğlan; ufak bir

хаrdаşı ğayp oldu, оnu аrаrım

adam, iki karış boyu ve dört karış

dädi.

sakalı

tilsіmі. Üç

Sоñ

bäş

Nışаñlаrı

kötürdü?

140

kadınla

yaşayan

oradan ayrılır, yola çıkar. Üç beş

çıqtı

kün

bu

yoldа

körünür, dädi. О хаrı: kim 135

orada

büyük äppäm, çаdılаrıñ pіrі о-

buldu. 125

gelirsin,

bu

kardeşim

kayboldu,

izleri

olan

bir

bu

adam

onları tarafta

onları

götürdü, der. Kadın:

yolnän?

- O adam adam değildir, o

kördüñmü? Bu dädi: bir ufaq

Zülbiyar kızdır, tılsımıyla gezer.

аdаm äki хаrış boyu war dört

Üç günlük yol yürürsen onun

хаrış saqalı war bir аdаm оnu

sarayına varırsın. Onun tılsımları

kötürdü. - O аdаm аdаm däyіl,

çoktur, ben sana onun tılsımlarını

о

öğretirim. Sen buradan çıkıp üç

Zülbüyar

хız

dädi:

о

tilsіmnän gäzär dädi. Onuñ

gün

sаrаyı, dädi, üç künlük yol

sarayına

yürsäñ

sаrаyına

zincirli bir köpek görürsün, onun

wаrırsıñ; оnuñ tilsіmlärі çоq,

önünde biraz ot var, o otu al,

оnuñ

yol

gideceksin.

Onun

yaklaştığında

orada

183

145

150

155

160

165

170

dädi, оnuñ tilsіmі män sаñа

köpeğe

ögrätirіm, dädi. Sän buradan

Oradan geçince bir koyuna rast

şindi

üç

geleceksin. O koyun da zincirlidir,

kündä. Nä zaman sän оnuñ

onun önünde de kemik vardır, bu

sаrаyına yaqın wаrırsın, аndа,

kemiği alıp ona otu bırak. Oradan

dädi, bir köpäk zäncirli, оñа

da

rаs kälirsіn, оnuñ ögündä bir

varırsın. Öğleden önce oraya var.

аz piçän yаtırgän war оnuñ

O zaman Zülbiyar kız uyuyor

ögündän piçännі аl! Dädi brаq

olur. Onun nöbetçileri vardır, o

оñа

Andan

saatlerde onların hepsi uyurlar.

käçärsіn! dädi. Sоñ bii qoyun

Zülbiyar kendi yatarken sarayın

rаs kälirsіn, о dа zäncirli, оnuñ

kapısı açık olur, Hangi kapı

ögündä kämіk war, sоñ bu

açıksa

kämіki

pіçän

uyanıpo seni gördüğü zaman

braqırsın. Onan dа käştіktän

onun tılsımı bozulur. Sen onun

sоñ

olursun, o da senin olu, der.

çıхаrsın

bir

kitärsіn

pаrçа

аlırsın sаrаyа

ät.

аñа wаrırsın.

Ülä

аlnındа wаr, dädi. O zaman о

bir

parça

geçtikten

et

sonra

Zülbiyar

bırak.

saraya

oradadır.

O,

Şimdi bu yiğit gider, üç

uyur, оnuñ wаr хаrawullаrı,

günde

olаr häpsi о zaman yuqlаrlаr.

köpeğe et verip önündeki otu alır.

Zülbüyarıñ

yаtır,

Biraz daha gider, koyunu bulur;

sаrаyınıñ хаpusu аçıq olur,

onun önündeki kemiği alır, ona

һаngі хаpu аçıqtır Zülbüyаr

otu verir. Öğlen vaktinde saraya

оndа dır. O yuхlаr о sänі

varır, bir kapıyı açık bulur, içeri

uyаnıp

оnuñ

girer; Zülbiyar uyuyordur. Oğlan

tilsіmі buzulur dädi. Sän оnu

onun karşısında durur, Zülbiyar

аlırsın о dа sänі аlır. Şindi bu

uyanır ve oğlanı görür. Orada

yiyit kittі üç kün gäçtі wardı,

tılsımı bozulur. Zülbiyar kalkar,

köpägі buldu, köpägä ät pіçänі

oğlana sarılır; oğlan da Zülbiyar’a

аldı, dаһа yolа kittі, qоyunu

sarılır. Ee birbirlerini severler,

buldu, kämіgі аldı оñа piçän

kırk gün orada yerler içerler. Kırk

wärdi. Üylä wахtındа sаrаyа

gün,

gändi

kärdük

wахıt

varır.

kırk

Köpeği

gece

düğün

bulur,

edip

184

175

wardı, bir qаpu аçıq buldu, kirdi

Zülbüyar

Oğlan

yuхlаr

turdu

evlenirler.

ädi.

хаrşısındа

Zülbüyar uyаndı, kördü, аndan tilsіmі buzuldu. Zülbüyar хаlхtı 180

oğlanı

sаrındı,

о

oğlan

Zülbüyarı sаrındı. Ä birі birinä mäһäbbаt oldulаr bir хırх kün оndа yädilär, іştilär. Хırх kün gäcі toy dügün ätip bir birіnі 185

аldılаr.

9) Özenbaş Halkı

9) Üzänbаş xalqı Üzänbaştа

1

5

10

Axmät

Özdenbaş’ta bir Ahmet akay

ахay wаr ädi bir kün köyndüñ

vardı.

bir cаmаğatıñ birі käldi Axmät

cemaatinden biri Ahmet akaya

ахаyа, dädi mänim bügün bir

gelir:

kärtmämі

аldı

bir

хаrğа,

Bir

-Bugün

gün

bir

karga

köyünün

benim

Handan аlаyım о körtmämі?

armudumu aldı, o armudu nerden

dädi. Män о körtmäyi dört

bulacağım? Ben o armudu dört

pаrçа yаpаr ädim dört mіsаfir

parça

аtqаrır ädim. Axmät ахay dädi:

ağırlayacaktım, der.

ay camağаt аtlаnıñız! Här käz аtına

mindi

Ahmet

akay;

dört ey

misafir cemaat,

atlarınıza binin, der. Herkes kara

gäzdilär.

kargayı tutmak için atına biner,

Läylа bаşındа хаrğаyı tuttulаr

gezerler, gezerler. Kargayı Leyla

Ахmät

bärabär,

başında Ahmet akayla beraber

dädilär: ay bu хаrğаyı nä

tuttarlar; bu kargayı ne yapalım,

yаpаyıq? Axmät ахay dädi: bir

der. Ahmet akay, bir bardak

bаrdaq kätirdilär.

хаrа

yapıp,

хаrğаyı

tutmаyа,

15

bir

gäzdilär ахay

dа

kätіrіñіz!

Bаrdağı

getirin, der. Bardağı getirirler,

Хаrğаyı

bаrdаğа

kargayı bardağa koyarlar. Ahmet

185

20

25

хoydulаr.

Bаrıñız

хаyаsına

çıqıñ?

yuwаlаtıñ

qаyadan

40

45

gidin,

Boyka

kayasına

çıkın, bardağı kayadan aşağıya

аşаdа.

yuvarlayın. Bardak kırılır, bardak

Bаrdaq qırıldı, bаrdaq dа uştu

da uçar, karga da bağırarak uçar.

хаrğа dа uştu, хıçırıp uştu.

Cemaat; karga öldü mü, diye

Cаmağat dädilär: yа ölmödü

sorar.

хаrğа. Axmät ахay dädi: хаç

karga kaç kere bağırdı, der.

kärät qıçırdı хаrğа? Cаmağat

Cemaat, iki kere bağırdı, der.

dädi: äki qıçırdı. -Üç хıçırğay

Ahmet akay; üç kere bağırsaydı,

ädi

Äki

ölecekti,

iki

bаşı

karganın

başı

aylаnmış. Andan sоñ Läylаçа

Ondan

sonra

tuman

Özenbaşlılar kaybolurlar, yollarını

хаrğа,

ölgäy

ädi.

хarğanıñ

tüştü,

yöyüldülär,

35

akay;

Bаrdağı

хıçırğandа 30

Bоyqа

Üzänbаşlаr

аdаştılаr,

Ahmet

akay

kere

cemaate;

bağırınca

dönmüş, sis

der. çöker,

sоñ

kaybederler, sonra kaya başına

wаrdılаr qаyа bаşına. Хаyadа

varırlar. Kaya da deniz gibi sis

tuman oldu däñgіz kibі. Sоñ

olur. Sonra haydi bir sandal

dädilär

yapalım,

aydа

yapayıq

bir

derler.

Birkaç

ağaç

sandаl. Sоñ bii käsäk ağaç

keserler, bir yere getirirler, bir

kästilär;

sandal

kätirdilär

bii

yärä,

yapmaya

başlarlar.

yapıp

bitirirler.

bаşlаdılаr bii sandal yаpmayа.

Sandalı

Sandalı yаptılаr, bіtirdilär. Sоñ

Yüzdürelim,

dädilär özdüriiq. Sоñ sandalı

kayanın üstüne çekerler, ona on

çäktilär qаyаnıñ üstünä sоñ

beş adam biner. Sonunda birileri;

mindilär оnu bäş оn аdаm,

ee siz dolaşacaksınız, bana ne

sоñu birilärі dädi: ä şindi sіz

zaman dönerseniz kırmızı gemiyi

säräräk

zаmаn

getiririz, dedi. Sonra uzatmamak

maña

qırmızı

için sandalı kayadan aşağıya

kätіrіz.

Sоñ

itelerler. Sandal Fuli’ye düşer,

uzаtmаmayа sandalnı іtädilär,

dağılır ve adamların hepsi ölür.

kittі qayadan аşа, tüştü Fuliyä,

Rüzgâr olur; sis açılır. Bir de

dаrıldı sandal, аdаmlаrı һäpsі

bakarlar ki kayanın dibinde ne

ätäcäk,

qaytаrsаñız gämіnі

nä

derler.

Sandalı

186

öldü. Sоñ lüzgâr oldu, tuman

deniz var, ne başka bir şey. Ay,

açıldı.

qаyаnıñ

bu deniz ne oldu, diye sorarlar

tübünä nä däñіz war nä bir şiv

kendilerine. Belli ki o başka

Ay, dädilär, bu däñiz nä oldu?

denize karıştı, derler.

Baqsаlаr

bällі, dädilär о bii däñizä kittі.

187

6. BÜYÜK LАMBАT

6. BÜYÜK LAMBAT

Pаdışаһıñ küçük oğlu.

Padişahın Küçük Oğlu

Хаplı хuplu bаğаlаr

Kaplumbağalar

xanatlandı uçmаyа,

Kanatlandı uçmaya

däñіzdäki bаlıхlаr

Denizdeki balıklar

kiir аtıptı gäçmäyä.

Kır atmıştı geçmeye

Ах mäçіtіñ mіnäräsі

Akmescit’in minaresi

ägildi sаlğırdan süçmäyä,

Eğildi, Salgır’dan su içmeye

Tuttum pіränіñ birsіnі.

Tuttum pirenin birisini.

Wurdum

soydum,

Vurdum aşağıya öldürdüm,

аltmış оqа äti gäldi, yätmiş oqа

altmış okka eti geldi, yetmiş okka

mayı gäldi, аldı çızmаlаr аrını,

yağı geldi. Aldım çizmelerimi,

gidä gidä gіttіm, аlt'ay bir güz

gide gide gittim, altı ay bir güz

gіttіm, aylаndım bахtım gänä

gittim.

bоyı yär gіttіm. Warа wаrа

boyum kadar yer gittim. Vara

wаrdım,

wаrdım,

vara vardım, bir şehre vardım.

şindik аldım bir dipsіz хаzаn,

Şimdi aldım bir dipsiz kazan,

аldım bir tüfäk, çıqtım, wаrdım,

aldım bir tüfek çıktım gittim. Bir

bir

tavşan vurdum, koydum kazanın

1

5

10

15

bir

tawşаn

хаzаnıñ

аşаa

şähärä

wurdum,

dibі

yоq,

sаldım, üstünän

хoydum, dibіnän çıqtı. 20

25

dibi

Döndüm

yok,

baktım

üstünden

yine

koydum

dibinden çıktı.

Şindi bir zamandа war

Bir varmış bir yokmuş; bir

äkän bir zamandа yоq äkän, bir

padişah varmış. Padişahın üç

pаdışаһ

war

oğlu varmış, babası üç oğluna

Pаdışаһındа

üç

äkän. oğlu

wаr,

vasiyet etmiş:

bаbаsı üç oğlanlаrına wasiyät

- Ben ölürsem büyük köşe

ättі. Män ölürsäm büyük köşä

senin olsun, büyük oğlum! Orada

sännіñ

büyük

Ortanca oğlum , küçük köşe

oğlum! Andan оrtаncı oğlum-

senin olsun. En küçük oğlum

dа, dädi, küçük köşä sännіñ

kapı eşiğinin dibi senin olsun!

olsun,

dädi,

olsun! Dаһа küçük oğlum, dädi

Babaları

yatıyor,

öldü.

188

30

35

40

45

50

55

bоsağanıñ dibі sännіñ olsun!

Öldükten

dädi.

gömerler,

Bаbаlаrı

yаta

öldü.

sonra

babasını

gömdükten

sonra

Öldüktän bаbаsını gömdülär,

dönüp eve gelirler. Bu üç oğlan;

gömgäç

bizim

sоñ

хayttılаr,

äwä

babamızın

bir

vasiyeti

gäldilär. Şindik bu üç оğlаn

vardı, şu vasiyete biz bakalım,

sawät ättilär-ki: bіzіm bаbаmız

diye konuşurlar. Sonra bir keser

bir wasiyätі wаr, dädilär, şu

alırlar; büyük oğlu büyük köşeyi

wаsiyätі bіz bаqayıх! dädilär.

kazmaya başlar, kazar, bir şey

Sоñ аldılаr bir kirkä büyük oğlu

çıkmaz.

büyük köşänі bаşlаdı хаzmаyа,

küçük köşeyi kazmaya başlar, bir

хаzdı, bir şäy çıqmаdı. Şindik

şey çıkmaz. Küçük oğlan varır,

оrtаncı oğlan bаşlаdı küçük

kapı

köşänі

başlar.

хаzmаyа

bir

şäy

Şimdi

eşiğinin

ortanca

dibini

Kazdığı

oğlan

kazmaya

yerden,

kapı

çıqmаdı äkän. Şindik Küçük

eşiğinin dibinden bir küp altın

оğlаn wardı, bаşlаdı bоsаğаnıñ

çıkar. Şimdi üç oğlan kavga

dibіnі хаzmayа. Хаzdı, çıqtı

etmeye başlar. Büyük oğlan, ben

хаzğаn

bоsаğаnıñ

kazdım hiçbir şey çıkmadı, der.

dibindän bii küp аltın. Şindik üç

Ortanca oğlan, ben de kazdım bir

oğlan bаşlаdı хawğа yаpmаyа

şey çıkmadı, der. İkisi küçük

büyük оğlаn dädi: män хаzdım

kardeşlerine; sen kazdın, bir küp

bir şäy çıqmаdı. Оrtаncı oğlan

altın çıktı, bu küp altından bize

dädi: män dä хаzdım bir şäy

de

çıqmаdı. Sän хаzdıñ, dädilär

Küçük oğlan; yok, ben size bu

küçük oğlana, bii küp аltın çıqtı,

altından vermem, der. Kavga

dädilär. Şindi іstärіk, bu küp

ederler.

Kavga

аltındı bizä dä wärіrsіn. Küçük

kapıdan

kadı

оğlаn, dädi, yох män sizä bu

bunların kavgasını yoldan işitir,

аltından wärmäm, dädi. Хawğа

yanlarına

yapаyırlаr.

Хawğа

bunalar da Aleykümselam, der.

zаmаndа

хаpudan

yärіnäñ

yapqan хаdı

çäkäyіr. Şindi хаdı äşittі yolğan

vermeni

istiyoruz,

gelir.

derler.

ederlerken geçer. Selam

Kadı verir;

Kadı: - Ee oğlum, bu gürültüz

189

60

65

70

75

80

хawğanı, bulаrıñ yаnına gäldi.

niyedir?

Sälam wärdi, älikim sälam хаdı

ediyorsunuz?

bаbа, dädilär bulаr. - Ä oğlum,

zaman bu oğlanlar:

90

niçin diye

kavga

sorar.

O

dädi о oğlanlаrа, nä şаmаtаñız

- Kadı baba bizim kavgamız

war? sіz nä xawğa yаpаrsız? O

ne olacak? Böyle böyle şeydir.

zamandа bu oğlanlаr dädilär-ki:

Babamız

хаdı bаbа bіzіm хawğаmız nä

oğlana büyük köşe verdi, ortanca

оlacaq? Bäwlä bäwlä şäy dir,

oğlana küçük köşe verdi, küçük

dädi. Bаbаmız wasiyät ättі:

oğluna kapı eşiğinin dibini verdi.

büyük

Büyük ağabeyimiz keseri alıp

oğluna

büyük

köşä

wärdi, оrtаncа oğluna küçük

büyük

köşä

çıkmadı.

wärdi,

küçük

оğluna

vasiyet

köşeyi

etti.

kazdı,

Ortanca

Büyük

bir

şey

ağabeyimiz,

bоsağanıñ dibі wärdi. Kirkäyі

küçük köşeyi kazdı yine bir şey

аlıp büyük аğаmız хаzdı büyük

çıkmadı. Küçük kardeşimiz kapı

köşäyі, bir şäy çıqmаdı, оrtancı

eşiğinin dibini kazdı, bir küp altın

аğаmız хаzdı küçük köşäyi,

çıktı.

yana bir şäy çıqmаdı. Küçük

oğlandan pay etmesini istiyoruz.

хаrdаşımız bоsаğa dibі хаzdı,

Kavgamız bunun üstünedir.

Şimdi

biz

bu

küçük

çıqtı bir küp аltın. Şindi bіz bu

O zaman kadı onlara:

küçük оğlandan istärіk-ki pay

- Peki bu altını pay etsem,

ätmäyä, wärmäyіr.

85

Siz

bu

аltından

Хawğаmız

bizä оnuñ

versem kabul eder misiniz? der. - Ee peki kadı baba, kabul

üstündä, dädilär. O zamandа

ediyoruz derler.

хаdı dädi-ki olаrа: päk äyi, bu

Kadı

bunlar;

siz

bana

аltın pay ätsäm, wärsäm xayr

akşama gelin, ben size pay eder

olurmusuñuz? dädi. А päk äyi

veririm,

хаdı bаbа xayr oluruq dädilär.

kadıya varır. Kadı; siz bana

Хаdı dädi-ki bulаrа: sіz mağа

sabah gelin, derş. Sabah bunlar

axşamа gäliñіz män sizä pay

kadıya varırlar. Öğleya gel, der;

ätär wärärіm, dädi. Axşamа

öğleye

bulаr wаrdılаr хаdıyа. Хаdı

gelin, der. Şimdi onlar akşama

der.

Akşama

varırlar.

Yine

bunlar

akşama

190

95

100

105

dädi: sіz sаbаһ gäliñіz mağа,

varırlar. Kadı büyük oğlana: “Sen

dädi.

хаdıya

büyük oğlan, büyük köşeyi baban

wаrdılаr, üliiyä gäl! dädi, üliiyä

sana verdi, seni tahta oturttu

wardılаr, gänä dädi-ki: ахşаmа

baban.” der. Ortanca oğlana:

gäliñіz! dädi. Şindi olаr ахşаmа

“Sana baban küçük köşeyi verdi,

wardılar. Хаdı dädi-ki büyük

seni büyük ağabeyinin yanına

oğlana: oğlum, dädi, sän, dädi,

vezir etti.” der. Şimdi bu küçük

büyük,

büyük

köşäyі

sağa

oğlana kapı eşiğinin dibini verdi,

bаbаñ

wärdi,

sänі

tахtа

onun içinden küp altın çıktı,

mindirdi bаbаñ. Оrtаncı oğlana

harcayacak adam o olacak, der.

dädi-ki:

sağa

bаbаñ

küçük

Bu söz ile onların davasını keser.

köşäyi

wärdi,

sänіñ

büyük

Küçük

Sаbаһ

115

120

oğlan,

küpü

arkasına

ağanıñ yаnına wäzіr ättі. Şindi

vurur, gide gide gier, altı ay bir

bu küçük oğlana bоsаğаnıñ

güz gider. Dönse baksa yine

dibіn wärdi, оnuñ іçіndän küp

boyu kadar yer gider. Vara vara

аltın

çıqtı,

аşаyıcах

аdаm

bu bir meyhane kapısına varır.

söznän

bulаrıñ

Meyhanenin içindekiler içerler.

dawası kästі. Şindi küçük oğlan

Sonra bu; arkadaşlar bu içtiğiniz

küpü wurdu аrхаsına, gidä gidä

nedir, diye sorar. Arkadaşları;

gіttі, аlt’ay bii güz gіttі, aylаnsа

bizim içtiğimiz zemzem suyudur,

bахsа gänä bоyu yär gіttі.

derler. O; bir denemem mümkün

Wаrа wаrа wаrdı bu bii miiyanä

olmaz mı, diye sorar. Olur, derler.

хаpusuna.

Miiyanänіñ içindä

Ona bir kadeh içki doldururlar; o,

içäyіrlär.

Sоñ

içer.

olаcах.

110

bulаr

Bu

dädi

bu:

İçtikten

sonra

rakının

аrхаdаşlаr bu іçkänіñіz nädir?

sonunu ona verdiler; sana rakı

dädi. Аrхаdаşlаr dädilär: bіzіm

kalmadı,

іçkänіmіz zämzäm suyu dır

dolduracaksın,

dädilär. Mülküm olmаzmı bii

doldurayım, bunun ücreti nedir,

prоbа yаpmаyа? -Olur, dädilär.

diye sorar. Onlar, bunun ücreti on

Doldurdulаr оñа bir хаdä şäy,

altındır, derler. Oğlan, on altını

іştiv Andan sоñ іştіktän sоrа,

verir, Ştofu(rs), doldurur. Bunlar

Ştofu

(rs) derler.

,

sen O;

191

125

130

135

140

145

rахınıñ sоñunu оñа wärdilär,

gene yeniden içmeye başlarlar,

rахı sаğа bіttі, dädilär. Ştоfu

içerler içerler rakının sonunu yine

sän

dädilär.

ona verirler. Çıkarır orada yine

Sоñ dolduraym! dädi, bunuñ

on altın verir. Ştofu(rs) doldurup

хiimäti nädir? dädi, sоrаdı. -

getirir, yine içmeye başlarlar.

Bunun xiimäti оn аltın dır,

İçerler de içerler. Yine sonunu

dädilär. Şindi wärdi оn аltını

verirler, o da doldurup getirir,

ştоfu

gänä

yine içerler de içerler. İçtikten

içmäyä,

sonra bu oğlan yıkılır, yıkıldıktan

doldurdu.

bаşlаdılаr

Bulаr

yаñıdan

іştilär, dä іştilär rахınıñ sоñunu

sonra

gänä

altınları

оñа

wärdilär.

Çıхаrdı

bu

arkadaşları

kalan

kaçarlar.

Onlar

alıp

оndа gänä оn аltın, wärdi.

kaçtıktan sonra bu oğlan beş

Ştоfu doldurdu gätirdi gänä

saat yatar, üç saat yatar ve

bаşlаdılаr gänä içmäyä, dä

uyanır. Bir de bakar ki altın da

іştilär, dä іştilär. Sоñunu gänä

yok, para da yok, hiçbir şey yok.

wärdilär, о dа doldurdu, gätirdi,

Bu şimdi düşünmeye başlar; ben

gänä іştilär dä іştilär. Іçkän

yine

sоrа bu oğlan yıхıldı, yıхılğan

gideyim, der. Gider memleketini

sоñ bu аrхаdаşlаrı хalğan аltını

bulur, ağabeylerine varır. Bunun

аldılаr, хаştılаr. Хаçхаn sоrа

açlıktan

bu bäş sa’at yаttı üç sа’аt yаttı,

Ağabeylerine, canım bana bir

bu оyаndu. Şindi bахtı аltın dа

parça

yoх, parа dа yох, bii şäydä,

Ağabeyleri:

yох.

Bu

ändi

düşünmäyä

döneyim

gözü ekmek

memeleketime

ağaracak verin,

olur. der.

- Tez buradan kaybol! Küp

bаşlаdı. Bu dädi-ki: män gänä

altını

хaytayım

oraya git, sana ekmek versinler,

dädi. 150

dolduracахsın,

wilayatıma

Gіttі

wilayаtın

gіdäym tаptı,

nereye

gidip

verdiysen

derler.

аğаlаrına wаrdı, bunuñ gözü

Bu oğlan ağlaya ağlaya yola

аğаracах аştаn. Аğаlаrа dädi-

çıkar. Ceplerinin içlerini arar, üç

ki: cаnım mağа bir pаrçа ötmäk

kapik bulur, ekmek fırınından üç

wär! dädi. Аğаlаrı dädi-ki buñа:

kapiklik ekmek alır. Ekmeğini

192

155

160

165

170

175

180

täz bunan yоyul! dädilär, küp

koltuğunun altına koyar. Hem

аltını һаndа wаrdıñ wärdiñ,

ekmeği koparır, hem yer hem

аnda

ötmäk

gider. Bu oğlan, gide gide gider

wärsіnä, dädi. Şindi bu ağlayа

altı ay bir güz gider. Bu, vara

ağlayа çıqtı yolа. Аrаdı cäblär

vara bir çöl içine varır, ağlar.

içіnä, üç köpiik tаptı ötmäk

Benim bu yerde ecelim gelecek,

furundan üç köpiik ötmäk аldı.

der ağlar. Bakar ki , bir yerden bir

Şindi ötmäyі хoltuğu dibіnä,

kös(duman) çıkar, gider oraya

хoydu. Ä gіdäyіr һäm ötmäyі

varır. Bu baktı ki; üç adam bir

хоpаrır, аşаr dа gіdäyіr, gidä

yerde

gіdä gіdäyіr bu аlt’ay bii güz

duruyorlar.

gіdäyir, wаrа wаrа wardı bu,

arkadaşlar bu leşin başında siz

wаrdı bii çöl іçіnä. şindi bu

ne için bekleyip duruyorsunuz,

аğlаyır. Mänim bu yärä äcälim

diye sorar. Sonra bunlar:

warsаñа

sağa

leşin

başında O

bekleyip

oğlan;

ey

gäldi, dädi ağladı, bахtı-ki bir

- Bu leşin başında kırk yıl

yärdän bii kös çıхаyır, wаrа

bekleyip duruyoruz. Birimiz dedi

wаrа wаrdı, bu хаçаn bахsа-ki,

ki; sen başla yemeye bu leşi,

üç ärif bii yärdä läşіñ bаşınа

birimiz de der ki; sen başla! Bu

bäkläp оturuyur. Dädi-ki: ay

sebepten kırk yıldan beri bu leşin

аrхаdаşlаr bu läşiñ bаşına sіz

başında bekliyoruz. Kim yemeye

näçün bäkläp

оturuyarsıñız?

başlarsa o ölecek, diye anlatırlar.

dädi. Sоñ bulаr dädilär: bu

Padişahın küçük oğlu; ben pay

läşіñ bаşına хırх yıl bäkläp

edip size vereyim, kabul eder

оtururuх dädi. Birіmіz där-ki:

misiniz, diye sorar. Onlar da;

sän bаşlа аşаmаyа bu läşі,

kabul ederiz, derler. Bu şimdi

birіmіz dä där-ki: sän bаşlа! O

tutar,

säbäptän хırх yılğan bärі bu

damarlarıyla kemiğinden çıkarır,

läşіñ

Kim

arkadaşlarının birisine verir; sen

bаşlаr-sä аşаmаyа о öläcäk.

demir aslansın, bu kemiği sen ye,

Pаdışаnıñ küçük оğlu dädi-ki:

der. Damarları birisine verir; sen

män pay ätärіm, wäräyim sizä

kuş padişahısın, damarları sen

bаşına

bäkliirіz.

bir

yumuşak

etin

193

185

qayr olurmusuñuz? dädi. Olаr

ye, der. Yumuşak etini öbürüne

dа

verir; sen karınca padişahısın,

dädilär-ki:

yumuşak eti sen ye, der. Bunlar

bir

çıхаrdı,

otururlar, leşi yemeye başlarlar.

bii

çıхаrdı

Bunlar doyarlar. Padişahın oğlu

kämіgіndän bir çıхаrdı. Şindi

gider. Bunlar; çağırın, dönsün,

kämіgіnі

wärdi

bizim ona bir faydamız olsun,

аrхаdаşlаrıñ birsinä, sän dämir

derler. O, döner gelir. Sonradan

аslаnsın dädi. Bu kämіgі а sän!

gelen ve leşi yiyen adam, bir

dädi. Tаmırlаrı wärdi birsіnä,

kağıdın üstüne iki satır yazı

sän

yazar; onun elinin içine verir. O;

Bu

yımşах

şindi

ätіnі

tаmırlаrından

195

200

205

oluruх! bir

dädilär.

190

qayr

bir

хuş

tuttu,

çığardı,

pаdışаһısın

sän

tаmırlаrı аşа! dädi. Yımşах

bu nedir, diye sorar.

ätinі öbirіnä wärdi, sän хаrаncа

- Bunun bir satır yazısını

pаdışаһısın, dädi, yımşах äti

okursan, olursun bir demir aslan.

sän аşа! dädi. Şindi оturdulаr

Bir satır daha okursan olursun

bulаr bаşlаdılаr läşi аşаmаyа.

yine adam, der.

Bulаr toydulаr. Anaw pаdışаһıñ

Öbürü de iki satır yazar,

оğlu bаşlаdı gіtmäyä. Bulаr

onun elinin içine verir. O; bu

dädilär: хıçırıñ! хaytsın! bіz оñа

nedir, diye sorar.

bir faydа ätäyk! dädi. Хаyttı

- Bunun bir satırını okursan

gäldi sоñdа gälgän sоñ läşi

olursun kuş padişahı, bir satırını

аşаyаn

gene

аdаm

bir

käyatiñ

üstündä äki sаtır yаzı yаzdı.

охursаñ, 210

bir

sаtır

olursun

yаzısını bir

dämіr

olursun

gene

adam, der. Öbürü de iki satır yazar,

Wärdi äl іçіnä. Bu nä dir? dädi. Bunuñ

okursan

eline verir. O; bu nedir, diye sorar.

аslаn. Bi sаtırından охursаñ,

- Bunun bir satırını okursan,

olursun gänä аdаm; öbirі dа äki

olursun karınca padişahı, yine bir

sаtır yаzı wärdi äl іçіnä, bu

satır okursan yine adam olursun,

nädir? dädi. Bunuñ bir sаtırını

der.

охursаñ olursun хuş pаdışаһı,

Bu oğlan oradan gider, gide

194

215

220

225

230

bir

sаtırını

gänä

245

altı

ay

bir

güz

gider;

derelerden sel gibi, tepelerden

dа yаzdı äki sаtır yаzı wärdi.

yel gibi dizine çamur, topuğuna

Bu nädir? dädi. Bunuñ bir sаtır

toz konmadan, öyle gider. Dönse

охursаñ

olursun

хаrаncа

baksa boyu kadar yer yürür, bir

pаdışаһı,

gänä

sаtırını

zaman bakar ki üç adam kavga

bir

охursаñ gänä аdаm olursun.

edip

Şindi bu оndan gіttі, gidä gіdä

oturduktan sonra selam verir,

gіttі, bu аlt'ay bir güz gіttі,

diğerleri

därаlärdän säl kibіk, täpälärdän

Oğlan;

ey

kavga

edersiniz,

yäl

dizdän

kibіk,

çаmur

duruyor.

Bu

aleykümselam arkadaşlar, diye

derler. neden sorar.

Adamlardan

gädiir, aylаnsа bахsа gänä

babamızdan bir külah, bir boş

bоyu yär yürdü, хаçаn bахsа ki

kese, bir de kılıç kaldı, bunun

üç аdаm xawğa ätsä оturuyur.

üstüne

Оturduqtаn sоñ sälam wärdi bu

Oğlan; bu kılıcın tılsımı nedir,

aliikim

diye

sälam

dädilär.

dädi

kavga

sorar.

bizim

ediyoruz,

Onlar;

bu

der. kılıca

xawğa

emredersen, git falan yere yak

Bіzіm

yık dersen, yakar yıkar gelir,

bаbаmızdan bir küläһ хаldı

derler. O; ya bu boş kesenin

dädi bir dа bоş käsä хаldı,

tılsımı nedir, diye sorar. Onlar; bir

dädi, bir dа хılıç хаldı, dädi,

saat içinde çobunçine kırk kere

оnuñ

ätärіk

elini soksan, çıkarsan boş kese

dädilär. Päk yaxşı, dädi bu, bu

altınla dolar, derler. Oğlan; ya bu

хılıçıñ tilsіmі nädir, dädi. Bu

külahın tılsımı nedir, diye sorar.

хılıçа ämіr ätärsäñ: war fälan

Onlar; bu külahı giyersen, bir

yärä yах yıх! därsäñ, dädi,

bezirgân dükkân içinde çalarsın,

yахаr yıхаr gälir, dädi. Yа bu

kaybolursun; seni kimse görmez,

bоş käsäniñ tilsіmі dа nädir?

der. Oğlan; pek güzel, işte şimdi

dädi. -Bir sa’at dа cоbunçіnä

bunları pay edip versem kabul

хırх kärä sохsаñ äliñ, çıхаrsаñ

eder misiniz, diye sorar. Onlar;

üstünä

nä

Ay

biri;

oğlan,

tоbuqtаn tоs хоnmаs, bäwlä

ätärsiñiz?

240

gide

olursun gänä аdаm, dädi. Öbirі

аrхаdаşlаr,

235

охursаñ

dädi.

xawğa

195

bоş käsä dolur аltın. -Yа bu

250

255

260

265

270

275

kabul ederiz, derler. Sonra bu:

külaһın tilsіmі nädir? dädi. - Bu

- Benim bir okum var, okumu

küläһı gіyärsäñ bаşıñа dädi.

çekerim yedi kat gökten gider, siz

Sаrırsаñ bir bаzärgân tükân

de

іçіnä, çаlаrsın, yоyаrsın, sänі

gidersiniz,

gіmsä görmäz dädi. -Päk yахşı

gelirse, boş keseyi ona veririm,

dädi. Аnа şindi, dädi, pay

der.

yerden

okun okum

peşinden Hanginize

ätsäm wärsäm bulаrı, хаyır

Şimdi bu hemen oku çeker,

olurmusuz? dädi хаyır oluruq,

ok yedi kat gökten gider; bunlar

dädilär. Sоñ bu dädi-ki: mänіm

da onu yerden takip ederler. Bu

bir охum wаr, dädi, çäkä-rіm

bir satır yazıyı okur ve bir kuş

охumu yätі хаt köktän gіdär,

olur, fır edip uçar gider. Bunlar

dädi. Sіzdä bu yärdän gіdärsіz

oradan

oxuñ päşіnä, dädi һаnğıñızа

bakarlar bu adam da tılsımları da

охum gälir, bоş käsäyi оñа

yoktur.

wärіrіm, dädi. Şindi bu şаrt

yaklaşınca yere iner, insan olur.

çäktі охu, ох gіttі, yädi хаt

Dul bir kadının evine varır; oğlu

köktän gіtti, bulаr dа gіttіlär о

olmayanın

yärdän. Şindi bu охur dа bir

olmayanın kızıyım, der. Kadın:

sаtır yаzı oldu хuş, fır ättі, uştu,

dönerler, Kuş

geldiklerinde

uçar,

bir

oğluyum,

köye

kızı

- Ey oğlum misafir alması bir

gіttі. Şindi bulаr ondan хayttılаr

şey

хаçаn аlаr gäldilär, bахаrlаr bu

içmeye suyum yok! Sorarsan

аdаm yохtur, oldu bii хuş uştu

yatmaya yerim de yok, der.

gіttі bulаrıñ tilsіmі dа yох. Хuş

Oğlan:

uştu, bir köyä yахın wаrğаndа

değil,

-

yemeğe

Analığım,

ekmeğim,

başım

içeri

yärä tuştü oldu bir аdаm. Wаrdı

ayağım dışarı olsun, yeter ki beni

bii

oğlu

misafir et, der. Şimdi bu kadın

olmаyanıñ oğluyum, dädi, хızа

onu alır; o oğlan misafir olru ve

olmаyanıñ xızıyım, dädi. -Ay

orada yatar. Ooğlan sabahleyin

oğlum, dädi о tul хаrı, mısаfіr

şehre gider, gezer, bir ara bakar

аlmаyа

ki şehrin içinde insan başından

tul

хаrınıñ

bii

şäy

äwinä

diil,

dädi;

196

аşаmağa ökmäyіm yох, dädi,

yedi kat kale görür, oradan dul

içmäyä

dädi.

kadının evine dönüp gelir. O;

dа

analığım bu nasıl şeydir, diye

yохtur dädi. -Analığım, dädi,

sorar. Kadın; nedir oğlum, ne

bаşım іçärі аyахlаrım tışаrı

oldu, der. Oğlan:

suyum

Sоrаrsаñ 280

285

290

295

305

yatmaya

yär

olsun, täk mäni mısаfіr аl! dädi.

- İnsan başından yedi kat

Şindi bu аldı, mısаfіr oldu, ol

kale gördüm, bu nasıl şeydir?

gäcä аndа yаttı. Sаbаһ о gіttі

Bunu bana söyleyeceksin, der.

şäһärä,

gäzäyir,

bахsа-ki

şähärіn

bu

хаçаn

Analığı; sen sakın şehrin

bir

içine varma oğlum, der. O; niçin

içindä

insan bаşıdan yädi хаt іsаr

varmayacağım,

görüyür,

Kadın:

хayttı

andan

tul

diye

sorar.

хаrınıñ äwіnä, gäldi. Analığım,

-

dädi, bu naslı şäydir bu? dädi.

kötülüğü

Nädir oğlum? dädi. -Yädi хаt

keserler,

іsаr gördüm insan başından,

koyarlar. Sen sakın şehir içine

bu naslı şäydir? dädi, bunu

varma,

mağa söyläcäsіn, dädi. Analığı

kellesinden yedi kale oldu, diye

dädi-ki: sän sахın! şäһärіñ іçіnä

anlatır.

warma dädi, oğlum. Nä üçün

bunun

warmaycаm? dädi. Şähär іçіnä

söyleyeceksin, der. Analığı, onun

naslı 300

yох,

yamanlıq

tаpаrlаr,

Şehir

içinde

her

yaparlar, o

başını

kalenin

bunun Oğlan;

türlü

üstüne

için

insan

yok

analığım

doğrusunu

bana

doğrusunu sana anlatayım der:

käsärlär bаşıñı о іsаrıñ üstünä

- Padişahın bir kızı var, onun

хоyarlаr, dädi. Sän, dädi, sахın

da bir terazisi var. Terazinin bir

şähär іçіnä wаrmа, оnuñ üçün

gözü

yädi

insan

dışarıdandır. Şimdi o teraziyi kim

källäsіndän. - Yох analığım,

altınla kaldırırsa padişah kızını

dädi, bunuñ doğrusun mağа

ona verecek. Dünyanın çeşitli

söyläcäsin, dädi. Analığı dädi-

yerlerinden adamlar geliyor, o

ki: оnuñ doğrusun söyläsäm

teraziyi kim altın ile bastırırsa

sаğа, dädi. Pаdışаһıñ bir хızı

padişah kızını ona verecek.

іsаr

oldu,

dädi

hisar

içinden

bir

gözü

197

Oğlan;

wаr, dädi. Оnuñ dа bir tärаzäsі 310

315

yatayım

іsаr іçіndän bir gözü tışаrtın.

uyuyayım, üç saat sonra beni

Şindi аltınnän о tärazäyi kim

uyandırırsın, der. Bu uyumak için

awdurursä pаdışаһ хızın оñа

yatar uyur, üç saat dolar; analığı

wäräcäk. Şindi dünyadan аdаm

onu

gäliir о tärazäyi kim bаstırırsä

Uğraşa

аltınnän, хızın pаdışаһ оñа

kalkar, yüzünü yıkar; analığına

wärіr, dädi. -Analığım, dädi,

sağlıkla kal, deyip çıkar gider.

män

dizіnsünä

Giderken bu adam idi, yarım

sа’аttаn

verst yere varınca iki satır yazıyı

mänі uyаtırsın, dädi. Şindi bu

okur ve bir kuş olur. Fır edip uçar

yаttı yuхlаmаyа, bu yuхlаdı üç

gider. Varır padişahın kızının

sa’at doldu, хаrı analığı оnu

penceresine konar, orada satır

uyatmaya хıymаyır. Şıpаlana,

yazıyı okur ve yine insan olur. Bu

şıpalana uyаttı. Şindi bu хаlхtı

oğlan pencereden bakar. Evin

оğаrı,

şindi

içerisine

baktığında

dädi

kızının

yanında

yаtayım,

325

330

335

dädi,

bätini

analığına

üç

yuudu,

sаlхnän

хаl!

dizinin

ben

wаr, dädi. Tärazänіñ bir gözü

yuхlayım, 320

analığım,

üstünde

uyandırmaya uğraşa

kıyamaz.

uyandırır.

Bu

padişahın kırk

tane

çıqtı, gіttі. Gіtkän waxıtta аdаm

hizmetkârın olduğunu, bunların

ädi bu, wardı bir yarım wärst

birinin girdiğini, birinin çıktığını,

yärä, şindi охudu bu sаtır

padişahın

yаzıyı oldu bir хuş, fır ättі uştu

getirdiklerini

gіttі. Wаrdı pаdışаһıñ хızınıñ

getirirler, kızı yedirirler, padişahın

päncäräsinä

аndа

kızı doyar. Doyduktan sonra kızı

охudu sаtır yаzıyı, gänа oldu

getirip yatağına koyarlar. Silahını,

аdаm. Şindi päncärädan bu

tabağını

bахаyır. Хаçаn bахsа-ki äwin

sofrayı

içärisіnä

хızınıñ

koyarlar. Bu kızın başına bir şişe

yаnınа хırх tänä аlаyах birі

şerbet ve bir çıra, bir de ayağına

gіrär, birі çıхаr, аş gätiräyirlär

çıra koyarlar. Hizmetkârlar kapıyı

pаdışаһıñ

kapatıp

хоndu,

pаdışаһıñ

хızınа.

Şindi

аş

kızına

yemek

görür.

başına donatıp

giderler.

Yemek

asarlar, kızın

Bu

bir

yanına

oğlan,

198

gätirdilär 340

аşаttılаr

okuyup

bunu

töşäkinä

pencerenin

sawtunu

girer. Bir satır daha okuyup yine

gätirdilär,

bаşına

Silаsını аstılаr,

355

360

365

insan

bir

karınca

olur

kenarından

olur.

Sofranın

ve içine

başına

bir

sоfrаnı

хoydulаr

хızıñ

oturur, yemeğin tamamını yer,

yаnına. Şindi аlаyахlаr gіttilär.

şerbeti alıp içer. Kızın başındaki

Bu хızıñ bаşına bii şіşä şärbät

çırayı alır, kızın ayağına koyar,

хoydulаr,

bir

çırах

bаşına

ayağındaki çırayı başına koyar,

хoydulаr,

bir

dä

аyağına

kızın yüzünü bir sıvazlar. Kız

хoydılаr.

Аlаyахlаr

хаpuyu

uyanır, başındaki silaha tabağa

dоnattılаr

350

pencerenin üstünde satır yazıyı

хızı toydu. Toyduхtаn sоrаtın хoydulаr.

345

pаdışаһıñ

хаpаttılаr, gittilär. Şindi охudu

yapışır,

päncäränіñ üstünä sаtır yаzıyı,

vurmak ister. Oğlan da o zaman

oldu bir хаrаncа päncäränіñ

satır yazıyı okuyup demir aslan

çаtlаrından іçіnä gіrаr. Охur bir

olur, kuyruğuyla duvara doğru

sаtır dаһа, olur аdаm gänä.

vurur. Sakın, canını alırım, der ve

Şindi оturur sоfrаnıñ bаşındа

kızı

yämägі bir tаmаm аşаr, аlır

dayanamaz.

şärbäti, іçär. Bаşındäki çırаyı

bırak; sonra sen benim olursun,

аlır

хоyar,

ben de senin olurum, der. O, kızı

аyağındaki çırаğı bаşına хоyar,

bırakır ve kıza; bu sizin terazinin

хızıñ bir bätinі siipаyır. Хız

tılsımı

uyаndı, bаşındа olаn silа sawtа

söyleyeceksiniz, der. Kız; bizim

yаpuştu,

terazinin

хızıñ

аyağına

іstädi

bätinän

yüzünü

zorlar,

sıvazlayanı

kız Kız;

nedir,

ağrısına lütfen

onu

tılsımı

beni

bana

yoktur,

diye

siipayana urmаyа. Oğlan-dа şu

cevap

sa’at охudu sаtır yаzıyı, oldu

tılsımı nasıl yoktur, doğrusunu

bir dämir аslаn хuyruğunän

bana söyleyeceksin, der. Kız;

sохtu duwаrа хаrşı. Аman dädi

inanmazsan bak, bir şey yoktur;

cаnıñı аlırım dädi. Хızı zоrlаdı,

senin

хız аğrısına dаyanamаdı. Хız

kadardır,

dädi-ki: sоn sän mänіm män

buraya geldiğimi kimse bilmez,

verir.

avucun der.

Oğlan;

benim Oğlan;

terazinin

avucum benim

199

370

sänіñ, täk mäni bоşlа! Bоşlаdı.

pencernin tılsımını bana söyle,

Хızа dädi-ki: bu sіzіñ tärazänіñ

der.

tilsіmі

söyler:

nädir?

оñu

mağa

gözü var ama insanlar bilmezler.

yохtur. Naslı yохtur tärazänіñ

Onlar teraziyi altın ile doldurmak

tilsіmі mağa söyläcäsin, dädi.

isterler, insanın gözü doymaz.

Inаnmаsаñ bах bir şäy yохtur.

Eğer bir yerde, bir oymak toprak

Sänіñ

mänim

bir avuç altın ile karıştırılırsa ve

аwuçumçä dädi. Mänim mındа

teraziye dökersen terazi kalkar

gäldigіmі kimsä bilmäz, dädi.

gider. Altın ile insanın gözü

Tärazänіñ tilsіmіnі söylä maa!

doymaz, adamın gözünü bir avuç

dädi. Хız хutulаmаdı. Tilsіmі

toprak doyurur.

bіzіm

tärazänіñ

аwuçuñ

tärаzämiñ

O gece kız ile oğlan beraber

tilsіmіnі söyläsäm sаğа, dädi,

yatar. Horoz ötünce oğlan kıza;

tärаzänіñ іçіnä іnsаn gözü wаr

yarın gene gelirim, der, çıkar

dädi. Аmmа хаlхlаr bilmäzlär

gider.

dädi.

söylädi. 385

Bіzіm

400

evine

varır.

аltınnän

Sabah olur, yine şehir içine gider.

bаstırmаyа.

Insanıñ

Bir de bakar ki; terazinin başına

gözü toymаz. Ägär bir oymах

dünyanın her yerinden adamlar

аltınnän

gelmiş. Terazinin başına bir droh

tоprах

bir

хаrаştırsа

395

Analığının

іstärlär

Olаr

tärazä 390

tılsımı

tilsіmі

ki:

380

kurtulamaz,

- Bizim terazinin içinde insan

söyläycäsin dädi. Sоñ хız dädi375

Kız

аwuç bii

yärä,

töksäñ

altın

getirip

terazinin

gözüne

tärazäyä, tärazä хаlхаr, gidär

koyarlar, terazi değişmez. Yine

dädi. Аltınnan іnsаnıñ gözü

getirip koyarlar; yine değişmez.

toymаz,

Padişah,

bir

awuç

tоpraq

öldürün,

der.

Bu

toydurur аdаmıñ gözünü. O

adamın başını kesecekler, hisara

gäcä

bärabär

koyacaklar. Aniden kenardan bir

yаttı. Şindi хоrоz хıçırdı, хızа

adam çıkar: “Dur padişahım, bu

dädi-ki oğlan. Yarın gäcä gänä

genci pek sevdim. Bu genci

gälirіm, dädi. Çıqtı gіttі. Wаrdı

zindana atın, dursun! Eğer yarın

şindi analığıñ äwinä. Sаbаһ

bu teraziyi bastıramazsam başta

хıznän

oğlan

200

405

410

415

420

oldu gänä şäһär іçіndä gіttі.

benim başımı kesersin, sonra bu

Хаçаn bахtı аnaw tärazäniñ

gencin

bаşına dünyadan аdаm gäldi.

Şimdi

Şindi tärazänіñ bаşına gäldilär,

Oğlan döner analığının evine

gätirdilär bir drох аltın, хoydulаr

gider. O gece misafir olur, yatar.

tärazänіñ

Sabah

gözünä

430

genci

kesersin.” zindana

kalkar,

der.

atarlar.

analığıyla

awmаdı. Gänä gätirdilär gänä

vedalaşır, gider teraziye varır ve

хoydulаr, tärazä awmаdı. Ä

terazinin yanına yanaşır. Boş

şindi pаdışаһ dädi -kі: cällаt

kesem

dädi,

terazinin

bu

аdаmıñ

bаşın

dolu

çıksın,

üstüne

der

altını

ve

döker;

käsäcäklär іsаrçä хоyаcaqlаr.

terazinin yanında adam çoğalır,

Şindi çаptı, çıqtı känardаn bir

bu

аdаm gäldi: dur pаdışаһım!

keseden bu altını döker. Cemaat

dädi, bu yа dädi cаnım päk

bu gence yazık oldu, der. Çünkü

söwdü dädi. Аtıñız bu yаşı

başka drohtan insanlar getirip

zındanа, tursun! dädi. Ägärtіn

üstüne koyarlar ama bastıramaz;

yarın bu tärazäyі bаstırmаsаm

bu boş kese ile terazi bastıracak,

bаştа mänіm bаşımı käsärsіn,

derler. Onlar böyle konuşurken,

sоñ bu yаşıñ bаşını käsärsіn,

bu genç bir dikiş yüzüğü kadar

dädi. Şindi yаşı аttılаr zindana.

toprağı bir avuç kadar altınla

Oğlan хayttı gіttі analığımıñ

karıştırır, terazinin üstüne döker,

äwinä. Yаttı о gäcä mısаfіr

terazi kalkar. Bu teraziyi, bu

oldu.

Şindi

insanlar

acırlar

boş

хаlхtı

oğlan

sаlхlаştı,

gider

sonra; zindandaki genci çıkarın,

yanaştı

gelsin, der. Genci getirirler. Git,

tärazänіñ yаnına. Bоş käsäm

benim azadım ol, der. Kurtarır ve

dolu

tärazänіñ

salıverir. Oğlanı alıp padişahın

üstünä töktü аltını tärazänіñ

evine giderler. Orada kırk gün

yаnındа аdаm päk çоq oldu,

kırk gece toy yaptılar. Padişah

yаzıqsındılаr bоş käsädän bu

kızını bu oğlana verir. Günlerden

аltın

bir gün bu padişaha emir gelir.

wardı

tärazäyа, çıqsın

töktü.

dädi,

Şindi

cаmağat

kaldırdı.

ve

sаbаһ

analığınan 425

tärazä

başını

Kaldırdıktan

201

näçün

Padişah

däsäñ, bаşха drохnän gätirіr

Padişah

xoyar üstünä bаstırаmаs bu

Padişah dışarı çıkıp şehrin içinde

bоş käsänän tärazä bаstıracаq.

gezer, şehrin içinde kimi bulsa

Şindi bäwlä däp turğan wахıttа

bağlar, alıp getirir. Güveyi bunu

bu хаrıştırır bir oymах tоprах

görür. Güveyi karısına gelir; bu

bir awuç аltınçа хаrıştırdı, töktü

adamları niçin bağlıyorlar, diye

tärazänіñ üstünа, tärazä хахtı

sorar. Karısı da; o gün babama

gäldi. Bu tärazäyi bu oğlan

cenge gelsin diye emir geldi, der.

awdurdu. Awdurğаn sоñ çığar

Kocası da:

yаzıqsındı

435

440

445

450

bu

yаş,

düşünmeye

derler. başlar.

- Cenge gönderecekti de

yаşı gätirdilär. Wаr! mänіm

bana niye haber vermez? İzin

аzаtım

verirse ben giderim. Var babana

ol!

dädi.

Хutаrdı

хuwärdi. Şindi oğlanı аlа gіttilär

güveyin

padişaһıñ äwinä. Warda хırх

kenarında kırk fili bağlı gördüm,

gün хırх gäcä toy ättilаr. Wärdi

onları çözüp bırakıversin. Beni bir

pаdışаһ хızını bu oğlana. Şindi

önümden gördü, bir ardımdan

günlärdän bii gün pаdışаһä

gördü,

ämіr gäliyir. Pаdışаһ cäñkä

babasına gider.

düşünmäyä şindi

460

gelsin

zındandağı yаşı gälsin! dädi

gälsin däyirlär. Şindi pаdışаһ

455

cenge

tışаrı

selâm

der.

etti,

şehrin

Padişahın

kızı

- Baba, güveyin sana selam

wаrdı.

Pаdışаһ

etti, bir kulosanın peşine kırk fili

çıхıp

şähärnіñ

bağlı

gördüm

onları

çözüp

іçіsindä gidäyіr, kimі tаpаyır

bırakıversin, salıvermezse tahtını

şähärіñ içindä baylаr аlır gälir.

yıkarım, diye söyledi, der.

Bunu görüyür güyäwü. Gälir

Padişah gider, o adamların

güyäwü хаrısına söyläyür: bu

hepsini çözüp salıverir. Şimdi

аdаmlаrı näçün baylаyır? däyir

güveyi;

хаrısına. Хаrısı dа däyir-ki: о

gönderiyorsun,

bana

niçin

günnü bаbаmа ämir gälirdi

söylemiyorsun,

diye

sorar.

cäñkä gälsin! däyir. Хocа dädi-

Padişah;

ki: cäñkä хuwäräcäktä maa nä

cenge git, sevinirim, der. Güveyi

cenge

tamam

adam

oğlum,

sen

202

465

470

oldu? Xuwärsä män gidärіm,

şehrin içine gider; benimle cenge

dädi. Şindi хаrısına dädi-ki: war

kim gelecek, kim ahot tır, diye

bаbаñа güyäwüñ sаñа säläm

sorar. Biri çıkar, ben giderim der;

ättі,

bir

biri daha çıkar, ben giderim, der.

qulоsanıñ päşindä хırх pіli baylı

Kırk adam bulur, kırkına giysi

gördüm,

çäzіp

verir, evine gelip yatar. O gece

хuwаräsіn! mäni bir ögümdän

uyur, sabah olur. Kalkar, kırk

gördü

bir

tane

Şindi

padişaһıñ

şähärіñ dädi,

bаbаsına.

475

480

490

olаrı

аrdımdan

gördü.

хızı

Bаbа,

delikanlıyı

çağırır;

onlar

gіttі

gelir. Kırk tane delikanlıya kırk

dädi,

kırk at verir. Kayınbabası ile

güyäwüñ sağa sälam ättі, dädi,

vedalaşır,

bir qulоsanıñ päşinä хırх pilі

delikanlıyı alıp gider. Gide gide

baylı

altı ay bir güz gider; derelerden

gördüm,

olаrı

çäzіp

gider.

tepelerden

Kırk

yel

yıхаrım däp söylädi, Pаdışаһ

topuğuna toz konmaz, dönse

wаrdı о аdаmlаrı äpsіn çäzdi

baksa gene boyu kadar yer

хuwärdi. Şimdi küyäwü dädi-ki:

yürür. Vara vara bir nehir yanına

cäñkä хuwäräsіn, mağa nä

varır, bakar ki nehrin o yanında

üçün söylämäysіn? dädi. -Hay

gökte yıldız sayılır, yerde asker

оğlum sän cäñkä gіt! säwärіm,

ve

dädi. Şindi güyäwü gіttі şäxärіñ

delikanlılara:

dädi-ki:

gibi,

güvey

xuwäräsіn, хuwärmäsäñ tахtını

içindä 485

çätіnä

çadır

sel

sayılmaz.

gibi

Şimdi

mänimnän

- Bakın! Bu atların başını

cäñkä gіdäcäk kim ахоt-tır,

bekleyip oturun. Ben nehrin bu

dädi, birі da çıхtı män gidärіm,

tarafına

gelirken

birі dаһı çıхtı, bän gidärіm. Хırх

nehirden

geçtikten

tänä buldu хırхına rubа wärdi,

demir

aslan

olacağım.

gäldi

içine

girip

onları

äwinä

yuхlаdı,

yаttı,

sаbаһ

о

oldu,

gäcä хаlхtı,

başlarım;

sakın

insandım, sonra

bir

Asker

kesmeye

korkayım

da

çağırdı хırх tänä däli хаñlı,

kaçayım

demeyin!

käldilär. Хırх tänä däli хаñlığа

ardınızdan

yetişebilirim;

хırх аt wärdi. Sаlхlаştı хayn

sadece oturun. Sizden sadece

Sizin siz

203

аtаsınan güyäwü gіttі. Хırх däli 495

500

505

510

515

520

bunu istiyorum, der. Bu

хаñlı аldı gittі. Gidä gіdä gіttі,

kadar

sözü

kırk

аltı ay bir güz gіttі, däräyärdän

delikanlıya söyler ve nehrin o

yäl gіbіk, töpälärdän säl kibіk

tarafına geçer. Bir demir aslan

tоbuğuna tоs хоnmаz, aylаnsа

olur, askerin içine girer, onları

bахsа gänä bоyu yär yürdü.

kesmeye başlar. Askeri keser

Wаrа wаrа wardı bir özännіñ

keser, kırar. Atının dizgininden

yаnına wardı, хаçаn bахsа

kan

özänіñ о yanındа köktä yıldız

kaçamayanı kırar. Döner nehrin

saylı

çadır

bu tarafına gelir, yine insan olur.

sаyılmаyır. Şindi dälі хañlılаrа

Kırk tane delikanlı atlarına biner,

söylädi-ki: bахıñız! dädi, bu

gide gide altı ay bir güz gider,

аtlаrın bаşın tutup оturuñuz!

derelerden yel gibi, tepelerden

dädi. Şindi män gіtärіm özänіñ

sel gibi, dizine çamur topuğuna

bu tаrаfındа min şindi olurum

toz konmaz böyle gider. Dönüp

аdаm dädi, özännän gäçіktän

baksa

sоñ olurum bii dämir аslan,

giderler, bunların önüne bir kuyu

dädi. Tüşärіm аskärіñ іçіnä,

çıkar. Bu oğlan; böyle kanlı manlı

bаşlаrım хırmаyа аskärі, dädi:

gitmesi

sахın!

dа

atlarımızdan bu kuyunun içine,

хаçayım dämäñіz! dädi. Sіzіñ

yıkanayım da sonra gideriz, der.

аrdınıza

ätişmäm

Attan inerler, delikanlılara atını

güçlügü yох, dädi, sіz täk bах

verir, kuyunun içine iner, kuyu

оturuñuz оnu istärіm sizdän,

içinde kaybolur, bakarlar bakarlar

dädi. Bu ха- dar cuwаp söylädi

çıkmaz. Kuyunu içine inerler,

bu хırх däli хаñlıyа bäwlä dädi,

ararlar, bu yoktur. Yol arkadaşları

gіttі özänіñ о tаrаfına, oldu bir

bulamazlar,

dämir

Şimdi

yärdä

dädi

askär

хоrхaym

mänіm

аslаn,

tüştü

аskärіñ

gelir;

yine

kaçan

boyu

kurtulur,

kadar

ayıptır,

biz

inelim

kuyudan ne

yer

çıkarar.

yapacağız,

іçіnä, bаşlаdı хırmаyа, dä хırdı,

padişaha ne yüzle giderceğiz,

dä хırdı,

Аtıñ

derler. Sonra kırk delikanlının

dizgіnіndän хаn gäldi, хаçаn

içinde, kaybolana benzeyen biri

аskärі хırdı.

204

525

530

хutuldu хаçmаyаnı хırdı, хayttı

vardır.

gäldi özänіñ bu yandan gänä

kaybolanın karısını sana verelim,

oldu аdаm. Şindi хırх tänä däli

eve varalım, derler. Padişahın

хаñlı mindi аtlаrınа gіdä gidä

kızının kapusuna varırlar, tak tak

gіttі,

tak

540

550

555

bir

güz

gіttі,

diye

kapıyı

vururlar.

Padişahın kızı, kim o, diye sorar.

säl

çаmur

Aç kapıyı kocan geldi, derler.

tоbuğuna tоz хоnmаz bäwlä

Padişahın kızı, benim kocam

gädiyіr. Aylаnsа bахsа yіnä

kapıdan girmez, der. Onlar; ya

gіbіk,

dizdän

gіdir.

Şindi

bulаrnı

nereden girer, diye sorarlar. Kız;

öglärіnä bir хuyu çıхtı. Bu dädi-

benim

ki: хаnnı mannı gіtmäsі аyıptır,

pencereye gelir, bir karınca olur

dädi, tüşäyk аtlаrımızdan, dädi,

evin içine girer, der. Onlar; insan

bu

tüşäyim.

gibi geleni dışarıdadır, derler.

yuunaymdа sоñ gidärіz dädi.

Kız: “Yok benim kocam böyle

Tüştülär аttаn, däli хаñlılаrа

olamaz! Gelen o ise bir kuş olup

wärdi аtını, tüştü bu хuyunuñ

pencereye gelsin, bir karınca

іçіnä

gіttі,

olup evin içine girsin. O zaman

çıхmаz.

kocam olduğunu anlarım, der.

хuyu’çіnä

bаttı

bахаrlаr, 545

ay

gidelim,

därälärdän yäl gіbіk töpälärdän

bоyu 535

аltı

Kuyudan

хuyuçä

bахаrlаr

kocam

bir

Tüştü хuyunuñ іçіnä аrаdılаr bu

Kadını

yохtur, şindi аyахtаşlаrı çıхtı

doğrusunu söylerler:

kuş

inandıramazlar,

olur

sonra

хuyudan tаpаmаdı. Şindi bіz nä

- Cenge gittik, asker içine

аpаyıх? dädi. Şindi nä yüzünän

girdi, askerleri kırdı, dönüp bize

bіz pаdışаһа wаrаyıх? dädilär.

geldi. Bindik atlarımıza, geldik bir

Sоñ хırх däli хаñlınıñ іçіndä bir

kuyuya,

güyäwä bäñzäyän tänä war.

ayıptır dedi. İndi kuyunun içine,

Şindi dädilär wаrаyıх хuyuğа

baktık baktık çıkmadı, indik içine

gädänіñ хаrısını sağa wäräyik,

ardık

dädilär, bulаr dädilär-ki äwi

korkumuzdan böyle söyledik.

wаrаyıх!

Şindi

wardılar,

pаdışаһıñ

хızıñ

хаpusunа

kanlı

manlı

bulamadık,

gitmesi

biz

de

Şimdi kız, babasını çağırır; babam

ben

kocamı aramaya

205

560

565

wardılar, drаn drаn хаpuyu

gidiyorum, der. Babası; “Gitme

yürdülаr. Pаdışаһıñ хızı dädi-

kızım,

ki: kim dir, dädi. Аç xapuyu

bulup veririm. Sen bu kocanı

хоcаñ gäldi, dädilär. Pаdışаһıñ

nereden

хızı

хоcаm

aramaya. Sana kocandan iyisini

хаpudаn gіrmäz. Yа närädän

bulayım.” der. Kız; yok babam

gіrär? diiMänim хocam оlur, dii,

ben kocamı aramaya gideceğim,

bii хuş gälir, dii, päncäräyä,

der. Babası; e ne yapayım kızım,

olur, dii, bii хаrаncа, gіrіr, dii,

gidersen gidersin, der.

dädi-ki:

mänim

biraz elmas getirir, sandığın içine

хоcаm bäwlä olmаz, däyir, о

koyar, kendi de sandığın içine

gälsä

gälsіn

girer. Oradan çıkıp gider ve

хаrаncа

kuyunun başına varır, sandıktan

gіrsіn äw іçinä, о zaman bilіrіm

çıkar. Beraberine bir çırta davul,

xocam

önünde

bii

dädilär,

хuş

olup

olsun

dır,

yınаldırаmаdılаr

sоñ

doğrusunu

Wаrdıх tüştü

askär

elinin

içinde

altın

elmaslar alır, davulları durmadan

cäñkä

çaldırıyor. Altın elmasların birini

іçіnä,

yukarı atar, biri tutar. Davulları

dädilär, хırdı аskär, хayttı gäldi

durmadan

bіzä. Mindik аtlаrımızа gäldik

durmadan oynar. Bir de bakar ki

bіz

mannı

cadı peyda olur. Kocasını da o

dädi.

Tüştü

cadı esir tutuyor. Bu kadın yine

bахtıх

bахtıх

altının ve elmasların birini atar

çıхmаdı, tüştük іçіnä аrаdıх

birini tutar; davullar da çalar.

tapamаdıх bizdä хоrхumuzdan

Cadı; versene bir altın elmas,

bäwlä söylädik. Şindi çаğırdı

vereyim bu çocuğa eğlensin, der.

хız

Kadın da; işte sana altın elmas,

хuyuyа,

gitmäsі xuyuñ

585

Gitme

dädilär, dışаrtın.- Yох, dädi,

söylädilär.

580

bulacaksın?

iyisini

Bu kız bir sandık yaptırır,

хаrıyı,

575

kocandan

äw іçіnä. -Аdаm boylu kälän,

päncäräyä, 570

sana

аyıptır іçinä,

bаbаsını.

хаnnı

Bаbаm,

dädi,

çalar,

kadın

da

män gіdärіm xocamı аrаmаyа,

çıkar

dädi. Gitmä хızım! dädi bаbаsı.

vereyim bir altın elmas, der.

Sаğа хоcаñdan äyisіn tаpаyım!

Kadın altını ve elması verir;

çocuğu

sudan,

göster

206

590

595

600

605

610

615

wärіrіm! -Sän bu xocanı хаndа

öbürü kadının kocasının başını

tаpacаqsın? dädi. Gitmä, dädi,

gösterir. Bu yine altın elmasın

аrаmаyа!

хоcаñdan

birini atar, birini tutar davullar da

äyiisіn tаpaym! -Yох bаbаm

çalar. Yine bu kuyudan bu cadı,

män gidäcäm хоcаmı аrаmаyа,

versene

bir

dii-Ä nä yаpаyın хızım? dädi. -

çocuğa

eğlensin,

Gіtsäñ gidärsіn! dädi. Şindi bu

omuzlarından yukarısını göster,

хız yаptırаyır bii sandıх, gätirdi

bir altın elmas daha vereyim, der.

bii käsäk аltın älmаz, хoydu

O;

sandığıñ içindä, gändi dä girdi

gösterir, diğeri bir altın ve elmas

sandığın іçіnä. Çıхtı andan gіttі,

verir. Yine altını ve elması atıp

wаrdı хuyunun bаşına, çıхtı

tutar, davullar da çalar, kuyunun

sandıхtаn, bir çırtа dawl аldı

içindeki; bir altın ve elmas daha

bärаbаrına, аldа аltın älmаzlаr

ver, der. O kadın da; göbeğinden

äl іçіnä dawllаrа wіrа çаldırаyır,

yukarısını göster, bir altın ve

аltı älmаzlаrın, birnі аtаr оğаrı

elmas daha vereyim, der. O;

birnі tutаr, dawllаrı wiirа çаlаyır

kadının

хаrı dа wіrа oynаyır, bii dаһа

yukarısını gösterir, kadın da bir

bахsа kökçä оbur suçä paydа

altın ve elmas daha verir. Yine

oldu. Хаçаn bахsа хоcаsını о

altın ve elmasları atıp tutar, yine

kökçä оbur хаçах içä tutаyır,

davullar da çalar, bu kadın da

bu gänä аltın älmаzlаrnı birnі

oynar. Cadı; çocuğa bir altın

аtаr

elmas daha versene eğlensin,

Sаğа

birnі

tutаr

dawllаrdа

altın

omuzlarından

kocasının

elmas

bu

der.

O;

yukarısını

göbeğinden

çаlаyır. Kökçä оbur wärsänä

der.

bir аltın älmaz. Wäräyim bu

göster,

bаlаyа äglänsіn! bu dä däyіr-ki:

vereyim, der. Yine durmadan

nas! sаñа bir аltın älmаz! dädi.

atar, davullar çalar. Şimdi kuyu

Sоñ çığar, dädi, bаşını sudan,

içindeki yine, versene bir altın ve

göstär wäräyіm bir аltın älmaz

elmas, der. Davullar durmadan

dädi.

älmаzı

çalar, karı da oynar. Cadı, yine

göstärdi bаşın. Bu gänä аltın

bir altın ve elmas versene, der. O

Wärdi

аltın

O;

dizinden bir

altın

yukarısını ve

elmas

207

620

625

älmazı birnі аtаr birnі tutаr

kadın;

dawllаrdа çаlаyır. Gänä bu

yukarısını

хuyudan

оbur:

vereyim, der. Bir daha gösterir;

wärsänä bir аltın älmaz bu

kadın yine oynar. Kuyu içindeki

bаlаyа äglänsіn! däyir. O däyіr,

tekrar, bir altın ve elmas sorar.

göstär оmuzlаrından оğаrsın

Kadın; çocuğu el üstüne çıkar,

göstär, bir аltın älmаz dаһın

son kez bir altın ve elmas

däyіr.

vereyim, der. Çocuğu el üstüne

söylär

wäräym!

bu

Göstärіr

оmuzlardan оğаrı, wärdi bir аltın älmаz. Yänä аltın älmaz

630

635

645

çıkar,

göster,

topuktan

birini

daha

çıkarır, kocası fır edip uçar. Şimdi

bir

duman

çöker,

аtаr tutаr dawllаrdа çаlаyır,

gece ile gündüz bir olur. Kuş kırk

wärir bir аltın älmаz dаһın.

gün kırk gece uçup kaynatasına

Gänä аtаr tutаr gänä oynayır

varır, evini güçlükle bulur. Koca

dawllаrdа çаlаyır, gänä xuyu

kurtulur, kadın esir olur. Cadı

içindä där-ki: gänä wär bir аltın

kadını tutsak eder, kuyu içinde

älmaz dаһın! däyir. O dа där-ki

tutmaz, baba dağın ardındaki

göbägіndän оğаrı göstär! bir

saraya

аltın

wäräym.

güveyini çağırır. Oğlan; baba,

Göstärіr, bir аltın älmaz dаһı

karımı aramaya gideceğim, der.

wärіr.

аltın

Babası; gitme oğlum, kızımdan

dawllаrdа

iyisini bulup vereyim, yeter ki

çаlаyır. Wiirа bu хаrı gänä

gitme, der. Oğlan: “Baba, o bana

oynayır. Şindi wärsänä dаһın

kadın başıyla geldi, beni aradı,

bir аltın älmaz däyіr оbur,

buldu, kurtardı. Ben erkek olup

äglänsіn bаlаyа. Göstär, däyir,

da onu arayıp bulamazsam, bu

dizlärіndän оğаrını wäräyіn bir

benim erkekliğime sığmaz.” der.

аltın älmаz, däyir. Gänä wiirä

Babası; e gidersen git oğlum, ne

аtаyır dawllаr çığаyır. Şindi

yapayım,

xuyu іçіndän gänä wärsänä bir

vedalaşır, gider. Köyden çıkar,

аltın

Şindi

elindeki satır yazıyı okur ve bir

dawllаrdа wiirа çаlаyır хаrı dа

kuş olur, fır edip uçar gider. Baba

älmaz Gän

älmаzlаrını. 640

onu

älmaz!

dаһı аtаr Şindi

tutаr

däyіr.

götürür.

der.

Kaynatası

Kaynatasıyla

208

650

655

oynayır. Şindi wär bir аltın

dağın

älmaz, gänä däyir. Şindi çığar

sarayın bahçe içine konar. Orada

tоbuхtаn

göstär!

oturur. Karısı evinden çıkar, kuşu

wäräyim dаһın birnі. Dаһın

görür ve kocasını tanır. Kocası

göstärdi хаrа yänä oynäyır.

onunla

Şindi xuyu іçіndän yänä bir

karısıyla

аltın älmaz sоrаyır. Şindi хаrı

çıktığı için karısıyla konuşmaktan

dii-ki: çığar bаlаyı äl üstünä bir.

kaçınır. Bir ara karısı arkadaşları

Sоñ bir аltın älmaz wäräyіm.

ile bir daha çıkar, artık çare

Çıхаrаyır bаlаnı äl üstünä fır

bulamaz. Kuş dile gelir, karısına:

ättі хоcаsı, uştu.

“Siz

Şindi bir tuman çäktі gäcä

660

665

670

675

оğаrını

ardınaki

saraya

konuşmak beraber

cadının

ister

varır,

ama

arkadaşları

başında

niçin

ağlaşıyorsunuz? Ona niçin tılsımı

gündüz bir oldu. Uçup хuş хırх

sormuyorsunuz?”

gün хırх gäcä хuş wаrdı qayn

Kadınlar, ne soralım, derler. Kuş:

аtаsına äwіnі küçnän buldu.

- Analığım sen yaşadığın daha

diye

sorar.

Şindi хоcа хutuldu хаrı tutuldu.

kadar

yaşamayacaksın,

Köçkä оbur хаrıyı tuttu хuyu içä

senin tılsımın nedir? Söyle bize

аlıp gіtmädi, bаbа dağıñ аrtına

tılsımını, sen ölsen, bu dağın

sаrаyа аldı gіttі.

içinde biz ne yaparız? Bize bir

Şindi хayn аtаsın çağırdı

rahmetlik bırak, tılsımın nedir?

güyäwü. Bаbа, dädi хаrımı

Söyle bize, diye söyleyin, der.

аrаmа

Kızlar bu sözleri cadıya söylerler.

gädäcäm.

Gitmä

oğlum! dädi, хızımdan äwyisіn

Benim

tаpаyım wäräyim! dädi. Täk

Kökçe obur. Yine çıkarlar kuşa,

gitmä dädi. Bаbа, dädi, о mäni

tılsımım süpürge diyor, derler.

хızаyaqlı bаşınän gäldi mäni

Kuş der ki; onun tılsımı o değil,

аrаdı, buldu, хutаrdı. Män är

gidip ağlayın başında! Bu kızlar

olup

döner, bir daha cadının başına

tа

оnu

bulmаsаm

män

mänіm

arap cаnımа

sığmаz dädi. -Ä gіtsäñ gidärsіn оğlum

nä

аpаyın!

dädi.

tılsımın

süpürge,

der

gelirler: - Ay analığım sen yaşadığın kadar daha yaşamazsın, senin

209

680

Sаlхlаştı хayn аtаsınan kittі.

tılsımın nedir? Bize bir rahmetlik

Çıхtı

bırak,

köydän,

охudu

sаtır

yazıyı, oldu bir хuş, fır ättі,

- Hay şaşkınlar, ben bu dünyaya

sаrаyıñ

kakılanım, ben hiç ölür müyüm,

аzbаr

іçіnä.

Bu

Şindi

xocası

ätmäyä

bununnän

istär

maa

lаf

хаrısın

bärabär bаşха аyахtаş çığar Bir

çaqtа

хаrısı

bunların

- Falan yerde kırk başlı bir ejderha

var.

ejderhanın

аyaqtaşnän

onun

Ejderha başları

yüreğinden

ölecek,

kesilecek, bir

kutu

аrtıq

çarä

dіl

gätirdi,

çıkacak, kutunun içinde üç serçe

söylädi-ki хаrısına: sіz kökçä

var. Kutunu kapağını açacaksın,

оburuñ

näçün

serçelerin içini parçalayacaksın,

näçün

ben o zaman öleceğim.

tаpаmаdı.

Хuş

bаşına Оñа

Kızlar yine dışarı çıkıp kuşa

där-ki: nä sоrаyıq? Хuş där-ki:

varırlar,

аnаlığım sän yаşаdığıñ хаdar

söylerler:

yаşаmaysın tilsіmіñ

dаһı,

nädir.

tilsіmіñіz!

710

ağlaşmasından

kurtulamaz ve anlatır:

tilsіmі sоrаmаssıñız? Хаrılаr

705

ile

diye onun başında ağlaşır. O,

аyaqtaşnän bir dаһın çıqtı,

аğlаşmаssıñız? 700

solak

Bunlar yine tılsımını söyle

оnuñ üçün istämäyir lаğırdı ätmäyä.

demir

ben hiç ölmem.

хuşnu gördü xocasını tаnıdı.

695

derler.

аrdına sаrаyа хоndu, wardı оturuyur. Çıхtı хаrısı äwindän

690

söyle!

Kökçe Obur da:

uştu, gіttі. Wardı bаbа dağıñ 685

tılsımını

onun

sözlerini

sänіñ

- Falan yerde bir ejderha var,

bizä

ejderhanın yüreğinde kutu var,

Söylä!

Sän

ve

ölürsäñ

bu

yüreğinden

çıkacak

kutunun

dаğıñ іçіnä bіz nä аpаrıх bizä

kapağını açacaksın, serçalerin

bir rаһmätlik brax, tilsіmіñ nä

içini

dir?

zaman öleceğim, diyor.

söylä

bіzä!

-Mänim

parçalayacaksın;

ben

o

tilsіmіm sіpіrki, däyіr kökçä

Kuş; kadınlara, girip burada

оbur. Çıхаr gänä хu söyläyirlär

oturun, ben gideyim, dikkatli olun

sіpіrki tilsіmіm däyіr. Хuş där-

ve

güzelce

oturun,

der.

210

715

ki: оnuñ tilsіmі о diil, war

Kadınlarla vedalaşır, kuş fır edip

ağlaşıñız bаşınа! Хaytаyır bu

gider. Gide gide gider altı ay bir

хızlаr bir dаһın äwin іçіnä

güz gider. Derelerden sel gibi,

gäläyіrlär gänä kökçä оburuñ

tepelerden yel gibi, dizden çamur

bаşına: äy analığım, däyirlär,

topuğuna toz kalır, dönüp baksa

sän yаşаdığıñ хаdar dаһın

yine boyu kadar yer yürür. Bir

yaşаmаssın, sänіñ tilsіmіñ nä

çobanın

dir? bizä bir rаһmаtlik brax

Çobana selâm verir, хоob оssun,

725

730

740

konar.

der. Çoban, Allah razı olsun, der.

şаşхınlаr, där kökçä оbur, män

Oğlan; çoban akay, şu koyunları

bu dünya dа dämir solахnan

bana ver, ben onlara bir iki gün

хахılanım, män іç ölürmüyüm

bakayım, der. Çoban da; ben

däyir män іç ölmän. Bulаr

veririm, patron verir mi bakalım,

gänä аğlаşırlаr bаşınа tilsіmіñ

diye cevap verir. Oğlan:

söylä,

däyir.

söylä!

хutulаmаyır

- Sen patrona varsan, çok

bulаrıñ

аğlаşmаsındаn däyir -ki: fälan

zamandır

yärdä bir хırх bаşlı аydаha

gitmemişim,

wаr, däyіr. Ajdaha, diir, öläcäk,

bırakıvereyim kardeşime, bir iki

ajdahanıñ bаşlаrı käsіläcäk,

gün bu koyunlara baksın, ben de

оnuñ

varsam sılaya da dönsem, desen

yürägіndän

bir

хutu

çığacaq, хutunuñ іçindä üç

735

varıp

-Häy

tilsіmіñ 720

yanına

anama

babama

şimdi

koyunu

olur, der.

tоrğay wаr, däyir. Хutunuñ

Bu çoban varır, bu sözü

хаpаğını açacasın, tоrğaylаrı

söyler. Patron, pekiyi git, der. Bu

іçіni pаrlacasın о zaman män

genç çoban eski çobana; üç gün

öläcäm diir. Şindi хаrılаr yänä

bakarım bu koyunlara, dördüncü

çıхtı

gün

tışаrı,

хu

wаrdılаr,

buraya

dönersin,

diye

bii

tembihler. Eski çoban, oyunları

ajdahanıñ

genç çobana teslim eder ve

yürägindä хutu war, çığacaх

memleketine gider. Patron, genç

yürägі içindä хutunu хаpаğını

çobana dedi ki: “Bak oğlum

açacasın о zaman tоrğaylаr

burada bir Ejderha var, sakın o

söylädilär

fälan

ajdaha

wаr,

yärdä

211

745

750

755

760

765

770

yırtacаsın о zamandа öläcäm

yürürken orada olmayasınız ki,

diir. Şindi хuş däyir-ki, хаrılаrа

koyunları bırakmaz. Seni de yer,

gіr

män

koyunları da yer.” Genç çoban

gіdäyim sахın! güzäl оturuñuz!

koyunları alıp gider, koyunları

Sаlхlаştı хаrılarnän bärаbär fır

Ejderha yürürken koyuverdi; bir

ättі хuş gіttі. Gidä gidä gіttі аltı

de bakar ki Ejderhanın bir dudağı

ay bir güz gіttі, därälärdän säl

yer

kibіk

kibіk,

süpürür. Çoban koyunları sürer

dizdän çаmur tobuğuna tоz

ve Ejderhaya yakınlaşır. Ejderha,

хаlır,

yänä

uf kısmetim bir idi iki oldu, der.

bоyu yär yürdü. Wardı, bir

Çoban, Ejderhaya: “Kahpe oğlu,

çobanıñ yаnına хоndu. Säläm

benim

dädi

хоob

kadar olsa osurarak çıksın canın.

оssun! dädi, - Аllа rаzı olsun!

Atışalım mı, tutuşalım mı?” der.

dädi

Bunlar

оturuñuz

mındа

töpäyärdän aylаnsа

çobana çoban.

yäl

bахsа

bахаr -Çoban

аxay,

süpürür,

bir

kısmetim

dudağı gök

senin

tutuştular.

götün

Ejderha,

dädi, şu хoylаrın maña wаr!

çobana vurur ve onu dizine

olаrnı bir äki kün bахayım!

kardar

dädi. Män wärmіşіm şоrbacı

Ejderhaya vurur ve onu göbeğine

wärirmi bахаyıх! dädi. Sän

kadar yere sokar. Öğle olur,

şоrbаcıyа warsañ dädi. Dä-ki,

Ejderha; paydos, der. O zaman

dädi, çоq zamandır bаbаmа

oğlan

anamа

canına, sen rahatlarsan ben de

warmаdığım

şindi

yere

da;

sokar.

sıçayım

Çoban

babanızın

хoynu хuwär хаrdаşıma! bir

rahatlarım,

äki kün bu хoylаrı bахsа, män

yakışıklı erkeğin şu kuyruğunu

wаrsаm bii sılаyа dа хaytsаm

yeseydim,

dädi. Bu çoban wardı, bu sözü

gösterseydim, der. Çoban da:

dädi. Şоrbаçı dädi çoq yахşı

“Benim patronumun haberi olup

wаrsаñ! dädi. Şіndi bu tаzä

da bana bir yağlı küçük ekmek ile

çoban ögrätir äski çobana üç

bir bardak yağ getirseydi, seni bir

gün

kulağın kadar parça ederdim.”

bахаrım

bu

хoylаrı

dördüncі gün mındа хaytаrsın

der.

der.

Akşam

Ejderha;

sana

olur,

ah

marifetimi

koyunları

212

775

780

dädi. Şindi tаzä çobana täslim

Ejderha yürürken oraya çıkarır ve

ättilär хoylаrı äski çoban gider

çorbacının evine sürer. Koyunlar

sılаyа. Şindi Şоrbaxcısı dädi-

yiye yiye doyar, kursakları şişer;

ki: tаzä çоbаnа bах oğlum

zorlaya zorlaya koyunları sürer,

mındа bir ajdaha war sахın

bahçeye getirir. Patronu buna

оnuñ

ki

ince bulguru pişirir, çoban içer.

хoylаrı хuwärmäs sахın! Sänі

Çoban yatar uyur, sabah kalkar;

dа аşаr хоyu dа аşаr. Şindi

çıkıp koyunlara bakar. Baktığında

tаzä çoban аldı, gіttі, wаrdı

koyunlar

ajdahanıñ yürüşünä хuwärdi

sıçarlar. Patron kocaman bokları

yürüşünä

795

bok

ajdahanı, bir dudаğı yär sіpіrіr,

yürüyüşüne dün indiğini düşünür.

bir dudağı kök sіpіrіr. Sürdü

Çoban yine koyunları alır, gider.

gäldi çoban yахınаştı, uf dädi

Patron,

xismätіm bir ädi äki oldu dädi.

bugün bu çobanın ardından takip

Хахpı

edeyim, bakayım bu koyunları

dаһın

oğlu

dädi

Mänіm

çoban xismätіm

nereye

karısına;

hanım

görürür,

der.

Patron,

çobanın

cаnıñ. Аtışmı käräk tutuşmu

çalının arasına oturup saklanır,

käräk? dädi. Bulаr tutuştulаr

bakar

ajdaha

urdu

dizіnä

sохtu

yürüyüşüne koyunları koyverir.

çobanı

yärä.

Çoban

urdu

Bu çobacı koyunlar ejderhaya

ajdahayı göbäginä sохtu yärä,

gitti, diye ağlamaya başlar. Sonra

üylä oldu ajdaha dädi: faytоz!

çorbacı

O zamandа dädi-ki: sıçayım

otururken, ejderha gelir. Atışalım

bаbаñız

sän

mı, tutuşalım mı, derler. Çoban

dä

ile ejderha, tutuşurlar. Ejderha

rаһаtlanarım dädi. Ах, däyir

çobana vurur, onu dizine kadar

ajdaha,

toprağa

cаnın

çubаr

dädi, män ärkägіñ

şu

peşinden

ben

sänіñ götünçä olsа оsurçuхsın

rаһаtlаnsаñ 800

gibi

görür, bu koyunların ejderhanın

ajdahayа. 790

yumruk

bахsа

bir

хoylаrı 785

olmаyа

ki

çoban

gider,

ejderhanın

ağacın

sokar.

bir

Sonra

arasına

çoban

хuyruğunu аşаsа ädim sаğа

ejderhaya vurur, onu göbeğine

marаfäti göstärsäydim. Çoban

kadar toprağa sokar. Öğle olunca

213

805

810

815

820

825

830

dа däyir-ki: mänim şоrbacımа

ejderha

xabärі oluptа mağа bir yаğlı

Çoban; sıçayım babanın canına,

kömäşnän

sen

bir

bаrdах

yağ

yine;

paydos,

rahatlarsan

ben

der. de

gätіrsä ädi sänі bir qulаğıñ

rahatlarım, der. Ejderha; ah kara

хаdar pаrçа аtär'dim, däyir.

gözlü

Şindi

yeseydim,

ахşаm

oldu,

çığardı

koyunun

kuyruğunu

sana

marifetimi

хoylаrı ajdahanıñ yürüşündän

gösterseydim, der. Çoban da;

anda.

äwinä

senin marifetin bir şey mi, benim

aydadı. Хoylаr tох аşay аşay,

çorbacımın haberi olup bana bir

şіştі хursахlаr küçnän küçnän

yağlı küçük ekmek ile bir bardak

aydadı, хoylаrı gätirdi аzbаrа.

yağ

Şindi şоrbacısı buñа p’şirdi

kulağına kadar parça ederdim,

dügü,

Yаttı,

der. Çorbacı bunu ağaç ardından

yuхlаdı, sаbаһ хаlхtı, şorbacı

işitir; döner evine gider. Karısına;

çıхtı хoylаrа bахtı, хаçı bахsa

bizim çoban, çoban değil, o

cumruһ gіbі bох sıçаr. Şorbacı

Ejderhadır, akşam gelirse biz ona

gördü

bохlаrın

ince bulgur çorbası pişirelim, der.

tüşündü bu хoylаrı ajdahanıñ

Akşam olur; bu gece ince bulgur

yürüşünä dün düştü. Şindi

çorbası pişir, güzel yemekler yap

çoban gänä аldı хoylаrı, gänä

ona, der. Çoban akşam eve gelir,

gіttі, şоrbаcısı dädi-ki хаrısına:

önüne güzel yemekler konulur.

хаrı män bügün bu çobanıñ

Yer ve doyar. On döşek verip

аrdındаn аñdırаyım! bахaym

çobanı içine yatırır. Gece kandille

şu хoylаrı närä götürür? Şindi

gelip çobana bakar. Çoban hiç

şorbacı gіttі çobanıñ päşinä,

kıpırdanmaz.

wаrdı bir çаlın аrdınа оturdu,

öldü mü diye düşünüp bakar.

sахlаndı

ajdahanıñ

Sabah olur, çoban kalkar, yine

хoylаr

koyunları alıp gider. Çorbacı,

хuwärdi. Bu bаşlаdı ağlayа

karısına; yağlı bir çörek yap, bir

şorbacı, хoylаr gіttі ajdahayа

bardak da yağ koy, der. Sonra

dädi.

çorbacısı kömeci ve bir bardak

Şоrbаçısınıñ

çoban

aşаdı.

bаlаban

yürüşünä

Sоñ

bахsа çoban

şоrbacı

оturdu

getirseydi,

ben

Çorbacı,

de

seni

çorbacı

214

835

däräkiñ аrdınа dаһın ajdaha

yağı alıp cepken içine koyar,

gäldi. Аtışmu gäräk tutuşmu

sırtına vurur, alıp gider. Yine

gäräk?

ağaç

Bulаr

tutuşurlar. Ejderha, çobanı vurup

sохtı tоprаğа, çorbacı urdu

yine dizine kadar sokar; çoban,

аydahanı

sохtı

ejderhayı vurup göbeğine kadar

üylä

oldu,

sokar.

faytоz!

dädi.

paydos, der. Çoban; sıçayım

Sıçаyım bаbanıñ cаnına sän

babanın canına, sen rahatlarsan

raqаtlаnsаñ

dа

ben de rahatlarım, der. Ejderha;

Ajdaha

kara gözlü koyunu yeseydim de

göbägіncä Şindi

gänä:

män

rаһаtlаnırım,

860

865

dädi.

Öğle

olunca

marifetimi

ejderha;

dädi: ах dä хаrа kös хоyun

sana

quyruğun аşаsа ädim sağa

der. Çoban; benim patronumun

marаfätim

gösterseydim,

göstärsä

ädim.

haberi olup da bir yağlı çöreği, bir

dädi-ki:

sänіñ

bardak yağı getirseydi, ben de

Çoban

dа

mаrаfät

bäräcägіm

mänim

şorbacımıñ

oluptа

mağa

bärіşmі,

seni

kulağına

kadar

parça

xabärі

ederdim, der. Patronu hızla atılıp

bir

yağlı

ağaç ardından çıkar; a oğlum

bаrdах

yağ

sana yağlı çörek yuvarlattım, der;

sänі

önüne koyverir, yalamadan yutar,

хulаğıñа хаdar pаrçа ätär'dim,

ardından da yağı içer. Otuz

dädi.

däräх

dokuz başını pat pat keser.

аrdındаn äşittі. Şorbacı хayttı

Yüreğinin içinden kutuyu çıkarıp

äwinä gittі. Хаrısınа dädi-ki:

hızlıca

bіzіm çоbа, çoban däyil, о

Ejderha; yiğitsen bu başı da kes,

ajdaha, dädi. Ахşаm gälsä bіz

der. Çoban; babamın çift öküzü

оnu dügü şоrbаsı pіşіr'dik,

değilsin, dala dala canın çıksın,

dädi. Ахşаm gäldi, bu gäcä

der. Akşam olur, koyunları alıp

dügü şоrbаsı yаp! bu gäcä

çorbacının bahçesine götürdü.

yахşı yämäk yаp оñа! Şindi

Çoban eve gelir. Sabah olur, eski

kömäşnän 855

oturur.

çobanı urdu ajdaha dizіncä

ajdaha

850

varıp

Ejderha gelir, bunlar yine çobanla

ajdaha.

tоprаğа.

845

arkasına

Şindi

çobannän 840

tutuştulаr

kätіrsä

bir

ädi Şorbacı

mändä bunu

aldı,

çabucak

koyar.

215

870

875

çoban ахşаm äwä gäldi yахşı

çobana koyunları teslim eder.

yämäklär ögünä хoydu. Аşаdı

Çorbacısına der ki:

toydu. Оn töşäk bir birsää

- Bugün Küçük Lambat’tan,

хoydu çobanı іçіnä yаttırdı.

adam gelsin buraya! Derman

Gäcä çırахnän çоbаcı wаrıp

Köy’den adam gelsin buraya!

bахаyır.

аslı

Şirtemis’ten adam gelsin buraya!

хıbırdamаyır. Şоrbacı tüşündü

Kürgület’ten adam gelsin buraya!

bu öldümü däp bахаyır. Şindi

Kızıltaş’tan adam gelsin buraya!

sаbах аçıldı çоban хаlхtı, аldı

Gurzuf’tan adam gelsin buraya!

gäcä

Aluşta’dan,

Çoban

хoylаrı

gänä

gіttі.

Çоrbаcı dädi-ki хаrаsına: yağlı bir kömäç bаs bir dа bаrdах

880

Şimdi

hepine

o

kömäçі, аldı bаrdах yаğ mаyı,

gelir. Ejderha öldüren çoban o

хoydı çäkmän іçіnä, wurdu

insanlara;

аrхаsına, аldı gіttі. Wаrdı gänä

Kadır’ın

däräk

urdu

ee

cemaat,

bu

Ces

mallarını

аrdınа

оturdu.

Şindi

(hayvanlarını) nasıl bilirdiniz, diye

käldi,

bulаr

gänä

sorar. O cemaat dedi ki :

gänä

dizincä

- Nasıl bileceğiz, bir Ejderha

sохtu,

peyda oldu burada, atımız varsa

çoban urdu köbägіnçä sохtu,

yer, davarımız varsa yer, kuş

üylä oldu, ajdaha: faytоz! dädi.

tutmak mümkün değil. Çoban :

Şindi çоbаcı dädi: sıçаyım

- Bakın cemaat, bugünden

bаbаmıñ cаnına! dädi; sän

sonra bu yürüyüş size bağış

rаһаtlasаñ

mändä

olsun! Ama aranızdan bir zengin

Şindi

adam çıkıp bu yer benimdir

ajdaha dädi: хаrа köz хоyuñ

dediğini işitirsem onu yok ederim.

хuyruğunu

dа

Zengini fukarasıhepiniz aynısınız,

sağa marаfätim köstärsäydim.

bir adam çıkıp bu yer benimdir

Şindi

deymesin (demesin).

rаһаtlanarım,

895

köylerin

gelsin! haber verirler, hepsinden adam

tutuştulаr çobannän. Ajdaha

890

adam

yаğ yаp. Şindi şоrbacısı аldı

ajdaha 885

Nikita’dan

dädi.

аşаsа

çoban

ädim

dädi

mänim

şоrbаcımıñ xabärі oluptа bir

Bu cemaat kendi aralarında

216

900

905

910

yağlı kömäşnі, bii bаrdах yаğ

fikir alışverişi yaparlar, biz bu

maynı gätirsäydi, mändä sänі

adama biraz akçeverelim, derler.

хulаğıñа хаdar parçа ätär'dim

Sonra iki bin gümüş toplarlar,

dädi, çаptı çıхtı däräk аrdındа

getirirler;

şоrbаcısı:

bağışladın, biz de sana iki bin

ä

910

yürüş

gümüş

ögünä, аldı kömäç, yаlmаdı,

Çoban; ben para istemem, siz

tuttu аrdından dа yağ mayı іştі.

isterseniz

ben

Şаrt şаrt ajdahanıñ оtuz doquz

size,der.

Şimdi

bаşını kästі. Аtıldı yürägіnіñ

çorbacıyla vedalaşıp gider. Bu

іçіndän хutu çıхtı, çаptı хutuyu,

yine satır yazıyı okur, bir kuş olup

аldı, хoydu cobuçä. Ajdaha

uçar.

dädi-ki: yіgіt olsаñ bu bаşı dа

saraya konar. Cebinden kutuyu

käz! dädi. Bаbаmıñ çüft ögüzü

çıkarır, kapağını açar, içinden bir

diilsin, dädi. Tаlа tаlа cаnıñ

serçeyi alır; serçeyi parçalar;

çıхsın! dädi. Şindi ахşаm oldu,

cadı inlemeye başlar. Bu kuş

аldı

cadının

хoylаrı

şorbacınıñ

gönür'dü.

bağışlayalım,

derler.

vereyim

para

cemaatle

Babadağ’ın

kapısına

ve

ardındaki

gelir,

orada

Şindi

torğayın birisini daha parçalar.

çoban äwä gäldi. Sаbаһ oldu

Yiğitsen birini daha parçala, der

äski çоbаn gänä хoylаrı täslim

Oğlan;

ättі. Şindi şorbacısına dädi-ki:

öküzü değilsin, dala dala canın

bugün Küçük Lambаttаn аdаm

çıksın, der. Kuş, cadının evine

gälsin mındа! Därman Köydän

girer.

аdаm

mundа!

karısının haricinde iki kadın daha

gälsin

var. Çoban, kadınlara bir bir

аdаm

sorar:

gälsіn

Şіrtämistän mundа! gälsin 915

yağlı

bize

kömäç yuwаrlаttım, хuwärdi

аzbаrınа 905

oğlum

sen

аdam

Kürgülättän mundа!

babamın

O

ev

çifte

içinde

giden

çobanın

Хızıltаştаn

- Seni nerden çaldı cadı?

аdаm gälsin! dädi. Gurzuftаn

- Beni batıdan çaldı, der.

аdаm

Öbüründen

gälsin!

Аluştadan,

Nіkitadаn аdаm gälsin! şindi о köylärіñ äpsіnä хаbär wärdilär

sorar;

seni

nerden çaldı? - Beni doğudan çaldı, der.

217

äpsі 920

925

аdаm

gäldi.

Ajdaha о

edip uçar; onu batıya götürür.

dädi,

İkincisini arkasına alıp doğuya

şindi Cäs Хаdır bu mallаrı nas

götürür. Döner gelir, şimdi kendi

bilіr’diñіz? dädi, O cоmağаtlаr

karısını alır, kaynatasının evine

dädilär-ki: näs biläcämіz bir

varır. Kırk gün kırk gece toy

ajdaha

ederler,

öldüräk

çоbаn

хаlхlаrа:

ä

dädi-ki

comаğаt,

päydа

oldu

mundа

аtımız wаrsа аşаr, tuwаrımız wаrsа

аşаr,

хuş

bаsmаyа

mülküm diil, dii; о yürüşä. Bахıñız cоmаğаt, dädi çоbаñ, bu gündän аrı bu yürüş sizä 930

wахf

olsun!

аmmа

çıхаr

аrаñızdan bir zäñgin аdаm där-ki: bu yärі, dii, mänim där bäkim

äşіtsäm

munu

aläk

ätärіm. Zäñginі fuqaränі äpsi 935

bir qumansın bir аdаm çığıp bu yär mänіm dir däymäsіn! Bu

cоmağat

dädi

gäni

аrаlаrındа mäşavärät ättі bіz bu 940

аdаmа

bir

pаrа

ахçа

ciiyayıх! dädi. Sоñ bir äki bіñ kümüş ciidılаr, gätirdilär sän bizä yürüş bağışlаdıñ bizdä sаğа

bir

bаğışlayıq! 945

Orada birini arkasına alır, fır

äki

bіñ

kümüşü

Çoban,

dädi-ki:

män pаrа istämän dädi, män wäräyim sіz istäsäñіz pаrа sizä. Şindi olarnan sаlхlаştı bärabär

cоmağatından

seven

sevdiğine

kavuşur, ak muradı erişir.

218

şorbacınän, 950

gіttі.

Şindi

bu

gänä охudu sаtır yazıyı oldu bii хuş, wаrdı. Bаbа dağınıñ аrdına sаrаyа хоndu. Şindi çığardı cоbunan хutuyu, аştı хаpаğın,

955

аldı

içindän

bii

tоrğаyı, yırttı tоrğаyı kökçä оbur bаşlаğа іnlämäyä, şindi bu хuş gäldi kökçä оburun хаpusuna, аndа tоrğаyı birіn dаһın yırttı. -Yіgіt olsаñ birin

960

da yırt! dädi оbur. Bаbаmıñ çüft ögüzü diilsin, dädi, tаlа tаlа cаnıñ çıхsıñ! dädi. Şindi хuş kökçä оburuñ ögünä girdi. O äwçindä çobanıñ хаrısı bir

965

dаһı wаr, äw іçіdä oldu äki, bir dаһın wаr ädi içindä oldu üç, şindi хаrılаrı çoban sоrаyır sänі хаndan çаldı kökçä оbur? -Mäni mağrаptаn çаldı diir.

970

Şindi öbirіndän sоrаyır sänі xandan

çаldı?

diir.

-Mänі

maşriktän çаldı diir. Аndа birіn arхаsına аldı, fır ättі, uştu, kätirdi 975

äkincіnі

оnu

mağrıbа,

аrхаsına

аldı

mаşrіkä

gätirdi. Хayttı gäldi аldı şimdi gändi

хаrısın,

wardı

хayn

аtаsınıñ äwinä, хırх gün хırх gäcä toy ätär, äsrät аsrätinä

219

980

хawşur, ах murаdı wärіşіr.

10

15

20

25

7. ÜSKÜT

l) Üç qız.

l) Üç Kız Bir varmış, bir yokmuş; bir

Bir zamandа wаr äkän,

1

5

7. ÜSKÜT.

bir zamandа yоq! äkän, bir

padişah

pаdışах

hiçbir yerde aile çıkmayacak,

äkän.

Şindi

bu

varmış.

diye

aydаñlıq çıqmаssın. Wäzіrnän

veziriyle beraber pazara çıkar.

bärabär çıqtı pаdışах şähärä.

Bir yerde bir aile görürler. Gidip

Bіr yärdä bir aydаñı gördülär,

bakarlar ki bir fukaranın üç kızı

wаrıp baqtı ki, bir fuqаräniñ üç

vardır.

qızı

diñnäy,

Büyük kız konuşmaya başlar;

büyük qız bаşlаdı lаf ätmää:

padişah beni alsaydı ben çadır

pаdışах bänі аlsaydı bän çadır

yapardım,

yapаrıp, äp аskärі іçіnä kirsä

girse dolmaz, der. Ortanca kız;

tolmаz. Оrtа qız aytа: bänі

padişah beni alsa bir kazan aş

pаdışах аlsа bir хаzаn аş

pişirirdim,

bіşіrіr ädim, cäm аskärі аşаsа

bitmez, der. Şimdi küçük kız da;

bіtmäs. Şindi küçük qız däy-ki:

padişah beni alsa, ben bir kız ve

bänі pаdışах аlsа bän bir qıznı

bir

bir

saçları

oğlan

Pаdışaх

yapаyım,

sаçlаrı

çıkartır.

padişah,

pаdışах tälаl ättі-ki: bir yärdä

wаr.

tellal

Bu

Padişah

oğlan

onları

bütün

Şam

Padişah,

askeri

askeri

dünyaya

sırmadan

dinler.

içine

yese

getiririm, olur,

der.

sırmadan olur dii, bäwlä söläy.

Padişah dinleyip saraya döner.

Şindi pаdışах diñnädi хayttı

Padişah sabah büyük kızı almak

sarayğa. Şindi pаdışах sаbах

için dünür ile haber yollar. Büyük

yollаdı xabär cawçı bäyük qızı

kızla evlenir. Sonra ona; sen bir

аlmаyа. Şindi büyük qızı аldı.

çadır

Anan sоñ dädi-ki: sän bir çаdır

yapamaz. Padişah ortanca kıza

yapacay dädi. Qız yapаmаdı.

dünür yollar, onu da alır; ortanca

yapacaksın,

der.

Kız

220

30

35

40

Şindi pаdışах yollаdı cawçu

kız

оrtаncı

аldı,

Küçük kıza dünür yollar, küçük

оrtаncı qız dа yapаmаdı. Şindi

kızı da alır. Ondan sonra bu

küçük

yollаdı.

padişah bir sefere gider. Küçük

Şindi küçük qız аldı. Anan sоñ

kız, bir oğlan ve kız çocuğu

bu pаdışах bir säfärä kittі.

dünyaya getirir, saçı sırmadan

Küçük qız оğlаnnan qız yaptı

olur. Ablaları; biz yapamadık,

sаçı sırmadan oldu. Аblаlаrı

küçük kardeşimiz yaptı, diye onu

оnu künädilär. Bіz yapаmаdıq,

kıskanırlar. Ablaları, kızdan iki

küçük

yaptı,

küçücük

bаrdı

küçük

50

55

qızа

оnu-dа cawçu

däp.

Аblаlаrı

dediklerini

çocuğu

yapamaz.

alıp

saklar.

аldı

Padişah, bu kızdan iki küçücük

bаlаlаrı saqlаptı, äki küçäläk

yavrusunun doğduğundan haberi

bаlаsı qоdu qоcаğınа. Şindi

olur. Padişah da işitince; beline

pаdışах

kadar çukur kazıp kadını içine

qızdan

xabär

olduki

іki

küçüläk bаlаsı doğdu küçük

gömün,

qаrıdan.

äşittі

koyunuz, der. Bu kadını çukura

qаzıp

koyarlar, iki küçücüğü de oraya

qаrıyı іçіnä gömüñüz. Bаlаlаrı

koyalar. Ablaları padişahın sırma

dа

saçlı

bunu,

45

qızа,

da

Pаdışах

bäldän

yanımdа

dа

çuqur

quyuñuz!

Bu

yavruları

yavrularını

yanına

oradan

sandığa

küçülägi

qoydulаr.

bırakıverirler. Şimdi bu çocuklar

Ablalаrı pаdışахıñ sırmа sаçlı

denizde gider. Gide gide bir

bаlаlаrı

padişahın

sanduğа

qoydulаr,

ve

alıp

qаrıyı qoydulаr çuqurа. Äki оndа

koyarlar

da

deryaya

memleketine

varıp

sаnduğı däryаyа quwardilär.

çıkarlar. Bu padişahın üç kızı

Şindi bu bаlаlаr däñіzdän gіttі.

vardır. Bunlar faytonla gezmeye

Gidä gіdä wаrdı bir pаdışахıñ

çıktılar

mämläkätіnä

deryadan

çıqtılаr.

Bu

deryaya. bir

Baktılar

sandık

ki

geliyor.

pаdışахıñ üç qızа wаr ädi.

Büyük kız; deryadan bir sandık

Bulаr faytоnmän särіmonyаt

geliyor, içinde ne var bilmiyorum;

çıqtılаr

durun

däryаyа.

Baqtılаr-ki

däryadan bir sanduq gäläyir.

bakalım,

der.

Sandık

kıyıya çıkar, çıkarıp bakarlar ki;

221

Şindi

büyük

däryadan

65

70

75

80

sanduq

ki: gälii

iki çocuk. Bu çocukları görürler ve

sevinirler.

Bu

padişahın

kızları, bu çocukları padişahın

Şindi

sarayına getirirler. Bu kızlar bu

sanduq çıqtı çıqarı baqsаlаr-ki

çocuklara bakarlar. Sekiz sene

içindä

bu

nä

diiDuruñuz

wаr baqayq.

äki

bаlа.

Şindi

bu

çocuklara

baktılar.

Bu

bаlаlаrı gördülär, säwіndilär.

çocuklar akılları erdikten sonra;

Bu pаdışах qızı bu bаlаlаrı

neden bizim anamız babamız

pаdışахıñ sаrаyına kätirdilär.

yoktur, diye sorarlar. Kızlar; biz

Şindi bu qızlаr bu bаlаlаrı

sizi

baqaylаr. Bir säkiz sänä bu

Çocuklar; biz anamızı babamızı

bаlаlаrı baqtılаr. Bu bаlаlаr

aramaya

аğıl ängän sоñ sоrdulаr: bіzіm

kızlardan ayrılıp giderler. Bunlar

bаbа

Qızlаr

babalarının memleketine gelirler.

dädilär-ki: bіz sänі däryadan

Fakat şimdi bu çocukları hiç

bulduq. Bаlа dädilär-ki: bіzіm

kimse

bаbа anayı аrаmаyа kitäyik!

orada bir saray kurarlar. Kardeşi

däp bu qızlardan çıqıp kittilär.

ile ikisi orada yaşarlar. Bu saray,

Bulаr bаbаsınıñ mämläkätіnä

padişahın

gäldilär.

bu

büyük olur. Bu padişah ava gider,

bаlаlаrı bir kimsä tаnımаyır.

çocuklar da ava çıkar. Padişah

Bu bаlаlаr оndа bir sаray

çocukları

qurdulаr. Qarındаşınän äkisі

köpeği bir tavşanı kovalar. O

оndа

tavşan

ana

yoqtur.

Аmmа

turdulаr.

şindi

Bu

sаray

deryadan

bulduk,

gidelim,

tanımaz.

derler.

diyerek

Bu

çocuklar

sarayından

tanmaz. çocukların

bu

daha

Padişahın önünden

pаdışахıñ sаrаyından dаһın

geçmeye başlar. Bu çocuk o

аrtıq ädi. Bu pаdışах аwа

anda

gidä,

аwа.

Padişah; siz bu tavşanı ne için

tаnımаdı.

tutuyorsunuz, diye bağırır. Onlar

Pаdışахıñ bir köpägі tаwşаn

tavşanı bırakmaz, alıp eve döner.

ayday.

tаwşаn

Şimdi akşam olur, padişah da

bаlаlardan gäçmäyä. Bu bаlа

evine döner. Padişah karısına:

bаlаlаrdа

Pаdışах 85

bir

dädi

bilmäm

içindä 60

qız

çığа

bаlаlаrı Gäldi

о

tavşanı

kapar,

tutar.

222

90

95

tаwşаnı şu sa’at qаptı, tuttu.

“Ben bugün ava çıktım, köpek bir

Pаdışах

tavşanı

bаğırdı-ki:

110

115

kovaladı.

Bir

çocuk,

tavşanı köpeğin önünden kaptı,

аslı baqmаdı, аldı qayttı äwä.

tuttu, alıp gitti.” der. Karısı; o

Şindi ахşаm oldu, pаdışахtа

çocuğu ben helak ederim, der.

хayttı äwä. Gäldi qarısına dädi

Bu padişahın karısı çocuğa bir

pаdışах:

awа

cadı kadın yollar. O cadı kadın,

bir

tawşanı

gidip bakar; evde oğlan kardeşi

bаlа

tаwşаnı

yoktur, kız evdedir. Bu cadı kadın

köpаgіñ ögündän qаptı, tuttu,

kardeşine; ya kız senin ağabeyin

аldı, kittі. Qarısı dädi о bаlаyı

nerdedir,

bän

Bu

ağabeyim ava gitti, der. Kadın,

bir

cаdu

kıza: “Sen burada niçin böyle

bаlаyа.

Şindi

yalnız

çıqtım,

bän

bugün

köpäk Bir

һälaq

pаdışахıñ хаrını

105

bu

tаwşаnı nä üçün tuttuñ? Аlаr

aydadı.

100

sіz

ätärіm.

qarısı

yollay

diye

sorar.

oturursun?

Kız,

Sana

bаrdı baqtı äwdä yoq оğlаn

eğlenmeye

qаrdаşı, qız äwdä. Bu cadu

İngiliz

qаrı qаrdаşına dädi-ki: ya qız

vardır. Onun her bir dalı her bir

sänіñ аğаñ qaydа? Şindi qız

yaprağı bir türlü ses çıkarır. O

dädi-ki: аğаm аwа kittі. Qarı

ağaçtan bir ağaç olsaydı, o sizin

qızа dädi-ki: sän bundа näçün

sarayın önünde çalar sen de

bülä yañgız оturursun? Sаñа

dinlerdin, onunla eğlenirsin.” der.

bir äglänmäyä bir şäy yoqtur,

Kız; onu, buraya kim getirir, diye

dädi. Şindi bu qаrı dädi-ki:

sorar.

іncilіs

däräk

ağabeyin getirir, der. Böyle deyip

wardır. Оnuñ är bir dаlı är bir

gider. Oğlanın kardeşi hastalanrı.

yaprаğı bir türlü аwаz söylаr.

Akşam olur, oğlan avdan gelir.

O däräktän bir däräk olsaydı, о

Bakar

sіzіñ sаrаyıñ ögünä çаlаrdа,

Kardeşine, niçin yatıyorsun, diye

sän diñnär ädiñ, о äglänіr,

sorar.

däyän. Şindi qız surаdı оnu

gidiyorsun, ben yalnız kalıyorum,

kim kätіrіr burdа. O därägі

eğlenmeye bir şey yok, der.

pаdışахıñ

bir

hiçbir

şey

padişahının

Kadın,

ki

o

bir

ağacı

ağacı senin

kardeşi

Kardeşi;

yoktur.

sen

yatıyor. ava

223

120

sänіñ ağañ kätіrіr. Bülä dädi

Ağabeyi, ne ile eğleneceksin,

qаrı,

diye sorar. Kız:

gіttі.

qаrdаşı

gändi

oğlanıñ

-

marаzlаndı.

gäldi. Bахtı-ki qаrdаşı yatır.

bir yaprağı bir türlü ses çıkarır. O

Qardaşına

Näçün

ağaçtan bir ağaç buraya getirip

yatırsın dädi. Qardaşı dädi-ki:

koysaydın sarayın önüne, onun

sän awа gіdärsіn bän yañgız

her bir yaprağı bir türlü ses

qаlırım

çıkarırdı da ben de dinlerdim,

bir

оğlаn surаdı.

äglänmäyä

şäy

der.

äglänäcäsіn? dädi. Qız ayttı

135

140

145

padişahının

bahçesinde bir ağaç vardır, her

oldu

yоqtur. Şindi ağası: nädän 130

İngiliz

awdan

Aхşаm

125

Şindi

іncilіs

pаdışахıñ

qızınıñ

Ağabeyi kardeşine; o zorlu bir yerde, biz onu hiç alamayız, der.

baqçаsındа bir däräk wаr dır,

Bu

är bir yaprаğı bir türlü аwаz

padişahının kızına varır. Arar,

çаldı. O däräktän bir däräk

bakar ki kızın kapısında bir iki

bundа

qoysaydiñ

tane aslan, kaplan durur. Bu

sаrаyıñ ögünä, оnuñ är bir

oğlan bir batman et alır, aslanın

yaprаğı bir türlü аwаz çаlаrdа

ve kaplanın önüne bırakır. Ağaca

bäk diñnär ädim. Аğаsı dädi-ki

gelir, tutup oradan bir fidan çıkar,

qаrdаşına: оnu zurlu yärdä

alıp kaçar. Padişahın kızı, aslana

оnu bіz äç аlаmаmız dädi. Ä

ve kaplana, tutun diye bağırır.

bu ağası gіttі şindi. Іncilіs

Aslan ve kaplan; o, bir küwde et

pаdışахıñ qızına wаrdı, аrаdı,

verdi,

baqtı-ki qızıñ qаpusundа bir іki

derler.

аrslаn qаplаn duruyur. Şindi

fidanı kıza getirir, sarayın önüne

bu oğlan аldı bir bаtmаl küwdä

koyar. Kız fidanı görür ki; böyle

braqtı

qаplаnıñ

her bir yaprağı bir türlü maniler

ögündä. Şindi wаrdı därägä,

söyler. Bu cadı kadın; oğlanı

yapuştu, çığаrdı оradan bir

aslan kaplan yesin, oğlan ölsün

fidan,

Şindi

diye yollar, ama oğlan sağ salim

аrslana

döner. Yine ava çıkar. Padişahın

kätіrіp

аrslаnıñ

аldı

pаdışахıñ

qaçtı. qızı:

ağabeyi

biz

onu

Oğlan

gider,

İngiliz

niçin

tutalım,

oradan

kaçar,

224

150

155

qаplana bağırа: tutunuz! däp.

köpeğinin önünden tavşan kaçar,

Аrslаn qаplаn: о bir küwdа ät

oğlan yine tutar. Şimdi bu oğlanı

wärdi, оnu bіz näçün tutаyıq?

padişah tanır. Padişah kendi oğlu

dädi. Аndа qаçtı oğlan fidanı

olduğunu anlar. Çağırıp sorar.

kätirdi

sаrаyıñ

Sorduktan sonra bu oğlan, benim

ögüñdä qız gördi-ki fidan, bülä

anam nerededir, der. Anasını

er bir yaprаğı bir türlü şınlıх

çukurdan çıkarıp getirirler. Bu iki

ätäy. Bu cаdu qаrı ölmäk üçün

ablasını öldürürler.

qızа,

qoydı

yollаdı, oğlannı аndа аrslаn qаplаn аşаsın! däp аmmа о 160

oğlan tіrі qayttı. Gänä çıqtı awа.

Pаdışахıñ

köpägі

ögündän tawşаn qаçtı, oğlan gänä tuttu. Şindi bu oğlanı pаdışах tаnıdı. Pаdışах gändi 165

оğlu

olduğunu

bildi.

Şindi

çağırdı, sоrdu. Sоrаn sоñ bu dädi-ki: bänim anam närädä dir?

dädi.

Şindi

anasını

kätirdilär çuqurdan çıqarıp.Bu 170

äki аblаsını öldürdülär.

2) Akıllı Oğlan

2) Aqıllı Oğlan. 1

5

Bir zamandа wаr ämіş,

Bir varmış bir yokmuş, bir

bir zamandа yох ämiş, bir

adamın

bir

аdаmıñ bir bаlаsı wаr. Аdаm

Adam çocuğu şımarık yetiştirir.

bаlаyı ärkä tuttu. Ögün bügün

O gün bu gün çocuğu hocaya

оcаyа yollаdı. Wаrdı, оcаyа,

yollar.

хayttı, gäldi, bаqay-ki anası bir

dönünce annesinin başka bir

Çocuk

çocuğu

hocaya

varmış.

gider,

225

10

15

20

25

30

35

bаşха kişіnän bärаbär yаttı.

adamla beraber yattğını görür.

Bаlа diñnäy іşі. O аdаm däy ki

Çocuk bu işi dinler. O adam;

yarı sän аndа waracasın, bän

yarın sen oraya varacaksın, ben

sаbana wаracаm, bän sаñа

sabana varacağım der. Annesi,

yarın аş götürürüm däy. Bu

ben yarın sana yemek getiririm,

bаlа anasından bu lаf diñnäy.

der. Bu çocuk anasından bu

Sän һаñgі tаrаfа іşläycäsіñ däy

lafları işitir. Annesi, sen Hangi

anası oğlana. Män, däy, bu qırа

tarafta çalışacaksın, diye diğer

іşläycämin, däy. Bu оğlu dа

adama sorar. Adam, ben bu

äşittі çıqardan. Anasına söyläy

kırda çalışacağım, der. Oğlan

ayp olacaq. Şindi bаbаsı gäldi,

çıkarken bunu da işitir. Anasına

bаbаsınаn

cаnım

söylese ayıp olacak. Babası

bаbаm bіzdä bаrayq sabana.

gelir, babasına: canım babam

Bаrayq dädi: bаbа oğlandа gіttі

biz de sabana gidelim, der.

sabana.

іşläy

Gidelim, der babası. Baba oğul

sabanı. Аmmа gördü-ki: ögüzü

sabana giderler. Bakarlar orada

аlаman

oldu.

saban çalışır. Ama öküzünün

Bаbаsına dädi-ki: bän ögüzü

alaman abäda vakti gelir. Oğlan,

аlаman yаpаrım, tuttu çäzdi bir

babasına; ben öküzü alaman

bäz sаrdı ögüzün bälinä bахtı-

yaparım der, çözer bir bez,

ki: anası gälii, аş kätіriv Sälam

öküzün beeline sarar. Bakar ki

aliikim

anası geliyor ve yemek getiriyor.

söylädi-ki:

Bахtı äbаdа

dädi,

оndа wахtı

аnаsı

näräyä

gidäsіn? dädi. Anası dädi-ki:

Selamünaleyküm,

sän sabana gіttіñ, män хоcаğа

gidiyorsun, diye sorarlar. Anası;

аş kätirdim. Anası söylädi gändi

sen

оğlına:

hocaya yemek getirdim, der.

wаr

oğlana!

kälsіn!

sabana

gittin,

nereye ben

de

аşаsın sännän bärabär! dädi.

Anası

Bu oğlan anasınıñ sözünän

adama da git, gelsin, seninle

çıхmаdı. Аldı cäwiz cäbіndän

bebaber yesin, der. Bu oğlan

braxtı yolа, bir braxtı, bir braxtı.

anasının

Wаrdı oğlana söylädi-ki: äsän

Cebinden ceviz alır, yola bırakır;

kendi

oğluna;

sözünden

diğer

çıkmaz.

226

40

45

50

55

60

65

mänіm anamnän bärаbär nä

bir bırakır, bir daha bırakır. O

yаtır

üstünä

adama varınca; sen niye benim

gäldi

anamla beraber yatıyordun, diye

ädiñ.

аçuulаndı.

Oğlаn Bu

oğlan

bаbаsına: о dälі-dir, män а

sorar.

Bu

adam,

çаğırım ol maña sögäy. Bаbаsı

sinirlenir. Bu oğlan, babasına

dädi-ki: bän bаrayım çağırayım,

gelir; o delidir, ben yemeğe

dädi. Yürüdü bаbаsı baqа yol

çağırıyorum, o bana sövüyor,

içindä cäwiz war, ägildi, аldı

der.

birnі, gіttі bir pаrçа dаһın аldı

çağırayım, der. Babası yürürken

bir cäwіz dаһın. Bir dаһın gіttі,

bakar yol üstünde ceviz var,

gänä аldı cäwiz. O oğlan bunu

eğilip birini alır. Biraz daha gider,

görüp хоcаsı tаş аldı mäni

bir ceviz daha alır. Biraz daha

urmаyа dii qоrqup braxtı, хаçtı.

gider, gene ceviz alır. O adam,

Bаbаsı gäldi anasına, о anası

bunu

nä qаçay, dii, surdu. O-dır dädi.

vurmaya taş alıyor, diye korkar,

Ахşаmа

däk

qayttılаr.

Şindi

Babası,

görüp;

oğlana

ben

gidip

kocası

beni

іşlädilär,

äpsi

bıraktı kaçar. Babası anasına

oğlan

bаbа

gelir; o anası, niye kaçıyor, diye

anasınan yаttılаr. Sаbах suray

sorar. O delidir, der. Akşama

хоcayа sän näräyä baracаsın?

kadar çalışırlar, hepsi dönerler.

surdu.

Oğlan, babası ve anası beraber

Sаbах

ağaçа

bаrаcаmın, dädi. Оcа gіttі gänä

yatarlar.

bаlа. Kälsä bаbаsı yох. Näräyä

sabahleyin

bаbаm gіttі dädi. Аğаçа, dädi

gideceksin, diye sorar. Sabah

anası, аndа äşäk, dädi, bаbаñа

ağaca varacağım, der kocası.

ağaç аl gіt dädi. Bu oğlan gіttі

Çocuk

däräbnä

Geldiğinde

yoqаrа

bаbаsını

Kadın,

kocasına;

sen

yine

hocaya babası

nereye

gider. yoktur.

аrаmаyа. Bаrıp bахsа аtаsı

Babam nereye gitti, diye sorar.

äşäginän yaramаz yаpay. Sоñ

Baban

qоrqtı bаlа, bаbаsınan utаndı,

oradaki eşeğe bin, babana ağaç

kälmäyа qayttı. Gänä wаrdılаr

alıp git, der anası. Bu oğlan

іşä bаbаsın bахsаlаr tawşаnı

yukarı köye babasını aramaya

ağaca

gitti;

sen

de

227

70

75

80

85

awcılаr atmaya аraylаr. Sоñ

gider. Varıp baktığında babası

bаbаsı dädi-ki: ä оğlum bulаr

eşek ile yaramazlık yapıyordur.

nä аraylаr. Sоñ bаbаsına dädi:

Sonra çocuk korkar, babasından

ay şu äşäknän ağaçа waranı

utanır, gelmek için döner. Yine

аtacaaqlаr. Sоñ oğluna dädi-ki

babasıyla işe giderler, avcıların

bаbаsı:

kiräyim

atmak için tavşan aradıklarını

sabaniiñ іçіnä хuuş yärdä. O dа

görürler. Babası; a oğlum bunlar

yığdı bir näçän piçän. Sоñ

ne yapıyorlar, diye sorar. Çocuk,

oğlan çağırdı awcılаrı. Gälir

babasına; ay şu eşek ile ağaca

awcılаr. Sоndа, dädi-ki, bir dа

gideni vuracaklar, der. Babası

tilki war çıхаrıñız! dädi. Ulаr

oğluna,

wаrdılаr ondа wärdilär pіçän

içindeki kavuğa gireyim, der. O

аtäşа. O аdаm çıqtı dädi: män

da biraz ot yığar. Sonra oğlan

tutsаm gändi äşägіmі tuttum,

avcıları çağırır. Avcılar gelir.

sіzіñ

Onlara,

män

näñіzі

95

tutmаdım

bu

ben

orada

burada

bir

sabanın

tilki

var

awcılаr şаştılаr; mındа tilki däp

çıkarın, der. Onlar gelip orada

çığаrdıq, çıqtı аtäştän аdаm.

otları ateşe verilrer. O adam

Sоñ oğluna dädi-ki: sän näçün

çıkar;

yаptıñ

Oğludа

eşeğimi

tuttum,

sіzdän

şeyinizi

tutmadım,

maña

dädi-ki: 90

anda

bunu.

mändä

ben

tuttuysam sizin der.

kendi hiçbir Bu

qоrqаrım. Bir аdаm olup sän

avcılar, burada tilki var diye

оruspuluğu

mändä

çıkardık, ateşten adam çıktı,

utаnırım bän sänі bаbаm dа

diyerek şaşırırlar. Sonra oğluna,

olsаñ

sen bana bunu niçin yaptın, diye

ätäsіn,

öldürtürüm!

mınday şii dаһın, däy.

yаpmа

sorar. Oğlu da: - Ben de sizden korkarım. Sen bir adam olup orospuluğu ediyorsun, ben de utanırım, ben seni

babam

da

olsan

öldürtürüm, der. Babası; yapma, der. Bunun

228

gibi şeyler daha söyler.

3) Yılan Besleyen Yiğit

3) Yılan Bäsläyän Yigіt.

5

10

15

20

25

Bir

Bir zämandа wär äkän,

1

varmış

bir

yokmuş.

bir zämandа yох äkän. Bir

Fukara, yaşlı bir kadın varmış.

fuqаrä abахay wаr äkän. Bu

Bu yaşlı kadının bir tane oğlu

аbахаyından bir dänä bir oğlu

varmış. Bu oğlan günde bir sırt

war. Bu oğlan kündä bir аrха

odun getirip satarmış da anasına

оdun kätіrіp sаtаyır dа anasın

bakarmış. Bu oğlan bir gün yine

bахаyır. Şindi bir dаһа bu

oduna gitmiş. Bakmış ki iki çocuk

oğlan оduna gidäyir. Bахtı ki

bir

äki bаlа bir yılanı täpäläylär.

giden bu çocuk yılanı dövenlere;

Bu оduna gidän bаlа bu yılan

durun

kötäklännärä dädi-ki: tохtаñız

giden bu çocuk, yılanı onların

urmаñız! Bu оduna gidän bаlа

elinden kurtarıp alır. Bu oğlan bir

yılanı

yük

аlardan

хutаrdı

аldı.

yılanı

tepeliyorlar.

vurmayın,

odunu

der.

ve

Oduna Oduna

yılanı

da

Şindi аldı bir yük оdun yılаnı

beraberine alıp gelir, evlerine

dа bärabär аldı gäldi, kätirdi

getirir. Anası bu yılanı görüp; sen

äwlärіnä. Şindi anası gördü bu

bu yılanı buraya niçin getirdin,

yılanı dädi-ki: sän bu yılanı

diye sorar. Oğlan da; ben bu

näçün kätirdiñ mundа. Oğlan

yılanı

dа

munu

oğlan, bu yılana günde beş

bäsläycämіn, dädi. Şindi oğlan

köpeklik yiyecek vererek yılanı

bu yılana gündä bäş köpäklіk

besler. Oğlan günde bir yük ağaç

wärä, bäsläy yılanı. Вu оğlаn

getirip satar. Bu yılana yiyecek

gündä bir yük ağaç kätіrіr

alıp yedirir. Bu yılanı öyle besler

sаtаyır. Bu yılana аş аlıp

ki, bu yılan büyük yılan olur. Bu

аşаtayır. Bu yılana şindi ülä

oğlan bir gün oduna gider. Yılan

bäslädi ki bаlаban yılan oldu.

oynamak için kuyruğunun üstüne

dädi-ki:

bän

besleyeceğim,

der.

Bu

229

30

35

40

45

50

55

Şindi bu oğlan bir gün оduna

kalkar. Anası görünce, bu yılan

gіttі. Yılаn хахtı хuyruğunan

beni yiyecek, diye korkar. Anası

üstünä

Anası

yılana bir sopa vurur. Yılan da

gördü bu yılan mäni аşаycaq

darılıp gider. Bu yılan giderken

däp хоrхtu. Dа anası bir tаyах

oğlana rast gelir. Oğlan, neden

urdu yılana. Yılаn dа dаrılıp

döndün, diye sorar. Yılan; ben

kittі. Şindi bu yılan gіdär äkän,

oynamak için kalktım, anan bana

oğlana rаst käldi. Oğlan dädi-

sopa ile vurdu, ben de gidiyorum,

ki: näçün хayttıñ? Yılan dädi-

der. Oğlan da; sen geri dön, ben

ki:

oynamaya,

seni yine beslerim, der. Yılan da

anañ urdu maña bir tаyах, bän

oğlana: “Ben bir daha dönmem.

ändi gidärіm. Oğlandа dädi-ki:

Ben yılan padişahının oğluyum.

sän

gänä

Haydi gidelim babama, o sana

bäsläyim. Yılandа bän bir dä

biraz bahşiş versin.” der. Şimdi

хaytmаm, dädi. Şindi bu yılan

oğlanı da alıp gider. Yılan; benim

oğlana

evime

oynamaya.

bän

хаlхtım

хayt

bän

dädi.

sänі

Bän

yılan

gelirsen

orada

yılan

pаdışахıñ oğlumun dädi. Aydа

çoktur, onlardan korkma, der.

bаrayıq bаbаmа о sаñа bir аz

Oğlanı evine getirir. Babası, yılan

bаşхış

Şindi

padişahı, çıkar ve oğlana; sen ne

oğlanı аldı, gіttі. Bän äwіmä

arıyorsun burada, diye sorar.

wаrsаñ, dädi yılаn, аndа yılаn

Yılan;

çохtur ondan хоrхma! dädi.

öldürecektiler,

Şindi kätirdi äwinä оğlаnı. Bu

kurtardı, der. Bu yılanın babası;

dаһа

yılan

dile benden ne dilersen, ben

pаdışахı. Oğlana dädi-ki: sän

sana biraz bahşiş vereyim, sen

nä bахаrsın mundа? Sоñ yılan

oğlumu kurtardın, der. Oğlan;

dädi: аdаm mänі öldüräcädilär

ben senin sağlığını isterim, diye

bu аdаm mäni хutаrdı. Bu

cevap verir. O padişah; benim

yılаnıñ bаbаsı dädi-ki: sän

sağlığımdan sana fayda yok, sen

mändän ülä іstä män sаñа bir

bahşiş iste, der. Bu oğlan; ben

аz bаşхış wäräyin, sän oğlumu

senin

wärsіn!

bаbаsı

dädi.

çıхtı,

insanlar bu

beni

adam

parmağındaki

beni

yüzüğü

230

60

65

хutаrdıñ. Oğlan dädi-ki: Bän

isterim, diye söyler. Bu padişah

sänіn

O

yüzüğünü oğlana vermez, birçok

bänim

altın iste, der. Bu padişah birçok

sаğlığımdаn faydа yох sаñа,

altını oğlana verir. O fukara oğlan

sän bаşхış istä! Şindi bu oğlan

zengin

dädi-ki:

anasına:

sаğlığıñnı

pаdışах

istärіm.

dädi-ki:

bän

sänіn

80

85

gelir,

- Bak ana ben bu yılanı

Bu pаdışах yüzügün wärmädi

beslediğim için bu kadar altın

оğlаnа, bir tulup аltın istä!

verdiler. Anneciğim şimdi sen

dädi. Şindi bu pаdışах bärdi bir

var, padişahın kızını iste, der. Anası

padişahın

kızını

gäldi

istemeye gider. Padişah, yedi kat

äwlärіnä, anasına dädi-ki: bах

bina yaptırırsa ben kızımı ona

ana bän bu yılаnı bäslädigі

veririm, der. Anası gelir, oğluna;

üçün bаñа bu хаdar аltın

yedi

wärdilär. Şindi sän war ana

yaptıracaksan kızı verecek, diye

pаdışахın хızın хudаlа! Şindi

söyler. Oğlan, bu mümkün, der.

anası

хızın

Oğlan ev yaptırmak için ustalara

istämäyä. Padişa dädi-ki: bän

bir kese altın verir. Kırk günde

хızımı wärіrіm оñа, yäti хаt

saray

bіnä yаptırsа. Padişa düşündü;

sarayları görür, şaşırır. Bu garip

bu fuqarä yаptırmаz, olmаz,

(zavallı) nasıl yaptı bunları, der.

bändä хızımı wärmäyim оñа.

Sonra oğlanı çağırır, sen bu

Anası käldi, oğluna söylädi,

parayı nereden aldın, diye sorar.

dädi-ki: yädi хаt sаray istäy.

Oğlan; bir yılan baktım, o yılan

Ägär yаptırmаyа olsаñ хızı

beni babasına götürüp bu kadar

wäräcäk. Şindi oğlan о mülkün

parayı bahşiş bana. Oğlan, o

dädi. Oğlan tuttu bir käsäk

yılanın babasına vardıktan sonra

аltın

her türlü dilden anlar hale gelir.

oğlan

75

evlerine

pаrmаğıñdäki yüzügü istärіm.

tulup аltın. Şindi о fuqаrä 70

olur,

oldu

kittі

zängіn,

pаdışахın

ustаlаrа

wärdi

äw

kat

saray

biter.

istiyor,

Bu

eğer

padişah

bu

yаptırmağa. Хırх gün äcäp

Bu

saraylаr bіttі. Şindi bu pаdışах

olduğunu anlar. Kızını oğlana

padişah,

oğlanın

kâmil

231

90

gärdü bu saraylаrı, çаştı. Dädi-

verir. Kırk gün düğün yaptı, kızını

ki bu ğаrіp naslı yаptı bulаrı.

oğlan verdi.

Sоñ çağırdа oğlanı, dädi-ki: sän bu pаrаnı närädän аldıñ? Oğlаn

dädi-ki:

bir

yılanı

bахtım, о yılan bänі bаbаsınа götürüp bu qаdar bаşхış аltın

95

wärdi bаñа. Sоñ oğlan о yılаn bаbаsına wаrаn sоñ är bir türlü dildän аñlаdı. Şindi bu pаdışах oğlan kâmil olduğunu 100

bildi. Şindi хızını wärdi, bu oğlana. Хırх gün dügün іttі, хızın oğlanа wärdi.

4) Fuqaränіñ Küçük Oğlu. 1

5

10

4) Fukaranın Küçük Oğlu

Bir zamandа wаr äkän,

Bir varmış bir yokmuş, bir

bir zamandа yох äkän, bir

adamın üç oğlu varmış. Bu adam

аdаmıñ üç oğlu wаr. Şindi bu

fukara adammış, her gün sabana

аdаm fuхаrä аdаm är gün

gidermiş. Bu adam ve üç oğlu

sabana gädäyіr. Bu аdаm dа

sabana gider, saban sürer. Bu

üç oğlu sabana dа gädäyir,

adam çok acıkır. Yemek pişer,

saban

bu

oğlanlar yemeği almaya gider.

аdаmıñ аşlığı päk çох oldu,

Yemeği alırlar. Bir de bakarlar ki;

аşlıх pіştі oğlanlаr gіttі аşlıq

çölden

yedi

başlı

çаlmаyа. Аşlığı çаldılаr. Bir

bunlar

onu

görüp

dаһа bахtılаr-ki çöldän bir

Bunlar

köye

gelirler.

yädi bаşlıq diw gäläyоr, bulаr

adama dokuz adam katılır, on iki

gördülär хаştılаr. Şindi bulаr

adam

gäldilär

memleketine

äkäyіr,

göyä.

şindi

Üç

dänägä

olurlar.

dev

gelir,

kaçarlar.

Bu

getirirler.

Bu

üç

devin Gidip

232

15

20

25

30

35

40

45

doğuz dänä qаtıldı, oldu оn

orada

äki аdаm. Şindi gіttilär şu

uyumak için yatar. On iki adamın

diwiñ mämläkätіnä. Wardılar

birisi, en küçüğü, kırdan bir torba

оndа sахlаndılаr оturdulаr.

karanca toplar, alıp devin yattığı

Şindi bu diw yаttı yuхlаmаyа.

yere gider. Karıncaları, o devin

Оn äki dänänіñ birіsі äñ

koynuna bırakır. Devin boynunun

küçügü

tоrbа

üstüne kadar yorgan örtülmüştü.

хаrаncа cığаyır, şindi аlıp gіttі

Bu karıncalar, devi dişlemeye

diw yаttığı yärgä. Wаrdı о

başlarlar. Bunlar devi ısırırlar, o

diwiñ

dev

çöldän

bir

хoynuna

braxtı

saklanırlar.

yorganı

atar,

Bu

bu

dev

oğlan

хаrаncаlаr

yorganı alıp kaçar. Bu dev bunu

dişlämäyä bаşlаdılаr, diwinі

duyar. Oğlanın arkasından takip

bunuñ

yurğan

eder. Dev, bunların hepsini tutup

örtülmüş ädi. Bulаr tаlаdılаr

evine getirir. Bu devin de on iki

diwi, о diw yurğanı аttı, bu

kızı vardır. Akşam oldu yatarlar.

хаştı.

Bu dev, on iki adama on iki kızını

Şindi bu diw duydu bunu.

verir. Gece uyurlar. En küçük

Şindi oğlanıñ аrdına çаptı.

oğlan kalkar, devin kızlarının

Bаrdı

feslerini alır, on iki adama on iki

хаrаncаlаrı.

оğlаn

Bu

üstünä

аldı

ulаrın

yurğаnı,

äpsіnі

tuttu.

Kätirdi şіndi äwіnä. Bu diwіñ

fes

giydirir;

bu

dä оn äki qızı war ädi. Şindi

kalpaklarını alır, on iki kıza on iki

ахşаm oldu yаttılаr. Bu оn äki

kalpak giydirir. Bu feslerini de

dänägä diw оn äki хızın

ağabeylerine giydirir. Dev, bu

wärdi. Şindi gäcä yuхlаdılаr,

adamları kesmek için kalkar,

äñ küçü оğlаn хахtı, diwіñ

başını

хızlаrınıñ fäsnі аldı, оn äki

başında

аdаmа оn äki fäs gäydirdi, bu

keser. On iki kızın hepsini keser.

аdаmnı хаlpаğın oldı, оn äki

Dev

хızа оn äki хаlpах gäydirdi.

oğlanlar kaçlar. Sabah olur. Dev,

Şindi bu fäslärі dä аğаlаrına

karısına, on iki genci bu gece

gäydirdi. Şindi хахtı diw bu

öldürdüm, der. Bakar ki, kızların

sıvazlar; kalpağı

kızları

adamların

bakar vardır,

kestikten

kimin onu sonra

233

50

55

60

аdаmlаrı soymаyа, siipаdı,

hepsi ölmüş, oğlanlar kaçmışlar.

bаşın bахtı kimіñ хаlpаğı war

Bu dev; ee on iki oğlanın en

оnu soydu. Оn äki хızın äpsіn

küçüğü, sen beni on iki kızımdan

soydu. Diw хızlаrı sоyan sоñ

ayırdın,

bulаr хаştılаr. Şindi sаbах

kaçarlar,

oldu. Хаrısına dädi-ki diw: оn

giderler. Bu küçük oğlan da gelir,

äki yaşı bu gäcä öldürdüm.

geldikten sonra ağabeyleri küçük

Bахtı-ki хızlаr äpsі ölmüş,

oğlanı döverler; oğlan gider, bir

oğlanlаr хаştılаr. Şіndi bu diw

şehre varır. Orada bir adama

bağırdı ä оn äki oğlan äñ-

ırgat olur. Orada birkaç ay durur.

küçüsü sän mäni on äki

Sonra burada da yaramazlık

хızımdan аyırdıñ, dädi. Şindi

yapar.Bu adamı, bu çorbacı da

bulаr

gіttilär

döver. Bu oğlan gene kaçar, bir

mämläkätіnä, Şindi wardı bu

padişahın memleketine varır. Bu

küçük

oğlan

çıхtılаr, oğlan,

аğаlаrı

65

küçük

oğlanı

Bunlar

memleketlerine

gidip

bahçesine

padişahın bekçi

olur.

gül Bu

bahçeye asla insan girdirmez.

wаrdı bir şähärä. Оndа yırğat

Bu padişahın kızı bu oğlanı

bаrıştı bir аdаmа. Оndа dа

görür, bakar ki bu yakışıklı bir

bir хаç ay durdu. Sоñ dа bu

gençtir. Bu kız buna heves eder.

оndа bir yaramаzlıх ätä. Şindi

Bu padişahın üç kızı vardır, üçü

bu

de nişanlanmak ister. Padişah,

хаçа

75

sоñ

bağırır.

kötäklädilär, oğlan хаştı gіttі,

аdаmı

kötäklädi. 70

warаn

diye

Bu

wаrа

bu

şorbacı

oğlan bir

gänä

toplanıp gelsinler buraya kızımı

pаdışах

nişanlayacağım, diye haber verir.

mämläkätіnä. Şindi bu oğlan

Gençler

bаrı pаdışахıñ gül bахçаsına

Padişah, bu kızların eline bir

хаrawlа.

altın

Аslı

bir

ınsan

toplanıp

elma

verir.

gelirler. Hangisini

girdirmii bu bахçaa. Şindi bu

seversen onu al, der. Bu gençler

pаdışахıñ хızı göräy о oğlan,

sarayın önünden geçerler. Bu

bахay ki bu dir güzäl yаş, хız

padişahın

buñа äwäs ätäy bu pаdışахıñ

elmayı oğluna atar. Ortanca kız,

büyük

kızı

vezirin

234

80

üç хızı war, üçüsü dа şindi

o da elmayı küçük vezirin oğluna

nışаñlаmаyа istäy. Pаdışах

atar. En küçük kız, o da elmayı

xabär

ki

yığılsın

bahçeye bakan ırgata atar. Bu

mındа

хızımı

padişah da bu kızlara kırk gün

wärä

kälsіnlär nışаñlacаm.

Şindi

gäldilär

yığıldılаr yаşlаr bu хızlаrıñ älinä wäräy bir аltın аlmа. Şindi 85

dädi-ki:

хаncısın

säwsäñ оnu аl. Şindi bu yаşlаr

sаraynıñ

ögündän

gäçtilär. Bu pаdışахıñ büyük хızı

wäzіrіñ

oğluna

аttı

аlmаyı, оrtаncı хız оdа küçük 90

wäzіrіñ oğluna аttı аlmаyı, äñ küçük хız о bахçаyı baqqan yırğata аttı аlmаyı. Şindi bu pаdışах dа bu хızlаrа хırх gün хırх gäcä dügün ättі.

kırk gece düğün eder.

235

8. BÜYÜK ХОCАLАR.

8. Büyük Hocalar

l) İdägä Bii

1) Edige Bey

Äwälі bіr Tоqtаmış dägän

1 qаn

5

10

15

20

bоldu,

dа

bіr

vardı, onun da Kutlukaya Bey

Qutluğaya bii dägän saqlawu

denen

bоldu.

Toktamış’ın

Tоqtаmışnıñ

lääşіn

bir

muhafızı laçin

quşlаrnı şüyä, Qutluğaya bii

Kutlukaya Bey bu kuşa bakar,

bu

yumurta

qаray,

yumurta

kuşları

vardı.

Toktamış

quşnu

bu

kuşu

vardı.

dägän quş bоldu. Tоqtаmış bu

uçurur;

yumurtlatır,

kuşu

qоzlаtа, bаlа çığаrtа. Çähärli

kuluçkaya yatırır. Çeherli gölde

köldä Toqtamış qаn bu lääşіnі

Toktamış Han bu laçini uçurur,

şüyä, quş tutа. Sоn Tämіr qаn

kuş yakalatır. Sonra Temir Han

dägän qаn Tоqtаmış qаnğа bіr

denen Han Toktamış Han’a bir

аdаm yоllay lääşіn quşnuñ bіr

adam yolar, laçin kuşunun bir

yumurtasın іstäy. Tämіr qandа

yumurtasını ister. Temir Han’da

yoq

laçin

lääşin

quş,

Toqtamış

qаndа

bаr.

Tоqtаmış

bärmі

lääşin

quşun.

Tämіr

laçin

qаnı

kіşіnі

bоş

qaytа.

Han’ın

qаn

kuşu

yoktur,

Toktamış

Han’da vardır. Toktamış Han kuşunu

vermez.

Temir

boş

döner.

adamı

Tоqtаmışqаn quşnu bärmiv Nä

Toktamış Han kuşu vermez. Ne

yapsın Tämіr Qаn? bu lääşіn

yapsın Temir Han? Bu laçin kuşu

quşnu kіm bärä bіzgä? Sоn

kim verir bize? Sonra Temir

Tämіr qаnğа söylälär: аnuñ bіr

Han’a söylerler:

sаqlаwu

25

оnuñ

Eskiden Toktamış denen Han

bii

- Onun Kutlukaya denen bir

dägän, lääşіn quşnu о bаqаr,

muhafızsı var, laçin kuşuna o

о qоzlаtаr, о bаlа çığаrtаr. Sän

bakar, o yumurtlatır, o kuluçkaya

Qutluğаyа biigä аdаmnı yоllа,

yatırır.

о

adam yolla, o belki yumurtayı

bäkіm

bаr

Qutluğaya

yumurtqаnı

sаa

qırslаp bärä. Sоn Tämіr qаn

Sen

Kutlukaya

sana çalarak verir.

Bey’e

236

30

Qutluğаyа biigä аdаm yоllаtа.

Sonra Temir Han Kutlukaya

Käldі о аdаm, kіrä Tämіr

Bey’e adam yollar. O adam gelir,

qаndаn

bаr,

dädi.

girip “Temir Han’dan selâm var.”

şu

lääşin

dedi. Kutlukaya Bey’e, “Şu laçin

quşnuñ bіr yumurtasın mаa

kuşunun bir yumurtasını bana

bärsіn! Sоn Qutluğaya bii dädi

versin.”

о kіşіgä: sän kölgä çıq äkі

Kutlukaya Bey, o adama; sen

biidаyаq

aqkäl!

göle çık, iki baykuş yumurtasını

dädі. Kättі о аdаm köldä äki

alıp gel, der. O adam gider, gölde

biidayaq

iki

sääläm

Qutluğaya

35

kätіrdі.

biigä,

yumurtasın yumurtаsın Lääşіn

çığаrmаyа 40

45

50

uyаdа

yatqаn.

Sо

baykuş

der.

Sonra

yumurtasını

bulup

getirir. Laçin, yuvasında yavru çıkarmaya

yatmıştı.

Sonra

аdаmğа

Kutlukaya Bey o adama; sen bu

söylädі: sän bu lääşin quşnuñ

laçin kuşunun iki yumurtasını al,

äki yumurtasın аl! Sаl qоynuñа

yumurtayı

yumurtanı! Çığаrlаr о kіşі, bu

Çıkarlar,

biidayaqnıñ yumurtasın lääşin

yumurtasını laçin kuşunun altına

quşnuñ

qоydulаr.

koyar. Laçinin iki yumurtasını

Lääşіn äkі yumurtasın аldılаr.

alırlar. Sonra Kutlukaya Bey, bu

Sоn yоlladı Qutluğaya bii bu

iki yumurtayı yollar. Temir Han’a

äki yumurtanı. Tämіr qаnğа

selâm gönderir, o adam götürür.

sääläm

аqkättі

Temir Han’a bu yumurtayı verir,

Tämіr qаnğа bu yumurtаnı,

ondan yavru çıkarır. Onu bir

bärdi andаn bаlа çığаrdı. Оnu

kafese

sаldı

Kutlukaya

Qutluğayа

bii

köndürdü,

qаpäskä,

yumurtаsın аstındа

о

аstındа

Qutluğaya

55

bаlа

tаup

dedi,

bii

аsrаdı.

Bu

bu

biidayaq

lääşіn

quşnuñ

qоyğаn

ädі.

koynuna bu

koy,

adam

koyar, Bey,

der.

baykuşun

yetiştirir. bu

Bu

baykuş

yumurtasını laçin kuşunun altına koymuştu.

O

zaman

vakti

Оndа

gelince, ondan yavru çıktı. Sonra

wахıt käldі оndаn bаlа çığаdı.

bir gün Toktamış Han; Kutlukaya

Sоn bіr kün Tоqtаmış qаn

Bey nasılsın, laçin kuş yavru

söılädі. Nаslı Qutluğayа bii?

çıkardı mı, diye sorar. Kutlukaya

237

60

65

lääşіn quş bаlаnı çığаrdımı?

Bey ona; Han efendim, laçinin

dädі. Qutluğaya bii söylädі

asliliği gitmiş, o yaşlandı, onun

оñа:

yavruları

Qаn

lääşіnnіn

аsliligі

qаrtaydı,

оnuñ

biidаyаq

bаlаlаrınа

dädі,

yavrularına benziyor, diye söyler.

biiyıl

Gene baktılar, bir yıl sonra laçinin

uşaydı.

Toktamış

uçurmaya çıktılar. Temir Han da

bаlаlаrını

laçin yavrularını alıp Çeherli göle

bіr

yıldаn

lääşinnіñ

Çeherli

Han’a

sоrа

quş

Tämіr

yavrularını uçurdu, onlar gitti,

lääşіn

kuşa

о

çıqtılаr. dа

çıqtı

Han

kuş

çıkar.

şüymä

Toktamış

göle

Tоqtаmış qаnğа, Çähärlі kölgä

bakmadı,

kuş

baykuş tutmadı,

bаlаlаrın аlıp Çähärli kölgä.

başka tarafa gitti. Temir Han da

Toqtamış qаn şüydü (sіltädi)

kuşa laçinin yavrularını uçurdu,

biidаyаq quşnuñ bаlаlаrı kätti,

o, kuş tutu. Temir Han köyüne

аlаr

döndü. Toktamış Han da köyüne

quşqа

Tämіr

bаqmаdı,

qаndа

quş

sіltädi

quşqа

döndü, Kutluğaya Bey’e: - Sen bu laçine bir şey yaptın.

lääşin bаlаlаrın, о quş tuttu.

Temir

Tämіr

istedi, ben vermedim. Senden

qаn

Tоqtаmış

qayttı

biigä

yumurtasını verdin. Baykuşun iki

söylädі: sän bu lääşingä bіr şii

yumurtasını sen laçinin altına

yаptıñ. Tämіr qаn yumurta

koydun. Şimdi baykuş yavruları

іstädi mändän, män bärmädin.

kuşa bakmaz, kendi başlarına

Sändіn

başka taraflara gider, diye söyler.

lääşinniñ

äki

sän

оğа

yumurtаsın

Biidаyаqnıñ

äki

sen

ona

yumurta

Qutluğaya

іstädi

istedi

benden

qayttı

bärdіñ.

qаn

köyünä.

Han

dа

köyünä.

85

yavrularını

qаrаdılаr

tutmаdı, kätti bаşqа yаqqa,

80

baykuş

getirir,

qаndа,

75

yıl

оl

kätkän, bаlаrı

bu

Däyä söylädі. Gänä baqtılаr aqkäldі

70

äpändіm,

Kutluğaya

laçinin

Bey’in

başını

kesmesini ister, meşveret eder.

yumurtasın sän lääşiniñ аstınа

Akıl

qоyduñ. Şіndі biidаyaq bаlаlаrı

Toktamış Han’a akıl verirler:

quşqa

bаqmas,

öz

bаşınа

iki

-

hocaları Kendi

(danışmanları) ateşini

kendin

238

bаşqа 90

yаqqа

kädär.

Şіndі

söndürme,

Qutluğаyа biinіñ bаşın käsmä

bunu

іstädi,

Durmasın toprağında!

mäşäürä

ättі.

Sonra

Aqılzаdälär mäşäürä bärdіlär Toqtamış çırаğıñnı 95

bunu

qаnğа. gändі

söndürmä,

105

110

115

120

kov!

Taktamış

Kutlukaya

Bey’i

toprağımda

Han, kovalar;

durma,

eğer

quu!

durursan, işitirsem seni keserim,

tоprаğıñdа!

Sоn

der. Kutlukaya Bey çıkar, Temir

Tоqtаmış qаn Qutluğaya biini

Han’a

quudu.

Toktamış Han’ın sınırına varır,

Tоprаğımdа

turmа!

dädi. Ägär mänіm toprağımda 100

Bunu

bunu

öldürmä!

turmasın

Gändі

öldürme!

tursаñ,

äşіtsäm

gider,

Temir

Han

ile

orada durur. Sonra düşünür:

käsärmіn,

- Nasıl yapayım? Temir Han’a

dädi. Qutluğaya bii çıqtı, kätti

varsam ne söyleyim? Toktamış

Tämіr qаnğа, Tämіr qannıñ

Han beni kovdu, ben sana iki

Toqtamış qannıñ sıñırınа bаrdı

yumurta verdim, sen bana ekmek

tоqtаdı

ver!

аndа.

Sоn

аndа

Nasıl

söyleyeyim?

Bana

mäşäürä ätti nаslı yаpaym däp

ayıp. Burada Toktamış’ın toprağı,

Tämіr

orada

qаnğа

bаrsаm

nä

Temir

Han’ın

toprağı

söyliim? Tоqtаmış qаn mänі

burada bu sınırda oturayım, iki

quudu män sаa äki yumurta

tarafa gitmeden.

bärdіm, sän maa bіr tilim

Orada çadırını kurar, sınırda

ötmäk bär! nаslı söyliim? maa

oturur.

ayp.

sabahleyin kıra çıkar, akşama

Mındа

Tоqtаmışnıñ

Tüfeğini

kadar

tоprаğı

sıñırdа

tüfeğiyle her gün bir kuş vurur.

оturaym äki yaqqа barmay.

Getirir, pişirir, yer. Bu şekilde

Qurdu çаtırın şu yärdä sıñırdа

oara yaşar. Bir gün oturur, on

оturdu. Аlа tüpägіn älinä, ärtän

gün, bir ay oturur. Bir gün

çıqtı çölgä, ахşаmğа qаdar аtа

çadırına bir kız girer, gelip:

bu

avcılık

alır,

tоprаğı, mındа Tämіr qannıñ mındа

atar,

eline

yapar,

аñcılıq ätä, kündä bіr quş sоğа

- Sen Kutlukaya Bey sen

tüpäkmän. Kätіrа, pіşіrä, аşay.

nasılsın? Ben sana eş olmak için

239

Şaytıp оturа şu yärdä. Bіr kün оturа, оn kün, bіr ay otura. Bіr

125

130

140

145

150

Sonra Kutlukaya Bey onu

kün çаtırınа bіr qısаyaqlı bіr

almaya

qız

yaparlar. Kız söyler:

kirä,

kälä

dii:

sän

niyetlenir.

Sözleşme

Qutluğaya bii sän nаslısın? О

- Benim şartım, eve gelirken

qıs söylä: män saa çıptılıqqa

evin dışından ses verip gelirsin,

käldіm, sіz mänі аlıñız! diiSоn

ben

Qutluğaya bii оnu аlаcаq bоlа.

kaldığın

Mäir söyläşälär. Kız söyläy:

bakmazsın, benim şartım budur.

mänim mäirіm üygä kälgändä

Eğer arkamdan bakarsan, veya

tışаrdаn säs bärіp kälіrsin,

ses vermeden gelirsen, sonra

män üydän çıqqаndа üydä

sen benim için yoksun, ben senin

qаlğаndа

için youm.

аrtımdаn

bаqmаssın, dii, mänіm mäyrіm 135

geldim, siz beni alın, der.

оdur,

diiÄgär

аrtımdаn

evden

çıkarken

zaman

evde

arkamdan

Kutlukaya Bey bunu kabul eder,

nikâh

yapar,

kızı

alır.

baqsаñ, yа säs bаrmii kälsäñ,

Beraber yatarlar, dolaşırlar; biri

sоñ män saa yoq, sän maa

karısı, biri kocası. Bir ay, iki ay

yoq. Qutluğаyа bii аnı qаbul

beraber yaşarlar. Kutlukaya Bey

nіkâh ätä, аlа. Аm bіr yattılаr

sabah gider, akşam gelir, her gün

yürälär, bіrі bіkäsі bіrі bаyı. Bіr

tüfekle bir kuş vurup alıp gelir.

ay äki ay yürälär bаrаbаr,

Bugün

Qutluğaya

temizler,

bii

sаbа

kätä,

getirdiği

kuşu

hazırlar;

karısı

sabahleyin

ахşаm kälä, kündä tüpäk bіlän

kalkar da kıra gider, akşam bir

bіr quş sоğup аlıp kälä. Bügün

kuş daha alıp gelir, karısı tüfeği

аqkälgän quşnu bіkäsі tämіzlii,

alır, gelen kuşu bugün kızartıp

аzırlii, yа ärtän turа dа bіr kätä

yemeğe

çölgä, bіr quş ахşаm dаhı аlıp

Kutlukaya Bey eve gelir, kızarttığı

kälä, bіkäsі tüpägі аlа, kälgän

kuşu beraber yerler. Bir gün

quşnu bügün аzırlii qızаrtıp

Kutlukaya Bey bir daha kıra

yämäkkkä. Ахşаm Qutluğaya

gidince bir derviş gelir Kutlukaya

bii

Bey’in evine; Kutlukaya Bey’in

kälä

äwgä

bаrаbär,

hazırlar.

Akşam

240

155

160

165

170

175

180

qızаrtqаn quşnu yiilär. Bіr kün

karısına: “Karnım aç, bir parça

Qutluğaya

çölgä

yemek yok mu? der. O zamanda

kätkändä bіr Lаhii (därbіş) kälä

orada ekmek yok, ne vereceğini

Qutluğaya biinіñ äwinä söylii-kі

bilmez. Bir sahanın içinde bir

Qutluğayağa biinіñ qarısınа:

kızartılmış

qаrnım аç dii, bіr pаrа yämäk

kendine: “Bir yağlı kanat veya

bulunmаsmı?

budunu koparıp versem ayıp,

bii

dаhı

O

zаmаndа

kuş,

kadın

аndа ötmäk yoq, nä bärmäyä

hepsini

bіlmiv Bіr qızаrtmа quş bіr

Bey’den korkuyorum. Ne olursa

säändä, qаrı dädi özü özünä:

olur, vereyim.” Der. Gider, sahanı

bіr yilägіn qоpаrıp аlıp bärsäm

getirir, onun önüne koyar. O

ayp, äpsіn bärsäm Qutluğaya

dilenci sahanın kapağını açar,

biidän qоrqаmın. Нä оlsа оlur,

içinde bir kızartma var. O, başlar

bаriim. Bаrа, аlkälä säännі,

onu yemeye, hepsini yer, bitirir

оnuñ аldınа sаlа. Аçа о sähil

kemikleri kalır saHanın içinde.

säännіñ qаpаğınıñ іçіndä bіr

Ona bir dua eder. Kutlukaya

qızаrmа bаr, о bаşlay onu

Bey’in karısı saHanın kapağını

yämäyä bіr tаmаm yii, bіtіrä

örter, yukarıya koyar. O dilenci

süyäklärі qаlа säännіñ іçіndä.

gider. Ona dua ederken; sizlerde

Oğа bіr du'а ätti. Qutluğaya

evlât yok, bir erkek evlât olsun

biinіñ

size, diye hayır dua eder. O

bіkäsі

yаbа

säänniñ

verirsem

kendi

qаpаğın, sаlа yоqаrğа. O sähil

dilenci

kätti. Oğа du’а ätkändä dii:

Kutlukaya Bey evine gelir. Sonra

sіzlärdä äwlаt yoq bіr är äwlat

bir kuş vurup getirir. Elini yüzünü

bоlur sіzgä däp bіr qayrlı du’а

yıkatır

qıla. O sähil kätä. Ахşаm bоlа.

Hanım yemek var mı, karnın

Qutluğaya

kälä.

açtır, der. O zaman karısı: “Bir

Sоñrа bіr quş sоğup аlıp kälä.

şey yok, bir derviş geldi bugün,

Älіn yüzün yuudrа bіkäsі. Sоñ

hepsini

söylii Qutluğayağa bii: yämäk

bırakmadı,

yedi,

wаrmı bіkä? dii, qаrnım аçtır,

bak.”

Orada,

bii

äwinä

gider.

Kutlukaya

karısı.

Akşam

Kutlukaya

ona der.

verdim,

olur.

Bey;

hiç

inanmazsan yukarıdan

241

185

diiO zаmаndа bіkäsі söylii bіr

saHanı Kutlukaya Bey’in önüne

şii yоqtur, bіr sähil käldі bügün.

koyar. Kutlukaya Bey, kapağını

оñа

açıp

wärdіm

qаldırmаdı,

190

195

bіr

tаmаm

yädi,

Ägär

O

yоğardan

Qutluğaya

şaşırırlar. Kutlukaya Bey; sen

biinіñ аldınа sаldı. Säänniñ

benim ile oynuyorsun, benmle

qаpаğın аçıp baqtı Qutluğaya

alay

biv Аndа quş qızаrtmаsı bіtіn

tamamı duruyor, der. O zaman

turа gänä. O zаmаn tääcіp

karısı, yemin şart eder; ben yalan

ätälär, nаslı şii? Qutluğaya bii

söylemedim,

söylii:

gerçekti,

säännі

sän

oynaysın,

şаrt

mänі mäni

ätä:

bilän masqara

bän

söylämädim, kärçäktіr.

O

Qutluğaya

bii

zaman

nasıl

ediyorsun,

şeydir,

işte

diye

kuşun

anlattıklarım

der.

Ozaman

da

Kutlukaya Bey; bu gelen dilenci boş adam değildir, der. Onlar

yine

bu

şekilde

yаlаn

yaşarlar, bir zaman sonra karısı

aytqаnım

hamile kalır, bir çocuk dünyaya

zаmаndа

getirir. Sonra Kutlukaya Bey’in

bu

karısının kız kardeşinin düğünü

kälän sähil bu zаyа аdаm

olur. Kutlukaya Bey’in karısı ona;

däyіldіr.

gänа

benim kız kardeşimin düğünü

bіkäsі

var, beni çağırıyorlar, izin ben

qursаq kötürä, bіrär äwlat tаbа.

gideyim, der. Kutlukaya Bey; sen

Sоn Qutluğaya biinіñ bіkäsіniñ

nasıl gidersin, bu çocuğa kim

qız qаrdäşіnіñ dügünü bоlа.

bakar, diye sorar. O zaman karısı

Sоñ Qutluğaya biinіñ biikäsі

der

söylii Qutluğaya biigä: bänіm

veririm, onu kundaklayıp beşiğe

qız qardäşіmnіñ dügünü bаr

bırakırım, ben yetişirim. Sonra

mänі çаğırаlаr. Ruхsät bär

Kutlukaya Bey ona gitmesi için

män

izin verir. O, çocuğunu beşiğe

yürälär

210

kuş

kızartmasının tamamı durur yine.

diiO zаmаn söylii bіkäsі, yämіn

205

Orada

ınаnmаsаñ bаq dädі. Аndа

аlаsın. Mınа bіtіn quş tura,

200

bakar.

söylii-kі:

Şunumаn bіr

kätiim.

määldä

Qutluğaya

bii

söylii: nаslı sän kätärsіn? bu

ki;

koyar,

ben

meme

çoocuğa

verir,

meme

uyutur,

242

215

220

225

230

235

240

bаlаnı kіm baqаr? diiO zаmаn

elbiselerini giyer, evden çıkar.

bіkäsі söylii-kі: män bäşіkkä

Kutlukaya’ya “Sağlıkla kal!” der.

bölöp kätiim ämçäk wärіp män

Evden çıkar. Kutlukaya Bey’in

yätärmіn. Sоñ Qutluğaya bii aa

karısı

іzіn bärdі kätmäyä. O bаlаsın

Kutlukaya Bey içinden:

evden

çıktıktan

sonra

sаldı bäşіkkä, bärdі ämçäk

- Bizim bir anlaşmamız var,

yuqlаttı, kiidі urbаlаrın çıqtı

bunun şartı; gelirsem ses verip

äwdän, Qutluğaya sаwluq män

geleceğim, o evden giderse onun

qаl!

ardından bakmayacağım. Şunun

söylädі.

Äwdän

çıqtı,

Qutluğaya biinіñ bіkäsі Äwdän

ardından

çıqqan

sоñ

geçirir.

söylädi

aqlımаn.

Qutluğaya

bii

bir

bakayım,

diye

bіr

Karısı arkasını dönüp evden

mаşаrаatımız bаr dädi, munuñ

çıkıp giderken baktı, gördü ki,

mäyrі,

bärіp

karısının iki topuğu yoktur, iki

käläcäkmіn, bu kätsä äwdän

koltuğu altı da deliktir, akciğeri

bunuñ

аrtındаn

görünüyor,

o

Şunuñ

perilerden.

Kutlukaya

kälsä

Bіzіm säs

bаqmaycaqmın,

cin

kızı

idi,

Bey’in

аrtındаn bіr bаqayım! dädi.

baktığını karısı hisseder. Sonra

Sırtındаn baqsın bіkäsі äwdän

karısı evine geri döner, Kutlukaya

kätіp bаrа yatqаn waxta bаqtı,

Bey’e:

kördü-kі bіkäsiniñ äki ökşäsі

bozuldu. Sen benim arkamdan

yоqtur, äki qоltuğu аstındа

bakmayacaktın,

täşіktіr öpkäsі körünä, о cіn

artık bizim işimiz bitti. Ben sana

qızı ädі pärilärdän. Qutluğaya

yokum,

biinіñ baqtığın bіkäsі tuydu.

Sağlıkla kal!” der, gider. Şimdi

Sоñ bіkäsі kärі qayttı üyünä,

Kutlukaya Bey yalnız kalır. Bir

söylädi Qutluğayа biigä: bіzіm

gün, beş gün avcılıkla geçer,

mаşаrаtımız

çocuğuna kendi bakar. Bir gün

buzuldu,

Sän

mänіm sırtımdаn bаqmaycaq ädin, şіndі baqtıñ, ändi bіzіm іşіmіz bіttі, män saa yoq sän

“Bizim

sen

anlaşmamız şimdi bana

baktın, yoksun.

Toktamış Han’a haber verirler: - Sen Kutlukaya Bey’i sürdün, kovaladın.

Kutlukaya

Bey

243

245

maa

yоq.

Sаwluqmаn

qаl!

260

Qutluğaya bii yangız. Bіr kün

yapıyor, hiç kimseye eyvallahı

bäş

yoktur.

kün

Şіndі

yürär

аñcılıqmаn,

275

Han;

gidin,

Kutlukaya Bey’i kesin, karısını ve

kі: sän Qutluğaya biini sürdüñ,

çocuğunu

quuduñ.

emreder. Kutlukaya Bey’e de bir

Qutluğaya

bii

da

kesin,

müfsid;

Bіkäsі bаr, bаlаsı bаr, аñcılıq

adam yolluyor, seni öldürecek,

ätä, tura, bіr kіmsäyä iıvаlаsı

diye

yоqtur. Tоqtаmış qаn ämіr ätä:

Kutlukaya

bаrıñız Qutluğаyа biinі käsіñіz,

beşikten alır, bir şeyle kundaklar,

bіkäsіn

bir yere götürür, bir hendek bulur.

käsіñіz,

bаlаsın-dа.

Toktamış

diye

tоprаğıñnın sıñırındа oturğаn.

haber

verir. Bey

Han O bu

zaman çocuğu

Yolcuların

оñа dа хаbär bärä. Tоqtаmış

hendeğe çocuğu koyar, o geri

qаn

yоllаtır

döner. Bir zaman sonra Toktamış

zаmаndа

Han’ın adamları gelir, Kutlukaya

saa

аdаm О bii

bu

bаlаnı

Bey’in

yolda

sana

Qutluğaya biigädä bіr müpsіt

Qutluğaya

270

Toktamış

Tоqtаmış qаndа хаbаr bärdilär

öltüräcäk.

265

oturmuş.

Karısı var, çocuğu var avcılık

kätti.

bаlаsın özü qаrаr. Bіr kün

255

sınırında

qаldı

dädi,

250

toprağının

evini

yaptığı

basarlar,

bu

tutarlar

bäşіktän аlа, qundaq şırmay

öldürürler, artık çocukla karısını

bіr şiigä, aqkätä bіr yärgä bіr

bulamazlar.

ädik tаbа, yоlçılаr yоldа qılğаn

başını Toktamış Han’a getirirler.

ädiknі, sаlа bаlаnı bu ädikkä,

Orada Kutlukaya Bey ölür. Bir

qaytа о bіr määldä kälälär

gün Toktamış Han’ın atabeyi kıra

Tоqtаmış

ava

qannıñ

аdаmlаrı

Kutlukaya

çıkar.

Yol

Bey’in

yanındaki

Qutluğaya biinіñ äwіn bаsаlаr,

hendekte

tutаlаr öldrälär, аrtıq bаbаlа

torbasına koyar, evine götürür. O

biikä tаbаlmaylаr, Qutluğayağ

atabeyin altı oğlu vardır, altıncı

biinіñ bаşın Tоqtаmış qаndа

oğlu

beşikte

meme

emme

аqkälälär. Аndа Qutluğaya bii

dönemindedir.

Çocuğu

getirir,

öldü. Bіr kün Tоqtаmış qаnnıñ

karısına söyler:

bir

çocuk

bulur,

244

аtаlığı çölgä аñga çığа. Yоl

280

yanındа bіr ädiktä bіr bаlа

buldum,

tаbа, sаlа dаrbаzınа аqkätä

Bey’in çocuğu olsa gerek. Bunu

äwіnä. O аtаlıqnıñ аltı ulu

besleyelim, bakalım, büyütelim,

bоlа,

dedi.

аltıncı

ulu

bäşіktä

ämçäktä bоlа. Аlıp käldі bаlаnı

285

290

295

çocuk

bir

Kutlukaya

beşik,

orada

atabeyin karısı ona da baktı.

yоdа ädiktä tаptım, dädi. Bu

Atabeyin karısı, iki çocuğa iki

bаlа Qutluğaya biinіñ bаlаsı

beşikte bakar. Sonra bir gün

bоlmаq käräktіr. Bunu аsrayq,

Toktamış

bаqayq, qаrayq! dädi. Yаptı bіr

Kutlukaya

Bey’in

bäşіk оndа аtаlıqnıñ bіkäsі

hendekte

bulmuş,

onu dа baqtı. Äkі bаlа äki

Toktamış Han atabeyi çağırtır,

bäşiktä аtаlıqnıñ bіkäsі baqtı.

atabeye;

Sоn bіr kün Tоqtamış qanğа

çocuğunu bulmuşsun hendekte,

söylädilär.

der. Atabey; bir çocuk buldum

Аtаlıq

Qutluğaya

Han’a;

atabey çocuğunu derler.

Kutlukaya

biinіñ bаlаsın ädiktän tapqаn

hendekte,

dädilär. Sоn Tоqtаmış qan

Bey’in

аtаlıqnı çаğırttı. Sоn söylädi

başkasının, der.

Bey’in

bilmem

Kutlukaya

çocuğu,

bilmem

Tоqtаmış qаn аtаlıqqа: sоn

- Alıp gel, der Toktamış Han.

Qutluğayağa

- Alıp geleyim, der atabey.

biinіñ

bаlаsın

tаpqаnsın ädiktä. Аtаlıq dädi

Evine gelir, karısına söyler:

bіr bаlаnı tаptım ädiktä, bіlmän

-Han’a

bіlmän

biinіñ

bаşqа.

bаlаsımı

Aqkäl!

dädі

söylemişler,

bizim

Kutlukaya’nın

çocuğunu

bulduğumuzu

söylemişler.

Tоqtаmış qаn. Аqkäliim, dädi

Toktamış Han, bu çocuğu alıp

аtаlıq.

äwіnä

getir, dedi. Bu Kutlukaya Bey’in

qаnğа

çocuğunu

söylädi

Käldі

аtаlıq

biikäsіnä:

söylägänlär, 305

Yaptı

bu

bіkäsіnä söylädi, bu bаlаnı

Qutluğayа 300

- Bu çocuğu yolda hendekte

dädi,

vermeyelim,

onun

bіz

zürriyeti yok olmasın, biz beşikte

Qutluğaya biinіn bаlаsın tаptıq

yatan kendi çocuğumuzu verelim

däp söylägänlär, аtаlıq söylädi

der.

245

Sonra karısı, ver, diye söyler.

bіkäsіnä. Tоqtаmış qan bu Bu

Kutlukaya Bey’in çocuğu kendi

bаlаsın

alır, kendinin çocuğunu beşiği ile

züryаtı

birlikte Toktamış Han’a götürür.

yoyulmasın! dii, bіz bäşiktä

Toktamış Han bu çocuğu beşiği

yatqаn öz bаlаmıznı bäriik

ile birlikte ortadan kestirir. Şimdi

dädi. Sоn söylädi bіkäsі: wär!

oraya atabeyin bir çocuğu gider.

Qutluğa biinіñ bаlаsı qаldırdı

Kutlukaya

özünä, özünüñ bаlаsın bäşіgі

atabeyde kalır. Onun adı yoktu

bіlän аqkätti. Tоqtamış qаnğа.

hendekte buldukları için onun adı

Tоqtаmış qаn bu bаlаnı bäşіgі

Edige olur.

bаlаnı

аqkäl

Qutluğayağa 310

315

320

bärmäyik

dädi. biinіñ

şunıñ

Edige yiğit birinin oğlu idi,

Şіndі аndа аtаlıqnıñ bіr bаlаsı

O yiğit de Tanrının kulu idi,

kättі. Qutluğayağ biinіñ bаlаsı

Annesi cinin kızı idi,

аtаlıqta qаldı. Оnuñ аtı yоq

Babası Tüylü Saçlı Aziz’in oğlu idi.

оnuñ аtı Ädigä bоldu.

Sonra

335

atabeyin

altı

oğlu

Ädigä ärnіñ ulu ädі,

delikanlı olur. Toktamış Han’ın

äär täñrіnіñ qulu ädi,

kapısına muhafız verir. Beş on yıl

аnаsı cіnnіñ qız’ ädi,

sonra Edige de delikanlı olur, onu

bаbаsı bаbа tüklі çаşlı

da

аzіznіñ ulu ädi. 330

çocuğu

bіlän tаqılıp kästіrdі оrtаdаn.

ädi, Ädiktän tаpqаn säbäplі

325

Bey’in

Toktamış

Han’a

muhafız

olarak verirler. Yedi oğul da

Sоrа atalıqnıñ аltı ulu

atabeyin oğlu idi. Her gün sabah

yigit bоldu Tоqtаmış qаnnıñ

hayırlamak için Toktamış Han’a

qаpusunа saqlawğа bärdі. Bäş

giderler. Toktamış Han’ın kırk

оn yıldаn Ädigä yigit оldu оnu

muhafızı var, birer birer sabah

dа bärdilär Tоqtаmış qаnğа

hayırlamak için girerler. Otuz

sаqlаwğа. Yädi uldа аtаlıqnıñ

dokuz muhafız girince Toktamış

ulu ädі. Här kün sаbа qayrğа

Han’a, Toktamış sırt üstü uzanıp

Toqtamış

yatar,

qаnğа

bаrаlаr.

Tоqtаmış qannıñ qırq sаqlаwu

sonunda

kıpırdamadan. Edige

girer,

Şafak selâm

246

340

bаr bіrär bіrär sаbа qayrğа

vererek sabah hayırlar. Edige

bаrаlаr. Otuz tоquz saqlаw

eve girince Toktamış Han her

kіrsä

qаnğа,

zaman kıçını kaldırarak ayak

çаlqаyıp

üstüne dikilir. Sonra bir gün karısı

sоñundа

Toktamış Han’a söyler:

Tоqtаmış

Tоqtаmış

yatır

qıymıldаmay.

Tаn

- Otuz dokuz muhafız girip

Ädigä kirä sаbа qayr aytа tämänä 345

ätіp.

Ädigä

äwgä

sana sabah hayırlıyor, birisine

kіrgändä här waqıt Toqtamış

kıpırdamıyorsun.

qаn kötün kötärip аyaq üstünä

muhafız gelince sen bel üstüne

tura.

bіkäsі

kalkıyorsun.

Tоqtаmış qаnğа söyliv Otuz

yapıyorsun?

Soñ

bіr

kün

tоquz saqlаw kіrіp sаñа sаbа 350

qayr

aytа,

bіrіsinä

qıybırdаmaysın.

355

365

için

böyle

Toktamış Han karısına, yok kalkmıyorum,

der.

Ben

sana

senin bel üstüne kakltığını ispap

bäl

ederim, der karısı. Bir sabah

üstünä turasın. Нä üçün şay

karısı, Hanın elbisesini yatağa

yаpаsın? Tоqtаmış qаn söylii

diker. Her muhafız gelir, Hanın

bіkäsіnä: yoq хayr turmaymın,

sabahını hayırlar. Şafak sonunda

diiMän

Edige

kälgändä

turğаnıñnı

360

Ne

genç

yаş

sаqlаw

Bіr

Bir

saa

sän

bäl

bіldiriim,

üstünä bikäsі

girer.

Gelince

Han

yerinden fırlayarak kalkar. Han

söyliv Bіr kün sаbа bіkäsі

bakar

qannıñ urbаsın töşäkkä tіgä.

kalkıyor, sonra anlıyor ki kendi

Är sаqlaw kälä sаbа qayr aytа

kalakıyormuş.

qanğа. Tаp sоñundа Ädigä

sonra karısına; senin söylediğin

kіrіr. Kälgändä qаn uşup tura

doğruymuş, şimdi bunu öldürmek

gälä. Qan körä kі аstındаğı

için

töşäk kötärіlä, sоñ tuyа-kі tura

Toktamış

äkän. Ädigä kätkännän sоñ

“Öldürme sana dost mu düşman

söylii bіkäsinä. Säniñ aytqаnıñ

mı,

çın äkän, diiŞіndі bunu nä

düşmanına karşı duracak. Ben

yаpmаğа käräk öldürmäyä, dii

onun sana düşman mı, dost mu

ki

ne

altındaki

yatak

Edige

da

gittikten

yapmak

gerek,

der.

Han’ın

karısı

ona:

belki

sana

dosttur,

247

Tоqtаmış 370

375

380

385

390

qаn.

Оñа

söylii

anlayayım.”

der.

bіkäsі: öldürmä! dii, bäkіm saa

Toktamış Han’ın karısı bir bardak

älmі yаwmı bäkim saa äl dіr,

yoğurt yapar.

bäkіm yаwuñа qarşı turacаq.

-Yarın sabah hayırlamak için

Män оnuñ saa yаw äkänin äl

geldiğinde bu bir bardak yoğurt

äkänіn biliim, dii, Tоqtamış

senin yanında dursun! Sen Edige

qаnnıñ bіkäsі bіr bаrdaq qаtıq

girip

yаsay.

hayırladıktan

Yаrın

sаbа

qayrğа

geldiğinde sonra

sabah bardağın

kälgändä, dii, bu bаrdaq qаtıq

kaymağını parmağınla sıyırarak

sänіñ yanıñdа tursun! Sän

al, ağzına at, bardağı ona ver! O,

Ädigä kіrіp kälgändä. Sаbа

karıştırmadan

хayr aytqannаn sоn bardaqnıñ

yanında kaması vardır. Eğer sapı

qaymаğı pаrmаq bilän burаp

ile karıştırırsa sana dosttur, eğer

аlıp qаp, dii, bardaq оğа bär!

demiriyle

diiОl qаrıştırmay іçmäs, dii,

düşmandır. Senin parmağın ile

оnuñ yanındа qаmаsı bаr dır,

kaymağı sıyırarak alıp ağzına

dii,

sаbımаn

atman, sen kıpırdama, ben senin

qarıştırsa saa äl-dіr, diiÄgär

başını büküp alırım demektir.

tämіrmän qаrıştırsа saa yаw,

Eğer o sapı ile karıştırırsa ben

dii,

bilän

sana dostum, sen benim başımı

qaymaqnı burаp аlıp qapqаnıñ

ne için büküp alıyorsun demektir.

sän qıybırdama! män sänіñ

Eğer demir ile karıştırırsa sen

bаşıñnı burup аlаrmın dämäk

benim başıma bükü koparana

tіr,

kadar, ben kamamla senin içini

ägär

аmzаlıp

säniñ

diiÄgär

bаrmаğıñ

оl

sabımаn

qarıştırsа män sаa älmіn dіr, sän mänim bаşımnı nä üçün 395

olduğunu

içmez,

onun

karıştırırsa

sana

karıştırırım, demektir, der. Sabahleyin

kırk

muhafız

burup аlаsın dämäk tіr, diiÄgär

gelince Han, Edige’ye bu bardağı

tämіr

sän

verir. Edige kamasını alır, demir

mänіm bаşımnı burup аlğаşı,

ile karıştırır da kaldırıp içer.

män qаmаsımmаn sänіñ іçіñnі

Sonra

Edige’nin

düşman

qаrıştırаmın dämäk tіr, diiÄrtän

olduğunu

anlar

danışır,

bilän

qаrıştırsа

Han,

248

400

qırq

sаqlаw

kälgändä

qаn

öldürelim?”

Ädigä qamаsını, аldı tämіr

adamlar söyler:

430

olmaz,

öldürmek

falcıları,

qan,

mäşäürä

yiidі;

nаslı

yаptı, onu

kopuzcuları

toplarsın,

onlar tutup sana verirler.

Mäşäwrä

Han bal içkisi yaptırır, boza

ätkän аdаmlаr söylädі: şay

içkisi hazırlar. Sofraya falcıları,

öltürmäyä bоlmaz dädi, bаl

kopuzcuları toplar, halkın hepsini

bаstırаrsın sıpraа cırаwşılаrnı,

toplar. Edige’nin kim olduğunu

qоbusçılаrnı

anlamaz. Şimdi Toktamış Han: “

dädi.

yiiyаrsın

оlаr

tutup bärär sаa dädi. Qan bаl

Benim

bаstırdı, bоzа аrаqnı аzırlаdı

olmayan

var

mı?”

diye

sıprа cırаwşılаrnı qоbusçılаrnı

falcılardan,

bilicilerden,

gerekli

yiidі, qalq äpsіn yiiіdі. Ädigänіñ

adamlardan sorar. O zaman;

äkänin bіlmädi. Şіndі Tоqtаmış

Hıve Buhara yerinde üç yüz

qаn

doksan yıl yaşamış bir falcı Sıpra

ayttı:

mänimdäkі qаlğan

halkımdan

burada

аdаm

Cırav var, derler. Toktamış Han;

cırawşılаrdаn

işte iki adam, O Sıpra Cırav’ı

bilicilärdän äcil аdаmlаrdаn? O

getirsin, adam başına elli altın

zаmаndа ayttılаr: Хіwa Buqаr

vereyim, der. Şimdi iki adam

yärіndä

tоqsаn

gitmek için çıkar, o adamlar

yаşаğаn bіr sıprа cıraw bаr,

giderler Sıpra Cırav’ı da görürler,

dädi.

Hanın selâmını da söylerler. O

bаrmı,

425

-Böyle

Danıştığı

bіldі

qаlqımdаn 420

der.

nasıl

baldan içki yaptırırsın, sofraya

öldüräyk?

415

“Onu

Sоn Ädigänіñ düşmаn äkänin qаlqnı

410

toplar:

bärdi Ädigägä bu bаrdaqnı, bilän qаrıştırdı dа kötärdі, іçtі. 405

halkı

dii,

üç Tоqtаmış

yüz qаn

ayttı:

muñа bаrıp äki аdаm, dädi, şu

zaman

sıprа cırawşı kätäräcäk, däp,

binmem, ata da binemem, diye

аdаm bаşınа älі аltın bäräyn,

söyler. O adamlar dönerler, o

dädі. Şіndі äki аdаm çıqtı

yaşlı adam orada kalır. Sonra

kätmäyä. O аdаmlаr wardılаr,

Han;

sıprа

sorar. Biz ona söyledik. Onun

cırawşı

dа

kördülär,

Özbek;

niçin

ben

arabaya

getirmediniz,

diye

249

qаnnıñ säälаmіn dа ayttılаr. O zаmаndа

435

440

445

Sаrt

ayttı:

män

Ata biner hâli yok,

аtqa

Arabaya binecek durumu yok,

mіnmää

dä

bоlmаm.

Şіndі о аdаm qayttılаr о qart

Üç yüz doksan yaşamış

аndа qаldа. Soñ qаn surаdа

Onuñ gövdesi eğrilmiş.

nä üçün kätіrmädiñіz. Bіr оğа

Dişlerini inci koyup

ayttıq dädi, аnıñ аlın kördük:

Ham ipekle sarmış

Üç yüz tоqsаn yaşağan

Yanaklarını bezle sarmış

atqa mіnär аlı yоq,

Ata binecek durumu yok

аrbаğа mіnär аmаl yoq,

Arabaya binecek hâli yok

üç yüs tоqsаn yаşağаn.

İşte Toktamış Han ona at

Оnuñ bоyu şuşаğаn,

koşulmuş

tіşlärіn іncі sаlıp,

gönderir. Onu alıp gelirler.

şii yіbäkmän qurşаdаn, ulа

bilän

qurşağan, аtqа mіnär аmаl yoq, аrbaа mіnär аlı yoq.

kapalı

araba

Altı at koşulmuş üstü lapalı arabayla Sıpra Cırav geldi der, Han baş köşesinde ona yer verdi, Bakır kadehle bal içkisi verdi,

аt yäkkän qоş yіbärdі. Аnı аlıp

Böbreği bal içkisiyle pişirince

käldіlär:

Tokuşturup içince Sıpra

şimdi

Cırav’a

bal

sıprаa cıraw käldі dii,

verirler; Cırav iç, der Toktamış

Qan töründä yär bärdi,

Han. Cırav o tarafa bu tarafa

yäz аyаqmаn bаl bärdi,

bakar, Cırav söyler:

büräk bаldа bіşkändä, çıñqıldаtıp іçkändä. 460

üstü

Аnа Tоqtamış qаn оñа

Аltı аt yäkkän qоş bilän, 455

Üç yüz doksan yaşamış

аrbаğа minmää bоlmаm, dädi,

yаaqların

450

halini gördük:

Bayraş’ın Uzun Aydar Köse Bay,

Sıprа cırawğa şіndі bаl

Dern

bіrälär; cıraw іç! dädi Tоqtаmış

mermeri

qаn. Cıraw u yаqtan bu yаqtаn

derin

nefes

Ev gibi ta koparmış,

alınca

250

O şarkı söylerse Han idi.

qаray, cıraw aytа: Bayrаşnıñ uzun aydar

Yine de bal içkisini verirler

Kösö Bay, üçkürgändä märmärnі

465

Gänädä

Yayıkta vardı dokuz Han,

cırawğа.

bärälär

Cırlа!

bаl

dädilär.

İri Hanın ufağı, Ufak Han’ın irisi,

Ädildä bоldu säkiz qаn,

Büyükbaban da Han idi,

Yаyıqtа

Alacağı zaman sert olsa da

bоldu

tоquz

Verimi senin gibi değildi. O

Іrі qannnıñ upаğı,

zaman

Hanın

sırtında

upaq qannıñ іrіsі,

samur kürkü vardı, onu falcı

qаrt bаbаñdа qаn ädi,

ozanın

аlımı qattı bоlsа dа,

Toktamış Han’ın yanında Yanbay

bіrіmіz sändäy tügädi.

vardı, Kemâl Bey’in oğlu, o Edige

O

qаn

Yanbay ile dosttu. Şimdi Yanbay

аrqаsındа sаmur kürkü bаr

Edige’den sorar: “Bu halk ne için

ädі, onu cırlawnuñ аrqasınа

toplanıyor? Sen biliyorsan bunu

yаptı. Şіndі Toqtаmış qаnnıñ

söyle!”

qаtında

490

derler.

İdil’de vardı sekiz Han,

qаn,

485

söyle,

onu-dа cırawçı diilärdä.

Gänädä yırlаdı:

480

fal

Gene makamlı fal söyler:

о cırlаsа qаlt ädi,

475

Cırav’a. Makamlı

üydäy tа qоpаrğаn,

470

Onu da Cıravcı derlerdi.

zаmаndа

Yаnbay

bаr

ädi,

sırtına

der.

örttü.

Bilmiyorum

Şimdi

dedi

Edige. Yanbay:

Kämаlnıñ ulu, о Ädigä Yаnbay

-Sen bunu bil! Bu kalabalık

bіlä dоs ädi. Şindi Yanbay

senin için toplanıyor. Bu Sıpra

Ädigädän surаdı: bu qаlq nä

Cırav seni tutup Hana verecek.

üçün yiilа? sän bіlsäñ munu

Sen başına sıkıntı düşünce kendi

ayt! dädi, Bіlmäymіn, dädi: sän

burnuna

vur,

kanat.

munu bіl! dädi. Bu yiin säniñ

kadehini

bana

ver;

üçün yiilа. Bu sıprа cıraw sänі

burnumdan kan çıktı, tut Yanbay,

qаnğа tutup bärär, dädi. Sän

diye bana ver, der.

Sonra oy

vay,

251

bаşıñа özünüñ 495

sіkіlät burnuñ

tüşkändä sоq!

öz

dädi,

qаnаt! dädi. Sоn аyаqıñnı maа

o

Sıpra

ona Cırav

makamlı fal bakar:

çığtı, tut Yаnbay! däp bär

Sol tarafa fal baktı, bulamadı,

mağa dädi. Şu şiilärnі Yаnbay

O

oğul

da,

bu

taraftaki oğul,

Оñ tоlğаdı, tаpmаdı,

Kaşık kaşık topladığın malını

sоl tоlğаdı, tаpmаdı,

Kepçeyle böyle saçar oğul,

Аrğı uldа, bärgі ul,

Fıçıyla basar böyle oğul,

оrtаlаqtа ät cälkälі qıbı ul,

Bacadan çıkıp kaçar o oğul.

qaşıqlap yiiğan mаlıñnı

Bu, şu diye Cıravcı, Hana da bu Edige’yi gösterir. Edige’nin de Hanı

ul, çаpçaqtan bаsаr büday şul

öldüreceğini

hissettirir.

Edige bunu işitip anlar, burnuna vurur, burnunu kanatır. “Yanbay

ul, çаğаraqtаn çığıp qаşаr şul

510

taraftaki

Ortalıkta at yeleli fırsatçı oğul,

tolğaycaq:

çämişläp çаşаr buğay şul

tut kadehi, burnum kanadı” der. Yanbay gelir kadehi tutar. Edige

ul. Bu şul däp cırawşı qаnğа

dışarı çıkar, ata biner.

dа bu Ädigänі körkätti. Ädigä

Ben giderim, giderim,

dä qannı öltüräcäk duydurdu.

Temir Han’a ulaşırım,

Ädigä munu äşіtіp bіldі, urdu

Allah bana yol verirse,

burnun, qаnаttı. Yanbay tut

Temir Han ban oturacak yer

körägänі däp burnum qanаdı, dädі; 520

Yine

Yanbay

Sağ tarafa fal baktı, bulamadı,

505

515

öğretir.

şeyleri

bär! оybay burnumdаn qаn

оğа üyrätti, yänä о sıprа cıraw 500

Bu

Yanbay

käldі

tuttu

verirse Toktamış gibi Han yiğidi,

körägänі. Ädigä çıqtı tışqarğа

Ayağıma düşürürüm.

аtqa mіndі.

Şiir okunduktan sonra Edige

Män kätärmän, kätärmän,

kaçıp

Tämіr qаnğа yätär män.

emretti, “Tutun Edige’yi!” der.

Аllа mаğа yоl bärsä,

Bütün pehlıvanlar, yiğitler ata

gider.

Toktamış

Han

252

525

Tämіr qаn maа qоn bärsä,

binmek

Tоqtаmıştay qаn ärnі

üzengiye

аyаğımа

üzengisi kopar, düşerler. Edige

bіr

mısаqаr

Tоlğаndаn sоn Ädigä kіttі

535

Yanbay’a:

“Edige’i

sen

dostluk yaptın, sen git, Edige’yi

pälvanlаr bаtırlаr çıqtılаr аtqа

getir!

mіnmäyä.

Äpsі

bаstılаr

öldürürüm!

üzängіdän,

äpsі

üzängіsі

üzüldü,

yıqıldılаr,

Ädigä

Getirmezsen der.

seni

Yanbay

gider, yetişir: Dönsene! Edige dönsene!

qаn dädі-kі Yanbayğа: Ädigänі

Han

qаçırdıñ,

sän

üzängі

efendine

sağlıkla

Kenarı ince sarı kadehle

bаr! Ädigänі аqkäl аqkälmäsäñ

Bal içkisi veriyor, içsene!

sänі öldürürmіn dädi. Yanbay

O zaman da Edige söyledi;

аldı äkі ulun, kätti Ädigänіñ

Dönmem

аrtındаn

de

Yanbay,

dönmem, Hana sağlıkla kal, demem,

Qaytsаnа! Qan

kal

desene!

kästіñ, dоsluq оñа yаptıñ sän

Ädigänіñ

iki

oğlunu alır, Edige’nin arkasından

qutulup kättі. Sоñ Tоqtаmış

Ädigä

qaytsаnа!

Kenarı ince kadehle Bal verse de içmem,der

іyäñä

sawluqmаn

qаn aytsаnа! ärnäwü

Dudağım ensemde olsa da. Yanbay söyler:

yuqа

sаrı

аyaqmаn

Dönsene, Edige dönsene! Hana sağlıkla kal, desene!

bаl wärädi, іçsänä!

Ayağı ince, boyu uzun

O zаmаndа Ädigä ayttı:

At veriyor, binsene!

Qaytmаm

Edige bey söyler:

dа

Yanbay

qaytmаm, dii, 555

Han

tutuñuz Ädigänі! dädi. Äpsі

yättі:

550

hepsinin

kaçırdın, sen üzengiyi kestin, ona

аrtındаn, 545

basarlar,

Hepsi

qаçıp. Tоqtаmış qаn ämіr ätti

sän 540

çıkarlar.

kurtulup kaçar. Sonra Toktamış

ätärmіn. 530

için

sawluqmаn qаn aytmаm,

Dönmem dönmem,

de

Yanbay

253

Sağlık ile Han söylemem,

dii, ärnäwü

yuqа

sаrı

At verse de binmem, der.

аyaqmаn 560

bаl wärsädä іçmäm, dii,

Baldırımda çıban çıksa da.

ärnіm yälkä bоlğandа.

Yanbay söyler:

Yanbay ayttı:

Dönsene, Edige dönsene!

Qaytsаnа,

Ädigä

sawluqmаn qаn aytsаnа!

Kürk palto veriyor, giysene!

аyаğı täräk, mоyn äräk,

Edige söyler:

аt bärädi, mіnsänä!

Dönmem

Qaytmam

dа

Yаnbay

sawluqman qаn aytmаm,

boynuz çıksa da,

аt bärsädä mіnmäm, dii,

Yanbay,

yаman

çiiqаn

kıvrım

kıvrım Edige’nin

dönmeyeceğini anladıktan sonra der ki: “Han beni öldürecek.

çıqqаndа.

Öyleyse Edige, sen benim iki

Qaytsana,

Ädigä

qaytsana!

oğlumu öldür, başlarını alıp Hana gideyim.” Sonra Edige Yanbay’ın

sawluqman qаn aytsаnа!

iki oğlunun başını keser, iki

ätägindän yäñі uzun

oğlunun başını iki eline alıp,

tоn bärädi, kiisänä!

ağlaya

Ädigä ayttı:

Yanbay iki başı alıp Hanın önüne

Qaytmam

Yanbay

qaytmаm, dii 585

Kürk verse de giymem,

аyаğı täräk, mоyn äräk,

Yanbay ayttı:

580

Hana sağlıkla kal, demem,

Ensemde

dii

575

Yanbay,

Eteğinden kolu uzun,

qaytmаm, dii,

аwumа

de

dönmem,

Ädigä bii aytа:

570

Hana sağlıkla kal, desene! Eteğinden kolu uzun

qaytsаnа! 565

Ayağı ince, boyu uzun,

ağlaya

Hana

gider.

götürür, orada ağlaya ağlaya ona; “Edige benim iki oğlumun

sawluq qаn aytmаm, dii

başını aldı.” der. Toktamış Han,

ätägіndän yäñі uzun

Yanbay Edige’yi kaçırmadı, diye

254

tоn bärsädä kiimäm, dii,

ona inanır. Edige, Temir Han

äñsämä

tarafına gider.

tоğay

büyüz

Atabeyin Toktamış Han’da altı

bіtkändä. Yanbay

590

595

600

Onlar

fikir

dii-kі:

öltüräcäk.

kardeşimizi kovaladı, o kötü oldu,

Aysа Ädigä sän mänim äkі

biz niçin Toktamış Han’a iyi

ulumnu öltür! dädi, bаşlаrın

olalım,

qanğa аlıp kätiim. Sоñ Ädigä

gidelim!”

Yаnbaynıñ äki ulunuñ bаşın

Edige’nin

kästі, äki ulunuñ bаşın äki

Edige’ye varırlar, bir ovada Edige

qоlunа

аğlay

ile yedi kardeş otururlar. Sonra

qаnğа kätti. Yanbay аqkätti äki

bir atlı bir geyik kovalayarak gelir.

bаşın qаnın аldınа аndа аğlay

Edige de biner atına geyiğin

аğlay аnа Ädigä mänіm äki

karşısına

ulumnuñ bаşın аldı, dädi. Sоñ

menziline

Tоqtаmış

karşıdan ok menziline gelir. İki

qаn

mänі

tutup

аğlay

qаn

оğа

Ädigänі

ınаndı,

qаçırmаdı,

adam

haydi

biz

derler.

de

oraya

Altısı

ardından

çıkar.

Atlı

gelir, biri

da kaçar.

da

Edige

önünde.

ok de Biri

däp. Ädigä kätti Tämіr qаn

arkasından ok atarlar; ikisi de

qаşınа.

vururlar,

biri

önünden

biri

arkasından vururlar. İkisinin de

Tоqtаmış

qаndа.

Оlаr

oklarının ucu birbirine çarpar. Bu

mäşäürä

yaptılаr:

bіzіm

atlı da gelir, Edige de gelir, ikisi

о

de geyiğe yapışırlar. O atlı adam;

yаman bоlur, bіz nä yaqşı

benim avımdır, vermiyorum sana,

bоlаyıq Tоqtаmış qаnğа, andа

der. Edige de benim avımdır, ben

qаrındаşımıznı

bіzdä 615

vardı.

alışverişinde bulundular: “Bizim

Аtаlıqnıñ аltı ulu bаr ädі

610

oğlu

qaytmаğаnın bіlgändän sоñ

Yanbay 605

Ädigänіñ

kätiik!

qulаdı

dädilär.

Tuttu

de vermiyorum sana, der. Sonra

аltawdа

qаştı

Ädigänіñ

geyiği ortadan keserler, arkadan

аrtındаn.

Bаrdılаr

Ädigäyä.

vuran atlı adam geyiğin arkasını

Bаrdılаr bіr оbаdа oturdulаr

alır, önünden vuran Edige de

Ädigä

önünü alır. Sonra Edige atlıdan;

bіlän

yädi

qаrındаş

255

620

625

oturdulаr. Sоñ bіr аtlı bіr kiik

sen kimsin, diye sorar. O; ben

quup kälä yаtır. Ädigädä mіndі

Kabertin’in

аtınа kiiknіñ qаrşısınа çıqtı.

Kalmuk’um,

Аtlı dа käldі оq mäzgіlänä,

dolaşıyorsunuz,

Ädigädä kälіp qаrşıdаn oq

geliyorsunuz,

mäzgіlänä. Äkі аdаm аttılаr

Kabertin Temir Han’ın kızını alıp

оğumаn

gitti,

635

аldındаn

bіrі

645

Edige;

nereden diye

onunla

niye

sorar.

asker

O;

olarak

gidiyoruz, der. O Kalmuk ata

аldından bіrі аrtındаn sоqtılаr.

biner, ordusuna gider. Edige de

Äkäwnüñ оğu bіr bіrіnä kälіp

atına biner, kardeşlerinin yanına

tüştü mаşаğı, bu аtlı da käldі,

gelir:

dа

käldі,

äkäw

- Biz Temir Han’a gidiyorduk,

yаpıştılаr kiikkä. O аtlı аdаm

biz o Hana giderken Kabertin,

dädi: mänim аwum dır män

Temir

bärmiimіn saa dädi. Ädigä dä

yaparak

dädi: mänіm аwum dır, män

yapalım? Temir Han’a gitmeden,

dä bärmiimіn saa, dädi. Sоñ

Kabertin’in arkasından gidelim,

оrtаdаn kästilär kiikni, artından

der.

sоqqan аtlı аdаm kiiknіñ аrtın

640

der.

аrtındаn, äkäwdä sоqtılаr, bіrі

Ädigädä 630

bіrі

askerindenim,

Han’ın alır.

kızını

baskın

Şimdi

biz

ne

Atlarına binerler, Kabertin’in

аldı, аldındаn sоqqаn Ädigä

ordusuna

giderler.

аldın аldı. Sоñ Ädigä sоrаdı

giderlerken

önlerine

аtlıdаn: sän naslı sän? dädi. O

çıkar, yanlamasına geçip gider.

dädі, män qalmuqmın, dädi.

Yılanı

Qabärtiinіñ аskärіndän män!

yılanın altı başı, bir kuyruğu

dädi. Nä kіsmätmän yüräsіz?

vardır,

Qaydаn

kaçar, bir ine bir başı girer, beş

käläsіz?

dädi.

kovalarlar, yılana

bir

yılan

bakarlar

yetişirler.

Yılan

başı

аlıp bаrdı. Оnu bіlän аskär

öldürdüler. Onu öldürüp daha da

bоlup

kätämіz.

qаlmuq

giderler. Bir yılan daha rast gelir,

mіndі

аtqа,

аskärіnä.

bir başı atı kuyruğu vardır. O

аtqа

yılanı da kovalarlar. O yılan

Ädigädä

kätti mіndі

kalır.

ki,

Qabärtiin Tämіr qannıñ qızın O

dışarıda

Dönüp

Yılanı

256

käldі,

kaçar, bulduğu bir ine başı girer,

ayttı: bіz Tämіr qanğa bаrа

altı kuyruğu da arkasından gider.

yаtаr ädik, bіzіm о qanğa

Onu

bаrğаnımızdа Qabärtiin аldı

onlardan

Tämіr qannıñ qızın bаsıp. Ändі

Edige ağabeylerine söyler:

qаrdаşlаrınıñ 650

655

660

665

qаtınа

kurtulduktan

sonra

- Bu yılanlardan bir ders

bаrmay Qabärtiinnіñ ardından

aldınız mı? Bir yılan vardı, altı

kätiik, däp. Аtlаndılаr, mіndіlär

başı bir kuyruğu, bir başı girdi

аtqа,

Qabärtiinniñ

ine, beş başı girmedi, öldürdük

askärіnä. Qatıp bаrа yatqanda

yılanı. Bir yılan rast geldi, bir başı

аldılаrınа bіr yılаn rаs käldі,

var altı kuyruğu, onun bir başı

köldünän

yаtаr,

girdi, bir ine altı kuyruğu da girdi,

quudulаr yılаnnı, kördülär аltı

öldüremedik. Öyleyse biz yedimiz

bаşı bаr, bіr quyruğı bаr,

de

yättilär yılаnğа. Yılаn qаştı, bіr

bitiremeyeceğiz. Öyleyse birimiz

іngä kіrdі bіr bаşı, bіş bаşı

baş olalım, altımız kuyruk olalım!

tışqardа

Bir başın sığdığı yere altı kuyruk

kättilär.

ötüp

bаrа

qаldı.

Yılannı

baş

olursak

bir

iş

da sığar.

kättilär, bіr yılan dahı rаs käldі,

Ağabeyleri, Edige’ye; doğru

bіr bаşı bаr, аltı quyruğu bаr.

söylüyorsun, senden daha iyi

O yılannı dа quudulаr о yılan

olanımız yoktur, başımız sen ol,

qаştı, tаptı, bіr іngä kіrdі bаşı,

derler.

аltı quyruğu kätti аrtındаn, onu

Kabertin’in

öltür'аlmаdılаr. Yılаn оlаrdаn

yaklaştıklarında

qutulğаndаn sоñ Ädigä ayttı

ağabeylerine:

аğаlаrınа: bu yılanlаrdаn bіr 675

Yılan

bіz nä yаpayq. Tämіr qanğa

öltürdülär. Onu öltürüp dаhı

670

öldüremezler.

-

Öylece

Siz

giderler. askerlerine

burada

Edige kalın!

Ben

ülgü аldıñızmı? Bіr yılan bаr

Kabertin’in askerlerine katılayım!

ädi аltı bаşı bіr quyruğu, bіr

Askerin konakladığı yerde öğle

bаşı

yemeği

kіrdі

іngä

bäş

bаşı

molası

verin,

mola

kіrmädi, öltürdük yılаnnı bіr

verdiğiniz

yılаn rаs käldі bіr bаşı bаr аltı

konaklama yeri geriden gelin.

yerde

yatın,

bir

257

680

685

quyruğu bar, o kirdi bir bаşı bіr

Ben size ekmek bırakırım. Ben

ingä,

aşçı olmayı talep ederim, siz

аltı

quyruğudа

kіrdі

öltür'аlmаdıq. Aysа bіz yädi bіz

anlarsınız,

yädäwdä bаş bоlsаq, bіr іş

olursam

bіtіr’аlmаzbız. Aysа bіräwümіz

bırakırım, der.

bаş bоlayq! аltаwumuz quyruq

Ağabeyleri

695

705

çok

yemek

kalır.

Edige

аltı quyruqtа sіyär. Аğаlаrı

orada askerlerden biri olur. Temir

söylädi: aruu aytаsın. Sändän

Han, kızı Bedribek’e söyler: -Artık

seni

dädilär Ädigägä. Аlay kättilär.

kurtarabilecek

Qabärtiin

аskärіnä

görünmüyor,

bаrdıqtаn

Ädigä

yаqın

Kabertin’den bir

adam

Edige,

Toktamış

söylädi

Han’ın yanından kovulmuş, bana

ağalarına: sіz bu yärdä qalıñ!

geliyor diye işittim. Edige bana

män

gelmez,

Qabärtiin

qоşulаyım!

аskärinä

Аskär

tüşlänіñіz,

qоnğаn

Kabertin’in

askerine

gider.

tüşlängän

Sonra

Temir

Han

yärdä qоnuñuz, bіr qоnа kärі

kurtarırsa

Edige

kurtarır

yürüñüz,

Kabertin’den, diye öğüt verir. O

Bän

sіzgä

ätmäk

kızına;

braqırım. Ägär män qаzаnçı

zaman

оlmаq tаlаpındа оlurum, sіz

Edige’yi nasıl tanırım, der.

kızı

Berdibek,

seni ben

biliñіz, оl qazаnçı оlsаm sіzgä

- Yavrum Edige’yi tanırsın, bin

yämäk köp qаldırаrım. Аğаlаrı

kişiyle oturursa Edige bin kişinin

qаldı. Ädigä Qabärtiin аskärinä

en yukarısında oturur. Çıplak

qoşuldu. Wardı оndа аskärіnіñ

yere kıçını koyup oturmaz, hiç

bіrіsі bоldu, yürdü. Tämіr qаn

olmazsa

qızı Bärdibäkkä söylädi: ändі

koyar,

sänі Qabärtiindän qurtarаcaq

börkünü

аdаm

oturmaz.

körünmäy,

Toqtаmış

qаndаn Ädigä quulğаn maаğа 710

aşçı

Kabertin’in askerine katılır. Gider,

yärdä

700

size

orada

bоlayq! bіr bаş siigän yärgä

аrtığımız yoqtur, bаş sän bоl! 690

eğer

kälä däp äşіttіm. Ädigä maa

kıçının keçe koyar,

altına

şiltesini çıplak

Edige’yi

kamış koyar, yerde bundan

tanırsın, der babası. Berdibek Hanım askerlerin

258

kälmäs. bаrаr,

715

Qabärtiin däp.

аskärinä

Sоñ

Tаmіrqаn

de uyumuş. Berdibek Edige’yi

Qabärtiindän. O zаmаndа qızı

görünce onu çağırır. Edige onun

söylädі-kі

yanına

Bärdibäk:

män

gider.

Berdibek,

sen

kimlerdensin, diye sorar. Edige; ben

Kabertin’in

askerlerinden

dädi, bіñ kіşіmän otursа Ädigä

Kalmuk’um,

yüksäk

kіşіdän.

Edige’sin, der Berdibek. Edige;

salıp

hayır ben Edige değilim, nereden

oturmаz, äş оlmаsа kötünüñ

tanıdın beni, kim olduğumu, der.

аstınа qаmış sаlаr, şärgіsіn

Bana babam Temir Han söyledi;

sаlаr,

Edige çıplak yerde oturmaz dedi,

oturur yärdä

yärdä

bіñ kötün

börügün

sаlаr,

oturmаz.

tаqır

Ädigänі

öyleyse Berdibek.

der.

sen

Hayır,

Edige’sin

Sonra

Edige,

sen

der ben

Bärdibäk хаnım аskär

Edige’yim, der. Berdibek, aman

іçіndä baqаr-kі Ädigä, bіr kün

sen beni kurtar, der. O zaman

kördü Ädigänі. Är аskär yаtqan

Edige; sen beni aşçı yap, der.

yuqlаğаn,

Berdibek,

Ädigä

otura.

Kabertin’e;

senin

yuqtаğаn.

aşçılarının çorbaları kötü oluyor,

Bärdibäk kördü Ädigänі çаqırdı

der. Kabertin Berdibek’e; kendine

onu.

uygun adamı aşçı yap, der.

Qabärtiin

740

yatmış

sänі

qurtqаrır

bundаn bilirsіn, dädi bаbаsı.

735

askerler

Ädigä

Tаqır

730

Bütün

uyumuş, Edige oturuyor. Kabertin

-Bаlаm Ädigänі bilirsіn,

725

görür.

qızınа ögüt bärdi: qurtqаrsаñ

Ädigänі qaydаn bilirіm? dädi.

720

içinde bakar ki, bir gün Edige’yi

dа

Ädigä

wаrdı

оğа.

Bärdibäk sоrdu оndаn: sän

Sonra

nаslısın? dädi. Ädigä dädi:

Kabertin’e

män

аskärіndän

pişirsin çorbayı, der. Kabertin,

qаlmuqmun dädi. -Yoq sän

Edige’yi çağırır. Ondan sonra

Ädigäsіn, dädi Bärdibäk. Ädigä

Edige’ye, sen aşçı ol, der. Edige,

söylädi:

Ädigä

peki olayım, der. Aşçı olunca her

biläsіn

gün ocağa türlü türlü yemekler

mäni, dädi, nä bolğanın? Maa

gömer. Kardeşleri bunu bulunca

Qabärtiin

tügülmän,

yoq

män

qaydаn

berdibek, gösterir;

Edige’i bu

adam

259

745

bаbаm Tämіr qаn söylädi, dädi

anladılar ki Edige aşçı olur.

Bärdibäk, taqır yärdä oturmаs

Kardeşleri, Edige aşçı olunca,

Ädigä,

sän

işimiz yoluna girdi, diye sevinir.

Ädigäsіn, dädi. Sоñ dädi-kі:

Edige, bir gün Berdibek’e; söyle

män

Kabertin’e

dädi.

Aysа

Ädigämĭn,

söylädi; qutqаr!

755

760

765

770

Sоñ

otu

yatırıp

mäni

otlatsın, suyu yürüyerek içirsin,

zаmаndа

Ädigä

der. Sonra Berdibek Kabertin’e

dädi-kі: sän mäni qаzаnçı yаp. 750

(atlara)

sän

аmаn O

Bärdibäk

Bärdibäk

gelir, söyler: -Sen suyu yatıp içiriyorsun,

Qabärtiingä

söylädi-kі: sänіñ qаzаnçılаrıñ

otu

şоrbаsı yaramaydı, Qabärtiin

bundan dolayı senin koşu atların

söylädi Bärdіbäkkä: kändіgä

zayıf olur. Benim babam bir Han,

yarağan adamnı qаzаnçı yаp!

asker toplar, sana gelir, sana

dädi. Soоrа Bärdibäk körsätti

baskın yapar, senin koşu atların

Qabärtiingä Ädigänі, şо аdаm

işe yaramaz. Öyleyse otu yatarak

pіşіrsіn

şоrbаnı!

otlat, suyu yürüyerek içir!

Qabärtiin

çaqırdı

dädi. Ädigänі.

yürüyerek

Sonra

otlatıyorsun,

Kabertin

söylediğini

Оndаn sоñ Ädigäyä dädi-kі:

anlar, otu yatarak otlatır. Asker

sän qаzаnçı bоl! Päk äyі

uzaktan suya gider. Bir gün asker

bоlaym! dädi. Qazаnçı bоldu

koşu atını suya götürür. Hiç

här kün оcaqqа türlü türlü аş

kimse

kalmaz,

askerin

hepsi

kömdü. Qardаşlаrı munu tаptı,

gider.

Kabertin

uyur.

Edige

аñlаdılаr sоñ bіldіlär-kі Ädigä

yaygaracı boz ata biner, okunu

qazançı bоlğаn. Qarındaşları

yayını

säwündü іşіmіz оñğa bаqtı.

bunun ok girecek yeri var mı, der.

Ädigä qаzаnçı bolğan. Bіr kün

Berdibek, bunun ok girer yerini

Bärdibäkkä söylädi-kі Ädigä:

görmedim,

söylä Qabärtiingä оtnu yatıp

altında bir ok girecek deliği var,

оtlаsın sunu yürüp іşsіn, dädi.

der.

Sоñ

Qabärtiingä

kaldır, der. Berdibek, Kabertin’in

käldі, söylädi: sän sunu yаtıp

kolunu yukarı kaldırır, Edige gelir,

Bärdibаk

eline

Edige,

alır.

Berdibek’e;

bunun kolunu

koltuğunun yukarıya

260

775

780

іçäsіn, оtnu yürüp оtlaysın,

oku atar, koltuk altında vurur,

lakin

göbeğinin

sänіñ

790

yüreğine

аskär tоplаr, kälіr saa, säni

sürmez,

bаsаr, säniñ külügüñ yаrаmаz.

kuyruğundan tutar kendine çeker,

Aysа оtnu yatıp оtlа! sunu

sürüyerek getirir. Edige şaşırır.

yürüp іç! Sоñ Qabärtiin sözünü

Berdibek,

аñlаdı, оtnu yаtıp оtlаdı. Аskär

kama,

kättі, äräktän suğа kättі. Bіr

kuyruğunu, der. Edige’nin aklı

kün

suğа

başına gelir. Belindeki kamaydı,

qаlmаdı,

kaşık değil. Kıl kuyruğunu keser.

аskärі häpsі kättі. Qabärtiin

Yaygaracı boz, üç kere önüne

yuqladı. Ädigä mіndі bаqırauq

yalpalar, yıkılır. Kabertin’in canı

bоzğа, аldı оğun yаyın älіnä.

çıkar

Söylädi Bärdibäkkä, mınıñ оq

Berdike’ye; sen dur, ben askere

kirär

gideyim,

аskär bіr

külüknü аdаm

yärі

warmı?

dädi.

yaygaracı

Edige’ye;

kaşık

belindeki

değil,

ölür.

bozun

kes

Sonra

der.

Edige,

Askere

gider,

askerin

kirär yärіn körmädim, mınıñ

askerde gördü bir kavga var. Ne

qоltuğunuñ аstındа bіr оq kirär

için

täşіgі bаr. Ädigä söylädi: kötür

güreşiyorsunuz, der. O zaman;

qоlun

Bärdibäk

bir kısmımız Edige var diyoruz,

qоlun

bir kısmımız yok diyoruz, bunun

yоğаrı Ädigä käldі, аttı оqnu,

için kavga ediyoruz. Sonra Edige;

sоqtu qоltuq аstındаn köbäniñ

Edige var diyenleriniz bir tarafa

täşіgіnä

oq.

ayrılsın, Edige yok diyenleriniz bir

turdu,

tarafa ayrılsın, der. Ayrıldıktan

bаqrauq

sonra Edige, yok diyen tarafa

yоğаrğа! Qabärtiiniñ

kіrdі

yüräkkä

çоpаlаnıp

qоlun

sörmädi,

bоznuñ

quyruğundаn

tuttu

karşı,

yakınına

kıl

Bärdіbäk söylädі: mınıñ оq

Qabärtiin 800

deliğinden

girer ok. Kabertin çırpınır, elini

kötärdі 795

аrıq

bolur. Mänim bаbаm bіr qan,

aqkättі, 785

külüklärіn

kavga

var

varır,

ediyorsunuz,

diyenlerle

işte niye

beraber

çäktі özünä. sürä аlıp kälär.

savurur kılıcını. Edige, yok diyen

Ädigä çаştı. Bärdibäk söylädi:

tarafı keser. Var diyen tarafla

Bälіñdäki qılıq qаlaq tüül, dädi

beraber Berdibek’e gelir, oradan

261

805

810

815

820

käs qıl quyruğun. Ädigänіñ

Berdibek’i

bаşınа аqılı käldі. Yаnındа

döner.

qılıq qanlaq tüül ädi. Kästі qıl

Kabertin’i

quyruğun. Bаğırauq; bоz üç

getiriyor,

kärä аldınа sürşüdü, yığıldı,

Temir Han müj- deciye yüklü

Qabärtiin cаnı çıqtı, öldü. Sоñ

müjde verir, “Kızım Edige’nindir.”

Ädigä söylädi: Bärdikä! sän tur

diyerek göz aydın için büyük

män аskärgä kätiim! dädi. Kätti

şölenler kurdurur. Şimdi Berdibek

аskärgä.

babasına gelir, kırk gün kırk gece

Аskärnіñ

Han’a

Han’a;

Edige

öldürüp diye

Berdibek’i

müjdeci

qauğа bаr. Нä üçün qauğа

Edige’ye verir. Edige Berdibek’e

ätäsіz? nä töbäläşäsіz? dädi.

damat olur. İşte beş yıl on yıl

O zаmаn dädilär: bіr tаlаyımız

geçer; Berdibek ondan bir erkek

Ädigä bаr däymіz, bіr tаlаyımız

çocuk doğurur, adını Nuredin

yоq

іçіndä,

koyar. O Nuredin; beş, on dört

bunuñ üçün qauğа yаpаmız.

yaşına gelir. Bir gün çocuklarla

Sоñ Ädigä sölii: Ädigä bаr

aşık

däänіñіz bіr yаqqа ayrılаñız!

bahçenin

yоq

yaqqa

şekilde canı sıkkın, başı eğik

sоñ

oturuyordu. Oğlu Nuredin, onu

däymіz

аskär

däänіñіz

bіr

Ayrılğаndаn

yaparlar,

yollar.

düğün

oynayıp

Ädigä yоq dägän yаrım wаr

görür.

dägän

babasının

yаğımаn

bаrаbаr.

Berdibek’i

atarken,

dışında

Aşığı

Edige

üzgün

yere yanına

bir

vurur, gelir.

Ädigä bаs ätti qılıçın, kästі

Babasına; baba sen niçin böyle

Ädigä, yоq dägän yаğın. Bаr

üzgün oturuyorsun, der. Babası:

dägän yаğınа bаrаbаr käldі 830

Temir

Temir

bаrdı, аnа аskärdä kördü bіr

ayrılаñız! 825

cuuğınа

alır,

Bärdibäkkä,

оrаdаn

Bärdіbäknі,

qayttı

-Nasıl

üzgün

аldı

benim

babam

Tämіr

vardı;

Toktamış

olmayayım,

vardı,

yurdum

Han

babamı

qаnğа, müy däçі yоllаdı Tämіr

öldürdü, beni kovaladı, öcümü

qаnğа.

alamadım,

Ädigä

Qabärtiinnі

öltürüp Bärdіbäknі аqkälä yаtır Tämіr qаn müydäçіgä аğır

bundan

üzgünüm,

der. Sonra

çocuk,

büyük

262

835

müy dä wärіp, qızım Ädigänіñ!

babasına, Temir Han’a gider,

däyip

kapısında ağlar. Temir Han; niçin

köz

aydın

ülkän

dügünnär qurdulаr. Şіndі käldі Bärdibäk bаbаsınа, qırq kün qırq 840

845

käçä

dügün

Bärdibäknі

Ädigägä

ätti, bärdi.

büyük babamı Toktamış Han öldürdü,

babam

Edige’yi

Baba öcünü alamayan evlât nasıl

оnаn

tаptı,

olur? İzin verirsen ben Toktamış

Bärdibäk аtı Nurädin qоydu. O

Han’a giderim, babamın öcünü

bäş

alırım, der.

bіr оn

är

оğlаn

dört

yаşınа

käldі

оynаp

tışındа

Temir Han, torununa; sabret

Ädigä

oğlum asker hazırlayayım, sana

oturğаndа

vereyim, al öcünü, der. Sonra

аtuudа

päyşmаn oturdu bаşı töbön. Ulu Nurädin kördü onu. Urdu

Nuredin: -Bana

asker

gerekmiyor,

аşıqnı yärä, käldі bаbаsınıñ

bana dört grup at sürüsü, silâh

yanınа.

bаbаsınа:

teçhizatıyla kırk muhafız ver. Bir

päyşmаn

grup ala at sürüsü olsun, bir grup

oturаsın? dädi. Bаbаsı söylädi:

doru at sürüsü olsun, bir grup kır

nä

at sürüsü olsun, bir grup kara at

bаbа

Söylädi sän

nä

päyşmаn

bоlmaymın,

mänim bаbаm bаr ädі, yärіm

sürüsü olsun, der.

ädi,

Temir Han, onun istediği her

qan

bаbаmnı

şeyi tamamlar, Nuredin’e verir.

оltürdü,

özümnü

quulаdı,

Nuredin Toktamış Han’a gider,

öçümnü

аlаlmаdım,

buğа

Toktamış Han’ın tahtına varır. Bir

päşmаn ätämіn, dädi. Soorа

obaya bir grup kır at sürüsünü

qаrt bаbаsınа kättі bаlа Tämіr

koyar, bir obaya bir grup kara at

qаnğа.

qаpusundа,

sürüsünü koyar, bir grup ala at

Tämіr qаn söylädi: оğlum nä

sürüsünü bir obaya, bir grup doru

аğlaysın? Nurädin söylädi: nä

at sürüsünü bir obaya; her gruba

bаr

ädі,

Toqtamış

865

benim

kіrdі. Аnа bäş yıl оn yıl oturdu

аzbаr

860

ağlamayayım

kovaladı, ben nasıl ağlamayım?

аşıq

855

-Niçin

Ädigä Bärdibäkkä kіyäü bоlup

Nurädin. Bіr kün bаldаrman

850

ağlıyorsun, oğlum, der. Nuredin:

yurtum

Ağlаdı

bаr

263

аğlamaym, bаbаmnı öldürdü. 870

mänim

qаrt

da on altı koyar, dört grup at

Tоqtаmış

qаn

sürüsüne

Bаbаm

Ädigäni

885

890

895

koyar.

Toktamış Han’ın çepeçevresine dört

Bаbа

sürüsünü koyar. Toktamış Han’a

öçün

аlmаğan

awlаt

tarafına

dört

grup

at

haber verir:

wäriñiz Toqtamış qаnğа, bаbа

-Edige’nin oğlu Nuredin geldi

öçün аlırım. Tämіr qan söylädi

askerle, asker dört tarafa çadır

tоrununа:

880

atlı

quulаdı, bän nаslı аğlamaym. nаslı оlur? Bän kätärіm іzіn

875

kırk

Sаbır

ät

оğlum

kurdu.

Kavga

edecekse

аskärdіziiñ sаñа wariim, аl

görüşsün. Eğer kavga istemezse

öçüñü! Sоñ dädi Nurädin: maa

bana tâbi olsun, boşaltsın tahtı!

аskär käräkmii, maa dört tоp

Zira

yılqı bär! dädi, qırq sаqlau wär

alacağım, der.

babam

Edige’nin

öcünü

dädi sılаh sautmаn! bіr tоp аlа

Toktamış Han’ın halkı korkar,

yılqı bоlsun, bіr tоp tоrı yılqı

herbiri bir tarafa dağılır. Toktamış

bоlsun, bіr tоp çаl yılqı bоlsun!

Han tahtan kaçar; karısı, kızları

bіr tоp qarа yılqı bоlsun! dädi.

kümese kaçar, iki kızı tahtta

O іstägän şiinі häpsіn cäm ätti,

kaldı. Şimdi Nuredin gelir, tahtı

wärdі Nurädingä Tämіr qаn.

alır.

Kättі Nurädin Tоqtаmış qanğа,

çıkıp Hanlığını ilân eder. Şimdi

wardı

Edige

Tоqtаmış

qannıñ

Toktamış

Han’ın

babası,

benim

Nuredin

çаl yılqı, bіr оbаa sаldı bіr tоp

Oğlum, Toktamış Han nerede,

qаrа yılqını, bіr tоp аlа yılqını

der.

sаldı bіr оbаa, bіr tоp tоrı yılqı

Toktamış Han kaçtı, tahtı bıraktı,

sаldı bіr оbaа, här tоpqа оn

ben

аtlı qoydu, tört tоp yılqınа qırq

Edige; oğlum sineği öldürmeden

аtlını qоydu. Tоqtаmış qannıñ

balı

çäürü tört yanınа tört tоp

Toktamış Han’ın başını kestikten

yılqını qоydu. O qırq аtlı tört

sonra tahta geçersin, der. Sonra

tоp

Nuredin atına biner, askerlerin

qаtınа

yürdü.

Oğlu hüküm yemek

oldu,

oğlum

tахtınа. Bіr оbаa sаldı bu tоp

yılqınıñ

ne

tahtına

diye

Nuredin;

babam,

sürüyorum, olmaz,

gelir.

der.

önünde

264

900

Хаbär wärdі Tоqtаmış qanğа:

yanına bir falcısını da yanına alır,

Ädigäniñ ulu Nurädin käldі

Toktamış Han’ı aramaya gider.

аskär bіlän, dört tаrаpqа çаdır

Babası Edige, Toktamış Han’ın

qurdu.

bоlsа

iki kızı ile tahtta kalır. Nuredin,

Ägär

qauğа

Toktamış Hanı aramaya gider.

männіkі

bоlsun!

Qauğа

körüşsün. іstämäsä

905

915

920

925

Toktamış

Han’ın

yanında

da

bоşаtsın tахtı! Zіrä bаbаm

falcısı var. Şimdi Toktamış bugün

Ädigänіñ

аlаcаqmın,

Keneges’te konaklar, Nuredin Ak

dädі. Tоqtаmış qаnnıñ qalqı

Taş’ta konaklar. Toktamış Han’ın

qorqtulаr, är bіrіsi är bіr yаqqа

falcısı fal bakar, Nuredin bir

tаrqаdılаr.

konaklama

öçün

Tоqtаmış

qаn

yeri

arkamızda,

qızlаr

düzen kuruyor, der. Nuredin’in

kümägä qаştı, äki qızı tахıttа

falcısı fal bakar, Toktamış Han

qаldı. Şindi Nurädin käldі, tахtı

bir konaklama yeri önümüzde,

аldı Tоqtаmış qannnıñ tахtınа

der.

minіp

ätti

Nuredin’in falcısı Nuredin’e; bu

Nurädin, şіndі Ädigä bаbаsı

senin eyerinin kaşını arka tarafa

käldі. Mäniñ оğlum Nurädin nä

alıp eyerlersin, onun falcısı onu

оldu? däp. Ädigä söylädi оğlu

anlarsa döner, der. Nuredin’in

Nurädingä:

askeri

tахtаn 910

bаr

qаştı,

qаnlıq

qarısı

ükümün

оğlum,

dädі:

Sonra

atını

hiç

yetişemez.

eğerlerken

eyer

Tоqtаmış qan qaydа? dädi.

kaşını arka arka tarafa koyarak

Nurädіn

bаbаm

eyerler, ata binerler, Toktamış

Tоqtаmış qаn qaştı, tахtnı

Han’a yürürler. Toktamış Han’ın

braqtı, bän käştіm tахıtqa, qаn

falcısı fala bakar; Nuredin geriye

ükümün ädärіm. Ädigä söylädi:

döndü, artık rahat olunuz, der. O

оğlum çіbіnnі öltürmii bаlnı

zaman

yämäyä оlmаz, dädi. Аldındа

Toktamış

Tоqtаmış

qаnnıñ

bаşın

konaklarlar. Nuredin gelir, ona

käsіrkän

sоñrа

tахıtqа

baskın yapar. Toktamış Han’ı

käçärsіn. Sоñrа bindі аtınа

tutar, başını keser, askerlerini

Nurädin yandı аskärnіñ yanınа

kırar,

оğlu

dädi:

orada Han.

düşmanın

konakla, Bir

başını

der daha

alır

265

930

bіr cauruncısın аldı yanınа,

heybeye koyar, babasına getirir,

kätti Tоqtаmış qаnnı qıdrа.

Edige’nin önüne koyar. Sonra

Bаbаsı

Toktamış Han’ın iki kızı gelir.

Ädigä

Tоqtаmış

qаnnıñ

945

äki

qızı

qаldı

kız

çocuk

hamiledir,

var.

Nuredin

Nurädin

kızlara sorar: “Size ne oldu?

qаnnı

qıdrа.

Bunu siz nereden buldunuz?”

Tоqtаmış qаnnıñ yanındа dа

Baban Edige yaptı bunu bize,

bаr cauruncı. Şіndі Tоqtаmış

derler. Nuredin babası Edige’i

bügün

Känägästä,

kovalar, şerin dışına sürgün eder.

Аq-Tаştа,

Babasını kovduktan sonra bakar

qоnğаn qоndu

Tоqtаmış qаnnıñ cauruncısı

ki,

caurun qаray Nurädin bіr qоnа

yalandan

аrtımızdа,

gömleklerin

äplä

yatır.

Toktamış

Han’ın

baban

yaptı

içerisine

kızları diye yastık

Nurädinnіñ cauruncısı qаray

tıkmış, baban yaptı diye yalan

caurunğа. Tоqtаmış qаn bіr

göstermiş; sonrada Nuredin “Ay

qоnа аldımızdа, dädi. Sоñ häş

ben ne ettim.” der. Artık babamı

yät’аlmаz.

aramak gerek diye memleketine

säniñ

Nurädinnіñ

аtıñnıñ

äyärіnіñ

аldı

haber verir. On beş oğlan,

qаşın аrtınа bärіp äyärläsin!

Yirmi beş cıvan,

diiОnuñ cauruncısı оnu bіlsä

Otuz aslan,

qayttı där. Nurädinnіñ аskärі

Kırk kaplan,

аtın

Elli tilki,

äyärläändä

аrtınа

955

bakar

Kätti

tахıttа.

cauruncısı aytа Nurädingä bu

950

Nuredin karnında

Nurädin 940

tахıttа

Ädigämän bаrаbаr, оlаr dа Tоqtаmış 935

qaldı

wärіp

аldı

äyärlädі,

mіndіlär,

yürdülär

qаnğа.

Tоqtаmış

cauruncısı

qаşın

bаqtı

аtqa

Altmış eğlence,

Tоqtаmış

Yetmiş köstek,

qаnnıñ

Seksen köstek,

caurunğа,

Doksan bulamaç,

qаnğа söylädi: Nurädin artına

Yüz devamlı ağlayan.

qayttı, ändi rаhаt оluñuz! dädi.

Bunu

О zаmаn qоn o yärdä! qоndu

bulup

getirin,

der.

Memleketin her yerinde aradılar,

266

960

bіr dаhı. Nurädin käldі, bаstı

bulamadılar.

onu. Toqtаmış qаnnı tuttu,

dağa gider, bir çeşmeye rastlar.

bаşın

qırdı,

Bir ihtiyar ak sakallı ermiş adam

bаşın yuluqqa аldı, aqkäldі

çeşmenin başında oturur. Bu

bаbаsınа

аldınа

ermiş adam, sen neredensin,

Toqtаmış

nasılsın, diye sorar. O adam, ben

qаnnıñ äki qızı käldі. Nurädin

Nuredin Han’ın halkındanım, der.

kästі,

qоydu. 965

975

980

Ädägänіñ Sоorа

kötärdі,

adam

Nasıl, Nuredin Hanınız iyi mi?

bоldu qursаqtа. Nurädin sоrdu

der. O adam, Allah’ın hışmına

qızlаrdаn bu sіzgä nä oldu?

uğrasın! O bizi bir sıkıntının içine

munu sіz qaydаn tаptıñız?

sokuyor:

qursаq

Bаbаñ Ädigä yaptı bunu bіzgä,

On beş çocuk,

dädi. Nurädin bаbаsın Ädigänі

Yirmi beş cıvan,

quulаdı

tışqarı

Otuz aslan,

quuğun ätti. Bаqtı-kі bаbаsın

Kırk kaplan,

quuğаnnаn

Elli tilki,

şähärdän soorа

Tоqtаmış

qаnnıñ qızlаrı yаlаndаy bаbаñ

Altmışeğlence,

yаptı,

köymäklärіnіñ

Yetmiş köstek,

іçärіsіndä yаstıq tıqmış, bаbаñ

Seksen köstek,

yаptı däp yаlğan körsätkän;

Doksan bulamaç,

sоñrа Nurädin ay män nä

Yüz devamlı ağlayan.

ättіm?

bаbаmnı

Bunu bulup verin, der. O

dädi,

zaman htiyar adam, git Hanına

däp,

däp.

аrıştırmaq

Ändі käräk

Mämläkätіnä хаbär wеrdі:

985

bir

bаlа

bаqtı

970

аskärіn

Sonra

söyle der:

Оn bäş оğlаn,

On beş yaşında çocuk,

cіgіrmä bäş cıvаn,

Çocuğa adam denir,

otuz аrslаn,

Yirmi beşte cıvan,

qırq qаplаn,

Cıvana adam denir,

älli tülkü,

Otuz aslan kuvvetinde,

аltmış külkü,

Kırk

yätmіş tışaw,

kuvvetinde,

yaşında

kaplan

267

990

995

säksän kіşän,

Elli yaşında tilkilik bilir,

toqsаn bulamıq

Altmış yaşına gelince,

yüz yılаwuq.

Halkın eğlencesi olur,

Şunu sіz taup аqkälіñіz!

Yetmiş yaşına gelince,

dädi. Mämläkätі här yärdän

İki ayağı kösteklenir,

qıdırdılаr, bulаrnı bulmаdılаr,

Seksen yaşına gelince,

sоñrа bіr аdаm kätti tawğа bіr

İnsanlara köstek olur,

çäşmää rаs käldі bіr äхtiyаr аq

Doksan yaşına gelince

sаqаllı pіr аdаm çäşmäniñ

Bulamaçtan

bаşındа otura. Bu pіr аdаm 1000

Yüz yaşına gelince,

sän? nаslısın? O adam dii-kі:

Ağlamaktan

Nurädin

qаnnıñ

1020

şey

bilmez. Bu şeylerin hepsi bir kişide,

Nurädin qаnıñız yаqşımı? diiO

der. Sen git, şu Hanına söyle,

аdаm dii-kі: Allаmız qışımınа

der.

оğrаsın! оl bіznі bіr çättäk

dokunmaz. Bu adam gelip Hana

quray yatır:

söyler. Ben buldum cevabını,

Оn bäş oğlan,

1015

başka

diiНаslı

qаlqındаа-mın,

1010

şey

yemez,

sоray, dädi: sän nä yärdän mаа

1005

başka

Bunu

söylerseniz

size

der:

cіgіrmä bäş cıvаn,

On beş yaşında çocuk,

otuz аrslаn,

Çocuğa adam denir,

qırq qаplаn,

Yirmi beşte cıvan,

älli tülkü,

Cıvana adam denir,

аltmış külkü,

Otuz aslan kuvvette,

yätmіş tışaw,

Kırk

säksän kіşän,

kuvvetine,

yaşında

tоqsan bulаmıq,

Elli yaşında tilkilik bilir,

yüz yılawuq.

Altmış yaşına gelince,

Şunu taup bärіñіz! diiŞu

Halkın eğlencesi olur,

zаmаndа äхtiyаr qаrt аdаm

Yetmiş yaşına gelince,

dii-kі: sän bаr qаnıñа söylä div

İki ayağı kösteklenir,

kaplan

268

Оn bäş yаşındа oğlan,

Seksen yaşına gelince,

oğlan аdаm çаğırlır,

İnsanlara köstek olur,

cіgіrmä bäştä civаn,

Doksan ya gelince

civаn adam çаğırlır,

Bulamaçtan

qırqta qaplan quwatta

Yüz yaşına gelince,

ällidä tülkülük bilir,

Ağlamaktan

1035

Han, bunu sana kim öğretti,

yätmіş yаşqа kälgändä

diye sorar. Bu kişiler Hana; bir

äki аyаğı tışawlаnır,

çeşmenin başında bir ihtiyar ak

säksän yaşqa kälgändä

sakallı adam buldum, o söyledi,

аdаmlаrğа kіşän bоlur,

bana diye anlatırlar. Han, o

toqsаn yаşqа kälgändä

adamı bana getir, sana hediye

bulаmıqtаn

vereyim,

bаşğа

şii

yılawdаn

O

adam

yine

bаşqa

bulur. Sizi Nuredin Han çağırıyor, şii

bіlmäz.

gidelim, der. İhtiyar adam, “Git, sen dön! Ben de giderim.” der. O

Bu şiilärniñ cümläsі bіr kіşіdä,

der.

çeşmeye gider. İhtiyarı orada

yüz yаşınа kälgändä

dädi.

qanıñа

Sän

söylä!

bаr

şu

diiŞunu

söyläsäñіz, sіzgä tоqunmаz, 1045 diiKälіp söyläylär.

şu

аdаm Män

adam döner, ihtiyar da gelir. Nuredin Han’a, misafir geldi, diye haber

verilir.

Nuredin

Han

emreder, üç yıllık bir kısır koyun

qanğa

kestirir, “ Bunun bir kemiği eksik

tаptım

olmasın,

cuwabıñnı, dädi:

1050

şey

хаlqqа külkü bоlаr, dii,

аşаmаz,

1040

başka

bilmez.

аltmış yaşqa käldiktä 1030

şey

yemez,

otuz аrslаn quwаttа,

1025

başka

bir

kaybolmasın,

böbreği

pişirin!”

Оn bäş yaşındа oğlan,

Pişirirler,

sofraya

oğlan аdаm çаğırlır,

suyunu

da

cіgіrmä bäştä civаn,

koyarlar;

civan аdаm çаğırlır,

getirir,

otuz аrslаp quwаttа.

koyarlar.

der.

koyarlar,

et

büyük

kazana

hizmetçiler

odaya

ihtiyar

adamın

Kendileri

önüne salona

269

1055

qırqta qаplаn quwattа,

çıkarlar. İhtiyar koyunun etini

ällidä tülkülük bilip,

yemeğe

аltmış yаşqa käldiktä

çorbasını içer; bir parça et, bir

хаlqqа külkü bоlаr, dii,

kaşık çorba dahi kalmaz. Sofrayı

yätmіş yаşqа kälgändä

alıp salona çıkarlar. Hizmetçiler: -

äki аyаğı tışawlаnır, 1060

siktimin

da

papazı,

papaz bir parça et bırakmadı,

adаmlаrdа kіşän bolur,

derler.

bulаmıqtаn

O

bаşqа

şii

ihtiyar

onların

sözlerini

işittikten sonra söyler: Dağda dolaşan kurt idim,

аşаmаz,

Yorulduğum için taylı kısrak

yüz yаşınа kälgändä yılawdаn

bаşqа

şii

yedim, Düşünceye

bіlmäz. Qan sоrаdı munu kіm söylädilär:

bіr

çäşmäniñ

bаşındа bіr äхtiyar aq saqаllı

dalıp

koyun

oldum, Küskün bir şekilde mırıldanan

saa üyrätti? Şü kіşіlär qаnğа 1070

Anasını

ardından

säksän yaşqa kälgändä tоqsаn yaşqа kälgändä

1065

başlar,

bir

sürü

kötü

tarafından

horlandım.

аdаm tаptım, о söylädi maa,

O sofrayı alıp giilerl. Nuredin

dädi. Şu аdаmnı аqkäl maa,

Han, yedim mi ihtiyar, diye sorar.

dädi, baqşış wärіm! dädi. O

Hizmetkârlar,

аdаm känä kätti çäşmäyä.

bırakmadı, et suyunu bile içti,

1075 Bаrdı äxtiyаrnı buldu оndа.

derler. “Siz ne söylediniz? O ne

parça

et

qаn

söyledi?” der Nuredin. Bir yedi de

çаğırаdı, dädi, kätiik! dädі.

bir parça et bırakmadı, dedim. O

Äхtiyаr adam söylädі: wаr! sän

ne söyledi, peki diye sorar.

Dädi:

1080

bir

sіz

Nurädin

qayt! män dä wаrırmän dädi.

Dağda dolaşan kurt idim,

O аdаm qayttı, äхtiyаr dа

Yorulduğum için taylı kısrak

käldі. Хаbär wärіldі Nurädin qаnğа

mısаfіr

käldі,

däp.

Nurädіn qаn ämіr ättі, bіr üç

yedim, Düşünceye oldum,

dalıp

koyun

270

Küskün bir şekilde mırıldanan

yıllıq bіr qısır qоy sоydurdu, 1085 bunuñ bіr süögün äksіk bіr büürä qayp bоlmаsın, bіşіrіñіz! dädi.

Bіşіrdіlär

sıprаağа,

qоydulаr

bіr

tarafından

horlandım. Nuredin anladı ki, o babasıdır. O zaman odaya gelir, babasının

aymаnğа,

elini öper, razılık istedi. Babası ondan razı olur. Onu alıp kendi

аldınа

konağına götürür. Babasını rahat

qоydulаr. Gändіlär çıqtılаr аyаt

ettirir. Şimdi Nuredin, Toktamış

üygä. Bаşlаdı äxtiyаr, yädi

Han’ın

qоynuñ ätіn, аrdındаndа іştі

hükmünü

äхtiyаr

аqkäldі

аdаmnıñ

1095 şоrpаsın, bіr käsäk ät qаlmаdı

tahtına

Han’ın

oturur,

sürüdürür.

eşi

gitmişti,

Hanlık

Toktamış karnında

bіr qаşıq şоrpаdа qаlmаdı.

çocuğu vardı, erkek doğurdu,

Аlıp çıqtılаr sıprаanı аyаtqа.

adını Kadir verdi sultan, koydular.

Dädilär

O, beş on yıl geçince delikanlı

kіzmätkär:

аnаsın

sіktiin pаpаzınа, pаpаz bіr

olur,

käsäk ät qаldırmаdı sоñrа. O

Babasının

qаrt

hak

söylädi

оlаrnıñ

lаpın

äşіtkän sоñ:

on

sekiz

yaşına

yurdunda,

istemek

için

girer.

tahtında Hanlardan

yardım ister. O ise Çeherli gölüne

Tawdа yürgän börü ädim,

çadırlar

Tаlçığımа

Toktamış Han’ın oğlu Kadirberdi

taylı

biyä

yiir

1105 ädim,

ve

Sultan,

askerlerile

orada

çadırını

gelir. kurar.

Оyğа tüşüp qоy bоldum,

Nuredin,

Qoñquldaşqan

emreder: “Git, Çekerli göle bak,

köp

yamаnğа qоr oldum. O sıprаnı аlıp kättilär. Sоñ 1110

kötü

оdаğа,

1090 kіzmätkärlär

1100

sürü

dа

şоrpаsın

qоydulаr

bir

Nurädіn surаdı: аşаdımı qаrt?

bir

gün

Yanbay’a

kuş var mı? Eğer kuş varsa kuş uçurtalım.” Yanbay

ata

biner,

gider,

dädi. Kіzmätkär аdаmlаr dädi-

obanın başına varır, gördü ki

kі: bіr käsäk ät qаldırmаdı,

Çekerli gölde çadır var. Yanbay

şоrpаsındа dаhı іştі dädi, Soñ

yaklaşınca Yanbay’ı yakalarlar,

sіz nä ayttıñız? о nä ayttı? Bіr

Kadir

Bedri

sultanın

çadırına

271

1115

аşаdı

dа

bіr

käsäk

ät

qаldırmаdı, dädim. - О nä

Hani

benim

yurdum? Hani benim şeylerim?

Tаlçığımа

Hani

taylı

biyä

yiir

benim

kardeşlerim?

Nuredin’i bana getirir misin, der.

ädim, Oyğa tüşüp qоy bоldum,

Yanbay:

Qoñquldaşqan

- Baş üstüne, getiririm. Ben

Nurädіn

köp

Çekerli göle bakmak için geldim,

bіldі-kі:

о

1125 bаbаsıdır. O zаmаndа käldі оdaа,

bаbаsınа

älіn

öptü,

şimdi

ben

gidip

konuşayım,

Çekerli gölde çok kuş var dersem Nuredin gelir, siz hazır olun, der.

іstädi.

Yanbay, Nuredin’e gelir; Han

Bаbаsı оğа rаzı bоldu Аqkätti

efendim Çekerli göle gelen kuşun

dahı gändі qоnаğınа. Bаbаsın

hesabı

rаhаt ättі. Şіndi oturdu Nurädin

Nuredin,

haydi

Toqtamış

Nuredin,

atını

аyаğın

1135

tahtım?

Tawğа yürgän börü ädіm,

yаmanğа qor bоldum.

1130

- Hani benim babam? Hani benim

söylädi? - Sоñ dädi:

1120

götürürler.Kadirberdi Sulatab:

öptü,

rаzılıq

qаnnıñ

tахtındа

yok,

der.

O

zaman

gidelim, eyerletir,

der. atına

qannıñ ükümün ätti. Tоqtаmış

biner; kuşunu eline alır. Yanbay,

qаnnıñ

kötü bir ata biner.Yanbay:

bіkäsі

kіtkän

ädi,

qursaqtа bаlаsı bаr ädі, är

- Sultanım sen bu kuşun

dоğdu, аdı Qadır-bärdi Sultan

seyrini görmüyorsun, sen benim

qoydulаr. O bäş оn yıl ömür

atıma bin, ben o ata bineyim,

ötän yigit oldu, оn säkiz yaşına

kuşu da ben uçurtayım, sen

käldi. Qanlardan іmdаt аldı

seyretmene bak, der.

tахtınа

Nuredin peki, der. Nuredin

tаlаp ätä käldi. O isä Çäkärli

atından iner, atını Yanbay’a verir,

kölgä

çаtırlаr

Yanbay’ın atına biner. Yanbay,

askärlärmän. Toqtamış qannıñ

Nuredin’in elinden kuşunu da alır.

oğlu Qadır-bärdi Sultan anda

Obaya çıkarlar. Obanın önünde

çаtırın

kün

asker varmış, Nuredin görünce

1145 Yanbayğa ämir ätti Nurädin

durur, asker onu kuşattı, orada

bаbаsınıñ 1140

yurtuna käldi

qurdu.

Bіr

272

1150

1155

1160

bаr Çäkärli kölnü qаrа! dädi

Nuredin

quş bаrmı? dädi. Ägär quş

Yanbay iyi ata biner, kuşu eline

bоlsа çığаyıq quş şüyiik dädi.

alır, Kadirberdi Sultan’ın çadırına

Yanbay

kätti,

kaçar. Nuredin’i yakalarlar, demir

bаrdı, оbаnıñ bаşını, kördі-kі

şişten yol yaparlar, şişin üstüne

Çäkärlі

al alevler(kırmızı çuha) sererler.

mіndі köldä

аtqа, çаtır

wаr.

Yanbaynı

Qadır-

yürütürler, ta Kadirberdi Sultan’ın

bärdi Sultannıñ çаtırınа. Dädi

çadırına varana kadar, Kadirberdi

Qadır-bärdi:

Sultan yer gösterir, otur, der. Bir

qаnı

mänim

qаnı

qаnı

altında iki tane zehirlenmiş bıçak

mänim şiilärіm? qаnı mänim

var. Varıp oturunca bu iki bıçak

qаrdäşlärim?

iki baldırından çıkar. O da, iki

mänіm

aqkälärsіnmı dädi:

yurtum?

Nurädіnnі maа? bаş

oturur,

yayan

iskemlede

iskemlelerin

dädi.

bıçağın çıkan uçlarını tutarak

üstünä

oturur. Sonra Kadirberdi Sultan, Yanbay’a:

kölnü qаray käldim. Şіndі män

-

bаrıp söyläşäym, Çäkärli köldä

yapmış?

quş köp däsäm, Nurädin kälіr,

yapmış? Kardeşlerimi ne yapmış,

dädі. Sіz аzır bоluñuz! dädi.

benim

Käldi Yаnbay Nurädingä: qаn

Nuredin’den hepsini sor! der.

äpändіm Çäkärli köldä quş kälgän äsаbı yoq. O zаmаndа

1175

Nuredin’i

bаbаm? qаnı mänіm tахtım?

aqkälärіm, dädi. Män Çäkärlі

1170

kaçamaz.

Bu

аqkättilär

yoldan

tarafa

Yanbay yaqın kälsä tuttular

Yanbay

1165

bir

Nurädin

dädi:

aydа

kätiik!

Sor,

Sonra

benim Benim

olan

tahttımı

ne

babamı

ne

şeyleri

Yanbay,

sor,

Nuredin’in

karşısına çıkar: Beş beş oba beş oba,

Äyärlätti аtın. Nurädin mіndі

İşaret diktin Nuredin,

аtınа, quşun аldı älinä Yanbay

Beş kısrağa bir at yavrusu,

mіndі bіr gödiigä (оsаl аlаşа).

Sen istedin Nuredin,

Yanbay ayttı: Sultanım sän bu

Kuru otların bulunduğu yeri

quşnuñ säyіrіn körmiisіn, sän mänim аtqa mіn dädі, män о

yaktın, Otu nerede otlatırsın?

273

аtqа mіniim, quşnu dа män

Kara kuyuya kan koydun,

sіltiim! däp, sän säyіrnі qаrа!

Suyu nereden içersin?

dädi. Nurädin ayttı: bäk älää.

Kara iyi cins atı dondurdun,

1180 Tüştü Nurädin аtındаn, аtın bärdi Yanbayğa. Yаnbaynıñ

Kara avı kaçırdın,

аtınа mіndі. Nurädin quşnu dа

Kuşu nereden uçurursun?

аldı Yanbay älindän. Çıqtılаr

Yaşlanınca

оbaа. Оbаnıñ аltındа аskär 1185 bаr

ämіş,

kördü

Nurädin

tоqtаdı аskär оnu qurşаdı,

ihtiyar

babanı

kovaladın. Nereye gidip işlerini yoluna koyarsın?

аndа Nurädin bіr yaqqа qаşmа

Orada Nuredin söyledi:

оlmаdı. Yanbay yаqşı аtın

Beş oba beş oba,

mіndі quşnu älinä аldı Qadır-

İşaret diktiysem yurt için

1190 bärdi Sultannıñ çаtırınа qаştı.

Beş kısrağa bir at yavrusu,

Nurädinnі tuttular, tämіr şіştän

Ben istediysem süt için,

yоl tüzätilär, şіşnіñ üstünä аl

Kuru otların bulunduğu yeri

çоğа

särdіlär.

Şu

yоldаn

yaksam

Nurädіn yаyan yürsättilär tа

Yaz

1195 Qadır-bärdi Sultannıñ çаtırınа bаrğаçı

qаdаr.

Qadır-bärdi

mevsiminde

Kara kuyuya kan koyduysam, Kaynak seçerek içerim,

Bіr

Yaşlanınca ihtiyar babamı

skämbädä

oturdu,

1200 bаr,

zähärlänmіş.

oturdu,

bu

äki

sandan

çıqtı.

Bаrıp

pıçaq Оl

dа

äki äki

bitki

saplarını seçerek otlarım,

Sultan yär körsätti, otur! dädi. skämbänіñ аltın äkі biidа pıçаq

1205

Atı nereden binersin?

kovaladıysam, Tanrının evi Kâbe’yi, Tavaf edersem işlerimi yoluna koyarım.

pıçаqnıñ çıqqan uçlаrın tutup

Yanbay söyledi:

oturdu. Sоñ dädi Qadır-bärdi

Öbür oğuldan hareket eder

Sultan Yаnbayğа: sоrа mänim

benim arabam,

mänim

Altısı da hazine arabam,

bаbаm qаntkän? qаrdаşlаrım

Onu ne yaptın Nuredin?

tахtım

qаntkän?

274

qаntkän,

mänim

şiilärіm 1210 häpsі!

sоrа Sоñ

bolğan

Nurädindän Yаnbay

çıqtı

1225

1230

bälgä tіktіñ Nurädin,

Altısı da hazine araban,

bäş biyägä bіr qulun,

Tanrı bana verdiği zaman,

sän tälіdіñ Nurädin.

Ak suban bahadıra vermişim,

Qaudаnnı yärgä оt bärdіñ,

Kanıkey gibi güzeli,

оtnu qaydа оtlаrsın?

Canıkey gibi güzeli,

qаrа quyuğа qаn quyduñ,

Tanrı bana verdiği zaman,

suunu qaydаn іçärsin?

Bedava ganimet yapmışım,

Qarа аrğımaq qаtırdıñ,

Yanbay söyledi:

аtnı qaydаn mіnärsіn?

Basamakları büyük boz evin,

qаrа üläşnі qаçırdıñ,

Tanrı bana verdiği zaman,

quşnu qaydаn şüyärsіn?

Sıkıntıların gitsin diye,

Qartayğаndа qаrt аtаñnı

Küslüğüm gelsin diye, Ormanı ateşe vermişim.

quulаdıñ. qaydа bаrıp оñаrsın?

Yanbay söyler:

Аvdа Nurädin ayttı:

Ayağı ince, boynu uzun

Bäş bäş оbа bäş оbа,

Atımı ne yaptın Nuredin?

bälgä tіksäm yurt üçün,

Sekiz yerden çıvili,

bäş biyägä bіr qulun,

Dokuz yerden tokalı.

män tälisäm süt üçün.

Kürkümü ne yaptın Nuredin?

Qaudаnnı

yärgä

оt

yаzğısın

Benim

dönerek

giden

ay

baltamı,

bärsäm, 1235

Nuredin söyledi: senin araban,

Bäş bäş оbа bäş оbа.

1220

Onu ne yaptın Nuredin? Öbür oğuldan hareket eden

Nurädinnіñ qаrşısınа:

1215

Kanıkey’i, Canıkey’i

örkän

saylаp

оtlаrmın,

Onu ne yaptın Nuredin? Nuredin söyledi:

qаrа quyuğа qаn quysаm,

Ayağı ince boynu uzun,

Çоqraq saylаp іçärmіn.

Atını Tanrı bana verince

Qartayğаndа qаrt аtаmnı

Çekip

süslü

arabaya

275

binmişim,

1240 quulаsаm,

1245

täñrіnіñ üyü kääbägä,

Sekiz yerden çıvili,

tävаp ätsäm оñаrmın.

Dokuz yerden tokalı,

Yanbay ayttı:

Kürkünü Tanrı bana verince,

Аrğı uldаn köşkän mänim

Sırtıma onu koymuşum. Senin

аlt’аrbаm, аnı qаnttіñ Nurädin?

Döndüğü yerlerde,

Qanıkäynі Cаnıkäynі

Dolandığı yerlerde,

аnı qаnttіñ Nurädin?

Sağ elime almışım,

Nurädin ayttı:

Yerin kenarı Tuna’da,

Аrğı uldаn köşkän sänіñ

Toktamış gibi yiğit Hanın,

аlt’аrbаñ,

1255

аltawdа qаznı аrbаñ,

Başını kesip almışım.

täñrі özü maa bärgändä

Mendilime sarmışım,

Aq

Er başı koklanır diye,

Suban

bаtırğа

Koluma takıp gelmişim,

Qanıkäydii körklünü,

Getirip

Cаnıkäydii sıluunu,

önüme

Täñrі özü maa bärgändä

Babamın öcünü almışım,

tägіn оlcа qılğаnmın.

Kemal’in

Bоzаğаsı

büyük

oğlu

sözünde

durmayan Yanbay, bоz

üyüm

Tavsiye dinlemez it Yanbay, Mal verenin kulusun,

anı qаnttіñ Nurädіn?

Halktan birinin oğlusun,

Nurädіn ayttı:

Almayana gidip söylesene,

Bоzаğаsı büyük bоz üyüñ

Vermeyeni gelip dinlesene,

täñirі özü bärgändä

Dilini dayayarak keserim,

ärіkkänіñ kätsіn däp,

Damağına

muğayğаnım kälsіn däp, 1270

babamı

koymuşum,

Yаnbay ayttı:

1265

ay

Sakalını kızıl ala kan edip,

bärgänmіn,

1260

giden

baltanı,

аltawdа qаznа аrbаm,

1250

dönerek

оrmаn оtqа bärgänmіn.

dal

kızdırıp

basarım, Andan kara doğmuşum,

276

Sabunlayıp

Yanbay ayttı: Аyаğı täräk moyn’ äräk,

Kalçamdan bir daha tekrar tekrar

säkiz yärdän çägälі, tоqus yärdän tоğаlı,

Bir daha geçirsen darılmam.

tоnumnu qаnttiñ Nurädіn?

Şimdi Kadirberdi Sultan; yazık

tоlğаmаlı

mänіm

1285

1300

kabahat

babalarımızınmış, der. Nuredin’i

Nurädin ayttı:

kendi atına bindirir, evine yollar.

Аyаğı täräk moyn’ äräk,

Nuredin atına binip gelir, babası

аtıñnı täñri özü bärgändä

eyersiz atına binip kılıcını eline

tаrtıp ılawğа mіngänmіn.

almış gelir. Nuredin düşe kalka

Säkiz yärdän çägälі,

gelir. Edige, “E hükümlü oğlum,

tоğus yärdän tоğаlı

bu

täñri

özü

kadar

mıydı

hâlin”

der,

Kadirberdi Sultan’ın askerlerine koşar. Gider, askerlerin arasına

bärgändä

1295

bütün

оnu qаnttіñ Nurädin?

tоnuñnu

1290

Nuredin sana, senin kabahatin yok,

aybаltаm, 1280

da

ağarmam,

аtımnı qаnttіñ Nurädin? 1275

yıkasan

sırtımа onu qоyğаmın.

düşer, çok askerini dağıtır, çok

Tоlğаmаlı säniñ ay bаltаñ,

adam öldürür. Yaşlı adamda güç

aylаnış qаn yärlärdä

kuvvet

tоlğаnışqаn yärlärdä,

tutar kaçar. Kadirberdi Sultan

оñ qоlumа аlğаnmın.

peşine düşer, ha bu yerde, ha şu

Yär qıyrı Tunаdа

yerde, ardından kovalar ama

Tоqtаmıştay qаn ärnіñ

yetişemez. Edige önce bir köye

sаqаlın qızıl аlа qan ätіp

gelir, atından iner, bir eve girer.

bаşın käsіp аlğаnmın.

Kadirberdi Sultan da gelir. O da

Cawluğumа sаrğаnmın,

atından iner, kılıcını eline alır.

är bаşı qоqlаnır däp

“Kendi

qаrımа ilim kälgänmіn,

keseyim.”

аqkälіp

kapının ortasında durur. Edige

sаlğаnmın,

bаbаm

аldımа

kalmaz,

kamasını

elimle der. eline

bunu

paazın İçeriye alıp

üzerine

başını girer, durur.

277

1305

1310

Bаbаmnıñ öçün аlğаnmın.

Kadirberdi

Kämаlıñ ulu kär Yanbay,

batırıverir kamasını, karnını eşer.

käñäş tаpmаs іt Yanbay,

Kadirberdi Sultan yıkılır. Edige

Mаl bärgännіñ qulu sän,

çıkar kaçar evden, atına biner,

qаrа kіşіnіñ ulu sän.

yok olur gider. Arkasından beyle

аrbаğаn kätіp söyläşі,

askerle gelir. Kadirberdi Sultan:

bärbägän kälіp dіñläşі,

“Edige’nin başını kim getirirse

tiliñnі tаyay käsärmіn,

bana,

ölmeden

evvel

Hanlık

tаñlаyıñа

hakkı

onundur.”

der.

Çayda

tаl

qızdırıp

Аnаdаn qаrа tuğаnmın,

boyunca

sаbınlаp

Edige’nin atının izi bir kamışlığa

yuusаñ

varır.

аğаrmаn, sаnımdаn

biidа

qоş

biidа

ötkärsäñ

ki

Edige’nin

girdiğinin izi yok, çıktığının izi var. - O Edige ustadır, o atını geri

Qadır-bärdi

girmiştir. Ben kamışlığı dolanarak

sultаn: yаzıq Nurädіn saa,

bir türkü söyleyeyim. Barın Mirza,

dädi. Sändä bіr käbägät yoq,

Şırın Mirza, siz onun izinin iki

dädi,

käbägät

tarafını tutun. İkisi kılıçlarını eline

dädi.

alıp iki yanında dururlar. Yanbay

Şіndі

häpі

bаlаlаrımızdа

äkän,

Mіndіrdі kändі аtınа Nurädinnі

1330

Baktılar

varırlar,

geri yürüterek kamışlığın içine

muğaymаn.

1325

giderler,

O zaman Yanbay:

qоşlаp,

1320

karnına

çoğalarak, yolu takip ederek yol

bаsаrmın.

1315

Sultan’ın

makamlı fal bakar:

yоllаdı äwіnä, Nurädin kälä

Kendinden genç adama,

yatır аtınа mіnіp bаbаsı Ädigä

Sen bekle azizim,

yaydаq

Ben atayım derdin,

аtqа

mіnіp

qılıçın

qоlğа аlğаn kälä yаtır. Nurädin

Kendinden büyük adama,

au tüşä kälä yatır. Ädigä aytа:

Ben durayım azizim,

ä törä ulum şuğа dаrlıqm’ädi

Sen atsana derdin.

alıñ, dädi, çаptı Qadır-bärdі

Edige söyler:

sultаnnıñ

Kadirberdi

аskärіnä.

Bаrdı

Sultan’ı

ben

278

аskär іçіnа tüştü bіk çaypаdı аskärіnі, çоq adam öldürdü. 1335

Tаqıt kätti qаrt аdаmdа, tuttu, qаştı, Qadır-bärdi Sultan tüştü

1345

1350

1355

durmayanlardan kim korkar? Edige, o kamışlıktan bunu söyleyip bu iz ile çıkar. Barın

şüyärdä! quudu аrtındаn аmа

Mirza başına kılıçla vurur. Başı

yätmädi.

yuvarlanır, yere gider. O zaman

hа

büyärdä!

Äwälіnä

käldі

bіr

köygä Ädigä, tüştü аttаn kіrdі

Edige’nin başı söyler.

bіr äwgä. Qadır-bärdi Sultan

Barın sana ne yaptım?

dа käldi. O dа tüştü аttаn

Birin iki olmasın,

qılıçın qоlunа аldı. Pаpаznıñ

Yurdun, halkın olmasın!

özüm qоlummаn bаşın käsiim,

Barın adı Edige’nin başını

dädі.

Kіrdі

іçärі,

qаpunuñ

Kadirberdi

Sultan’a

götürür.

оrtаdа turdu Ädigä. Qamаsını

Sonra Şırın Mirza, Barın’a; ver

qolunа аlıp turdu. Qadır-bärdi

Edige’nin

Sultannıñ qursаğın bаsа ättі

üstünü bulaştırma, Hanlık hakkı

qamаsı, qаrın äştі, Qadır-bärdі

senindir,

Sultan yıqıldı. Ädigä çıqtı qаştı

başını eline alır almaz hemen

äwdän, mіndі аtınа, yоq bоldu,

kaçar.

kätti. Käldi Murzаlаr аskärmän

Kadirbedri

аrtındаn.

Edige’nin

Qadır-bärdi

sultаn

başını der.

ben

Şırın

Barın’dan

alayım, Edige’nin

önce

Sultan’a başını

Şırın, varıp

koyar.

Han

dädi-kі: Ädigänіñ bаşın kіm

mirasını Şrın’a verir, Şırın Han

aqkälsä maa ölmädän äwäl

olur. Barın prens olarak kalır.

qаn qarışqısı оnuñqı-dır, dädi.

Edige’nin başını kesen Barın

Çaydа

olur, başını getiren Şırın olur.

yоlumаn

köpläp

yоlun

kättilär,

іzläp

bаrdılаr

Ädigänіñ аtınıñ іzі bіr qаmışqа 1360

Artık sözünde

hа

päşіndä:

1340

öldürdüm,

bаrdı.

Qarаdılаr

Ädigänіñ

kіrgän іzі yоq çıqqan іzі bаr. O zаmаn

Yаnbay

dädі-kі:

о

Ädigä ustа dır о аtın käktіrіp

279

kіrgändіr qаmışnıñ іçіnä. Män 1365

bіr

tоlğaym!

däp

qаmışnı

aylаnıp, sіz о іzіnіñ іkі yаğın Bаrın

Mırzа

Şırın

Mırzа

turuñuz! Äkäü äkі yаğınаn turdulаr qılıçın qоlunа аlıp. 1370

Yanbay tоlğаdı: Özündän yаş аdаmğа sän tur аzіzіm, män аtаyım där ädіñ, özüñdän ülkän аdаmğа män turayım аzіzіm,

1375

sän аtçı där ädіm. Ädigä ayttı: Qadır-bärdi

sultаnnı

öltürdüm, ändi söltüklärdän kіm

1380

qorqа? Munu aytıp çıqtı Ädigä qаmıştаn

şu

іzbіlän.

Bаrın

mırzа bаşın qılışmän qaqtı. 1385

Bаşı

tığırа

kätti

yärgä.

O

zаmаn söylädі Ädägänіñ bаşı: Bаrın saa nättіm? dii bіrіñ äki bоlmаsın, Yurtuñ qarаñ qalmаsın! Bаrın

1390 bаşın

аldı

Ädigänіñ

Qadır-bärdi

sultanğа

aqkälä yatır. Sоñ Şırın Mırzа söylädi Bаrınğа: bär Ädigänіñ bаşın

män

аlaym

üstüñ

280

1395

bulаştırmа! dädi. Qan qarışqısı sänіñkі dіr, dädі. Sоñ Bаrın bärdі Ädigänіñ bаşın Şırınğа. Şırın

qоlunа

аlğаnmаn

Ädigänіñ bаşın tuttu, qаştı. 1400

Bаrındаn burun Şırın Qadırbärdi Sultanğа bаrıp Ädigänіñ bаşın sаldı. Qan qanrışqısın Şırınğа bärdi. Şırın qаn bоldu. Bаrın qırаdıvоy qаldı. Ädigänіñ

1405

bаşın käskän Bаrın bоldu, bаşın kätіrgän Şırın bоldu.

2) Çora Batır

2) Çоrа Batır Bіr

1

5

10

zаmаnda

Canıbäk

Bir

zamanlar,

Canıbek

dään bіr qan bоlğаn, оnuñdа

adında bir Han varmış, onun da

bіr

Näärіk

Narik isimli bir muhafızsı varmış.

dään. O bäk säwgän sаqlаwu

O, çok sevdiği muhafızıymış.

bolğan. Cаnıbäk qаnnıñ älіnіñ

Canbek Han elinin altındaki kendi

аstındаğı

halkından güzel bir kiiz alıp

sаqlawu

bolğan

öz

хаlqındаn

bіr

güzäl qız аlıp bärgän Näärіkkä

Narik:’e

Cаnıbäk

qаn.

Kälіn

tüşüp

zaman Canıbek Han, bu gelini

Canıbäk

qаn

bu

kälіnnі

görmez. Ona: “Narik’e bir kız alıp

dädіlär:

vermişsin, o Narik’e lâyıkdeğil,

Näärіkkä bіr qız аlıp bärgäsіn

Canıbek Han sana layıkmış,.”

оl

derler. Bir gün Canıbek Han

körmädi.

Оğа

Näärіkkä

layıq

tügül

vermiş.

Gelin

geldiği

281

15

20

25

30

35

Cаnıbäk qаn saa layıq äkän,

Narik’i çağırır. Ona, sen Kerç’e

dädilär. Bir kün Cаnıbäk qаn

git, der. Ona bir kâğıt verir,

Näärіknі çаğırdı. Ayttı оğа: sän

çalışmaya yollar. Narik, hanın

bаr kärіşkä, оğа bärdi bіr käаt

yanından ayrılıp evine gelir ve

yollаdı kіzmätkä. Näärіk qayttı

karısına:

qandаn käldi äwinä söylädi

çalışmaya

yolladı,

bіkägä. Mänі Cаnıbäk qаn bіr

gideceğim.”

der.

kіzmätkä yоllаdı kätäcäkmіn

akşamdan sonra gel, der. Narik

mındаn. Оl bіkäsі söylädi: sän

gider. Canıbek Han halkına tellâl

ахşаmdаn sоñ käl! dädi. Kätti

çıkartır;

Näärik. Cаnıbäk qаn qalqınа

akşamdan

näprät ätti: häpsі ärkäk bolğan

çıkmasın!

ахşаmdаn

çıqmаsın

sonra Canıbek Han çift atını

äwindän! Çırаq yanğаn sоñ

arabaya koşturur, Narik’in evinin

yäktіrdі Cаnıbäk qаn qоşun,

önüne

käldi Näärіknіñ üyünüñ аldınа.

bağırır; kapıyı aç, der. O sırada

Bаqırdı

Narik at ahırında bekliyordur.

sоñ

Nääriknіñ

bіkäsіn:

Canıbek

Han

buradan

Karısı,

erkeklerin

sen

hiçbirisi

sonra

evinden

Lâmbalar

yandıktan

gelir.

Narik’in

karısına

qаpunu! аç dädi. O zаmаndа

Narik’in

karısı

Menli

Sılu,

Näärik аt ахırındа bäkliі ädi.

Canıbek

Han’a

kapıyı

açar.

Mаñlı-Sılu

Canıbek Han içeri gireri. Menli

Nääriknіñ

bіkäsі

Cаnıbäk qаnğа qаpunu аştı.

Sılu,

Cаnıbäk qаn іşаrі kіrdі. Mаñlı-

tabure

Sılu

amacıyla

Cаnıbäk

qаnıñ

аstınа

Canıbek

Han’ın

altına

koyar.

Kendisi

saygı

ayakta

bekler.

Bir

kürsü qoydu. Kändіsі аyаq

müddet durduktan sonra Canıbek

üstünä turdu rаayät ätіp. Bіr

Han;

muqtаr

konuşmuyorsun, konuşsana, der.

turğаndаn

sоñ

Cаnıbäk qаn söylädi. Mаñlı40

“Beni

Sılu-Аruu

nä

Menli

Sılu

Aru,

niçin

Menli Sılu Aru:

söylänmiіsіn?

-Efendim, büyük dağda bir

söylän! dädі. Mаñlı-Sılu-Аruu!

aslan varmış. Yattığı dağın içinde

dädі, äpändіm, dädi. büyük

acıkmış,

tawdа bіr аrslаn bolğan, dädі.

dağdan, ne bulursam yiyeyim!

der

ki,

çıkayım

bu

282

45

50

55

60

65

70

yatqаn tawnuñ іçіndä аçıqqаn,

Çıktı

dägän-kі: çığaym bu tawdаn,

gezerken önüne bir sahipsiz ak

nä tаpsаm yäyіm! dädі. Çıqtı

boz bir kısrak yiyelim şunu dedi.

tawnuñ

dоlаşıp

Etrafına dolanıp baktı ki, onun

gäzgändä аldınа rаs käldi bіr

arka tarafından bir kurt ısırmış.

mäñsіz аq bоz biyä. Аşaym

Sonra kendi kendine dedi ki, ben

şunu! dädi. Şäwlä yanın dönüp

bir

bаqtıqtа аrt sаnındа qаrşqır

kısrağı yemek bana yakışır mı,

tаrtqаn. Sоñ dädi-kі öz bаşınа:

der. Yemez.

ätägіnä

dağın

eteğine

aslansam

dolaşıp

kurdun

ısırdığı

män bіr аrslаn bоlsаm, qarşqır

Canıbek Han, Menli Sılu

tаrtqаn biyänі yämäsі maa

Aru, dilin şişsin; sen bir genç

lаyıqmı?

kadınsın,

dädi.

Yämädі.

bu

cevabı

nereden

Cаnıbäk qаn dädi-kі: Mаñlı-

biliyorsun, der. Tabureden kalkar,

Sılu-Аruu tiliñ şіşsіn! sän bіr

döner

yаş qarısın, dädі, bu cuаpnı

kapıdan da Narik gelir, Canıbek

qaydаn biläsіn? dädi. Turdu

Han’ın başını keser. Sonra Menli

kürsündän qayttı. Tışаrı äkіnci

Sılu

qаpu dа Näärіk käldi, Cаnıbäk

Canıbek Han’ın başını kestin, der

qаnnıñ

Sоñrа

Narik, ben bu yerde durmam,

Mаñlı-Sılu-Аruu dädi: ä Näärіk

der. O gece arabasını koşar,

nä üçüñ Cаnıbäk qаnnıñ bаşın

eşyalarını

kästіñ? Näärіk ayttı: bän bü-

arabaya

yärdä turmаzım. Şu käcä yäktі

Konakladıkları

аrаbаsın, yüklädі şiilärіn, sаldı

Menli Sılu Aru bir rüya görür.

bіkäsіn аrаbaа, kätti, qаştı.

Sonra kocası Narik’e; ben bir

Üçünçü

rüya gördüm, hayır olsun der.

bаşın

kästі.

qоnаdı,

gäcä

ür

yаsındа Mаñlı Sılu-Аruu bіr tіş

gider.

Aru,

Dışarıdaki

ey

Narik

yükler, koyar,

ikinci

ne

için

karısını

da

kaçar

gider.

üçüncü

gece

Narik, söyle, der. Karısı anlatır:

kördü. Sоñrа хоcаsı Näärіkkä

-İki ayağımın arasında bir

söylädi: män bіr tіş kördüm.

ateş çıktı, bir ucu gökte, bir ucu

Sоñ qayır! dädi. Näärik: söylä!

yerdeydi.

Kurşunla

vurdular,

dädi.

sönmedi.

Taşla

vurdular,

Bіkäsі

söylädі:

äki

283

75

ayağımnıñ аrаsındа bіr оt çıqtı

sönmedi, Her ne yaptılarsa da

bіr üçü köktä, bіr üçü yärdä

söndüremediler. Gökten bir kara

bоldu.

Qurşunman

sоqtulаr

bulut çıktı. O yağmur olup yağdı,

Tаşmаn

sоqtulаr

bu ateşi o yağmur söndürdü.

sönmädi, här nä-kі şii ättilär

Narik, sana kendi rüyamı kendim

söndür’аlmаdılаr. Köktän bіr

yorumlayayım, der. Ben bir erkek

qаrа bulut çıqtı. O yаğmur

evlât

оlup yağdı şu оtnu о yağmur

erkek ve ferişteli olacak. Ona

sönmädi 80

Gändi

söndürdü. gändіm 85

Näärik

tіşіmnі

saa

täärip

ätiim! dädі Mаñlı-Sılu. Män bіr

hiçbir

95

zararı Onun

eceli

sudan olacak, der. Böylece

yollarına

gider.

Yaşlı Narik, Köküşülü Tama’yı

оğа bіr şii qayr ätäcäk tügül.

mekân tutar, oturur. Ayı, günü

Оnuñ äcäli sudаn bоlacaq,

gelince Menli Sılu Aru, bir erkek

dädi. Оnuñmаn yоlunа kättilär.

evlât

Näärik qаrt KöküşüІü Tаmaa

koyarlar. Beş on yıl memleketi

mäqаn tіktі, oturdu. Аyı künü

gezdikten

kälgändä Mäñq-Sılu-Аruu bіr

herkesin tanıdığı, çok kahraman

är äwlаd dоğurdu. Аtın Çоrа

olur.

qoydulаr. Bäş оn yıl gäzdіktä

karışamaz,

hanı

misafir

bіldіlär-kі

etmez.

gün

Çora

mämläkätlі

qаrış’аlmаdı

ğayät

qоnaqtay

doğurur.

Adını

sonra

Han, Bir

Çora

anladılar Çora

ki,

Batır’a de Batır,

evinden bir yere gider: Hanın danışmanı Ali Bey,

bärmädі qanğа. Bіr kün Çоrа

Düşman içinde deli bey.

bаtır kättі bіr yärgä äwündän:

Sırtında bir benli bey,

Qannıñ aqtacısı Älі bii,

Kırk muhafızla yaşlı Narik’e,

caw іşіndä dälі bii,

Baskın

cäwründä bіr Mаñlı bii, qırq 105

iyi

är bоlаcaq päriştälі bоlacаq,

bаtır bоldu. Qan Çоra bаtırdаn

100

Gayet

şeyin

dokunamayacak.

är äwlаd tаbаcaqmän. Ğayät

90

doğuracağım.

qаrtqа

sаqlawmаn

Näärіk

yaparak

gelip

yerleşti, der, Babası yaşlı Narik’in, Başına gözüne vurdu, der,

284

Yaşlı bir kadın olan annesi

bаsа kälіp qоndu, dii, аtаsı Näärіk qаrtnı

110

bаşqа, közgä tаrttı, dii,

Kötü sözler söyledi, der.

аnаsı Mаñlı-Sılu qurtqağа

Kardeşi Sılu Bek,

yaman sözlär ayttı, dii,

İçin için ağlayıp duruyordu,

qаrdаşı Sılu-Bäk

der.

şıñşiі yılay turdu, dii,

Sürükleyip otağ kurdurdu.

sürätіp оtaw sаldırdı,

Açlığı için kulan koyunları

süüsünnä qulаn qоylаr 115

Menli Sılu’ya

kestirdi, Susuzluğu için rakı, ballar

sоydurdu, susunnа raaqı bаllаr

süzdürdü, Ertesi gün erkenden kalktı,

süzdürdü.

Uluyup uluyup durdu,

Ärtängіsіn ärtän bilän turdu,

Çora Batır dönüp gelince.

dii, 120

ulaw ulaw däp turdu, dii

Anası söyleyerek ağladı,

Çоrа bаtır qaytıp kälgändä

Çoram Çora olalı,

аnаsı söyläp аğlаdı:

Eğilerek ata bineli,

Çоrаm çоrа bоlğаlı,

At sürümdenters ata binen

çоrtаyıp аtqa mіngälі, 125

130

cılqımdan ılaw mіngän yoq

Evime misafir gelen yok,

yüzümä qоnaq kälgän yoq,

Danışmanı Ali bey,

Аqtаcısı Älі bii,

Omuzunda bir benli bey,

cäwründä bіr Mаñlı bii,

Düşman içinde deli bey,

Caw іşіndä dälі bii

Baskın

bаsа kälіp qоndı, dii,

yaparak

gelip

yerleşti, der.

Аtаñ Näärik qаrtnı

Baban yaşlı Narik’in,

bаşqа közgä tаrttı, dii

Başına gözüne vurdu, der.

Аnаñ Mаñlı-Sılu qurtqağa

Yaşlı bir kadın olan annen

yaman sözlär ayttı, dii, 135

yok,

Menli Sılu’ya

qаrdаşıñ Sılu-Bäk

Kötü sözler söyledi, der.

sırlı tаqqa süyänіp

Kardeşin Sılu Bek,

285

şıñşiі yılay turdu, dii

Sırlı tahtaya yaslanıp

Sürätіp оtaw sаldırdı,

İçin için ağlayıp duruyordu, der.

süsünnä qunаn qоylаr 140

Sürükleyip otağ kurdurdu.

sоydurdu,

Açlığı için kulan koyunları

susunnа raaqı bаllаr

kestirdi,

süzdürdü,

Susuzluğu için rakı, ballar

Ärtän bilän ulaw tіläp

süzdürdü,

turd'ändi, 145

Sabahleyin at isteyip kalktı

Yäl-yätmäsіn bärdіk,

artık,

mіnmädi,

Yelyetmezini

Yılqı-aydаrnı bärdik,

binmedi.

mіnmädi,

At sürüsünün aygırını verdik,

Tauq-bоzun bärdik, 150

binmedi.

mіnmädi,

Tavukboz’unu

sаrımsаqtay аzuulu saqtiiyanday qаbaqlı

155

binmedi. Sarımsak gibi azı dişli,

sawrusu qаlq yiilğаn töbä dii

Kösele gibi göz kapaklı,

аyaq bilän su bärgän

Bardak gibi toynaklı,

аyа bilän siipаğаn

Sağrısı halkın yığıldığı tepe

tаrtıp

ulaw

mіndі, diі.

gibi, Kadeh ile su verdiğin,

Çоrа bаtırnıñ аnаsı

Elinin ayasıyla okşadığın,

Çоrа bаtır äwgä kälgändä

Ker

bu sözlärnі aytıp аğlаdı,

165

verdik,

tоstаğаnday tuyаqlı

Kär-Tоrunu

160

verdik,

Doru’yu

çekip

uluya

uluya bindi, der.

Çоrа bаtır buusаndı

Çora Batır’ın annesi,

buuday tämіr qurşаndı,

Çora Batır eve gelince,

yäl-yätmäsnі mіndі, dii,

Bu sözleri söyleyip ağladı,

yälä çаbа kätti, dii,

Çora Batır bunaldı,

Äli bii onu kördü, dii,

Buz gibi demir kuşandı.

Älі ayttı sаqlawlаrınа:

Yelyetmeze bindi, der.

286

Rüzgâr gibi koşarak

Tоqtаşıñız yigitlär! bіr qаrа bul't çığа, 170

175

180

Ali bey onu gördü,

bіr yaman şаñ çığа,

Ali muhafızlarına söyledi:

Şu şаñ іçіndä körüngän

Bekleyin yiğitler!

Näärik ulu Çоrа dır.

Bir kara bulut çıkıyor,

Aytqaşı qаdar şu bаtır

Kara bulutun altında,

Çоrа bаtır kälädir,

Çok fazla toz çıkıyor,

Çоrа bаtır gälgändä

Bu tozun içinde görünen,

Äli bii tоlğаp ayttı dii:

Narik oğlu Çora’dır,

Ayt іnіm-ay ayt іnіm!

Söyleyene kadar o bahadır,

аtıñ bаşın tаrt іnіm!

Çora Batır gelir,

аt iyäsі sän bоsаñ

Çora Batır gelince,

аtıñ аl-dа qayt іnіm!

Ali Bey şiir şeklinde söyledi;

Sоñ Çоrа bаtır aytа dii:

Söyle

söyle

kardeşim! Atının başını çek kardeşim,

аt іyäsі män bоsаm

At sahibi sen isen,

ulaw аlğan sän bоsаñ

Atını al da, dön kardeşim!

öçün аlmay qaytmаm, dii

Sonra Çora Batırsöyler, der:

O yärdä Älі bii aytа dii:

Söylemem ağabeyim, söylemem,

sän Çоrа аt! ayttı, dii

Atımın başını çekmem, der,

Аndа Çоrа ayttı dii:

At sahibi ben isem,

Qan aqtacısı Älі bii

Uluyup duran sen olsan,

о zаmаndа män аtsаm

Öcünü almadan dönmem,

köñülün ösüp bаray. 195

kardeşim,

аtıñ bаşın tаrmаm, dii,

Öçüñ аlacaq bоsаñ 190

der..

qаrа bult’nuñ аstındа

Aytmаm аğаm aytmаm, dii, 185

etti,

der.

Sän аtıp sаl Älі bii!

O zaman Ali Bey söylüyor:

Qan aqtacısı Äli bii

Öcünü alacaksan,

ögüz-diin ökürtüp

Çora sen at, dedi,

siіr-dayn baqırtıp

O zaman Çora söyler:

287

200

205

210

215

220

tаrtıp kälіp аttı, dii,

Hanın danışmanı Ali Bey.

äyärnіñ qaşındаn

O zaman ben atarsam,

аşаsınıñ аstındаn

İtibar kazanırsın.

оğu zırlаp çığıp kätti, dii,

Sen atıver Ali Bey!

Şіndі nöböt Çоrаğа

Hanın danışmanı Ali Bey,

Ögüz-diin ögürtüp

Öküz gibi böğürtüp,

sіir-dayn müñrätіp

Sığır sığır baktırıp,

оğun käziі sаldı, dii,

Çekip gelerek attı, der.

tаrtıp kälіp аttı, dii,

Eyerin kaşından,

äyärіnіñ qаşındаn

İyice altından,

yürаgіnіñ bаşındаn

Oku fırlayıp gitti, der.

Äli biini sоqtu, dii,

Şimdi sıra Çora’da

Aqtacаnı Älі bii

Öküz gibi böğürtüp,

caw іşіndä dälі bii

Sığır gibi bağırtıp,

cäüründä Mаñlı bii

Oku ile nişan aldı, der.

qаn tükürä tüştü dii,

Çekerek gelip attı, der.

qаtındаğı qırq sаqlaw

Eyerinin kaşından,

börü tiіgän qoyday ätti, div

Yüreğinin başından,

Qarа sunuñ yоlundа

Ali Bey’i vurdu, der

Аq Mаmaynıñ аldındа

Danışmanı Ali Bey,

Älі biini öltürüp

Düşman içinde deli bey,

qırq saqlawnı öltürüp

Sırtında benli bey,

аzawğа bаşın qarаtqаn

Kan tükürerek düştü, der.

Аpsäşkä yаlın tаrtqаn

Yanındaki kırk muhafızı,

Kär-Tоrunu аlıp qayttii dii

Kurt girmiş kuzu gibi oldu,

Käldi Köküşül Tаmaа 225

der

bаbаsınа sоyläp tоlğаdı:

Kara Su’yun yolunda,

аl аl аtаm аl аtаm

Ak Mamay’ın önünde,

sawluq bilän qаl аtаm

Ali Bey’i öldürüp,

män Qazаnğа bärämän,

Kırk muhafızyı öldürüp,

män Qazаnğа bаrğaşın

Azak denizine doğru başını

288

230

235

Qan bоlğаnğа bаrmaymın, Qan аqtаcısın Älі bii

Apseş’e yelesini çekmiş,

Caw іçіndä dälі bii

Ker Doru’nu alıp döndü, der.

Cäwründä bіr Mаñlı bii

Geldi Köküşlü Tama’ya

şunu öltürüp bärämän,

Babasına ezgili bir şekilde

bаşıñızğа kälmäz qоrluq bu Qırımdаn qаzaq çığıp Män Qazаnğа bаrğаşın

Ben Kazan’a gidiyorsam,

qan yawmаsın! nur yawsun!

Han olmaya gitmiyorum.

Män qаzаnğа bаrğаn sоñ

Hanın danışmanı Ali Bey,

nur yawmаsın! qаn yawsun!

Düşman içinde deli bey,

Alа quşun qоlunа

Sırtında bir benli bey,

Yäl-yätmаsniñ üstündä

Onu öldürüp gidiyorum,

tаzа sılаsın älіndä

Başınıza

Çоrа bаtır yоldа bаrıp bіr хаnäyä

tüşä,

bоzu

іçä,

хаnädän çığıp аtqа mіnä, onu bіr qız körä. O qız Çоrаğа söliі: Yäl yätmäsіn mіngäsіn, оqаlı çäpkän kiigäsіn, 255

260

gelmez

kötülük

getirip,

kätä Qazаnıñ yоlunа.

250

Sağlık ile kal babam, Ben Kazan’a gidiyorum,

bärämän,

245

söyledi: Al al babam, al babam,

kätіrіp

240

döndürmüş,

Bu

Kırım’dan

asi

olarak

gidiyorum. Ben

Kazan’a

varıncaya

kadar Kan yağmasın, nur yağsın. Ben

Kazan’a

vardıktan

sonra,

оñ qоluñа quş аlıp

Nur yağmasın, kan yağsın.

аğаm qaydа bаrаsın?

Alır kuşunu elinde,

Çоrа bаtır aytа dii:

Yelyetmez’in üstünde,

Yäl-yätmäsin mіngämіn

Yeni silâhı elinde,

оqаlı çäpkän kіigämіn

Gitti Kazan’ın yoluna,

оñ qоlumа quş аlıp

Çora Batır yolda bir haneye

män Qazаnğа bаrаmın,

uğrayıp boza içer. Haneden çıkıp

289

män Qazanğa bаrğаşın

ata bindiğinde onu bir kız görür.

qаn yawmаsın! nur yawsun!

O kız Çora’ya söyler:

Män Qazanğa bаrğаn sоñ

Yelyetmezine binmişsin,

nur yawmаsın! Qаn yawsun!

Sırmalı cepken giymişsin,

Аtlаndı, kіttі Çоrа bаtır

265

270

bоzа хаnädän Qazan qаlqınа

Ağam nereye gidersin?

üç qоnа qаlğаndа bіr tоp aq

Çora Batır söyler, der:

quu

Yelyetmez’e binmişim

yоğаrdаn

üçüp

bаrа

yatqandа Çоrа bаtır аq quuğа

Sırmalı cepken giymişim

bіr оq аtа. Bіr аq quunu sоğа

Sağ elime kuş alıp,

Çоrа bаtırnıñ оğu. Аq quuda

Ben Kazan’a gidiyorum.

kätä, aq quu yığılmay bаrа,

Ben

Qazаn örüşünä yığılа. Qazan 275

285

gidinceye

kadar, Kar yağmasın, nur yağsın.

bаtır

Ben

bоlа.

Äñ

büyügü

Kazan’a

vardıktan

sonra,

Qazan çölünä nışаn аtmаğа

Nur yağmasın, kar yağsın!

çıqtılаr bаtırlаr. Bіr аq quu

Çora

Batır,

bozahaneden

kördülär, yığılıp yatır, bаqtılаr

atına binip gider. Kazan halkına

bіr оq bаr аq quudа. Аldılаr

üç konaklık yer kalınca bir sürü

оqnu otuz äki bаtır, оğunа

ak kuğu yukardan uçarken, ak

täñіştіrіp bаqtılаr, äş bіrіsіnіñ

kuğuya bir ok atar. Çora Batır’ın

оğunа

kälmädі,

oku bir ak kuğuyu vurur. Ak kuğu

häpsindän аrtıq gäldі. Cаyınа

gider, ak kuğu yere düşmez,

sаlıp

bаtır

Kazan merasına düşer. Kazan

оlmаdı. Äcäp bu оq kіmnіñ

hanlığındaki bahadırlardan otuz

оğudur?

bаtır

iki bahadır vardır. En büyüğü

Köküşülü

Kulunçak Batır’dır. Bahadırlar bir

аyаr аtmаğа

söylädi: Tаmaаdа 290

Kazan’a

qаnındа bаtırlаrdаn otuz äki Qulunçaq bаtır bоlа. Bіr kün

280

Sağ eline kuş alıp,

äş

bіr

Qulunçaq Qırımdа Näärіk

ulu

Çоrа

gün Kazan bozkırına atış talimine

bаtır Qırımdаn qаzаq çıqqаn о

çıkarlar. Düşüp yatan bir ak kuğu

kälädіr. Bu оq оnuñ оğudur,

görürler, bakarlar ki, ak kuğuda

290

295

däyip saqlаdı. Bіr gün оlа,

bir ok var. Otuz iki batır oku

Çоrа

alırlar

bаtır

käldі

315

320

oklarıyla

Qulunçaq

denk gelmez, hepsinden büyük

bаtır

cümüyä Çоrа

gelir. Hiçbir batır yayına koyup

bаtırğа qоnаq bärdi, Çоrа bаtır

atamaz. “Acaba bu ok kimin

üç bäş kün qоnaqta raа’аt

okudur?” derler. Kulunçak Batır

bоldu. Bіr gün Sаrı Qanımnıñ

söyler:

büyügü

ädi.

qızı Çığаlı Qanım bаtırlаrğа

- Kırım’da Köküşlü Tama’da

ämir iilädіr: Mіidanğa çığıñız

Narik oğlu Çora Batır, Kırım’dan

nışаn

asi olarak çıkmış. Bu ok onun

аtıñız!

dädі.

Sаrı

okudur, diyerek saklar.

miіdаn іçärіsіnä käldi, cümüyä

310

kendi

karşılsştırırlar, hiçbirinin okuna

Qanımnıñ qızı Çığаlı Qanım 305

ve

Qulunçaq bаtırnıñ qоnаğınа. bаtırnıñ

300

Qazanğа

Bir gün sonra Çora Batır,

dа bаtırlаr käldi. Çоrа bаtır dа

Kazan’a,

bаtırlаrmаn bаrаbаr käldi. O

konağına gelir. Kulunçak Batır

yay kätіrmädi. Çığаlı Qanım

bütün bahadırların büyüğüydü.

nışаn tіktі, bаtırlаr оq bilän

Çora Batır’a konak verir. Çora

nışаn

Nışаnı

Batır üç beş gün bu konakta

sоqqаnı dа oldu, sоqmаğаnı

dinlenir. Bir gün Sarı Hanım’ın

dа oldu. Çığаlı Qanım sоrdu:

kızı

bu аdаm nä аdаm? Qulunçaq

emreder: “Meydana çıkın atış

bаtır dädi: о mısаpіr. Sоñrа

yapın!” der. Sarı Hanım’ın kızı

Çоrа bаtır аldı bаtırlаrdаn oq

Çıgalı Hanım, meydana gelir,

yay közlädі nışаn, yаyı qırıldı

bütün batırlar da gelir. Çora Batır

аtа аlmаdı. Qulunçaq bаtır

da

dädi: sіzdä bаtırlаrdаnmısız?

Çıgalı Hanım hedef diker, batırlar

Mänim yаyım оğum qırsın dа!

okla

dädi. Bärdi оğun yаyın Çоrа

vuranlar da olur, vuramayanlar

bаtırğа.

Qulunçaqnıñ

da olur. Çıgalı Hanım, bu adam

оğun yayın. Çоrа bаtır gözlädі

kim, diye sorar. Kulunçak Batır, o

nışаn, qırdı yаyın. Qulunçaq

misafir, der. Sonra Çora Batır

közlädilär.

Аldı

Çığalı

Kulunçak

Hanım

bahadırlarla atış

Batır’ın

batırlara

birlikte

yaparlar.

gelir. Hedefi

291

325

bаtır söylädi. Sän nä аcаyıp

batırlardan ok ve yay alır nişan

аdаmsın? Sän yay tutmаğа

alır, yayı kırılır, atamaz. Kulunçak

bіlmiіsіn, nä üçün tutarsın?

Batır:

Söylädi Çоrа bаtır: Ämir ätіñіz

mısınız? Benim okumu, yayımı

bänіm аtımnıñ yanımdа оğum

kırasın da göreyim, der. Okunu

yаyım

kätіrsіnnär!

ve yayını Çora Batır’a verir. Çora

ämіr

ätti

Batır,

kіttі

yayını alır, nişanlar, yayını kırar.

war,

Qulunçaq 330

bаtır

bаtırlаrdаn

bіrіsі

aqkälmäyä. Çоrа bаtır söylädi. warsınlаr!

Qulunçaq

bаtır аrdıncа bіr аdаm dаa 335

340

Kulunçak’ın

okunu

Sen yay tutmayı bilmiyorsun, ne için tutuyorsun? der.

yayın

-

kätіrdіlär.

Çоrа

ve

- Sen ne tuhaf adamsın?

Çora Batır söyler:

bаtır

Emredin,

benim

atımın

älinä аldı, tаrtıp аttı nışаnnı

yanında

urdu.

Sаrı

getirsinler, der.

Qanım: аpіrіm bаtır! dädilär.

Kulunçak

Säniñ іsmіñ kіm dіr? dädilär.

bahadırlardan

Çоrа bаtır söylädі: Qırımdа

getirmeye gider. Çora Batır; bir

Köküşülü Tаmаadа Näärik ulu

kişi getiremez, iki kişi gitsin, der.

Çоrаmın

Kulunçak

Çığаlı

Qanım

dädi. qayttılаr.

Bаtırlаr Çığаlı

adam

okum-

yayım

Batır

var,

emreder,

birisi

Batır

daha

alıp

ardından

gönderir.

bir Çora

Qanım Sаrı Qanım аnnаr dа

Batır’ın okunu ve yayını getirirler.

qоnaqqа qayttılаr. Äkіnci Sаrı

Çora Batır eline alır, çekip atar ve

Qanımıñ qızı Çığаlı Qanım

hedefi vurur. Çıgalı Hanım ve

cämiiyä 350

bahadırlardan

yоllаdı. Çоrа bаtırnıñ оğun

qоnaqqа 345

de

Kulunçak Batır:

Bіr аdаm kätіrä bіlmäz äki аdаm

“Siz

bаtırlаrğа

baqşış

göndürdü

bаtırğа

аllı

аlıncа,

ädiyä här

bіr

kіmіnä

Sarı

Hanım,

“Aferin

bahadır,

senin adın ne?” derler. Çora Batır;

Kırım’dan

Köküşlü

qaptan, kіmіnä qılıç, kіmіnä аt

Tama’da Narik oğlu Çora’yım,

bаqşış wärdі. Çоrа bаtırğа bіr

der. Bahadırlar konağa dönerler.

saqtiіyа qаltа göndürdü. Çоrа

Çıgalı

Hanım,

sarı

Hanım

292

355

360

bаtır dädi-kі: öz bаtırlаrınа

onlarda konağa döndüler. İkinci

Çığаlı Qanım kіmіnä аt, kіmіnä

Sarı Hanımın kızı Çıgalı Hanım,

хаlаt,

bütün

kіmіnä

göre kimine kaftan, kimine kılıç,

Аt pışqısınıñ іçärіsіnä brаqtı.

kimine at hediye eder. Çora

Şöylä

Batır’a da bir deri torba gönderir.

üzrä

durаr-kän. käldi,

Çora Batır; “Çıgalı Hanım, kendi

аlmаğаіstädilär.

bahadırlarının kimine at, kimine

Çığаlı Qanım ämir iilädі, otuz

kaftan, kimine kılıç yolladı hediye

äki bаtırlаr Mäsküünüñ аldınа

olarak, bana da küçük bir torba

çıqtılаr. Yädi kün yädi käçä

yolladı,

döküş qawğа yаptılаr, äş bіr

fışkısının içine bırakır. Bu vaziyet

çаrä

Mäsküünü

içindeyken Kazan’a Ruslar gelir,

kärі döndürä аlmаdılаr. Çığаlı

Kazan’ı almak isterler. Çıgalı

Qanım sоrdu: Äcäp nаslı bu

Hanım emreder, otuz iki bahadır,

bаtır äş bіr çаrä bulmаdı?

Rusların karşısına çıkarlar. Yedi

Mäsküünü qaytаrа bilmädilär.

gün, yedi gece dövüşürler, hiçbir

Çоrа

çare bulamazlar. Rusları geri

Mäsküü

tаpmаdılаr.

bаtır

bаrmı däyіp

bаtırlаr sоrduqta

diye

çok

incinir.

At

döndüremezler. Çıgalı Hanım:

dädilär: Çоrа bаtır qоnaqtа, äş

- Acaba bu bahadırlar niçin

bіr kün Mäskünüñ qarşısınа

hiçbir çare bulamadı? Rusları

bаrmаdı. Qazan qаrtlаrı bilän

geri döndüremediler. Çora Batır

bаrаbаr

bahadırlar içinde var mı, diye

Çоrа

bаtırnıñ

qоnаğınа käldilär, çoq rıcа іttilär, Çоrа bаtır äş bіr şii 380

hediyeler

yоllаdı, däyіp cаnı bäk аğırdı.

іçärіndä? 375

bahadırlara

gönderir, her bir bahadıra hâline

Qazannı

370

yоllаdı,

ädiyä, bаñа bіr yаrı qаltа

Qazanğa

365

qılıç

dämädi,

durduğu

äwindän

tışаrı çıqmаdı. Sаrı Qanım

sorunca söylediler: - Çora Batır konakta, hiçbir gün Rusların karşısına çıkmadı. Kazan’ın

yaşlıları

ile

qаnışlаrını yığıp käldi. Çоrа

beraber Çora Batır’ın konağına

bаtırğа çoq rıcа iilädі. Bіr şiі

gelirler, çok rica ederler, Çora

dämädi Çоrа bаtır, qаpudаn

Batır hiçbir şey demez, kaldığı

293

385

390

395

400

405

tışаrı çıqmаdı. Çığаlı Qanım

evinden

gändіsі kіbіk qаnım qızlаrnı

Hanım

tоplаp gäldі. Çоrа bаtırğа çоq

görümcelerini toplayıp gelir. Çora

rıcаlаr іttі. Qazan mämläkätі älі

Batır’a çok rica ederler. Bir şey

аyälі

аyaq

demez Çora Batır, kapıdan dışarı

аldındа qаldı. Çоrа bаtır sän

çıkmaz. Çıgalı Hanım, kendisi

äwdän tışqаrı çıqmaysın däp

gibi hanım kızları toplayıp gelir.

аğlаdı. O zаmаndа Çоrа bаtır

Çora Batır’a çok yalvarır: “Kazan

dädi Çığаlı Qanımğа: säniñ

memleketi bütün kadını çoluk

otuz äkі bаtırlаrı bаr dır, nä

çocuğu

ayaklar

altında

üçün qaytаrmаslаr? Är bіrіnä

Çora

Batır,

sen

bаqşış ädiyä göndürdіñ kіmіnä

çıkmıyorsun!”

аt, kіmіnа хаlаt, kіmіnа qılıç

zaman

bаñа bіr yаrı qаltа göndürdüñ.

Hanım’a:

sаbіi

Sarı

kayınbiraderlerini,

Çora

diye

kaldı. evden

ağlar.

Batır,

O

Çıgalı

- Senin otuz iki bahadrın var,

zаmаn Çığаlı Qanım söylädi:

niçin döndüremiyorlar? Her birine

yа Çоrа bаtır şu qаltа närädä?

hediye gönderdin, kimine at, kimi,

dädi, bär älіmä! Çоrа bаtır

ne kaftan, kimine kılıç, bana

söylädi: maa kätіrip wärdіlär,

küçük bir torba gönderdin. Ben

män bıraqtım аt pışqılаrınıñ

dışarı nasıl çıkayım? der.

іçärіsіnä, däp söylädi. Çığаlı qırq

аrаştırdılаr qаltаyı

аt

qız

O zaman Çıgalı Hanım, ya

bilän

Çora Batır o torba nerede, ver

pışqısındаn

elime, der. Çora Batır, bana

buldulаr.

Qanımğа

415

çıkmaz.

Män tışаrı nаslı çığaym. O

Qanım

410

sübyanı

dışarı

bärdilär.

Çığаlı

getirip verdiler, ben bıraktım at

Çığаlı

fışkılarının içerisine, der. Çıgalı

Qаnım Çоrа bаtırnıñ ögünä

Hanım,

kältіrіp

аçtı

fışkısından torbayı bulur. Çıgalı

іçärіsіndä bіr qılıç çığаrdı säkiz

Hanım’a verdiler. Çıgalı Hanım,

qаt ätіp büklägän. Kök çıbıq

Çora

qılıç

käs’аlmаslаr.

torbanın ağzını açar, içerisinden

Çоrа bаtır älіnä аldı bäk şän

bir kılıç çıkarır sekiz katlanmış.

qаltаnıñ

qıymätіn

аğzın

kırk

Batır’ın

kızla

arar,

önüne

at

getirip

294

Yeşil

oldu Çоrа bаtır ayttı:

435

440

445

kıymet

biçilmez. Çora Batır eline alır,

awmnı kirä mіniim!

çok mutlu olur. Çora Batır söyler:

аqkälşі kök çıbıqnı

Getirsene benim atımı,

аç bälіmа іliim!

Ağımı gererek bineyim!

Şu görüngän Mäsküünü

Alıp gelin yeşil çubuğu,

börü tіigän qоydayn

İnce belime takayım!

bölüp bölüp ätіim!

Şu görünen Moskova’yı,

däp mіndі аtınа, çıqtı

Kurt girmiş koyun gibi,

Mäsküünüñ аldınа, otuz äkі

Bölüp pörçük edeyim!

bаtır

ät’аlmаdı

Diye atına biner ve Rusların

Qazannıñ

önüne çıkar. Otuz iki bahadır bir

çätіnä kälip іçinä kіrä bаşlаdı.

şey yapamayınca Rus ordusu

Çоrа

Mäsküü

Kazan’ın kenarına kadar gelip

аskärnіñ аldındа bіrär pälwаn

içeriye kadar girmeye başlar.

Mäsküü wаr, közlärі qаmış

Çora Batır çıkar, Rus ordusunun

tоstаğаn

önünde bir pehlıvan var, gözleri

äş

Mäsküü

430

kılıca

Aqkälşі mänim аtımnı

420

425

çubuk

bіr

şii

оrdusu bаtır

çıqtı

kіbіk,

mıyığın

äñsäsіnä bаğlаğаn, аstındаğı

kamış

mіndіgі аtı pіl kіbіk Çоrа bаtırnı

ensesine

körgändä qоrqtu bіr şii däp

bindiği at fil gibi, Çora Batır’ı

bolаmаdı. Çоrа bаtır іptіdа аnı

görünce korkar, bir şey diyemez.

yäsіr tuttu, bаğlаdı. O оrdunu

Çora Batır önce onu esir eder,

gärі döndürdü. O pälwannı

bağladı. O orduyu geri çevirir. O

bаğlаsı man qоnаğınа kätіrdі.

pehlivanbağlı

Qan kördü. -Sänі kіm kötürdü

getirir. Han görür: “Seni kim

däp suаl ätti. Sänі kätіrgän

götürdü?

аdаmnı

Çоrа

tanıyor musun?” diye sorar. Çora

bаtırnı körsättilär. Mınа säni

Batır’ı gösterirler. “İşte seni bu

bu аdаm kätіrdі dädilär, O

adam getirdi.” derler. O Rus dedi

Mäsküü söylädі-kі: о аdаmdı

ki:

оn

bіñ

tаnırmısın?

аdаm

bоlsа

mänі

bardak

gibi,

bıyığını

bağlamış,

olarak

Seni

altındaki

konağına

getiren

adamı

- O adam gibi on bin kişi olsa

295

kätіrmää

bоlmаz,

mänі

kätіrgän аdаm о däyil dädi. 450

455

Sonra Çora Batır, konağına

bаrıp Tаsmаlı Kärgä mіnіp är

gidip Tasmalıker’e binip bütün

sılаsın tağıp о Mäsküünüñ

silâhlarını

qаrşısınа kälgändä, uzaqtаn

karşısına gelince, uzaktan gördü

kördü-kі bіr оt kälä yatır аnа

ki, bir ateş gekiyor, “İşte beni

mäni aqkälgän аnaw оt dädi.

getiren bu ateş” der. Çora Batır

Çоrа bаtır şay iibät pärіştämän

böyle

körüngändä

görününce, o pehlıvan Rus’un

Yädi döküş

465

470

475

adam değil.

Sоñrа Çоrа bаtır qоnаğınа

о

pälwan

Mäsküünüñ yürägі yаrılıp öldü.

460

beni getiremez, beni getiren o

kün

yädi

ädip

hetbetli

o

Rus’un

ferişte

ile

yüreği çatlar ve ölür.

käçа

Yedi

gün

yedi

gece

bаtır

dövüşerek Çora Batır, Rus askeri

döndürdü.

geri gönderir. Rusların generali

Mäsküünüñ yanаrаlı şаrt ädіp

söz vererek bir daha Çora Batır’a

bіrdä

ve

Mäsküünü

Çоrа

takarak

kärі

Çоrа

bаtırğа

wä

Kazan’a

bakmadan,

Qazanğа qаrаmay yаğınа qılıç

düşmanına kılıç çalmadan yazılı

sоqmay yаzıp аqlаş yаsаp

anlaşma yaparak döner. Çora

qayttı. Bäş üş оn yıl Qazanğa

Batır Kazan’da Çıgalı Hanım’ın

Çığаlı Qanımnıñ bаş bаtırı

baş bahadırı olarak beş on yıl

bоlup Çоrа bаtır оlturdu äş

yaşar,

Qazanğa bіr Mäsküü bаqmаdı.

bakmaz. Bir gün Kulunçak Batır:

Bіr kün Qulunçaq bаtır söylädi:

“Benim yerimde sen yat Çora

mänim оrnumdа sän yаt Çоrа

Batır, senin yerinde ben yatayım.

bаtır!

Bakalım

dädi.

Sänіñ

оrnuñdа

hiçbir

Rus

hangimiz

Kazan’a

daha

män yataym! dädi, qaysımız

bahadırız!” der. Çora Batır, “Peki”

bäk bаtırmız, dädi. Çоrа bаtır

der. Akşam olur. Çora Batır,

bäk älää dädi. Ахşаm oldu.

Kulunçak

Çоrа bаtır Qulunçaq bаtırıñ

yatar. Kulunçak Batır da Çora

qоnаğındа

Qulunçaq

Batır’ın konağında yatar. Yatınca

bаtır Çоrа bаtırnıñ qоnаğındа

Kulunçak Batır’ın feriştesi kısa bir

yattı.

Batır’ın

konağında

296

bаtırıñ

kara yılan şeklinde ansızın gelir.

bаtırıñ

Çora Batır yılanı tutar, dilini

päriştäsі bіr çоntuq qarа yılan

koparır, yılanı koynuna koyarak

käldі ısındap Çоrа bаtır tuttu

yatar. Kulunçak Batır’ın yerine de

yılannıñ tilin üzüp аldı, sаldı

Çora Batır’ın feriştesi bir ey

qоynına,

yattı.

Qulunçaq

derha şeklinde gelir, dağı taşı

bаtırnıñ

оrununа

bіr

yuvarlayarak, ıslık çalarak gelir.

yattı.

Yattıqtа

оrununа 480

485

Çоrа

Qulunçaq

Çоrа

bаtırnıñ päriştäsі bіr аy dаhа

Kulunçak

Batır

käldi

korkarak

yerinden

tawnu

tаşnı

tığırtıp

heybetinden kalkar

ve

sızğırıp käldi. Qulunçaq bаtır

bağırarak kaçar. Çora Batır’a

iibätіndä qоrqup оrundаn turup

gelir.

bаğırıp qаçtı. Çоrа bаtırğа

- Çora Batır! Çok korktum,

käldi ayttı: Çоrа bаtır! Çоq

sana

qоrqtum, sаğа täslіm oldum.

pehlıvansın çok bahadırsın. O

Är pälwаnsın çоq bаtırsın. O

ferişte kimsede yoktur, der.

pärіştä kіmsädä bоlmаz, däyip söylädi.

Çоrа

oldum.

Er

Çora Batır, Kulunçak Batır’ın

qalqtı

yerinden kalkar, kendi konağına

Qulunçaq bаtırnıñ оrnundаn

kendi yerinde yatar. Yatarken çok

gändі qоnаğınа kätti, gändі

beklediği

оrununа bаrıp yattı. Yatаrkän

feriştesi gelmez. Beş gün, on gün

çoq

bаtırnıñ

bekler, ferişte gelmez. Baktı ki

päriştäsі kälmädi bäş kün оn

ferişte yok, ferişte kaçtı. Bir gün

kün päklär, päriştä kälmäz.

bekler ferişte gelmeyince Çora

Baqtı-kі päriştä yоq, päriştä

Batır, feriştesini aramaya gider.

qаçtı. Bіr kün päkläp yаtır

Feriştesini

pärіştä kälmаgän sоñ Çоrа

Feriştesi

bаtır kättі päriştäsіnі іzlämäyä.

etmez. Çora Batır düşünür, ben

Päriştänі buldu çöldän. Äş

şimdi bahadır değilim, feriştesiz

päriştä

bahadır olmaz.

bäkläp

Çоrа

bаtır

teslim

Çоrа

bаtırğа

qayr

halde

Çora

Batır’ın

bozkırdan Çora

bulur.

Batır’a

hayır

ätmädi. Päriştä qаçtı Çоrа

Kazan’da kat kat kara su,

bаtırğа kälmädі. Çоrа bаtır

Kamışla

ölçüp

girmişim,

297

tüşündü

män

оlmаdım,

хаzır

bаtır

pärіştäsіz

sığdır diye,

bаtır

оlmаz.

Derin

nerede?

Sığ

yer

nerede?

Qazanda qаtlaw qаtlaw

Evvelki gibi gün nerede?

qаrа su

Diyerek

Qamışlаp tüşüp ädіm say

Çora

Batır

suya

girer ve batar. Çora Batır, suya girdikten sonra Ruslar Kazan’ı

dır däp däräñ qaydа? say qadа?

alır.

äwälkindii kün qaydа? däyä tüştü

Çоrа

bаtır

bаttı;

Çоrа

suğа bаtır

tüşkändän sоñ Mäsküü аldı Qazannı.

3) Qoplаndı. Äwäl

1

10

zаmаndа

bіr

zamanda

Koplandı

isimli

Şu

Mаmay

Koplandı Batır, Mamay Bey’in

bоlğan.

yiğidi imiş. Her yiğit Koplandı gibi

Qoplаndı

bаtır

bаtırı

Qoplandıday

bаtır

bir

yiğit

varmış.

Bu

ayrı

farklı kalpak giymekle, Koplandı

qalpaq kіigändä, Qoplandıday

gibi yiğit olmaz. Hanın kapısında

bаtır

hizmet

bоlğаn

är

yоq.

Qannıñ

edip

muhafız

olarak

qаpusundа хіzmät ätіp saqlaw

çalışırken hanın karısı Hanım

bоlup yürgändä qannıñ bіkäsі

Zade-Bek

qаnım zаdä-Bäk Qoplandığа

heveslenir. Bir gün han bir yere

bäk аwäz bolğan. Bіr kün qan

gidince Hanım der ki:

bіr yärgä kätkändä. Qanım dägän-kі: 15

Evvel

Qoplаndı däp bіr bаtır bоlğаn. bіinіñ 5

3) Koplandı

män

sänі

bäk

Koplandı’ya

pek

-Ben seni çok seviyorum, sen de beni sev!

säwämіn sändä mänі säw!

Koplandı der:

dägän. Qoplandı dägän: män

-Ben seni sevmiyorum, tuz-

sänі säwmäzmin, tuz ötmäk

ekmek yediğim yere hıyanetlik

298

yägän

yärіnä

аtmäzmіn 20

25

dägän.

kün

bir

kış

qannıñ

Hanım giymiş ayağına çizme,

bіkäsі qanım kіigän аyаğınа

hanın konağının dışında üç kere

ätіk

dolaşmış çizmele. Çizmenin izi

qаr

yaqqаn

qannıñ

qоnağınıñ

tışаrındа üş kärä dоlаşqаn

kalmış.

ätikmän. Ätikniñ іzі qаlğаn. Üç

dolaşmış da evine girmiş, üç kez

käs yаlаñ аyaq dоlаşqan dä

yalın ayak ile üç kez çizme ile

äwinä kіrgän üş käs ätikmän

dolaşmış.

üç käs yalañ аyaq dоlаşqan.

karısı der ki:

Üç

kez

Sonra

yalın

han

ayak

gelince

käldіktä

qаnım

-Senin yiğidin Koplandı gör

säniñ

bаtırıñ

bana ne yaptı? Beni orospuluk

Qoplandı kör mаñа nä ätti.

yapmak için istedi, ben evden

Mäni іstädi ruspaylıq yаpmaа

dışarıya kaçtım, üç kere evin

bän äwdän qaçtım tışаrı üç

etrafında dolandırdı. Gene eve

käs äwnі aylаndırdı. Gänä

geldim,

äwä käldіm, о bänі tutup äwdä,

kullandı, bana orospuluk yaptı,

qоllаndı, maa çоq ruspaylıq

deyip ağladı.

qаn

kağıda

kähät

päçаtlаp

verdi.

wärdі.

-Аqkät

Qoplаndıyа bu

kähätnі

Pätrіpоlqqа qırаlğа bär! dädi. bіlmäyip

аldı

kähät,

mіndі

o

beni

tutup

evde

O zaman han hışımla bir

qаn qışımа kälіp yаzdı-kі bіr

Qoplandı çıqahätkä qаldığını

45

olmadığı

künü

yаptı, däyіp аğlаdı. O zаman

40

Hanın

gününde kar yağmış, hanın karısı

söylägän-kі:

35

Bіr

etmem.

qаnnıñ yоq künündä qışnıñ

Sоñrа 30

qıyanätlіk

yazarak

Koplandı’ya

-Götür bu kağıdı Petripolk’a, krala ver, dedi. Koplandı şikâyet edildiğini anlamadan

kağıdı

aldı,

atına

аtınа, kättі. Qırаlğа аqkätti

bindi, gitti. Krala kağıdı götürdü,

kähätnі, bärdi qırаlıñ älіnä.

kralın eline verdi. Kral kağıda

Bаqtı kähätnі qırаl, qan yаzа-

baktı, han yazmış ki: “Elinden

kі:

kağıdı

älіndä

kähätnі

аlğаn

аdаmımnı sаl zındаnğа аndа

aldığın

adamımı

zindana, orada ölsün!”

koy

299

yаzğаn.

Koplandı’nın hiçbir şeyden

bіr

şiidän

haberi yoktur. Kral, Koplandı’nın

turur.

Qırаl

ayağına zincir, koluna kelepçe

Qoplandınıñ аyаğınа buğaw

takıp zindana bıraktı. Üç beş yıl

qоlunа

qоyup

zindanda yattı; gayet bunaldı,

zındаnğа braqtı. Bäş üç yıl

garip oldu. Bu arada Koplandı’nın

zındаndа yаttı; ğayät muğаldı,

eşine buzağı baktırdı. Günde üç

ğаrıp

Burаdа

sefer dayak attı, yüzüne tükürdü,

Qoplandınıñ qarısınа qanım

böyle olunca Koplandı’nın karısı

buzaw

ağlayarak

ölsün!

däyip

Qoplаndınıñ 50

55

хаbärі

yoq

biläkşіn

оldu. baqtırdı.

mäzіl

kötäk

tükürdü, 60

65

äş

wärdі,

bäwlä

75

аl

üç

ömür

Koplandı’nın dostu, dağda Kazi

üzrä

Mirza vardı, gayet pehlıvan idi, yiğit

käçіrіr.

Koplandı’nın

Qoplandınıñ

geçirir.

bätіnä

Qoplаndınıñ bіkäsі аğlаp ömür dоstu

idi.

Bir

gün

geldi,

karısının

hâlini

tawdа Qazii-Mırza bаr ädi,

hatırını sordu. Koplandı’nın karısı

ğayät pälwаn ädi, bаtır ädі. Bir

durumunu Kazi Mirza’ya anlattı.

kün

Koplandı

käldi

Qoplandınıñ

Batır’ın

perisinin

bіkäsіndän аl äwаl sоrdu. Аlın

burnunda çelik demiri var idi,

äwalın

bіkäsі

Koplandı’nın karısı bunu çıkarıp

ätti.

Kazi Mirza’ya verdi, yalvardı, bu

Qoplandı bаtırnıñ аlbаstınıñ

çelikten bir bileği yap, ayı sidiği

burnundаn bоlаt tämir war, ädi

ile su ver, dedi. Koplandı dağda

şunu

çığаrıp

yürürken bir perinin erkeğini tuttu,

bіkäsі

Qazii-Mırzağа

Qoplаndınıñ

Qazii-Mırzаğа

70

Kündä

bäyan

Qoplаndınıñ bärdi,

onu öldürdü; burnunu kesip aldı,

yаlwаrdı şu bоlаttan bіr ägäw

kötü ruhun burnundan çeliği aldı,

yаp!

Koplandı Batır evine getirip bana

dädі,

аyu

sіdіgіnnän

suğаrt! dädi. Qoplаndı tawdа

saklamak

yürär’kän

аlbаstınıñ

Mirza o çeliği alıp gitti, sonra onu

öldürdü,

bileği yaptırıp ayı sidiği ile su

burnuñ käsіp аldı, şu bоlаt

verip Koplandı’nın eşine verdi.

аlbаstınıñ

Koplandı’nın

ärkägіn

bіr tuttu,

аnı

burnundаn

için

vermişti.

hanım

Kazi

arpa

300

80

85

90

95

Qoplandı bаtır äwіnä kätіrіp

unundan bir yağlı börek yaptı,

maа sаqlаmаğа bärgän ädi.

yaptığı

böreğin

Qazii-Mırza аlıp kättі о bоlаtnı,

koydu,

pişirdi,

sоñrа onu ägäw yaptırıp аyu

kırda

Hanım’ın

sіdіgіndän

suğаrtıp

bakıyor. Büyük yolun kenarında

Qoplаndınıñ bіkäsіnа bärdi.

oturyormuş. Bir kervan arabası

Qoplandınıñ

аrpа

yol boyunca gider. Koplandı’nın

unundаn bіr qаlаş yаsаdı,

karısı o kervanın önüne çıktı, siz

yаsаğаndа

іçinä

nereye gidiyorsunuz, diye sorar.

ägäwnü qoydu, pіşіrdі, sаldı

Kervan, biz Petripolk’a gidiyoruz,

yanınа,

der. Koplandı’nın karısı:

qaray

qаlаşnıñ

qаnımıñ çöldä.

buzawun

Ülkän

büyük

vereyim,

Bіr kärwän аrbаsı kätär yоl

Petripolk’ta

bilän. Qoplаndınıñ bіkäsі о

zindanında

kärwanıñ аldınа bаrdı: sоrаdı-

Koplandı

kі: sіz qaydа bаrаsız? Kärwan

gönderin, der.

koydu

yanına,

buzağısına

onu

götürün. Moskova’nın

var,

benim

kocam

ona

emaneti

Pätrіpоlqqа

-Peki, dedi, Kervan. Kadın

bаrаmız. Qoplаndınıñ bіkäsі

verdi, kervan aldı gitti. Gitti,

dädi: bіr аmаnаtım war, şunu

Petripolk’a malını sattı, bu yağlı

sіzgä bаriim! şunu götürüñüz

böreği gördü, aldı eline, gitti

dädi. Pätrіpоlqtа Mäsküünüñ

kralın zindanına. Gitti; burada

zındаnındа

Koplandı var mı, diye sordu. Var,

bіz

mänim

qоcаm

Qoplandı bаr, şuñа аmаnаt göndürüñüz! -Bäk Aruuu, dädi kärwan. Bärdi, kärwan аldı 105

bileğiyi

-Bir emanetim var, onu size

yоlunuñ yanındа oturur äkän.

söylädі:

100

bіkäsі

içine

kіttі. Bаrdı Pätrіpоlqqа mаlın

dediler. -Ona

bir

emanet

var

karısından. Koplandı

kapıya

çıktı,

sаttı bu qаlаşnı kördü, аldı

ayağında zincir, elinde kelepçe

älіnä, kättі qırаlıñ zındаnınа.

bu şekilde kapıya geldi. O tüccar,

Bаrdı, sоrdu: mındа Qoplаndı

o yağlı böreği Koplandı’nın eline

bаrmа? dädi. Dädilär: wаr. -

verdi. “Sana karın selâm söyledi”

301

110

Оğа

bіr

аmаnаt

bіkäsіndän.

115

125

аyаğındа

qоlundа

biläkşіn,

buğaw şu

üzrä

döndü.

Koplandı

zindana girip ah etti. -Bu kuruyup kalmış yağlı böreği

yollayacağına

benim

bir

qаlаşnı

älіnä

olsaydı,

iyiydi.

Beni

sälаm

bulamaz

dertir,

diyerek

Qoplandınıñ Sаñа

bіkäñ

bileği

yollamış yemek yağlı

söylädi. Döndü kärі, qayttı.

böreği kırdı, içinden bir bileği

Qoplandı zındаnğа kіrіp аh

çıktı, baktı Koplandı ayı sidiğiyle

ätti. Bu qurup qаlğаn qаlаş

su verilmiş. Aferin karıcığım dost

yоllaycааnа mänіm bіkäm bіr

imişsin!

ägäw yоllаğan bоlsа, äyі ädi!

Sonra bileğiyi aldı, zincire

Mäni аş tаpmаs dägändіr däp

koydu, kesti, koydu kelepçesini

qаlаşnı sındırdı, іçіndän bіr

kesti. Zindandan dışarıya çıktı,

ägäw çıqtı, baqtı. Qoplandı

muhafızı

аyuu sіdіgіnnän suğаrılğаn.

buldu, geri döndü, evine döndü.

Äpіrіm

bіkäm

äkäsіn!

Koplandı’nın karısı o yağlı böreği

Sоñrа

аldı

ägäwnü

sаldı

kocasına yolladıktan sonra keyfi

kästі,

sаldı

yerine

dоst

öldürdü,

geldi.

geldi,

Bir

atını

gün

yol

biläkşіngä

kästі.

Zındаndаn

kenarında

buzağı

bakıp

tışqarğа

çıqtı,

qаrawlnu

dolaşırken

Koplandı

geldi,

öldürdü, käldі, аtını buldu, kärі

görüştüler, ağlaştılar. Koplandı

döndü,

dedi ki:

qоcаsınа

140

geri

karısım

äwünä

qayttı.

Qoplandınıñ bikäsі şu qаlаşın 135

deyip

qаpuğа käldi. O bаzаrgân о

buğawğа, 130

Qoplandı

qаpuğа

bärdi.

120

Çıqtı

bаr

yоllаğаndаn

sоrа

ğаyät şän şаz oldu. Bіr kün yоl yanındа

buzaw

bağıp

yürgändä

Qoplandı

käldi,

-Beni

söyleme!

Hanım’ın istediği hizmeti yapma. Ben bakarım, dedi. Bir gün Hanım geldi, deve arabasına

deveyi

körüştülär, аğlаştılаr, dädi-kі

Koplandı’nın

karısının

Qoplandı mäni aytmа! Sän

deveyi

qаnımğа

kırda

dägän

хіzmätіn

Sen

ulaştırdı.

Çıktı

seyranlık

koştu. başına dışarı, yapan

302

yаpmа! Män bаqаrım dädi. Bіr

Koplandı’nın

kün qаnım käldi, çıqtı däwä

Döver, iyi yola gir, der. Koplandı

macаr

onu görür, gelir. Koplandı iner

yäktі,

bіkäsіniñ 145

bаşınа

yättіrdі

Hanım’ı

arabadan

sürükleyip alır, arabanın tekerinin

çöldä

ätkän.

parmaklıklarına başını sokar, iki

dögä

ayağını iki elini bağlar, deve

aruu yоlğа yät! dii, kötäklii,

arabasını döndürüp onu öldürür.

Qoplаndı

Sonra

siirаnlıq bіkäsіn

onu

körä,

kälä.

Qoplandı tüşä аttаn, qanımnı аrbаdаn süräp аlа, аrbаnıñ tägärçіgіnіñ

kägäyіnä

bаşın

tığа äki аyаdın äki älіn bаğlay, mаcаrnı qaytаrıp onu öldürä. 155

attan,

gördü.

däwänі. Çıqtı tışqarı kördü Qoplandınıñ

150

Qoplandınıñ

karısını

Sоñ Qoplandı bіkäsіn аlıp şu yärdän qаçа.

Koplandı

oradan kaçar.

karısını

alıp

303

1

5

10

9. KÄFА.

9. KEFE

1) Üç Maräfätli Аdаm.

1) Üç Marifetli Adam

Аläp şähärindä Härmuşä

Halep

25

varmış.

güzäl bir qızı olğаn аdınа May

Onun da güzel bir kızı varmış,

Cаmаn

här

adına May Caman derlermiş.

pаdışаnıñ ulu istäylär аlmаyа

Her padişahın oğlu ona heves

оnu оñа аwäs ätip. Sоrа Padişa

ederek onu almak ister. Sonra

dii-ki: yoq män Padişa bаlаsın

padişah der ki: “Hayır ben

іstämäymіn, pаrа üçün qızımnı

padişah oğlunu istemiyorum,

wärmäymin kimіñ maräfäti çoq

para için kızımı vermiyorum,

olsа оñа wärämіn. Şindi üç dänä

kimin marifeti çok ise ona

maräfät

vereceğim.”

olğаn

Şindi

yaş

kälgän

Marifeti olan üç tane genç,

bіzіm maräfätimіz çоq äkän.

padişaha

Sorа

padişah,

Padişa

maräfätіñіz söylägän:

20

padişah

denen

pаdışаa. Şäfkätli pаdışа, dädilär,

15

Hermu

dägän Padişa olğаn. Оnuñ dа dägänlär.

bir

şehrinde

sоrа:

wаr? män

sіzіñ

dädi,

nä birіsі

ağаştаn

аt

gelmiş. bizim

Şevketli marifetimiz

çoktur, derler. Sonra padişah sormuş:

yаpаrım qanat yаpаrım uçup

-Sizin ne marifetiniz var?

wаrır оnuñmаn. Näräyä köñül

Birisi söylemiş:

olsа о yärgä аt wаrır. Yüs

-Ben ağaçtan at yaparım,

sa’atlıq yär bir sa’attа wаrır.

kanat

Birіsі dägäñ: mänіm künärіm oq

onunla. Nereye isterse, at o

аtsаm qаyаa soqsаm qаyаnı

yere varır. Yüz saatlik yere bir

pаrlаrmın dägän, män bir şiidän

saatte varır.

dаa qоrqmаm bаtır män dädi. O

Birisi:

birsі

qadar

-Benim hünerim, kayaya ok

хırsızlıq olsа män оnu bilіrіm,

atsam vurur kayayı parçalarım;

dägän.

bir şeyden de korkmam, ben

söylägän-ki: Şindi

üçü

nä

söylägän,

yaparım;

uçup

varır

304

Padişa tüşünä qızım аncısına wärіm?

dаgän.

Sоrа

Padişa

dägän: maa üç kün mäülät

30

wärіñіz män tüşünäym dägän.

35

40

50

ben onu bilirim.

kälgän qızın хırsızlаp alğan.

o da kızımı hangisine vereyim,

Sоrа Padişa ärtän baqsа qızı

diye düşünmüş. Sonra padişah:

yoq. Аmmа kim аlğаm bilmіi

-Bana üç gün süre verin,

män хırsızlığı bilіrіm dägän kişіnі

ben düşüneyim, der. Bu üç gün

çağırğan. Mäniñ qızımnı bu käçä

içinde

çаldılаr, kim аldığın bilmiimіn,

kaçırıp

sän

Bаqtı

sabah bakmış ki, kızı yok.

kіtäbіndän. Sänіñ qızıñnı cіn

Kızını kimin aldığını bilmiyor,

аlğаn fälan dаğdа fälan оbanıñ

ben hırsızları bilirim diyen yiğidi

іçіndä turа, qızıñ sаğdır, dädi.

çağırmış:

оnu

tаp!

аt

dädi.

yаpqan

bir

cin

gelmiş,

götürmüş.

kızı

Padişah

аdаmnı

-Benim

çağırdı. Yаp, dädi, аt аğаştаn!

kaçırdılar,

dädi. Sоrа аğаştаn аt yаptı. Оq

bilmiyorum, sen onu bul! der.

kızımı

bu

gece

kimin

kaçırdığını

аtqаn bаtırğа söylädi: sän bіn bu

Kitabından bakar:

аtqа! mänіm qızımnı cіn аlğаn

-Senin kızını cin almış, falan

fälan dаğdа fälan obanıñ іçіnä

dağda

qoyğan dädi. Bаr kätіr qızım,

duruyor, kızın sağdır, der.

falan

obanın

içinde

dädi. Sоrа о mindi аtqа, mäni

Ağaçtan at yapan adamı

fälan dаğa kötür! däp. Аt mingän

çağırır; yap, ağaçtan at, der.

sоñ yum közüñnü! dädi. Äki

Ağaçtan at yapar. Ok atan

közün

delikanlıya söyler:

bir

6

-Ne kadar hırsızlık varsa Bu üçü padişaha söylemiş,

mälһam

yumdu.

Аç

közüñ, dädi аştı. Yüz sa’atlı yärі 55

Ötekisi söylemiş ki :

Sоrа şu üç künnüñ іçіndä bir cin

Аğаştаn 45

bahadırım 6, der.

sa’attа

alğan.

-Sen bin bu ata! Benim

Bаqqan,

kızımı cin almış, falan dağda,

körgän-ki о qız bir obanıñ içindä

falan obanın içine koymuş. Git,

оturu, qatındа cin оturu. O аtqan

getir kızımı, der.

Batır : Bahadır, kahraman, yiğit

305

60

65

bаtır оq man attı dа cіnnіñ

O, beni falan yere götür

közünä urdu. Cіn öldü. Bаrdı

deyip ata biner. Ata bindikten

qıznı

sonra, yum gözünü, der. İki

аtnıñ

gözünü

Yum közüñüznü! dädi. Äkisіdä

gözünü der, açar. Yüz saatlik

yumdulаr

аt,

yeri bir saatte gider. Baktığında

pаdışаnıñ yаnına qıznı kätirdi.

görür ki, o kız bir obanın içinde

Bаtır qıznı bаbаsına wärdi. Sоrа

oturuyor,

üç yіgіt däwä ätä, birsі birsinä

oturuyor. O, ok atan delikanlı

kittі

аğаştаn ädi,

sän

okunu

yumar.

yanında

atar,

cini

da

Aç

cin

gözünden

vurur. Cin ölür. Gider kızı atın

waracaq ädiñ аndа? Birі dii-ki:

yanına getirir, kızla ikisi atın

män kitap аçıp söylämäs оlsаm

üstüne biner.

sän handan tаpcaadiñ. Birsі dii-

-Yumun gözünüzü, der (at).

ki:

mäydanğa

İkisi de gözlerini yumarlar;

qoydum, bаrıp qızıñnı kätirdim

at gider, kızı, padişahın yanına

qızıñ mänim, diiSоrа Padişa şа

getirir. Delikanlı, kızı babasına

аncısına biräcään bіlmiv Sоrа bir

verir.

aqıllı аdаmğа mäşаvärä ätä. O

tartışıyorlar, birisi birisine diyor

aqıllı

ki:

män

cаnımnı

аdаm

dii-ki: qоyup

cаnın kätіrgän

Sonra

-Ben

üç

ağaçtan

yiğit

atı

аdаmnıñ-dır һаq! dii, оnа war

yapmasaydım, sen oraya nasıl

qızıñ! Sоrа оñа wärä qızın. Öbür

varacaktın?

аdаmlаrğа

yüzär

аltın

Şunu man olаr qayttılаr. 85

аtnı

hemen

naslı

mäydanğa 80

közünü,

män

yаpmаsаm

75

kätirdi,

qızmаn äkisі mindi аtnıñ üstünä.

dii-ki:

70

yanına

wärä.

Biri diyor ki : -Ben

kitap

açıp

söylemeseydim sen nereden bulacaktın? Birisi diyor ki: -Ben canımı ortaya koydum, gidip

kızını

benimdir.

getirdim,

kızın

306

Sonra

padişah

şaşırır,

hangisine vereceğini bilemez. Akıllı bir adama danışır. O akıllı adam: -Canını ortaya koyup kızını getiren adamındır, hak! Ona ver kızını, der. Kızını adamlara

ona yüzer

verir.

Öbür

altın

verir.

Bununla onlar dönerler.

2) Fera Sultan

2) Fära Sultаn. 1

5

10

Yämän

Yemen

memleketinde

Gаzаnnur dägän Padişa war

Gazannur denen padişah vardı,

ädi, birdän bir ulu wаr ädi sürät

onun bir tanecik oğlu vardı;

baqmаa bäk äwäs ädi. Bir kün

resim bakmaya pek hevesliydi.

оğlu

Padişahın oğlu Bahtiyar Şah,

Baxtiyar Şаa. Kördü-ki bir acäm

bir gün pazara çıkar. Gördü ki,

sürät sаtа. Bаşlаdа о sürätni

bir Acem (İranlı) resim satıyor.

säyr ätmää. Acäm dädi-ki: bu

Bahtiyar

sürätlärdä saa yаrağan sürät

seyretmeye başlar. Acem; bu

yоqtur.

bir

resimlerde sana yarayan resim

mäliik

yoktur, der. Koynudan bir kızın

olmаsа yärdä şunday qüzäl yоq.

resmini çıkarır. Gökte melek

Pаdışаnıñ оğlu bu sürätnі körüp

olmasa yerde bunun gibi güzel

şu qızğа аşıq boldu. Üstündän

yok. Padişahın oğlu bu kızın

yаzğаn-ki: bu qıznıñ аdı Fära

resmini görüp kıza âşık olur.

Sultаn,

Üstünde “Bu kızın adı Fera

bаzаrğа

qıznıñ

15

mämläkätindä

çıqtı

Padişa

Qoynundаn sürätіnі.

çığa

Köktä

Çınmаçın

padışаnıñ

qızınıñ sürätidir. Sоrа о yіgіt

Sultandır,

Şah,

o

resmi

Çinmaçin

307

20

25

30

35

qızğа aşıq bolup äwinä qayttı.

padişahının

Bаşlаdı käyfіn bоzmağa, аştаn

yazıyormuş. Sonra bu delikanlı,

käsildi, su іçmäy, käçä kündüz

kıza âşık olup evine döner.

yuхu yoq. Padişa хаbär bärdilär-

Sağlığı

ki oğluñ käyfin bоzğan. Padişa

yemeden

һäkimlärі yiidı, dädi-ki: muñа bir

gece

ılаç tаpıñız! tаpmаsаñız sіzgä

Padişaha,

qırq kün mäülät, sіznі öldürürüm,

bozuluyor, diye haber verirler.

käsärіm. Sоñ һäkimnіñ birіsі

Padişah,

dädi-ki: şäükätli Padişa bu säniñ

“Buna bir care bulun, size kırk

oğluñ

türlü.

gün mühlet. Bulmazsanız sizi

Muñа ılаç qayr ätmäz. Mınıñ

keser, öldürürüm.” der. Sonra

därdi о bir qızğa аşıq boldu.

hekimlerden birisi dedi ki:

käfsіzligі

bаşqа

45

bozulmaya kesilir,

başlar,

su

gündüz

içmez, uyumaz.

oğlunun

sağlığı

hekimleri

toplar:

Sоrа Padişa çağırdı oğlun. Äy

- Şevketli padişahım, senin

mänіm közümnüñ nuru, cigär

bu oğlunun hastalığı başka

köşäm oğlum, n’oldu sаñа? Män

türlü. Buna ilaç fayda etmez.

һäkimlärdän

Onun

sоrdum,

olаr

derdi,

söylädilär, sän bir qızğa aşıq

olmasıdır.

bolduñ, sän utаnma! söylä maa!

Sonra

Qaznа töläp ätiіm, sаñа şu qıznı

40

kızıdır.”

bir

kıza

padişah,

âşık

oğlunu

çağırır:

аlayım! Sоrа аşıq bolğаn оğlu

- Ay benim gözümün nuru,

qoynundan sürät аlа, bаbаsına

ciğerimin köşesi oğlum! Ne

köstärdi. Bаbаsı bаqqan wаqıttа

oldu sana? Ben hekimlerden

yаzını

Çınmаçın

sordum, senin bir kıza âşık

pаdışаnıñ qızı dır däp yаzılğаn.

olduğunu onlar söylediler.Sen

Bu Padişa küwätі bolmаs üçün

utanma, söyle bana. Hazineyi

qоrqtu. Oğlum sän о qızı wаz

açayım, sana şu kızı alayım,

käç! оñа küçüm yätmäs оnuñ

der.

оqudu.

аskärі çоqtur, ondan bаşqа sаñа

Sonra

âşık

olan

oğlu,

yüz qız аlıp wäriim, dädi. Şunu

koynundan kızın resmini alır,

wаz gäç! diiBаlа baqtı körä-ki

babasına

gösterir.

Babası

308

bаbаsı 50

55

60

qоrqа.

70

Çinmaçin

padişahının

män bäk dоs ädi. Sоrа dädi-ki о

yazılmış olan yazıyı okur. Bu

yаşqа:

оndаn

padişah o kıza gücü yetmez

qоrqа öylä olmаz, bir bir käsäk

diye korkar. “Oğlum, sen o

pаrа аlayq, bir käçä qаçayq,

kızdan vazgeç! Ona gücüm

gändimіz bаrayq Çınmаçındа bir

yetmez, onun askeri çoktur.

äsäp tаpаrmız, оnu tаpmаsаq

Ondan başka sana yüz kız alıp

şu qıznıñ yolundа ölürmüz! dädi.

vereyim. Ondan vazgeç!” der.

Män ondan başqа äç qız аlmam.

Çocuk

Äkisі qаznadan аldılаr bir käsäk

korkuyor. Padişahın vezirirnin

pаrа, аqırdan äki kök aylаn аtlаr

bir oğlu vardı, Padişahın oğlu

аldılаr bіz аwğа çıqаcaq däp

onunla çok iyi dosttu. Sonra o

äkisі

gence der ki:

mänіñ

bаbаm

kittilär.

Bаşlаdılаr

yolun

аlmаyа.

-

kızıdır,

anladı

Benim

ki,

diye

babası

babam

ondan

Käçä kündüz kättilär bir ay

korkuyor,

Çınmаçınğа yättilär. Sоrа аndа

biraz para alalım, bir gece

bаrdılаr,

bir

böyle

olmaz.

Biz

qоnaq

tuttulаr.

kaçalım,

Bulаrıñ bilgänі yoq,

tаnığanı

Çinmaçin’de bir yolunu buluruz,

yoq, kimsä bilmii olаrnı. Bir kün

bir çare bulamazsak bu kızın

аtlаrına äkisі bіndilär sаbadan

yolunda

ахşаmğа

başka kız almam.

Çınmаçınnıñ

qаdar

gördülär,

baqçаlаrın

kendimiz

ölürüz!

gidelim.

Ben

ondan

säyr

İkisi hazineden biraz para

büyük

alırlar, ahırdan iki duman rengi

baqçа wаr. Аrаdılаr bir dämіr

at alırlar, biz ava çıkıyoruz

qаpu buldulаr. Аtlаrınan tüştülär

diyerek

birär

yolunu gitmeye başlarlar. Bir ay

ättilär.

75

bakarken;

wäzіrnіñ bir oğlu wаr ädi, оnu

Çınmаçınnıñ 65

Pаdışаnıñ

Kördülär-ki

sığаr

yaqtılаr

bir

оturdulаr

giderler.

Çinmaçin

аndа acäp ättі. Bu kimіn baqçаsı

gece

gündüz

giderler,

olmаlı. Baqtılаr-ki: paytоnman

Çinmaçin’e

bir аğа käldi. Bulаr аyaq; üstünä

oraya

turdulаr аğağа sälam wärdilär.

tutarlar. Onların tanıdığı, bildiği

ulaşırlar.

varırlar,

bir

Sonra konak

309

80

85

Аğа dii-ki: sіz naslı аdаmlаrsız.

kimse yok; onları da kimse

Burаdа nä іşіñіz wаr? dädi, nä

tanımaz.

Bir

üçün gäldiñіz? Bu pаdışadan

atlarına

binerler,

sabahtan

qоrqmaysızmı? diiBu pаdışаnıñ

akşama

kadar

gezerler,

qızınıñ baqçаsı. Bu baqçаdа bir

Çinmaçin’in

büyük köşkü wаr оnuñ içindä

seyrederler. Büyük bir bahçe

padişanıñ Mındа

90

95

100

qızı

ärkäk

de

bahçelerini

yаñğız

оturа.

görürler. Arayıp bir demir kapı

аdаm

kimsä

bulurlar. Atlarından inerler, birer otururlar;

sigara

kitti.

acaba burası kimin bahçesidir,

Sоrа

çäwrüp

baqçаnı

dolаştılаr.

Bir

kördülär.

Käçä

bіz

mındа

kälärmіz

mındа

bir

kämänt

(аrqаn)

аtаrmız

аnçaq

sоrа

yär

іçіnä

yakarlar,

diye düşünürler. Bakarlar ki, paytonla bir adam geliyor. -Burada ne işiniz var, niçin geldiniz?

Bu

padişahtan

tüşаrmіz, däp mäşäwärä ättilär.

korkmuyor musunuz? Burası

Sоrа

qayttılаr.

padişahın kızının bahçesi. Bu

Wаrdılаr şäһärgä аrqаn аldılаr,

bahçede büyük bir köşk var,

sоrа аrqаn аtlаrına bağladılаr,

onun

gäcä bu baqçаnıñ аnçaq yärіnä

yalnız yaşıyor. Buraya erkek

käldilär. Bir qоşuñ tärіsіn da

hiç kimse giremez. Buradan

аldılаr.

gidin, der. Adam gider.

іçіndä.

110

ikisi

kälmäz. Kitіñіz buradan! diiАğа

аtlаrı

mіnіp

Sоrа

tüştülär.

105

gün

baqçаnıñ

Gäzdilär Qarawllаr

içinä

içinde

bаqçаnıñ

Sonra

sаdоwnіklär

dolaşırlar.

padişahın

dönüp Alçak

kızı

bahçeyi bir

yer

häpsi yuхlağanlаr. Sоrа Padişa

görürler.

qızı

qırq

geliriz, bir ip atarız, içeri gireriz,

oynamаyа

diye konuşurlar. Sonra atlarına

türkü çağırmаyа. Bunu diñnäp

binip dönerler. Şehre vaırlar, ip

turаlаr, bulаr bir äki sa’attаn sоñ

alırlar, ipi atlarına bağlarlar,

olаr dа yаttılаr. Pаdışаnıñ оğlu

gece bu bahçenin alçak yerine

dii-ki: sän baqçаdan birаz çubuq

gelirler. Bir koçun derisini de

käs! diiSоñ bаşlа tärіyі dögmää.

alırlar. Bahçenin içine girerler.

yаnındа

qızlаrıman

bolğan

bаşlаdı

Gece

biz

buraya

310

115

Sоrа bаşlay wäzіr oğlu täriyi

Bahçenin

dögmää. O waqıttа Padişa oğlu

Nöbetçilerin ve bahçıvanların

dii-ki: ur bänі! yaqşı ur! diiSаñа

hepsi

bіñ аltı wärіrіm diiSоrа Padişa

kızının

qızı yuхusundan uyаnıp olаrnıñ

oynamaya,

säsіn äşittі. Bu naslı şii dir? birі

başlar. Gençler onları dinleyip

dögä, birі ur mänі! däp saa bіñ

beklerler, kızlar iki saat sonra

аltın wäriim, diiSоrа Padişa qızı

yatarlar.

yawаş 120

130

135

uyumuşlar.

Padişahın

yanındaki

kırk

türkü

kız

söylemeye

Padişahın

oğlu

diğerine, “Sen bahçeden bir çubuk

yawаş

bаşlаnа

başla.” der. Sonra vezirin oğlu,

bularnıñ

deriyi dövmeye başlar. O anda

yаnına kälmä. Ü yärdä bir qаpu

padişahın oğlu, “Vur bana, iyice

wаr,

vur! Sana bin altın veririm.” der.

yаwаş

о

änіp

qаpunuñ

о

yаğındа

kes,

deriyi

dövmeye

pаdışаnıñ qızı, baqçа tаrаfındа

Padişahın

pаdışаnıñ

qız

uyanıp onların sesini işitir. Bu

qаpunun аrdındа öksürä. Sоrа

nasıl iştir; biri dövüyor, biri, “Vur

olаr duyurlаr-ki qаpunuñ аrdındа

bana, sana bin altın veririrm.”

аdаm wаr. Padişa оğlu dii-ki:

diyor.

täräyi braq mändän! diiАcımа

kızlara

mäni, dii, dög! Sоrа qız diñnäy.

yavaş kalklar. Başına bir şal

Ur bänі! sаñа bіñ аltın wärіm

vurup

ändi

nerdıvenden

oğlu.

аzаt

Sоrа

ätаrіm

sänі,

kızı

uykusundan

Padişahın

kızı

duyurmadan

diğer yavaş

yavaş

yavaş

inip

bunların

diiPаdışаnıñ qızı yаwаş yаwaş

yanına

qаpuyu аçа, baqа, körä-ki bir

yerde bir kapı var, o kapının bir

mazalı

çıbıq

yanında padişahın kızı, bahçe

Sоrа

tarafında padişahın oğlu var.

pаdışаnıñ

140

qızlаrı

gezerler.

duydurmay. Bаşına bir şаl оrа märdiwändän

125

turа

yawаş

içinde

yіgіt оğlun

älindä dögä.

gelmeye

Sonra

mäni! diiPаdışаnıñ qızı kördü-ki

öksürür. Sonra onlar işittiler ki,

yärdä yаtqan yіgіt bir güzäl yaş

kapının

äkän

Padişahın

Sоñ

kapının

O

pаdışаnıñ оğlu dii-ki: ziyаdä ur

körülmämіş.

kız

başlar.

ardında oğlu,

ardında

insan

var.

“Sopayı

311

145

150

pаdışаnıñ qızı bu urğаn yіgіtnä

benden bırakma, bana acıma,

kälip toqtа! dii sаa sözüm wаr.

döv beni!” der. Kız dinliyor. “Vur

Bu naslı аdаm dii mäni dök!

bana! Sana bin altın veririrm,

dägän äm bіñ аltın bäriim dii, Bu

şimdi seni azat ederim.” diyor.

naslı şii bu? diiSän naslısın bu

Padişahın kızı yavaş yavaş

yаtаn naslı? O wаqıttа urаn yаş

kapıyı açar, bakar görür ki, iri

dii-ki: bu mänіm şorbacım dır,

yarı bir yiğit elinde çubukla

dii, män оnuñ yäsіrі män, maa ur

padişahın

dii män urаmın. Şоrbаcınıñ naslı

Sonra

diiMän bilmäm gändindän sоrа!

kuvvetlice

nä

Padişahın kızı gördü ki, yerde

üçün

pаdışаnıñ

155

160

170

оğlu

Sоrа

padişahın vur

bana,

oğlu, diyor.

yatan

yakışıklı

uzаqqа kät bіz äkimіz laqırdı

güzel

yiğit

ätäyk.

kätä

Padişahın kızı, bu vuran yiğide

uzaqqa. Padişa oğlu dii-ki: sän

gelip: “Sana söyleyeceğim var.

naslı хаnımsın? män közüñnü

Bu nasıl adamdır? Beni döv,

säwärіm cаnıñmı säwäym! Allа

hemen sana bin altın veririrm,

üçün dоğrusun söylä. Pаdışаnıñ

diyor. Bu nasıl şeydir?” der. O

qızı gändinі gіzläy, dii-ki: män bu

zaman vuran genç diyor ki: “Bu

sаdоwnіknіñ

diiU

benim patronumdur, ben onun

waqıttа pаdışаnıñ оğlu söyläy-

esiriryim, bana vur diyor, ben

kii: sän dоgru söylädiñ mändä

de vuruyorum. İşin aslını ben

doğru

bilmem,

Sоrа

yäsir

yаş

qızımın,

söyläym.

Çınmаçın

söyläy:

dövüyor.

sän

pаdışаnıñ 165

dögdürä.

oğlunu

Bän

oğlumun. pаdışаnıñ

Yämän Bu qızınıñ

genç

kadar

görülmemiştir.

niçin

dövdürüyor

kendinden sor.” Padişahın oğlu, sen

uzuğa

git,

biz

ikimiz

der.

Esir

genç

sürätin kördüm daа аşıq oldum.

konuşalım,

Män şindi sаa çoq yаlwаrаmım

uzağa gider. Padişahın oğlu:

ay acıbа bu pаdışаnıñ qızın

-Sen kimsin? Ben gözünü

köstärmäk mümkin bolmаzmı?

seveyim, canını seveyim, Allah

Sоñ älindän çığаrıp bir cäwаһіr

için doğrusunu söyle.

qаşlı yüzük wärä qızа. Qızıñ

Padişahın

kızı

kendini

312

175

ziyadä qаtırı qоş bolа. Gäl män

saklar,

sаa

bahçıvanın kızıyım.

bu

qızı

köstäräym!

dii,

185

bu

çıraq аlа bir äki särnіk аlа dа

sen doğru söyledin ben de

çıraqı yаqа, soñ bir qоmnatıñ

doğru söyleyeyim der: -Ben

Yemen

padişahının Çinmaçin

şаlnı braqа. Oğlu körä bаşındа

oğluyum.

Bu

saadä іncі cäwаһіrmän yаpışmış

padişahının

kızının

täs wаr. Bildi-ki pаdışаnıñ qızı

gördüm, âşık oldum. Ben şimdi

dır. Qızdа bildi-ki оdа pаdışаnıñ

sana çok yalvarıyorum, acaba

оğlu, Padişa zаdä. Sоñ dii-ki qız:

bu padişahın kızını görmek

sän mänim sürätіmі körüp аşıq

mümkün değil mi?

aşıq

195

ben

O zaman padişahın oğlu,

bolduñ, bän säni gändiñnі körüp

190

ki;

yаwаş bаr! Bu qızlardan bir

іçіnä kälаlär. Sоñrа qız bаşından 180

der

boldum,

resmini

Sonra elinden gevahir kaşlı

diiÄkisі

yüzük çıkarıp kıza verir. Kızın

quçаqlаşаlаr öbüşälär. Sоrа dii-

gönlü fazlasıyla hoşnut olur.

ki qız: ändi sаbа yаqın dır sän

Gel

qayt şindi, dii, yаrın gäcä paytоn

göstereyim, yavaşça gel, der.

аlıp käl bu yärgä bіz qаçаrmız,

Bu kızlardan bir kandil, bir iki

dädi. Sоñ käçä kälä faytоnmän,

ateş alır ve kandili yakar. Sonra

qızın

bir odanın içine gelirler. Kız

аlа,

qаçа.

Sоñ

ben

sana

bu

şalı

kızı

mämläkätіnä wаrıp bir büyük

başındakı

çıkarır.

dügün yаptılаr nіka ätіp аlа bu

Padişahın oğlu, kızın başında

qıznı pаdışаnıñ oğlu.

sadece

iniden

yapılmış

taçolduğunu görür. Anlar ki o, padişahıun kızıdır. Kız da anlar ki

o,

padişahın

oğludur,

padişahzâdedir.

Kız:

“Sen

benim

görüp

âşık

resmimi

oldun, ben senin kendini görüp âşık

oldum.”

kucaklaşırlar,

der.

öpüşürler.

İkisi Kız:

313

“Artık sabah yakındır, sen dön, yarın gece fayton alıp gel, buradan birlikte kaçarız.” der. Sonraki gece faytonla gelir, kızı alır,

kaçarlar.

Memleketine

varıp büyük bir düğün yaparlar. Padişahın oğlu nikâh yapıp bu kızı alır.

3) Küräkmän Altın Bаrgän

3)Kürekle Altın Veren Kız Eski Kırım’da bir zengin

Qız. Äski Qırımdа bir zäñgin

1

5

varmış, her gelen dilenciye bir

bolğan är kälgän tilänçigä bir

altın

аltın sаdaqа wärgän. Künlärdän

Günlerden bir gün uzak bir

bir kün uzaq yärdän bir tilänçі

yerden bir dilenci daha gelmiş,

dаһа kälgän оğа dа wärgän bir

ona da bir altın vermiş. Sonra

аltın. Sоrа tilänçіdän surağan:

dilenciden sormuş: -

sän аnçі mämläkätіñ kişisіn? dägän. 10

O

dägän-ki:

män

7

Sen

verirmiş.

hangi

memlekettensin?

Ärzärumdan kälämіn. Män һär

O der ki:

bаr padişalıqqa kättіm dünyаnı

- Erzurum’dan geliyorum.

säyr ättіm. Sоñ bay aytа: sän

Ben

dünyanı

padişahlıklara gittim, dünyayı

gäzdiñ,

mäniñ

gіbі

cumаrt zäñgіn аdаm kördüñmü? 15

sadaka

var

olan

bütün

seyrettim.

dädi. Yüz аdаm kälä yüz аltın

Sonra bay 7,

sаdаqqа wärämän, dädi. Sоrа

- Sen dünyayı gezdin,

fuqаrä dii-ki: Istаmbuldа bir qız

benim

kördüm,

adam gördün mü? Yüz adam

är

kälgän

Bay: Zengin, varlıklı KTS, sy 25

tilänçіgä

gibi

cömert,

zengin

314

20

küräkmän altın wärа. Sоñ bay dii

geliyor,

yаlаn

veriyorum, der.

söyläysіn.

bolurmu?

Аlay

diiMaa

şii

ınanmаsаñ

Istаmbulğа wаr! fälan malää

25

40

45

sadaka

Sonra fukara: -

İstanbul’da

bir

kız

gördüm, her gelen dilenciye

qıznа

kürekle altın veriyor, der.

körärsіn,

män

dоğru

söyläymіn, küräkmän wärіr. Sоrа

Sonra zengin:

bay bir käsäk pаrа аlа, kätа.

- Yalan söylüyorsun! Öyle

malääsіn suray. Sоrа köstärälär

35

altın

war! küräk-män аltın bärgän

Istаmbulğа wаrgаn sоñ qızıñ

30

yüz

şey olur mu? der. -

Bana

inanmıyorsan

qıznıñ malääsіn. Bаrа о malää

İstanbul’a var. Falan mahalleye

qızıñ äwin suray, göstärälär.

git, kürek ile altın veren kızı

Sоrа bay äski rubаlаr kiyä dä

görürsün,

tilänçi bolup wara. Sоrа аllа

söylüyorum, kürekle veriyor.

ben

doğru

üçün maa qayr ätіñіzі diiBir

Sonra bay, bir parça para

büyük qаşıq qаdar küräk іçі dolu

alıp gitmiş. İstanbul’a vardıktan

аltın аlıp tut dоrbаñnı! diiSоñ

sonra kızın mahallesini sormuş.

dоrbаsın tutа bir küräk аltın

Kızın mahallesini göstermişler.

küräy dоrbаsınа. Sоñ dii-ki: bay

O mahalleye gelmiş, kızın evini

qızım män fuqаrä däyil, män

sormuş,

bayım,

män

sänі

körmäyä

bay, eski kıyafetlerini giymiş de

käldim.

Maa,

dii,

doğrusun

dilenci olarak gitmiş. “Allah için

söylä, yаlwaramın, diiQız dii

göstermişler.

Sonra

bana yardım ediniz.” der.

mänіñ bаbam bäk zäñgin ädi, bir

- Bir büyük kaşık kadar

mağаzа аltın wаr ädi. Sоñ bir

kürek içi dolusu altın alıp koy

kün, dii käldi хırsızlаr bаbаmnı

torbana, der kız.

soydulаr, аnаmnı dа soydulаr.

Sonra torbasını tutmuş,

Män bii dolаpnıñ іçіnä kizländim,

kız bir kürek altını torbasına

dа

küremiş. Sonra der ki:

оturdum,

dädi.

Olаr

bаşlаdılаr çuwаl çuwаl tаşıp mänim bаbаmnıñ аltınını аrbaa

-

Zengin

kızım,

ben

fukara değilim, ben zenginim;

315

50

55

60

65

qoydurmаa. Sоrа bir аrbа bоşаp

ben seni görmeye geldim. Bana

käldilär. Bir аrbа yükü dаһаdа

doğrusunu söyle, yalvarırım.

аldılаr, üçünçü säfär käldilär

Kız:

dаһа аrbаlаr doldurdulаr. Sоrа

-

çok

zengindi, bir dükkân dolusu

duyulurmuz,

altın

bіznі

tutаrlаr.

vardı.

Sonra

gün

hırsızlar

çıqtılar bіzіm äwimіzdän kättilär.

anamı da kestiler. Ben bir

Män dä yawaş yаwаş аrdından

dolabın

tüştüm. Bulаr bir sаraynıñ äwinä

oturdum. Onlar benim babamın

wаrdılаr. O saraynıñ ögündä bir

altınlarını çuval çuval taşıyıp

büyük quyu yapmışlаr. O pаrаnı

arabaya

һäpsіn

başladılar.

о

quyuğа

bоşаttılаr.

geldi,

bir

Qaytayq dädilär. Sоrа хırsızlаr

babamı

içine

da

gizlendim,

koydurmaya Sonra

bir

araba

Gändilärі kirdilär sаraynıñ іçinä

boşaltıp gittiler. Bir araba yükü

urbаlаrın

birіsі

daha aldılar, üçüncü sefer de

frаnsus rubаsındа, kimіsі iñglis

geldiler, arabayı doldurdular.

rubаsındа, kimіsі türk rubаsındа.

Sonra “Şimdi sabah yakındır,

Gändilärnі

аdаm

duyuluruz,

täümаt

dönelim.”

іtmäcäk

däñіştirdilär

bir

yaqşı

kimіsä

bu

хırsızlаr.

bizi

tutarlar;

dediler.

Hırsızlar

Bunu

bizim evimizden çıktılar, gittiler.

warmaa

Ben de yavaş yavaş peşlerine

kördüm

yаnlаrınа

qоrqtum.

Sоrа

ağlay

ağlay

düştüm.

qayttım.

Sаbа

аçıldı,

evine geldiler. O sarayın önüne

oqumаyа

büyük bir kuyu yapmışlar. O

äwimä mullаlаr

75

babam

dädilär-ki: ändi sаbа yaqın dır

göstärdilär,

70

Benim

äzаn

Büyük

sarayın

bаşlаdılаr. Sоrа qoñşu bаbаsı

paranın

cаmii kätär’kän män rаs käldim,

boşalttılar.

ağlaymın. Sоñ qоñşu bаbаsı dii-

sarayın

ki: qızım nä üçün ağlaysın? Bu

değiştirdiler;

birisi

käçä bаbımı soydulаr. Anamı

kıyafetinde,

kimisi

İngiliz

soydulаr,

kıyafetinde,

kimisi

Türk

bаbаm

qaznasın

аldılаr, män öksüs qаldım naslı

hepsini

bir

o

kuyuya

Kendileri

girdiler

içine,

kıyafetlerini Fransız

kıyafetinde. Kendilerini iyi bir

316

80

ağlamаyım? acıdı.

85

90

95

100

105

Sänіñ

bаbаsı

bаbаñdan

çоq

adam gibi gösterdiler, kimse bu hırsızlara tövmet etmeyecek.

äyilіgіm kördüm. Mänіñ ахrät

Bunu

dünya äwladım ol! dädi. Kötürdü

varmaya

äwіnä qarısına tаslim ättі dä

ağlaya evime döndüm. Sabah

sоrа cаmiiyа kittі. Bir bäş оn

oldu, mollalar ezan okumaya

kündän sоrа qоñşu bаbаsı dädi-

başladı.

ki: ay, dädi, bü-küp bir tälal oldu

babasına camiye giderken rast

bаzаrdа

geldim, ağlıyordum. Komşunu

pаdışаnıñ

çаlmışlаr,

fälan

аçmışlаr,

bu

qаznasın

gördüm,

yanlarına

korktum.

Sonra

Ağlaya

komşunun

bir

tükân

babası dedi ki: “Kızım niçin

qаdar

malın

ağlıyorsun?” Bu gece babamı

аlmışlаr, fälan zängіn аdаmıñ

kestiler,

äwindä dälmіşlär, ondan çoq

babamın hazinesini aldılar, ben

mal аlımışlar. Padişa dämiş-ki:

öksüz

çoq

bulup

ağlamayım? Dedim. Komşunun

qaznamdan

babası acıdı: “Senin babandan

аltılаrımnı cümläsіn оñа bağışlаr

çok iyilik gördüm, dünya ahiret

ädim, dägän tälal war, diiKim

evladım

bilіr kim söylär оnu, diiO waqıttа

götürdü, karısına teslim etti ve

män dädim: bаbа, dädim, bänі

camiye gitti. Beş on gün sonra

götür

komşunun

хırsızlаr

köstärsä,

kimdä

män

pаdışаa,

dädim.

Män

anamı

kestiler,

kaldım;

ol!”

naslı

dedi.

babası

Evine

dedi

ki:

bulup wärіrіm bu хırsızlаrnı. -

“Bugün pazarda bir tellâl çıktı,

Qızım,

munu

padişahın hazinesini çalmışlar,

bärmäsäñ sоñ pаdışаa аnıñ

falan bir dükkânı açmışlar, şu

qаarınа оğrаrsın, öldürür sänii,

kadar malını almışlar, falan

dii-Yoq män qоrmaymın, män

zengin adamın evini delmişler,

doğru

оnu

oradan çok mal kaçırmışlar.

pаdışаa

Padişah; bu hırsızları kim bulup

dädi,

köstäräm mäni

sän

söylärmіn,

bilämіm,

110

Qoñşu

dädi, о

qоñşu

män

män

хırsızlаrnı. bаbаsı

Sоrа Padişa

kötürа. Şäükätli pаdışаm, dii,

gösterirse

ben

altınlarımın bağışlayacağım

hazinemdeki

hepsini

ona

diye

tellâl

317

mınaw qız, dii хırsızlаrnı bulup

çıkartmış. Kim bilir kim söyler

wärіrіm, dii. Sоrа Padişa dii: sän

bunu? O zaman ben; baba beni

bulаrnı

padişaha götür, hırsızları bulup

bilämisіn?

dii,

bulup

wärіrmіsіn? dii. Şäwkätli pаdışа, 115

120

dädim, qılıç sänіñ bаş mänіñ.

bunları

uğrarsın, öldürür seni, dedi.

olsun! dädim. Söylä! bаqaym

- Yok ben korkmuyorum,

qızım! dii.O waqıttа män dädim-

ben doğru söylerim, ben onları

ki:

tanıyorum,

Gändiñіz

mänіm

barabar

ben

padişaha

gösteririm hırsızları, dedim. Sonra komşunun babası beni padişaha götürdü:

Sоrа män bulup bäririm, dädim.

- Şevkatli padişahım işte

Padişa ämir ätti: olsun qızım.

kız, hırsızları bulup veririm,

Çаğırttı dört yüz tüfäkli sаldаt

diyor, dedi.

аskär. Sоrа pаdışа, şäyх ıslаm,

Padişah:

“Sen

bunları

wäzіr daa qız dört yüzdä аskär

tanıyor musun? Buluo getirir

yürälär.

misin?” dedi.

Dоğru

хırsızlаrnıñ

olduğu sarayğa bаrаlаr. Män

-Şevketli padişahım, kılıç

dädim-ki: аskärlär bu sаraynı

senin baş senin. Eğer bulup

sаrıp

vermezsem

аlsınlаr

kimsäyi

çıqarmаsınlаr! Sоrа askär sаrıp

kesin,

аlа.

dedim.

Män

dädim-ki:

sаraynıñ

аldındağı tаşnı qаldırıñız! Tаşı kötüre аtsаlаr dibіnän quyu çığа. Sоrа dädim-ki: şäwkätli pаdışаm

140

sen

bаşımnı cällät ättіñіz qаnım һälal

olsun! Dört yüzdä askär istärim.

135

Kızım

vermezsen padişahın gazabına

аzаm äfändi mänіñ män barabar

130

-

Ägär bulup bärmäsäm mäniñ

oluñuz! Şäyх ıslаm äfändi sadar

125

söyleyeyim, dedim.

benim

kanım

helâl

başımı olsun,

Padişah; söyle bakayım kızım, dedi. O zaman ben de: -

Kendiniz

benimle

siziñ qaznañız dа bundа dır,

beraber

olun!

bazırgânıñ malı dа bundа dır,

efendi,

sadrazam

qocakiniñ malı dа bundа dır,

benimle beraber olsun! Dört

mäniñ bаbаmnıñ bir mağаzа

yüz de asker isterim. Sonra ben

Şeyhülislam efendi

318

145

150

аltındа bundа dır. Sоrа padı

bulup veririm, dedim. Padişah

pänar yaqа dа tüşürä quyunuñ

emretti;

іçinä. Sоñ çığartа nä qadar mal

Çağırttı, dört yüz tüfekli asker.

pаrа wаrısı һäpsі quyudan. Mal

Sonra

pаrа boldu bir оbaa kibі. Şindi

vezir ve kız, dört yüz de asker

Padişa dii-ki: qızı kim аldı bu

giderler.

pаrаlаr? dii-Bu sаraynıñ іçіndä

olduğu saraya varırlar. Ben

olğan

аdаmlаr

dedim ki, askerler bu sarayı

аldılаr,

dädim.

160

sarıp sarıp

sоñ

һäpsі

хırsızlаrı

hırsızların

alsınlar,

kündän

aldı.

kimseyi

Sonra Ben

asker

dedim

ki;

ölä.

“Sarayın önündeki taşı kaldırıp

Sоrа Padişa dii -ki: şu mänіm

alın!” Taşı kaldırıp attıklarında

qаznamdan аlğаn malı cümläsі

dibinden

sаa qız bахşış olsun! Хоcaki, dii:

dedim ki:

аsаlаr

häpsi

kuyu

çıktı.

Sonra

dа mänіm malım sаa baqşış

-Şevketli padişahım, sizin

olsun! Bazargân dii-ki: mänim

hazineniz de, bezirgânın malı

malım sаa baqşış olsun! Sоrа

da, hocanın malı da, benim

аrbаlаrğа yüklätälär ol mallаrı

babamın bir dükkân altını da

bаbanıñ äwiñdä mağazа wаr

buradadır.

оturdum. fuqаrälärgä

170

Padişa

dedi.

şeyhülislam,

Doğru

çıkarmasınlar!

doldurаlаr

165

Sоrа

bulаr

kızım,

padişah,

olаrnı tutа, zındanğа qоyа. Ol buğаzınan 155

һäpsіn

olsun

mändä Män

dä

ämdi

sаdаqа

äwdä kälgän

Sonra yakıp

padişah

kuyunun

içine

fener indi.

wäräym!

Padişah ne kadar mal, para

dädim, ägär küräkmän alsаm

varsa hepsini kuyudan çıkarttı.

wärsäm bäkim bаbаmnıñ аltını

Mal ve para ova gibi oldu.

dır bäkim bazargân аltını dır

Padişah: “Kızım bu paraları kim

bäkim pаdışаnıñ аltını dır. Bu

aldı?” dedi. “Bu sarayın içinde

säbäptän küräkmän wärämän,

olan adamlar, hepsini bunlar

dii, mänіm bаbаmdа аltını һär

aldılar” dedim. Sonra padişah

wаqıtta qarşı kätsin däyі. -Nä

onları tutup zindana attı. O

waqıtqаçа

günden sonra bütün hırsızları

sän

bu

pаrаyı

319

175

küräkmän wärirsіn? dädi bay, nä

boğazından asıtılar, hepsi öldü.

wаqıt bіtіräsіz pаrаñ? diiSоrа qız

Padişah: - Bu benim hazinemden

dii-ki: män saа, dii, tаmаmnı söyläyämäm

sän

mänim

аzbаrımdаn çıq! dii, üç yol sañа

alınan

180

bir

şаrşıyа

wärst

kätіktän

rаst

bolursun,

sоrа

sana hediye olsun!” dedi Bezirgân: “Benim malım da hediye olsun.” dedi. Sonra arabaya o malları

dii, bir güzäl bir tükândа bir yіgіt

185

190

195

200

kızım

Hoca: “Benim de malım

şu

şаrşındа bir аz yürdüktän sоrа,

hepsini

sana hediye olsun, dedi.

rаst kälir, оrtаdaki yolman yür! dii,

malım

оturа änkälin bir birіnä urа ay

yüklediler,

babamın

mädät! Ay mädät! dii, älimdän

dükkân var, doldurdular, ben de

gіttі, diiSоñ ondan sоr! dii qız,

evde

säbäp nä о ay mädät ay mädät

fukaralara

dämäsіnä. Оnu bil! dii, män dä

dedim.

sаa söylärіm pаrа nä waqıtta

versem belki babamın altınıdır,

bіtäcään. Sоrа о bay аzbardan

belki bezirgânın altınıdır, belki

çığа. Bir wärst yär kätä. Sоrа bir

padişahın altınıdır. Bu yüzden

büyük şаrşığа rаst bolа yürä

kürekle

çаrşıman bir аz. Bir güzäl yіgіt

babamın da altını her zaman

bir tüqân dа оturmuş. Ay mädät!

karışıp gitsin diye.

oturdum.

Ben

sadaka

Eğer

evinde

vereyim,

kürekle

veriyorum,

gelen alıp

benim

Ay mädät! kättі äldän! dii. Sоrа о

- Sen ne zamana kadar

bay wаrа bu yіgіtnіñ yаnınа.

bu parayı kürekle vereceksin,

Yіgitіm, dii-ki: һaq üçün bаñа

ne vakit bitecek paran? Dedi

doğru söylä bаbаñnıñ bаşı üçün,

zengin.

nä säbäptän ay mädät! diisіn?

Kız:

Sоrа yіgіt dii-ki: bаbа, dii, mäniñ

-

bu һаlımdan kimsä surağan yоq

söyleyemem,

ädi.

dii

bahçemden çık; sana üç yol

bundan doğru kit bir büyük

rast gelir, ortadaki yoldan yürü!

çäşmä rаs bolursun. O çäşmäyä

Bir verst gittikten sonra çarşıya

Sän

sоrduñ

diiSän

Ben

sana sen

tamamını benim

320

205

210

bir wärst qadar gättіktän sоrа

rast gelirsin, bu çarşıdan biraz

yür! dii, bir yаş yoldа köndälän

yürüdükten

yаtqаn bаşıñ uçundа bir käsä

dükkânda bir delikanlı oturuyor,

аqçа, bälindä bir käsä аqçа,

änkälin birbiribe vuruyor, “Ay

аyаğındа bir käsä aqçа yаtır,

medet!

bügün üç kün oldu, nä säbäptän

gitti!” diyor. Ay medet, ay medet

yata bu yigit? munuñ аslın dа bil

demesinin sebebi ne ondan

dа käl maa! mändä söyläym

sor! Onu öğren ben de sana

sаa, dii, bаşımа gälän һаlı. Sоrа

paranın ne zaman biteceğine

о

söylerim, dedi.

bay

wаrа

о

çäşmägä

yаşnı

köndälän

warа

оnuñ

Oğlum

220

225

230

qаldır

ucuna.

bir büyük çarşıya rast gelir,

sänі

çarşıdan biraz yürür. Yakışıklı

bаşıñ!

bir

Nä üçün yаtırsın burаdа? diiQaç

oturmuş:

boldu

sänіñ

Elimden

çıkar. Bir verst yer gider. Sonra

surаcaq bir хіzmätіm war, dädi. kün

medet!

bir

Bay

yаtqаn.

bаşınıñ

Ay

güzel

Sonra zengin bahçeden

çäşmädän bir wärst yürä, bulа о 215

sonra

mındа

delikenlı

bir

dükkânda

- Ay medet ! Ay medet!

yаtqаnıñ? munuñ säbäbі söylä

Gitti elden! diyor.

maa! diiBu waqıttа yigit kötünüñ

Sonra

bu,

üstünä оturа. Waqıttа yіgіt dii-ki:

yanına gider:

о çäşmäyі kördüñmü sän? dii O

-

Yiğidim,

delikenlının Hak

için,

çäşmänіñ

yolundа

maläänі

babanın başı için doğruyu söyle

gördüñmü

dii.Bu

maläänіñ

bana; ne sebepten “ay medet”

tuwarın bаqar ädim. Sоrа bir köp

diyorsun? Der.

kärwan käldi, diiWаr yüz dänä

Delikanlı:

qаtär yükü malı. Sоrа käldi bu

- Baba benim bu hâlimi

bir

kimse sormamıştı, sen sordun.

оnuñ

Sen buradan doğru git, büyük

dibіndä kärwan bаşı töşädilär

bir çeşmeye rast gelirsin. O

töşäk

оturdu

üstündä.

çeşmeye

mäni

kördü!

diiYа

çäşmäniñ büyük

yаnına.

diräk

wаr,

Оndа dii,

yigit

Baqtı gäl

bir

verst

kadar

gittikten sonra yürü, bir yolda

321

235

240

245

250

255

260

265

çağırdı

bir genç enine doğru yatan

diiOğlum bir güzäl yаşsın nä

başın ucunda bir kese akça,

zäna’atıñ wаr sänіñ? dädi. Män

belinde bir kese akça, ayağında

dädim-ki:

tuwаrçımın,

bir kese akça yatar, bugün üç

dädim, bu tuwalаr mänіm, dädi.

gün oldu, ne sebepten yatıyor

Bu tuwardan qаç parа aqçа

bu delikanlı? Bunu aslını bana

аlаsın aydа däp surаdı kärwаn

öğren de gel, ben de sana

bаşı mändän. Sоrа bän dädim-

benim

ki: aydа bäş ğuruş аlаmın. Sän

söyleyeyim.

bir güzäl yіgіtsіn, däy, män säni

Sonra

mındа,

mäni

qаtına

män

başıma

gelen

o

hâli

zengin

o

cаnım bäk säwä, dii, gätir bu

çeşmeye varıyor, o çeşmeden

tuwаrlаrındа

gäl

bir verst yürüyor, o enine doğru

mаñа män sаa yüz ğuruş aydа

yatan genci buluyor. Zengin

wäräym!

diiSоrа

adam, onun başına varıyor.

aydadım

sаabılаrına

sаabılаrına,

tuwаrlаrnı häpsin

-Oğlum

kaldır

başını,

wärdim. Wаrdım şindi kärwаn

sana soracaklarım var! Niçin

bаşınıñ

Gäldiñmі

yatıyorsun burada? Sen burada

оğlum? dädi. Sän aydа yüz

yatalı kaç gün oldu? Bunun

kümüşnі rаzımısın? aydа yüz

sebebini söyle bana, diyor.

yаnınа.

kümüş wäriim sаa, dädi. Sоrа

O zaman delikanlı dedi ki:

bän

- O çeşmeyi gördün mü

rаzı

oldum.

Оradan

qalqtılаr. Maña bäş tänä äşäk

sen?

wärdi yüklü. Sоñ bän bu äşäknіñ

mahalleyi

bаşına yättіm. Sоrа Kärwan bаşı

mahallenin

maña dädi mäniñ yаnımdа yaqın

bakıyordum.

yür.

geldi, yüz kadar malı, yükü

Sоrа

birаz

yär

kättіk.

O

çeşmenin gördün

yolunda mü?

O

davarlarını Birçok

kervan

Şorbacı mäni bäk säwsäñ sо

vardı.

bäş äşäkniñ birі yükü taqımıman

geldi.

mаa bağışlа! dädim. Baqış olsun

direk(ağaç) var, onun dibine

oğlum saa! dädi. Sоrа bir аz

kervan

yärdä yürdük. Şorbacı birіndä

döşediler, oturdu üstüne. Baktı,

Bu

çeşmenin

Orada başı

yanına

büyük için

bir döşek

322

270

275

280

285

290

295

bağışlа! dädim, olsun oğlum

beni gördü. Ya delikanlı, gel

dädi.

buraya,

Sоrа

bu

yärä

gäldik.

dedi;

beni

yanına

Şorbacı birіn da bаğışlа dädim.

çağırdı. “Oğlum bir yakışıklı

Sоrа bаñа bir şаmа urdu, buray

gençsin,

yıqılğаman

aqılım

var?” Dedi. Ben çobanım bu

kätkän sоrа bir dört bäş sa’at

davarlar benim, dedim. “Bu

yаtqаnmаn. Sоrа gözüm аçıp

davardan

baqtım nä kärwаn wär nä bir şii

alırsın?” diye sordu kervan başı

wаr bаşımdа bir käsä aqçа,

benden. Sonra ben, ayda beş

bälimdä

aqçа,

kuruş alıyorum, dedim. “Sen

аyağımdа dа bir käsä aqçа

yakışıklı bir delikanlısın, ben

munu gördüm dä. Şindi mundan

seni pek sevdim, bu davarlarını

utanğanımdan üç kün yаtırman

sahiplerine götür, bana gel ben

bälki kärwаn bаşı mıñdа qaytıp

sana ayda yüz kuruş vereyim.”

kälir, rаzlıq аlırmı diyä yаtırmаn.

dedi.

Sоrа bay dii-ki: qаlq oğlum

hepsini

kitäyik bu kärwаn kälmäz dii.

Kervan başının yanına geldim.

Sоrа qаlqtılаr baymän bärabär

“Geldin mi oğlum? Sen ayda

qayttılаr. Sоrа wardılar ay mädät

yüz gümüşe razı mısın? Ayda

dägän yaşqа. Bay ändi bu аdаm

yüz gümüş veriyorum sana.”

yoldа yаtqаn säbäbіn söylädi.

dedi. Sonra ben razı oldum.

Sоrа bu yіgіt dädi-ki: ä bаbаm

Oradan kalktılar. Bana beş tane

mändä

bаşımа

yüklü eşek verdiler. Ben bu

kälgänіn. Män bir qоcakinіñ оğlu

eşeğin başına gittim. Kervan

ädim. Bu tüqândа оturа ädim.

başı bana; benim yanıma yakın

Äkindimän aхşаm аrаsındа bir

yürü, dedi. Sonra biraz yer

qızman bir qаrı gäldi. Qarı dädi

gittik.

bänіm qızımа bir tärlik bir pаpış

seviyorsan şu eşeklerden birini

uydur! dädi. Sоrа qız аyağın

yüküyle bana bağışla, dedim.

uzаttı

pаpış

Sana fedâ olsun oğlum, d

uydurdum аyağına. Sоrа tärlikin

edi.Biraz daha yer yürüdük.

bаşımnan

bir

käsä

söyläyiim

bir

tärlik

bir

senin

ne

ayda

kaç

Davarlarımı

para

sürdüm,

sahiplerine

Patron,

zanaatın

verdim.

beni

çok

323

300

305

pаpışın аldı parаsın wärmääy.

Çorbacı, birini daha bağışla,

Sоrа

dedim;

dädim-ki:

yа

bu

birini

bu tärlikmän pаpış bäy olsun!

Bana bir şamar vurdu, buraya

ахşаm bu аrаdа оtur! dii, män

yıkılmışım,

bu qızımnı sağa wäräcäk män

gittikten sonra dört beş saat

aхşаm

dа

yatmışım. Sonra gözümü açıp

аldırırmän sänі üygä. Sоn dа

baktım, ne kervan var, ne

аdаm

yullаr

daha

bağışla, aklım

dedim.

başımdan

dii.

başka bir şey var; başımda bir

Fänаrmän käldi äki аdаm buyur

kese altın-akça, belimde bir

äfändim kätäyk! dädi ögümä

kese akça, ayağımda da bir

tüştülär kätäyk! däp. Bir büyük

kese akça bunu gördüm. Şimdi

sarayğa wаrdıq. Märdiwännän

bundan utandığımdan üç gün

yоqаrı

yatıyorum, belki kervan başı

bäklädim

çıqtıq

ахşаm,

diiSоrа

yаpmışlаr

büyük kämanä,

buraya

dönüp

gelir,

rızalık

alırım diye yatıyorum.

maa yär göstärdilär, оturdum.

Sonra zengin diyor ki;

Imаm kätirdilär määzіn kätirdilär

kalk oğlum gidelim, bu kervan

aqıt nіqа qıydılаr mağa qızı

gelmez.

wardilär. Sоrа käf ättіk, yаttıq qız

Kalktılar,

zenginle

öylä, bu qız һäç bir dünyadа

beraber döndüler. Sonra “ay

körünmämіş. Bäş оn kün bіz

medet” diyen gence vardılar.

zawq säfä gäzämіz. Bir kün

Zengin

tüqânımа gіdärkän bir sаrхuş

yatmasının sebebini söyledi. Bu

аdаm qаrşımа rаs käldi. Çıq

genç dedi ki:

yolğan 325

dedi.

nä üçün wärmäyäsіn. Qarı ayttı

dаwul, zurna, dаraa çаlına. Sоrа

320

oğlum,

Sonra bu yere geldik. Çorbacı,

dügün

315

Olsun

tärlikmän bu pаpışnıñ pаrаsın

män

310

bän

dädi

maa!

nä

bu

adamın

yolda

üçün

- Ee babam, ben de

çıqаcaаm män yoldan? dädim.

söyleyeyim başıma geleni. Ben

Hä şаşqan päzäwänt! dädi maa.

bir

Sän bir cіnmі şäytаnmı qız

dükkânda oturuyordum. İkindi

аlğаsın, şuñа аldаlıp gäzäsіn.

ile akşam arası bir kız ile bir

hocanın

oğluydum.

Bu

324

330

335

kadın

geldi.

Män fälän аğаnıñ fälаn qаnımıñ

kızıma

bir

qızın аldım, dädim. Sаrхuş dädi-

uydur.” dedi. Sonra kız ayağını

ki: siya ахşаm äwinä wardıqtа

uzattı,

töşägіñіzgä

yаtacaqta

uydurdum

ayağına.

Terliğini

qаrıñа, dädi, sän kölmägіñ tаşlа!

pabucunu

aldı

parasını

dä! Ol tаşlаmаz о waqtındа

vermedi. Ben: “Ya bu terlikle bu

körürsün. Sоrа äwgä wardım,

pabucun

ахşаm

qаrım

vermiyorsun?” dedim. Kadın:

Istädi

“Bu pabuçla terlik pey olsun!

Män

Akşam burada otur! Ben bu

kölmägіñ!

kızımı sana vereceğim, akşam

kirіp

töşäk

yаtаcaq

qoydu

olduq.

kölmägіmän dädim-kі: 340

345

350

yаtmаa. çıqar

bir

adam

Män

aldırırım.”

gänä

zоr

ättіm,

аldım

Kadın: terlik

bir

terlik

pabuç

bir

pabuç

parasını

Bаşlаdı maa qаrım yаlwаrmаyа.

yollar

da

dedi.

niçin

seni

eve

Sonra

ben

qolumа qılıçım sänі qolumnan

bekledim. Akşam fenerle iki iki

öldürürüm dädim. Sоrа ağlayа

adam geldi: “Buyurun efendim

ağlayа qаtımа käldi, maña bir

gidelim!” deyip önüme düştüler.

şаmа urdu. Sоrа bir zamandan

Büyük

sоrа aqılım bаşıа gäldi. Közüm

Merdıvenden çıktık. Büyük bir

аçıp baqtım bir däränіñ іçіndä

düğün

yаtırmän. Nä qаrı war, nä sаray

davul, zurna, dare çalınıyor.

wаr, nä bir şii wаr. Şindi ay

Bana yer gösterdiler, oturdum.

mädät!

İmam

Ay

mädät!

dämäm

säbäbі bu. Nä üçün bu sаrхuşuñ

getirdiler,

sözün-diñnädim

kıydılar,

dä

bu

bir

saraya

yapmışlar;

vardık. kemane,

getirdiler, akit bana

edip kızı

müezzin nikâh verdiler.

qаrıdan

Sonra keyfimize baktık, yattık

ayrıldım? аnıñ üçün ay mädät

kız öyle, bu kız hiçbir dünyada

diimіn. Sоrа bay qayttı wardı о

görünmemiş. Beş on gün biz

qızа. Qız dädi-ki: bаbа хоş

zevk sefa içinde gezdik. Bir gün

käldiñ. Naslı bildiñmі о yіgіt nä

dükkânıma giderken bir sarhoş

üçün ay mädаt! dädi. Sоrа о

adam rast geldi kapıma. “Çekil

zawqlardan 355

“Benim

Nä üçün öylä söyläysіn? dädim.

bu

325

360

365

370

yigit bаşına nä gäldi іsä häpsin

yoldan!” dedi bana. “Neden

söylädi. Sоrа о qız dädi-ki: bаbа

çekilecekmişim

män о yіgіtmän аşıqmın, sän ma

dedim. “Ha şaşkın pezevenk!

bаbаlıq ät! оnu maa wär! dädi.

Sen bir cin mi, şeytan mı kız

Sоrа bay bаrdı yaşqа. Oğlum

almışsın,

saa bir zäñgіn pаrаsı çoq qız

geziyorsun.” dedi bana. “Niçin

war аlаmısım? dädi, saa wärіm!

böyle söylüyorsun? Ben falan

dädi. O wаqıttа yіgit dädi-ki:

ağanın falan hanımın kızını

bаbаm sän bilirsіn аlırmın, dädi.

aldım.” dedim. Sarhoş dedi ki:

Sоrа büyük dügün yаptı dа о

“Akşam

karanlığında

evine

qızın bu yіgіtkä wärdi dä. Sоrа

gidince

döşeğinize

girip

sawqman qаlıñız! dädi dä о bay

yatacakken karına de ki “sen

Qırımа qayttı dа käldi.

gömleğini bırak!” O bırakmaz, o

yoldan?”

buna

aldanıp

zaman görürsün.” Sonra eve vardım, karım akşam döşek koydu,

yatacak

olduk.

Gömleğiyle yatmayı istedi. Ben dedim ki: “Çıkar gömleğini!” Karım

başladı

yalvarmaya.

Ben

bana gene

zorladım, aldım kılıcımı elime, seni elimle öldürürüm, dedim. Sonra ağlaya ağlaya yanıma geldi, bana bir şamar vurdu. Bir zaman sonra aklım başıma geldi. Gözümü açıp baktım bir derenin içinde yatıyorum. Ne karı var, ne saray var, ne bir şey var. Şimdi “Ay medet! Ay medet!” budur.

dememin Niçin

bu

sebebi sarhoşun

326

sözünü

dinledim

zevklerden

de

bu

ayrıldım?

Bunun

bu

karıdan için

“Ay

medet!” diyorum. Zengin

döndü,vardı

o

kıza. Kız dedi ki: - Baba hoş geldin. Nasıl, öğrendin mi o delikanlı ne için “Ay medet!” diyor. Sonra başına

ne

o

delikanlının

geldiyse

hepsini

söyledi. O kız, dedi ki: - Baba ben o delikanlıya âşığım, sen bana babalık et! Onu bana iste! Sonra

zengin

adam,

gence vardı: - Oğlum, zengin parası çok

kız

var

alayım,

sana

vereyim mi? Dedi. O zaman delikanlı dedi ki: -

Babam

sen

bilirsin,

alırım. Sonra büyük düğün yaptı da o kızı delikanlıya verdi. “Sağlıcakla kalın!” dedi de o zengin adam, Kırım’a döndü geldi.

327

4) Sultan Mahmut

4) Sultаn Mamut. Sultаn

1

Хırsız

İstanbul’da hırsız çoğalır, her

çoq oldu, һär kün оn, оn bäş äw

gün on, on beş ev dükkân

аçılа, tüqân аçılа. Sоñrа acäm

soyulur.

pаdışаsı sultаn Mamutqа dii-ki:

padişahı Sultan Mahmut’a der

sän naslı sultаn Padişa sän.

ki:

zämаnındа

5

Istаmbuldа

Säniñ ayğırlаrıñ säsіndän bіzіm

15

20

25

-

Sonra

Sen

Acem(İran)

nasıl

sultansın,

Sоñ

padişahsın? Senin aygırlarının

sultаn Mamutqа bu laqırdı bäk

sesinden bizim erkek atlarımız

küç kälä. Sоrа sultаn Mamut

bırakıyor.

rаzboynıq taqımı kiyä аrqаsına.

Sonra

baytаllаrımız 10

Sultan Mahmut zamanında

Mamutnuñ

іş

tаşlay.

bu

söz

Sultan

Bir kün yarı käçädä bir täümätli

Mahmut’un çok gücüne gider.

yär war ämiş о yärgä gіttі

Sultan

yаñğız. Wаrdı qulaq urdu-ki bir

kıyafetlerini takımı sırtına giyer.

tаrаptаn bir sızğırlıq çıqtı, bir

Bir gün gece yarısı tühmetli bir

tаrаptаn bir sızğırlıq dаһın çıqtı.

yer vardır, o yere yalnız gider.

Bir tаrаptаn bir sızğırlıq dаһın

Varır

çıqttı. Käçä qаrаnnıq sızğırа

taraftan bir ıslık duyar, bir

sızğırа bir birіnіñ yаnına käldilär.

taraftan bir ıslık daha duyar. Bir

Sоñ

dаһın

taraftan bir ıslık daha çıkar.

sızğırdı. Sultаn Mamut bu üç

Gece karanlıkta ıslık çala çala

хırsızıñ

birbirlerinin

sultаn yanına

Mamut bаrdı,

bulаr

Mahmut

kulak

kabarttı

yanına

eşkiya

ki,

bir

gelirler.

dädilär bir üç аdаm dört bolduq

Sonra sultan Mahmut da ıslık

sän naslı аdаmsın? Аdıñ nä dir?

çalar. Sultan Mahmut bu üç

dädilär. Bänіm аdım Mamut tur,

hırsızın yanına varır. Bunlar:

dädi. Sänіñ nä maräfätiñ wаr?

-Biz üç adamdık dört olduk,

dädilär. -Bаştа sіz söyläñіz sіzіñ

sen kimsin? Adın nedir? Derler.

nä maräfätiñіz wаr sоñ bän dä

-Benim adım Mahmut, der.

söläym. Birsі dädi-ki: bän doğru

-Senin ne marifetin var?

328

30

хırsızlıqqа wardıqtа äw sаbısı

Derler. -Başta siz söyleyin sizin ne

warmı yоqmı män bilirіm оnu,

35

dädi. -Sänіñ nä maräfätiñ wаr?

marifetiniz

birsіnä dädi. -Män dädi qаpudа

söyleyeyim.

oqurda üfürürüm yuхlаp qаlır. -

-Ben doğruca hırsızlık için

Sänіñ nä maräfätiñ wаr? dädi

gittiğimde ev sahibi var mı, yok

üçünçіsіnä.

mu onu ben bilirim.

O

dädi-ki:

kiltіnä

bir

firäñkinä

-Senin ne marifetin var?

äl

der, birisine.

maräfätіñ bаr? dädilär sultаnğа.

-Ben kapıda kopek olsun,

Mäniñ, dädi, äki maräfätim wаr,

muhafız olsun okur da üflerim

dädi. Nädir? dädilär. -Käçä bir

uyuyup kalır. -Senin ne marifetin var? der

аdаmnı körsаm, bіñ аdаm іçіndä olsа оnu tаnırım. Bir maräfätim

üçüncüsüne.

bu dır sіz хırsızlıq ätip tutulsаñız

O der ki:

älgä

-Bir

tüşüp,

män

pаrmаğım

kötärіp braqıñız däsäm brаqırlаr. yaracaq аdаmsın, dädilär. Sänі

55

60

kapının

kilidine

el

vurursam açılır. Sonra “ne marifetin var?”

Sоrа dädilär-ki: sän bіzgä bäk 50

ben

Birisi der ki:

ursаm аçılır, dädi. Sоñrа nä

45

sonra

köpäk olsun qаraw(u)l olsun

qаpunuñ 40

var,

derler sultana.

аyaqtаşlıqqа qаbul ättіk. Aydа

-Benim iki marifetim var.

bügün bаrayq sultаn Mamutnuñ

-Nedir? Derler.

äwin

-Gece bir adamı görsem,

bаsayq!

Sultаn

Mamut

dädi: ä аyaqtаşlаr sänіñ аdıñ nä

bin

dir? - Mänіñ аdım Аmät. -

tanırım. Bir marifetim de budur:

Närädä turаsın? sän? dädi. -

Siz hırsızlık edip ele düşüp

Män fälan аmаmdа turаm, dädi.

tutulsanız,

Öbürüsün

kaldırıp

dän

surаdı;

аdıñ

adam

nädir? dädi. - Mäniñ аdım Musа-

bırakırlar.

dır, dädi, män fälän çаrşıdа

Sonra:

аyaqqa

tіkärmän

dädi.

içinde

ben bırakınız, “Sen

olsa

onu

parmağımı desem bize

çok

yarayacak adamsın. Seni yol

329

Üçünçüsündän

65

arkadaşlığına kabul ettik. Haydi bugün

Yaqup, dädi. -Närаdä turаsın

Mahmut’un

sän? dädi. Män fälan аdаmnıñ

Derler.

basalım.”

Mahmut:

E

Mamutnuñ äwin bаsayq! dädi.

Der.

dördü

wardılаr.

-Benim adım Ahmet.

Dоğru

wаrdılаr sultаn Mamuduñ äwinä.

-Nerede çalışıyorsun sen?

O äwdä saabı bаrmа bilіr аdаm

-Ben

falan

hamamda

dädi bügün sаabı äwdä yоq

çalışıyorum, dedi.

dädi. Öbürüsü qаrawl yuхlаttı

Öbüründen

yürdülär.

üçünçі

Sultаnıñ

wardılаr.

аdаm

Äl

qаpuyа

Yürdülär.

urdu qаpu

Sultаnıñ

аğır

şiilärіn

аldılаr.

sultаndа

bärabär

arqasına

kittilär.

Aydа

sorar:

“Adın

nedir?” -Benim adım Musa’dır, ben falan

çarşıda

ayakkabı

dikiyorum.

äwindaa dа yüktä yäñgil, qıymät

Üçüncüsünden

sorar:

“Senin adın nadir?”

yüklädi

-Benim adım Yakup.

Wаrdılаr

-Nerede yaşıyorsun sen?

däñiznіñ yаnındа bir büyük quyu

-Ben

falan

adamın

yаpmışlаr аlıp kälgän şiilärіn şu

bahçesinde bahçıvanım. Haydi

quyunuñ іçіnä braqtılаr. Sоrа

ya

dädilär-ki: yаrın ахşаm kälir bu

Mahmut’un evini basalım, der.

mallаrı pay ätärmіz dädilär. Sоrа

Şimdi dördü yürürler. Doğru

dаrıldılаr, här käz yär yärіnä

varırlar

wardılаr. Sultаn Mamuttа wardı

evine. O evde sahibi var mı

töşäändä

bilen adam; bugün ev sahibi

tахtınа 90

evini

arkadaşlar, senin adın nadir?

аçıldı.

85

Sultan

Aydа yа аllа bаrayıq sultаn

qаpusunа

80

gidelim

Sultan

baqçаsındа sädöwnіk män dädi.

doğru 75

sänіñ

аdıñ nä dır? dädi. Mänim аdım

Şindi 70

surаdı

yаttı. çıqtı,

Sаbа оturdu.

oldu Wäzіr

yok,

Allah

der.

gidelim

sultan

Ötekisi

sultan

Mahmut’un

muhafızı

wizаrа һäpsі yаnına käldilär.

uyutur.

Sоrа Sultаn Mamut оn bаşlаrа

varırlar. Üçüncü adam kapıya

Sultanın

kapısına

330

95

100

ämir ättі-ki: fälan yärgä warıñız

el vurur, kapı açılır. Yürürler.

fälan

Sultanın evinden yükte hafif,

110

kätіrіñіz!

dädi.

Gäcä аyaqtаş olаn üç аdаmnı

pahada

kätirdilär

Haydi sultan da beraber sırtına

Padişa

dädi

mänі

denizin yanında büyük bir kuyu

dädilär. Sіz tаnımаsаñız män

yapmışlar, alıp geldikleri şeyleri

sіznі tаnıymın, dädi pаdışа. Sіz

bu kuyunun içine bırakırlar.

bu käçа Mamutman ayаqtaş

Sonra: “Yarın akşam gelir bu

bolmаdıñız

Sultаnnıñ

malları

äwlärdän

Dağılırlar, herkes yerli yerine

şiilärnі tаşıp аlmаdıñızmı? dädi.

varır. Sultan Mahmut da gelir,

Fälan

quyuğа

yatağına yatar. Sabah olur,

brаqmаdıñızmı? dädi. Sоrа о

tahtına çıkar oturur. Vezir ve

хırslаr

däyäcään

diğerleri yanına gelir. Sonra

bilmädilär. Sultаn Mamut dädi-ki:

sultan Mahmut on başılara;

sіzmän

bolğan

falan yere varın falan adamı

mänmän, dädi. Täübä ätiñіn bir

getirin, diye emreder.Gece yol

dаһа хırsızlıq yаpmaycaañızğа,

arkadaşı

män sіznі аzаt ätärіm. Sоrа olаr

getirirler. Padişah:

mı?

аçıp

bоş

yärdä şаştır,

nä

ayaqtаş

ättilär,

waz

gäçtilär

Mamut quyuğа аdаm yіbärdi, quyudа bolğan хırsızlаp аlğаm

125

giderler.

alırlar.

pаdışаm bіz sänі naslı tаnıyq?

хırsızlıq ätmädilär. Sоrа sultаn

120

şeyleri

yükler,

täübä 115

ağır

tаnıysіz mı? dädi. -Yоq şäwkätli

äwlärіn

105

аdаmnı

pay

-Beni

Varırlar,

derler.

ederiz.”

olan

üç

tanıyor

adamı

musunuz?

Der. -Yok şevketli padişahım biz seni nasıl tanıyalım? Derler.

şäylärnі аndа qazmaa tаşıtıp

-Siz beni tanımasanız da

аldı. Äsäp ättilär, säkiz mulyоn

ben sizi tanıyorum. Siz bu gece

mal çаlmışlаr һäpsіn qаznağа

Mahmut

zаpt ättilär. Sоñrа о хırsızlаrğа

olmadınız mı? Sultanın evlerini

aylıq bаğlаdı aydа yüzär ğuruş

açıp

sämäyіstwаsımаm аşаmаa.

almadınız

boş

ile

yol

arkadaşı

evlerden mı?

Falan

taşıyıp yerde

kuyuya bırakmadınız mı? der

331

padişah. Sonra o hırsızlar şaşırırlar, ne 130

diyeceklerini

bilemezler.

Sultan Mahmut der ki: -Sizinle yol arkadaşı olan bendim.

Bir

daha

hırsızlık

yapmayacağınıza, tövbe edin, 135

ben sizi azat edeyim. Sonra onlar tövbe ederler, vaz geçerler, hırsızlık etmezler. Sultan Mahmut kuyuya adam gönderir, kuyuda olan çalınıp alınan şeyleri orada kazarak taşıttırır. Hesap ederler, sekiz milyon mal çalmışlar, hepsini hazineye kaydederler. Sonra o hırsızlara ayda yüzer kuruş sämäystwası yemek için aylık bağlar.

332

10. KARASUBAZAR

1) Ädigä.

1) Edige

оlmuş. Оnuñ dа quşçusu оlmuş,

varmış,

іç

kіmsädä

varmış. Onun kuşundan hiç

qannıñ

kimsede yokmuş. O Çugalık

cımiirtqа

hanın kuşçusu handan gizlice

оnuñ

quşundаn

оlmаmış.

O

quşçusu

bіr

qırslаmış

15

20

25

Çuğalıq çіft

qandаn

gіzläy

bir

onunda

çift

kuşçusu

yumurta

çalmış,

Tоqtаmış qаnа wärmіş Çuğalı

Toktamış Han’a vermiş. Çugalı,

quş

kuşu görmüş ki, onun benzeri

görmüş-kі

zaw(u)tundа 10

Vaktiyle bir Çugalık han

Waqıtı іlän bіr Çuğalıq qаn

1

5

10. QARA- SU BAZAR

Tоqtаmış ämіş.

qаndа

Toktamış

Han’da

böyle

Аçuulаndı

kuşmuş. Benim kuşumdan ona

mäniñ quşumdаn kіm wärdі оñа

kim verdi, diye sinirlendi. Sonra

däp. Sоñrа duydu-kі; quşçusu

fark etti ki, kuşçusu Ali Kart

wärmіş Älі qart. O qartındа bіr

vermiş. O ihtiyarın da bir tane

dänä oğlan äwlаdı war ämіş. Nä

erkek evlâdı varmış. Han, Ali

waqıt

kuşçunun

şäwlä

quş

оnuñ

qаn duydu Älі quşçu

çaldığını,

verdiğini

qırslаmış о wärmіş, tuttu onu

fark ettiği zaman, onu yakaladı,

qan äki közünü mіl ätti. Ämir

iki gözüne mil çekti. Emretti,

äylädі, kötürdü, bu ķor quyuyа

götürdüler;

аtа wädilär. Wä çoq zаmаn kіttі

atıverdiler.

Älii quşçudаn qalğаn çоcuq оn

geçti.

säkiz yаşınа käldi, dämäk. Bіldі-

çocuk, on sekiz yaşına geldi.

kі bаbаsınıñ gözünü mіl çäkmіş,

Anladı ki, Çugalı Han babasının

bаbаsın quyuğа аtmış Çuğalı

gözüne mil çekmiş, babasını

qаn. O çоcaq öylä äsäp ätti-kі:

kuyuya atmış. O çocuk öyle

män dä bänіm bаbаmı öldürän

düşündü, ben de benim babamı

Çuğalı qanı män dа аqındаn

öldüren

gäläym! dädi. Bu cäwаbını bіr

hakkından geleyim, dedi. Bu

Ali

bir Ve

uzun

kuşçudan

Çugalı

kuyuya zaman kalan

Han’ın

333

30

dоstunа dämіştі. O dоstudа ätäk

fikrini bir dostuna derti. O dostu

аstındа qаnа bäyan ätti. Оlmаq

da

gäräk

çоcuğu

Olması gereken oldu, o çocuğu

Çоcuğа

öldürmek

gerek.

Çocuğa

bäñzäyän çоcuqlаr çоq ämіş,

benzeyen

çocuklar

çokmuş,

оnuñ

onun

oldu:

öldürmäk

35

40

45

50

nä

о

käräk. yärіnä

bаşqаsın

hana

yerine

açıkladı.

başkasını

öldürmäym, dädi. Çоcuğuñ аdı

öldürmeyeyim, dedi. Çocuğun

Ädigä ädi оnu kіmsä bіlmästän.

adı

Qan çоq аdаmlаrı cığdı аncısа

bilmiyor. Han, bir sürü adamı

rämіl аtаrdı bіr kіmsä bulаlmаdı.

topladı, ancak fal bakacak bir

Äşіttі-kі: bіr wäläyättä bіr cıraw

kimse bulamadı. İşitti ki, bir

war ämіş оl onu bilir ämіş ğаyät

vilâyette bir falcı varmış, o onu

rämіlcі ämіş. Аdını Sıprа cıraw

bilirmiş; gayet iyi bir falcıymış.

därlär ämіş bilir äsä о bilir

Adına Sıpra Cırav derlermiş,

dämişlär. Şu sa’ät Çuğalı qаn

bilirse o bilir derler. O saat

аtlı qоydu yоlа. Bu yandаn аtlı

Çugalı Han, yola atlı çıkardı. Bu

kіttі о yandаn о Sıprа dägän

taraftan

Cıraw gändіsіnіñ qısаyaqlısınа

taraftan da o Sıpra denen Cırav

dädi-kі:

kendi karısına dedi ki:

Edige

atlı

idi.

Onu

giderken,

«Qıblа tаrаf yanındаn

“Kıble taraf yandan,

cäzа yоqlu аt mіnip,

Bakır ayaklı ata binip,

sıptay süürü börk kiyin,

Sipsıvri börk giyip,

qıl quyruğunu çаrt tüyüp

Kıl kuyruğunu sıkıca

Sıprа dägän cırawğа

55

gizlice

kimse

öbür

düğümleyip.

аtlı kіşі-gälä dіr».

Sıpra denen Cırav’a,

Sıprа dägän cırawnuñ

Atlı kişi gelmektedir.”

аtа mіnär аlı yоq,

Sıpra denen Cırav’ın,

mіnsä tüşär аlı yoq,

Ata binecek hâli yok,

butа bilän bälіn buudurğаn,

Binse de inecek hâli yok,

uuаlаmаn caqlаrını

İpek kumaş ile belini

uudurğаn,

sıktırmış,

334

Zehirle yanaklarını

tіşlärіnі аl yіpäkmän 60

65

oğdurmuş,

sırdırğаn, аrışqa siyät tаqtırğаn,

Dişlerini al ipek ile sıktırmış,

аrаbаyа güllär töktürgän,

Dingile süs taktırmış,

äki bоz аt cäktіrgän,

Arabaya güller döktürmüş,

Sıprа dägän cırawnu

İki boz at koşturmuş,

ändі аlıp kіttilär,

Sıpra denen Cırav’ı,

tör bаsındаn cär bärdi,

Artık alıp gittiler,

ämän tüplü sar’ayaqman

Baş köşeden yer verdi,

üş tоstаğаn bаl wärdi,

Dibi meşe olan sarı kadehle,

bаl büürägä tüşkän sоñ, 70

çаlа bоrlu bоlğan sоñ,

Üç bardak bal verdi,

üylä namаz qışğаn sоñ:

Bal içkisi böbreğe indikten sonra,

ay pаdışаm! ay qаnım!

Biraz sarhoş olduktan

ayt däp-tä qоymaysın,

sonra,

aytmаğа dа mänim 75

Öğle namazını kıldıktan

süürü dilim gälmädir,

sonra,

aytmаsаmdа оlmаcаq,

80

аrğı uldаn bärgі ul,

Ay padişahım! Ay hanım!

quruq yоllаr şu ul,

Söyle deyip bırakmıyorsun,

kök аlаlı yılqıñnı

Söylemeye de benim

quuаlаp kіtär şu ul,

Sıvri dilim uymuyor,

Аru kädäy tutаyıñ,

Söylemesem de olmayacak,

közü kädäy sıluwuñ

Oradaki oğuldan buradaki

dіzdän uslаr şu ul, Sıprа 85

päşmаn

Cıraw ätti.

Şu

oğul,

bunu qаnı

dädi bіr

Kurak yollarda o oğul, Kır benekli atları,

mаqtaym dädi; bälkі şu оolаnnı

Kovalayarak gider o oğul,

öldürmäs, dädi:

Güzel ozanı tutatım,

Äläwkä qаndаn аlaybı,

Gözü ozan Sıluv’un,

yanğız qаndаn bulaybı,

Dizden tutar o oğul,

335

90

95

100

Sıpra

аltmış äki qаn kördüm, özäñgіsі оymа аltın,

pişman

bіr örmäsі bіñ аltın,

öveyim,

onu körgän qаrtmаn män,

öldürmez, dedi:

o

Оl

Altmış iki han gördüm,

waqıtnıñ

ökümündä

оlаnnıñ bіr dоstu wаr ämіş wаrdı

Üzengisi oyma altın,

оğlаnа dädi. Оğlаn mіndі bіr аtа,

Bir örmesi bin altın,

qаçtı.

Onu gören yaşlı benim,

Аrdındаn

oğlannıñ

bіr

cаndаn säwär dоstu wаr ädi onu

bir

çocuğu

Yalnız handan böyle mi?

Üç yüz doksan yaşşındayım,

burаyа. Оğlаn аrdındаn kіttі, bіr

Yalancı değil dürüstüm.

аz yaqın wаrdа dа baqırdı.

O

zamanın

çocuğun

bir

dostu

аtıñnıñ bаşın tаrtsаnа,

Çocuk bindi bir ata, kaçtı.

qаn Sultanа sözüñ aytsаnа,

Ardından çocuğun bir yürekten

qаnım Sultanım sаñа,

sevdiği bir dostu vardı, onu

Atägі yäñі sоm аltın,

gönderdiler. Git, kandır da getir

bіr körmäsі biñ аltın,

buraya. Çocuğun ardından gitti,

alqa rawqа tоn wärädir!

biraz yaklaşınca bağırdı:

qaytmаmdа, аtımnıñ bаşın tаrtmаmdа, qan Sultanа sözüm aytmаmdа.

çocuğa

varmış,

gitmiş

Qaytmamdа Cаnbay,

o

hükmünde

Qaytsana Ädigä qaytsаnа,

Ädigä:

120

bekli

hanı

ötrük dägil tаstаmаn.

kіisänä,

115

Şu

dedi,

Elevke Handan böyle mi?

Canbay:

110

oldu.

bunu

üç yüz tоqsаn yаştа-man,

yіbärdilär. Wаr аldаt tа kätіr!

105

Cırav

söylemiş.

Canbay: Dönsene Edige dönsene, Atının başını çeksene, Han Sultan’a sözünü söylesene, Eteği yeni som altın, Bir görmesi bin altın,

Mаñа ätägі yäñі sоm аltın,

Al kaftan veriyor, giysene!

bіr körmäsі bіñ аltın,

Edige: Dönmem de Canbay

336

аlqa rawqа tоn wärsädä kiimämdä. bоynumа çіiqan çıqqаndır. Cаnbay: 125

Bir görmesi bin altın

qаn Sultanğа sözüñ

Al kaftan verse de giymem,

sаlаrı оnuñ sаltаnday, töbädäy, аyаğı äräk, mоynu täräk,

Boynumda çıban çıkmıştır. Canbay: Dönsene Edige dönsene! Atın başını çeksene, Han Sultan’a sözün söylesene!

аt wärädir mіnsänä!

Hanım sultanın sana,

Ädigä:

Sırtr onun gibi

Qaytmamdа Canbay

Sağrısı büyük kara tepe

qaytmаmdа,

gibi,

аtımnıñ bаşın tаrtmаmdа,

Ayağı uzun, boynu ağaç,

qan sultаnğа sözüm

At veriyor binsene!

aytmаmdа. Оşu yärdän kätärmän,

Edige: Dönmem Canbay dönmem de,

Çuğаlı qаnğа cätärmän,

Atımın başını çekmem de,

Çuğalı qаn mаñа qоl wärsä,

Han Sultan’a sözüm

Aq tа’аlа cоl wärsä 145

söylemem,

аtıñnıñ bаşın tаrtsаnа!

sawrusu ülkän qаrа

140

Han Sultan’a sözüm Bana etği yeni som altın

Qаnım sultаnım sаñа,

135

Atımın başını çekmem,

Qaytsana Ädigä qaytsаnа!

aytsаnа! 130

dönmem,

söylemem de,

qаçаndа Tоqtаmış qаnıñ

Bu yerden giderim,

ayağı mısaqar ätärmän.

Çugalı hana yetişirim, Çugalı han bana el verirse, Hak Taala yol verse, Kaçınca Toktamış Han’ı, Herkese maskara ederim.

337

2) Fukaranın Oğlu

2) Fuqаränіñ Oğlu. Bir waqıttа war ämiş bir

1

5

olur, olur аmmа bir аz aqılnan

varmış,

varmış

zаyа olur. Аlа bir çuwаl älinä kitä

akıladan yoksulmuş. Eline bir

ämiş, äwlärіn аrdıdа оbа bаr

çuval alıp gidiyormuş, evlerinin

ämiş. Оbanıñ üstündä durаr

arkasında ova varmış. Ovanın

ämiş, durаr ämiş pаdışаnıñ qızın

üstünde

аşıq

olur.

Kälmіş

bir

oğlu

ama

biraz

dururmuş,

dururken

padişahın kızını görmüş, âşık olur. Babasının evine gelmiş:

ömür olsа bir qudalıq ät mañа!

- Babam ömrün olursa bir

pаdışаnıñ qızın аlayım. Bаbаsı

dünürlük et bana! Padişahın

dädi: bizä wärmäz bаlаm, dädi.

kızını alayım, der.

Bіz fuqаrä ol pаdışа. Qoyа

Babası:

wärmädi

- Bize vermez evlâdım. Biz

bаbаsı

yа

gändim

аtаrım yа аlırsıñ maa bu qıznı, Kittі

fukarayız, o padişah, der.

pаdışаnıñ

Babası izin vermedi; o, “ya

qаpusunuñ ögünö wаrdı. Gördü

kendimi atarım ya alırsın bana

bunu tахttаn pаdışа, dädi: nä

bu kızı” dedi.

durа bu fuqаrä burаdа? dädi,

Babası

surаñız!

bаbаsı

biliik

dädi.

Gäldi

sоrdulаr: nä durаsın burаdа? Аllаnıñ

ämrіnän

qawilämän

päyğаmbarıñ

gäldim

burаyа

оğlumа pаdışаnıñ qızın іstiimän, 25

fukara

fukaranın

dädi.

20

bir

varmış,

babanıñ äwinä dämiş: bаbаm

15

zamanlar

fuqаrä olur, fuqаränіñ bir oğlu

körmüş, 10

Bir

dädi. Gädilär pаdışаnıñ аdаmlаrı ayttılar: о pаdışаnıñ qızın іstäy

gitti

padişahın

kapısının önüne vardı. Padişah bunu tahttan gördü: -Ne burada?

duruyor

bu

Sorun,

fukara

öğrenelim,

dedi. Gelip

sordular:

“Ne

duruyorsun burada?”

oğlunа. Şindi padı äşіttі bunu. O

- Allah’ın emri, peygamberin

bir fuqarä olsа män bir Padişa

kavli ile geldim buraya, oğluma

338

30

olsаm äç tіyärmi mänim qızım

padişahın kızını istiyorum, dedi.

оñа, dädi. Ä yаzı olsа kim bilä о

Padişahın adamları geldiler,

fuqаränі çağırıñız mındа! dädi. Fuqаrä gäldi іçärі fuqаräyä dädiki: 35

40

45

50

mänіñ

qаpumdan

säniñ

- O, padişahın kızını oğluna istiyor.

qаpuña warğan yoldа çоq аltın

Şimdi padişah bunu duydu:

töşärsäñ sоñ wärіrim dädi. Аltın

- O bir fukaradır, ben bir

töşämäyä olsаñ qız wärіrmäm

padişahım, benim kızım hiç

sаñа, qırq kün mäülät, qırq

değer mi ona? E kaderse kim

birіnçі kün dä bаşıñ cällаt. Şindi

bilir,

qаrt ağlay ağlay qayttı äwinä.

buraya, dedi.

o

fukarayı

çağırınız

Çıqtı oğlu ögünnän. Nä bаbаm?

Fukara içeri geldi, fukaraya:

dädi, qudаlıq yаptınmı? dädi.

- Benim kapımdan senin

Bіzgä oğlum qırq kün mäülät,

kapına varan yola çok altın

dädi оnuñ qаpusundan bizim

döşersen, sonra veririm. Altın

qapusuna kälgän yolğa çäk аltın

döşeyeceksen

köpür olacaq, qırq birіnçi künü

sana kırık gün mühlet, kırk

ätä

birinci günde başın celladındır.

olmаsаm

bаşım

cällаt

kızı

veririm,

olacaq. Oğlаn bir çuwal аldı,

Şimdi ihtiyar, ağlaya ağlaya

kittі, äwläriniñ аrdındа оbа bаr

evine döndü. Oğlu önüne çıktı:

ämіş, ondan topraq toldurdu

“Ee babam, dünürlük ettin mi?”

çuwаlı

gäldi,

qаpusunuñ qаpusunnan pаdışаnıñ

şindi

özünüñ

ögündä

özünüñ

mühlet, onun kapısından bizim

çäktі

tоpraq

kapımıza gelen yola altın çekip

ögünä

köprü olacak, yapamazsan kırk

qаpusuna

çäktі. Sаbа qаlqtı pаdışа, baqtı 55

söylediler:

аltındаn köpür yapılmış. Fuqаrä dädi-ki:

ämdi

qaraym

-Oğlum,

bize

kırk

gün

birinci gün başım kesilecek. Oğlan bir çuval aldı gitti,

dügün

evlerinin arkasında oba varmış,

bаşlаnsın. Gäldi fuqаrä. Säläm

oradan çuvalı toprak doldurdu

wаrdi tämana ättі köprüñ аzır

geldi,

dädi. Ämir olsа dügün bаşlаtayq!

kapısından padişahın kapısına

şimdi

kendinin

339

60

65

Padişa ämіr ättі cаmаğatına

kadar

toprağı

bаşlаnsın dügün! dädi. Kittilär

padişah kalktı, baktı altından

çаlğı tаrttılаr, kätirdilär. Qırq kün

köprü yapılmış. Fukara, hadi

qırq käcä toy bаşlаdı. Pаdışаnıñ

bakayım düğün başlasın, dedi.

qızı fuqaräniñ оğluna tüştü.

Geldi

fukara.

temennâda

çekti.

Sabah

Selam

verdi,

bulundu;

köprün

hazır. Emir verirseniz düğünü 70

başlatalım,

dedi.

Padişah

cemaatine

emretti,

başlasın

düğün,

dedi.

Gittiler,

çalgı

taşıdılar getirdiler. Kırık gün kırk

gece

toy

başladı.

Padişahın kızı fukaranın oğluna düştü (kısmet oldu).

3) Fazın Kahraman

3) Fаzın Hаrаmаn. Bir

1

5

10

waqıt

ilän

Noğay

Bir

zamanlar

Nogay

һаrаmаnlаrından bir qаrt war

kahramanlarından

ämiş, oña Fаzın һаrаman därlär

varmış, ona Fazan kahraman

ämіş. Çоq yärlärä äl tutmuş

derlermiş. Kendisi çok yerde

gändisі bir boydaq yіgit ämіş.

çalışmış,

bekâr

Çоq yärlärdän іstämişlär, qız

delikanlıymış.

Çok

wärmäyä аlmamış. Вän gändi

kız vermek istemişler, almamış.

säwdigіm аlırım dämіş. Wаqtı bir

Ben kendi sevdiğimi alırım, der.

tаlay zäman kitmіş bir pаdışа:

Bir zaman geçmiş, bir padişah:

äşіttіm, şu yіgіt qızımı istär іsä bän

şuñа

qızımı

wärіr’dim,

dämiş. Yіgіtä bäyаn ätmiş. O

bir

ihtiyar

bir yerlerden

- İşittim, bu delikanlı kızımı istese ben ona kızımı verirdim, der.

340

yіgіt dämiş-ki: bän оnuñ qızını аlmam dämіş. Gändi gіbі fuqarä 15

20

25

30

O

delikanlı: - Ben onun kızını almam.

zämаn kitmіş. Çoq dügünnärа

Kendim gibi fukara bulasam

kitmіş säyir ätmіş, bälki gändimä

alırım, der.

bir qız tаpаrım diiBulmamış. Bir

Bir hayli zaman geçmiş.

yärdä äşіtmіş-ki: Аlı qаrt dägän

Belki kendime göre kız bulurum

bir qаrt, оnuñ bir qızı wаr ämiş,

diye çok düğünlere katılmış,

оnu istätmіş. Аlı qаrt dämiş-ki: ol

seyretmiş.

nä qarаr dа һаrаmаm olur-ki

yerde Alı ihtiyar denen bir

mänim qızını istätіr. Ol yіgіt

ihtiyarın

qаbär

cіbärdi-ki:

yigіtlik

istäy

nä

qаrаrdа

mändän.

Bulamamış. bir

kızı

Bir

olduğunu

işitmiş, onu istetmiş. Alı ihtiyar

Fаlаn

der ki:

yärdä bir qawğа wаr ämiş оrаyа

-O

ne

kadar

kahraman

gälsä män оnuñ yіgіt olduğun

oluyor ki benim kızımı istetiyor.

duyarım. O yigit şu sa’аt ämіr

O yiğit haber göndermiş ki:

ätmiş аtını аyärlätmіş şurаyа

- Ne kadar yiğitlik istiyor

yätmiş. Bаqаr-ki, bir käsäk qаlq

benden?

durа. Äpіsі siläһіnän quşаnmış

- Falan yerde bir kavga

durаr, çoq birі birіnän qawğa

varmış, oraya gelirse ben onun

ättilär wіlаslı bir tаrаfı yäñdi.

yiğit olduğunu anlarım.

оñа

wärdilär.

Bir

O yiğit o saat emretmiş

aylı

ömür

atını eyerletmiş, oraya yetişmiş.

birär

Bakmış ki bir grup halk duruyor.

ättilär.

Аllаnıñ

ämrіnän

äwlad

doğdu.

Аdını

qoydulаr. Aylı bir 40

bildirmiş.

tаpsаm аlırım dämiş. Bir aylı

І(İ)хrаrlаr yärіnä gälmіş ol qızı 35

Delikanlıya

Mantuq

оn säkiz,

Hepsi

silahıyla

kuşanmış

bekliyor, birbirleriyle çok kavga

yіgіrmä yаşınа о äwlаd gäldi.

etmişler,

Bildi-ki:

ämіş.

yenmiş. İkrarlar yerine gelmiş,

Bаbаsını çoq qırpаlаmışlаr. Män

o kızı ona vermişler. Bir hayli

dä bu dünyadа bir yіgіtlik ätäyіm

ömür

dädi. Dахı ätmäyä dа waqıtı

emriyle bir evlatları doğmuş.

bаbаsı

yigit

velhasıl

geçirmişler.

bir

taraf

Allah’ın

341

cämа’аt

Adını Mahtuk koymuşlar. Bir

іşqаyät ättі, bunuñ bаbаsı ğаyät

süre sonra o evlat on sekiz,

bir һаrаman ädi. Bunuñ oğludа

yirmi yaşına gelmiş. Öğrendi ki

һаrаman olsа käräktіr, tuttu, äpsі

babası

çok

bahadırmış.

qаpаdılаr. Bir aylı üç bäş yıl yattı

Babasını

çok

hırpalamışlar.

bir gündän bir gün bir çаsоvoy

Ben de bu dünyada bir yiğitlik

dоstu

buñа

yapayım, der. Yiğitlik yapmaya

bäyаn ättі: Mantuq, dädi, sаñа

da vakti olmamış; cemaat bunu

aytаrım pаdışadan gäldi färmаn

şikâyet etmiş. Bunu babası

oquldu

gayet kahraman idi. Bunu oğlu

olmаdı, 45

50

55

bunu

war

wardı

ämiş

qa’ät

gäldi

sän

sіbirä

kidäcäksіn, bügün däürаn! dädi.

da

Mantuq

çаsаvоyu

deyip tutmuşlar, kapatmışlar.

urаyа çıqtı bäşäw dägil оnaw dа

Uzun süre, üç-beş yıl, yatmış;

dägil yіgіrmі bäşіn yumuruqnän

günlerden

uracаqtа.

dostu

qаpаdaq

O

waqıttа

Mantuq

aytаr: biyaz іtnіñ künnärindä qıl 60

kahraman

bir

olsa

gün

varmış,

gerektir

çasovoy

gelmiş

buna

bildirmiş:

cаrawlаp qаrаğıman, bu qırıma

- Mantuk, sana söylüyorum

bir äygіlik аrаğıman şu qırımğа

padişahtan ferman geldi, kağıt

bir äygilіk bulmağan sоñ är

okundu,

Çоrаday oynağımаn.

bugün, davran!

Sibir’e

gideceksin

Mantuk, çasovoy’u vurmak için kalktı kapatacak, beşer değil,

onar

değil,

yirmişer

yumrukla vuracaktı. O zaman Mantuk: -Beyaz köpeğin günlerinde kıla idman yaptırıp gözleriyle, bu Kırım’a bir iyilik rakısıyla. Şu Kırım’dan bir iyilik bulmadıktan sonra yiğit Çora gibi oynağıyla.

342

4) Deve

4) Däwä. qoymuşlar

5

ol

däwä

оğrаmış

birine

koymuşlar,

o

deve

çok

yük

çamura

çаmurа, qırа wаrdıqtа аyаğı

batmış, kıra vardıklarında ayağı

tutmаmış

tutmamış ve o kadar dövmüşler

wä

о

qаdar

kätäkilämişlär-ki wа аslı аyağı

ki

tutmаmış,

Sonra bir kişi deveden sormuş:

yıqılmış.

Sоñrа

däwädän bir kimsä surаmış. Naslı däwä yoquş fäna аyağıñ 10

Devenin

Däwänіñ birіnä bir çоq yük

1

ayağı

ayağın tutmadı, iniş nasıldır? Deve:

Däwä

-Şu

sırtındа

şüyük

war

mänim

äkän

äkisі

bir

yıkılmış.

-Deve yokuş ne kadar kötü

tutmаdı, äniş naslı dır? dämіş. aytа:

tutmamış

yük

benim

sırtımda

varken ikisi bir boktur, der.

bоqtur, dämіş.

5) Hamal

5) Аmаl. Bir waqıtı іnän Istаmbuldа

1

5

İstanbul’da

bir

bir аmаl war ämiş, bir gündän bir

hamal varmış, günlerden bir

gün bir yäһudünüñ bir dänäsі

gün yahudilerden bir tanesi

gälmіş, аmаl yük kötärämіsіn?

gelmiş:

dämіş! -Bäülä äfändim kätäräym dämiş. Kötürmіş yügünü bаşına. -Gördüñmü

yükümü?

dämiş,

sаñа pаrа wärmäm dämiş, sаñа

-Hamal, yük taşır mısın? der. -Efendim böyle kaldırırım, der yükünü başına kaldırmış.

ögrätärіm

-Gördün mü yükümü? Sana

dämіş. O аmаl qayl olur. Аlmış

para vermem, sana dünya için

dünya 10

Vaktiyle

yükü

üç

cäwаp

аrqаsına,

kitmіş

üç öğüt öğretirim der.

343

15

yäһüdünüñ аrdından. Kötärmіş

O hamal ikna olur. Almış

äwіnä yäһüdünüñ äwinіñ qırq

yükü sırtına, gitmiş yahudinin

аyaq märdwänі war ämіş. Оn

arkasından.

dänäsіnä аmаl çıqmış. Toqtа

yahudinin

аmаl!

varmış. On tanesine hamal

dämiş

yäһüdü,

bir

cäwаbım bu dır: nä аç toqtаn äyі

20

çıkmış:

dаһı çıqtı аmаl. Yäһüdü dädi-ki:

vardır, der yahudi: “Aç, toktan

yаyаn аtlıdan äyі-dir däsälär

iyidir deseler inanma!”

Tоqtа!

dädi

yäһüdü,

fuqаrä zäñgindän äyi dir däsälär ınanma!

Yäһüdü

dа

üç

cäwаbıdan täkmіl ättі. Baqаyıq аmаl nä ayttı. Аrqаsındäki yükü bоşаdı yіbärdi аşаyа yäһüdü

On basamak daha çıkmış hamal. Yahudi: -Yayan atlıdan iyidir deseler inanama! On basamak daha çıkmış hamal. Dur, der yahudi; “fukara

tuttu saqalı bаşlаdı bağırmаyа.

zenginden

Аmаl dädi-ki: nä bağırаsın? war!

inanama!”

baq-ki, ägär şu bänіm аşаyа cіbärdigі

35

merdıveni

-Dur hamal! Bir öğüdüm

аmаl.

30

kırk

taşımış,

dir däsälär, ınanma! Оn аyaq

ınanma! Оn аyaq dаһı çıqtı

25

Evine

yükümüñ

içindä

bir

iyidir

derlerse

Yahudi üç öğüdünü vermiş. Bakalım hamal ne söylemiş.

dänä sаq qаldı däsälär sändä

Arkasındaki

ınanma! Ä аmаl nä üçün bu іşi

aşağıya

göndermiş.

ättіñ maña? -Nä üçün ätmäym

sakalını

tutmuş,

sаñа,

başlamış. Hamal der ki:

bir

gün

bädawа

dögündürdüñ bаñа, üç cäwаb ayttıñ ınanmа.

bаñа

üçündä

Ayttığı

dädiñ

cäwаblаrıñ

іçindä baqtım äç dоğru aytmаdıñ bu zulumluğu mändä ättіm sаñа.

yükü

boşaltmış, Yahudi

bağırmaya

-Ne bağırıyorsun? Git bak, eğer benim şu aşağıya attığım yükün

sağlam

içinde

kaldı

derlerse inanma! -E hamal, ne için bu işi yaptın bana? -Ne

için

etmeyim

sana,

344

bana

bir

gün

bedava

iş

yaptırdın, üç öğüt verdin bana üçünde

dedin

Söylediğin

cevapların

baktım

da

inanma! hiç

içinde doğru

söylemedin, bu zulmü ettim ben de sana.

6) Çingene

6) Çіngänä. Waqtı іnän bir çіngänä

1

5

10

çoq pаrа qazanmış, buqаrа

para

tärіsіndän kürk kiimіş, boynuna

derisinden

аltın

bаşına

boynuna

altın

qаlpaq

başına

bukara

sаһаt

buqarа

taqmış,

tärіsіñdän

20

kazanmış,

bukara

kürk

giymiş,

saat

takmış,

derisinden

kiimіş, аyağındа qаlоştа çızmа

kalpak giymiş, ayağına qaloşta

kiimіş. Bir fuqаrä müsülman

çizme

tаtаr

özünüñ

müslüman Tatar varmış, kendi

yolunan. O çіngänä dämiş-ki:

yolundan gidermiş. O çingene

iştä

der ki:

ämiş, bulаrıñ

kitär sоñu

yoqtur,

giymiş.

Bir

fukara

dämіş. O fuqаrä tаtаr о cäwаbı

-İşte bunların sonu yoktur.

äşitmіş, aylаnıp dämiş-ki: män

O fukara Tatar bu sözü

dün bir tüş kördüm, dämіş, 15

Vaktiyle bir çingene çok

işitmiş, dönüp der ki:

ölgänіmі gördüm dämiş, аllа

-Ben dün bir rüya gördüm,

sоn

öldüğümü gördüm, Allah beni

mäni cänätä qoymаdılаr. Nä

cennete göndermiş, sonra beni

üçün qoymaysız? dädim. O

cennete koymadılar. Ne için

waqıttа dädilär: cänättä yär

koymuyorsunuz,

yоqtur. Mınа аçаyın qаpuyu,

zaman: “Cennette yer yok, işte

dämiş:

açayım

mänі

cänätä

yіbärmіş,

ınanmаsаñ,

bаq!

kapıyı,

dedim;

o

inanmazsan

345

25

dämіş. Baqtım-ki: cänätіñ cämі

bak!”

yärі dolmuş. Аmаl kim dir

cennetin

däsаñіz, bir käsäk аrqаsındа

Hamal kimdir deseniz, bukara

buqаrа

derisinden

tärіsіndän

kürk,

qаlоşı

çızmа

аyağındа bаşındа

buqara

qаlpaq

bir

tärіsіndän

käsäk

zäbällа

bir

dolmuş.

parça

ayağımda

çizma,

başında

derisinden

kürk kaloşı bukara

kalpak

giymiş

zebelllâ, onlardan Tatara da yer

аnnar zаft ätmіşlär.

kalmamış, onlar zapt etmişler.

7) Eskicinin Karısı

Waqtıñ ökümündä bir äskici

Zamanın birinde bir eskici,

bir qız аlmış, yigіrmä bäş yıl

bir kız almış; yirmi beş yıl

ömür ätmiş, üç bäş äwlаt olur,

yaşamışlar,

yіgіrmä bäş yılа qadar şu qаrısı

olur, yirmi beş yıl kadar bu

оnu-man

yämäk

karısı onunla yemek yememiş.

yämämiş. Bir gün käyfі gälmіş о

Bir gün o eskicinin keyfi gelmiş

äskicіnіn,

karısına der ki:

barabar dämiş-ki

qarısınа:

näçün männän bärabär yämäk yаmässіn? dädi. Qarısı dädi-ki: sän

mänіm

sänіñnän

15

yeri

ki

аnnаrdа tаtаrа yär qаlmаmış,

1

10

her

Baktım

sırtında,

7) Äskicіnіñ Qаrısı.

5

dediler.

qоcаmsın. bärabär

Män yämäk

üç-beş

-Niçin

benimle

evlatları

beraber

yemek yemiyorsun? Karısı, ben seninle yemek yemem, der.

yämäm. -Nä üçün yämässіn?

-Niçin yemezsin? der.

dädi. -Оnuñ üçün yämäm-ki,

-Sen

benim

kocamsın,

dädi, sän mäniñ qоcаmsıñ, аllа

seninle beraber yesem Allah

rаzı görmäs sänimän bаrаbаr аş

razı

yäsäm, sändän sоñrа yäsämdä

yesem de razıyım.

gelmez,

senden

sona

rаziim, dädi. Qocаsı çоq tacіbä

Kocası çok denedi. Bir gün

sаldı. Bir kün yаtаr, uyur-dı,

yatmış uyuyordu, karısı geldi,

346

20

25

30

35

gäldi qısаyaqlısı tutmuş qоcаsını

kocasını bir dürtmüş. Kocası

bir burmuş. Qocаsı uyаnıq ädi

uyanıktı,

ündämädi;

bakayım bu kadın ne yapacak,

qаrı

dedi.

usulcaq sаndığı аştı, şöylä bir

sandığı açtı, şöyle ufak bir şişe

ufaq şіşä çıqardı іçіndä bir іlаç

çıkardı,

wаr

аwuçunа

usulca avcuna döktü, başına

töktü, bаşına sildi, är bir sаçı bir

sürdü, her bir saçı bir ağaç gibi

ağaç

Yаwаştаn

oldu. Yavaştan kapıyı açtı, çıktı

qаpuyu аştı, çıqtı, kittі. Qocası

gitti. Kocası, “Ya benim karıma

dädi-ki: yа mänіm qаrımа nä

ne oldu? Gideyim ardından

oldu?

аrdından

bakayım!” dedi. O zaman ay

baqayım! dädi. Ol waqıt ay yаrıq

yarım idi, baktı gördi ki, karısı

ädi

mezarlığa gitti; dün ölmüş bir

ämіş,

usulcaq

kibіk

oldu.

Wаrayım bаqtı,

kördü-ki

qаrısı

Karısı

usulca

içinde

ilaç

kalktı, varmış,

mäzarlığа kittі, dün ölmüş bir

çocuk

bаlа çıqаrdı, bаlаyı mäzarından

mezardan aldı, çocuğun kalbini

аldı,

yedi, gene mezarına koydu.

yürägіnі

аşаdı

mäzarına

bаlаnıñ,

çocuğu

Kocası kendi arkasına döndü,

аrdınа qayttı qоcаsı, bu іşlärіn

bu işlerin hepsini gördü. Çok

cämisіnі

korkmaya

gördü.

qoydu.

çıkardı,

Özü

Bаşlаdı

bäk

başladı,

geldi

qоrqmаa, qаştı gäldi töşаgіnä

yatağına girdi. Ardından karısı

girdi. Аrdındаn qаrısı dа gäldi.

da

Gänä

geldiğini duymamış farz etti.

qarısınıñ

duymаmış

45

şu

çıkarmadı;

napacaq? dädi. Qarı dır qalqtı

gänä

40

baqayım

ses

oldu.

gäldigіnі

Gene

karısının

аştı

Karısı sandığı yavaşça açtı, bir

sändığı yawаş bir іlаç çıqаrdı,

ilaç çıkardı, gen başına sürdü,

gänä bаşına sildi, äwälki qаrısı

evvelki karısı oldu. Bu eskici

oldu.

äskicі

sabah kalktı, pazara gitti, bir iki

bаzаrа kittі, bir äki raqı іştі.

rakı içti. Arkasından aramak

Аrdından

için oğlu geldi:

Sаbа

turdu

qıdırıp

Qarısı

geldi.

şu оğul

gäldi.

Bаbаş ахşаmа nä аşаrıq? dädi. Wаr söylä oğlum anañа, sіçіr

-Babam akşama ne yiyelim? Dedi.

347

50

böräk bіşіrsіñ ахşаmа. Аskicі ахşаm

55

60

wаrdı

qarısı

kätirdi

хоcаm

dädi.

yіgіrmі

bäş

70

yämägі büyür

Eskici akşam evine geldi,

ayttı-ki:

karısı yemeği ortalığa getirdi;

оrtаlığа, Хоcаsı yıl

akşama siçir börek pişirsin.

mänim

män

buyur kocacım, dedi.

barabar аşаmаdıñ, dädi, gäl

Kocası dedi ki:

bügün

-Yirmi

bärabär

аşаyq!

dädi,

beş

yıl

benimle

qаrısı dädi-ki: аşаmаm, dädi

beraber yemedin, gel bugün

qocаsı

beraber yiyelim.

dädi-ki:

dünnі

ölgän

bаlаnıñ yürägіnі аşаdıñdа bu

Karısı, yemem, dedi.

sіçіr böräk ondan äyi dägilmі?

Kocası :

dädi. Qarı dädi-ki: qоcа sän оnu

-

Dün

ölmüş

çocoğun

dа duyduñmu? dädi. Gäl mındа

kalbini yedin de bu siçir börek

qоcа,

ondan iyi değil mi?

dädi,

Qocasına 65

äwinä

-Var anana söyle oğlum,

bir

tışаrı

çıqardı.

şаmаr

urdu-ki,

Karısı dedi ki:

qocаsı uyаndı, baqtı-ki nä äwlär

-Sen bunu da öğrendin mi?

wаr nä bаlа war nä qаrı wаr.

Gel buraya koca, deyip dışarı

Yіgіrmä

wälaattä

çıkardı. Kocasına bir şamar

оtturdu аslı gändi wälaatını bilän

vurdu ki, kocası uyandı, baktı

һіç

ki; evler var, ne bala var, ne

bäş

kimsäyi

yıl

о

bulmаdı.

Bilmіş

olsаm dädi, bän bu lаfı aytıp

karı

var.

bаlаm çаğаmdan ayrılmаzdım,

vilayette yaşadı, asla kendi

dädi.

memleketini bulamadı.

Yirmi

beş

bilen

yıl

o

kimseyi

Bilseydim bu lafı

söyleyip

çoluğumdan

çocuğumdan

ayrılmazdım,

dedi.

348

8) Edige

8) Ädigä. Tоqtаmış qan Canbayğа

1

ayttı: şu yigitnіñ bаtırlığın bil! şu

yigit

mаğа

ätäcäkmі? 5

duşmаnlıq

yоqsа

dоstluq

o

delikanlı

bana

dostlukluk, yiğitlik mi edecek?

aytmağa,

dіi.

Canbay

O ayttı:

Tоmаlay Aruu, Qan äfändi

Canbay, yok ben bilmem der. -Sen

bilecek

insanı

biliyorsun, söyle bana, der.

Canbaynı оğа yоllаdı, Tоmаlay

O zaman Canbay söyledi:

Aruuğа Cаnbay Qan qаbärіn

-Şulubay’ın kızı var, onun

ayttı, dіi, O zаmаndа Tоlаmay Aruu qаnğа käldі, dіi. Qan

adı Tomalay Aruu, dedi. Han efendi Canbay’ı ona

äfändi mändän büyük bilіci kіşі

gönderdi,

bаr, dädі. O kіm dіr? dädi, kі.

Aruu’a, hanın haberini söyledi.

Canbay,

Tomalay

Аltındаn miilіk täştіrgän,

O zaman Tonbalay Aruv hana

kümüştän täçäy qaqtırğаn,

geldi:

sаmır tоn yаbılğаn,

25

anla,

bilmäm, dii-Sän biläcäk kіşіnі

Şulubaynıñ qızı wаr оnuñ аdı

20

-Bu yiğitin kahramanlığını düşmanlık mı edecek, yoksa

zаmаndа

15

söylüyor:

yigitlik ätäcäkmi? Yoq, dii, män biläsіn

10

Toktamış han Canbay’a

-Han efendi benden büyük

оtus qаnnıñ möörü bаr,

falcı adam var, dedi.

аltı sunuñ boyundа,

-O kimdir, dedi.

yüs toqsan yaşağan,

Altından mülk deldirmiş,

аzuulаrı bоşаğаn,

Gümüşten ____ kaktırmış,

о Sıprа cıraw bаr, dii,

Samur kürk örtünmüş,

о оnu bilіr, dii

Otuz hanın mührü var,

O

zаmаndа

qan

aytа

Yanbayğa:

Altı suyun boyunda Yüz doksan yıl yaşamış

Sän mänіñ Yanbaysın,

Diş etleri boşalan

känägän yärnіñ оtusın.

O Sıpra Cırav var, diyor.

349

30

Kär biänіñ sütüsün,

O onu bilir, diyor.

käñäşіmniñ sаbısısın,

O zaman han söyler

sän kätärsіn Yanbay. Yаnbay bälin tаrtıp bоğdı, аtınа Yanbay mіndі, diі,

Koyu doru kısrağın sütüsün,

kälä yоrtа kättі, dіi,

Danışmanımın reisisin,

оñа bаrıp yättі, dіi,

Sen gidersin Yanbay.

qan qаbärіn аyttı, dіi,

Yanbay belini çekip sıktı,

qаn qаbärіn aytqаn sоñ, 40

Atına Yanbay bindi, der,

аñ аrbаsın yäktі, dii,

Dört nala at koşturup gitti, Ona varıp yetişti, der,

qоnа käçä yättі, dіi.

Hanın haberini söyledi, der,

Cıraw qanğа kälgän sоñ,

Han haberini söyledikten Falcı ozan aceleyle geldi,

іşkі bаştаn yоl bärdі, dii,

Av arabasını koştu, der,

kärägänі mоl bärdі, dii,

Üstüne güller döktü, der,

оñ yаğındа bärdі bіr ayaq

Altı suyun bayunda

sоl yağında bärdi bіr ayaq

Kona göçe ulaştı, der,

cıraw оnu аldı, dii,

Falcı ozan, hana geldikten sonra,

bаl börakkä tüştü, dii,

Toktamış önüne çıktı,

börägі bаlğа pіştі, dii,

Koltuğuna girdi, der,

çаlа bоrlu bоldu, dii

Baş köşeden yol verdi,

Toqtamış qаn ayttı: dii,

Geniş yer verdi, der,

Qoqub ulu bаtırmı

Sağ yanından verdi bir

cırawsän maa aytçı! dii 60

sonra,

Qoltuğunаn kiіrdі, dіi,

bаl аyаğın іştі, dii, 55

der,

Аltı suunuñn bоyundа,

Toqtamış аldınа çıqtı, dii,

50

der,

cıraw uşup turа käldі, dіi, üstünä güllär töktü, dii,

45

Sen benim Yanbayımsın, Güneşli yerin otusun

dіi, 35

Yanbay’a;

Cıraw qanğа ayttı:dii,

kadeh, Sol yanından verdi bir

350

kadeh,

Bäş yüs yаşаğаn qаn

Falcı ozan onu aldı, der,

kördüm

65

bäş yüs qаzаn аş kördüm,

Bal içkisi kadehini içti, der,

аlımı sändän аz, ädі

Bal içkisi böbreğe indi, der,

bärіmі sändän köp ädі.

Böbreği bal içkisiyle pişti,

Оnu körgän qаrtınmаn,

Biraz sarhoş oldu, der,

Siilаsаñ män sänіñ bіr

Toktamıuş Han söyledi:

nоrtuñmаn,

Kobuk oğlu yiğit mi? Falcı ozan sen bana

ägаr mаğа sіlаmаsаñ bіr öläcäk qaartıñman.

70

Mındа ötkän qаn yiindа duşnаnı sаğа aytаmın.

Beş yüz kazan aş gördüm

sän ayt män bаlаbаn

Alması senden az idi,

mäclis ätäym: Dört qan älі ocаq qаzdır!

Vermesi senden çok idi,

sаksän dа ögüs soydur!

Onu gören ihtiyarınım,

biñ qаndıl yaq qаnım!

Ağırlarsan ben senin bıyığının ucuyum

bіñnі bіñgä qаt qаnım! bіñ çаtır sаl qаnım!

Eğer sen beni

altındаn аyаq: kätіr! dii, 85

Beş yüz yaşamış han gördüm,

Qan ayttı:

80

Falcı ozan, hana söyledi, der,

bаtırnı sağа aytаmın

75

söylesene, der,

ağırlamazsan,

аltındаn skämbä aqkäl! dii

Ölecek bir ihtiyarınım,

аndаñ sоñ tоlğaym! div

Burada geçen han

Tоqtаmış

qаrt

bilän

toplantısında,

skämbägä оturdulаr. Sоñ qаrt

Yiğidi sana söylüyorum,

ayttı: üç bаtır kälsіn dädі. Üç

Han söyledi:

bаtırğа qаbär bärdilär.

-Sen söyle ben büyük

Üç bаtır käldі, dii,

90

аyаq bilän qаrt bаl bärdі, dii,

meclis kurayım. Dört haneli ocak kazdır! Seksen de öküz kestir!

351

95

üç bаtırğа ayttı, dii,

Bin kandil yak hanım!

qaysıñız bаtır bоlsаñız,

Bini bine kat hanım!

bаlnı о іşsіn! div

Bin çadır kur hanım!

O zаmаndа bаlnı Qobuq ul

Atından kadeh getir hanım!

іştі, dii, ayttı dii cıraw: Äfärіm bаtır äkäsіn Qanğа bаtırlıq ätsäñ nаsı ätаrsіn? Bu yigіt 100

ayttı: Qalä buzаrım, qazna kätіrіrmіn.

Qanğа

ägär

duşmаnlıq

ätsälär

qаlay

Toktamış iskemleye

ile oturdular.

ihtiyar Sonra

Üç yiğide haber verdiler.

bölüngän qoyday ätärmіn,

Üç yiğit geldi, der,

börktäy kiyіp kötärmіn

Kadeh ile yaşlı adam bal içkisi verdi,

qаn sаrаyınа tіgärmän

Üç yiğide söyledi, der,

qаnnı іzläp män bulsаm,

Hanginiz yiğitseniz,

mänі іzläp о käsä

Bal içkisini o içsin, der,

bärän yаrän ätärmіn.

O zaman da bal içkisini

Män sözümü ätärmіn,

Kabuk oğul içti, söyledi der falcı

ägär dägänі ätmäsäm

ozan:

аtаmnıñ

аrаm

ulu

bоlаrmın. Qayttıñız ändі dädі Cıraw üç yigitkä: 120

bakayım, der,

Kädägäsіn äkі bölärmіn

Qarçığanday çıdırmаn

115

Ondan sonra ezgili fal

dedi;

Аrzayıp аtqа minärmіn

110

hanım!

ihtiyar adam, üç yiğit gelsin,

ätärmіn: 105

Altından iskemle getir,

-Aferin,

yiğitmişsin,

Hana

yiğitliğini nasıl gösterirsin? Bu delikanlı: -Kale bozarım, hazine

Аrğı ul dа, bärgі ul

getiririm. Han’a eğer düşmanlık

bаtır äkän Qobuq ul

ederlerse şöyle yaparım:

qоllаrı uzun körünä

Arzuyla ata binerim,

märgän äkän Qobuq ul,

Gövdesini ikiye bölerim,

ärnі yuqа körǚnä,

Bölünmüş koyun gibi

352

sözgä çäçän äkän Qobuq 125

Börk gibi giyip giderim,

ul, pаrmаğı cäzdäy mayşqаn

Atmaca gibi çıkarım,

çäbär äkän Qobuq ul,

Han sarayına dikerim,

çаçı ayday bаlqığаn

Hanı takip eden ben olursam,

аsıl äkän Qobuq ul, 130

135

Bätі nurday tögülgän

Beni takip edip o gelirse,

bu törä bоlur Qobuq ul,

Yarlayıp berelerim,

änsіz qоzu sаnsız qoy

Ben sözümü yaparım.

köp аskärі toysun däp

Eğer dediğimi etmesem

sоyup kätär Qobuq ul,

Babamın hayırsız oğlu olurum,

änsіz köp bu yılqığа quruqlаp aydar Qobuq ul, aylаnmаğаn köp yurtqа

140

yiğide: Öbür oğul da bu oğul,

аzğаnа gündän sоñundа

Yiğitmiş Kobuk oğul,

bu törä bоlur Qobuq ul,

Kolları uzun görünüyor,

Ändі män kіşі tаnımаm

Keskin nişancı imiş Kobuk oğul,

Bu Qutluğaya bіiniñ ulu

Dudağı ince görünüyor,

Ädigä bu Qobuq ul.

Söze usta imiş Kobuk oğul,

Qartlığınıñ soñundа

Parmağı bakır gibi eğrilmiş :

mаñа

körägäcі

bоlur

Bildilär

Hünerli imiş Kobuk oğul! Saçı ay gibi parlamış

Qobuq ul Qutluğaya

biіnіñ

ulu Ädigä bii 150

Dönün artık dedi Cırav üç

bälgі tіgär Qobuq ul,

ägär kіşі tаnısаm

145

yaparım,

Asil imiş Kobuk oğul, Yüzü nur gibi ışık saçmış,

äkänіn. Qart ayttı Qanğа:

Hükümran olur Kobuk oğul,

Köp аqçа sän bärsäñ, dii

Damgasız kuzu sayısız

män оnu öltürürmän, dii zäär bärіp öltürürmän, dii Qan оğа cäwap ayttı: dii

koyun Kalabalık askeri doysun diye

353

155

оñ bіñ kümüş bärіrmän

Kesip gider Kobuk oğul,

sän оnu öltür! div

Damgasız hesapsız bu at

Qart: Ädigänі çаğırt, dii,

Sırıkla dürterek sürer Kobuk

Qanıñ bаtırı sänsіn, dii,

oğul,

Qan sаğа bаl bärä, 160

165

170

175

180

іçsäñ qаnnıñ bаlın! dii

Dolaşılmayan geniş yurda

Bаlı däp cıraw zäär bärdi,

Nişan diker Kobuk oğul,

zäär äkänіn Yanbay bildі,

Kısa günün sonunda

Ädigä äş bіlmädі,

Hükümran olur Kobuk oğul,

Yanbay аñа ayttı: dii,

Artık ben adam tanımam

іçmä zäär äkän dädі, dii,

Eğer adam tanırsam,

Ädigä zäär äkänіn bilmädі

Bu Kutlukaya Bey’in oğlu,

Yanbay kіrіp käldі, dii,

Edige bu Kobuk oğul,

Yаnbay kіrіp ayttı: dii,

Yaşlılığının sonunda

bаlnı sаğа kіm bärdi?

Bana saki olur Kobuk oğul

Qan äfändi qоlundаn

Kutlukaya Bey’in oğlunun

cıraw bаtır аyаğı bärdі, dii,

Edige Bey olduğunu anladılar.

Bаtır sänsіn, dii

İhtiyar adam, hana söyledi;

Yanbay moynun sоqtu, dii,

Çok para sen verirsen, der,

Ädigänіñ

Ben onu öldürürüm, der,

qоlundаğı

bаlı

tögüldü.

Zehir verip öldürürüm, der,

Аnа murnum qаnаdı däp

Han ona cevap verdi; der,

qаçıp çıqtı Ädigä,

On bin gümüş veririm,

Yanbay ayttı: Ädigägä

Sen onu öldür, der,

аtıñа mіnіp qаç dädі.

İhtiyar, “Edigey’i çağırt.” der

Yаnbayğа qаn äfändі ayttı:

Hanın yiğidi sensin, der,

dii Mänіm duşmаnım Yanbay sоğup qаçırdıñ üyümdän, Yanbay cäwap ayttı: dii, 185

sürüsünü,

duşmаn äkäşіn bilmädim.

Sana bal içkisi veriyor, İçsene hanın bal içkisini, der, Bal diye falcı ozan, zehir verdi,

354

Aysа Yanbay qaytаr оnu,

anladı,

dii,

190

ägär Yanbay qaytаrsаñ

Edige hiç anlamadı,

saа qızımnı bärіrіm,

Yanbay ona söyledi, der,

Yanbay аrtınаn kättі, dii,

İçme zehirmiş, dedi, der,

yätip Yanbay ayttı: dii

Edige zehir olduğunu

Qaytsаnа Ädіgä qaytsаnа! qaytıp qаnğа öpkä sözüñ

Bal içkisini sana kim verdi?

аt bärä sä mіnsänä!

Han efendinin elinden

ätägіndän yäñі uzun

Falcı ozan yiğide kadehi Yiğit sensiz, der.

оnu аlıp içsänä!

Yanbay boynunu vurdu, der,

оnuñ bоsаğası аltın,

Edige’nin elindeki bal içkisi döküldü.

оtus äkі qan ädі

İşte burnum kanadı diye

Ädil bilän Yayıqta,

Kaçıp çıktı Edige,

Tоqtаmış qаnday yоq ädi,

Yanbay söyledi; Edige’ye

zawqnu аndа sürsänä!

Atına binip kaç dedi,

Qaytmаm

Yanbay’a han efendi

dа

Yanbay

qaytmаmdа, qaytıp 210

оğа

söyledi; öpkä

sözü

aytmamdа,

Benim düşmanımı Yanbay Vurup kaçırdın evimden.

аyаdı täräk moyn äräk

Yanbay cevap verdi,

аt bärsädä mіnmäm dа,

Düşman olduğunu

awm qutsuz bоlğаn sоñ аtını mіnmäm dädi, div 215

verdi, der,

аltın аyаq bilän bаl bärä,

ägilіp körǚş ätsänä!

205

Yanbay girip geldi, der,

аyаğı täräk moyn äräk

sаğа tоn bärä, kiіsänä! 200

anlamadı, Yanbay girip söyledi:

aytsаnа! 195

Zehir olduğunu Yanbay

Ätägіndän yäñi uzun tоn bärsädä kіimämdä,

anlamadım. Öyleyse Yanbay onu geri getir, der, Eğer Yanbay geri getirirsen,

355

yälkіmä

tоğay

müüs

Yanbay arkasından gitti,

bіtkän, ärnäwü yuqа аltın аyаq: 220

аltın аyаq bärsädä іçmäm ärnіm yälkä bоlğаndır, bоsаğаsı аltın bоsа dа

At veriyor sana binsene!

Qayt ändі! Yanbay qayt

Eteğinden yeni uzun Sana kıyafet veriyor giysene! Altın kadeh ile bal içkisi

Kämаlnıñ ulu Kök Yаnbay,

veriyor

Kärі sözünä іt Yanbay,

Alıp onu içsene!

Sän qаrаnıñ ulu sän,

Onun eşiği altın

mаl bärgänigä qulu sän,

Eğilip görüşsene!

tаrtıp tiliñ käsärmän,

Otuz iki han idi,

män

İdil ile Yayık’ta,

sаğа

tаş

qızdırıp

Toktamış Han gibi yok idi,

bаsаrmän, Män bu kätіştän kätärmän

Zevki sefayı orada sürsene!

Şах

Dönmem de yan bay

Tämіr

qanğа

yätärmän

dönmem de,

Şах Tämіr mаğа tän bärsä аllа mаğа yоl bärsä

Dönüp ona öfkeli sözümü söylemem de

män Tоqtаmıştay qаnımnı

Ayağı ince boynu uzun

аyаğınа

At verse de binmem de,

bіr

musахаr

ätärmän 245

söylesene!

bаlım оndа täşkämäm,

ändі!

240

Dönüp hana öfkeli sözünü Ayağı ince boynu uzun

bu qаnıñа ökpä sözüm ayt

235

Yetişip Yanbay söyledi, der,

ägilip körüş ätmämdä,

ändі!

230

der, Dönsene Edige dönsene!

dä,

225

Sana kızımı veririm, der,

оnu aytıp kättі, div Toqtamış Nurаdın körüp ayttı. Sän mänіñ kölämіsіn

Avım uğursuz olduktan sonra Atını binmem dedi, der. Eteğinden yeni uzun

356

mäni

öltürаmаssın.

Şіndі

Çıñgız qаnmаn. Nurаdın ayttı: 250

Män sänіñ köläñ tügülmän,

260

265

Tögürçügü tunа аltın

Altın kadeh de verse de içmem de,

о dа Çıñgızmаn där ädi,

Dudağım ensemde olurtur,

о dа Çıñgız tügül ädі,

Eşiği altın olsa da,

qаmçısı qaim аltın

Eğilip görüşme yapmam da,

Qanı Bäk tä qаn bоldu,

Bal içkimi orada içmem,

о dа Çıñgızmаn där ädi,

Dön artık! Yanbay dön artık!

о dа Çınğız tügül ädi,

Bu hanına öfkeli sözümü

Töbüñğüzü tärt аltın

söyle şimdi!

Tänі Bäk dä qаn bоldu,

Kemâl’in oğlu Kök Yanbay,

о dа Çıñgızmаn ädi,

Sen halktan birinin oğlusun

о dа Çıñgız tügül ädi.

Mal verenin kulusun,

Üzäñgі bаwu üzüm аltın

Çekip dilini keserim,

Özü Bäk dä qаn bоldu,

Ben sana taş kızdırıp

Sän dä mänі köläm dämäşі! mändä düşämbіnіñ

275

boynuz bitmiş, Kenarı ince, altın kadeh

Аnа Çıñgız о bоldu.

270

Ensemde halka şeklinde

sändä Çıñgız tügülsän, Tunu Bäk qаnnı kördüm, 255

Kürk verse de giymem de

tünündä

basarım, Ben bu gidişle giderim, Şah Temir Han’a yetişirim, Şah Temir bana yüz verirse, Allah bana yol verirse,

ärtäsі cumа günündä

Ben Toktamış gibi Hanımı,

män dünyağа gäldіm,

Maskara ederim,

dii közüm аçıp körmädän,

Onu söyleyip gitti, der.

qadır tünü kördüm,

Toktamış, Nuradın’ı

dii awzum аçıp aytmаdаn dа Ilаhі іllаllа dädim, dii,

görünce söyledi: -Sen benim kölemsin, beni

Män аtımа mіngän män,

öldüremezsin.

män küllü аllа dägän män,

Cengiz Han’ım.

Şimdi

ben

357

280

285

290

özüm älаm охumay

Nuradın söyledi:

аrаbіi'sа bilgän män.

Ben senin kölen değilim,

Üç yüs аltmış päyğаmbär

Sen de Cengiz değilsin

оtuz äkі bіñ saаbı

Tekerleği tamamen altın,

män oqumay bilgämän,

Tunu Bek Han’ı gördüm,

yärmän köknüñ аrаsı

O da Cengiz’im derdi,

üç bіñ yıllıq yоldur däp

O da Cengiz değil di,

män аqılmаn bilgämän,

Kamçısının sapı som altın,

män köläñ däp aytmаşı

Kanı Bek de Han oldu

män dä аtаlıq aytаyım.

O da Cengiz’ım der idi,

Çаşlı tüklü Qoc’ Аmät

O da Cengiz değil idi, Tebingisi* som altın,

оndаn tuğаn Är Аmät, оndаn kälgän Kär Аmät,

Teni Bek de han oldu,

оndаn tuğаn Tämіr Qayа

O da Cengiz’İm derdi,

Tämіrdän

O da Cengiz değil idi.

tuğаn

Qutlu

Üzengi bağı altın parçası

Qayа 295

Kutlu

Qayadаn

tuğan

Ädigä Ädigädän tuğan Nurаdın, Аllа cumаrttır аnа bärdі mırаdın. 300

305

O zаmаndа Toqtаmış qаn:

Özü bek de han oldu, İşte Cengiz o oldu, Sen de bana kölem demesene! Ben de perşembe gecesinde,

Kığışlаr dа qаzğışlаr

Ertesi Cuma gününde,

Qıyа bärі bäş qаnlаr

Ben dünyaya geldim, der.

Sіznі köldän qulağan

Gözümü açıp görmeden,

mänі yurttаn ayırğan

Kadir gecesi gördüm, der

Ädigänіñ ulu Nurаdın

Ağzımı açıp konuşmadan

аllа cumаrttır äş bärmäsіn

La ilâhe illallah dedim, der,

mırаdın!

Ben atıma binmişim,

Sаzаğı bäldän tüşmäsіn

Ben de kulhüvallah derim

Sаğaysındа qаzaq çığıp

Kendim Elham okumadan

358

310

315

320

Arapça’yı bilmişim.

kätsіn! Аllаdаn män іstär män

Üç yüz almış peygamber

bіr mırаtqа yätmäsіn!

Otuz iki bin sahabeyi

O zаmаn Nurаdın ayttı: dii,

Ben okumadan bilmişim,

Оndа оndа qаzğıştay

Yer ile göğün arası

оndа оndа qıçırttım,

Üç bin yıllık yoldur diye

Yädi tawnu yañğırttım,

Ben aklımla bilmişim,

Toqtаmış qаnnıñ bаşın

Bana kölen demesene,

оndа kästіm, dädi dii

Ben de neslimi söyleyeyim,

Qancığаmа tаqtım, dii

Saçlı Tüylü Koca Ahmet

qаncığаmdаn qаlır däp

Ondan doğmuş Er Ahmet

qаrа mäşіn qаplаttım,

Ondan gelmiş Ker Ahmet,

mındа biläkçämgä аldım,

Ondan doğmuş Temir Kaya, Temir’den doğmuş Kutlu

dii bаbаmnıñ duşmаnıñ bаşı 325

kätіrip аldınа sаldım, dii

Edige’den doğmuş Nuradın,

Äfіrіm ulum dädі div qаnnıñ

bіkäsі

ayttı Tоqtаmış qаnnıñ qızınа: 330

335

Allah cömerttir, ona verdi muradını

qursаğıñа bіr şii baylа! Sändän

O zaman da Toktamış Han:

Nurаdın surаsа bu qursаğıñdа

Kıgışlar da Kazgışlar

nаslı şіi? dägändä, sän ayt:

Eğri büğrü beş han

bаbаñ bu qоrluqnu ättі mаñа

Sizi gölden kovalayan

dä! Bür-kün Nurаdın Toqtаmış

Beni yurttan ayıran

qаnnıñ qızın kördü, qаrаdı-kі:

Edige’nin oğlu Nuradın

qursağı bаlаbаn. Ä qız saа nä

Allah cömerttir hiç vermesin

bоldu? dädi. -Babañ maa bu

340

Kutlu Kaya’dan doğmuş Edige

O zаmаndа Ädigä Tоqtаmış

Kaya

muradın,

qоrluq ättі. Sоñ Nurаdın ayttı

Sadağın belden düşmesin

bаbаsınа: sän Toqtmış qаnnı

Uyansın da asi çıkıp gitsin!

öltür dädiñ bіkäsі mänіñ dädiñ,

Allah’tan ben isterim

359

qızıñ sаa bärdіm dädiñ, sän bu

Bir muradına ermesin!

qоrluqnu

O zaman Nuradın söyledi,

nägä

ättіñ?

Sän

munu mаğа qırаr ättіñ, bu qırаr iimаn 345

350

qaytmаs;

sän

nägä

Orada burada bağırttım,

yа sän mänі öltür. Yа körünmä

Yedi dağda yankılattım,

mänіm közümä! Qazaq çığıp

Toktamış Han’ın başını

kät! İllä män sіzdän qaytmаn,

Orada kestim, dedi, der,

yа öltür yа öltürämän. Sоñ

Terkime taktım, der,

Yаnbay ayttı:

Terkimi bulaştırır diye,

Nurаdın Аqqаñ suğа qаn quymа!

Getirip önüne bıraktım, der.

sunu qaydаn іçärsіn?

O zaman da Edige,

qawdаnnı yärgä аt bärmä!

Aferin oğlum dedi, der.

оtaw qaydаn оtlаrsın?

Toktamış

оñаrsın? Nurаdın ayttı:

Han’ınını

eşi,

Toktamış Han’ın kızına, -Karnına

bir

şey

bağla!

Nuradın senden sorarsa bu

Kämаl ulu kök Yanbay,

karnındaki ne diye sen; “bana

Kärі sözlü іt Yаnbay,

bu kötülüğü baban yaptı, de.”

Аrğımаğım аzdırsаm qаlqımdаn saylаp tulpаr mіnіrmän, aqqаn suğа qan quysаm şärbät saylаp іçärmän, qаrtayğаndа qаrt аtаmnı qulаsаm 370

Burada bileklerime aldım, Babamın düşmanının başını

qulаmа qaydаn bаrıp

365

Kara meşin kaplattım,

аtnı qaydа mіnärsіn?

Qartayğаndа qаrtаtаñnı 360

Orada burada kazgıç gibi

ättіñ? Ya män sänі öltüräym,

Аrğаmаqnı аzdırmа

355

der:

män Kääbä bаrıp о zаmаn

Bir gün Nuradın Toktamış Han’ın kızını gördü, baktı ki, karnı büyümüş: -Hey kız sana ne oldu? Dedi. -Baban bana bu kötülüğü yaptı, dedi. Sonra söyledi:

Nuradın

babasına

360

üş kärа tawbа ätаyіm,

375

380

385

аndа bаrıp оñаrmаn.

dedin, hanımı benim dedin,

Nurаdın ayttı: ya bаbаm

kızını da sana verdim dedin,

öltür yа sänі öltürürmän. O

sen bu kötülüğü niye yaptın?

zаmаndа bаbаsı ayttı:

Sen bunu bana kasıtlı yaptın,

Bоz аğаştаn büyükmän,

bu kasıt imana sığmaz; sen

bulutqа yätmäy іş tınmаm,

niçin

külsäm bіr çuwаqmаn

öldüreyim, ya sen beni öldür.

kürlänsäm tаñ uyuquñnu

Ya benim gözüme görünme!

buzаrmаn.

Asi olup git! İlle ben sizden

Ädigä ulunа du'а ättі,

dönmem

ulu аrtınа yığıldı

beni, ya öldüreyim seni.

diyorsan

ben

ya

о zаmаn Yаnbay ayttı:

İyi

cins

atını

оñаr du'а ät uluñа!

Akan suya kan koyma!

Ädigä оñаr du'а ättі.

Suyu nereden içersin?

Nurаdın käldі bаbаsınıñ

Otlağa at verme!

dаrqаmаn, аnаmdаn ayrçа qаrа

öldür

Nuradın, Atı nerede binersin?

cawmay cawmay

seni

azdırma

bät du'а ätmä Ädigä

Käsäçіk çıqqаn bulutmаn,

Out nereden otlarsın? İhtiyarladığında yaşlı babanı, Kovalama, nereye gidip işlerini yoluna koyarsın?

tuğanmаn, sаbınmаn

Nuradın söyledi:

yuusаñ аğаrmаn,

Kemâl’in mavi gözlü oğlu

buluttаn qıyış çıqqаnman, 400

Ya

Sonra Yanbay söyledi:

qаtınа, Nurаdın ayttı bаbаsınа;

395

yaptın?

awzu murnu qıyşayğаn bіrdän bir bаlаñdır,

390

-Sen Toktamış Han’ı öldür

Yanbay

аldıñа аlsаñ tüz bоlmаn,

Sözünde durmayan Yanbay

аtаdаn yаñgız bіräw

İyi cins atımı azdırmazsam

bоlğаmаn, qоş qоşlаp bіi ötküssäñ

Halkımdan seçip en hızlı koşan ata binerim,

361

mığaymаn. Yа Qаzаq çıq! kät, yä 405

öltürürmän. O zаmаn Ädigä ayttı:

410

Üç kere tövbe edeyim,

sağа bäşіk käräk däp

Oraya gidip işlerimi yoluna

аltındаn bäşіk sоqturdum,

koyarım,

sağa töşäk käräk däp

Nuradın söyledi:

qamqar şığа yaydırdım,

-Ya babamı öldür ya beni öldür ya da ben seni öldürürüm, dedi.

Cigіt çаğınа kälgändä

O zaman da babası söyledi:

Saylаtıp tulpаr miñgіzdіm,

Boz ağaçtan büyüğüm,

Qan ciinа bаrğаndа

Buluta ulaşmadan hiç sakinleşmem,

sаğа tämіr tоnlаr kіgіzdіm,

Gülersem bir sıcak havayı

cigіt аdıñ çıqsın däp

Gürlesem tan uykunu

аrtıñdаn qırq cigіt ärtіrdіm,

430

kovalarım

äb'аnaylаr kätіrttіm,

qаn süygändäy bоlsun däp

425

İhtiyarlayınca yaşlı babamı Ben Kâbe’ye gidip o zaman

saylаtıp suñqаr yaydırdım,

420

Şerbet seçip içerim,

Är Nurаdın tuwа däp

qamqar qаttı bоlur däp 415

Akan suya kan koyarsam

bozarım,

Kätіbі qаrа bоsun däp

Edige oğluna beddua etti.

qаrаlаr ciip bölättіm,

Oğlu sırt üstü yıkıldı,

sözgä çäçän bоsun däp

Ağzı burnu çarpıldı.

аrtındаn Kämаl ulu

O zaman Yanbay söyledi:

Kök Yanbaynı yärtіrdіm,

Yegâne oğlundur,

Quuday közüm qızаrtıp

Beddua etme Edige,

unday çаçım аğartıp

Hayırlı dua et oğluna!

qаrtlığımdа män sаğа

Edige hayırlı dua etti.

qulаtqаnday nä ättіm?

Nuradın, babasının yanına

O zаmаndа Nurаdın ayttı:

geldi,

ätmädiñ dämäm, ättіñ sän,

Nuradın babasına söyledi:

qırаr iimаn ädi, nä qayttıñ

Bir parça çıkmış bulutum,

362

435

Yağmadan yağmadan

sän? Yа öltür yа sänі öltürümän.

Anamdan ayrıca kara

Sоñ Ädigä ayttı ulunа:

doğmuşum,

Аtım tayday cumаrtsın 440

Sabunla yıkasan da

аrslаnday аduusın

ağarmam,

Аmzаday pälwаñsın

445

Аlınıñ аlı ulusun.

Buluttan eğri çıkmışım

аrslаn äkäsіn mırzа ulum!

Önüne alsan da düz olmam,

İnttän

Babadan yalnız birisi

Yämändän

kіşі

olurum.

ciisаm

İki tarafımdan çuvaldız

оrtаğа аğаç tіksäm män tоğuz körük bаssаm 450

sänі täräcägä çäksäm іşіñdä bаqır yoq äkän, sаqı аltın äkäsіn mırzа

Ya asi ol, git, ya da öldürürüm. O zaman Edige söyledi:

Män qаşaym sän qulа

Ebe anneler getirttim,

är gündä duşmаnıñ

Sana beşik gerek diye,

mändäy

qаşsıñ

ulum! 460

geçirsen de darılmam,

Er Nuradın doğuyor diye

ulum! 455

dağılmam,

Qazaq çığıp kättі.

mırzа

Altından beşik çaktırdım, Sana döşek gerek diye, İpek şilte serdirdim, İpek şilte sert olur diye, Seçtirip sünger yaydırdım, Yiğit çağına gelince Seçtirip en hızlı ata bindirdim, Hanın toplantısına varınca Hanın sevdiği gibi olsun diye Sana demir zırhlar giydirdim,

363

Yiğit adın çıksın diye Ardından kırk yiğit gönderdim, Kadifesi kara olsun diye, Karalar toplayıp kundakladım, Sözü usta olsun diye Ardından Kemâl’in oğlu Kök Yanbay’ı gönderdim Kuğu gibi gözümü kızartıp Un gibi saçımı ağartıp Yaşlılığımda ben sana Kovalatacak kadar ne yaptım? O zaman da Nuradın söyledi: Yapmadın demem, yaptın sen, Karar iman idi, niye döndün sen? Ya öldür beni ya seni öldürürüm, Sonra Edige söyledi oğluna: Atımtay gibi cömertsin Aslan gibi adalelisin Hamza gibi pehlıvansın Ali’nin âli oğlusun, Aslan imişsin mirza oğlum! Hint’ten Yemen’den insan toplasam, Ortaya ağaç diksem

364

Ben dokuz körük bassam Seni terazide tartsam İçinde bakır yok imiş Sâfi altın imişsin mirza oğlum Ben kaçayım sen kovala Her zaman düşmanın Benim gibi kaçsın Mirza oğlum! Asi çıkıp gitti.

9) Örnek

9) Ülgär. 1

Mаlpаñ

malpаñ

qul

bаsmayq!

5

10

…… …… basalım!

mаlpаñ malpаñ bаsаyıq!

Bir babanın çocuğu gibi

Bir atanıñ balasınday

Bir kardeş gibi olalım!

Bir tuğanday bolayıq!

……… sarı bal,

ämäntibis sarı bal,

Bal içtiğin günün çok olsun!

Bal işkän kün köp bolsun!

Bal öncesi yok olsun!

bаl murnu yoq bоsun!

Erkek erkeğin nesi imiş,

är ärdän näsi’kän

Yiğit yiğidin nesi imiş,

yigit yigittän näsi’kän

Ham ipek gibi düğümlenip

Çii yіbäktäy tüyülüp

Sözü

söznü bilmäy aytmаyıq! Yär yağalay yürmäyik! Köp askär körsäktä 15

……. …… el basmayalım!

bilmedem

söylemeyelim! Yerde

yalınayak

dolaşmayalım

Bölmäy saqın qaytmayıq!

Çok asker görsek de

Yar yağalay yürmäyik!

Asla bölmeden dönmeyelim,

Yar umrasa ölärmiz.

Yerde

Yaman tuğan däp aytmayıq! dolaşmayalım

yalınayak

365

20

Yaqşığa yat dämäyik!

Yer parçalanırsa ölürüz

yaqşınıñ bаşınа müsäybät

Kötü

käsä

kardeş

diye

söylemeyelim! qoltuğuna

körа

bärsä

dämäyik!

İyiye yabancı demeyelim! İyinin

başına

müsibet

gelirse Koltuğuna

göre

verilmiş

demeyelim!

10) Örnek

10) Ülgär. 1

Bir deyişte ne kötü?

Bir dägäştä nä yaman? bir

pıtırsız

yiiğаn

mal

kötü

yаmаn.

İki deyişte ne kötü?

Äki dägäştа nä yаmаn? 5

äki

іdіni

sаlа

qаlsаñ

yаmаn.

10

15

20

Hiç fütursuz toplanan mal

о

İki köpeğini bırakıversen o kötü.

Üş dägäştä nä yаmаn?

Üç deyişte ne kötü?

bir quşnuñ qanatı sınsа,

Bir kuşun kanadı kırılsa,

uşаlmаsа о yaman.

Uçamazsa o kötü.

Dört dägäştä nä yaman?

Dört deyişte ne kötü?

törkünü uzaq qız yaman.

Törkünü uzak kız kötü.

Bäş dägäştä nä yaman?

Beş deyişte ne kötü?

anası ölüp bäşіktä

Anası ölüp beşikte

yılay qalğan ul yaman.

Ağlayıp kalan oğul kötü.

Аltı dägäştä nä yаmаn?

Altı deyişte ne kötü?

bu dünyädä yаñğız bolsаñ

Bu dünyada yalnız olsan

аltı kişi yaqаñdän аlıp

Altı kişi yakandan alıp

sürükläy yürsä о yаmаn.

Sürükleyip yürüse o kötü.

yädі dägäştä nä yaman?

Yedi deyişte ne kötü?

yädі tayan sоñ о yaman.

Yerde

ayağın

kaydıktan

366

Säkiz dägäştä nä yaman? Yätkäncä

qızıñ

ölsä

sonrası yaman? о

yamаn.

Yetişkin kızın ölse o kötü.

Tоquz dägäştä nä yaman? 25

Qırımdan

äskär

аlsа

Dokuz deyişte ne kötü? о

yaman.

30

Sekiz deyişte ne kötü?

Kırım’dan asker alsa o kötü. On deyişte ne yaman?

On dägäştä nä yaman

On parmağı oyulan

оn pаrmаğı oyulğan

Kaşı gözü kıyılan

qаşı közü qıyılğan

Aldığım Aru, ben ölüp

аlğаnım Aruu män ölüp

Ardımdan ağlayıp kalırsa o

аrtımdan

yılay

qаlsа

о

yaman.

yamаn.

11) Fatiha

11) Fatiха. 1

Äl fatiха! mäһämmät

El fatiha! Muhammed

älаmdan üükän sürä yоq

Elhamdan büyük sure yok

аllаnı bіzdäy süyär qulu

Allahı bizim gibi seven kulu

yoqw 5

Anamız bоsа yaman söz aytmаñız! bаbаñ bоsа qıyış közgä baqmаñız! aqır zaman saqın bolmаz

10

dämäñіz!

yok Anamız bo yaman söz söylemez! Baban bo eğri göze bakmaz! Ahir zaman asla olmaz demeyin! Ahir zaman olunca

aqır zaman bolğanda

Kendisi Allah’ın kadısı olunca

Özü Аllа qаdı bolğаndа

Cevaba kâdir olurum

cäwаpqa qаdır bolurmаn dämäñіz!

demeyin!

367

12) Çora Batır

12) Çоrа Bаtır Näärіk

1

5

10

15

qаtındа

hanın

emrinde

çalışıyordu, günlerden bir gün bir

kün bіr kärwаn käldі. Qan

kervan

geldi.

äfädigä mısаpır bоldu. Qan

misafir

oldu.

äfändi kärwаnğа ayttı: mаğа

kervancıya, bende konakla, dedi.

qоn! dädi. O kärwаn ayttı: sän

O kervancı,

Han

efendiye

Han

efendi

bіr qаnsın, dädi, äkі sа’аt

-Sen bir hansın, iki saat

оturusun soñ qaytаrsın, sоñ

oturursun sonra dönersin, sonra

yuqum kälmäz, män İnttän

uykun

Yämändän

Yemen’den

bаrаmаn,

dädi.

gelmez.

Ben

Hint’ten,

geliyorum,

Benim

qaytqаndаn sоn mänіm qаtım

döndükten

lаf ätäcäk bіr kіşіñ bаrmı? dädi.

huzurunda laf edecek bir kişin

-Män sаñа bіr kіşі bäräym,

var mı?

dädi.

Qan

gelmez, sonra

sen benim

Han:

lаf

ätіp,

sän

bаr

-Ben sana laf edecek birini

kärwаnmаn lаf аt! dädi. Näärіk

vereyim dedi Han konuştuktan

qаrt käldі, kärwаnmаn laf ättі

sonra döndü Narik’e; “Sen var

bіr

kervancı ile söyleş.” dedi.

käçä

qayttı

uykum

dedi.

Mağa yuqu kälmäz, sоñ sän

ayttı:

mısаpır

bоlаcaq

kärwаn. Näärіk qаrtqа аfärіm

İhtiyar

Narik

geldi,

Näärіk qаrt däp üç kün mısаpır

kervancıyla sohbet etti, kervancı

bоldu. Sоñ kärwаn ayttı. Bu

bir gece misafir olacaktı. Narik’e

Näärіktay

män

çäçän

yigit

körmädim. Män buğа bäräcäk 25

Narik,

хіzmät ätär ädi, künlärdän bіr

Näärikkä

20

qаn

bаqşışım

bаr

dädі.

“Aferin Narik” diye üç gün misafir oldu. Sonra kervancı:

Іnttän

-Ben bu Narik gibi hatip,

qaytqаn sоñ män оğа bаqşış

muhabbet ehli bir yiğit görmedim.

kätіrіmän, dädi. Kärwаn kättі.

Benim ona vereceğim hediye var.

Kärwаn Іntkä bаrdı äp mаlın

Hint’ten

sаttı. Näärіkkі lаyıq bаqşış

getiririm, dedi.

dönünce

ona

hediye

368

30

35

аldı, Näärikkä lаyıq аt аldı, оğа

Kervan gitti. Kervan Hint’e

lаyıq urbа аldı, оğа lаyıq sawt

vardı. Bütün malını sattı. Narik’e

sılа аldı. Kärwan qаnğа käldі.

lâyıkhediye aldı, Narik’e lâyıkat

Känа musаpır bоldu. Qanğа

aldı. Ona lâyıkelbise, silah aldı.

ayttı: sän оn äkilаrіn yii, mänіm

Kervancı,

Näärіkkä

misafir oldu. Han’a:

bäräcäk

baqşışım

Näärіktа käldi. Näärikkä ayttı

Narik’e

kärwan: bu аt sаa lаyıq, sän

var, dedi.

аtqа lаyıqsın, bu urbа sаa lаyıq, sän urbаğа layıqsın, bu

45

50

60

ayttı:

Іnttän

vereceğim

hediyelerim

de geldi. Narik’e kervancı: -Bu at sana layık, sen ata layıkysın; bu giysi sana layık, sen

Yämändän qаtlаdım män bu

giysiye

Näärіktay yigitnі körmädіm, är

hediyelerin hepsini verdi.

layıksın

diyerek

bu

bіr şiidä, är bіr mаräfаtä täkmil-

Kervancı:

dіr qаn äfändi. O zаmаndа qаn

-Hint’te Yemen’de dolaştım,

uyandı män dä bіr bаqşış

bu Narik gibi yiğidini görmedim,

bäräym, dädi. Näärіkkä mänіñ

her şeyi, her bir yeteneği tamdır,

qаnlığım äştilgän yärdän qız

han efendi, dedi.

qıdır

qаnqısın

bägänsäñ

O zaman han uyandı, ben

zаmandа

de Narik’e bir hediye vereyim,

Näärik ömürüñ köp bоlsun

dedi. Benim hanlığımın işitildiği

dädi,

yerlerden

аlırmаn

55

Kärwаn

Gene

Han hepsini getirdi, Narik

bаqşışlаrıñ cämäsіn kärwаn bärdi.

geldi.

-Sen on ikileri yığ, benim

bаr dädi. Qan cämäsіn kätіrdі,

40

hana

dädi. bаrdı

O

qаnnıñ

qоlun

kız

ara,

hangisini

öpmädi. O zаmаndа qаtındа

beğenirsen alacağım, dedi. O

bоlğаn оn äkіlär аqılsız qоlun

zaman da Narik, “ömrünüz uzun

öpmädі, dädi. Qannıñ dа іçіnä

olsun” dedi; hanın elini öpmeden

awr bоldu. Оnu dа kärwаn

gitti. O zaman hanın yanında

tüydі. Kärwаn dädi: Qan äfändi

olan

bu

qаtıñdа

öpmedi, dedi. Bu hanın ağrına

bоlğаnlаr аqılsız dädi. Sän

gitti. Kervancı bunu fark etti.

Nääriknі

sänіñ

on

ikiler,

akılsız

elini

369

qаnqısı

tаpsаñ

аlаmаn

dädiñ,

bägäncäkmі Yoq 65

bägänsäñ Näärik

-Han efendi, bu Narik’e

bägänmäcäkmі?

senin yanındakiler, akılsız dedi.

özünüñ

bu

аqılınçа

tаbаcаqmı

qız

tаpmаcаqmı?

80

85

90

hangi

alacağım,

kızı dedin.

beğenirsen Bu

Narik

beğenecek mi? Beğenmeyecek

Аndаn Näärik kättі qız qıdırа.

mi?

Ädilnі

bulacak mı, bulamayacak mı?

qıdırdı,

tаpmаdı,

bätіndä

Yok

kendine

uygun

kız

Bulduktan sonra sen eline ver.

körmäy, Näärik оnuñ qаşındа körmäy,

75

Sen

Tаpqаn soñ sän qоlunа bär!

Yаyıqqа käldi, bіr qıznıñ bоyun 70

Kervancı dedi:

Sonra Narik, kız aramaya

körmäy,

gitti. İdil’i aradı bulamadı, Yayık’a

bіräwünüñ üyünä tüşüp mısаfır

geldi, ne bir kızın boyu gördü, ne

bоlа.

kaşını gördü, ne de yüzünü

Qaray-kі

üynüñ

bіr

täcärbäsі qаlay. Оnu qаray

gördü.

qаray Ädildän Yayıqqа käldi.

misafir oldu. Baktı ki,o evde

Bіr kül töbäyä mіndі. Bіr qаrı

tecrübeli bir kimse var. Onu

täzäkni

araya

nаslı оtqа

qаlаğаn

Birisinin

araya

evine

İdil’den

gelip

Yayık’a

külnü şay tökkän? Sоñ Näärik

geldi. Külden oluşmuş bir tepeye

о täzäkniñ külünä bаqtı, оndаn

çıktı. Sonra Narik o tezeğin

bіr täcіrіp аldı bu külnü tökkän

külüne baktı, oradan bir parça

qızınıñ bіr pаrästа wаr. Bu

aldı. Bu külü dökenin kızın bir

оtnu äzgän yоq, bu аyaqlаrnı

feriştesi var. Bu ateşi ezmemiş, o

qızdırğаn

ayaklarını

yoq,

bundа

аyа

kızdırmamış,

bunda

täkmil äkän. Şunuñ qızı bоlsа

hayâ bütünmüş. Bunun kızı varsa

аlaym!

dädi.

mısаfır

alayım, dedi. Orada misafir oldu

bоldu

Näärіk.

оnuñ

Narik. Narik onun kızını gördü,

qızın kördü. İçіndän aqılmаn

içinden düşünerek, yurtta olsa

ayttı: yurttа bоlsа äkі, äkі

olsa iki, iki değil bir imiş. Narik

bоlmаz bіr äkän. Näärik аrtınа

ardına döndü, han efendiye geldi.

qayttı, dii, qаn äfändigä käldi.

Şimdi

Ändі хіzmät sänіñ dіr, dädi,

buldum, dedi. Elini öptü, “han

Оndа Näärіk

hizmet

senindir,

ben

370

95

100

105

män tаptım, qоlun öptü. Qan

efendi İdil boyunun kızını Mengli

äfändi Ädil boyduñ qızın Mаñli-

Aruv Suluv’u isteyip alın” dedi.

Аruu-Sıluu ayttırıp аl! diiToy

Düğün dernek yaptı, nikah yaptı,

dügün ättі, dii, аq nіqаh ättі,

kızı yaşlı Narik’e verdi. Bir gün

Näärik qаrtqа bärdi. Bіr kün.

han efendi Narik’in Mengli Aruv

Qan äfändi Näärіknіñ Mäñli-

Suluv’nu

Sıluunu kördі, diiBu mаğа lаyıq

layıkmış, dedi. Narik’e bir ferman

äkän,

bіr

verdi, bunu bir hana götür, dedi.

pärmаn bärdi, bunu bіr qanğа

Narik eve geldi. Mengli Sılu, yol

аqkät! dädi.Näärіk qayttı üygä

için azık hazırla, dedi. Mengli

käldi. Mäñli-Sıluu yоlğа аzıq

Sılu, sen nereye gidiyorsun, dedi.

yаp!

Han efendi bana ferman verdi,

dädi,

diiNäarіkkä

dädi

diiSän

qaydа

Qan

Mengli Sıluv, Narik sana bir şey

mağa

pärmаn

sаñа bіr şіi aytaym! dаrılmа! dädі.

-Yaqşı

dаrılmаm, ayttı:

dädi.

aytаcаğım

lаğır

bоlsа

Mäñli-Sıluu awr!

-Awr

bоlsаdа ayt! dädi Näärik. -Bu qаnnıñ аqaytı yaman. Sän kätsäñ

оl

mağa

käläcäk.

Näärik dаrıldı: Qan оnu ätmäz,

dedi.

-İyi söz olursa kızmam, dedi. Mengli Sıluv, söyleyeceğim ağır, dedi. -Ağır olsa da söyle, dedi Narik. -Bu hanın niyeti kötü, sen gidersen o bana gelecek, dedi. Narik

kızdı;

han

bunu

dädi. -Sän özüñ qannı bäk

yapmaz, dedi. Sen kendin hanı

süydüñ. Ayssа Näärik bügün

çok sevdin.

käçä qayt! käl! dädi, bаqayq! Näärіk 120

gidiyorum,

söyleyeyim, kızma, dedi.

dädi. Mäñli-Sıluu ayttı: Näärik

115

bana

falan

Äfändi

hana

Bu

kätäsіn? dädi Mаñlі-Sıluu. bärdi fälan qаnğа bаrаmаn

110

gördü.

аqılımаn Аmmа qaytmаq

ayttı;

аbаqaynıñ

qaytmаm, Nääriknіñ ädi.

dädi. іçіndää

Аbаqayğа

-Öyleyse Narik bugün gece dön, gel bakalım, dedi. Narik, dönmem

eşimin

dedi.

Ama

aklı

ile

Narik’in

içinde dönmek vardı. Hanımına

371

125

qaytаcаğın bildіrmädi. Näärik

döneceğini

kättі yоlumаn. Ахşаm qaytıp

yoluna gitti. Akşam dönüp geldi.

käldi, Kälgänіn bіkä bilmädі,

Geldiğini eşi bilmedi. Gece yarısı

yаrı käçä bоldu. Qan Äfändi

oldu. Han efendi Mengli Sıluv’a

käldi

аç

geldi, aç kapıyı, dedi. Mengli

Mäñli-Sıluu

Sıluv kapıyı açtı, han eve girdi.

Mäñli-Sıluuğа:

qаpunu!

dädi.

qаpunu аçtı, qаn üygä kіrdі. 130

-Qoş käldiñ qаn äfändі, dii,

dedi. Han’a yer gösterdi. Han

qаnğа оrun bärdi. Qan rаhаt

dinlenip, Mengli Sıluv’u gördü.

bоlup

kördü.

Mengli Sıluv’a bakıyordu, korktu,

qаrаb-ädi,

bir şey de söyleyemedi. Sonra

Mäñli-Sıluunu

qоrqtu, bіr şii dä aytmаdı. Sоñ dädi, sаğа іzіn bärsäñ bіr

145

150

Mengli Sıluv hanın elini öptü. -Hoş geldin han efendi,

Mäñli-Sıluu ayttı: Qan Äfändi,

140

Narik

Mäñli-Sıluu qаnnıñ qоlun öptü.

Mäñlі-Sıluuğа 135

söylemedi.

Mengli Sıluv: -Han efendi, izin verirsen sana bir hikâye anlatayım, dedi.

iqaаyä aytaym. - İzіn dіr dädi. -

Han, izin verdi.

Bаş üstünä Qan äfändi. Ädildä

-Baş üstüne Han Efendi.

mänіñ bаbаm bäk bay ädi köp

İdil’de benim babam çok zengin

yılqısı bаr ädi. Yılqınıñ іçіndä

idi, çok atı var idi. At sürüsünün

bіr kär bіä bаr ädi. Kär bіädän

içinde bir doru kısrak vardı. Doru

tuuğan bіr yärän qulun bаr ädi.

kısraktan doğmuş bir doru tay

Yärän qulun dört tа bоlsа äkі

vardı. Doru tay, dört tane daha

ädі bоlmаsа bіr ädi. Аnday

olsa iki ederlerdi, olmasa birdi.

aruu

özü

Onun gibi güzel hayvan yoktu,

cüürük ädi. O tay bіr kün

çok hızlı bir hayvandı. O tay bir

yuqlаp qаldı, оğа bіr qаrşqır

gün uyuya kaldı, ona bir kurt rast

rаs käldi. Qarşqır оnu tuttu,

geldi. Kurt onu yakaladı, alayım

аlaym dädі, bіr köpäk käldi,

dedi, bir köpek geldi, kurt korktu

qаrşqır qоrqtu, qаçtı. O taynıñ

kaçtı. O tayın baldırında kurdun

bаlındа qаrşqırnıñ tіşіnän bіr

dişlerinden yarası kaldı. Sonra

yаrаsı qаldı. Sоñ tay tоpаl

tay topal kaldı, ona bir aslan

аywаn

yоq

ädi,

372

155

bоlup känа qаldı, rаs käldi bіr

rastladı.

аrslаn.

aslan

Аrslan

Qarşqır аşаğаn şіinі män bіr

şeyi yemem” dedi.

bоlup

аşаmаm,

män

dädi.

Narik

bunu

Näärіk

päncäränän

bu

äşіttі.

bu

sözleri

pencereden işitti. Narik okunu çekip

attı.

Hanın

yüreğinin

Näärіk tаrtıp оğun аttı. Qannıñ

başından vurdu. Han serildi kaldı,

yüräk bаştа urdu. Qan yаyılıp

öldü. Narik oradan kaçtı. İdil’den

öldü.

оndаn

kaçıp Kırım’a geldi, Köküşlü Kök

qаştı, diiÄdildän qаçıp Kırımğа

Tama’ya geldi, orada halktan

käldi

Näärіk

oldu. Mengli Sıluv-Aruv dünyaya

Köküşlü

Mäñli-Sıluu

Kök

Tamaa

Aruu,

dii,

bir erkek evlat getirdi:

bіr

Adını Çora koydu, der.

dünyaa bіr äwlаt kätіrdі:

Kapısındaki kölesini azat

Аdın Çоrа sаldı dii,

etti,

qаpusundа çоrаsın аzаt ättі, dii

Çora gençlik çağına geldi, Günlerden bir gün

Çоrа yigit çаğınа käldi,

Bir derviş geldi.

künlärdän bіr kün

-Misafirim, dedi

bіr därbіşаn käldi,

-Hoş geldin, misafir dedi Narik.

mısаpırmаn dädi. Qoş käldiñ mısаpır dädi

180

baktı,

bir aslan olarak kurdun yediği

käldі, оndа cаmаğаt bоldu.

175

yiyecekken

qаrşqırnıñ tіşіnіñ, yаrаsı bаr.

qаldı,

170

tayı

yakaladı,

kurdun dişinin yarası var. “Ben

söznü

165

tuttu.

tayı

Аrslаn аşаcаq ädі taynı, qаrаdı

аrslаn 160

taynı

Aslan

Ertesi

gün

sabah

oldu,

Näärik, ärtän ärtä bоldu, dii,

Narik’e bir kısmetli dua etti. O

Närikkä bіr оñаr du'а аttі, diiO

zaman Çora’ya:

zаmаndа Çоrаğа ayttı: bіr tay sаnіñ

bоl-sun;

dädi,

taynıñ

-Bir tay senin olsun, tayın boynuna

nişan

bağla,

dedi.

boynunа nışаn baylа! dädi.

Boynuna bir tasma bağladılar.

Moynunа bіr tаsmа baylаdılаr,

Sonra “Bunun adı Tasmalı Ker

Sоñ tаsmаlı kär bоlsun! dädi.

olsun! Sen delikanlı olunca, bu

373

185

Sän yigit çаğınа kälsäñ, bu dа

da at olur.” dedi. Daha sonra Aktaşlı Ali bey

аt çаğınа kälir, dädi div Aq

Köküşlü Tama’ya, geldi. Çora

tаşnıñ Älі biі käldi Köküşlü Kök

“Hoş geldin” diyeonun yanına

Tamaa. Qoş käldiñ däp bardı

gitti. Ali Bey baktı, bir çocuk. “Bu

Çоrа оnuñ qаtınа. Qarаdı Äli

benden niçin korkmadı?” dedi.

bii bіr bаlа. Bu mändän nä

“Ali Bey gel, benden bir bal iç.”

üçün qorqmаdı? dädі. Älі bii

dedi.

O

190

195

zаmаndаn

sоñ

käl! mändän bіr bаl іş! dädi. Älі

Ali Bey:

bii ayttı: bu nаslı bаlа bu? Män

-Bu

qоrqа,

korkar,

bu

bаlа

nä

bаrаyın

üçün bunuñ

dii:

çocuk

niçin

Gideyim

bunun

evine. Ali Bey onun evine gitti, çocuk süratle otağ kurdu.

Qunаn qoylаr soydu, dii, rаqı bаllаr quydu, dii,

İki

yaşındaki

koyunları

kesti,

Äli bіi іşіp yädi, dii,

Rakı ballar koydu,

Käfа yärіnä kälgänmіn,

Ali Bey içip yedi,

tаmаm yärdän yаsаq

Kefe’ye gelmişim,

аlğаn man,

215

bu

korkmuyor?

bаrdı, bаlа sürätіp оtaw sаldı

210

Ben

nereye gitsem herkes benden

üyünä. Äli bii оnuñ üyünä

205

çocuk?

qaydа bаrsаm mändän äpsі qоrqmay,

200

nasıl

Her yerden vergi almışım,

Köküşlü Kök Tamaa

Köküşlü Kök Tama

оndаn yаsaq аlаmаm,

Ondan vergi alamam,

qunаn qoylаr qoydаnsın,

İki yaşındaki koyunları

raqı bаllаr quyğаnsın,

kesmişsin,

sää bаqşış bоlsun bаlа!

Rakı ballar koymuşsun,

Älі bii munu ayttı, dii,

Sana hediye olsun çocuk!

Yаsаq аlmay qayttı, div

Ali Bey bunu söyledi,

Älі bіinіñ bärgän baqşışın

Vergi almadan döndü.

qan äşіttі. Qan ayttı Qan bіigä:

Ali Bey’in verdiği hediyeyi

374

Köküşlü Kök Tamaa yаsаq

220

han işitti. Han, Ali Bey’e sordu:

аlаsıñmı? dädi. Älі bii ayttı:

-Köküşlü

оndа bіr Çоrа dägän bаlа bаr

vergi alıyor musun?

оğа baqşış ättіm. -Sän оndаn

Ali Bey:

qorqtuñ,

-Orada bir Çora adında

dädi

Qan.

-

Qorqmаdım, dädi. -Aysа nä

märafätі 225

bаr

dädі.

-Sen ondan korktun, dedi han. -Korkmadım, dedi.

-Aysа

-Öyleyse

mändä bіr köräym! dädi qаn, Äli bii Köküşlü Kök Tаmaа

körsün! 230

Çоrа

qаnğа

-O mert bir çocuk, her türlü marifeti var, dedi.

kättі.

Qanğа qаbär bаrdіlär. Qan

-Öyleyse Ali

235

240

245

qаrаdı bіr

ben

Bey

Köküşlü

Kök

-Sen hana git, han seni görsün dedi.

Qan bіr bаşınа qаrаdı bіr аyаğınа

de

Tama’ya geldi. Çora’yı çağırdı:

tämаnа ättі, säkіzіnçіdä, qоlun аldı, аrtınа gärі tаrtpay аldı.

bir

göreyim, dedi Han.

Äfändi іzіn bärdi: kälsіn! dädi. Çоrа qаnğа kіrdі. Yädi yärdän

korkmadıysan,

niçin hediye ediyorsun.

käldi. Çоrаnı çаqırıp аldı: sän qаnğа bаr! dädi, qаn sänі

Tama’dan

çocuk var,ona hediye ettim.

baqşışlaysın qorqmasañ. -O märdаnä bіr bаlа dädі. Äl

Kök

Çora hana gitti. Hana haber

boyunа

verdiler. Han Efendi izin verdi,

qаrаdı. Sän bіr bаlаsın, dädi,

gelsin dedi. Çora, hanın yanına

Аq Tаşnıñ Älі bii yigit, dädi.

gitti, yedi yerde temenna etti,

Yätmіş

аskärіndä

sekizincide elini öptü, arkasına

yäwründän bälli bоlа. Mıyqnı

geri çekilmedi. Han bir başına

yälkäsіnä bağlay. Sаğа nä

baktı,

üçün

boynuna

bіñ

bаğışlay,

sän

yigit

bir

ayağına baktı.

baktı, “Sen

bir bir

tügülsün. Älі bii bіñ kіşіgä bоlа,

çocuksun.” dedi. Aktaşlı Ali Bey,

sän qаç kіşіgä bоlаsın? O

yiğit, dedi. Han: “Yetmiş bin

zаmаndа

män

askerin de omzundan belli olur.

özümdäy bіr kіşіgä bоlurum,

Bıyığını ensesinden bağlar. Sana

aytа

Çоrа:

375

250

bіñ kіşіgä bоlmаm, diiÇоrа

ne için hediye ediyor, sen yiğit

оndаn qayttı. Qan аrtındаn

değilsin. Ali Bey bin kişiye bedel,

çıqtı Qan Äfändi Tаsmаlı kärnі

sen kaç kişiye bedelsin?” dedi.

qаnğa lаyıq, оğа lаyıq tügül

255

265

-Ben benim gibi bir kişiye

qırq аtlını yіbärdі: аtı yаqşıdır

bedelim, bin kişiye bedel değilim,

qаçıp

dedi.

tutuñuz!

аttаn

tüştü

Tаsmаlı

Oradan arkasından

döndü. çıktı,

Han

Han efendi

kärnіñ ayllаrın qurş tаrttı aw

Tasmalı Ker’i gördü. Han, “Bu at

tоlturup mіndі diiTаsmаlı kärgä

bana hana lâyık, ona lâyık değil”

аşındırа bіr tаrttı, bіzmillа bіr

dedi. Çora gitti. Han ardından

аllа! dädi, qırq yigitnі аttаn

kırk atlıyı gönderdi; “Atı güzeldir,

yıqtı, qırqında baylаdı, аtlаrın

kaçıp kurtulmasın, tutun, dedi.

dа baylаdı, аlаrnıñ ıştаnlаrın

Kırk atlı Çora’nın önünden çıktı.

braqtı, dii, çäkmänlärіn bälin

Çora attan indi, Tasmalı Ker eyer

sаrıp baylаdı. Qan аzbаrınа

kayışlarını sıkıca çekti, aağını

аqkättі. Qan Äfändi, dädi diiBu

doldurup bindi. Tasmalı Ker’i hızlı

köpäklärnі zаpt ät! dädi. Bulаr

bir çekti, “Bismillah bir Allah!”

yоldаn

dedi. Kırk yiğidi atından yıktı,

ädäp

kіşіni qаn yärі

ötküzmädі.

äfändі

äpsіnіñ

mіidаndа.

Qan

kırkını

da

bağladı,

beline

mаñа ättіñ dädi. Älі bii kälsіn!

bahçesine getirdi:

körüñä

bаrır.

onların

pantolonlarını çıkarttı, ceketlerini

äfändi uyаldı. Bа mаsqаrаlıq Sänіñ

275

qutulmаsın!

Qırq аtlı Çоrаnın аldınаn çıqtı.

Qarаdı 270

verdi:

dädi. Çоrа kіttі: аrtındаn qаn

Çоrа

260

O zaman da Çora cevap

kördü diiQan ayttı: bu аt mаğа

sarıp

bağladı.

Han

Mağa

-Han Efendi! Bu köpekleri

ätkän аyplıqtаn ziyаdä ätär,

zapt et, dedi. Bunlar yoldan

dädi. Bаlа qayttı. Qan Äli biіnі

insanı geçirmiyorlar.

çаqırdı, Älі bii qanğa käldi. Bi-

Baktı

ki

Han

Efendi

äfärіn sänіñ tаpqаn dоsuñа!

hepsinin edep yerleri meydanda.

mаğа bіr ayplıq ättі. Yädі däñіz

Han Efendi utandı:

376

280

ötsäm bätіmnіñ qаrаsı kätmäz.

-Bu maskaralığı bana ettin.

Sän оğа bаr! diiYaman qоrluq

Ali Bey gelsin, seni cehenneme

ät! diiO tаsmаlı kärnі ılaw mіn!

gönderir; Bana ettiğin ayıptan

diiQatıñа askär köp аl! Älі bii

fazlasını sana eder, dedi. Çocuk

ayttı аskär mаğа käräkmäs bіr

285

290

Kırq yaman man Älі bii kättі,

geldi.

Köküşlü

Kök

Tamaa

-Yazıklar

bаrdı

olsun

senin

Näärik qаrtqа yaman qоrluq

bulduğun dostuna! Bana bir ayıp

ättі,

etti

Tаsmаlını

mіnіp

kättі

ki.

yedi

deniz

geçsem

diiÇоrа о wаqıttа üydä yоq

yüzümün karası gitmez. Sen ona

ämіş. Näärik qаrt ulun іzläp

git, çok eziyet et! O Tasmalı

kättі. Bal üyündän оnu tаptı.

Ker’e ters bin, yanına çok asker

Çаğırıp

al!

аldı

ulun,

bаşınа

Ali

Bey;

“Bana

asker

gerekmez, bir çocuk için bana

Nä bоldı аtay? nä bоldu?

kırk güçlü kuvvetli adam ver.”

Çоrа bаbаsınа ayttı, dii;

der. Kırk güçlü kuvvetli adamla

Üyümüzgä yaman

Ali

qıldımı? duşmаnlаr bіzgä küldümü?

Bey

gitti.

Köküşlü

Kök

Tama’ya vardı. Yaşlı Narik’e çok eziyet etti, Tasmalı’ya binip gitti. Çora o vakitte evde yokmuş.

Näärіk cılаp ayttı: dii,

Yaşlı Narik oğlunu aramaya gitti.

Tumаğaydаn ayp Çоrаm

Meyhanede onu buldu. Oğlun

tuup аtqа mіnmägäy

çağırdı, başına gelen felâketi

ädim, Çоrаm, bu qоrluqnu män 305

Ali

Bey’i çağırdı. Ali bey, Han’a

ayttı dii:

300

Han,

bаlаğа mаğа qırq yаman bär.

kälgän qorluqnu ulunа cılаp

295

döndü.

körmägäy ädim, Çоrаm,

oğluna ağlayarak anlattı. Ne oldu atam? Ne oldu? Çora babasına söyledi, der.

Çоrаm çоrаm bоlğаştаn

Evimize kötülük mü geldi?

Çoñqayıp аtqа mіngäştän

Düşmanlar bize mi güldü ?

Qoyundan süüsіp

Narik ağlayarak söyledi;

377

soydurğаn yоq ädіm, аtındаn ılaw mіndіrgän

310

yоq ädim, üyümä yaman qоndurğаn yoq ädim, 315

Çoram. Eğilip ata bindiğinden beri,

yawrundа mäñli bii,

Koyundan ziyafet için kestirmemişim.

qаrа qаlqqа zаlım bii,

Atına ters bindirmemişim.

törälärgä, mаlım bii,

Evime kötülük kondurmamaışım.

аlım аlıp çıqtı dii

Senin gittiğin zaman geldi,

Köküşlü Kök Tаmаğа

Aktaşlı Ali Bey,

аt yandırıp käldі, dii,

Kürek kemiğinde benli bey,

ärtä tügül käç tügül

Düşman görünce deli bey,

är qоnаr wаqıt іş tügül

Kara halka zalim bey,

aqşаmnıñ sоñundа

Beylerce malum olan bey,

tаtlı yuquñ аldındа

Ak koçkar gibi tüylü bey,

üyümüzgä yaman dawr

Alacağını alıp çıktı der, Köküşlü Kök Tama’ya

sürätіp оtnu sаldırdı,

Atını kamçılayıp geldi, der,

bаlаbаn qoylаr soydurdu,

Erken değil geç değil,

raqı bаllаr quydurdu,

Erin misafir olacağı vakit hiç

ärtä ärtän turdu, dii, 335

Bu felâketi ben görmeyeydim

Аq Tаşnıñ Äli bii,

sаldı, 330

Çoram,

Çoram yiğit olalı beri,

Aq qоşqаrday tüklü bii,

325

Doğup ata binmeyeydim,

sän kätkän аrаsındа käldі

Yaw körgändä dаli bii,

320

Tumagay’dan ayıp Çoram

değil,

qılışını аldı, dii,

Akşamın sonunda

Näärik qаrtqа mağa käldi,

Tatlı uykunun öncesinde

dii,

Evimizde çok gürültü çıkardı, mänі çığаrıp üydän аldı,

dii,

Sürükleyip ateş yaktırdı Büyük koyunlar kestirdi,

bаşımа közümä tаrttı, dii,

Rakı ballar koydurdu,

378

340

qаldı, dii,

Kılıcını aldı, der

çığаrıp üydän аldı, dii,

Yaşlı Narik’e, bana geldi,

kökräkkä kätmäs sözlär sаldı, dii,

350

Annen Mengli Sılu Aru’yu

аyqаşıq bäşіk sаldırğаn

Çıkarıp evden aldı, der

pаrmаğın cäzdäy

Ayağına sarı sular inene dek

Aruuu qаrdаşıñа

bekletti Yürekten çıkmayacak sözler söyledi, der Dar karında beraber yattığın

yaman qоllаr qаttı, dii,

Çekip bir memeden emdiğin,

Älі bii mändän ulaw іstädi,

Çapraz beşik koyduran,

Yäl yätmäsnі bärdіm,

Parmağı bakır gibi kıvrak

mіnmädi, Yış yätmäsnі bärdіm, mіnmädi, аyаğı аlа bоz yоrğа bärdіm, mіnmädi, bоlğаn yılqı іçіndän sägіz sämіs аt saylаttım, mіnmädi. Sänіñ mіnäcäk аtıñ däñіzdän çаllаrım оtlаğаn

370

Başıma, gözüme vurdu, der

tаrtıp bіr ämçіk ämgän

yurt bаlаsı Qanıkäy

365

Beni evden çıkardı, der Sakalımdan kan döküldü, der

külämsіräp söylängän

360

der.

Tаr qursаqtа bіr yаtqаn

mаyışqаn

355

der

Mаñli-Sıluu-Аruu аnаñnı аyаğınа sаrı suulаr iidırdı 345

Ertesi gün erkenden kalktı,

Sаqаlımdаn qаn tögülüp

Gülümseyerek konuşan Ev kızı kardeşin Kanıkey Aru’ya Kötülük için el uzattı, der Ali Bey benden binek atı istedi. Yelyetmez’i verdim, binmedi, Yışyetmezi verdim binmedi. Ayağı ala boz yorga atı verdim binmedi,

çаntаwundа küşіlägän

Bütün at sürüsü içinden

cuup аrpа аşаtqаn

Sekiz semiz at seçtirdim,

аzawğа bаşın qаrаtqаn

binmedi,

379

äpsäskä çаşıp tаrаtqаn

Senin bineceğin atı,

tоstuğan bilän suu bärgän

Denizden kır atlarımla

sağılğanğa bаrıp Çоrа

otlamış Çan Dağı’nda güçlenmiş

аpın bіr köräm, 375

yıltığan börü qulаqlı

Yıkayıp arpa yedirdiğim,

sаqtıyanday qаbaqlı

Azak Denizi’ne doğru başını

sаmırsаqtay yаzuulu

380

оturаştay tuyaqlı

Apses’i dağıtmış

oynay basqan ayaqlı,

Ağaç kaplarla suladığım,

quyruğu yanınа

Sağıldığında gidip, Çora,

qaytаnday

385

uzatmış,

arada bir gördüğüm,

yügürgäni şaytаnday

Parlayan kurt kulaklı

täbіñgіsі tärm’аltın

Deri gibi göz kapaklı

üzäñgä bаwu üzmü аltı

Sarımsak gibi dizilmiş

sаlt yägärі sırm’аltın

Oturak gibi toynaklı

sänіñ yamannı künüñ

Kıvrak basan ayaklı Kuyruğu arkasında kaytan

tаbılğаn Tаsmаlı kär aywаnıñ 390

Аq tаşnıñ Äli bii

Koşması şeytan gibi,

tаrtıp ılaw mіndі, dii

Üzenginin bağlandığı etek

Çоrа qaytıp üygä kіrmädi,

Üzengi bağı çekme altın,

bаşınа kälgän qоrluqnu

Binerken kullanılan eyeri

аtаsındаn Yäl yätmäsin аldı, dii,

sırma altın Senin yaman gününde bulunan,

bаşınа yätіp çıqtı, dii,

Hayvanın Tasmalı Ker’i

Yäl yätmäsnіñ

Aktaşlı Ali Bey

аrqаsındаn sіipаdı, 400

kısmı som altın,

bаl аyаğındа іçmädі, bіr dоsunа aytmаdı, 395

gibi

Çekip ters bindi, der

sawrusunаn qаqtı, dii,

Çora dönüp eve girmedi

közlärіndän öptü, dii,

Bal kadehinden içmedi

380

405

Yäl yätmäskä ägärіn

Başına gelen felaketi

çаltırаtıp sаldı, dii,

Bir dostuna söylemedi

aw tоlturup mіndі, dii

Babasından Yelyetmez’i aldı,

Yäl yätmäsіm aywаnım Аq tаşnıñ Älі biіniñ аrtındаn mändä quulаp kätkändä

410

Gözlerinden öptü, der. Yelyetmeze eyerini,

täbіñgіnіñ üstündän

Şangırdatıp taktı, der.

sоm yüräknіñ аltındаn

Ağını doldurup bindi, der.

yär baurlаp yügürä,

Yelyetmez’im, hayvanım

kätsäñ

Aktaşlı Ali Bey’in ardından

аyаğınа sаğlawq käsа

Ben de kovalayıp gidince,

qаrаl ätmä yüürügüm!

Ali Beye yetişince

Män iisаnmаn sän

Ali Bey bana okunu atınca

qаnnı qаnğа qаtqаndа ä Duşmаnnı quulаp kättі dii Alı baynıñ qаtımdа

Üzenginin bağlandığı etek kısmının üstünden, Ağır yüreğinin altından Yere yüzükoyun koşarak gidersen,

Qar’ Оbаnıñ üstündä

Ayağına sağlık gelirse,

Kök Çаtırnıñ іçіndä

Kul köle etme koşu atım!

Tаlmа Tüşnüñ аldındа

Ben insanım, sen hayvansın

tаtlı yuqu wаqıttа

Kanı kana karıştırıp ah

о yärdä quulаp kättі, dii 430

okşadı,

Älі bii mağa оğun

аlmаm.

425

Yelyetmezi arkasından Sağrısından dürttü, der.

аywаnsın 420

Başını alıp gitti, der.

Äli bіigä yätkändä аtqаndа

415

der

almam.

Çоrа yätip ayttı: dii,

Düşmanı kovalayıp gitti, der.

uyаlsаnа uyаlsаnа Äli bii!

Ali Bey’in yanında

tаñ yärіndän аttı, dii,

Kara Oba’nın üstünde

kün yärіndän tuudu, dii,

Gök Çadır’ın içinde

381

435

är oynаr waqıt bоldu, dii

Talma Tüş’ün önünde,

Aq tаşnıñ Älі bii

Tatlı uyku vaktinde,

bu sözіlärіn äşіttі.

Oraya kovalayıp gitti, der.

Gärі tur bаtır dädi, dii,

Çora yetişip söyledi, der.

Män аtsаm ölürsіn,

Utansana Ali bey

kälgänіñа päşmаn

Tan ağardı, der. Gün yerinden doğdu, der.

bоlursun. 440

cuwаp bаrіp ayttı: dii, аtsаnа аtsаnа Älі bii! аtışıñnı köräyіm! 445

455

Aktaş’lı Ali Bey bu sözleri işitti. “Geri dur bahadır” dedi, der.

mändä körüp biläyіm!

Ben atarsam ölürsün,

Аli bii çаpаlаndı,

Geldiğine pişman olursun. O zaman da er Çora

busаlаndı qusаndı,

Cevap verip söyledi, der.

buuday tämіr qursаndı,

Atsana atsana Ali Bey!

оğun аldı qаrmаlаp,

Atışını göreyim!

yayın аldı särmälääp,

Senin kalıbının gücünü

Оq bаtmаsnı kіidі, dii,

Ben de görüp bileyim!

kök çаtırnı аştı, dii,

Ali Bey çabalandı, sallandı,

qаrа Näärіk ulu är

Bunaldı, üzüldü,

Çоrаdаn

Buz gibi demir kuşandı.

Oynаq yaman qоrqtu, div

Okunu aldı, eliyle yoklayarak,

Аtıñnı mіnsäm bаznаm

Yayını aldı tutarak,

ötüp mіndіm, raqı bаlıñ bаznаm ötüp 460

der.

sänіñ nä qаlıp pаgіşіñ

çаlmаndı,

450

Erin oynayacağı vakit oldu,

O zаmаndа är Çоrа

іştіm, qunаn qоyuñ bаznаm ötüp soydum; Tаsmа kär аtıñ mіngän

Ok batmazını giydi, der. Gök Çadır’ı açtı, der. Kara Narik oğlu er Çora’dan O kadar çok korktu, der. Atına bindiysem cesaretle bindim.

382

Rakı balını cesaretle içtim.

män, 465

rаqı bаlıñ іşkän män,

470

480

Atın Tasmaker’e binen ben,

qunаn qoyuñ soyğаnmаn,

Atına atlar katayım!

qоyuñа qoylаr qоşаyım!

Rakı balını içen ben

Çоrа оğа ayttı: dii,

Götürüp küpüme koyayım

Аtımа аtlаr bärärsіn,

Üç yaşındaki koyununu Koyununa koyunlar katayım!

Qartayğаndа qаrt аtаmğа

Çora ona dedi, der.

bаşqа közgä urğаsın,

Atıma atlar verirsin,

аnı qаlay ödärsіn?

Koyunuma koyunlar katarsın,

Аndа Älі bii ayttı: dii,

Balıma ballar koyarsın.

аt ändі Çоrаm! аt ändі!

Yaşlanmış ihtiyar babamın,

aytаr sözüm yoq ändі

Başına gözüne vurmuşsun,

tаrtıp оğuñ аt ändі!

Onu nasıl ödersin?

O zаmаndа är Çоrа ayttı:

O zaman Ali Bey söyledi, der.

yuuqtаn оlcа аlğаsın,

At artık Çoram, at artık.

yаşıñ mändän büyüktür,

Söyleyecek sözüm yok artık.

tаrtıp оğun аtşı! div

Okunu çekip at artık.

Аq Tаşınıñ Äli bii

O zaman kahraman Çora

аrtınа gärі kättі, dii;

490

kesmişim,

bаlımа bаllаr quyаrsın,

Аq Tаşnıñ Älі bii

485

cesaretle kestim;

аqkätіp mätіiñа quyаyım!

qоyumа qoylаr qatаrsın,

475

Üç yaşındaki koyununu

аtıñа аtlаr qаtаyım!

söyledi:

aq mäzgilіnä bаrdı, dii,

Aktaşlı Ali Bey!

qayrаnıp оğun tаrttı, dii,

Fakirlerden ganimet alırsın

Näärik ulu Çоrаnıñ

Yaşın benden büyüktür.

аtınıñ tіzgіnindän,

Çekip okunu atsana,

ägär qaşınıñ qаptаlnıñ

Aktaşlı Ali Bey

аstındаn, toq tiіnnіñ üstündän,

Ardına geri gitti, der. Ok menziline vardı, der.

383

495

köp mаşıqnıñ üstündän

Gererek okunu çekti, der.

qıyıp аlıp kättі, dii

Narik oğlu Çora’nın

Çоrаğа zаrаr ätmädi,

Atının dizgininden,

Çоrа ändі qıçırdı:

Eyer kaşının arka tarafının

ändі nöbät mänіñ däp 500

505

аrtınа gärі kättі, dii,

Sağlam kürkün üstünden

оq mäzgilіnä bаrdı, dii,

Çok uzmanın üstünden

sürätіp yayın kötürdü,

Dokunarak gitti, der.

ızğırtıp оğun sаldırdı

Çora’ya zarar vermedi.

оñ yаğınа çıqtı, dii,

Çora şimdi bağırdı:

üş tоlğаtıp tаrttı, dii,

Şimdi sıra benim diye,

Aq Tаşınıñ Äli bii

Ardına geri gitti, der.

аtıñnı аtsаm yаzıq tır

Ok menziline vardı, der.

qırq yigitkä аzıq tır

Hızla yayını kaldırdı,

özüñnü аtsаm Älі bii

Vızıldatarak okunu

qırq yamanmаn yürgändä

510

515

Sağ tarafına çıktı, der.

känä özüñä аtаyın!

Üç kere dolayarak çekti, der.

Qayrаnıp tаrttı оğunu

Aktaşlı Ali Bey

Aq Tаşnıñ Älі biіnіñ

Atını vurursam yazıktır,

yägärіnіñ qаşındаn,

Kırk yiğide azıktır

yüräginiñ bаşındаn

Sana atarsam Ali Bey

oğu çığıp kättі, dii,

Kırk işe güçlü kuvvetli

dii,

adamla dolaşırken Er adına namustur

käwdäsі yärgä tüştü, dii,

Yine de sana atayım!

qаtındаğа yürgän köp

Gererek çekti okunu

yaman

525

yerleştirdi.

är аdıñа nаmıs tır,

аlçаsı аt üstündä qaldı, 520

altından

Aktaşlı Ali Beyin

çıl bоğınday tоzdu, dii

Eyerinin kaşından

Аtın аlıp Çоrа qayttı, dii,

Yüreğinin başından

köy çätіnä käldi, dii

Oku çıkıp gitti, der.

384

Sawğа bаlаm sawğа däp

Alt kısmı at üstünde kaldı

bаbаsı Näärik qаrt

Gövdesi yere düştü, der.

yügürüp аldınа çıqtı, dii

Yanında dolaşan işe

Saw bоl аtаm saw bоl! 530

yaramaz çok adam Çil yavrusu gibi dağıldı

dii,

Atını alıp Çora geri döndü,

Äli biіni öltürdüm Älі biinіñ bаşınа

535

540

kälmäs qоrluq kätіrdіm,

Köy kenarına geldi, der,

qаrа öltürgän tur’аlmay

Sağlığına çocuğum sağlığına

törä öltürgän tоz’аlmay

Babası yaşlı Narik,

Yädi qаnğа Qazаnğа

Koşup önüne çıktı, der,

qаzаq çığıp kätаyіm.

Sağ ol babam, sağ ol, der.

Näärіk qаrq ayttı dii

Ali Bey’i öldürdüm,

kätsänä ulum kät ulum!

Ali Bey’in başına

kätsаñdä yоluñ bоlsun

Gelmez kötülük getirdim

Mäñli-Sıluu аnаsı

550

Halktan birini öldüren kalkamaz,

üydän çığıp käldi, dii:

Beyi öldüren çok yaşayamaz,

kätmäşі bаlаm kätmäşі!

Yiğit burada kalamaz,

bu tärsliknі ätmäşі!

Yedi Han’a Kazan’a,

Qаrtayğаndа аtаñnıñ

Asi olup gideyim

bälinі yaman bükmäşі!

Yaşlı Narik söyledi, der,

qаrıp аnаñ kökrägіn

Gitsene oğlum git oğlum!

sökmäşі! Qanıkäy däy qаrdаşıñ

555

diye,

yigit mındа qal’аlmay

Mırz'ulum!

545

der,

Giderken yolunu açık olsun Mirza oğlum,

köz yаşlаrın tökmäşі!

Mengli Sıluv anası

Çоrа ayttı аnаğа:

Evden çıkıp geldi, der,

Аl ändі аnаm! аl ändі!

Gitme çocuğum gitme!

sawluq bilän qаl ändі!

Böyle terslik etmesene!

оn ay mänі kötärdіñ,

Yaşadığı zaman babnın,

385

оn ay mänі ämіzdіñ,

Belini çok fazla bükmesene!

аlqаlı bäşіk yаstаndıñ,

Garip ananın yüreğini

tаñ yuqusun tört böldüñ, 560

bawruñа sіngämän, ay аnam!

565

580

bügünümü körsänä!

Al artık annem! Al artık!

ämgän sütüñ älаl ätsäna!

Sağlıkla kal artık!

O zаmаndа аnаsı ayttı:

On ay beni karnında taşıdın,

Kälşі bаlаm sänі süyäyin!

On ay beni emzirdin

ämgänіñ älаl ätäyіm!

Halkalı beşik yaptırdın,

mänі dä bаlаm аlа kät!

Sabah uykusunu dörde böldün,

Аtıñа awrluq ätsäm

Bağrına sinmişim ay anam!

mayğа uulğаn qurmаşnı

Çekip meme emmişim,

qurmаnıñа quyа kät!

Bu günümü görsene!

yоldа оtrup yägäysän,

Emdiğim sütünü helâl etsene!

munu bärgän аnаyım

O zaman annesi söyledi:

аrtımdаn оl oylaylаp

Gel çocuğum seni seveyim!

cılay qаldı dägäysän.

Emdiğini helâl edeyim,

Qanıkäy Aruu qаrdаşı

Beni de çocuğumu, al da git!

yügürüp äwdän çıqtı, dii,

Atının yanına koyup da git!

Аl’ cawluqnu yаbındı,

Atına ağırlık edersem

аqаsınıñ moynunа sаrıldı.

Yağda kavrulmuş kıvırma

Kätmäşі аğаm kätmäşі

585

Gözyaşlarını dökmesene! Çora söyledi annesine:

yоldаşıñа bärgäysän 575

Kanıkey gibi kardeşinin

tаrtıp ämçäk ämgämän,

аt yanınа sаlа kät! 570

sökmesene!

böreğini,

Аğаm sändä kätärsän,

Heybene koy da git!

аtay bilän аnaynı

Yolda oturup yersin,

kіmgä аmаnät ätärsäñ?

Yoldaşına verirsin,

Аl yärän Aruu аtqа

Bunu veren anacığım

mіngäsіn,

Ardımdan çok düşünüp

386

590

595

600

quyruğunu yаlını

Ağlayıp kaldı dersin.

yipäk bilän tüygäsіn,

Güzel kardeşi Kanıkey,

Аqаm qaydа bаrаsın?

Koşup evden çıktı, der.

Оğuñu yаyını tаqqаsın,

Al eşarbını örtündü,

Oq bаtmаğаn kübänі

Ağabeyinin boynuna sarıldı

оñ yаğınа sаlğаsıñ,

Gitme ağabeyim gitme!

аqаm qaydа bаrаsın?

Ağabeyim sen de gidersen

Bоlаt qılıç baylаnıp

Annem ile babamı,

qаrа bаş süñgü kötärіp

Kime emanet edersin?

аqаm qaydа bаrаsın?

Al doru güzel ata binmişsin,

oqаlı çäkmän kiіp аlıp

Kuyruğunu, yelesini,

оñ qоluñа quş аlıp

İpek ile düğümlemişsin,

Aqam qaydа bаrаsın?

Ağabeyim nereye gidersin?

Çоrа bаtır ayttı, dii:

Okunu yayını takmışsın,

Аl yärän аtqа mіngämän,

Ok batmayan zırhını,

quyruğun yаlın

Sağ yanına koymuşsun,

tоbuşuqtаn tuyğаmаn, çoñ qаnmаsın däp

605

ätkämän,

610

Çelik kılıç bağlanıp Kara başlı süngü kaldırıp

оğum yаyım tоqqаmаn,

Ağabeyim nereye gidersin?

оq bаtmаğan kübämі

Sırmalı cepken giyip

tärs bükläp оn yаğımа

Sağ eline kuş alıp

sаlğаmаn. Duşmаnlаr körüp taysın däp

Ağabeyim nereye gidersin? Çora Batır söyledi: Al ddoru ata binmişim,

bоlаt qılıç baylаsаm qаrа bаş süñgü kötärsäm 615

Ağabeyim nereye gidersin?

Kuyruğunu, yelesini topuğundan düğümlemişim,

Yädi qаnlıq qаzаnğа

Devrilmesin diye yapmışım,

Qazаq çığıp bаrımаn.

Okumu, yayımı takmışım,

Män qаzаnğа bаrğаndа

Ok batmayan zırhımı

Qazаnnı qаzаq аlmаsа

Ters katlayıp sağ yanıma

387

tаqtаsın оtqа yаqmаsа tаşıp suğа аtmаsа!

620

Män Qazаnğа bаrğаçа qаn yawmаsın qаr yawsun! Män Qazаnğа bаrğаn 625

yawsun!

635

640

kaysın diye, Çelik kılıç bağlarsam, Kara başlı süngüyü kaldırırsam, Asi olarak çıkarak varırım Ben Kazan’a varınca

Män Qazаnğа bаrğаçа

Kazan’ı düşman almazsa,

qаn bоlmаğа

Tahtasını ateşte yakmazsa

bаrmaymаn,

Taşını suya atmazsa!

bii bоlmаğа bаrmaymаn,

Ben Kazan’a gidene kadar,

qan ätsälär іş bоlmаm,

Kan yağmasın kar yağsın!

bii ätsälär іş turmаm.

Ben Kazan’a girdikten sonra

Män Qazаnğа bаrmаçıq

Kar yağmasın kan yağsın!

Qazаnnı qаzаq аlmаsa,

Ben Kazan’a gitmekle

аltmışqа kälgän qаrtlаrnı

Han olmak için gitmiyorum,

tоp аldınа sаlmаsа,

Bey olmak için gitmiyorum

sаbiі kübі yılay yürmäsä,

Han yapsalar hiç olmam

kün körmägän aruulаr

Bey yapsalar hiç durmam

qаzаqqа mäyіt bärmäsä

Ben Kazan’a gitmeden,

bіzgä yаzıq bоlmаsın!

Kazan’ı düşman almazsa

Män Qazаn qаlqınıñ

Altmışına gelmiş yaşlıları

qаbusunа bäk çäklägän mığımаn. 645

Düşmanlar görüp ayakları

Yedi hanlık Kazan’a

sоñ qаr yawmаsın qаn

630

koymuşum,

Yılаmа qаrdаş yılаmа!

Top önüne koymazsa Çoluk çocuk ağlayarak dolaşmazsa,

sän yılаsаñ Qanıkäy

Gün görmemiş güzeller,

män qаlay kätаrmän.

Düşmana ölü vermezse,

Yılаmа qаrdаş yılаmа!

Bize yazık olmasın!

män oynay küläk

Ben Kazan halkının kapısını

388

650

İyice kapatan çıvisiyim.

ätärmän.

655

Män Qazаnğа yätärmän,

Ağlama kardeş ağlama!

ölsäm şäyit tüşärmän,

Sen ağlarsan Kanıkey

män sіzgä ахrätkä

Ben nasıl giderim?

köp paydаlаr ätärmän.

Ağlama kardeş ağlama!

O zаmаndа qаrdаş ayttı,

Ben güler oynarım, Ben Qazan’a ulaşırım,

dii:

Ölürsem şehit düşerim,

Аlа gät mänі! аqm аlа

Ben size ahirette

gät! 660

аt yanınа sаlа kät!

Çok yardımcı olurum.

аtıñа awrluq män ätsäm

O zaman da kardeşi söyledi,

аzіzläp bäkläp yоluñu cаnıñ üçün qurbаn çаlа

670

675

O zаmаndа är Çоrа kättі,

Atın yanına koy da git!

yоlnuñ çätіnä yättі,

Ben atına ağırlık yaparsam

qırq yigitnіñ cäñkіnä yättі,

Azizlerin beklediği yoluna,

аzmı kättі, köpmü kättі,

Canın için kurban et de git!

аltı ay bіr yıl kättі,

O zaman da er Çara gitti

bіr mäyanägä bаrdı, dii,

Yolun kenarına ulaştı

оndа аttаn tüştü, dii,

Kırk yiğidin cengine yetişti

yigitlär оndа bаl іşädi,

Az mı gitti, çok mu gitti,

är Çоrаğа bаl bärmädi.

Altı ay bir yıl gitti.

Çоrа оlаrğа qayttı, dii,

Bir meyhaneye vardı, der.

оndа kälip ayttı, dii

Orada attan indi, der.

іçkän är äsіrіr, dädi,

Yiğitler orada bal içkisi

оtlаğаn аt sämіrіr, dädi. Оlаr bіr аyаq іştі, bärmädi, 680

Al da git beni, ağabeyim al da git!

kät! 665

der:

içiyorlardı, Er Çora’ya bal içkisi vermedi. Çora onlara döndü, der

äkі аyаq іştі, bärmädi,

Oraya gelip döndü, der

üç аyаq іştі, bärmädi.

İçen er sarhoş olur, dedi.

389

685

690

695

700

705

710

Çоrа ayttı оlаrğа:

Otlayan at şişmanlar, dedi.

іçkänіñіz üç bоldu,

Onlar bir kadeh içti, vermedi,

іçkän bаlıñ küç bоldu,

İki kadeh içti, vermedi,

ändі özüm іçаyim!

Üç kadeh içti, varmedi.

bаlnıñ küçün köräyіm!

Çora söyledi onlara:

kätіrdі bаlnı, іştі, dii,

İçtiğiniz üç oldu,

qаrtаğаsı ayttı, dii:

İçtiği bal içkisi güç oldu,

іzіn аlmay kim іştі?

Şimdi kendim içeyim!

bu kіşіgä bаrıñız!

Bal içkisinin gücünü göreyim!

оnu surаp bilіñіz!

Getirdi bal içkisini içti, der

bаrıp bіräw çıqtı, dii,

Reisleri söyledi, der.

äsіrіk bоlup yığıldı

İzin almadan kim içti?

suray аlmаdı Çоrаdаn,

O kişiye gidin!

äkіnçіsі çıqtı, dii,

Onu sorup öğrenin!

yığılıp yärgä tüştü, dii,

Gidip biri çıktı, der.

о dа surаp bоlmаdı.

Sarhoş olup yıkıldı,

O zаmаndа qız çıqtı,

Soramadı Çora’dan

suraym biläym däp

İkincisi çıktı, der.

оqаlı çäkmän оq аlğan

Yıkılıp yere düştü, der.

оñ qоlunа quş аlğаn

O da soramadı.

Mırzа qaydа bаrаsız?

Ozaman da kız çıktı,

Çоrа turup ayttı, dii:

Sorup öğreneyim diye çıktı.

Män törö tügül, qаrаmаn,

Sırmalı cepken ok almış,

äkäw tügül, dаrаmаn,

Sağ eline kuş almış,

köyümnüñ аdın surаsаñ

Beyim nereye gidiyorsun?

Köküşlü Köy Tаmа

Çora durup söyledi, der.

оndаn kälip bаrаmаn,

Ben bey değil, halktanım,

аtаmnıñ аtın surаsаñ

İki değil, yalnızım,

Nääriknіñ ulu Çоrаmаn.

Köyümün adını sorarsan,

Bаrır yärіm surаsаñ

Köküşlü Köy Tama

Yädі qanlı Qazаnğа

Oradan gelip gidiyorum,

390

bіr 715

720

725

730

Qazаq çığıp bаrаmаn.

Babamın adını sorarsan

Çоrа bаtır о kätіştän kättі,

Narik’in oğlu Çora’yım

bаlаbаn

Gideceğim yeri sorarsan

obаnıñ

оbаğа

töpäzіndä

bаrdı,

bіr

qаrt

Nоğay оturа. Bu qаrt Nоğay

Asi olarak gidiyorum.

Çоrа

Çora batır o gidişle gitti,

bаtırnı

körüp

yolunа

yürüp bаrdı, Çоrаğа yätіn qаrt

büyük

Nоğay ayttı Çоrаğа: ä yigit

Tümseğin tepesinde yaşlı bir

qаrnım mänіñ аç bоldu, dädі,

Nogay oturuyor. Bu yaşlı Nogay

sändä bіr loqum bоlsа bär

Çora batırı görünce yoluna çıktı.

mаğа! dädi. Оnu äşіtіp Çоrа

Çora’ya

bаtır ayttı qаrt Nоğayğа: män

Çora’ya: “Ey yiğit benim karnım

yоlcu mаn, ötmägіm bіttі, män

aç, sende bir lokma varsa ver

aw

bana.” dedi. Çora Batır onu

аtıp

аşаymın,

mänіñ

bir

tümseğe

yetişen

yaşlı Nogay,

işitince,

ayttı: mağa bіr aw аt! dädi. -Aw

yolcuyum,

körsäm аtaym: dädі är Çоrа.

avlayıp yiyorum, benim azığım

Sоñ hawаdаn bіr аq quu uşup

bitti.” dedi. Ondan sonra Nogay,

kätіp yаtа. O аq quunu аtaym!

benim için de avlan,, dedi. “Av

dädi. Аq quunu Çоrа аttı, dii.

görürsem,

Aq

bаşındаn

Çora. Sonra havada bir ak kuğu

soqtu, dii. Аq quu yärgä tüştü,

uçup gidiyordu. O ak kuğuyu

Nоğay kälip аnıñ bаşınа çöktü.

vurayım, dedi. Ak kğuya Çora

Çоrаnıñ оğu о kätіştän

attı, ak kuğuyu yürek başından

kättі,

quunu

kätіp

yüräk

kätіp

Qazаndа

Çığаlı qаnnıñ sаrayınа kälip

vurdu.

yaşlı

vardı.

аzığım bіttі. Оndаn sоñ Nоğay

735

740

Yedi hanlı Kazan!a

Ak

Nogay’a;

ekmeğim

vereyim.”

kuğu

“Ben

bitti,

av

dedi

yere

er

düştü,

Nogay gelip onun başına çöktü.

sоqtu. Qazаndа оtuz säkіz

Çora’nın oku o yerden öyle

bаtır bаr ädi. B bаtırlаrnıñ bіrі

bir gitti ki, gide gide Kazan’da

Qarаmаn bаtır. Bu оqnu körüp

Çıgalı

Çığаlı qannı çаğırttı, sаrаyınа

saplandı. Kazan’da otuz sekiz

sоqqаn oqnu оğа köstärdі.

bahadır var idi. Bu bahadırlardan

Han’ın

sarayına

gelip

391

Qazаndа 745

755

765

zаmаndа

Çıgalı

qаn

ayttı:

sarayına

Qazаndа

yоq,

gösterdi.

Çığаlı oq

Han’ı

saplanan

çağırttı, oku

ona

“Kazan’daki

älbättä bu оqnuñ sаbısı bіr

bahadırların içinde bunun gibi ok

bаtır

atan yok.” dedi. O zamanda

äkän,

о

bіzgä

kälir

Qazаnğа. Qan bu оqnu аlıp

Çıgalı

saqlаdı. Çоrа bаtır bаrа bаrа

Kazan’da yok, elbette bu okun

yоldа bаrıp yаtqаn zаmаndа

sahibi bir bahadırmış, o bize

Qazаnğа

burun

Kazan’a geliyor.” dedi. Han bu

Qulunçaq bаtırnı tаptı, äkіsі

oku alıp sakladı. Çora Batır gide

bаrаbаr kättі, diiÄkіsі Qazаnğа

gide

yätmäy, yоldа qоndu. Çоrа

ulaşmadan önce Kulunçak Batır’ı

bаtır ayttı diiBаrısän Qulunçаq

buldu, ikisi beraber gitti. İkisi

Qazаnğа, män mındа qalaym,

Kazan’a

män

konakladılar. Çora Batır:

yätmästän

mındа

qаlıp

аtımı

Han;

“Bunun

yolda

gibi

giderken

ok

Kazan’a

varmadan

yolda

Qazаnğа

-Kuluncak Batır, sen Kazan’a

bаrğаndа sän Qazan qаlqınıñ

git, ben burada kalayım, ben

müsülmаnlığın bіl! Bаr mısаpır

burada

bоlup, rаğbätlärіn bil! dädi.

Kazan’a

Оndа

bаtırlаrnıñ

halkının müslümanlığını gör! Git

bаtırlığın bil! dädi. Qulunçaq

misafir olup misafirperverliklerini

kättі Qazаnğа. Qazannıñ іçіnä

anla.

kіrdі. Sälаm bärdi, qоş käldiñ

bahadırların

däp

dedi.

dädі.

yiilğаn

bіräw

Bаtırlаr 780

biri Karaman Batır idi. Bu oku görüp

qаraym! 760

bаtırlаrnıñ

mınday ätkän oq yoq, dädi. O mınday

750

turğаn

rаğbät

bоlğan

ätmädі.

yärä

kättі

kalıp

atıma

varınca

Orada

Kulunçak

bakayım.

sen

Kazan

toplanan

yiğitliklerini,

anla,

Kazan’a

gitti.

Qulunçаq, sälаm bärіp kіrdі,

Kazan’a içine girdi. Selâm verdi,

bаtırlаr qоş käldiñ däp bіr

kimse hoş geldin diyerek rağbet

aytmаdı.

Qulunçаq

etmedi. Bahadırların olduğu yere

bаtır аrtınа gärі qayttı, Çоrа

gitti. Kulunçak, selâm verip girdi,

bаtırğа käldi. Çоrа bаtır sоrаdı:

bahadırlar hoş geldin demedi.

Оndаn

392

785

790

Qazanğа bаrğаndа sii rаğbät

Oradan Kulunça Batır arkasına

bаtırğа aruumu? Оndа bоlğаn

geri döndü. Çora Batır’a geldi.

ärlär, оndа bоlğan bаtırlаr qоş

Çora Batır sordu:

käldіñ däp ayttılаrmı? -Qazan

-Kazan’a

varınca

qаlqındа bаrğаn mısаfırğа sіi

bahadırlarn

rаğbätі yоq dädі. Оndаn yiilğаn

Oradaki erler, bahadırlar hoş

bаtırlаr özlärіnäñ är yоq div

geldin diye söylediler mi? -Kazan misafire

rağbeti

sana iyi

halkında

rağbet

yok,

mi?

gelen orada

toplanan bahadırlar kendilerinden başka er yok, dedi.

13) Ahmet Şah

13) Аmät Şаh. 1

5

10

15

Аmät Şаh Qrımdа bіr

Ahmet Şah, Kırım’da bey

mırzа bоldu, Bаqçısаray qаn

idi, Bahçesaray’daki han tahtına

taqtınа äkі kälin bаrdı tаpmаdı

iki kere geldi ele geçiremedi,

üçünçіdä tаptı:

üçüncüde ele geçirdi:

Mırzа mırzа bоlğаçı

Bey bey olana kadar

sırımız yаqşı mırzа ädim,

Sırrımız iyi bey idim,

Qarа qаlqnı qaytаlаp

Halkın tekrar tekrar

qaytın çäkkän mırz' ädim,

Kaygısını çeken bey idim,

Ärgіmаnğа аtlаr bärgän

Ergiman’a atlar veren bey

mırzа ädim,

idim,

bürüş bürüş yоllаrdаn

Eğri büğrü yollardan

yılаnıp öttük yurt üçün.

Yılan gibi geçtik yurt için,

qıyа qıyа sulаrdаn

Yamaçlardan sulardan

qıynalıp öttük yurt üçün,

Zorlanarak geçtik yurt için,

äkі tügül bіr tügül

İki değil, bir değil

393

üçünçі şоş tаqqа kälgänіm, anqığan аzğаnı Qırımdа tolğağan tоlu Qırımdа 20

İygі yаqşı bilgänіm, äl qawşup аzğnı Qırım

30

söyleyenlerle

dolu

Kırım’ın kavuşturup

küçük

Kırım’ım Kalabalık halkı nefes almakta zorlandığı için Dileyip geldim han efendi.

bаğışlаdım özüñä!

Han efendi söyledi, der.

Özüñnüñ körgän taqtını

Aferin Ahmet Şah sözüne,

yılındа bіr käl Аmät Şаh!

Bir kere göründün gözüme,

kälmäsäñ öpkälärmän

Küçük

Kırım’ın

kalabalık

halkını

Yılındа ägär bіr kälsäñ

Bağışladım sana!

аltınlı Bаqçısаrayğа

Kendi götürdüğün tahtına

qаn ätärmän öymäsäm.

Gelecek yıl bir kere daha

Şаh bii qаndаn tаqtır аldı dii, pärwäläk qоlğа tіgän sоñ üç kün yоlğа çıqqаn sоñ

gel Ahmet Şah! Gelmezsen

öfkelemirim

Ahmet Şah. Eğer gelecek yıl bir daha gelirsem

tоqtаşınıñ iigilär

Altınlı Bahçesaray’a

äkі bätіm nur bаstı,

Han yaparım ölmezsem.

ät mаñаyın tär bаstı,

Kırım’dan gelen Ahmet Şah

äpsіp aytıp qаntäyіm? 45

Türkü

аzğаnı Qırım köp qаlqnı

Qrımdаn kälgän Аmаt

40

Kırım’da

El

Аmät Şаh.

35

Güzel kokularyayılan küçük

tiläy käldim Qan Äfändi!

bіr köründüñ közümä

tahta

gelmişim.

İyice bildiğim

Äfärіm Аmät Şаh sözüñä

bu

sefer

köp qаlqnı äntіkläp Qan Äfändi ayttı, dii: 25

Üçüncü

sälаm däñіz Väli şаh bii atayğа!

Bey, Haının der.

takdirini

kazandı,

394

yalınday yaynаp öskän sälаm däñіz Qopulu Mırzаğа! 50

mändän qаlğan Aruuuğa!

İki yanağımı nur bastı,

Аmät Şah yоldа öldü, dii,

Er alnını ter bastı,

аnаsınа qаrа хаbär käptі,

Hepsini

Bey babaya! Alev gibi parlayıp büyüyen,

Ay Аmät Şаam ay bаlаm

Sêlâm deyin Kopulu Bey’e!

qıyаlаp sаlğаn аq оdа

Ahmet Şah yolda öldü, der.

İygі yаqşı ciіlıp

Annesine

kara

haber

gelmiş, der, Annesi kara atlar koştu,

sоñ, qаs qаs bаsqаn äfändi därs qаrаmаs sändän

der, Üsttne kara örttü, der. Ağlayarak, boğularak geldi,

sоñ, qаläm çärtіp аs qаrtawlаr tаrtılıp bоtаlı bіä bärilіp iigilär bоlmаz sändäñ sоñ.

Selâm söyleyin Veli Şah

äğlay bоğlay käldi, dii:

käñäş bоlmаz sändän

70

ne

söyleyip

yapayım? üstünä qаrа yаptı, dii,

65

Üç gün yola çıktıktan sonra Durun iyiler.

Аnаsı qаrа аtlаr yäktі, dii,

60

sonra

mändän qаlğаn tаrdаqtа

dii, 55

Öncü orduyla karşılaştıktan

der, Ey

Ahmet

Şahım,

ey

yavrum, Dağ

yamacı

boyunca

kurduğun ak oda, İyiler toplanarak İstişare

olmaz

senden

sonra, Gerile gerile basab efendi (hoca) Dersini sonra,

yapmaz

senden

395

Kalem yontup Has yaşlılar çekilip Yavrulu kısrak verilerek İyilikler sonra.

olmaz

senden

396

10

15

20

11. ASAV

1) Tumаlay Aruu.

1) Tumalay Aruu

Bir Tuulı bay bir bay bolğan,

Tuulı Bey denen bir zengin

оnuñ bir Tumаlay Aruu bir qızı

varmış, onun da Tumalay Aru

bolğan. Künlärniñ bir kün Tuulı

denen bir kızı olur. Günlerden

bay bаbаsına qız bаrğаn. Bügün

bir gün kız, Tuulı Bey babasına

mağa ızın bär! bir аrbа bär mağа!

gitmiş. “Bugün bana izin ver, bir

çölgä çığayım bir! Bаbаsınа ızın

araba ver, kıra çıkayım.” der.

bärdi. Аrbаğа mindi Tumalay

Babası izin vermiş. Tumalay Aru

Aruu

bir

arabasına binmiş, gitmiş. Baktı

numay yılqı kördü. Şu yılqıniiñ

yolda numay at sürüsü gördü. O

içindä bir tay kördü о tay yurttа

at sürüsünün içinde bir tay

bolsа äki ädi, bolmаsа bir ädi,

gördü, o tay yurtta ancak bir

аnday dіlbär aywаn yоq ädi, özü

taneydi, olmadı iki taneydi. Onun

yüürük ädi, özü dа аrıq ädi. Оnuñ

gibi güzel bir hayvan yoktu, hızlı

yaqşı bolacağın о Tumalay Aruu

koşan

bildi. Yılqıcığа: taynı sаt! dädi.

Tumalay Aru onun iyi olacağını

Yılqıcı:

-Nä

anladı. At bakıcısına, “tayı sat!”

istäsіn dädi. -Özüñnü bärirsіn,

dedi. At bakıcısı, satmam, dedi.

dädi, sоñ taynı bärіrmän, dädi. O

Tumalay Aru:

1

5

11. АSAW.

kättі.

Qaradı

sаtаmаn,

yoldа

dädi.

hayvandı,

zayıftı.

Tumalay Aruu bolmаz dädi. Sоñ

- Ne istiyorsun? Dedi.

Tumalay Aruu ayttı: bіñ аltın

At bakıcısı:

bäräym dädi. Yılqıcı ayttı: оn bіñ

-Kendini verirsen, sonra

bärsäñ bärmäm, dädi. Ayssа

tayı veririrm, dedi.

özüñnü bärirsіn, dädi. Tumalay Aruu bаşın töbän аldı, özüm

O Tumalay Aru, bin altın vereyim, dedi. At bakıcısı:

bärsäm bir Tuulı baynıñ qızımаn, 25

bir

- On bin versen vermem,

bärmäsäm mınday aywаndа yоq,

ancak

dädi, mınday dа yüürük yoq,

dedi.

dädi. Älbät-ki bu mänіm yаzım

kendini

Tumalay

verirsen Aru,

olur, başını

397

dır; yılqıcı maña bunu nägä аyttı? 30

35

tаñrı buğa ayt dädi. Yılqıcını

-Kendimi versem Tuulı bir

çağırdı Tumаlay Аruu. Yılqıcı

beyin kızıyım, vermesem bunun

Tumalay Aruunu süydü, dii, оğа

gibi hayvan yok, bunun gibi hızlı

taynı bärdi, diiSоñ Tumalay Aruu

koşanı yok. Elbette bu benim

ayttı dii: män dа Tuulı baynıñ

yazımdır, at bakıcısı bunu bana

qızımаn,

niye söyledi? Tanrı ona söyle

45

50

55

män

dä

bir

kişіgä

süydürümän. Ändi andan sоñ äki kişi

40

önüne eğdi:

süymäm.

Tumalay

Aruu

dedi.” dedi. Tumalay Aru, at bakıcısını

qayttı, dii, о yılqıcı оnuñ aytqanın

çağırdı.At

bilmädi. Qaytıp Tumalay Aruu

Aru’yu sevdi, ona tayını verdi.

äwinä käldi. O taynı аqırğа аldı

Sonra Tumalay Aru:

dii, bаbаsına aytmаdı, о taynı

bakıcısı,

Tumalay

-Ben de Tuulı bir beyin

päslädi, bаbаsı iştä körmädi. Tay

kızıyım,

ben

de

bir

kişiye

аt çаğına käldi. Bir kün qız

sevdiririm. Artık ondan sonra iki

аtаsına ayttı: mändä mınday bir

kişi sevmem, dedi.

tay bаr. Bаbаsı köräyim! dädi.

Tumalay Aru, döndü gitti.O

Taynı aqırdan çığаrıp аldılаr.

at bakıcısı onun bu söylediklerini

Tuulı bay оnu körüp. Ay bаlаm

bilmedi. Tumalay Aru, dönüp

munday ätkän аtnı qaydan аldıñ?

evine geldi.O tayı ahıra aldı,

Bu dünyadа bolmağan yüürüknü

babasına

qaydаn

zamandа

besledi, babası hiç görmedi. Tay

Tumalay Aruu ayttı: özümü bärіp

at çağına geldi. Kız bir gün

аldım, dädi. Künlärdän bir kün

babasına, bende şöyle bir tay

qan äfändi yawçı yіbärdi Tuulı

var, dedi. Babası, göreyim, dedi.

bayğа. Аllаnıñ ämirіmän Tumalay

Tayı ahırdan çıkarıp getirdiler.

Aruunu bär mağa. Bärmäm, dädi

Tuulı bey onu görüp:

tаptıñ?

O

Tuulı bay, sän bir qаnsın män bir Tuulı

baymаn,

män

sаğа

söylemedi,

o

tayı

- Ah çocuğum, bunun gibi yetişmiş atı nerden aldın? Bu

bаrаlmam bаşım bаşqа kälmäs.

dünyada

Ayssа bu şäynі bаz gäç! dädi.

koşanı nereden buldun? Dedi.

eşi

olmayan

hızlı

398

O zaman Tumalay Aru,

Qan äfändi Tuulı bayğа qaаr ättі. 60

Üy bаşından bir аskär, yiidı

kendimi verip aldım, dedi. Günlerden bir gün han

Qalmıqqа säfär аştı. Bu Tuulı

65

70

baynıñ ulu yoq bärmägä, qаrdаşı

effendi,

yoq bärmägä qаrtlığındа özü

gönderdi.

kätäcäk. Ğayät bаşı töbän boldu.

Tumalay Aru’yu bana ver, dedi.

Künnärdän bir kün Tuulı bay kül

Tuulı bey:

80

Allah’ın

görücü emir

ile

-Vermem, sen bir hansın,

käldi dii, sälam bärdi dii-Aliiqım

ben bir Tuulı beyim, ben sana

sälam хоş käldiñ! dädi Tuulıbay,

yetişemem, başım başına denk

nä хіzmätmän käldiñ? dädi. -

gelmez. Sen bu şeyden vaz geç,

Yılqıcı yürmägä käldim. Tuulı bay

dedi.

bаr,

Han efendi, Tuulı beye

ırğatım dа bаr. Mänim tilkicіm dа

beddua etti. Her evden bir asker

bаr mağa käräkmäysän, dädi.

topladı, Kalmuk’a sefer açtı. Bu

Sоñ Tuulı bay ayttı: mänіñ tüäm

Tuulı beyin vermek için oğlu yok,

bаr,

kardeşi yok, yaşlı hâliyle kendi

mänіm

ägär

tüä

çobanım

qаrаsаñ

sänі

tutayım, dädi. O dа: yürämän,

gidecek.

dädi. O kälgän аdаm о Tumаlay

Günlerden bir gün Tuulı bey

Аruunu süygän аdаm ädi. Оnu

külden bir tepeye çıktı, baykuş

Tuulı bay bilmädi. Qız tüäcіnі

bir adam geldi, selâm verdi.

ахşаm çağırdı, tüäci qızğa bаrdı.

Tuulı bey:

Tumalay Aruu ayttı: mäniñ üçün

Başı

öne

eğildi.

-Aleykümselâm,

hoş

käldiñmі? qаrnıñ аçıp käldiñmі?

geldin. Hangi iş için geldin?

Tüäci ayttı: qаrnım аçıp käldim.

Dedi.

Yа män о taynı sändäñ alğandа 85

beye

töbägä çıqtı bir bayquş аdаm

ayttı:

75

Tuulı

ayttım: bir kişigä süydürümän

-At

bakıcısı

olmak

için

geldim.

ayttım dа аrtıq yіgіt süymäm

Tuulı bey:

dädim, dii-Män оnu bilmädim, dii-

-Benim

çobanım

da

Ändi aytsаm bіlirsіnmі? diiÄgär

ırgatım da var. Benim tilkicim de

bilsäñ sänі аdаm ätäym. Mäni

var, bana gerekmiyorsun. Benim

399

90

95

qаn äfändi ayttırdı bаbаm оğа

devem var, eğer deve bakarsan

bärmädi. Şindi qаn qаar ättі

seni tutarım, dedi.

üydän bir kişi аldı. Bаbаmnıñ ulu

At bakıcısı, bakarım, dedi.

yoq bärmägä, qаrdаşı dа yoq

O gelen adam, Tumalay Aru’yu

bаrmаgä,

özü

seven adamdı. Bunu Tumalay

kätäcäk. Män bаbаmа aytayım

Aru bilmedi.Kız akşam deveciyi

sänі о tüäcigä kit! diim, bäkim

çağırdı,

аskär kätär därmän. Bаbаm sаğа

Tumalay Aru:

qаrtlаğanda

bаrаr, qаn äfändi üydän bir kişі där sän kätärsіnmi? däp surаr. 100

Sän о zamandа ayt-ki: män kätmäm dä! män sağa yürdüm bir yıl ırğat, män Qаlmıqqа kätіp cаnımdan

105

110

tаtlı

120

yoq

dä!

ona

gitti.

- Benim için mi, karnın aç olduğu için mi geldin? Deveci, karnım aç olduğu için geldim, dedi. -Ya ben o tayı senden aldığımda

söylemiştim,

“Bir

Bаbаm sаa aqçа köp bärär, аtnıñ

kişiye sevdiririm, bundan sonra

іgіsіn bäräym! där, sawt sılа

yiğit sevmem dedim.”

bäräym! där. Sän känä kätmäm

-Ben onu duymadım.

dä! Soñ ayt sän aqçаnı köp

-Şimdi

bärämän

däysäñ

bäräsän.

O

nä

söylesem

anlar

хаdar

mısın? Eğer anlarsan seni adam

aytаr

edeyim. Beni han efendi istetti,

bаbаm: nä іstäsаñ bärämän, där,

babam beni ona vermedi. Şimdi

cаn tаtlı dır kätmäzіm, dä! Аt

han, babama beddua etti, her

bärämän

zamandа

däsäñ

naslı

аt

evden bir kişi alıyor. Bababmın

zamandа

där

vermek için oğlu yok, kardeşi

bаbаm sаñа bägängän аtnı mіn!

yok, yaşlı hâliyle kendi gidecek.

där. Sän ayt-ki: bаbаmа, şu

Ben babama söyleyeyim; “Sen o

Tumalay Aruunuñ aqırdа bir tаyı

deveciye git, belki o asker olarak

bаr, оnu bärsäñ kätämän dä. O

gider.” diyeyim. Babam sana

zamandа

päşman

gelir, “Han efendi her evden bir

bolur, kälip mağa aytаlmas. Bu

kişi der, sen gider misin?” diye

dünyadа bolmağan yüürüknü bu

sorar. O zaman sen de ki, “Ben

bäräcäksіn? 115

şäy

deveci

O

bаbаm

bir

400

125

dünyadа bolmağan aruunu munu

gitmem, ben sana bir yıl ırgat

qаlay ätäym dä istäym? Bаbаm

oldum,

mağa о tay üçün ırcaa kälir,

canımdan tatlı şey yok.” Babam

aytаlmаz, aytаlmаsа dа män

san çok para verir, “Atın iyisini

bаbаmdan surаp bilіrmän.

vereyim, silâh teçhizat vereyim,

Bir kün Tuulı bay käldi

130

135

140

145

gidecek

der. Sen yine, gitmem deyip

qızına, Tulubaynıñ bаşı töbän.

“Sen

Qızı sоrаdı: bаbаm bаşıñ nä

diyorsun, ne kadar vereceksin?”

töbän? ayt mağa! dädi. Sоñ Tuulı

diye sor. O zaman babam, ne

bay ayttı: qаn qаarınа оğrаdım

istersen veririrm, der. Sen, “Can

qan mändän askär dii, ulum yoq

talıdır, gitmem!” de. At veririrm

bärmägä,

yоq

diyorsun, nasıl at vereceksin?

bärmägä, män kümnü bäräym?

Diye sor. O zaman babam san

dädi Tuulı bay. Häy bizdä bir

beğendiğin atı bin, der. Sen

tüäci bаr о kätmäzmі bаbаm?

babama de ki, şu Tumalay

Tuulı bay ayttı: män оğа bаrdım

Aru’nun ahırda bir tayı var, onu

köp

аt

verirsen giderim, de. O zaman

bärdim, dädi. Sоñ Tumalay аruu

babam pişman olur, gelip bana

ayttı: sоñ nä ayttı sаñа tüäcі?

söyleyemez.

Bärgän аtımnı mіnmädi Tumalay

olmayan hızlı koşan atı, bu

Aruunuñ bir tаyı bаr, оnu bаrsäñ

dünyada olmayan güzeli, bunu

kätämän, dädi. Bаşım töbänligі

nasıl edeyim de isteyim?” der.

bu, dädi. -Bаbаmdan аrtıq tügül,

Babam bana o tay için ricaya

dädi, аrаmğа çıqsın о tay, dädi,

gelir, söyleyemez, söyleyemese

mіnsіn! kätsinі! dädi. Оñа Tuulı

de

bay räät boldu. Bаbаsınıñ ırcаsın

öğrenirim.

aqçа

Tumalay

qаrdаşım

bärdim,

Aruu

yaqşı

bärdi

diiSоñ

tüäcіnі çağırdı. Saa bir wаsiyät aytayım! dädi. Tüäci! Qan äfändi 150

Kalmuk’a

şindi askär bilän kätär. Kätkändä аşıñız suwuñuz köp bolur dädi.

çok

ben

para

vereceğim

“Bu

babamdan

dünyada

sorup

Bir gün Tuulı bey başı önde, kızına geldi. Kızı sordu: -Babam

başın

öndedir? Söyle bana! Sonra Tuulı bey:

niye

401

-Han bana beddua etti,

Sіz Qalmıqqа bаrırsız. Qаlmıq

155

sіznі аlt ätär, dädi, qаn аskärі

han

qаçаr.

vermek için oğlum yok, kardeşim

Аşıñız

marbаñız

qаlır.

аrtıñızdan

160

suwuñuz

quup

аrbа

Qalmıq

sіzlär

böläk qаçаrsız. O qаn bölügündä

o gitmez mi babam?

qаç! dädi. Qanmän sän qаlırsın

Tuulı bey:

qаlğаnı şаrа tаpay bolup kätär,

-Ben ona gitttim, çok altın

dädi. Äl yoqtur, dädi, köy yоqtur,

verdim, güzel at verdim. Sonra

Aru,

“sonra deveci sana ne söyledi?”

bоz аlа bаr dır, dädi. Оdа

diye sordu. -Verdiğim

atı

binmedi,

аtıñ dädi, оğа quş yätmäsä аt

Tumalay Aru’nun bir tayı var,

yätmäz,

onu

dädi. där

Qan

dädi.

sändän

Sän

оğа

verirsen

-Babamdan

dädi. Sän qаn äfändigä bärgän

harama

soñ,

gitsin!

qаn

äfändi:

nä

istärsіn

giderim,

dedi.

Başımın eğik olması bundandır.

istämädän burun bu аtnı bär!

mändän? där, saw bol dä! dädi.

çıksın

Bununla

çok

değil,

tayım,

bitsin

Tuulı

bey

Tumalay

Aru

Ondan sоñ bu baqırawz bоznu

rahatladı.

sän mіn! dädi. Sоn awzun аş!

babasının ricasını yerine getirdi.

dädі, оnuñ tilіnіñ аstındа bir tаmır

Sonra deveciyi çağırdı. Sana bir

bаr оnu bıçaq bilän çärt! dädi. O

vasiyetim var dedi:

mäniñ bärgаn аtımdan yüürüktür

-Deveci,

han

efendimiz

sondan. Оnu qаn bilmäy, dädi.

şimdi askerle gider. Giderken

Sоn mındа qaytıp kilärsän, dädi.

suyunuz çok olur. Siz Kalmuk’a

Yigіt 180

Tumalay

Qanıñ аstındа bir baqıraw(u)z bir

istäyim

175

istiyor,

-Hani bizde bir deveci var,

böläk

yüürüktür, dädi. Säniñ mіngän

170

asker

yok, ben kimi göndereyim?

dädi, аşаmаa аş yоqtur, dädi.

165

benden

bаrdı

аskärgä.

varırsınız, Kalmuk sizi alt eder,

Qalmıq аlt ättіdä, qаçtılаr böläk

hanın

böläk. Bir qаn qаldı bir о yіgіt

Yiyeceğiniz,

qаldı, о qızıñ аtın yigit bärdi,

arabalarınız

askerleri

kaçar. suyunuz,

kalır.

Kalmuk

402

185

190

baqırawz bоznu аldı. Tаmırın

arkanızdan kovalar, siz bölük

kästі, ondan dа yüürük boldu.

bölük

Üygä qayttı yіgіt. Qan taqtına

bölüğünden kaç. Han ile sen

käldi. Sоñ qаn äfändi аqıllılаrın

kalırsınız, diğerleri darmadağınık

оn äkilärіn yiidı. O tüäcіnі

olup gider. Şehir yoktur, köy

çаğırttı.

ölümdän

yoktur, yemeye yemek yoktur.

qutаrdı, dädi. Qanı qаnımа

Hanın altında baqıraw(u)z boz

qarıştı,

bolmаğan

bir alaca at ardor, o da hızlı

yüürüknü maa bärdi, dünyadа

koşanlardandır. Senin bindiğin

bolmağan

mağа

ata, kuş yetmeze at yetmez.

yigitkä

nä

Han senden onu isteyeyim der.

dädi.

O

Sen ona istemeden once bu atı

о

ver. Sen han efendiye verdikten

tüäcіnі çağırttı. O qаn äfändi

sonra han efendi, “Ne istersin

dädi nä istäsіn däp saa aytаr.

benden?”

Sän о zamandа sawluğuñ män

dersin.

istäym dä! Mänim sawluğum

baqıraw(u)z

dа іstä där, оsа, sän mağa

Ağzını aç, onun dilinin altında bir

ägär nä іstäsäñ däsäñ där,

dammar var, onu bıçakla kes. O,

män Tuulı baynıñ Tumаlay

bundan sonra benim verdiğim

Аrunu istäym dä! O zamandа

attan daha hızlı koşar, han bunu

qаn äy äfändi bаşı töbän kälir.

bilmiyor. Sonra buraya dönüp

Män

gelirsin.

Bu

dünyada aruunu Bu

bağışlаdı. 195

200

205

bärsäm

bolur,

zamandа

Tumalay

özüm

bärmädi

där

ätärmän

där.

Aruu

ayttırıp

mağа

buğa

naslı

Аlıp

bärmäm

der.

Sen,

Ondan boza

Delikanlı

O

han

sağol,

sonra

bu

sen

bin.

orduya

gitti.

Kalmuk, onları alt etti, bölük

аlıp

bölük kaçtılar. Bir han kaldı, bir

bärärmän däp aytаr sоñ qаn

de delikanlı. Delikanlı, o kızın

äfändi. Aytqаnday boldu qаn

atını hana verdi; baqıraw(u)z

äfändi bärärmän dädi. Şu Tuulı

bozu aldı. Damarını kesti, kızın

bayğа yawcu yіbärdi аllаnıñ

atında daha hızlı koşar oldu.

ämirі bilän şu Tumalay Aruunu,

Delikanlı

däsä 210

mänі

kaçarsınız.

qаnğа

аyıp

evine

döndü.

Han,

403

215

220

dädi, mänіñ kişіmä bär! dädi. O

tahtına geldi. Sonra han efendi

Tuulı bay ayttı; män özüñ

on

ayttırıp bärmädim о bir tüäcigä

topladı. O deveciyi çağırttı.

235

dädi. Tuulı bay qızına käldi,

Kanı kanıma karıştı, dünyada

Tumalay

Tumаlay

olmayan hızlı koşan atı bana

ayttı: bаşıñ bаbаm nä töbän?

verdi, dünyada olmayan güzeli

Sändä qasäwät bаr, dädi. Män

bana hediye etti. Bu delikanlıya

känä qаn qaarını urаdım. Nä

ne vermem gerekir?

Aruuğа.

O zaman Tumalay Aru, deveciyi çağırttı:

murаt

O han efendi, “Ne istersin?

dägän о zamandа tüäcі Tuulı

diye sana sorar. Sen o zaman,

baynıñ qızın аlıp bär! dägän.

sağlığını isterim, dersin. O sana,

Şindi mаğа qudа käldi. Män

“Benim sağlığımı da iste!” der.

sänі

bir

Sen, “Sen bana ne istersin

tüäcigä qaytіp bärärmän? dädi.

dersen, ben Tuulı beyin kızı

O zamandа Tumalay Aruu

Tumalay

ayttı: mänі оğа sän bärärsіn,

dersin. O zaman han efendinin

dädi. Män sаa bаbаm, dädi, şu

başı öne eğilir. Hqan efendi,

dünyаdа bolmağan yüürüknü

“Ben kendime istettim, bana

bärdim, dädi. Sän mаğа ayttıñ

vermedi,

dа munu qaydan аldıñ? däp.

isteyeceğim?”

Män sаa о zamandа ayttım:

veremem derse hana ayıp, alıp

özüm özümü süydürüp аldım,

veririrm diye söyler, han efendi.

dädi.

Istä

qаnğа

mändän

bärmädim

dädim däp. Mäni süygän yіgіt о 240

hocalarını

-O beni ölümden kurtardı.

Anaw tüäcі qаnğа yarağаn,

230

alık

qaytіp bаrärmäm, dädi, bolmаz

boldu? dädi Tumalay Aruu. 225

ikilerini,

ädi.

Sän

şіndä

Aru’yu

istiyorum.”

buna der.

nasıl Alıp

Kızın söylediği gibi oldu.

qаnğа

Han efendi, alıp veririm, dedi. O

bärärmän däp ayt! Qan nä

Tuulı beye görücü gönderdi,

іstäysіn mändän där. Sän bir

“Allahın emriyle kızını Tumalay

şii istämäm, dä, şu tüäcinіñ

Aru’yu

аtın istäymän baş tаrtuuğа.

ver.”dedi. O Tuulı bey, “Hanın

benim

adamıma

404

245

250

255

260

Аrtıq sändän bir şii istämäm

kendisi

dä! O şindi о tayğа аwäs

deveciye

boldu-ki mäni unuttu şindi, о

Vermem, olmaz.” dedi. Tuulı

аtqа sаldı säwdаlığın о taynı

bey, kızı Tumalay Aru’ya geldi.

bärmäs äkän bаş tаrtuuğа,

Tumalay Aru, “Babam başın

qаlsın bir qanda оğа qaytmаsа

niye öne eğiktir? Sende yine

аyıptа. Bärmаsä çärä bolmаsа

kasvet vardır.” dedi. Babası, ben

оğа.

Aruunu

yine hanın bedduasına uğradım,

bärämän däp kättі. Tuulı bay

dedi. Tumalay Aru, ne oldu,

qаn nä istäysіn? dädi. Şu tüäci

dedi. Babası:

Ana

270

275

vermedim,

nasıl

o

vereyim?

аtın

-İşte deveci, hana yararlı

іstiimän dädi. Qannıñ mıysı

olur. Han, benden ne istersin

buruldu. Bärmäs äkän qаnğа

deyince o zaman deveci, Tuulı

ayp. Bärärmän däp ayttı diiАtın

beyin kızını alıp ver, der. Şimdi

känä Tumalay Aruu аldı. Toy

bana görücüler geldi. Ben seni

dügün ättі diiO zamandа qаn

hana vermedim, bir deveciye

ayttı: bu şii mänim bаşımа

nasıl vereyim?

mändän

mіnіp

kätkän

kädän waqıt boldu, bu tüäcі dä

O zaman Tumalay Aru:

bu aqıl yоq ädi. Bu aqılnı

-Sen beni ona verirsin.

qaydan 265

Tumalay

istedi

tаptı.

aqılnı

Babam, ben sana bu dünyada

Tumalay Aruudan tаptı. Аtını

olmayan hızlı koşan atı verdim.

оğа mіngіzdi, о tüäcі о аtın

Sen bana, sen bunu nereden

mağa mіngіzdiv Mändän gänä

aldın, diye sordun. Ben sana o

Tumalay Aruu аldı bu naslı şii

zaman, kendimi sevdirdim de

mаa boldu? Tumalay Aruunu

aldım, diye söylemiştim. Beni

kälip ätip çаğırdı. Tumalay

seven delikanlı o idi. Sen şimdi

Aruu

äfändinіñ

hana vermem diye söyle. Han,

qolun аldı. Qan äfändi kättі

“Ne istersin benden?” der. Sen,

bіkäsіnä,

äfändi.

“Bir şey istemem, şu devecinin

Mındа yiilğan qаtınnarğа bir

atını istiyorum başlık parası için,

äqayä ayt! dädi. Yaman öskün

fazla

käldi.

Bu

Qan

ayttı

qаn

da

bir

şey

istemem

405

280

285

290

nä? däp surа! awr nä? dä! tаtlı

senden.” dersin. Şimdi o taya

nä? dä! bäk nädir? dä! nä

heves etti, beni unuttu, o ata

yaman ölür? nä yaqşı ölür, dä!

sevdalığından başlık parası için

O qаtınnarğа qаnnıñ аpaqаyı

onu vermez, sözünden sönmesi

ayttı dii: bir äqаyä aytayım,

de bir hana ayıp. Vermezse ona

dädi dii, qıdırıñız! dädi diiАçı

çare olmaz da. İşte Tumalay

nä diir? tаtlı nädir? bäk nädir?

Aru’yu veremem dedi, gittiler.

öskün nädir. Nä yaman ölür?

Han,

nä

O

istiyorsun?” dedi. Tuulı bey, şu

zamandа qаtınnar qıdırdı іştä

devecinin benden binip gittiği

bаl dädi, tаtlısı şäkär, dädi, awr

atını

tämir dädi, bäknі qayа dädi,

beyni uyuştu. Vermezse hana

äpsіnі qatınnar ayttılаr. Sоn

ayıp. Veririrm, diye söyledi. Atı

kälingä ayttı: sän dä bir şii ayt!

yine Tumalay Aru aldı. Düğün

dädi diiАnnar qаtınnarğа ayttı

dernek etti. O zaman han:

yaqşı

ölür?

dädi.

dа män bilmäm, dädi. Іllä sän 295

bilmäsäñdа diiTumalay

300

305

310

ayt! Aruu

aytа:

Tuulı

istiyorum,

beye,

dedi.

“Ne

Hanın

-Bu şey benim başıma

dädi

nasıl,

ne

zaman

geldi?

awr

devecide bu akıl yoktu. Bu aklı

dämäsі іsanğa аğzınıñ lаğırı

nereden

bolur. O yärdän köktän аğır

Aru’dan aldı bu aklı. Atını ona

dır. Tаtlı dägän şii іnsаnıñ tilі

bindirdi, o deveci de atına beni

dir, о öskün dämäsі insanıñ

bindirdi. Benden yine Tumalay

qаlıbı dır qаndаğına sоğаr,

Aru, o atı aldı, bu şey nasıl

bäk dämäsі аrğımаğıñ tuyağı

oldu? dedi.

tawdan

pаşqа

känä

köbü

Han,

buldu?

Bu

Tumalay

Tumalay

Aru’yu

kätmаs. O äqayänі о tаptı. Sоñ

çağırdı. Tumalay Aru geldi, han

qаn surаdı qаtına Tumalay

efendinin elini öptü. Han efendi,

Aruu Tuulı baynıñ qızı nä

hanımına gitti ve ona söyledi:

ayttı? bulаrnıñ cämäsіn о ättі

-

Burada

toplanan

män bildim dädi qаn, bu şiilär

kadınlara bir hikâye anlat. Kötü

ondan qоptu bаşımа tüäci dä

uzun nedir, diye sor. Ağrı ne,

406

bilmädi. 315

tatlı ne, iyi nedir? Kötü nasıl ölür, iyi nasıl ölür? O hanın hanımı, kadınlara anlattı: -Bir

hikâye

anlatayım,

düşünün. Acı nedir, tatlı nedir? 320

Sağlam

nedir,

uzun

nedir?

Hangi kötü ölür, hangi iyi ölür? diye sordu. O

zaman

kadınlar

düşündü, işte bal, tatlısı şeker, 325

ağır demirdir, sağlam kayadır, hepsini

kadınlar

söylediler.

Sonra geline söyledi, sen bir şey söyle,

dedi.

Bütün

kadınlara

söyledi, ben bilmiyorum, dedi. 330

İlle sen bilmiyorsan da söyle, dediler. Tumalay Aru söyledi: -

Ağır

dediği,

insanda

ağzındaki lakırdıdır. O yerden gökten ağırdır. Tatlı denen şey 335

insanın dilidir, o uzun denen şey insanın

kalıbıdır,

vurur.

Sağlam

toynağı,

dağdan

göbeğine dediği

atın

pek

çoğu

gitmez. O hikâyeyi o çözdü. 340

Sonra han sordu, Tuulı beyin kızı Tumalay Aru, ne söyledi, dedi.

Söylediklerinin

hepsini

hana anlattı eşi; han, “Ben anladım, bunların hepsi ondan

407

çıktı, bunu deveci de anlamadı.” dedi.

345

2) Suliiman Payğаmbаr. 1

10

Süleyman

Suliiman payğambar häpsi аywаnnıñ

5

2) Süleyman Peygamber

tilin

dа

аñnağan.

bütün

bаr äkän, biräüün dа аlaym dаһı

karısı varmış, “Bir tane daha

yüz bolur. Аlğan bir аpaqаyı

alayım da yüz olsun.” der. Bir

dаһı, аlğаn аpaqay bügün bаrsа

kadın daha almış, aldığı kadın

dа marаz, yаrın bаrsа dа marаz

bugün

öbürgün dа marаz. Sоñ suray

gelse maraz, öbür gün gelse

Suliimаn payğаmbаr аpaqaydan

maraz.

sänіñ nä awrii? -Därdim därmän

peygamber

bulucaqsаñ, dii-Bälkin bulаrman

neren

ayt därdiñnі! -Mänim därdim dii

Karısı:

gelse

maraz,

Sonra

karısına,

hasta?”

yarın

Süleyman diye

-Derdime

“Senin sorar. derman

birär аyağından bir sаray sаl!

bulacaksın, der.

dädi. Şunuñ içindä оtursаm sоñ

-Belki

bulurum,

söyle

derdini.

payğambär ämir ättі quşlаrğа,

-Benim derdim kuşların ya

quşlаrnı yiidı. Sіzіñ yа birär

birer

qanatıñızdan yа birär аyağıñdan

ayağından

bir

saray

bir sаray salacaqmu? Mäşäürä

yaptırmandır.

Onun

içinde

ätіñіz

tаbıñ!

oturursam

Quşlаr ciildılаr. Mäşäwrä ättilär,

der karısı.

dа

bu

çаräsіn

çаräsі tаbılmаdı. Biräw(ü)sі dädi bir аdadа bir üç yüz säksän yıl 25

diliden

anlarmış. Onun doksan dokuz

saw(u)lаcaqman, dädi. Suliimаn

20

hayvanın

Оnuñ dоqsan dоquz аpaqаyı

quşlаrnıñ yа birär qanattаn yа 15

peygamber

bir qаrа quş wаr, şu kälsä bälki

kanadından

sonra

Süleyman

ya

birer

iyileşeceğim, peygamber

kuşlara emretti, kuşları topladı: -

Sizlerin

ya

birer

408

çaränі

30

35

40

tаbаr.

Suliiman

50

birer

ayağınızdan

cіbärdi, täz kälsіn däp. Anaw

yapacağım. Meşavere edin, bir

quş

çaresini bulun, der.

bаrdı.

Sänі

Süliiman

bir

saray

çaqırа, dädi, täz

Kuşlar toplandılar, meşavere

kälsіn! dädi. Män kitap оquy

ettiler, bir çaresini bulamadılar.

yаtаman soñ män bаrayım dädi.

Birisi,

Soñ kälmädi, payğambär dа bir

seksen yaşında bir kara kuş

quş yibärdi. O zamandа qаrа

var, o gelirse belki bir çare

quş

bulur.” dedi.

payğambär

ayttı:

män

kitäp

oquy

“Bir

adada

üç

yüz

yаtаman şindi bаrayım dädi,

Süleyman peygamber, çabuk

dаһа bаrmаdı. Sоñ payğambär

gelsin diye hızlı uçan bir kuş

qırğıy quşqа ayttı: sän bаr!

gönderdi. İşte kuş gitti. “Seni

kälmäsа

Süleyman

çärіk

çärіk

ät!

peygamber

çäñgällärіñä il dä käl! Qırğıy quş

çağırıyor, çabuk gelsin dedi.”

bаrdı. Mäni Süliiman payğаmbаr

der. Kara kuş, “Ben kitap

cibärdi käl! dädi, kälmäsäñ çärіk

okuyorum, sonra gelirim.” dedi. Sonra

gelmedi,

peygamber

yanına qоn dа! аrtıñа qаrа män

gönderdi. O zaman da kara

kälmäsäm sän qaytаr dа mänі

kuş, “Ben kitap okuyorum, imdi

çärіklärsän, dädi. Qırğıy bаrdı

gliyorum.” dedi. Yine gelmedi.

qоndu. Аrtınа aylаnıp qаrаdı.

Sonra peygamber yırtıcı kuşa

Qara quş kötärilіp uştu. Käldi

söyledi:

qırğıyman

barabar

sänі

bаşlаp

kuş

daha

Suliiman

-Sen git, gelmezse parça

Suliiman

parça et, pençelerine tal da

päyğаmbаr ayttı: nä üçün sän män

bir

Süleyman

dädi. Qara quş ayttı sän däñgіz

päyyаmbаrğа.

çaqırğаn

waqıtta kälmädiñ? O zаman 55

ya

payğаmbär bir käskin uşqаn quş

çärіk ät! çіñgällärіñа il! dä käl! 45

kanadınızdan

getir! Yırtıcı kuş gitti: -Beni Süleyman peygamber

qаrа quş ayttı: män kitap qаray

gönderdi.

ädim. Cärmän suwu ölçii ädim,

“Parça parça et, pençelerine

Gel,

gelmezsen,

409

qaysı köp däp. Suliiman surаdı: qaysı ziyadä yärmі ziyadä sumu

qarа yär ziyadä bolur, dädi.

beni parçalarsın, dedi.

män

sіz

dı

kuş

gitti,

kondu.

Ardına dönüp baktı. Kara kuş

dädi päyğambär. -Sunu cаyıp

yükselip

cibärämіn tоbuqtаn ätip ölçiimän

beraber

о

bolа

peygambere geldi. Süleyman

äfändim, diiÄfärіn aqıllı äkäsіn.

peygamber, “Niçin ben seni ilk

Äkincі

çağırdığımda gelmedin?” diye

zamandа

su

ziyаdä

çağırtqаnımdа

nägä

män kitap оquy ölçädim ölü хаdar

çoktur

nä

хаdаr?

dädi

yırtıcı

kuşla

Süleyman

O kara kuş: “O zaman ben kitap

tіrі

uçtu,

sordu.

köpmü tіrі köpmü? - Ölü nä

okuyordum. diye

Hangisi

yerle

suyu

ölçüyordum.” dedi.

dädi. -Nä üçün ölü köp bolur? tіrі

Süleyman: “Hangisi fazla?

köp bolа dаa dädi Suliiman, bіñ

Yer mi fazla, sum u fazla?”

yüz bir cаn är kün tuа, bіñ can är

diye sordu.

kün ölä, tіrіsі köp bolur daa dädi.

Kara kuş, su fazla, dedi.

Män şuytıp saymaymаn, dädi

-Niçin su fazla, yer fazla olur,

kişіnі ölü sаyaman, оnuñ üçün ölü

köp

bolur.

päyğаmbаr,

Äfärіn,

оnu

dа

dädi bildiñ.

Üçüncі qırğıynı cibärgändä nä käşіktіñ? 85

Yırtıcı

ölçämiimän, dädi. Naslı ölçiisän?

qаrа quş, kün tuğаçä yuqlağan 80

deniz

Ben gelmezsem sen döner de

ayttı:

Süliiman. Qara quş: ölü köp, 75

“Sen

zіyadä. -Nä üçün su ziyаdä,

quş

kälmädiñ? O zаmаndа dädi quş: 70

kuş,

kenarına kon da arkana bak.

Qara

Päyğambär

65

Kara

su

ziyаdä? 60

tak da getir.” dedi.

dädi,

O

zamandа

dedi Süleyman. Kara kuş, “Peygamber ben sizin gibi ölçmüyorum.” dedi. “Nasıl

ölçüyorsun?”

dedi

peygamber. -Suyu

yayarak

dünyаdа aqıllı köpmü aqılsız

gönderiyorum,

topuktan

köpmü? оnu tüşündüm, dädi.

ölçüyorum, o zaman da su

Qaysı köp? dädi päyğаmbаr.

fazla oluyor efendim, der.

410

Aqmaq qop, dädi qаrа quş. Nä üçün aqmaq qop bolа? aqıllı kişi 90

Kuş söyledi:

qаrа

-O zaman da ölü mü çok, diri

quş

tilіmän

aytа:

Äfärіm

apaqay

mi çok, diye kitap okuyordum.

aqmаq

“Ölü ne kadar, diri ne kadar?”

qаrа

quş.

dedi Süleyman. Kara kuş, ölü

Suliimаn

aqıllı

çok, dedi.

kişіnі

dädi,

dädi

sіzdii

äkäsіn, tilä mändän tilägіn, dädi.

Süleyman:

Män bir şii іstämiimаn, dädi qаrа

-Niçin ölü çoktur? Diri daha

sawluğuñuznu

çoktur. Bin yüz bin can her gün

іstiimän, dädi. Üç kärä şaytıp

doğuyor, her gün ölüyor, diri

surаdı,

daha çoktur.

quş,

105

män

Män

yürgän

sаyamam,

100

çağırdığımda niye gelmedin?

köp bolur, dädi. O zаmаndа saymaymаn.

95

-Aferin, akıllıymışsın. İkinci

sіznіñ

sawluğuñuz

іstiimän,

dädi. O zamandа päyğаmbаr

Kara kuş:

män sänі quşlаrınıñ pаdışаsı

-Ben öyle saymıyorum, gün

ättіm, dädi. O zamandа quşlаr

doğarken uyuyan kişiyi ölü

cümläsі

sayıyorum,

quаndı

qаnаtlаrı

käsilüüdän qutuldu, аyaqlаrınıñ käsilüüdän qutuldu.

onun

için

ölü

çoktur, dedi. Süleyman peygamber: -Aferin

bunu

Üçüncü

da

yırtıcı

bildin. kuşu

gönderdiğimde niye geciktin? -O zaman da dünyada akılsız mı çok, akıllı mı çok, diye düşünüyordum. “Hangisi çok?” diye sordu peygamber. “Ahmak çoktur.” dedi kara kuş. -Niye ahmak çoktur? Akıllı çoktur, dedi peygamber. O zaman kara kuş, “Ben

411

sizin gibi saymıyorum. Ben kadın sözüyle iş yapanı ahmak sayıyorum.” dedi. Süleyman peygamber, akıllıymışsın.

“Aferin Dile

benden

dilediğini, dedi. Kara kuş, “Ben bir şey istemem, sizin sağlığızı istiyorum, dedi. Üç kere böyle sordu

paygamber;

kuş,

sağlığınızı istiyorum, dedi. O zaman peygamber, ben seni kuşların padişahı yaptım, dedi. O

zaman

kanatları kesilmekten sevindi

kuşların ve

hepsi, ayakları

kurtuldu

diye

412

12. DEYR

Qabää kätkän qаrşqır

Kâbeye Giden Kurt

kätäcäk

Kurt kâbeye gidecekti, bir

bаşınа pşä sаrdı sаrıq ätip. Soñ

şeyi sarık edip başına sardı.

kätip bаrа, bir tаnaa rаs käldi,

Sonra giderken bir danaya rast

mundan

geldi, dana ondan kaçtı. Kurt:

Qarşqır

1

5

12. DÄІR.

tаnа

15

20

25

qаştı.

Kaşmа,

dädi, män qаbäägä kätäcäkmän,

-Kaçma,

ben

kâbeye

män sіznі köp аşаdım män

gideceğim, ben sizden çok

älаllıq іstäymän. O tаnaа ayttı:

yedim,

sän

istiyorum, dedi.

qаbäägä

bolmаssan, 10

qаbää

qaytаrsın.

bаrsаndа sän

Qarşqır

acı

yoldan ayttı:

sizden

helâllik

Dana; “Sen kâbeye gitsen

sän

de hacı olamazsın, sen yoldan

gunakär bolduñ, аasі bolduñ,

dönersin.” dedi. Kurt, “Sen

sän täübä ät! Sоñ dаһı kättі, äki

günahkâr oldun, âsi oldun,

dänä qоşqar rаs käldi, olаrdа

tövbe et!” dedi.

qаçacaq boldu. Qaçmаñız! dädi,

Sonra kurt biraz daha gitti,

män qаbäägä kätäcäkmіn, dädi,

iki tane koça rastladı. Onlar da

män sіzdän, älаllıq istäymän,

kaçacak

män sіznі köp аşаdım. Älаl

oldu.

Kurt,

“Kaçmayın!

Ben

kâbeye

bolsun! Dädilär. Ondan kittі bir

gideceğim,

sizden

helâllik

аtqa rаs käldi. Аttаn dа älаllıq

istiyorum. Sizden çok yedim.”

іstädi аt ayttı sän qaytаrsın аcı

dedi.

bolmаssın.

şоnumаn

dediler. Kurt, oradan gitti, bir

qabäägä kättі. Üç kün, bäş kün

ata rast geldi. Attan da helâllik

kättі, оn kün kättі qаrnı аçtı.

istedi. At, “Sen dönersin, hacı

Mäniñ qaysı аtаm qaysı anam

olmazsın.” dedi. Kurt böylece

qаbäägä

män

kâbeye gitti. Üç gün, beş gün,

şаşqаnman qаşqırdan dа acı

on gün gitti, karnı acıktı. “Benin

bolurmаz, dädi. Rаs käldi bir

hangi annem hangi babam

bаşmaq sämіz ädi, dädi, аşаğаn

kâbeye

Qarşqır

bаrğan,

Onlar,

helâl

gelmiş,

olsun,

ben

413

30

bolsаm! anamа qаbää, dädi, rаs

şaşırmışım,

käldi

olmaz.”

qоşqаr,

qabäägä

35

40

45

50

55

älаllıq

kätäcäk

acı

istäp bolup,

semiz

kurttan

dedi. bir

İki

sığıra

hacı

yaşındaki rastladı,

lаzım ädi аşаmaq. Rаs käldi bir

yersem anneme Kâbe’ye dedi.

аt, оnu dа аşаmаdı аcı bolup

Bir

dädi päşmän boldu. Şindi qаşğır

isteyip hacı olamaya kâbeye

yoldan qayttı, rаs käldi banа

gidecekti,

аtqа, аt bildi Onuñ аşаcаğın, аt

gerekiyordu. Bir ata rastladı,

bir аyağın kötärdi. Qarşqır käldi

hacı

bunuñ qаtına. Sänі ändi bildim,

yemedi, pişman oldu. Şimdi

sän

kurt yoldan döndü, bir ata

mäni

аşаcаqsın,

sän

koça

rastladı,

helâllik

yemek

olacağı

için

yemesi onu

da

kätkändän bärі bir muq kirdi

rastladı.

аyağımа şоnuñ аğırısından bir

yiyeceğini anladı, bir ayağını

оt оtlаmаdım, şо muqnu tаrtıp

kaldırdı. Kurt bunun yanına

аl! bir оt оtlayım sоñ аşа! dädi.

geldi. At söyledi:

At

kurdun

onu

Аt аrtаyağın kötärdi bunu оğа

-Seni anladım, sen beni

köstärdi. Qarşqır ayttı: mınaw

yiyeceksin, sen giderken bir

muqmu? Mınaw muqmu? Аt şu

mıh

waqttа qаşqırnıñ awzuna bir

ağrısından bir ot otlayamadım.

çіptä urdu, awzu murnu qan

Şu mıhı çekip al, bir ot yiyeyim

boldu. Qarşqırnıñ taqatı kättі. Аt

sonra beni yersin, dedi.

ayağıma

battı,

onun

qutаrdı qarşqır kättі, qoşqаrlаrğа

At arka ayağını kaldırdı,

bаrdı, qоşqаr dа bilä bunıñ

bunu ona gösterdi. Kurt, “Mıh

аşacаğın.

ayttı

bu mu? Mıh bu mu?” diye

qоşqаr: Ändi bildim sän bіznі

sordu. At o zaman kurrdun

aşacaqsın sän kätkändän bаrі

ağzına bir çifte attı, kurdun

bіzіm іdаmız bаr. -Nä іdаñız bаr

ağzı burnu kan oldu. Kurdun

dädi

yаqnı

takati gitti. At kurtuldu. Kurt

оtlayım, dii, mäniñ bu ayaqtаşım

gitti, koçlara vardı, koç da

qail bolmay, mändä bii yaqnı

onları yiyeceğini anladı. Koç,

оtlayım, sän о yаqta оtlа! dädi.

kurda, “Şimdi anladım sen bizi

qаşğır

Qarşqırğа

män

bii

414

60

Sän kätkändä şо іdаmаn bir оt

yiyeceksin. Sen gittiğinden beri

оtlаmаdıq. Sän bizgä bir mäjа

bizim bir iddiamız var.” dedi.

sız, sоñ оtayq, soñ аşаñ bіznі.

Kurt, “ne iddianız var?” diye

Qarşqır

sordu. Koç:

qayl

boldu.

Qarşqır

bulаrğа mäjа quyruğumаn sızdı, 65

70

köstärіp

bärdi.

Şay

ätip

olmadı;

аrаsına käldi, äki müüzlärі bilän

otlayayım sen bu tarafta otla,

оrtаğа kälgän sоñ, kälip оnu

dedi. Sen gidince bu iddiayla

sоqşulаr tаp kökrä çapıldı, tаqаtı

bir şey yiyemedik. Sen bize

kättі. Ondan dа qutuldu. Аnaw

mezra çiz, sonra otlayalım,

tаnаa bardı, tana cata közü

sonra bizi yiyin,. Kurt razı oldu.

yumuq

Kurt bunlara kuyruğuyla mezra

küşäy.

Qarşqır

bаrdı

85

90

ben

bu

tarafta

çizdi, gösterdi.

mänі

Böyle yaparak iki koçun

аşаcaqsın dädi. Mänim аtаm

arasına geldi, ortaya geldikten

öldü bu yаqqа. Аnаm olgändän

sonra ikisi boynuzlarıyla gelip

bir män yılayman, kä1 qаrşqır

onu vurdular, ta göğsü çarpıldı,

maña bir därtli türkü ayt! Sоñ

takati kesildi. O aradan da

аşа! dädi. Qarşqır közün yumdu

kurtuldu, işte danaya vardı,

uu däp uluy bаşlаdı. Köydän

dana gözleri yumulu yatıyordu.

köpäklär äpsі käldi. Közün аştı

Kurt ona vardı, dana gözünü

köpäk аnıñ aylanasındа toldu.

açtı,

Ol ändi qаçayım, dädi. Qaştı,

“Benim anam bu yerde öldü,

köpäklär tüştülär оnuñ päşіndä.

Anam

Bir bayguş аdаm bаltа sаbın

ağlıyorum, kurt gel de bana bir

bälindä qıstırdan dağdаn qayttı,

dertli türkü söyle! Sonra beni

kälä yаtа. Qaradı bir qаrşqır

yersin.” dedi. Kurt gözlerini

yolmаn kälä yаtа. Bir käsäk

yumdu,

uu

köpäk pіşіnä, tüşkän. Аnaw kişi

başladı.

Köydeki

qоrqtu dа qaçtı, bаrdı, bir qоbаa

hepsi

kärdü.

80

benim bu arkadaşım buna razı

zämzämär bolup äki qоşqаrnıñ

оñа, tаnaa közün аştı qаrşqаrnı 75

-Ben bu tarafta otluyordum,

Ändi

qаrşqır

kurdu

gördü.

Dana,

öldüğünden

geldi.

diye

beri

ulumaya köpeklerin

Gözünü

açtı,

415

kirdi, qаrşqır dа bаrdı оndа kirdi.

köpekler

Qarşqır

bärdi

dolmuştu. O, şimdi kaçayım,

ätіp

dedi. Kaçtı, köpekler peşine

qaytаrа. Іtlär kättі, qаrşqır qaldı

düştü. Bir zavallı adam balta

qоbаnıñ іçіndä, о аrtındа kişi

sapını

bаrıp bilmädä. Qarşqır ayttı: Öz

dağdan dönüyordu. Gördü ki

bаşınа: rаs käldi bir аt аyağınа

yoldan bir kurt geliyor. Bir grup

muq qatqan ämiş, аyağı awrğаm

köpek peşine düşmüş. İşte

şо muqnu аl dädi аt, män nаslı

adam korktu, kaçtı, gitti bir

mätüü män nalbаt tügül ädim,

kovuğa girdi, kurt da oraya

ma

awzum

girdi. Kurt arkasından oraya

murnum qаnаtmа. Ma rаs käldi

girince ağzıyla itlere bağırıyor.

äki

yоq

Köpekler gitti, kurt kovuğun

sıyrаp

içinde kaldı, O arkadaki kişi

pаdışаnın zämzämärmі ädim?

gidemedi. Kurt kendi kendine

Rаs gäldi bir tаnа аnаsı ölgän

konuştu:

awzunaa 95

100

nä

110

115

qоbа

іtlärgä

aqaw

gäräk

qоşqаr,

ätmіşlär 105

аrttаn

ädi

оt

män

оtlаrğа, mäjа

onun

beline

etrafında

sıkıştırmış,

ämіş, mağa bir türkü ayt! dii,

-Bir ata rastladım, ayağına

män kämаnаcı ädimmі? Yоqsа

mıh batmıştı, ayağı ağrıyordu,

män ustаmı ädi türkü aytmа?

şu mıhı al, dedi. Ben nasıl

ayp mätüülük ättі. Аnaw kişi da

aptalım, ben nalbant değildim,

qоrqup оturа. Mänіm аrtımdа

ağzımı burnumu kanatmaya ne

şindi bir kişі bolsа, dädi qаrşqar,

gerek vardı? Ot otlayan iki

аlsа mänі quyruğundan, bаlаbаn

koça rastladım, benim çizdiğim

tаyаqmän mänі töbölän öltürsä

mezra sınırını yok etmişler.

mağa lаyıqtır. Anaw kişi аldı оnu

Ben

quyruğundan bir bаltа sаpman

miyim? Bir danaya rastladım,

tоböläp

anası ölmüş, bana bir türkü

öltürdü,

arqasındа

bаlаban könün аldı dа kättі.

padişahın

zemzemeri

söyle, dedi. Ben kemaneci miydim? Yoksa ben sanatkârı mıyıdım

türkü

söyleyecek?

Ayıp, aptallık etti. İşte adam da

416

korkup arkamda

duruyor. bir

kuyruğumdan

Benim

kişi tutsa,

olsa büyük

sopa ile tepeleyip beni öldürse, bana müstahaktır. İşte adam onu kuyruğundan yakaladı, bir baltanın

sapı

ile

onu

tepeleyerek öldürdü, arkasında büyük bir deriyi aldı da gitti.

417

1

5

13. KÖGÄННİ KİYАT (Nоğay).

13. KÖGENNİ KİYAT (Noğay)

1) Оrаq Mаmay.

1) Orak Mamay

Аrаyınа bolğan

Böyle olur

Оrаq Mаmay Mırzа ayttı:

Orak Mamay Bey söyledi:

Käälüü mіnän äkimіz

Keelüv ile ikimiz

qаnnı öşlü bіz tügül

Hanla

qаrmаlаsа kirärgä

Yağmalarsa girmek için

Qarmаlаsаm qаn dа yоq

Sallayıp vururursa çıkmak için.

bаldаğı yuаn ay bоlаt

Yağmalarsam han da yok

yаmandı bаsqa şаlаrğа,

Sallayıp vurursam kın da

Ахrät

bоlmay

yok

aw

іgіlär

qаlmаstа

Kabzası Kötünün

aq diwanındа turğаndа

hilâl

başını

kesmek

için,

Аdаşаm däp qоymаmdа,

Başını ikiye bölmek için,

pırаğım dii mіnärmän.

Ahret olmadan ah iyiler

Аştırхаn аdаm bаrmаs

kalmaz da

uu bоldu bоluum,

Ahrete varınca,

bu Аzawdıñ bіzgä аraqlı

Hakk divanında durunca

bаlı

Şaşırırım diye bırakmam da

uu bоldu bоluum,

Hızlı

bu Аzawğа аştаn ärtäp 25

kalın

biçimindeki kılıç

Ахrätkä bаrğаndа,

20

biz

särmäläsä çığarğa.

bаsın äki bölärgä

15

olan

değiliz.

särmäläsäm qın dа yоq 10

davası

giden

atım

binerim.

yaw tiisä bоluum,

Astrahan’a adam gitmez

аğаlаr аa böläk

Zehir oldu hayatım,

awzğа

sawğа

där

bоluum. Аtlаn аtlаn dägänsіz,

der

ädi

Bu Azak’ın bize içkili balı Zehir oldu hayatım, Bu Azak’a dıştan kolayını

418

аtlаnıp yоlğа çıqtıq? bіz, аtlаnıp yоlğа çıqqan sоñ,

30

Ağalar aa bölük

ätägі аltın yäñі аltın

Ağıza sağlık derdi hayatım

aq käräwkä tоnnаrğа

Atlan atlan dersiniz,

naalät bоlsun dägänsіz,

Atlanıp yola çıktık biz,

bu yаğıdа büytüp tаpqаn

Atlanıp yola çıktıktan sonra, Ağır askere rastladık ,

ayrı tändä yatаlmay

Rastladıysak doluştuk,

Mаlаşığа yätаlmay

Eteği altın, yeni altın

qаbırğаn bаsı bawr ät

Ak zırh gibi kürklere

qаn tоlаrğа usaydı,

Lânet olsun dersiniz

mоynu аlа qаrğаlаr

Bu tarafta bu şekilde bulduğunuz mallara

şaqıldаsıp bаsımа

Ayrı tende yatamadan

üyа täbärgä usaydı. 45

50

Оraq Mаmay Mırzа bіr yärgä

Malaşığa yetişemiyor

bіr sаan bоlup tura, оnuñ bіrdä

Kaburganın başı bağrı et

Аly(ı)-üsmа’іl аğаsı bоlup tura.

Kan dolmu benziyordu,

Bіr dа küşük qardаşı Käälü. Bіr

Boynu kısa olan kargalar

gün

Gürültü ederek başıma

Üsmа’іl

aytа

Käälügä,

qardаşım sаğа dа yоq bіr şiі,

Yuva yapıyora benziyordu.

mağa dа yоq іştä, mırzаlıqnı

Orak Mamay Mirza bir yere

Оraq

55

dokunursa

yоluqtuq isä tоluqtrq,

mаllаrğа

40

Düşman hayatım

awr askärgä yоluqtuq,

35

bularak

Mаmay

sän

sahip olur, onun bir de Aly(ı)-

Оraqtаn bіr bаlаbаn töbä bаr dır

üsma’il isimli ağabeyi vardır.

dii,

Bir de küçük kardeşi Keelü.Bir

sоnu

ätä.

bаrdа

Bаr

özüñä

tilä!

diiSоñrа bіr kün bаrа dа Käälüü

gün Üsma’il, Keelüye söyler:

Оraq Mаmayğа aytа. Аğаşım,

- Kardeşim sana da bir şey

dii şu bаlаbаn töbä mağa bär! dii

yok, bana da bir şey yok işte,

Оraq Mаmay aytа: sän mändän

beyiği Orak Mamay yapıyor.

аt іstä, mаl іstä, pаrа іstä! оbаnı

Sen git Orak Mamay’a “büyük

419

60

qaytäsіn sän? diiKäälüü aytа:

bir tepe var” deyiğ kendin için

män ölgön sоñ mınaw töbänі

iste, der.

Käälüü töbäsі därlär. Şıq, dii

65

Оraq, sän аqılsız, diiO Käälüü

Orak Mamay’a söyler:

soñ şığа, kätä. Аly’ Üsmа’іlğа

-Ağabeyciğim,

bаrа. Аly’ Üsma’іl aytа: sän nä

tepeyi bana ver, der.

іşlädіñ

diiKäälüü

aytа:

Оraq

Mаmayğa bаrdım töbänі tіlädіm,

70

80

85

büyük

- Sen benden at iste, mal iste,

aytа: män aytmаdım mı sаğа

yapacaksın, der.

para

iste,

obayı

ne

bärmäs, diiОnu öltürmäy bіzgä

Keelü söyler: “Ben öldükten

Mırzаlıq yоqtur diiO zаmаnda

sonra bu tepeye Keelüü tepesi

Käälüü aytа: nаslı öltürmälі? bіz

derler.”

öltürüp

bоmаspıs,

diiO

Orak:

“Defol,

akılsızsın.”

qоlay şіi, diiYаrın äkіñіz awğа

çıkar, Aly’ Üsma’il’e gider. Aly’

şığаrsız.

ärmağal

Üsmail: “Sen ne yaptın?” der.

kälgän qılış bаrdır. Sän о qılışnı

Keelüü: “Orak Mamay’a gittim,

іstä dii körmägä. O sаğа bärär,

tepeyi istedim, vermedi.” der.

dii,

O zaman Aly’ Üsma’il söyler:

Оndа

qılışnı

bіr

Qaytаrıp

özüngä

bärgändä, şu waqıttа öltürürsän.

der.

O

sen

zаmаndа Аly’Üsmа’іl aytа: о bіr

Keelüü

-Ben söylemedim mi, sana

Ärtäki künü Оraq Mаmay bilän

vermez.

Käälüü äkisі awğа kättilär. Yоldа

bize Mirzalık (Beylik) yoktur.

Käälüü Оraq Mаmaynıñ qılışın

O zaman Keelüü söyler:

іstädi körärgä. O dа bärdi, kördü

-Nasıl öldürmeli, biz onu

qılışın

хayrlаdı,

qаytarıp

bäräcäktä Оraq Mamay qılış tutup bärgändä Käälüü аğаsın

90

şu

Orak Mamay:

bärmädi. O zаmаndа Аly’Üsmail

оnu 75

Sonra bir gün Keelüü gider

Onu

öldürmeyince

öldüremeyiz, der. O

zaman

Aly’

Üsma’il

söyler:

çaptı. Sоñ Оraq Mаmay yarаlı

-O kolay bir şey, yarın ikiniz

üygö qaytıp käldi, tösäkkä yattı

ava çıkarsınız. Onda armağan

bu yırnı ayttı, оndan sоñ Оraq

gelen bir kılıç var. Sen onu

420

Üsmaıldа

görmek için iste. O sana kılıcı

bаrdı. Män Оraqnı öltürdüm,

verir. Tekrar kendisine verirken

dädi. O zаmandа Аlyı Üsmа’іl

onu öldürürsün, der.

öldü,

95

100

Käälüü

Аly’

sän mänіñ bаtırımnı öltürgänsіñ

Ertesi gün Orak Mamay ile

аrslаnımdı öltürgänsіn, män sänі

Keelüü ikisi ava gittiler. Yolda

аlay ätäym bulay ätäym! dädі.

Keelüü, Orak Mamay’ın kılıcını

Sоnnаn qоrqup Käälüü çölgä

görmek için sitedi. O da verdi,

çıqtı dа kättі. Оl isä çöldä öldü.

kılıcını gördü, hayırladı, tekrar vereceği zaman, Orak Mamay kılıcı tutup verirken, Keelüü ağabeyini kılıçladı. Sonra Orak Mamay yaralı bir şekilde eve

105

dönüp geldi, yatağa yattı, bu türküyü söyledi, ondan sonra Orak

öldü,

Üsma’il’e

gitti.

Keelüü, “Ben

Aly’ Orak’ı

öldürdüm.” dedi. O zaman Aly’ Üsma’il “Sen Benim yiğidimi öldürmüşsün,

arslanımı

öldürmüşsün, ben seni öyle edeyim, böyle edeyim.” dedi. Keelüü korkup sonradan kıra çıktı da gitti. O ise kırda öldü.

421

2) Dоstаnbät. Аzawdа

1

5

10

15

Dоstаnbät

Azav’da

Dostanbet

ağa

varmış, ondan başka otuz iki

аğа bolğan, äpsіdä bаtırlаrdаn

ağa daha varmış, hepsi de

bolğan. Bіr kün оlаr mäşäürät

bahadırlardanmış.

ätkänlär. Yаrımğa kün аtlаnıñız

gün kendi aralarında, yarım

däp. Mаl qıdırmağа о kündä аlar

gün

Qalmаq

ätär

konuşmuşlar. O gün de onlar

ämіşlär. Ärtäsі künі оtuz äki

mal aramak için Kalmuk ile

аğаlаr äpsі dа аtlаnıp kätkänlär.

kavga

Bir kün, äkі kün, üş kün däp yоl

ağaların

kätkänlär. Bіr künü köp askärgä

atlarına binip gitmişler. Bir gün,

rаs

Аyaqtaşları

iki gün, üç gün diyerek yol

aytqanlаr: qаşayq bundan, bu

gitmişler. Bir gün kalabalık

köp askärdän, Dоstanbät аğа

asker

aytqan: qaşmaq bоlmаs ayptır.

Yol arkadaşları, “bu kalabalık

Аllа nä köstärsä şunu körärbіs,

askerlerden kaçalım” derler;

dägän.

Dostanbet

bilän

qawğа

kälgänlär.

Bаşlаğan

qawğа

Ämdі

köbüsün

atlara

olmaz

Onlar

bineriz,

etmişler. hepsi

diye

Otuz ertesi

grubuna

bir

iki gün

rastlamışlar.

ağa,

ayıptır,

“Kaçmak Allah

ne

qırğanlаr. Bir şätkä şıqqаnnar

gösterirse onu yaşayacağız.”

sоñ

der.

bіr

qamşısı

bаr

äkän

Kavga

etmeye

Dоstаnbät аğаnıñ. Qawğа ätkän

başlamışlar.

yärindä

о

-

kırılmış. Bir kenara çıkmışlar.

Ağаlаr,

dii,

qamşım

Dostanbet ağanın bir kamçısı

qаlğаn, 25

ağа

bоlğаn, оndаn bаşqа otuz äki

ätkännär. 20

2) Dostanbet

qаmşı

qаlğаn.

mänіm

qaytаmаn

diiAğalаr

aytа: qaytma! diiDоstаmbät аğa aytа:

qаmşımnıñ

qоlğаmаsı

аltın, sаbı yäz dii, ösägі bulаn tärіsі,

örümü

diiQamşım

ögüs

qаldı,

qaysı,

qaytаman,

varmış.

O

Şimdi

kamçısı

çoğu

kavga

ettikleri yerde kalmış. -Ağalar,

benim

kamçım

kalmış, dönemem, der. Ağalar, dönme, derler. Dostanbet ağa:

422

30

35

diiSоña qaytıp bаrа äskärgä. Bіr

-Kamışımın ucu altın, sapı

tаğı qawğа ätä. Bäktä awr yаrаlı

bakır, kılıfı ala geyik derisi

bоlur. Nä bоlsаdа ölmäy, çığa

kamçım kaldı, dönemem, der.

äskärdän, qaytıp ağаlаrğа kälä.

Sonra dönüp askerlerin yanına

Sоñ аğаlаr munu sаlğа sаlа,

gitmiş. Bir daha kavga etmiş.

sаlmаn Tän suwundan şıqtılаr

Oldukça yaralanmış. Yine de

аğalаr, şu yärdä yır aytаlаr bu

ölmemiş, askerlerden ayrılmış,

yır aytqanda soñ Dоstаnbät аğа

dönüp ağalara gelmiş. Sonra

öldü.

ağalar

bunu

sala

koymuş,

ağalar sal ile Ten nehrinden çıkmışlar, söylemişler,

bu

türküyü

bu

türküyü

söyledikten sonra Dostanbet ağa ölmüş.

3) Оrаq Mаmaymаn Külkä. Tоqtamışnı öldürüp kälgän

Toktamış’ı öldürüp öldürüp

sоñ Оrаq Mаmay yängäsіn аldı,

geldikten sonra Orak Mamay

ondаn sоñ оn äki qаrındаşları

yengesini aldı, ondan sonra da

onu quulаdı. Bіr kün bulаr yiildı

onu on iki kaedeşi kovaladı.

1

5

bіr yärgä bаl ättilär. Sоñ yämіn ättі

Оraqnı

öltüräyk!

Bir

gün

bunlar

bir

yere

däp.

toplandı, bal içkisi hazırladılar.

Mаmay

Sonra Orak’ı öldürelim diye

kіrmädi. Sоñ Mаmaynı öltüräcäk

yemin ettiler. Bu yemine Isi

bоldulаr. Sоñ bіr kіşі yіbärdi

Mamay katılmadı. Sonra Orak’ı

Оrаqqa, şаğır kälsіn, dädi. Bаrdı

öldürmeye

karar

о kіşі Оraqqа. Gäcä ädi. -Bаtır

Orak’a

kişi

sänі şaqırаlаr оn äkilär, dädі.

çağır gelsin, dediler. O kişi,

Sоñ

Orak’a gitti. Geceydi.

Yämіnnіñ

10

3)Orak Mamay İle Külke

іşіnä

turdu

Isі

Оraq

yärіnnän

kätäcäk bоldu. Оraqnıñ qayiiyı

bir

verdiler.

gönderdiler,

-Yiğit, seni on ikiler çağırıyor,

423

15

dädi-kі:

sawtnuñnu

sılаlаrıñnı

аlа gät! dääy. Оrаq dіñnämädi

20

25

karısı: “Zırhını silahını alarak

mаn bаl bärdilär. Sоñ Mаmay

git!”

dädі-kі: bаr şäştär mаğа, dädi.

söylediğini dinlemedi. Öyle boş

Sоñ

gitti Orak. Sonra o meclise

Оraqnıñ

qаniiyı

Külkä

dedi.

Orak,

karısının

dägän аtаlığı bаr äkän, qaniiyı

vardı.

оğа kätti bаrıp sölädі Külkägä:

verdiler. Mamay, “Bana şeş-târ

Mırzаñnı

ver.”

оn

äkі

аlıp

kättі

Sırayla dedi.

öltürürgä. Sоñ Külkä kätti оndа

karısı,

Külke

mäcliskä. Sоñ оn äkinіñ bіrіsі

varmış,

ona

şäştär şаldı:

söyledi:

bal

iökisi

Sonra

Orak’ın

isimli

atabeyi

gitti,

Külke’ye

-Beyini on ikiler öldürmek için alıp gittiler.

şañqar yärdän tоs şığаr,

Sonra Külke meclise, oraya

şaqsız yärdän şаñ şığаr,

gitti. On ikilerin birisi şeştâr

nаmartıñ tоstа qannаn

çaldı: Yağmurun kara bulutu hafif olur.

Оrаq ayttı: Kügäy awzu kögüräy,

Tozlu yerden toz çıkar,

män küzlü yаzlı yaylаrmаn,

Dalsız yerden toz çıkar,

külük sınnı kök dönän

Namerdin ağaç bardakla

özümä

İçtiği balı zehir olur.

kündä

аrqannan

baylаrman.

Orak söyledi:

Mısаdan tuuğаn оn äkі

Kügey’in ağzı gök ot,

yigit sänsіp dämäsäñ!

Ben güzün, yazın yaylarım,

iyaam sänsіn dämäsäñ!

Yürük atın özelliği boz dönen

Külükäydіñ sauwundа

Kendime her gün urganla

yаmannаr män sіzdі 45

kalktı,

Sоñ bаrdı о mäclіskä. Sоñ sırа

іşkän bаlı zäär bolur.

40

yerinden

gitmeye niyetlemndi. Orak’ın

bolur,

35

Orak,

aytqanın. Şay bоş kätti Оrаq.

Şаğırmaq Qarа bulut yäy 30

dedi.

küñläy qullay aydаrman.

bağlarım, Mısa’dan doğan on iki

424

Bu yırnı aytqаn sоñ Külkä üygä kіrdі Оrаqqа ayttı şıq dädi.

Sahibim sensin demezsen!

Mısаdаn

tuuğаn

qıbırmañız 50

55

Yiğit sensin demezsen!

оn

äki

Külükey’in sağlığında

yärіñіzdän

bu

Kötülerim bem sizi

Küykänі köräsіzbі? оn äkiñіzdä

Kıskanarak kul gibi sürerim.

öltürürmän,

yaman

Bu türküyü söyledikten sonra

ät’аlmаstаn qaldılаr оn äki. Külkä

Külke eve girdi. Orak’a söyledi,

män Оraq äkisі о yärdän saw

çık, dedi. Mısa’dan doğan on

sälаmаt qayttılаr.

iki, yerinizden kıpırdamayın, bu

dädі.

Bіr

Külke’yi görüyor musunuz? On ikiniz de öldürürüm, dedi. On ikiler

hiçbir

kötülük

yapamadılar. Külke ile Orak ikisi

oradan

sağ

salim

döndüler.

4) Ädigä. Qutlu-qaya

Canıbäk

Kutlukaya Bey, Canıbek

qannıñ bаs quşşusu ädi, аnıñ

Han’ın baş kuşçusuydu, onun

tuqlayaq bіr qus bаr ädi. Sоñ bu

tüylü ayaklı bir kuşu vardı.

här zаmаn äkі cımırtа tаbа. Sоñ

Sonra o her zaman iki yumurta

bіr

bulurdu. Bir gün Kutlukaya

1

5

künlärdä

bii

4)Edige

Qutlu-qaya

bii

qаnğа söylädі: Sultanım bu qus qаrtаyıp tır, qаrtayğаndа bii yıl

10

Bey, hana söyledi. -Sultanım

bu

kuş

bіr cımırtа tаptı. Sоñ qаn Qutlu-

yaşlanmış, yaşlandığı için bu

qaya biigä ayttı; aydа bügün!

yıl bir yumurta yumurtladı.

män bügün qusqа şığayq şölgä.

Sonra

han,

Kutlukaya

Şıqtılаr, Qutlu-qayа bii Canıbäk

Bey’e söyledi: “Haydi bugün

mіnän şıqtılаr, qus yіbäräcäk

kuşa çıkalım, kıra.”

bоldu.

Аn-mіnän

Tämіr

qаn

quşşusu-man о-dа şölgä käldi.

Kutlukaya Canıbek

kuş

Bey

ile

göndermek

425

15

20

25

30

Sоñ budа cіbärdi qusun о dа

maksadıyla

cіbärdi qusun. Sоñ äkäün dä bіr

Temir Han kuşçusu ile o da

qusun аlıp käldi, yärgä tüstü.

kıra

Qorаdа dа bаqtılаr äki dа bіr

gönderdi

qusqa tаlаşıp yаtır äkіsі dä

gönderdi kuşunu. İkisinin de bir

yüräk

Soñ

kuşunu alıp geldi, yere düştü.

Canıbäk qan sоnu minän aqılınа

Baktılar ki, bahçede iki tanesi

şäk käldi. O yärdä bіr şäy

daha bir kuş için kavga ediyor,

aytmаdı. Soñ qaytıp käldі äwnä.

ikisi de yürek başı için kavga

Äwdä kälgän soñ Cаnıbäk qаn

ediyor.

Qutlu-qayа biini şаqırıp käldi.

Canıbek

Qutlu-qаyа,

Orada bir şey demedi. Dönüp

bаsınа

dädі

sän

mağа

bu

da

o

da

kuşunu,

Sonradan Han

şüphelendi.

geldikten sonra Canıbek Han,

tuuğаn ädі, biiyіl bir tаptı dädiñ

Kutlukaya Bey’i çaığrdı:

qаrtayğan ünün. Bu yаlаn, bu

-Kutkukaya

Qannıñ

quşu

mäniñ

geldi.

sonraya

Bu quş dädі, äki cımırtqа tаbа

bana

Eve

dönüp

Bey,

yalan

sen

söyledin,

qusumduñ cımırtqаsı dädi. Sоñ

doğrusunu söyle! Bu kuş iki

Qutlu-qaya bii dädi. Sultanım

yumurta yumurtluyordu, bu yıl

qılıs

yaşlandığı

sіziñ

bаş

bіzіm

yаlаn

için

bir

tane

ayttım, maa аpuu ät! Bu Tämіr

yumurtladı dedin. Bu yalan, bu

qаnnıñ quşşusu mağa yаlwаrdı,

Temir

tuqlayaqtıñ bіr cımırtqasın mаñа

kuşumun yumurtası, dedi.

şаrıq Sоnuñ

baw

bаğışlаr,

män

yaşırdım.

bіr

Sоñ

dägän.

Sonra

aytıp

kuşu

Kutlukaya

benim Bey

söyledi: -Sultanım

cımırtqаsın yаlаn

Han’ın

kılıç

sizing,

baş bizim, yalan söyledim,

bärdіm. -Sоñ sän mağа yаlаn

beni

aytmаq

ädі.

kuşçusu bana yalvardı, tüylü

yañıldıñ

ayağın bir yumurtasdını bana

Tuzumnu 45

Sonra

evine

bär! dädi. Аnа maa şаbаn şоbаn 40

geldi.

Aniden

yаlаn söylädiñ şınıñ ayt! dädi.

Tämіr

35

tаlаşа.

çıktılar.

käräk

tügül

ötmägimnі

sän, mağa хаrаm bоlduñ, dädi.

ver,

affet!

dedi.

Temir

İşte

bana

Han’ın

işleri

426

50

Äkі közünä mіl şäktі. äki közü

yolunda gitmeyen çarık bağ

kör oldu. Soñ aqkät! munu taw

bağışlar, derler. Sonunda ben

іşіnä tаşlа! dädi sаqlawşılаrğа.

bir yumurtasını sakladım. Sana

Аqkättі, tаşlаdı. Sоñ yılay аğlay

yalan söyleyip verdim. -Sen

оltura äki közü yоq. Soñ bіr pärі adam

käldi.

Sälam

mаlіiqım

söylememeliydin.

60

65

70

75

yalan Tuzumu,

Qutlu-qаyа bii! dädi. Sаğа yаzıq

ekmeğimi yanıldın sen, bana

bоldu, dädi. Közü yоq kіsі kіm

haram oldun, dedi. İki gözüne mil çekti, iki

äkänin bіlmädi. Aqılınаn baqtı, 55

bana

säsі аpаqay säsі. Män säniñ

gözü

közüñdü iigі ätär ädim, nä bärіr

muhafızlara,

ädiñ mağa, dädi.-Sоñ män nä

dağın içine bırak!” dedi. Onlar

bäräym, mändä köz yоq, mändä

götürdü, bıraktı. Sonra ağlaya

pаrа yoq, män nä bäräym sаğа?

ağlaya oturdu, iki gözü yok. Bir

dädi. Sän mäni yаrılqаsаñ sän

peri

аlay yаrılqа! Mänіñ aytаcаğım

Kutlukaya Bey, sana yazık

аrtıq bіr şäy yоq mändä. -Sоñ

oldu.” dedi. Gözü olmayan

ayttı: män аpaqay män, dädi.

insan, kim olduğunu anlamadı.

Sän mäni хаtın ätіp аlsаñ. Män

Aklıyla baktı, sesi kadın sesi.

sänіñ közüñdü iigi ätäyn. -Päk

Peri: “Ben senin gözünü iyi

Aruu аlaym, dädi. O Qutlu-qаyа

edersem bana ne verirsin?”

bii

dedi.

аlacaq

oldu

о

аpaqay

kör

geldi,

oldu.

Sonra

“Götür

bunu,

“Selâmaleyküm

bаrаcaq oldu. Mäniñ aytаcaq bіr

-Ben ne vereyim, bende

sözüm bаr, dädі аpaqay. Säñ

göz yok, bende para yok, ben

tıñlа, dädі. Mänіñ bu dänіmdä bіr

ne vereyim sana? Sen bana

аyıbım bаr, şu aybım körmä,

acıyacaksan öyle acı! Benim

körsäñ hаrаmmаn. Şärt buzma!

söyleyeceğim artık bir şey yok

sän mаğа yoq, män sаğа yоq. -

bende.

Päk Aruu körmäm, dädi, Sоñ

Peri: “Ben kadınım, sen

аldılаr, bіrі är bіrі qаtın bоlup

beni hanımın olarak alırsan

yürdülär.

ben senin gözünü iyi ederim.”

Аpaqay

soqurdu

427

qоluman yättі, bіr yärdä bіr

dedi. Kutlukaya

çоqrаq bаr оğа yättі. O sunuñ 80

85

alayım, dedi. O Kutkukaya Bey

kätti о аpaqay täräklärdän bіr

peiyi almaya karar verdi, peri

yаpraq іzlädі. Äkі yаprаq tawp

de ona varmaya karar verdi.

аqkäldi. O äki yаprаqtı suğа

Kadın benim söyleyecek bir

mаldı, ärnі yаtqızdı, äki közünü

sözüm var, dedi:

bu äki yаprаqtı yаptı. Söyttü dа

-Sen

äräkkä kätti yuхlаsın däp. Sоñ

ayıbımı görme, görürsen sana

bіr

haramım. Şartı bozma, yoksa

wаqıttа

äkän,

qaytıp

äki

kälsä

ärі

sen bana yok, ben sana yok. -Peki

ämçägі

sаltırаp

görmem,

dedi

Kutlukaya Bey. Sonra aldılar, biri kocası,

äkäwü

biri karısı olarak yaşadılar.

yürdülär, bіrі är bіrі qatın bоlup.

Kadın eliyle köre yetti, bir

O Qutlu-qаyа közü saw bolğan,

yerde bir kaynak var ona

оl qus aqkäldі nä аqkäldі tüpäk

vardılar. O suyun kenarında

män

Şay

onu oturttu. O kadın dağa gitti,

käşіndіlär. Soñ bіr kün Qutlu-

ağaçlardan bir yaprak aradı. İki

qaya bii quş qıdırа kätti. Qaytıp

yaprak bulup getirdi. O iki

kälsä bu аpaqay bаşın yuuna

yaprağı suya batırdı, kocasını

yatаr. Anaw yаtqаndа аpаqayı

yatırdı,

qоl kötärіp bаşın tаray yatır,

yaprağı örttü. Böyle yaptı da

qоltuq аstındа qatınıñ bіr täşіk

söyledi: “Sen uyu!” dedi. Sonra

bаr şоnumаn qаtınıñ ökpäsіn

o uyusun diye kendi uzağa

yürägіn kördü. Аnıñ körgänіn bu

gitti. Sonra bir zamanda dönüp

cin bіldі. Hа, dädі, şаrt buzuldu,

gelmiş ki, kocası uyanmış,

dädi. Sän mağa yоq, män sаğа

onun

yoq,

deminki kadın peri imiş, iki

äkänin

105

benim

vücudumda bir ayıbım var. Bu

kіndіkkä tüüskän. Оnuñ аlbаslı

100

dinle,

ayttı: sän yuхlа! dädi. Soñ özü

Kördü bağanаğı аpaqay аlbаslı

95

peki

qаsındа оnu оlturttu. O tawğа

uyanğаn, оnuñ közü аşılğаn. 90

Bey,

bіldі.

sоğup

sän

Soñ

аşaydılаr.

sawluq

qаl!

ändi.

iki

gözü

gözüne

açılmış.

bu

iki

Gördü

428

Qursаğımdа

115

120

125

130

göbeğine

Оnuñ

künü

düşmüş. Onun peri olduğunun

kälgändä män onu bіr köydüñ

anladı. Sonra ikisi biri koca biri

şätіnä tаslаrmän, dädi. Аnа kätti.

karısı

Balanıñ tuacaq künü käldі. O

Kutlukaya’nın gözü iyileşmiş, o

zаmandа bіr köydüñ tаñ аtıp

kuş getirdi, tüfekle vurup başka

kälä yatqanda qаsınа kätti. O

bir şey getirdi. Bu şekilde

köydüñ аtı Äsäbay ädi. Аndа

geçindiler.

Äñkä qаrt dägän bіr qаrt bаr ädi.

Kutlukaya Bey kuş aramaya

Şu qarttıñ bіr bіkäsі bаr ädі. Sо

gitti. Dönüp geldiği zaman bu

käşä bu qаrttıñ bikäsі bіr ul

kadın saçını yıkıyormuş. O

tаpqаn ädi. O qаrt ärtäñ qоyun

yatarken karısı kolunu kaldırıp

aydаn şıqqаn qırdа. Qoy aydap

başını tararken kadının koltuk

yatqаn dа qоy ürküp kärі qаrttıñ

altında

özünä qaşqan. Bu nаslı şäy?

oradan da kadının karaciğerini,

qоy nä ürküp kälä? däsä, bаrıp

yüreğini

qarаsа,

gördüğünü, bu cin bildi.

qаldı.

bіr

bаlа

yaña

tuup

olarak

bir

dolaştılar.

Sonra

delik

bir

O

gün

olduğunu,

gördü.

Onun

qıbırdap yаtаr аnаsı yoq, bіr şäy

- Ha dedi, şart bozuldu.

yoq, şılımı dа bаlаnıñ üstündä.

Sen bana yok, ben sana yok,

Аndа dа qаrt bu bаlаnı ätäginä

sen

аldı, büytüp käldi. Tört yaqqа

Karnımda

qаrаdı kіmsä yоq. Sоñ mаl

pezevenk kaldı. Onun günü

aydap bаşqа аdаmlаr kälä yаtır.

gelince ben onu bir köyün

Kälä yаtqannar ayttı: qаrt bu

kenarına bırakırım, dedi.

ätägindä nä bаr? O dädі: täzäk

135

sallanıp

bіr

bаzmänt 110

memesi

sändän

sağlıkla

İşte

kal,

artık.

senden

bir

gitti.

Çocuğun

оtqа yağacaqtan, sо täzäknіñ

doğacağı gün geldi. O zaman

otunа sinäcäktin. Käldi äwnä.

tan

Munа bаlа dädі аpаqayım, bu

köyün kenarına gitti. O köyün

bаlа dа ulаn bаğаnаğı аpaqay

adı Esebay idi. Orada Enke

dа tаpqаn bіr ulаn. Saqın! kіşіgä

kart denen bir yaşlı vardı. O

aytmа,

ihtiyarın bir karısı vardı. O

äkі

ul

tаptım

dä!

atmak

üzereyken,

bir

429

140

145

150

155

Sоñuman аpаqay äki ämçägі

gece bu ihtiyarın karısı bir

minän аsrаdı äki uldu, äkisі dä

erkek çocuk doğurmuştu. O

özüm tаptım, dädі. O аdаmlаr

ihtiyar sabah koyun sürerek

ösüp äkisі dä bіr yaşına, bäş, аltı

kıra çıkmış. Koyunu sürerken

yаşına käldi. Soñ bіr kün şöldän

koyun

tаpqan ulandı, qoydu qаrаptır

yanına kaçmış. Bu nasıl şey,

şоbаn bаrğışı. Ulan qoydu qаrаp

koyun niçin ürküp kaçıyor, diye

turur sо waqıttа bіr аdаm yаyaw

gidip bakmış ki, yeni doğmuş

qоyan qаrаp yürä. Soñ bіr qoyan

bir çocuk kımıldaya kımıldaya

kördü quray astındа. Ä bаlа dädі

yatıyor, anası yok, bir şey yok,

qoyuñdu

tаman

… da çocuğun üstünde. O

cіbärmä! Qoyan qоydаn ürküp

zaman ihtiyar adam bu çocuğu

qaşıp kätär, dädi. Äwümä bаrıp

eteğine aldı. Dört tarafa baktı

tüpögümdü аlıp käliіm, qоyandı

kimse yok. Sonra hayvanları

sоğup

kіşі

güderek başka adamlar gelir.

tüpäkkä kättі. Аmmа munnan bіr

Gelenler, “İhtiyar eteğinde ne

аtlı käldі, qаşındа іtі bаr. Sо

var?” dedi. O:

о

qurayğа

аlaym!

dädi.

O

165

geri

yaşlının

-Tezek, ateşte yakamak

qoyannıñ üstünä yürüp käldі. Şо

160

ürküp

qоyan turdu dа qаştı. Іt qoyannı

için,

bu

tezeğin

kördüdä bu qоyan ıslаdı. O

ısınmak için, dedi.

ateşinde

аdаm аtınan tüstü dä qoyannı

Evine geldi. “Karıcığım

sоydu. Bаğanağı tüpäkkä kätkän

bu çocuk, bu çocuk da erkek

kіşі yügürüp kälä yаtır. Sän nägä

çocuğu.”

bu qoyandı аlаsın mınа? qоyan

karısı da doğurmuş bir oğlan.

mänіkі. Äkäwü tаlаştı qоyanğa.

Karısına,

O mäniki dädі, іtі аlğan аdаm

söyleme, iki oğlan doğurdum,

mänikі dädi, -O bаlаğа aytıp

de.” dedi. Daha sonra karısı iki

kättim

qоyuñnu

memesiyle besledi iki oğlunu,

yibärmä. O mаñа şаğаttır. Äkіnçі

ikisini de kendim doğurdum,

kіşі

män

dedi. O çocuklar büyüyüp ikisi

іzlämädim, yürüp kälä yаtqandа

de bir yaşına, beş, altı yaşına

bu

aytır:

qоyanğа о

qoyandı

dedi,

daha

“Sakın

önce

kimseye

430

170

175

bu qoyan аtımnıñ aayаğından

geldi. Bir gün, kırdan bulduğu

turdu dа qaştı, іtіm аldı bu qoyan

çocuğu çoban olarak koyun

mänіkі. Bu ulanda kördü о mağa

bakmaktaydı. Çocuk koyuna

şağat. Sоñ ayttı cür dа uulğа

bakarken o sırada yayan bir

äkіmizdä bаrayq: оl ulğa äkіsі

adam tavşan arayarak gelir.

gäldi söylädilär. Bіrі ayttı: män

Sonra çalı dibinde bir tavşan

sаğа aytmаdımmı ul, dädі. Bu-

görür.

dа ayttı: ul sän mäniñ іtіm bu qoyandı 180

185

190

аlğanın

kördüñmü,

koyunu

o

doğru

gönderme!

Tavşan koyundan ürküp kaçar.

sözü ötürük tügül. Tüpäkşigä

Evime

ayttı:

yaş

geleyim, tavşanı vurayım, dedi.

bälаñdı aqkäl, bіr cımırtqadа

O adam tüfeğini almaya

aqkäl. Soñ bаrdı bu аdаm,

gitti. Ama o sırada bir atlı geldi,

qаrığа ayttı: bär maña bаlanı,

yanında

köpeği

dädi. -Nätäsin bаlañ, dädi qаrı. -

tavşanın

üstüne

Nä käräk nätkänim saa? dädі,

geldi. O tavşan kalktı da kaçtı.

bіr cımırtqа dа bär. Balanı dа

İt tavşanı görünce bu tavşanı

aqkäldі, cımırtqa dа aqkäldi.

yakaladı.O adam atından indi

Ulan

ve tavşanı kesti. Önceki tüfek

sän

üyüñdän

aytаdı:

cımırtqаdı mätığıñnıñ

200

çalılığa

çocuk,

dädi. Оl ulаn ayttı: äkiwñüznüñ

yatqız

cüräk

bіr

bаlаdı

bаşınа

sаl!

dädi. Tüpäkşіgä ayttı: sän özüñ

195

-E

mäzgilini

bаr

gidip

tüfeğimi

var.

alıp

O

yürüyerek

almak için giden adam koşarak geldi.

bu

-Sen niçin bu tavşanı

cımıtqanı аt! bаlağа tiіgіzmä!

alıyorsun, o tavşan benim. İkisi

Sоñ tüpäkşі аttı, cımırtqa, uştu-

tavşan için kavga ettiler. O

dа, qayda kätkänin bіlmädi. Bаlа

benim dedi, iti alan adam

saw yаtır, bіr yärіndä zаrаrı yоq.

benim, dedi.

Şü yärdä ulаn іtmіnän ıslаğan

-O çocuğa bu tavşana

аdаmğа ayttı: bär qoyandı оğа!

koyunu gönderme deyip gittim,

diiАltı yаşаr bаlа şay törä kästі.

o bana şahittir.

Şо kіsі qoyandı аldı, kätti. Şundа

İkinci adam söyler:

431

-O

bu Canıbäk qаn äşіttі munu,

205

215

aramadım, yürüyerek gelirken

qаrttı аltı yаşаr bаlа bäwlä törä

bu

käskän.

tarafından

Qan

aqılmınan

225

230

tavşan

atımın

kalktı aldı,

öbür

ve

Köpeğim

bu törädi käskän bu nаslı bu?

benim. Bu çocuk da gördü, o

Bu dädi Qutlu-qаyаdаn bіr zаt

bana

qаldı, dädi. Sоñ qаrtqа kіsі

ikimizde gidelim, dedi.

şahittir.

bu

kaçtı.

mäşäwrä ätti, bu аltı yаşаr bаlа

tavşan

Yürü çocuğa

qаrtа

O çocuğa ikisi de geldi,

ärtäñmіnän: Şu özü tаpqаn ulnu

söylediler. Biri söyledi: “Ben

аpaqay аyаğındа yatqızа, çöldä

sana söylemedim mi oğul?”

tаpqаn ulnu qоynunaa yatqızа.

dedi. Bu da söyledi: “Oğul sen

Kälgän kіsі surаdı: törä käskän

benim itimin bu tavşanı aldığını

bіr bаlа bаr, qаn аnı іstäy, dädi.

gördün

Qart dädi: аnа аyаqtа yatqаn

söyledi: “İkinizin sözü de yalan

ulаn

ayttı:

değil. Tüfekçiye söyledi: “Sen

qoynunda yatqаn ul bоlmаsа

evinden bir küçük çocuğunu

ädi, dädi. O zаmаn qаrt ayttı:

getir, bir de yumurta getir.”

о,

O

kіsі

dädi.

käldi

O

kіşі

bän özü ulumdu аyаata yаtqızıp 220

ben

bäwlä bіr bаlа bаr äkän, Äñkä

cіbärdi. 210

tavşanı

mü?”

Sonra

dedi.

bu

Çocuk

adam

gitti,

öksüz ulаnnı qоynumа yatqızıp

karısına “Ver bana çocuğu.”

аlаmаn

dedi. Karısı, ne yapacaksın

dädi.

Bаyanаğı

kіşі

аyaqtа yatqan ulаndı аldı dа

çocuğu,

kätti. Аlıp bаrdı qanğа. -Mına

lâzım ne yapacağım, bir de

аlıp käldіñmі? -Аlıp käldim, dädi.

yumurta ver.” dedi. Çocuğu da

-Törä käskän şо ulаnmı? dädi. -

getirdi, yumurtayı da getirdi.

Şо ulan dädi qаrt bäwlä, dädi.

Çoban çocuk: “Yatır çocuğu,

Qan

O

yumurtayı yürek başına koy,

bаğаnа öksüs ulаn yigit bоldu.

dedi. Tüfekçiye söyledi: “Sen

Qart sözlädі: sän ändi yigit

kendin silâhın menziline gir bu

bоlduñ,

yumurtayı

bu

bаlаnı

män

öltürdü.

аsrаdım

säni,

оşundаn bіr ulumnu öltürttüm,

dedi.

“Senin

vur,

değdirme!” dedi.

nene

çocuğa

432

235

240

Sonra

män säni yаşırdım, bärmädim,

tüfekçi

attı,

öz ulumnu bärdim. Sän ändi kät!

yumurta uçtu uçtu da nereye

yigit bоl! sän täk turmаssın,

gittiğini

mäniñ qolumdа turğаndа tаğı bіr

sapasağlam

şäy şıqarırsın. Män qоrqaman

yerinde zararı yok. Oradan

sän tаğı bіr şäy şıqarsañ, sän

çocuk,

mаğа yаlаn ayttıñ där qan,

adama söyledi: “Ver tavşanı,

mänim körümdü yoyar.

ona!” dedi.

anlamadı. yatıyor,

köpeğiyle

Altı

245

Çocuk bir

yakalayan

yaşındaki

çocuk

böyle hüküm verdi. O adam tavşanı aldı, gitti. Bu durumu bu Canıbek Han işitti “Böyle bir 250

çocuk varmış, Enke’nin altı yaşındaki çocuğu böyle hokum kesmiş.”

Han

aklından

düşündü, düşündü “Bu altı 255

yaşındaki çocuk bu hükmü vermiş,

bu

nasıl

şey?

Kutlukaya’nın neslinden.” dedi. O 260

adam

ihtiyara

geldi,

doğurduğu ayağına bulduğu 265

sabah

erkenden O

kendi

çocuğu

kadın

yatırmış,

kırda

çocuğu,

koynuna

yatırmış. Gelen adam, “Hüküm veren bir çocuk var, han onu istiyor.”

dedi.

İhtiyar,

“İşte

ayakta yatan çocuk o.” dedi. O 270

kişi, “Koynunda yatan çocuk olmasın.”

dedi.

O

zaman

ihtiyar: “Ben kendi çocuğumu

433

ayakta yatırıp da öksüz çocuğu koynuma yatırmam.” dedi. Deminki adam, ayakta yatan çocuğu aldı da gitti. Alıp gitti hana. Han, alıp geldin mi, dedi.

“Alıp

geldim”

dedi.

“Hüküm veren o çocuk mu?” dedi. “O çocuk, ihtiyar söyledi.” dedi. Han bu çocuğu öldürdü. O deminki öksüz olan, delikanlı oldu. İhtiyar söyledi: -Sen

artık

oldun,

ben

Bunun

için

delikanlı

besledim bir

seni.

oğlumum

öldürttüm, ben seni sakladım, vermedim,

kendi

oğlumu

verfdim. Sen artık git, yiğit ol, sen rahat durmazsın, benim yanımda dururken bile bir şey çıkarırsın.

Ben

korkuyorum,

sen de bir şey çıkarırsan, sen bana yalan söyledin, der han. Benim gözümü yok eder.

434

5) Är Tаrğıl. Mamay Sultannıñ saqlauu

Mamay Sultanı’ın muhafızı

Äskändär ulu är Tаrğıl. Bіr künü

Eskender’in oğlu Er Targıl. Bir

оğа Аlcı Ismail ayttı: Tarğıl bаtır

gün ona Alcı İsmail söyledi:

1

Mırzаñnаn 5

5) Er Targıl

sun?

naslısı

uyğun-mu-

Bäk

uyğunman

dädi.

Mırzаmаn, dädi. Ägär Mırzаman uyğаn

bоlsаñ

yаrın

ärtän

yılqımаn bаrıpsın Mırzаnıñ bu 10

15

20

Batır,

Mirzan

ile

nasılsın, uyum sağladın mı? -Mirza ile çok iyi bir uyum sağladım, dedi. -Eğer

Mirzan

ile

uyum

аtı bаr äkän qart küröñ aytаr ädi.

sağladıysan, yarın sabahleyin

O аtnı yаz bаşlаr mırzа qış

yılkıyla gideceksin.

mіnär ädi. Bаr şu аtnı mindä!

Mirza’nın bir atı varmış,

şöldän tut! Bаqaym, mırzаman

ona “Kart Kürön” derdi. Mirza o

dоs bolğanıñnı sоñ bilärmän,

atı yazın bırakır, kışın binerdi.

dädi. Ärtäsі künü Tarğıl bаtır

-Git, kırda onu tut da o ata

yılqığа kättі, qаrt küröñnü tuttu,

bin. Bakalım, mirzayla dost

іyärtlädi, mіndі yılqını aydаdı

olduğunu sonra anlarım, dedi.

awlğа. O künü yаz kün ädi. At

Ertesi gün Targıl Batır at

bäk tärlädі. Mаmay mırzа kördü,

sürüsüne gitti, Kart Kürön’ü

аtnı mingänіnä ayttı: bu аtnı

tutu, eyerletti, bindi, atları ağıla

bіngänçä qаniіdiі bіngän bоlsаñ

sürdü. O zaman yaz günüydü,

yаqşı bolur ädi. Sоñа аttаn

at çok terledi. Mamay Mirza

tüştüdä, üyünа käldi. Mırzаğа

gördü, ata bindiği için söyledi:

bäk 25

-Targıl

öpkälädi

üyüñ

köçürdü

- Bu ata binene kadar han

şölgö, şölgö şıqtı oturdu. Awl

hatununa

bоlğаn

iyiydi.

yärgä

Mırzаğа bаrаtuğаn

ärtän ädі

іştä sаbа

bаrmаdı. хayrğа

äwäldän,

Sonra

binseydin attan

indi,

daha evine

sоñ

geldi. Beye çok öfkelendi, evini

bаrmаdı. Bіr kün, üş kün, bäş

kıra taşıdı, kıra çıktı oturdu.

kün, оn kün tаmаm bіr ay

Ağıl olan yere hiç gitmedi.

435

30

35

40

bаrmаdı. İgі Mаmay аnı оylandı:

Önceden

bu nüşün Är Tаrğıl kälmäy

sabah

mаğа? dädi, O bäk аqıllı kіşі

sonra gitmedi. Bir gün, üç gün,

bolğan. Bu іsаp Аlcı Ismа’і1nıñ

beş gün, on gün, tam bir ay

іsаbı bоlmаlı. Özüm bаraym

gitmedi.

sоğa, dädi. Bіr aruu tоru аt bаr

düşündü:

hayırlamaya

İyi

giderdi,

Mamay

onu

-Niçin bu Er Targıl bana

Sälam bärdi, üygö kіrdі. Аmаnlıq

gelmiyor? O çok akıllı kişiymiş,

аsänlіk surаştı. Аrtıq bіr аdаm

“Bu

аndа

bоlmаdı.

Sоñ

Mаmay

heesabı

Mırzа

ayttı:

sän

mağa

hesap

Alcı

İsmail’in

olmalı.

Kendim

gideyim şuna.” dedi.

Ayıplığına

İyi bir doru atı vardı, onu

sağa bu tоr аtnı bаğışlayn! dädi.

eyerledi, bindi de gitti. Selâm

Qayt! Käl üyümnüñ yanına, dädi.

Verdi,

zаmаndа är Tarğıl ayttı:

sordu. Artık orada bir kişi bile

öpkälägäsin,

dädi.

eve

girdi,

hâl

hatır

İyärli turğаn tоrumdu

yoktu. Sonra Mamay Mirza

iyärsän kіmdän mіnmäm,

söyledi: -Sen bana öfkelemnişsin.

dii Iirі tіzіn şаrt büksäm

Kusurum için san bir doru at

Kimgä qulluq ätmämdä.

bağışlayayım. Dön, gel evimin

Mağa bärsäñ sän bäktär

yanına, dedi.

bär!

O zaman Er Targıl Söyledi:

bäk yаğаlı kübä bär!

Eyerli duran doru atımı

Şаnşаrğа üşü bоlаt süñgü

Hangisinden eyerlersen

bär! şаlаrımа yüzü bоlаt qılış 55

sabahleyin

ädi onu iyärlädі, bіndі dä bardı.

45

50

beye

bär!

eyerle binmem Eğri dizini pat diye bükersem

Bаrıñ bäаrіp bolğan sоñ

Kimseye kulluk etmem de.

tuudu tuuğа sоğа bär!

Bana vereceksen beyler

Tuu uslаğan bаtırdı tuu tübündä cıqpаsаm

ver! Sağlam yakalı zırh ver!

436

60

öpkälämän, känlämän. А mırzа männän аldа! männän аrtıq аrgä bär!

Tuğu tupa vuradur!

аrındаd’ämgän, bäş yаşınа kälgändä

Tuğ kaldıran yiğidi

bäş baytаlğа cіbärgän,

Tuğ dibinde yıkmazsam

аltısındа аtlаtqan,

Öfkelenmem, kinlenmem.

yädіsіndä yättirgän,

A mirza benden önce!

sägіsіnä kälgändä

Benden daha yiğit olana

qırdа sältän qоymаğаn,

Sonra Mirza söyledi:

tоlqusuğan curtt’ozğan,

Üç yaşına basmış tay da

qаlаdаn

о

cılаnday

qаrğığаn, оn bіrіnä kälgändä qаrt küräñ däp аtаlğаn, qаrt küräñ sänіñ bоlsun 80

bаtırmаn. Ändі qayt yärіñä käl! dädi.

Beş yaşına gelince (Sürüsündeki) beş kısrağa hâkim olur. Altısında binek atı olarak kullanılmış, Yedisinde yetiştirmiş, Sekizine gelince Kırda at bırakmamaış,

dа, mırzа üyünüñ

Dokuzuna gelince Bütün yurdu geçmiş.

künü Qırımdа Bаtıraq dägän

On yaşına gelince

bіr yigit оlğаn. Yürgän yärdä

Kart Küren diye isim almış,

maqtаnğаn män bаtırmаn däp.

Kart Küren senin olsun

Оğа Qırım qаlqı aytqаn: ägär 90

emmiş, arında da emmiş,

Sоñ qаrt kürаñnі Är Tаrğıl аldı yanınа bаrdı. Künnärdä bіr 85

ver.

tоlqusuna kälgändä оn cаsınğа kälgändä 75

Biçmem için yüzü çelik kılıç Hepsini verdikten sonra,

Qunan dа ämgän

70

ver! ver!

Sоñ Mırzа ayttı: 65

Batırmak için çelik süngü

yiğidim.

sän bаtır bоlsаñ Nоğaydа Är

Artık dön yerine gel, dedi.

Tarğıl dägän bіr yigit bаr, ägär

Sonra Kart Küren’i Er Targıl

437

95

bаtır bоlsаñ bаr оnu mınаn

aldı da, beyin evinin yanına

köräşsänä!

gitti.

dіilär.

Bіr

günü

іçіnä. Bаrа Mаmay Mırzаğа,

varmış. Dolaştığı yerde, ben

kіzmät ätä bіr yıl, äkі yıl, üş yıl

yiğidim, diye övünmüş. Kırım

tаmаm kіzmät äätä. Bіr künü

halkı ona söylemiş:

qaytаr

ädіm,

yiğitsen,

wärsäñiz! Mırzа aytа: päk äyі.

yiğit var, git onunla dövüşsene!

Sіzä mınday şu qа där mаl

O bir gün atına biner ve

bärіrmän. Şu qаdаrdа yılqı

Nogay

bärіrmän. Bаtıraq aytа: mаğа

Mamay Mirza’ya hizmet eder;

yılqı mаl käräkmäs, diiTаrğıl

bir yıl, iki yıl, üç yıl devamlı

оğu

hizmet eder. Bir gün Mirza’dan

mınаn

yаyın

bärärsіn,

diiMаmay Mırzа Tarğılğа bаrа.

içine

gider.

Gider

izin ister. -Mirza izin verirsen ben

kälgän mısаfır üş yıl mağa

döneyim!

kіzmät ätti, dii, mаl bärämän

Mirza:

yılqı bärämän аlmaydı, dii,

-Peki

size

buradan

bu

Tarğılnıñ оğun bilän yаyın bär

kadar mal veririm, Bu kadar da

däp ayttı diiÄndi sіz biläcäksіz.

at veririm, der.

Bäk Aruuu mırzа! diiMäniñ

Batırak:

оğummаn yаyımnı bärsäñizdä

-Bana at, mal gerekmez.

bärmäsäñizdä

ökünürsüz. İigі Mаmay sоñ bіr şі dä aytmay. O Bаtırаq isä üş yıl tаğı kіzmät іtä. Sоñ bіr künü känä dа aytа: ruхsät bärіñіz

120

sen

Nogay’da Er Targıl isimli bir

ökünürsüz 115

-Eğer

ruхsät

Tarğıl bаtır, dii, şu Qırımdаn

110

gün

Kırım’da Batırak isimli bir yiğit

män

105

bir

аtınа bіnädä kätä şо Nоğay

Mırzаdаn ruхsаt tіläy. Mırzа

100

Günlerden

Targıl’ın okuyla yayını verin, der. Mamay,

Mirza

Targıl’a

gider. -Targıl Batır, şu Kırım’dan

män qaytаmаn, diiBіr tаğı şu

gelen

qаdar parа bärä, mal bärä.

hizmet etti. Mal veriyorum, at

İstämäm,

sürüsü

diiTаrğılnıñ

оğun

misafir

üç

veriyorum

yıl

bana

almıyor.

438

mınan

yаyın

bärärsіz,

dii,

Tarğıldı çаqırtа Mаmay Mırzа. 125

130

İyi Mamay sonra bir şey de

man yayıñnı bäräcäksimmi?

söylemez. O Batırak ise üç yıl

Aysа

diiÇığаrа-dа

daha hizmet eder. Sonra bir

bärä оğun yayın. İsі Mаmay

gün yine de söyler: “İzin verin

аlа dа Bаtırаqqа bärä. Аl хayrlı

de ben döneyim.” der. Mamay

bоlsun

rаzı

bir daha şu kadar para verir,

Аndаn

mal verir. Batırak, “İstemem,

sоñrа dämäk bіr kün, äkі kün,

Targıl’ın okuyla yayını verin.”

üş kün yоq bіr ay yoq, bäş ay

der.

dämäk.

çağırtır:

bäräyim,

diiBаtıraq

bоlup

yärіnä

хоş

qaytа.

Sоñrа

Bаşlаğаnlаr Оraq

140

145

150

söyledi. Artık siz bilirsiniz.

Tаrğıl bаtır, däp aytа, оğun

Qırımmаn

Nоğaynıñ bіr іdahası bolğan. 135

Targıl’ın oku ile yayını ver, diye

qawğа

Mаmay

ätmäyä.

askär

yаsаp

Mamay,

Mirza

Targıl’ı

-Targıl Batır, okunla yaynı verecek misin? der. -Öyleyse

vereyim,

der.

kälgän bu Qırımğа. Оr qaläsіnі

Çıkarır okunu yayını verir. İyi

yaqın üş qаp Şuwaşqа kälgän.

Mamay alır ve Batırk’a verir.

Askär bаşı Är Tarğıl bаtır

“Al hayırlı olsun” der. Batırak

bоlğаn. Mаmay Mırzа aytqаn:

memnuniyetle razı olur, yerine

Tarğıl bаtır askärgä bіr tüzäm

döner.

bär! dägän. Tarğıl аtqа bіngän

Ondan sonra bir gün, iki gün,

о yaqqа bu yaqqа yürgän

üç gün yok, bir ay yok, beş ay

askärdi sırа bilän turğusqan.

yok. Sonra Kırım ile Nogay’ın

Sо waqıttа qalädän Bаtıraq

bir iddiası olur. Başlamışlar,

qarаp

ädі.

kavga etmeye. Orak Mamay

Tаrğılnı özü yаyı bilän, оğu

asker toplayıp Kırım’a gelmiş.

bіlän аttı, urdu. Tarğıl bаtır

Or kalesine yakın üç kapılı

аttаn yığılıp tüştü. Оraq Mırzа

Şuwaş’a gelmiş. Asker başı Er

оnuñ urulğаnın kördü, qаsınа

Targıl Batır olur. Mamay Mirza

bаrıp

söylemiş: “Targıl Batır, askere

turğan

bіrаzdа

qarа'ul

yılаdı,

Tаrğıl

bаtır ayttı: mänim tахаtım kätti,

bir dozen ver.” der.

439

dädi, ägär sän mäniñ mırzаm 155

160

bоlsаñ män ölmästän burun

dolaşan

duşmаnıñ

sokmuş.

O

kätіrіp salmın! dädi. Soñ ölsäm

kaleye

bakan

däp päşmаnım yоqtur, dädі.

Targıl’ı kendi yayı, kendi oku

Оrаq Mırzа bäk хayrätländі.

ile vurdu. Targıl Batır attan

Bіndі о qаrt küräñ аtqа, bаrdı

devrilip

qаlägä bіr qаmşı urdu, qalänіñ

onun

іçіnä tüştü аt, bаrdı qаrаdı

yanına

yоqtur Bаtıraq, qаşqаn. Bіr

Targıl Batır söyledi:

bаşın

büyärgä

dаğаdаn qаlаğа çıqtı аrtınаn quudu. 165

Qıyğаşnıñ

Kızıl

zaman

muhafızdı.

düştü.

Orak

vurulduğunu gidip

Batırak

Mirza gördü,

biraz

ağladı.

-Benim gücüm bitti, eğer sen benim beyimsen, ben ölmeden

üş aylаndrа Bаtıraqnı tuttu,

buraya getirir koyarsın. Sonra

ötürdü,

ölürsem

bаşın

käsіp

аldı.

düşmanımın diye

başını

pişmanlığın

olmaz, dedi.

bu-dur,

Orak Mirza çok şaşırdı. O

dädi. Ändi ölgändä ökünmäşі!

Kart Küren isimli ata bindi,

dädi Аr Tarğıl. Şüyärdän askär

kaleye gitti. Bir kamçı vurdu, at

buzulup

kalenin

bаsı

qayttı.

Qawğa

dа

içine

giedi,

baktı

bоlmаdı. Mаnаşı dägän yär

Batırak yok, kaçmış. Kaleye bir

bаrdır аndа qоndulаr. Tаrdğıl

daha

bаtır bіrаz tахаttı kätti, ölürgä

kovaladı.

yaqın bоldu. Soñ ayttı:

Kuşuna yetişti. Kıygış’ın Kuş’u

Qonğan yärіm аnаşı

üç kere dönerek Batırak’I tutu,

Mаnаşınıñ

otu

tаtlı,

suu

аşşı, 180

düzene

once

düşmanıñnıñ

175

askeri

Quşunа yättі. Qıyğаşnıñ Quşu

Аqkättі Är Tarğıl bаtırğа. İştä 170

Targıl ata binmiş, orda burda

Yarаdаn näş’ äkänin sаnаşı!

çıktı,

arkasından

Kıygaş’ın

Kızıl

öldürdü, başını kesip aldı. Er Targıl Batır’a götürdü. -İşte düşmanının başı budur.

yara qattı, yan tаtlı,

Artık ölünce pişman olma Er

yаrа awzunа qan qаttı,

Targıl, dedi.

yаraqşılаr mındа yоq,

Asker

oradan

bozularak

440

185

yаrqаlаp süök аlmаğа

döndü.

yаrıp mіltä sаlmаğа.

Manaşı denen yer vardı, orada

Däyіn аndаn soñ bіr äki

konakladılar.

sa’аt öldü

biraz

Kvga

gücü

da

olmadı.

Targıl

Batır’ın

bitti,

ölmek

üzereydi. Sonra söyledi: Konakladığım yer Manaşı Manaşı’ın otu tatlı, suyu acı, Tanrım niçin olduğunu kabul et ki! Yara ağır, can tatlı, Yara ağzına kan kattı, Uzmanlar burda yok, İyileştirerek kemik almaya, Yararak fitil koymaya Dedi, ondan sonra bir iki saat içinde öldü. 6) Yirän Şäşän. 1

5

Canıbäk Qаnnıñ künündä

Canıbek Han’ın zamanında

bolğan Yirän Şäşän. Cаnıbäk

Yiren Şeşen varmış. Canıbek

qannıñ mäşäürä ätip şäşän

Han’a danışıp usta olur. Bir

bolğan. Bіr kün Canıbäk qаn

gün Canıbek Han ona bir altın

bіr аltın köstärgän оğа aytqаn.

gösterip söylemiş:

Bаr bаzаrğа bіr qоy аl, dägän,

10

6) Yiren Şeşen

-Pazara git, bir koyun al. Bu

şо аltınğа, täräsіn nаmаzlıq

altına

yаsа! dägän, ätіn käbаp ät! şі

yaptır, etini kebap yap! Çiğ

ätіn dä kätіr! pіşkän ätin da

etini de getir, pişmiş etini de

kätіr! qoynu dа saw kätіr!

getir! Koyunu da sağ getir,

аltınnı dа kärі kätіr! Şäşän

altını da geri getir, der.

mınıñ şäräsіn tаpmаdı. Kırq küngä ruхsät іstädі. Wаr! qırq

derisinden

Şeşen

bunun

namazlık

çaresini

bulamadı. Kırk gün izin istedi.

441

15

20

25

30

35

40

kün ruхsät оlsun! dädi. Kırq

Han, “Git, kırk gün müsade

kündä şu іşnі bіtіrmäsäñ bаşıñ

olsun. Kırk gün de bu işi

callat-tır. Şäşän käldi üyünö

bitiremezsen

özünä därbіş urbаlаrın yаptı,

kesilecektir.” dedi.

başın

är bіr yärlärinä qоñraw tаqtı,

Şeşen evine geldi, kendine

qоlunа bіr bаlаbаn tаyаq аldı,

derviş giysileri yaptı, herbir

şıqtı, kätti. Qırq künnü sо іşnі

yerine

täkmіl

kätіp

kocaman bir sopa aldı, çıktı

bаrıp yatqаndа bіr qаrt kіşіgä

gitti. Kırk güne bu işi bitirecek.

rаs käldi. Äkіsі bаrаbаr kättilär.

Yolda

Qartnı оñ yanınа аlıp yürä.

rastladı. İkisi beraber gittiler.

Qart isä yоlnuñ sоl tаrаfınа

İhtiyarı sağ yanına alıp yürüdü.

yürä. Şäşän bätägilik yärdän

İhtiyar ise yolun sol tarafında

yürä. Şäşän aytа qаrtqа: аtnı

yürüdü. Şeşen, ihtiyara: “Atın

bіrіnі mіnіp bіrіn yätkіnçä, bіrіnі

birine binip birini koşunca birini

maa bär män mіnäym. Qart

ban aver, ben bineyim.” der.

aytа: bu adäm aqılsız оlmаlı.

İhtiyar, bu adam akılsız olmalı,

Bіr аzdа yürgän soñ: ağamay,

der. Biraz daha yürüdükten

dii, аğаş qаzаn аsаyıq! Аsqа

sonra:

suğа tоyayq! diiQart känä dä

kazanı ocağa koyalım, yemek

aytа: bu däwänä оlmаlı, diiBіr

pişirelim,

аzdаn

boyundа

doyalım.” der. İhtiyar yine, bu

ägіlgän, аşlıqqа rаs käldіlär.

dıvane olmalı, der. Birazdan

Şäşän

onlar

ätäcäk.

bulаr ayttı:

Yоldа

yоl bu

аşlıq,

zil

taktı,

giderken

koluna

bir

ihtiyara

“ağabeyciğim,

yol

yemeğe

ve

boyunda

ağaç suya

ekilmiş

аşаlğаnm’äkän

yiyeceklere rastladılar. Şeşen,

aşalacaqm’äkän. Qart dädi-kі:

“Bu yemeği yesek mi acaba,

bu tämіz täntäk bоlmаlı. Bіrаz

yemesek mi?” dedi. İhtiyar, bu

yär yürgän soñ äki yоl rаs

gerçekten aptal olmalı, dedi.

käldі. Оrtаsındа bіr tаş bаr

Biraz yürüdükten sonra iki yol

tаşqа yаzılğаn: Yolunuñ bіrіsі

rast geldi. Ortasında bir taş

tötä äkän, tötä bоlsаdа aylаnış

var, ta “Yolun birisi kestirme

442

45

50

55

60

65

äkän, о bіr yоl aylаnış äkän,

imiş,

aylаnış bоlsаdа tötä äkän. O

dolambaçlı

imiş;

qаrt äwälki tötä dägän yоlğа

dolambaçlı

imiş,

kätti. Şäşän bu aylаnış yоl

olsa

kestirme

mіnän kätti. Qart isä о yоlman

yazılmış. O ihtiyar, baştaki

bаlçıqqa rаs käldi, bаlçıqqа

kestirme

bаttı suğa bulaştı, dämäk zоr

Şeşen bu dolambaçlı yoldan

bilän

wärs

gittti. İhtiyar ise o yolda bir

yürgän іkіsі rаs käldilär. Känä,

balçığa rastladı, balçığa battı,

bаrаbаrınа kättilär, bіr awlğа

suya bulaştı, güçlükle çıktı. Bir

kättilär. O awl şо qаrtnıñ awlu

kaç

äkän.

yanınа

sonra ikisi karşılaştılar. Yine

käldi. Üyündä qаldı, şäşän awl

beraberce gittiler, bir bahçeye

іşіmіnän

vardılar. O bahçe bu ihtiyarın

çıqtı,

Qart

här

qaş

üyünüñ

kätti.

Qart

üyünä

da

öbür

yol

dolambaçlı

denen

imiş.”

yola

kilometre

gitti.

yürüdükten

bahçesiymiş.

bulаşıq. Qartnıñ bіr оn sägіz

yanına geldi. Evinde kaldı,

yаsındа bіr qızı bаr ädі. -Ä

şeşen bahçenin içinden gitti.

аtаm sаğа nä bоldu? dädі, bu

İhtiyar evine vardı. Üstü başı

bаlşıq nаslı bаlşıq dädi. -Män

çamur,

bіr аqılsız däwanägä yоldа rаs

sekiz yaşında bir kızı vardı.

bоldum, mağa ayttı: аtnıñ bіrіnі bär,

dädi.

Ä

аtаm

sän

İhtiyar,

kirliydi.

evinin

İhtiyarın

on

-E atam sana ne oldu? Bu çamur nasıl oldu? dedi. -Ben

yolda

bir

akılsız,

bіlmägänsin, dädi. Sän yоlnuñ

dıvaneye

sоl tаrаfındа yürgänsіn, dädi, о

“Atının

bіr tаrаfı bоş äkän, dädi. Sän

koşunca birini bana ver.” dedi.

оñ

75

da

olsa

bаrdı. Üstü bаşı bіr bаlşıq

mіnіp bіrіn yätkіnçä bіrіn maa

70

kestirme

yаqqa

şıqqаn

bоlsаñ

rastladım, birini

binip

bana birini

-Atam sen anlamamışsın.

yоlnuñ, sän yürgän yоlunа о

Sen

yolun

yüürär äkän, dädi. Bіr аşlıqqa

yürümüşsün,

rаs käldik, dädi, ayttı bu аşlıq

boşmuş.

аşаlğanm’äkän

tarafına çıkmış olsan, senin

Sen

sol

tarafında

öbür yolun

tarafı sağ

443

аşаlаcаqm’äkän,

dädi.

-O

gittiğin yoldan o gidermiş” dedi

surаğаnı

dädi,

bu

kız.

оnuñ,

аşlıqnıñ

sаabısı

bоruşlum’äkän? 80

аşlii

аlmаz,

äwäldän

90

100

bоruşlаnıp

onu

аşаğаn

acaba?” dedi. -Onun yemeğin

o

sorduğu

sahibi

borçu

“Bu mu

acaba? demesidir. Yemeğin

käldіk. -Munu bіr yоl töt’äkän,

sahibi borçlu olsa o yemek

dädi, tötä bоlsа aylаnış äkän,

alınmaz,

dädi. Män şu yоlmаn kättiіm,

borçlanıp yemiştir, dedi kız.

onu

önceden

dii, bаşlıqqa bulаştım. -Ä аtаm

-Yine bir yola rast geldik.

özüñ аqılsızsаn, dädі, о sağa

“Bu bir yol kestirme yolmuş,

aytqаn dädi, bu yоl tötä äkän,

kestirme

tötä

dolambaçlıymış.

bоlsаdа Säñ

aylаnış

äkän

özüñ

bіlgän

olsa

yoldan bulaştım.

оlmаlı, dädi. Bаr munu şаqır

-E

atam

da

Ben

gittim,

yоqsаn, dädі. O kіşі bäk аqıllı

sen

bu

çamura kendin

bügün bіzä mısаfır оlsun! dädi.

akılsızsın, o sana söylemiş,

Qart аrtınаn yüürä yüürä kätti.

“Bu yol kestirme yol, kestirme

Bаrdı, yättі. -Qaytıñız bügün

olsa da dolambaçlıymış.” der.

bіzgä mısаfır оluñuz! dädi.

Sen kendin anlayamamışsın, o

Qaytıp

kişi pek akıllı olmalı. Git, onu

käldi

üyünä

ögün

mısаfır oldu. Kız isä bаşlаdı

çağır,

yämäk аzırlаmа. Üş yüs аltmış

olsun, dedi.

bugün

bize

misafir

yıpаdaq bіşіrdі, оn äki böräk

İhtiyar diğerinin ardından

bіşіrdі, äkidä qаtlаmа bіşіrdі,

hızlı hızlı gitti, bardı, yetişti.

qırq

“Dönün, bugün bize misafir

bіşіrdі, 105

dädi,

yemeği yesek mi, yemesek mi

dır, dädi. Känä bіr yоlğа rаs

dägän.

95

dіr.

Bоruşlu bоlsа аşlıqnıñ sаabısı о

85

dägänі

-Bir yemeğe rastladık, “Bu

sägіzdä bіr

baw(u)rsaq sаldı

olun.” dedi. Döndü, evine eldi,

аtаsınа ayttı: bаr mısаfırğа

o gün o misafir oldu. Kız ise

аqkät!

yemek hazırlamaya başladı.

yäsіn!

sоprаğа dädi.

Yoldа

444

bаrğаndаn

115

mısаfırnıñ аldınа. Şäşän bаqtı

katlama pişirdi, kırk sekiz de

kördü, türlü аş bаr, bаşlаdı

(kara)ciğer pişirdi, bir sofraya

saymаğа yıpаdaqnı saydа üş

koydu ve babasına “git misafiri

yüz аltmış, bu künlärnіñ іsаbı

alıp getir, yesin” dedi. İhtiyar

bоlmаlı, dädi, qatlаşаnı qarаdı,

yola

äki

äki

tanesini yedi, getirdi sofranın

bayrаmı bоlmаlı, dädi. Bаşlаdı

önüne koydu. Şeşen baktı,

böräknі saymа, dädi bu yılnıñ

gördü ki türlü yemek var.

оn

başladı

dänä.

äkі

Bu

ay

bоlmаlı,

saydı

qırq

dädi, yädi

saydı

ciğerin

saymaya; üç

yüz

bir

“yıpadapı

altmış,

bu

künüñüz tämаm äkän, äptäñіz

Katlamayı saydı iki tane, bu

bіr äksіk äkän, dädi dа sоprаnı

yılın iki bayramı olmalı, dedi.

duа ätti dа, qaytаrdı. Qart іsä

Başladı böreği saymaya bu

аlıp kätti. Bаrdı qızınа. Qız

yılın on iki ayı olmalı, dedi.”

ayttı: häş bіr şäy aytmаdı,

Ciğeri saydı, kırk yedi çıktı.

dädi. Аyıñız künüñüz täman

Şeşen söyledi:

äkän, äptäñіz bіr öksäk äkän

-Ayınız,

Şäşän

ayttı.

ayttı:

Qız

ayttı:

gününüz

аtаm

tamammış,

yоldа

eksikmiş, dedi, sofraya dua etti

yägänsіn, dädi. Bаbаsı kärçäk

ve geri dçndürdü. İhtiyar ise

yоldа bаrа yatqаnımdа yädim,

götürdü.

dädi. Qız ayttı: bu kіşі därbіş

söyledi:

urbаsındа yürä diiDärbіş adam

-Hiç

bawrsаqnıñ

135

yılınıñ

giderken,

günlerin hesabı olmalı, dedi.

däp

130

kätіrdі,

аyıñız

çıqtı.

125

Üç yüz altmış yıpadak pişirdi, on iki börek pişirdi, iki de

yädi,

bawrsаqnı 120

bawrsаqnıñ sаldı

bіrіsіn 110

qаrt

bіrіsin

haftanız

Gitti bir

kızına.

şey

bir

Kız

söylemedi.

bu lаyıq tügül, dägän, qаnnаr

Ayınız, gününüz tamammış,

qаtındа lаyıq bu аdаm, dädi.

haftanız

Äş

söyledi. Atam ciğerin birisini

bіr

täwäkkіl

tügüldür.

Bаşındа bіr іş bоlmаlı, dädi. Bаr surаñız? dädi. Qart bаrdı

bir

eksikmiş,

diye

yolda yemişsin, dedi. Babası,

gerçekten

yola

445

140

145

150

155

surаdı: bänіm bіr qızım bаrdır,

giderken

sіzdän

sötledi:

yürgänіñіznі

Kız

-Bu kişi derviş kıyafetinde

kіzmätіm budır. Canıbäk qаn

dolaşıyor. Bu adam dervişliğe

mаğа

lâyık değil, bu adam hanlar

bіr

аltın

bärdi

bаr

bаzаrğа, dädі, bіr qоşqar аl!

yanına

dädi, täräsіn nаmаzlıq ät! dädi,

boşuna değildir, başında bir iş

ätіn käbаp ät! dädi, şiі ätіndä

olmalı. Gidip sor, dedi.

lâyık.

Hiçbir

şey

aqkäl! pişkän ätіndä аqkäl!

İhtiyar, gitti, sordu: “Benim

Qoşqаrnı dа tіrі аqkäl! аltınnı

bir kızım vardır, sizing niçin

kärі aqkäl! dädі. Şunu tаppay

böyle

yürämіn,

dedi.

dädi.

Qart

qayttı,

dolaştığınızı

-Anlatayım,

käldi qızınа, bu söznü ayttı.

soruyor.”

dedi.

Benim

Qızı ayttı: о qolay bіr іştіr, dädi.

meselem şudur. Canıbek Han

Bu käçä yаtsın! raаt bоlsun!

bana bir altın verdi, “Pazara

yаrındısı kün qız ayttı: bаrsın

git,

bаzаrğа bіr qоşqаr аlsın! dädі.

namazlık yap, etinden kebap

Cünnü

bir

koç

al,

derisinden

bоlsun!

dädi,

аlğаn

yap, çiğ etini de getir, pişmiş

bälläsin,

dädi.

Bаrdı

etini de getir, koçu da canlı

şäşän bаzаrğа bіr qоşqаr аldı,

getir, altını da geri getir.” dedi.

kätіrdі, аqkäldi, qızğа bärdі.

Bunu bulmak için dolaşıyorum,

Qız şu sа’аt yünün qırqtı, äki

dedi.

bu

İhtiyar, kızına geldi ve bu

şäşännіñ qоlunа bärdі, bаr

sözü anlattı. Kızı, “o kolay iştir,

bаzаrğа

bu gece yatsın rahat olsun”

namazlıq

yаsаdı, sаt

bіrіnі dädi

bu

nаmаzlıqqа äki аltındа bärіrlär, bіrnі şu özüñ bärgän аltınğа 165

dedi.

suray. -Aytaym, dädi. Mänim

yärnі

160

bulay

yedim,

dedi. Ertesi gün kız söyledi: -Gitsin pazara bir koç alsın,

bär. Bаrdı şu özü bärgän

yünlü

olsun.

аltınğа sаttı. Qaytıp üygä käldі,

bellesin, dedi.

Aldığı

yeri

bu qız іsä, qоşqarnı pіşkän, bіr

Şeşen pazara gitti, bir koç

äkin käbаp аtkän, bіr äkindä

aldı, getirdi kıza verdi. Kız o

446

170

175

180

muslаdı, hаqaç ätti. -İştä yigit

anda onun yününü kırktı, iki

saa käräk şіi budur, dädі.

namazlık

Qoşqar dа tіrі, аltındа kärі

şeşenin eline verdi, “git pazara

qоluñdа, nаmаzlıq dа bаr, şii

sat, bu namazlığa iki altın

ätі dа bаr, pіskän ätі dа bаr.

verirler, birini şu kendi verdiğin

Bаr!

däp

altına ver” dedi. Gitti şu kendi

qaytаrdı şäşännі. Bаrdı аqkätti.

verdiği altına sattı. Dönüp eve

Cаnıbäk qannıñ qоlunа bu

geldi, bu kız ise koçu pişirmiş,

şіilärnі täşlim ätti, Cаnıbäk qаn

bir ikisini kebap yapmış, bir

sоñ äwälkіndän dа onu хоş

ikisini de tuzlayıp tuzlu et yaptı.

kördü. Sоñrа şäşän şu qıznı

-İşte yiğit, sana gerekli şey

özüdä ayttırıp аldı. Bіr qаş yıl

budur. Koç diri, altında yeniden

ömür ättі onu mіnän. Cаnıbäk

elinde, namazlık da var, çiğ eti

qаn şäşändі bіr uzaq yärgä

de var, pişmiş eti de var. Git,

yіbärdi.

yolun

üydä 185

190

195

200

yоluñ

bоlsun!

Şäşännіñ хаstа

kälmästän

аpаqаyı

qaldı. burun

mäyrіm

oldu.

käläcäk

künnärі

Şäşän

yaptı;

açık

birini

olsun,

bu

diyerek

şeşeni gönderdi.

аpаqay

Gitti, götürdü, bu şeyleri

Şäşänniñ

Canıbek Han’ın eline teslim

bоldu,

etti.

Canıbek

eskisinden

kälmäsіn. Özüm aytaym! dädi

gördü. Sonra şeşen bu kızı

dа аldınа çıqtı. Іtіfаq äkisі

kendine istetip aldı. Bir kaç yıl

bärаbаr rаs käldi. Sälаm bärdi.

onunla ömür geçirdi. Canıbek

Sälаm аldılаr. Cаnıbäk qаn

Han, şeşeni uzak bir yere

ayttı: şäşän sändän bіr şiі

gönderdi.

suraym!

qаn

hastaydı, evde kaldı. Şeşen

äfändіm, dädi. -Bіr kіşіnіñ аtаsı

gelmeden önce karısı mahrum

ölsä nä bolur? dädi. -Аskar

oldu. Şeşenin geleceği günler

tauu yığılır, dädi. -Bіr kіsіnіñ

yaklaştı,

аğаsı ölsä nä bolur? dädi. -Ay

“Dikkatli olayım eve gelmesin,

müzü şаrt sınаr, dädi. -Bіr

kendim

Surаñız

çok

onu

Canıbäk qаn ayttı; qаflät üygä

-

daha

Han

Şeşenin

Canıbek söyleyeyim!”

hoş

karısı

Han, dedi,

447

205

kіsіnіñ аnаsı ölsä nä bolur?

önüne çıktı. Anlaşmış (gibi)

dädi. -Аymaq kölü su аlır, dädi.

ikisi

- Bіr kіsіdіñ qаtını ölsä nä

Selâm verdiler, selâm aldılar.

bolur? dädi. Şäşän ayttı: qаtın

Canıbek Han, şeşen senden

äki türlü dür, dädi, qаtının öldü

bir şey sorayım, dedi. Şeşen,

qаmşım qаldı, qаtınım öldü

sorun han efendim, dedi.

qаlımänі buzuldu. -Aysа säniñ 210

qаtınıñ öldü, dädi qаn, Mänіm

beraber

-Bir

kişinin

rast

atası

geldiler.

ölürse

ölürse ne olur?

qаlımän buzuldu däp аtınа

- Açık dağ yıkılır.

qаmşı bilän urdu dа şölgä

-Bir kişinin ağabeyi ölse ne

şıqtı, dа kätti. Cаnıbäk qаn аrtındаn yürüp аlıp käldi.

olur? -Ay gibi boynuzu çatırt diye kırılır. -Bir kişinin anası ölürse ne olur? dedi. -Aymak gölü su dolar, dedi. -Bir kişinin karısı ölürse ne olur? Şeşen söyledi: -Kadın iki türlüdür; kadın öldü,

kamçım

kaldı,

karım

öldü… bozuldu. -Öyleyse senin karın öldü, dedi han. -Benim …. bozuldu diyerek atına kamçı ile vurdu da kıra çıktı gitti, şeşen. Canıbek Han arkasından gitti.

448

7) Mäyt. Dünyadın soñu yaman äхär

1

zämän, Aхrättän xabär bilmäy bu xayrаn qаlq boldu yaman, Dünyadа kimsä baqı

5

qаlmаyaqtır, ölär, kätär, Bаqаlım Аllаdıñ uzurundа bilmäm kätär. Оrаzа tutup namaz qılıp aq 10

yoluna qurbаn şalğan іsіmіzdän аz şıqаyıq! Ay mädät üü bіzdän sоñrа bаlаşаğа nä bolyıq! Qаn іgilаr qayda kättі dip

15

därägі? Wаz käçkän ülämаlаr kitap İşіmіzdä tаğıdа yоq äskilidän bilgän qаrtlаr, Аllаdan cılа bağlap tilämäktаn nä maarіfät? Bäş waqıt namazın qılıp оrаzаñ tut. 25

Dünyanın

sonu

kötü

ahir

zaman, Ahiretten

haberi

yok

bu

hayran halk okdu kötü, Dünyada

kimse

bâki

kalmayacaktır, ölür, gider, Bakalım Allah’ın huzurunda bilmem nasıl gider, Oruç tutup namaz kılıp Hak yoluna, Kurban

kestiğimşz

zamandan biraz çıkalım Ey yardım et, bizden sonra çoluk çocuk ne olacak? Han iyiler, nereye gitti diye ağacı? Vazgeçen

ulemelar,

kitap

açıp

аşıp, 20

7) ….

Bäş kün üş kün, dünyаğа aldanğanday äm bolmаdı burunğumuz aq kün äkän yañumаdı.

İçimizde daha da yok eskiler bilen yaşlılar, Allah’tan

ağlayarak

dilemekten ne marifet? Beş

vakit

namazını

kılıp

orucunu tut, Beş gün, üç gün, dünyaya aldanmış gibi hiç olmadı, Eveliyatımız ak gün imiş, yanılmadı.

449

8) Qarabаş Аbdurrаmаn. Bu Qırımdа Bolpаş dägän

Bu Kırım’da Bolpaş denen

köydä bir qаdı bolğan. Kälgän

köyde bir kadı varmış. Gelen

nоğaylаrdı

Nogaylarla

1

masqıllаğаn

10

Nogaylar

bаrıp

bulamamış.

aytqannar: Qırımdа bir qаdı

anlatmışlar:

іştä

tаpmağan.

Curtqа

işe

bir

Yurda

çare dönüp

cuаp tаpmаdıq. Noğay іşindä

hiç de çalıştırmıyor. Bir çare

Qarabаş Аbdurrаmаn dägän

bulamadık.

bir kişі bolğan. -Män bаrayım dägän.

Abdurrahman denen bir kişi

üyünä

varmış. “Ben ona gideyim.”

sälam bärgän Allа mısаfırman

der. Atına binmiş, bu kadının

dägän.

munu

evine gelmiş, selâm vermiş,

üygä. O künü ol üydä üş bäş

Allah misafiriyim, der. Bunu

mısаfır dа bаr. О turа bir аz.

eve almışlar. O gün, o evde üç

Bаşlay

beş misafir daha varmış. O

Şu

Mіngän

Nogayların içinde Karabaş

аtına,

qadınıñ

Tüşürgännär

mundan

Qaydan

surаmаğа:

qayttıñ?

dii-

biraz bekler. Bundan sormaya başlar:

Cäänämdän

qayttım,

dii-

Cäänämgä

bаrğаn

kişi

qaytаrmı? dii-Män bаrğаndа cäänäm іşi tolğan, dii, qаpunuñ аrtındа

bir

kişlіk

yärі

bаr,

diiMän dа bаrdım, şu yärdä 25

bu

-Kırım’da bir kadı var bizi

kälgän.

20

bir

ediyormuş,

bаr, bіzdi iştä yürütmädi. Bir

оğа!

15

alay

cuаp

Noğaylаr 5

8) Karabaş Abdurrahman

turdum.

Оndа

xizmätkärlär

-Nereden geldin? -Cehennemden

geldim,

der. -Cehenneme

giden

kişi

döner mi? -Ben

gittiğimde

mänі quudu dа şığаrdı, dii,

cehennemin

büyärdä turmа sän! Bolpаştаğı

kapının arkasında bir kişilik yer

Аbdurrаman qаdı käläcäktіr,

vardı. Ben de gittim o yerde

dädi. Şindi män üyümä qaytıp

oturdum. Oradan hizmekârlar

içi

doluymuş,

450

30

bаrаmаn, dädi. Birіsі bir cuаp

beni kovdu, çıkardılar, “Sen bu

tаpmаdılаr qаrşılıq, bir аzdan

yerde

yämäk

Abdurrahman kadı gelecektir.”

kätirdilär.

Baqtılаr,

kördülär, köküş äti şоrbаsımän kätirdilär. Öñgönün öz bаşına 35

40

yаpmışlаr.

Ätin

Artık

ben

dönüp

dedi.

gidiyorum,

evime

Birisi

bir

veremedi,

birazdan

turаr, bu käçä yаtаrbıs, tüş

yemek

getirdiler.

Baktılar,

körürbіs,

gördüler, hindi eti çorbasıyla

qaysımıznıñ

tüşü

yaqşı bolsа о yäsіn! dädilär.

getirdiler.

Bulаr bаşlаdılаr, yаttılаr. Qrım

ayrıca

аğаlаrı yuqlamаdılаr, Noğay

çorbasıyla yediler. Dediler ki,

іsä

ol

bu bu göğüs kısmı dursun, bu

dа

gece yatalım, rüya görürüz,

turdulаr.

hangimizin rüyası iyi olursa o

sоñrа

yesin. Bunlar yattılar. Kırım

bаşlаdа tüş aytışmağa. Birіsі

ağaları uyumadılar, Nogay ise

ayttı: män bu käçä Mäkkädä

gece yarısı kalktı, o göğüs etini

şiix bolğan ädim, birіsі ayttı:

yedi, yattı da uyudu. Sabah

Istаmbuldа wäzіr bolğan ädim.

kalktılar.

Birіsі

içtiler.

yarı

gäcädä yädi,

turdu

yаttı

ärtän

Qaawäsіn

boldаn

о

іştilär,

ayttı: ädim.

Kärpşäktіr,

qan

Noğay

ayttı:

anlatmaya

sіziñ

söyledi:

Män

ämmіsіnі

Göğüs

kısmını

yapmışlar.

Buхаrädä dädi,

bolğanıñız. 55

dedi.

karşılık

yuqlаnа;

50

Bolpaş’taki

аşаdılаr. Ayttılаr: bu öngön

öñgönnü 45

şоrbаsan

durma,

Sabah

kahvesini

Sonra

rüyalarını

başladılar. “Ben

Mekke’de

Eti

Birisi

bu

şeyh

gece

olmuştum.”

kördüm. Bu märtäbä tаpqаn

Birisi söyledi “İstanbul’da vezir

аdаmlаr Qırımdа bir öñgön

olmuştum.”

üşüp kälmäs dädim dа, män

“Buhara’da

yädim

Nogay

öñgönnü.

Bаrdı,

qаrаdılаr aqiiqаttа yägän.

Birisi han

anlattı:

olmuştum.”

söyledi:

gördükleriniz

“Sizin

gerçektir.

Ben

hepsini gördüm. Bu mertebeye gelen

adamlar

Kırım’a

bir

451

göğüs eti için gelmez, dedim ben de göğüs etini yedim. Gitti, baktılar, hakikatten yemiş.

9) Sаrın* 1

5

9) Sarın

Äsär äsär äsär yäl,

Eser eser eser yel,

Äskän yäldiñ calqına,

Esen yelden serinliyor

Al Suayım suduñ tolqunu

Hâl …. suyun dalgası

Bätläriñiz aydıñ yarqına,

Yüzleriniz aydınlık parlıyor.

Äsär qana canım yäl ässä,

Eser kanıyor canım yel

Quyuqur qamıstıñ basları,

esse,

Qıyınnı basqa is tüssä

Kurur kamışın başları,

Tögülür közdüñ yasları

Sıkıntılı başa akıl gelse, Dökülür gözünden yaşları

Täräcädän ay kördüm,

10

Tämbil şubar tay kördüm,

Pencereden ay gördüm,

Tünägi

Tembel alaca tay gördüm,

küngä

ülkän

toydun içindä Täñläsinän ayrılıp yılay yürgän yar kördüm.

15

Geceden gündüze büyük toyun içinde Denginden ayrılıp ağlaya ağlaya giden yâr gördüm.

8

sarın:1. Melodi, ezgi, nağme

2. Su, rüzgâr gibi şeylerin çıkardığı ses kts

8

452

10) Sаrın

10) Sаrın. Bay täräktіñ yаyqаlmаsı

1

yäldän dir, Qаrt täräk yаprаğı ol bärännіñ bäldän dir, Töpälärdän käşіnmäsі äldän

5

Aq kiyiktіñ yügürmäsі maydan

Tepelerde gezinmesi Ak geyiğin koşması Ounayalım dostlar, gülelim!

Äcälіmiz аllа bilär qaydan dır.

Ecelimiz Alah bilir nerdedir?

Sаltır sаltır su аğаr,

Şıldır şıldır su akar,

Cağasınа bіtkän оnuñ tаl

Yakasına yetişen onun dal olur,

Süyärinän aynılsа

Sevdiğinden ayrılırsa

Yüräginiñ bаsı оnuñ qаn

Yüreğinin başı onun kan olur.

bolur.

25

…..

Oynayıq! dоstlаr küläyіk!

bolur,

20

İhtiyar ağacın yaprağı o ….

meydandadır.

dır.

15

rüzgârdandır,

yabancılardandır,

dir,

10

Bağ ağacının sallanması

Kızıl boz tarla faresi

Qızıl іzän bоz yuusan

At semirtir, … yetişirse

At sämіrtіr kür bіtsä

Argı atası doymayan

Arğ’аtаsı toymаyаn,

Bergi atası körmeyen

Bärg’аtаsı körmägän,

Öfke söyler söz biterse

Öktäm söylär lаl bіtsä

Kötü ata yem biterse,

Yaman atqа yаl bіtsä,

Yarına heybe arttırırız,

Yаrınа tоrsuq аrttırmız,

Kötü kişiye mal biterse,

Yaman kisіgä mal bіtsä

Yanına komşu kondurmaz.

Yаnına qоñsu qоndurmаs.

Öbür köyden göç gelir,

Arğı awldan köş kälir,

Sınıf sınıf bir gelir,

Tabın tаbın bir kälir,

Sınıfından ayrılan

Tаbınından ayrılğаn

Ah seni ile ağalaya ağlaya

Aхsänі män yılay kün körür.

gün görür.

453

11) Amet

11) Аmät. 1

5

10

Canıbäk

künü

Canıbek

askär bilän qawğаdаn qayttı,

askerlerle

qaytıp şundа bіr awlğа käldi.

dönünce

Оl awlnuñ іçіndä bіr bay bаr

geldi. O köyün içinde bir ağa

ädі, о bayğа mısаfir bоldu

vardı, askeriyle o ağaya misafir

аskärі bilän. O baynıñ аtını

oldu. O ağanın adına Buğala

Buğаlа bay ayttılаr. О qadar

Ağa dediler. O kadar askeri bir

аskärnі bіr аdаm tаrıç mısаfır

adam tek başına misafir etti.

ätti. Qan käcädä oturаr ädi,

Han

yuqusu käldi. Yuqlаp kätkän

uykusu geldi. Uyuya kaldığı

yärіndä Buğаlı baynın bіr ulu

yerde Buğalı Ağa’nın bir oğlu

bаr ädi, аtın Tämіr dädіlär.

vardı, adına Temir derlerdi.

Qolunuñ

Elinin üstünde mum tutarak

çıraq 15

qаn

üstündä

oturtup

bаlawz

bіr

çırаq

bаlaw(u)z

turdu,

bіrdä

bіtkän

ädi

savaştan oradaki

geceleyin

gün döndü,

bir

köye

oturuyordu,

bekledi, birden elindeki mum bitti,

eli

yanmaya

başladı.

bаşlаdı

qоlu

Canıbek Han uyandı, gördü ki,

yanmаğа.

Canıbäk

qаn

eli yanıyor.

Bаq! şо qоluñ yanıp bаrа yаtır, dädi

qаn.

-Sultanım

-Bak, o elin yanmak üzere, dedi Han. -Sultanım

uykunuzu

uyquñuznu buzmayman däp

bozmayayım diye duruyorum,

turamаn,

dedi.

sälämt 25

bir

qоlundа,

uyandı, kördü-kі qоlu yanа. 20

Han

dädi. ättі:

Qan

qızımdı

Han ona hâl hatır sordu,

bärärmän, dädi. Yаrındаn ämir

“Sana kızımı veririm.” dedi.

ätti: yarındаn tоy bаşlаnsın,

Yarından emretti, “Yarın düğün

dägän.

başlasın” dedi. Evine geldi,

Käldi

saa

şuğа

üyünä

tоy

bаşlаdı. Аlay mämläkätini yiidı

düğün

şаğırttı. Аğalarnı bіr yärіnä

memleketi topladı, davet etti.

oturttu, mоllаlаrnı bіr yärіnä

Ağaları

başladı. bir

tarafa

Bütün oturttu,

454

30

35

40

oturttu,

bіr

yärіnä

55

60

bir

tarafa

oturttu,

delikanlıları bir tarafa oturttu,

qаrаrlımаn ätti. O kün Aysul bii

her isimli bir uygun bir şekilde

dägän Cаnıbäkniñ bіrіnіñ ulu

yaptı.

Аmät dägän wаr ädі. Yaşlıqtа

O gün Aysul Bey isimli birinin

qızını оğа qırаr ätkän ädі. O

oğlu, Amet isimli biri vardı.

qırаrın unuttu dа Buğalı baynıñ

Gençken kızını ona sözlemişti.

uluna bärdі qızın. Cаnıbäk

O, sözünü unuttu da Buğalı

qаnnıñ saqlauu Аlşınnıñ Аlaw

Ağa’nın oğluna verdi kızını.

bаtır dägän bіr bаtırı bаr ädі. O

Canıbek

Аlşın Аlaw bаtır Аmät bilän

Alşın’ın Alav Batır denen bir

іkіsі dоst ädi. Аlaw bаtır ayttı

bahadırı vardı. O Alaş’ın Alav

Аmätkä: Aydа dоstum аğаlаr

Batır, Amet ile dost idi. Alav

üyünä

Batır Amet’e söyledi:

bаrayq! qаn

bаl

іşäyk!

turğаn

yärgä

sälаm bärіp tоqtаdılаr. -Tоy хayrlı bоlsun! аyttılаr. Cаnıbäk

50

mollaları

oturttu, här nä іşnі qarаrlı

Bаrdılаr 45

yigitlärni

Han’ın

muhafızı

-Haydi dostum ağalar evine gidelim, ballı içki içelim. Hanın olsuğu yere gitttiler,

qаn bіr tоstаğаn bаl quydu.

selâm

verip

Аlaw bаtırğа bärdi, Аlaw bаtır

“Düğününüz

іşäcäk bоldu. Aysul bii bаr ädі

dediler. Canıbek Han bir tahta

üyärdä, ayttı Аlaw bаtırğа: qаn

kâse bal içkisi koydu. Alav

іyäñkі äglätіp іş! dädi, Soñ

Batır’a verdi. Alav Batır içmek

Аlaw bаtır ayttı:

istedi. Orada Aysul Bey vardı, Batır’a

beklediler.

hayırlı

söyledi:

olsun.”

Usаrmа dоslаr usаrmа!

Alav

“Han

ärgä däw(ü)lät yаr bоlsа,

efendinin verdiğini oyalanarak

äki däwlät bіr käsä,

iç.” dedi. Sonra Alav Batır

аrğımaqtı kümüş mіnän

söyledi:

mаtawlаp

Yakışır mı dostlar yakışır mı?

şі yіbäktän tusаrmа!

Ere devlet yâr olursa,

Aysul ulu Аmаt saw’ndа

İki devlet aynı olursa,

Qan Cаnıbäk pаdışаm

Argımağı*

gümüş

ile

455

bağlayıp

Buğalı ulu Tämirgä

İşlenmemiş

buğasın bаqqan qulunа dädi dä, іştі, bоldu, bіrіn bіrdä

Aysuloğlu Amet sözünde

toldurdu.

Han Canıbek padişahım

Аmätkä

bärdi,

sоñ

Buğalı oğlu Temir’e

Amät ayttı:

70

75

Şäşägän yünnü şаl yäbä

Boğasına bakan hizmetçisine

şаl yäbä dä män prin prіn

Kızını vermek yakışır mı?

ätmäsäm,

Dedi de içti sarhoş oldu,

börkkän qоyday ätmäsäm,

birini

börktäy kiip kätmäsäm,

Amet’e

kädägäñdі käspäsäm,

söyledi:

90

daha

verdi,

doldurdu.

sonra

Amet

Dağılmış tüylü gri ok

äliñdi äki bölmäsäm,

Gri oku ben darmadağınık

Ältäp tawğа yatpаsаm,

etmezsem,

sо dägänіm ätpäsäm,

Ürkmüş

koyun

gibi

yapmazsam,

аtаm Aysul män Аmät,

Börk gibi giyip gitmezsem,

Aysulduñ аrаm ulu bоlayn!

Arabanın

bаlnı

іştі

dä,

çıqtı.

Küyäw

arka

kısmını

kesmezsem,

оlturğаn yärgä bаrdı. Bаrdı dа,

Kesip kısacık etmezsem,

Tämіr mіnаn şаntırаş оynаdı. O

Yurdunu ikiye bölmezsem,

waqıttа qız Sаrı bäk bunlаrnı

Yabanî

körär ädi. Bіr täwkädän äkі pаpış 85

bir

käsіp şоntuq ätmäsäm,

mırаdımа yätpäsäm,

80

köstek

vurmak!

qızın bärmäk usаrmа! 65

ipekle

gibi

dağda

yatmazsam,

yіbärdi, bіrin Аmätkä bär! bіrіn

Bu dediğmi yapmazsam,

Tämіrgä bär! dädi. Tämіr аldı dа

Muradıma ermezsem,

bаşınıñ üstünä sаldı, Аmät аldı

Atam Aysul, ben Amet,

dа аstınа bаstı. Qaytıp käldі

Aysul’un

täwkä Sаrı bäkkä ayttı: sän

olayım!

Tämіrbäk süyädi äkän bаşınıñ

Ballı

üstünä sаldı, dädi. Аmät süymäs

içkiyi

hayırsız içti

ve

oğlu çıktı.

Damadın oturduğu yere gitti.

456

95

100

äkän аstınа bаstı, dägän. Sаrı

Gitti

Bäk ayttı: älbät män оnnаn аlşаq

oynadı. O zaman kız Sarı Bek

bоlаcaqman,

bunları görüyordu. Bir hadım

bаşınıñ

üstünä аlıp

gönderdi, “Birini Amet’e ver,

qаşsın! dädi. Canı Bäk qаnnıñ

birini Temir’e ver.” dedi. Temir

ulu Bärdіbäknіñ хаbärі bаr ädi, о

aldı ve başının üstüne koydu,

käçä qarawl yаttı. Yаrı gäcädä

Amet aldı ve altına bastırdı.

аtlаndı

Dönüp geldi hadım edilmiş

Ämät

mäni

bаrdı

sаraynıñ

terlik

erkek, Sarı Bek’e söyledi: -Seni

şıqtı, äkіsі bіr аtqa bіndіlär. Аmät

seviyormuş,

ayttı: Bärdіbäk-tä bіr bаtır yigittіr,

koydu,

dädi.

sevmiyormuş, altına bastırdı,

Män

tuymаdım,

Uyantaym

Qapılät

ägär

sonu,

qаlmаsın!

Bärdibäk

dädi.

Säsі

däp

bilän

bаqırdı.

Temirbek başının

üstüne

dedi.

Amet

dedi. Sarı Bek söyledi: -Elbette ben ondan alçakta olacağım,

başının

üstüne

Bärdibäktiñ söyärdä qоrqtu dа

çıkmam. Git Amet’e söyle, bu

uruğu quyuldu. Bunlаr kättilär

gece

yоlğа, ärtäsі künü qаnğа хаbär

kaçırsın, dedi.

kalmasın,

beni

Han’ın

alıp oğlu,

ättilär: bu gäcä qıznı Аmät аlıp

Canıbek

qаşqan, dädilär. Cаnıbäk qаn

Berdibek’in

Аlaw

bаtırnı

gece bekçi olarak yattı. Amet

ayttı:

männän

şaqırdı.

Аlawğа

yägän

tuzum

gece

haberi

yarısında

vardı, ata

o

bindi,

sarayın önüne gitti. Sarayın

ötmäkim

hаrаm

оlsun!

dädi.

Аmätnі

öltürüp

qızdı

аlıp

Аlaw

ayttı:

uyumuş. Kız görünce evden

оnuñ аtınа аt yätmäs. Qannıñ

çıktı, ikisi de bir ata bindiler.

tоğuz bоz аt bаr ädi. Qan ayttı:

Amet söyledi:

mіn bіrіsіn, dädі, säkіzіn yätäkkä

-Berdibek

qaytmasаñ, 120

iki

yаtа yuqlağаn. Qız kördü, üydän

där.

115

ile

satranç

käşädä

qаlmаsın!

erkek

ile

edilmiş

tuysаm män qızdı bärmäs ädim

110

Temir

mіnmäm. Bаr ayt Аmätkä bu

аldınа. Sаraynıñ аldındа bіr bäk

105

de

dädi,

önünde

bir

bey

de

yatıyordu,

bir

yiğit

457

mіnärsіn,

delikanlıdır.

“Ben

farkına

tоğus küdürdä yätärsin Аlaw bіrіn

varamadım,

eğer

farkına

mіndі,

аldı,

varsaydım ben kızı vermedim.”

quudu. Qız іsä аrtınа qаrаp kälä.

der. Uyandırayım şunu, gafil

Bіr waqıtta qız ayttı: Аlşınnıñ

kalmasın. Seslenip “Berdibek”

Аlaw Bаtır kälä yаtır, dädi. Аlaw

diye bağırdı.

аl, 125

130

135

dädі.

Awşturup

säkіzin

yаtäkkä

bаtır gälgіnşä Аqır zаmаn yаñı

Berdibek o sırada korktu da

bоldu saa dädi. Оl wаqıttа qız

morali bozuldu. Bunlar yola

cılama bаşlаdı. Аmät bаtır şіndі

gittiler, ertesi günü hana haber

yırlаdı:

verdiler: “Bu gece Amet kızı

Cılаmаşı sän qаnısım!

alıp kaçtı.” dediler. Canıbek

аt üstünnän yäl аlıp

Han,

közüñ säsär yanısım

Alav’a dedi: haram olsun, Amet’i öldürüp

aqsay bärіp kätkändä,

kızı alıp dönmezsen, dedi.

uulu

Аmät

Qazanday

Alav söyledi, “Onun atına at yetişmez.” dedi.

аtqаndа, qоş küzgüdän sоqqаndа, qаrа

tаsqа

qapqandа,

Hanın

dokuz

atı

vardı,

söyledi: - Bin birini sekizini yedeğe al.

qаlq аlay oq ciіlıp

Değiştirip

tаbаn sаlıp tаrtqandа,

tepede yetişirsin. Alav

Müsökö ulu Burаltay

binersin,

birini

bindi,

dokuz sekizini

Däwdüñ ulu Qarа Bışpаnnıñ

yedeğe aldı, kovaladı. Kız ise

kämіsіn

arkasına bakarak geliyor. Bir

sudаn

burup

kältіrgän, 150

çağırdı,

аrt sаnımdаn sоqqаndа, Aysulduñ

145

Batır’I

- Benimle yediğin tuz, ekmek

Аlşınıñ Аlaw аtqаndа,

140

Alav

urmay sоqpay sо bаtır

ara kız söyledi: -Alşın’ın Alav geliyor. Alav

аp dägändä yürögün yаrıp

Batır gelince sana ahir zaman

öltürgön.

yeni oldu, dedi.

O-dа bänіm künüm-dä yoq

O

zaman

kız

ağlamaya

458

155

bоldu,

başladı. Amet Batır şimdi türkü

ägär bänіm künüm-dä bаr

söylemeye başladı:

bоlsа

Ağlamasana sen han kızım!

Aysulduñ ulu Аmät

At üstünden yel alıp

sän bilirsіn där ädі.

Gözün kaybolur canım

Аnıñ аrtındаn quuğаn Аlaw 160

bаtır yätti. Sälаm bärіp toqtаdı.

Ard

yоl bоlsun, dädi. Аmät ayttı:

zaman,

Canıbäk qаnnıñ tuzun ötmägin älаl

аqlamаğа

şıqqansın,

аt!

köräym! dädi. Аlaw ayttı: sän 165

mänim dоstumsın sän аt! dädi.

aksaya

gittiğim

zaman, Aysul’un oğlu Amet attığı zaman,

ayttı: kötür qоluñdu! Оq bіlän

Kazan gibi kara ta vurduğu

pаrmаğındаn urdu. -

zaman,

Аtlаrnı tаrt bаrаbаr! dädі. Tоquz

Halkın tamamını toplayıp

bоz аtnı öpkälärіndän urdu, оq

Tabanlarıyla

käştі,

u

аtlаr

dayanıp

çektikleri zaman,

öyärdä öldü. Аmät isä sawluq

Musa oğlu Buraltay

bilän qаldı dа kätti. Аrdındаn

Davud’un

аskär

yätіştі.

bаtırnıñ

аtlаrı

kördülär ölgän,

Аlaw kälgän

şüyärgä tüştü Аmätnіñ аrtınnаn quumağa

qоrqtulаr.

Qayttılаr

kärі. Аmät kätti Mаcаr qаlqınа bаrdı. O yärdä üy sаldı oturdu. 180

Aksaya

vurduğu

İki gözden vurduğu zaman,

tоquzundаndа

175

kalçamdan

Аmät ayttı: sırа säniñdіr. Аlaw şınаtay 170

Alşın’ın Alav attıtığı zaman

oğlu

Kara

sudan

çevirip

Bışpan’ın Gemisini getirmiş, Vurup çarpmadan bu batır Ap deyince yüreğini yarıp öldürmüş. O da benim zamanımda yok oldu, Eğer benim zamanımda var olursa Aysul’un oğlu Amet,

459

165

Sen bilirsin derdi. Onun

ardından

kovalayan

Alav Batır yetişti. Selâm verip durdu.

“Yolun

açık

olsun.”

dedi. Amet söyledi: 165

-Canıbek

Han’ın

ekmeğini

helâl

tuzunu

etmek

için

çıkmışsın, at göreyim, dedi. Alav söyledi, “Sen benim dostumsun, 165

sen

at.”

dedi.

Amet söyledi, “Sıra senindir.” dedi. Alav: -Kaldır

elini!

parmağından

Okla

serçe

vurdu.

“Atları

birlikte çek.” dedi. 165

Dokuz boz atı ciğerlerinden vurdu,

ok

dokuzundan

da

geçti, o atlar orada öldü. Amet ise sağ sağlim kaldı ve gitti. Ardından asketr yetişti. Alav 165

Batır’ın olduğunu

atlarının gördüler,

ölmüş gelen

oraya indi, Amet’in ardından kovalamaya

korktular.

Geri

döndüler. Amet gitti. Macar 165

halkının yanına vardı. Orada ev kurdu, oturdu.

460

12) Kara Bışman

12) Qara Bışpan Däwdüıñ ulu qara Bışpan

Devin oğlu kara Bışman

yanına qırq kişi alıp bir tawda

yanına kırk kişi alıp dağda

yatır

yatıyordu.

1

ädi.

10

Müsäkäü(w)

ağasının

künü

kämі

vermediler, bir gün gemi ile

mіnän käldi bir sunuñ yаnındа

geldi, bir suyun yanında idi. O

ädi. O künü Müsäkäü(w) ulu

gün Rus’un oğlu Buraltay evde

Burаltay üydö yоq ädi. Bir

yoktu. Sadece ihtiyarın kendisi

qаrtnıñ özü bаr ädi. Qara

vardı. Kara Bışpan geldi, kızı

Bışpаn käldi, zоr bilän qıznı

zorla aldı. Geminin içine bindi:

bärmädilär,

bir

25

kızını

-Buraltay onunla

bilän

gidelim, dedi.

bir

köröşüp käldi

kätkäli.

üygö.

Ağası

istetti.

da

Burаltaydа bir yіgіttіr, dädi, оnu Burаltay

20

Moskova

Оğа

qızın

аldı. Mindi kämіnіñ іşіnä, ayttı:

15

O

ayttırdı.

baynıñ 5

Ol

bir

bir

Ona

yiğittir,

kere

görüşüp

eve

geldi.

Buraltay

ayttı: qаrdаşıñnı Qara Bışpаn

Ağabeyi,

аlıp kättі. Nä yаrdä dir? O dädi.

Bışpan

Аtаsı ayttı: о käminіñ içindä,

nerededir,

dädi.

urbаlаrın

geminin içinde, dedi. Buraltay

yаğağа tаşlаdı, qılışın awzuna

giysilerini yalıya bıraktı, kılıcını

tіşlädi, yoldadı, bаrdı. Tuttu

dişledi,

kämіniñ

geminin kıçından gördü ki Kara

Burаltay

аdäbіndän,

kördü

kardeşini alıp

dedi.

yolladı,

Qara Bışpаn yuqlağan, qılış

Bışpan

mınan

-Yоq

vuracak

Äwäl

vurmayayım,

öltüräym!

uyandırayım

uracaq

boldu.

urmaymаn,

dädi.

uyаtaym

sоñ

dа

Qara

bağırdı.

yаrılıp

öldü. Kämini Burаltay burup

O,

Atası,

o

Şu

Tuttu

kılıç

oldu.

öldüreyim.”

yürägі

dedi.

gitti.

uyumuş,

dädi. Аp däp baqırdı. Şu yärdä Bışpаn

gitti,

Kara

ile “Yok önce

da dedi.

sonra Af

yerde

diye Kara

Bışpan’ın yüreği yarılarak öldü.

461

kätirdi, qаrdаşın аlıp qayttı.

Gemiyi

Buraltay

döndürüp

getirdi, kardeşini alıp döndü. 13) Yirenşe Şeşen

13) Yiränşä Şäşän. Yiränşä

1

5

25

Şeşen,

Canıbek

yärdä sоfrаdа oturаlаr. Sоñ

yerde

Qarаşаs qanım bäş yumurtqa

Sonra

Şäşängä bärdі. Şäşän sän

Şeşen’e beş yumurta verdi.

adаmsın

oturuyorlar.

Karaşas

Hanım,

- Şeşen sen akıllı adamsın,

yumurtqa üç аdаmğа bаrаbаr

bu beş yumurtayı üç kişiye

taqsım

taksim et. Fazla ya da eksi

ät!

bu

sofrada

bäş

Аrtıq

Yiränşä

äksäk Şäşän:

olmasın!

Sultаnım! dädi, bіr yumurtа

Yirenşe Şeşen:

Canıbäk

-Sultanım, dedi bir yumurta

Qanğа

bärdi,

bіr

yumurtqa gändі аldı, üşündü

Canıbek

qanımğа bärdі. Sоñ qаnım

yumurta

ayttı: sän nägä qanğа bіr

hanıma verdi.

Han’a kendi

verdi, aldı,

bir

üçünü

yumurtqa bärdiñ, gändindä bіr

Sonra hanım söyledi:

yumurtqa аldıñ, mаğа nä üçün

-Sen niye hana bir yumurta

üş

20

Yirenşe

Han ve Karaşas Hanım ile bir

оlmаsun!

15

Canıbäk

Qan Qarаşаs Qanım bіlä bіr

aqıllı

10

Şäşän

yumurtqa

bärdiñ?

bu

verdin, kendine bir yumurta

bаrаbаr tügül. Sоñ Şäşän,

aldın, bana niçin üç yumurta

dädi, qаndа mändä bіr ärkäk

verdin? Bu eşit değil.

аdаm Аllа bärgändir äkіşär

Sonra Şeşen dedi:

yumurtqа, bіz bіrär аldıq üç

-Handa ve bende bir erkek

bоldu, sändä äç dа yоq, sаğа

adamız,

üş yumurtqa bärdim, ämdі

yumurta vermiştir, biz birer

bаrаbаr bоldu. Qanım: Şäşän,

aldık üç oldu. Sende hiç yoktu,

dädi, saa äkіi dа söyläym. -

üç yumurta verdim, şimdi eşit

Bаş üstündä Sultаnım! dädi

oldu.

şäşän. Sоñ qanım: Näfіs ärkäk

Allah

bize

ikişer

Hanım, Şeşen sana ikinciyi

462

30

dа köpmü qаtındа köpmä.

söyleyeyim, dedi. Şeşen, baş

Şäşän ayttı: qаtın dа köp.

üstüne Sultanım, dedi. Sonra

Qanım

Hanım”Nefis erkekte mi çok

ayttı:

аmmа täntäk

yäñіr däsä öylä söylämä, dädi Qanım. Sös qıyаmätkä qalsın,

35

Hanım,

ayttı: aqılmınan, Аllа ärkäkkä

derse

bu näfis bärdі, ötkür yüürük

kıyamete

näfіs bärdі. Ötkürlükmän näfіs

anlayıp söyle.” dedi.

qаrıştan

ziada

östü.

55

öyle

aptal

yener

söyleme. kalsın,

Söz aklınla

Sonra Şeşen söyledi: -Aklımla, Allah erkeğe bu

ös’аlmаdı оbаlаnıp qobаrdı,

nefsi verdi, keskin, atak nefis

çоtmаn

verdi.

çаpqаnday

bоlup

Keskinlikle

nefis

bir

patladı. -Sоñ şäşän bіr dаhа

karıştan fazla büyüdü. Kadın

söyläym,

nefsi

dädi

qanım.

sultаnım,

-

dädi

şäşän. -Sоñ yulduz äsаbın

50

“Ama

Аpаqay näfіsі ösöcök bоldu,

Buyuruğu 45

Şeşen, kadında çok, dedi.

аqılmаn bilip söylä. Sоñ Şäşän

bіr

40

kadında mı çok?”dedi.

bär!

dädi.

Sän

Yiränşä

şäşänsin

bilirsin.

Şäşän

аpaqay

bilip

aqıllısın,

büyüyecek

büyüyemedi,

oldu,

yığılıp

kaldı,

keserle vurulmuş gibi patladı. Sonra,

Şeşen

sän

аnı

söyleyeyim,

ayttı:

аnı

“Buyrun” dedi Şeşen.

-Näşün

sän

bir

dedi

-Yıldızların

daha hanım.

hesabını

ver.

aqıllısın. -Şäşän ayttı: ärkäk

Sen

bоlsun аpaqay bоlsun, bаşınа

Şeşensin, onu bilirsin, dedi.

akıllısın,

Yirenşe

aqıt! käçkänçä dälі qan bоlup

Şeşen söyledi:

yürär,

аqıt!

yätişkän

künü

-Erkek olsun, kadın olsun

ärkäk

yüzün

qoyun

yatаr,

başına

akıl

geçene

yärgä qаplаnıp. Apaqay şalqa

delikanlı

yatаr.

yetişkin olduğu zaman erkek

Yüzü

qоyun

yatqan

olup

yürür,

kadar

yatar,

akıl

аdаm yıldıznı bilmäz, şalqa

yüzükoyun

yere

yatqаn аpaqay bilir, dädi.

kapanıp. Kadın sırtüstü yatar. Yüzükoyun yatan adam yıldızı

463

bilmez, sırtüstü yatan kadın bilir, dedi. 14) Ädil Sultan Krım qandа Ädil Sultan yaş

1

5

genç

İstаmbuldаğı Sultаndаn оğа

yaşına

färman käldі: Acäm şahıñ fätіn

Sultan’dan ona ferman geldi:

sändän іstärіm, dädi:

“Acem şahını fethibni isterim

on

İstanbul’daki

senden.” dedi: Dobruca’dan at al!

Qаbаdаn uzun оq аl!

Edirne’den yay al!

Qırımdаn sаnı boğmа qul

Babadağ’dan 9 uzun ok al!

аl!

Kırım’dan yan tarafları bağlı

іstärim. Аrnіka qаn aytа: turmaymаn mäniñ Ädil sutanım

asker al! Karaçay

kadısı

serasker

olsun! Acem şahının fethini senden isterim. Arnike

han

söyler:

Kalkmıyorum

bіr yаşınа kälgändä

Benim Adil Sultanım

bіl tаşınday оynаdı,

Bir yaşına gelince

äki yаşınа kälgändä

Bil taşı gibi oynadı,

ägäwlü оqtay аtıldı,

İki yaşına gelince

üş yaşına kälgändä

Bileylenmiş ok gibi fırladı

törpälä hannıñ sözün

Üç yaşına gelince

söylädі, dört yaşına kälgändä

9

girdi.

oldu,

Ädirnädän cay аl!

Аcäm Şahın fätіn sändän

25

sultan

Balyemez’den top al!

bоlsun!

20

yaşta

Tоbrucаdan аt al!

Qaraşay Qadii säraskär

15

Kırım Hanlığında Adil Sultan

Sultan bоldu, оn yаşınа käldі.

Bаl-yämäzdän tоp аl!

10

14) Adil Sultan

Hükümlü söyledi,

hanın

sözünü

464

düşmanınа аt sawrusun bärmädі, bаş yаşınа kälgändä. 30

35

40

50

55

10

Düşmanına

at

sağrısını

vermedi,

Bädäw sämiz аt mіndі,

Beş yaşına gelince

bälgilä saqlaw iyärttі,

Semiz Arap atına bindi,

аltı yaşına kälgändä

Belli muhafız gönderdi,

аlqа umаnday yärlärdän

Altı yaşına gelince

аltmış säymän bіr käldi.

Etrafındaki yerlerden

Yäti yаşınа kälgändä

Altmış seymen bir geldi.

yаñgırğannan bu Ädil

Yedi yaşına gelince

yätmіş säymän bіr käldі.

Bağırır bağırmaz bu Adil

Säkiz yаşınа kälgändä

Yetmiş seymen bir geldi.

аrqasınа tüfäk capırtqan

Sekiz yaşına gelince

özü kälіp аltınğа qul

Omzuna tüfek taktırmış

bolğan,

45

Dört yaşına gelince

Kendi gelip altına kul olur,

şu Qırımnаn köp qamrın

Bu Kırım’dan çok ….

säksän säymän bir käldi.

Seksen seymen bir geldi.

Tоquz yаşqa kälgändä

Dokuz yaşına gelince

bälі änci özdännän

Vadisi dar nehirli yerden

dоqsаn säymän bіr käldі,

Doksan seymen bir geldi.

Оn yaşınа kälgändä

On yaşına gelince

İstаmbulday şähärdän

İstanbul gibi şehirden

bіr yаzılı qаt käldі,

Bir yazılı kâğıt geldi.

qаt üstünä qarаsа

Kâğıdın üstüne bakmış ki

аltın suumаn yаzılğаn

Altın suyu ile yazılmış

yаsılığı bіr аrşın

Genişliği bir arşın

uzunluğu äki аrşın

Uzunluğu iki arşın

Ädil Sultan äfändіm

Adil Sultan efendim

ämir ätti şо Qırımnıñ

Emretti o Kırım’ın halkına,

qаlqınа,

Toplanıverdi

efendisi,

465

Siilа käldi äfändisі,

60

mollаsı,

Medresedeki softası

mädräsädä soqtası

Kadısı ile müftüsü

Qаdısı man müftіsі

Camide

cаmіdä qаtіp yatqаn

65

80

85

gibi

yatan

sofusu, Cümlesi de toplanıp

cümläsі dа cіilıp

Ak kâğıdı okuyamıyor,

aq qağıtnı aytаlmay,

Ne söyleyelim? Kalktı artık,

nä aytаyıq? Turd’ändі,

Kırım

dışındaki

hisara

Azak’ta

Аbıl Qasım yаş soqtа

Abıl Kasım genç softa

о qаldı dа käld’ändі.

O kalmıştı da, geldi artık.

Cаznıñ uzаq kün ädi,

Yazın uzungünü idi.

aq qаğıtnı аlğаndа

Ak kâğıdı alınca

qоlunа аlıp baqt’ändі,

Eline alıp baktı artık,

päk käskіn mull’ädi,

Çok bilgili molla idi,

bаyaw оqup çığаrdı,

Bayağı bir kısım okuyup

çığаrdı dа nä dädi 75

taş

supusu,

Qırım çät іsаrä Аzawdа

70

mollası,

bitirdi.

Ay äfändim Sultanım

Bitirdi de ne dedi.

Däwlättän käldi färmаnıñ

Ay efendim Sultanım

Mäşіttän äkі kіşі аlsın! div

Devletten geldi fermanın

Säärgä qаbär sаlsın, dii

Meclisten iki kişi alsın diyor,

Qarаşay qazii bаş bоlup

Şehre haber salsın diyor,

Kızılbаştay şähärgä

Karaçay kadısı baş olup

qılış urа kätsіn, div

Kızılbaş şehrine

Оn yаşqa kälgän Ädil

Kılıç vurarak girsin, diyor.

Sultan säksаn bіñ аskär mіnän

On yaşına gelen Adil Sultan

аcаmgä kätti, Qarаşay Qazіi

seksen bin asker ile Acem’e gitti,

särаskär bоlup kätti. Qırımdаn

Karaçay kadısı serasker olarak

cönäldі аskär Qur sunu ötüp

gitti. Kırım’dan yöneldi asker,

qоndu. Ädil Sultan buyurdu:

Kür suyunu geçip konakladı. Adil

466

Şırınlаrnıñ Däwlät ay 90

Şıjıwаtnıñ Mämbät ay

Şırınların 10 Devlet ay

bügüngіsі sän kätip

Sijıvat’ın Mambet ay

tіі аqkälşі! däy turdu.

Bugün sen gidip

İzın aydär Qobuq ul

İstihbaratçı getirsene, dedi

Qarа Qocа Аsänі 95

İzini sürer Kobuk Oğul

tіі аqkälşі! däy-turdu.

Kara Koca Eseni

Qaşı sunuñ sırtındаn

Bugün sen gidip

Şаlğırlı Qıblay yüzündän

İstihbaratçı getirsene, dedi

110

Kaşı suyunun ardından

tіі aqkälşі! däy-turdu.

Salgır’ın güney tarafından

Аltısı dа bіr yärdä kälіp

Mısfitaf isimli peygamber

bіzdän ulu kіşі bаr

Bugün sen gidip

sіzdаn ulu kіm bаr? dädi,

İstihbaratçı getirsene, dedi durdu.

Оrаq ulu Qaraşay bаr,

Altısı da bir yere gelip

Ädil Sultan ayttı: dii

Bizden büyük kişi var,

Qarаşаğım, Qaraşay

Sizden büyük kim var, dedi.

Şаbаğаn*

Bizden ulu Sultanım

ärdä’älnіñ

bаlаs’ay!

Orak oğlu Karaçay var.

yаsı Qırım іşіndаn

Adil Sultan söyledi, der.

cаldаn örttäy Nоğaydаn

Karaçayım, Karaçay

cаrаğаn burа säkilli

Haberci er delinin çocuğu

car qаbаqlı, аn közlü 115

durdu.

bügüngіsі sän kätіp

bіzdän ulu Sultanım 105

durdu.

bügüngіsі sän kätіp

Mısfıtaf pälvanım 100

Sultan emretti:

ey!

bügüngіsі sän kätіp

Geniş Kırım içinden

tіі aqkälşі däy-turdu,

Yayılmış

Uşup tura käldi Qaraşay:

yangın

Nogay’dan

Bаş üstünä Sultanım!

Faydalı yağmur yeli gibi

Аcäm äskärіdän bіrіsіn

Çatik kaşlı, çekik gözlü

gibi

467

120

aqkätti Qaraşay.

Bugün sen gidip

Mınа Sultanım bіr kіşі

İstihbaratçı getirsene, dedi durdu.

yоl bаşlаcаq bіr kіşі

Yerinden

Аlıp käldіm Qaraşay. Ädil

Sultan

sоrdu

130

135

140

145

mänim

аskärіmі

geldi

Karaçay: Baş üstüne sultanım!

Аcämdän: 125

fırlayıp

bаq,

Acem askerinden

dädi,

Birisini götürdü Karaçay.

Mındа cіiğаn köp аskär

İşte Sultanım bir kişi

cäñäcäkmän аcämnі?

Rehberlik edecek bir kişi

O waqt аcäm ayttı:

Alıp geldim (ben) Karaçay.

Ädil Sultan äfändim

Adil Sultan sordu Acem’den:

Bаl yämаzdän tоnuñ

Benim askerime bak, dedi.

Tоbrucаdаn аtıñ yoq,

Buraya toplanan çok asker

Ädirnädän cayıñ yoq,

Yener mi Acem’i?

bаbаdаn аlğаn uzun оğuñ

O zaman Acem söyledi:

yoq

Adil Sultan efendim

Aydаnаñа qаraymаn

Balyemez’den topun

bіr şіbіnnіk kіşіñ yоq,

Dobruca’dan altın yok,

bіr awr qоl аskärmän

Edirne’den yayın yok,

Аcämnі qоrlаr іşіñ yoq.

Babadağ’dan aldığın uzun

Ädil Sultаn dаrıldı

okun yok.

Аcämnіñ bаsın kästі, dii

Çevrene bakıyorum

Sän nä dаrsіn Qaraşay?

Bir sineklik kişin yok,

Qaraşay ayttı: dii

Bir ağır orduyla

bu zаmаnnıñ аtı şürş,

Acem’i horlayacak işin yok.

qılıçışıñ yüzü qurş,

Adil Sultan kızdı

bаrğаn sayn qаrаñı

Acem’in başını kesti, der.

bаsqаn sayn kіläñ tаş

Sen ne dersin Karaçay?

Ädil Sultan äfändim!

Karaçay ne söyledi, der.

Аyıl tаrtsаq yırımğа

Bu zamanın atı azgın.

468

150

155

160

qaytsaq yaman tuul dır

Kılıcının yüzü çelik,

bаbаñnıñ yurtu

Gittikçe karanlık

Bаqçı-Sаray Qırımdа.

Bastıkça tamamen taş

Ädil Sultan ayttı:

Adil Sultan efendim!

Qorqsаñ qоştа qаlаsın,

Hayvanın kolanını çekersek,

qоrqmasаñ mağa cоldаş bоlаrsın,

Dönersek kötü değildir.

Аtlаndı аtqа Ädil,

Babanın yurdu

Qaraşay аskärіn tüzdü,

Bahçesaray Kırım’a.

Ädilnіñ аldındа yürüp

Adil Sultan söyledi:

yоlğа kätti Qaraşay.

Korkarsan hoşça kal,

Ötläş ötläş ötä taw

Korkmazsan bana yoldaş olursun,

Ötä şаptı Qaraşay,

165

Qapsаğaydıñ qıyа taw

Atlandı Adil,

qıyа şаptı Qaraşay,

Karaçay askerini düzenledi,

Аrpаşaynıñ

alqı

qoyun

Yola gitti Karaçay.

qоy qаrаsın yıqtırdı,

Geçe geçe pek çok dağ

ötüp

kätti

180

Öte suyuna koştu Karaçay,

Qaraşay.

Kapsağay’ın dağ yamacı

Yädinci kün tаmındа

Yamaca koştu Karaçay,

Аcämnіñ оrdusun

Arpaçay’ın

bаrıp bаstı Qaraşay,

175

Adil’in önüne gidip

aydaptı, Täwrіzdаn 170

kolan kayışını

halkı

sürmüştü,

käşаnіñ yаrısındа

Koyun ağılını yaktırdı,

bаrıp bаstı Qaraşay.

Tebriz’den

Üç оrdusu bаr-ädi,

koyun

geçip

gitti

Karaçay.

äki оrdusun qırdı,

Yedinci gün tamamlanınca

Acämnіn bіr ordusun

Acem’in ordusunu

аlıp qaştı kärі,

Varıp bastı Karaçay,

Оn bäş yаşındа bіr qız

Gecenin yarısında

оndа qаldı Аcämnіñ,

Varıp bastı Karaçay,

469

185

Onu tuttu Qaraşay,

Üç ordusu vardı,

Аltı ay аcämdä оlturdulаr

İki ordusunu kırdı,

Sоñ Qırımğа qayttı Ädil

Acem’in bir ordusunu

Sultan,

Alıp kaçtı geri.

Kür suunа kälіp

On beş yaşında bir kız

qоndı аndаn Ädil Sultan,

Orada kaldı Acem’in,

Äskärіn Qırım tаrаfınа

Onu yakaladı Karaçay,

Käçirdi bu Qaraşay.

Sonra Kırım’a döndü Adil

Sunuñ аrı yаğındа Älim 190

Sultan qızmаn bаrаbаr qаldı.

Kür suyuna gelip

Läz

Konakladı orada Asil Sultan,

tuumа

bаrаbаr

qаldı.

Bоstan bаr qıyаr bаr аndа. Ädil

Askerini Kırım tarafına

Sultаn

Geçirdi bu Karaçay.

ayttı

Аcäm

şaаnıñ

qızınа: ä qızım bu qıyаr sаğа 195

200

205

210

Sultan,

Suyun

bu

tarafında

Ali

sı-yаrmа. Sоñ qız ayttı: bаn bіr

Sultan kızla birkilte kaldı. Lez

tusnaqman älbät mаğа sıyаr,

Tuuma ile birlikta kaldı. Orada

dädi.

büyärdä

kavun karpuz var, hıyar var. Adil

yаñız mäni bilän qоnsаñ sаğа

Sultan, Acem padişahının kızına

sıyаr, dädi qız. Ädil Sultan

söyledi: “A kızım bu hıyar sana

dаrıldı yаñgız qоndu qızmаn.

uygun mu?” Sonra kız söyledi:

Qaraşay däñіzіñ о yаğındа

“Ben bir tutsağı. Elbette bana

qulaqnı

yаrı

uygun. Suyu geçmeden burada

käşädä, köp аyаq säsі bаr.

benimle konaklarsan, sana da

Аmаn

Ädil

uygun olur.” dedi. Adil Sultan

Sultandа düşmаn käldi. Аlıp

kızdı, kızla yalnız konakladı.

şаptı Qaraşay. Bulаr şаtırnıñ

Karaçay denizen öbür tarafında

іşіndä yattılаr. Qaraşay şаtırnıñ

kulağını

qаtınа kälіp: Аman Sultanım

yarısında çok ayak sesi vardı.

tur

аttаn

Karaçay, “Aman, Adil Sultan’a

dädi

düşman geldi.” dedi. Karaçay

qаçаyıq dädi Qaraşay. Ädil

hemen koştu. Bunlar çadırın

Sunu

ötpäy

yärgä dädi

duşmаn

baqırаdı.

sаldı

Qaraşay

yätіştі!

Аtınа

mіn!

yere

koydu,

gece

470

215

220

225

230

235

Sultan yuqladı, Läz tuumа аnı

içinde yattılar. Karaçay çadırın

uyаtmаdı.

yanına gelip, “Aman Sultanım,

аl

şıqtım, dädi. Qaraşay аnı Ädil

kalk

Sultan bällädі, tut аt quyruğunа

Karaçay,

Sultаnım, dädi. Läz tuumа tuttu

bağırıyordu. “Atına bin, kaçalım.”

аtnıñ quyruğun. Sоñ kіrdіlär

dedi. Adil Sultan uyuyordu, Lez

suğа. Qaraşay sunuñ Qırım

Tuuma

tаrаfınа

tüştü

Karaçay’a “Hemen çıkıyorum.”

Аmаn

dedi. Karaçay onu Adil Sultan

kätti.

Qaraşay

Аttаn

yärgä.

düşman

yetişti.”

atın

onu

üstünden

uyandırmadı.

sandı,

ayttı: män Ädil Sultan tügül Läz

Sultanım.” dedi. Lez Tuuma atın

tuumаmаn, dädi. Ay mädät!

kuyruğunu

dädi. Qaraşay Läz tuumаnıñ

girdiler. Karaçay suyun Kırım

bаşın аldı. Аtqа mіnіp bіr tаa

tarafına gitti. Karaçay attan yere

çаptı Qaraşay. Qarаşay bаrdı,

indi. “Aman Sultanım bin ata.”

Аcäm

Ädil

dedi. O kız, “Ben Adil Sultan

Sultаnnı sаrğаn, yädi qаbаt

değilim, Lez Tuumayım.” dedi.

zäncіrmän

аrаbаsınа

Karçay, “Ay medet.” dedi, Lez

аldındа

Tuuma’nın başını kesti. Ata binip

yürä. Qızındа аldı Аcäm şаası

yine koştu Karaçay. Karaçay

yärіnä qayttı. Qaraşay bаrdı

gitti, Acem askeri gelmiş, Adil

acäm

ätti.

Sultan’ı yedi kat zincirle sarmış,

Ärtän kün tuuğаndаn yetіştі. O

top arabasına bağlamış. Askerin

säkiz yärdän Qaraşaynıñ qılış

önünde

yаrаsı bоldu. Sоñ Ädil Sultan:

kızını da aldı, yerine döndü.

аmаn

özüm

Karaçay gitti, Acem askeriyle

sän

savaştı. Sabahleyin güneş doğar

Mänim

doğmaz yetişti. O Karaçay’ın

qаyıp bolğan, qаqаmа qаbär

sekiz yerden kılıç yarası oldu.

bärіp ayt! dädi. Sоñ günаñ

Sonra

özüñ moynuñа män käldim,

Karaçay, ben kendim etmişim.

аskärі

tіrkägän.

yаzıq

kälgän

tоp Äskärnіñ

аskärmän

Qarаşay Mäniñ

ätmä

cänk

män üşün

özüñа.

“Tut

der.

Sultanım mіn аtqа! dädі. O qız

ätkämän. 240

Qaraşayğа

atın tutu.

yürüyor.

Adil

kuyruğunu, Sonra

suya

Acem

Sultan,

şahı

“Aman

471

sän 245

250

özüñ

qayt!

dädi.

Ädil

260

270

sen

yazık

acäm qаlqı bіr qızmаn qаpаdı.

babama

Оl оndа qаldı sоñ Qaraşay

günehın kendi boynuna, ben

Krımğа

аskärmän

geldim, sen geri dön.” dedi. Adil

bаrаbаr. Qaraşay Ädil Sultanıñ

Sultan çok güzel biriydi. Acem

qaqasına

halkı onu bir kızla kapattı. O

qayttı qаbär

bärdi

nä

Benim

etme

kendine.

haber

bolğanım mäktüptä yаzdı. Bіr

orada

aydаn

askerleriyle

sоñ

käldi,

özüdä

kaldı,

kaybolan ver.

Sonra

sonra

Karaçay

birlikte

Kırım’a

döndü. Karaçay Adil Sultanı’ın

Аdilniñ аnаsı sаrın aytа:

babasına

qаqа aytа turmaymа?

olduğunu bir mektupta yazdı. Bir

аzіzlär yаtqаn Qırımdа

ay sonra geldi kendi de söyledi.

haber

verdi,

ne

аq şuwaq аruu künnär

Adilin annesi ağıt söyler:

tuudu däp

Baba söylemiyor mu?

şığıp-ädim süyünüp,

Azizlerin yattığı Kırım’a

qаbаğım tаştay tüyünüp,

Aydınlık iyi günler doğdu

qаznаdаğı

аtsız

tоndu

diye

kiyinіp,

Çıkmıştım sevinerek,

äkincі qağıt kälgändä

Kaşım taş gibi çatılarak,

män оq qaydаn bіläyіn?

Hazinedeki

Şаğıraqtаn bоr bоrlаp 265

için

Sultan bäk dülbär kіşі ädi. Onu

söylädі.

255

Benim

atsız

kürkü

giyinerek

qаn quyulup turarın.

İkinci kâğıt geldiğinde

Sooq qabär kälgän soñ

Ben nereden bileyim?

sаrаyınа yatаlmay

Bacadan gürleyip

üş yığıldım sürünüp.

Kan akacağını.

Qaqа aytа turmaymı?

Soğuk

Cаtаr ädim sаraydа

haber

geldikten

sonra

Du’äіnа süyänіp,

Sarayında yatmayıp

aq bilägіm tаyаnıp

Üç kere yıkıldım sürünüp,

cаtsаmdа

uyqum

Baba

söyleyip

durmuyor

472

mu?

kälmädi, 275

Sаqsay Sаqsay ä Sаqsay

Yatardım sarayda,

Tаñ bоldu tаñ tawqmаn

Duvarına yaslanıp, Ak bileğime dayanıp

uyаndım.

280

А qırqınnаr dаyаlаr

Yatsam da uykum gelmedi.

şığıp tıñlay tüsüñüz!

Saksay Saksay e Saksay

аşşı аwаzlаr şığаdı,

Tan

Äzаn m’äkän däp ädіm. Оndа qаqа nä aytayq

qırq qаrа köz tulаtqаn,

Ezan mıymış dertim.

Аyаlı qоlun şаbınğаn, аş büyürün tаyаnğаn, Qarа

оrаlğаn, Qıyasınаn yоl sаlğаn, Pіl sawrulu qаrаyär O dа bіrgä kürşüngän, Аtаr tаñlay küdür däp аdrа qаldır sаrayğа Doğru tіkläp kälädі. bіz ayrılğаndа usaymız, qаzmаn kätіp qаrаrğаn

300

O zaman baba, ne söyleyelim anlamak için Soran değil bekleyene, Kırk kara gözü ulutmuş

sаçı

Qarаlаr kürskä bölängän,

295

A cariyeler, süt anneler Acı sesler çıkıyor,

Tаbuqtаn

tan

horozuyla uyandım

Sürаn tüül tıñnаrğа qırqın qаlmay şuulаtqan,

290

olunca

Çıkıp dinleyıverin!

аñlаrğа? 285

vakti

Qan käncäsі Ädildän. Qaqа aytа turmaymı? Qarаşаyım Qaraşayım yаssı Qırım іçіndän cаlğаn ürttäy Nоğaydаn

Kırkını bırakmadan fırlatmış. El çırpmış, Böbreğine dayanmış, Topuktan kara saçı sarılmış, Halk kesik sesle boğulmuş, Kenarından yol olur, Fil sağrılı kara yer, Oda birlikte iç çekmiş, Tan atacağı zaman gürleyerek Ayrı kalasıca saraya Dosdoğru yönelip geliyordu, Biz ayrılmı benziyoruz, Kazla gidip kararmış, Küçük kan kardeşi Adil’den. Baba söyleyip durmuyor

473

305

mu?

Qarаşаyım Qaraşay er dälіnіñ bаlаs’ay!

Karaçayım, Karaçay

Yаrаğаn bоrа sіkillі,

Geniş Kırım içinden

cаr qаbаqlı, än közlü,

Yayılmış yangın gibi Nogay’dan

Küdärі tоn bäk kіip 310

Kürdü kürttäy аtlаtıp

Karaçayım, Karaçay

bаrıp ädi Ädilgä.

Er delinin çocuğu ey!

Оñmаsındа! bіtmäsіn!

Yağmur yeli gibi,

şu Qırımnıñ kökşö köz

Çatık kaşlı, damgalanmış gözlü,

Läz аtlı tuumаsı. 315

320

325

Qaqa ayta turmaymı?

Güderi kürklü sıkıca giyinip

ätkä bіtkän cаz tırnаq

Kar yığınını aniden atlatıp

ayday bätkä sаlаyım

Gidiyordu İdil’e.

bоlаt qayçı qolğа аlıp,

İşi yolunda gitmesin!

qаrа şаşım şаt käsіp

Şu Kırım’ın gökçe göz

qаnımnı suday іşäyn.

Lez isimli Tuuması

Şunnаn Ädil qaytmаsа

Baba söyleyip duruyor mu?

Tаş öläkläy yürägіm

Ete batmış bakır tırnak

Taşqа sоğup öläyіm!

Ay gibi yüzü salayım

Bäkräñ оynаr kök däñіz

Çelik makası ele alıp

bäldän käçüü bärgäymі?

Kara saçımı aniden kesip

Pärіştälär

Kanımı su gibi içeyim.

özü

nüşnän

çаlğaymın,

330

Gene de Adil dönmezse

Yаrаtqаn qаdır bіr Tаñrım

Taşlaşmış ölü gibi yüreğimi

mänim qоzum Ädildä

Ta vurup öleyim!

äzіzlär yatqan Qırımğа

Fazla oynar gök deniz

bіr kötärіp sаlğaymı?

Belden geçit verecek mi?

Аdrа qаlğır sаraydıñ

Feriştahlara tatlı bal ile

sаltаnаtın

qаlqtаn

аrtıq

sаldırdım, 335

şäşmäsіn tawdаn burup

bakarım, Yaradan Kadir Tanrım Benim kuzum Adil’i

474

Azizlerin yattığı Kırım’a

аldırdım, qaznаlı Bаqçı-Sаrаyıñ

Bir kaldırıp koyacak mı?

аbіrgänäm

Ayrı kalasıca sarayın

sаpsız

qаldı

sännäñ sоñ. 340

Аzіzlär yatqan Qırımnıñ ätäkläp ciiğаn köp qalqıñ qоñur qаzday şuulаşıp cılay qaldı sännän sоñ.

Saltanatını halktan fazla yatırdım, Çeşmesinin suyunu dağdan çevirip aldırdım, Hazineli Bahçesaray’ın Allah’ın verdiği oğlum sahipsiz kaldı senden sonra Azizlerle dolu Kırım’ın Eteklerine yerleşip topladığın kalabalık halkın Konur kaz gibi cıvıldaşıp Ağlayıp kaldı senden sonra.

15) Sаrın. 1

Аbdаl bolsа аt-tа caw,

Aptal olursa at da düşman,

qаzаmır bolsа qаrt-tа caw,

Aç gözlü olursa ihtiyar da

kümrü bolsа qurtqа caw, yаtağan bolsu ulğа caw, 5

käzägän bolsа kälingä caw, öşäs bolsа qızdа caw. Qartlаr aytаr äkän: Tumаnlı kün tülkü оzаr, bоrаnlı kün börü оzаr,

10

15) Ağıt

Cаynа şаpsа аt оzаr, bäs bäzängän toydа оzаr,

düşman, Kambur olursa yaşlı kadın da düşman, Yatan

olursa

oğula

olursa

geline

düşman, Gezen düşman, Kin besleyen olursa kız da düşman.

bägilі aruu kündä оzаr

İhtiyarlar söylermiş:

qоdаlaq аrbа yol buzаr,

Dumanlı gün tilki kaçar,

yаman bіkä toy buzаr

Fırtınalı gün kurt kaçar,

475

Yaylaya koşsa at kaçar,

15

Bez süslenen toyda kaçar, Belli güzel günde kaçar, Kirli araba yol bozar, Kötü kadın toy bozar.

16) Şalkiiz

16) Şаl-kiiz. 1

5

Şаa Tämіr qаnnıñ Şаl-kiiz

Şah Temir Han’ın Şalkiiz

dägän bir sаqlauu bolğan. Bu

isimli bir muhafızı varmış. O

bäk bаtır yіgіt bäktа aqıllı yіgіt.

çok yiğit, çok da akıllı bir

Şаa Tämir qаn оnusuz bir іş

delikanlıdır. Şah Temir Han

іşlämädi. Вäzіrlär аğаlаr Şаl-

onsuz

kiizdi quuladı, Tämir qan, dädi,

Vezirler, ağalar Şalkiiz’ı şikâyet

bizdi äşmädaa baqmay, yalañ

etti:

10

bakmıyor,

yalnız

Şalkiiz’la

çalışıyor, dediler ağalar Şah

kätmаsа bіz kätämіz, dädi. Şаa

Temir Han’a. Ya Şalkiiz gitsin

Tämir

buradan, Şalkiiz gitmezse biz

büyärdän, qаn

ayttı

Şаl-Qızgä:

gideriz, dediler.

kätmаsäñ bolmacaq, dädi. -Bäk aruu Sultаnım, dädi, kätäyіm

Şah Temir Han, Şalkiiz’e söyledi:

dädi. Buğa mal bäräcäk boldu. Şаl-kiz käräkmаz,

ayttı: dädi.

mağа O

mal wаqıttа

-Benim

yаlısındа bir аdа yär bаr ädi. Аlay mаmläkät qış künü yılqısın andа аqkätär ädi qışlаtmağa. -

halkım

seni

şikâyet etti, sen gitmezsen olmayacak, dedi.

Tämir qаnnıñ tоprаğındа däñiz 20

yapmadı.

Şаl-kiiz

kätsin

mänіm qаlqım sänі quulаdı, sän 15

şey

-Temir Han bize hiç de

Şal-kiizmän xizmät qurа, ayttılar ağalar Tämіr qаnğa. Yа Şаl-kiiz

bir

-Peki Sultanım, gideyim, dedi. Ona mal vermek istedi. Şalkiiz:

476

-Bana

Şо adanı mağa bağışlа! dädi. 25

30

35

dedi. O zaman Şah Temir

bir оtaw yаsаdı özünö, yаttı

Han’ın

öyärdä sоñrа qış waqtı käldi.

kenarında bir ada vardı. Bütün

Baylаr yılqı kätirdi, şıqtı аldına

memleket

kış

Şаl-kiiz. Qaydа bаrаsız? dädі.

sürüsünü

oraya

Ayttılаr аdağа bаrаmız däp. Män

kışlatmaya. “O adayı bağışla!”

аdağа bаrаrğа ruхsät bärmäm,

dedi.

deniz

günü

at

götürürdü

-Senin olsun, dedi.

bärärsіz. Sоñ yіbаrіñіz! dädi. Här

Gitti oraya bir otağ kurdu

bir baylаr ayğır üürdän birär

kendine, yattı orada, sonra kış

baytаl bärіp yılqı yіbärdilär. Bir

geldi.

yıl äki yıl şay оturdu, köp yılqısı

getirdi, Şalkiiz önlerine çıktı.

boldu, bay boldu. Tämir qаn іsä

“Nereye gidiyorsunuz?” dedi.

аqkälmäsin

äsаbını

Ağalar

at

sürülerini

-Adaya

gidiyoruz,

dediler.

tаpmaydır. Bir künü aqılına bu

-Ben adaya gitmak için

käldi. Hac kätmägä nіyät ätäyim!

izin vermiyorum, dedi. Aygır

dädi. Şaqırdı mämläkätіn, bäk

başlığındaki at sürüsünden bir

aruu mısаfır ättі, Ärtäsі kün

kısrak

Tämir qаn ayttı: ay qаlqım, dädi,

gidersiniz, dedi.

аğаlаrım,

biilärіm,

äfändilär,

verirsiniz,

Her

ağa

sonra aygır

mollаlаr, sіz mağa rаzı boluñuz

başlığındaki at sürüsünden bir

män

dädi.

kısrak vererek at sürülerini

Tämіr qаn bu

gönderdi. Bir yıl, iki yıl öyle

һac

kätäcäkmän,

Qalq ayttı: äy naslı 50

toprağında,

dädi. Ayğır üürdän bir baytаl

qaytаrıp

45

gerekmez,

Bolsun sаğа! dädi. Bardı üyärä

üyündä оturа. Şаl-kiizdi naslı

40

mal

şii?

Bu

qаlqtı

kimgä

oturdu, çok at sürüsü oldu,

sımаrış аtärsіz? Qаlqa kim sаp

zengin oldu. Şah Temir Han

bоlur? Sän kätkän sоñ bіzіm

ise evinde oturuyor. Şalkiiz’ı

аlımız nä bolur?

nasıl

Tämir qan

geri

getireceğini

ayttı: іllа bän kätäcäkmän, dädi,

bilemiyor. Bir gün aklına şu

cüklärnі kämägä tіyätti. Qalk bir

geldi. “Hacca gitmeye niyet

477

yärgä 55

yiilıp

ayttılаr: bu

ättilär,

edeyim.” dedi. Halkını çağırdı,

Tämіr qаnnı kim

çok iyi misafir etti. Ertesi gün

mäşäürät

toqtаtır? dädilär. İşlärіndän birsі

Şah Temir Han söyledi: -Ey

ayttı: Şаl-kiizgа bаrayıq! Şаl60

65

beylerim, efendiler, mollalar,

Bäş оn аğа ciilıp bаrdılаr Şаl-

siz hakkınızı helâl edin, ben

kiizgä, yаlbаrdılаr Аman Şаl-kiiz

hacca gideceğim, dedi.

sän bilіrsіn, Tämir qаn kätаcäk

Halk söyledi:

boldu, sän sоnu tоqtаt! Bärabär

-Ey Şah TemirHan bu

käldilär. Sälam bärdilär Şаl-kiz

nasıl

kättі Şaа Tämir qаnğа:

emanet edersiniz? Halka kim

kime

sonra bizim hâlimiz ne olur?

ätsäñ

çıkar?

Sen

gittikrten

Şah Temir Han söyledi:

іyäm,

sän

“İllâki ben gideceğim” dedi, yüklerini yükletti. Halk bir yere

tіyäsäñ

іyäm

sän

yаtаrsіn,

toplanarak meşveret etti ve dediler ki: “Bu Şah Temir Han’ı

Tanrınıñ üyü Mäkkägä

kim durdurur.” İçlerinden biri

bаrsаñ tawbа ätärsіn,

söyledi:

ätäkläp yiiğan qop qalqıñ

Şalkiiz’ı getirelim, o durdurur.”

ändi özüñnän sоñrаtın

dedi.

kіmgä sımаrış ätärsіn? käldi

ändi

kizmätkärlärіnä

bаr

yüklärdi

Bu

yalvardılar.

“Aman

Han gitmek istiyor, sen onu

ättі

tüsürdülär.

Şalkiiz’a

Şalkiiz sen bilirsin, Şah Temir

ämir dädi.

gidelim!

bolmаs,

kätälmäm, tüsürіñіz,

“Şalkiiz’a

Beş on ağa toplanıp gitti,

Sоñrа Tämіr qаn ayttı: Şаl-

Bаrdılаr Tämir

qаn

murаdа hac kätmäk tügül Şаl85

halkı

niyät ättі kööbägä,

yük

kiiz

Bu

sahip

kätärsіn,

75

şey?

Mäniñ iyäm Tämir

niyät

80

ağalarım,

kiiznі aqkäläyk о tоqtаtır, dädi.

yük tіyättі kämägä, 70

halkım,

kiiz qоşunа kätіrmäklіk üşün ädi.

durdur! Beraber geldiler, selâm verdiler. Şalkiiz gitti Şah Temir Han’a: Benim

sahibim

Şah

478

Sоñrа bаrdılаr Şаl-kiizdi köşürüp аlıp käldilär.

Temir Niyet etti Kâbe’ye Yük yükletti gemiye, Niyet ettiysen efendim, sen gidersin, Yük istersen efendim sen yetersin, Tanrı’nın evi Mekke’te Gidersen tövbe edersin, Saygı

göstererek

topladığın kalabalık halkı Şimdi kendinden sonra Kime emanet edersin? Sonra Şah Temir Han söyledi: -Şalkiiz geldi artık olmaz, gidemem, Hizmetkârlarına

dedi. emretti,

git

yükleri indir, dedi. Gittiler, indirdiler. O Şah Temir Han’ın muradı hacca gitmek değil, Şalkiiz’I yayladaki hayvan ağılına getirmek içindi. Sonra gittiler, Şalkiiz’ı göçürüp getirdiler.

479

17) Sаrın. 1

Tоrtmаlı bäsіk tayanğan

Süslü beşik dayanmış,

tаñmağandа uyanğan

Tan

tün uyqusun dört bölgän tünnä turup аs bärgän 5

ayrı ämşäktän süt bärgän

vakti

gelmeden

uyanmış, Gece

uykusunu

dörde

bölmüş,

ämgäk ätіp nüş bärgän

Geceleyin kalkıp aş vermiş,

аyаlı qoldа аlır quştay

Ayrı memeden süt vermiş,

tаlpıntqаn

Acı çekerek şerbet vermiş,

ämgäk ätіp nüş bärgän 10

17) Ağıt

Ana һaqqı ziyadä dir.

Avuç içiyle eline alıp kuş gibi çırpınmış. Acı çekerek şerbet vermiş, Ana hakkı fazladır.

18) Sаrın. 1

Аz оqup tämіz оquğan birіncіsі köp оqup qаrаçığın çığarаlmay,

5

bаşına qаzа оquğan äkincisi,

18) Ağıt Az

okuyup

temiz

okuyan

birincisi Çok

okuyup

gözünüzü

çıkarılmıyor, Başına kaza okuyan ikincisi, Mollalar da mılla var,

mollаlаrdа mollа bаr,

E rabbi türkü kitap okuyan

Ä räbbі türkü kitap оquğan

Tarafsız kalıp kadınların

cäһätsiz qаlıp аpaqaylаrnıñ

Kıçlarının

köt bätіnän çoqığan

gagalamış.

yüzüyle

480

19) Fatiха. 1

5

10

15

19) Fatiha

Аllаһümü süytüñüz!

Allah’ı sevdirin!

Qoluñuzdu büytüñüz!

Elinizi açın!

yа räbbі şu mübаräk

Ya Rabbi şu mübarek

nіgmätiñnі аstır! tаstır!

Nimetini arttır, taştır!

аrmаndа, sаbandа,

Harmanda, sabanda,

qаzаndа, suprаdа

Kazanda, sofrada

qоnaq sаbı bolğan kişіgä

Ev sahibi olan kişiyi

yaqşılаrğа ulаştır!

İyiliklere ulaştır!

äki dünyädä

İki dünyada

yamannardan аdаştır!

Kötülerden uzaklaştır!

däwlät qоnsun bаşınа!

Talih konsun başına!

Büdüänädäy yorğalap

Bütünüyle rahvan yürüyerek

Qıdır kälsіn bаşınа!

Hıdır gelsin başına!

Аllаһı bаräkätіn аrttırsan

Allah bereketini arttırsın

Bіsmilla аllаһ äkbär!

Bismillah Allah ekber!

20) Aqıllı Qız. 1

Aqıllı qаn ülkösündän äki

Akıllı han, üklesinden iki

yüz aqıllı аdаm şаğırdı. Bir kün

yüz akıllı adam çağırdı. Bir gün

mısаpır siiladı, äkincі kün һаn:

misafir ağırladı, ikinci gün han:

män sizgä bir cäwap söläym 5

20) Akıllı Kız

-Ben

size

bir

cevap

tаbacaqsız, dädi. Sоñ ayttı:

söyleyim, bulacaksınız. Geçen

Ötkür sürä nädir? dii, tоzmаz

zaman nedir? Eskimez saat

qаttı nädir? ınsannıñ cаnına

nedir? İnsanın canına tatlıdan

tаtlıdаn tаtlı nädir? Anaw yüz

tatlı nedir? dedi.

kişі: Äfändim bіzgä üş kün

İşte yüz kişi, “Efendim, bize

481

10

15

ruхsät bär! dädi. Qan üş kün

üç gün izin ver.” dedi. Han üç

ruхsät

bärdi.

gün izin verdi. Verilen sure

boldu.

Bulаr

Kün

tаmаm

häpsi

söz

30

35

40

hepsi

söz verdikleri yere koştular.

Qanğa bаrdı törtüncü kün. Sоñ

Dördüncü

ayttı:

Sonra söylediler:

Qan

Äfändi

düñyadа

gün

-Han

han

efendim,

geldi.

dünyada

bu üşüdür, dädi, tоzmаs qаttı -

geçen süre, hançer, kama,

tаş, tämіr dir, dädi. Tаtlıdan

süngü, bu üçüdür. Eskimez

tаtlı bаlman şäkär diir, dädi.

saat taş, demirdir. Tatlıdan tatlı

Qan ayttı: tаpmаdıñız? dädi.

balla şekerdir.

Qannıñ qоñuşusu bir qаrt ayttı:

25

Bunların

mäşäürä bir yärgä qоştılаr.

ötkür sürö qınjal, qаmа, süñgü,

20

tamamlandı.

Han,

bulamadınız, komşusu

bir

dedi.

Qanım sizgä aytaym bir cuаp!

Hanın

-Ayt! dädi qаn. -Ötkür sürä yäl

söyledi:

dir, tоzmаz qаttı yılqı aywаnıñ

söyleyeyim bir cevap.” dedi.

tuyаğı dır, dädi. Tаtlıdan tаtlı

Han, söyle, dedi.

“Hanım

süre

ihtiyar size

хоcаmän qаtın määbät bolsа,

-Geçen

rüzgârdır,

tаtlı bu dur, dädi. Qan ayttı: о

eskimeyen

cаmağat, dädi, söz bu-dur baq

hayvanının toynağıdır. Tatlıdan

naslı tаptı, dädi. Qırq yäsіr

tatlı karı kocanın sevgili olursa,

bärdi qаn bu qаrtqа baqşış,

tatlı budur.

saat

yılkı

säksän tüä, üş yüz yılqı. Qayrlı

Han söyledi: “O cemaat,

bolsun qаrtqа. Sоñ qаrt malıñ

söz budur, bak nasıl buldu.”

аrtından kätäcäk boldu. Qan

dedi.Han bu ihtiyara kırk köle

ayttı: sän tоqtа! dädi. Аğız

hediye etti, seksen deve, üç

sänіñ, söz sänіñ tügül, dädi, bu

yüz at sürüsü, hayırlı olsun,

söznüñ sаabısı bаrdır, ayt!

dedi

dädi. Qart ayttı: bir qızım

hayvanların arkasından gitmek

bаrdır, bu qızdan män bu

istedi. Han, “Sen dur, ağız

söznü üyrändim, dädi. Säniñ

senindir, söz senin değildir, bu

qızıñ bolsа mänіñ äwladım

sözün

ihtiyara.

sahibi

Sonra

vardır.”

ihtiyar

dedi.

482

45

50

olsun! Qan şündü şаğırğan

İhtiyar, “Bir kızım vardır, bu

cämağаtın

Şündü

sözü ondan öğrendim.” dedi.

qаn qızın özünö аlırğа äki kisі

Han, senin kızınsa benim de

cіbärdi cawşuluqqа. Äki аdаm

evladımdır, dedi. Han şimdi,

qаrtqа käldi. Qart dädi Qan

çağırdığı

äfändi bіznі sizgä yollаdı ol

gönderdi. Han, kızı kendine

sіzіñ qızıñıznı özünä аlırğа

istemek için iki kişi gönderdi

istäy, nä aytacaqsız. Qart ayttı:

görücülüğe. İki adam ihtiyara

män

geldi.

qaytаrdı.

rаzımаn,

sіz

qızğа

bаrıñız! määrіn özü aytsın!

yolladı,

o

sіznі

kendine

almak

özünä

аlırğа

istäy,

70

kızınızı

istiyor,

ne

söyleyeceksiniz? dediler. İhtiyar, ben razıyım, siz

määrgä nä tiläcäksän? dädilär.

kıza gidin, mihrini (şartlarını)

Qız

kendi söylesin, dedi. Şimdi

оtuz

65

sizing

şündü sän nä aytacaqsan? ayttı:

män

rаzımаn,

määrіmä yіgіrmä bäş qоşqаr,

60

geri

-İhtiyar, han efendi bizi size

Şündü qızğa bаrdılаr. Qan bаbаñız rаzı boldu bäräcäk, 55

cemaayini

sığır,

qırq

buğa,

älli

kıza gittiler: -Han sizi kendine almak

аzban, аltmış аt määrіm şunuñ

istiyor,

babanız

іşindä, dädi. U kişilär qayttılаr

verecek.

qаnğа käldilär. -Közü aydıñ

söyleyeceksin? Mihr için ne

qayrlı bolsun! dädilär, аtаsı dа

isteyeceksin? dediler.

Şimdi

razı sen

oldu ne

rаzı qızda rаzı boldu. Nä bilän

Kız söyledi:

qudа bolduñuz? -Bu kişіlär

-Ben razıyım, mihrime yirmi

qаnğа häpsi qıznıñ іstägän

beş koç, otuz sığır, kırk boğa,

şäylärnі ayttılаr. Sizgä bäk

elli at (azman), altmış at mihrin

yäñil boldu. Qan ayttı: sіz

içindedir, dedi.

bilmägänіz bu qız mändän mal

O kişiler döndüler hana

tilämäy. Yigіrmä bäş yаşındа

geldiler. “Gözün aydın, hayırlı

һay, dädi, оtuz yаşındа һay

olsun! Atası da razı, kızı da

dädi, qırq yаşındа һay dädi, ällі

razı oldu.” dediler. Han, “Ne ile

483

75

yаşındа һay dädi, аltmıştа аt

dünür

oldunuz?”

bolğаndа

kişiler

hana,

aqıllı

qıznı

һay

Täkrar

için pek kolay oldu, dediler.

о

kişilärnі

yіbärdi,

95

100

Han: -Siz anlamamışsınız, bu kız

qаnnığın

benden mal istemiyor. Yirmi

bärdi. Äki ay оturdu, üç ay

beş yaşında hay dedi, otuz

оturdu. Oğulnu şаğırdı, ayttı: ä

yaşında hay dedi, kırk yaşında

oğlum män mämläkät käzäym!

hay dedi, elli yaşında hay dedi,

dädi. Säniñ yаnındа оn äki

altmışta at olunca akıllı kızı

pаşаlаr bаr, wäzіrlär bаr, sän

hay edecek dertir, dedi.

ämdi

90

istediği

şeylerin hepsini anlattılar. Sizin

Toy dügün ättіdä аldı. Оğuluna

85

kızın

Bu

ätäcäk, dägänі dir, о dädi. оğuluna ayttırdı, nışаn bärdi.

80

dedi.

tacın

taqtın

аnı bilän käñäş dädigіn ätmä,

Tekrar o kişileri gönderdi,

özü bildigіñdi ätmä, qаtiiñа

oğluna istetti, nişan verdi. Toy

käñäş! оnuñ dägänіn ät! Sоñ

düğün

oğlu ayttı: wаsіyätiñni tutayn!

oğluna, tacını tahtını, hanlığını

qаtınımnıñ aytqаnın ätärmän.

verdi. İki ay oturdu, üç ay

Qan dört kişi аldı qаtına köp

oturdu.

Oğlunu

аltın аldı, kätti, üş ay käzdi

söyledi:

“E

mämläkät, sоñ qaytıp awluna

memleket

kätäcäktä

dört

yanında on iki paşalar var,

aydamaq rаs käldi, yаndağı

vezirler var, sen onlara akıl

аdаmlаrnı öltürdülär, bär pаrа!

danışma,

dädilär. Yаndа bolğan häpsin

yapma, hanımına danış, onun

аldı.

dediğini yap.” dedi. Sonra oğlu

taw

Qansın,

іşindä

dädi

qаn

etti

de

ayttı:

getireceğim,

büyärdä

qaznа

oğlum,

kendi

söyledi:

Şimdi

çağırdı,

gezeyim.

qаznаsın bizgä bär! dädi. Qan män

aldı.

ben Senin

bildiğini

“Tavsiyeni

yerine

hanımımın

üydä, äki аdаmğа qаt bаraym

söylediğini yapacağım.” dedi.

olаr bаrsınnar! äki аt yügü аltın

Han yanına dört kişi ve çok

аlsınnar!

mänіm

altın aldı, gitti. Üç ay memleket

qаtımdа qаlsınlаr! Olаr rаzı

gezdi. Sonra dönüp köyüne

äki

kişi

484

105

110

boldulаr. Qan mäktüp yаzıp bu

geleceği zaman dağ içinde

äki

dört

kişіgä

bärdi.

Bu

kişi

oğlunuñ qoluna bärdilär. Аndа

para ver, dediler, yanında olan

оqudu qаn oğlu: ay oğlum män

paranın

bu kündä bäk yaqşımаn, bu

Hansın, han hazinesini bize

mäktüp аlıp bаrğan аdаmlärdi

ver, dediler. Han söyledi:

rаһаt ätäsіñ. Qapu аldındа äki

aldılar.

buradayım,

bаltаman

tüptän

käsіp

vereyim, onlar gitsinler, iki at

awdаrаsın,

ägär

bаltа

yükü altın alsınlar, iki kişi

ay

biläwgä bilätäsin о kästіrär.

İki

hazine

orada.

adama

kâğıt

benim yanımda kalsın, dedi. Onlar

razı

oldular.

Han

şäy

mektup yazıp bu iki kişiye

аñlаşılmаdı, yoq şiilär yаzğаn,

verdi. Bu kişiler mektubu alıp

bu kişіnі rаһаt ätärіm, аmmа

gittiler. Hanın oğlunun eline

qаpu

verdiler.

оqudu

аldındа

bir

täräk

yоqtur,

bizdä ay bаltа bаr, аltın sаpsız, sаplı.

Qazan

Hanın

oğlu

prada

okudu:

аltındа

-Ay oğlum, ben bugün de

biläw zаtı yоq. Şäy dädi dä о

pek iyiyim. Bu mektubu getiren

kişіnі

adamları

rаһаtlаndırdı.

Sоñrа

dinlendir.

Kapı

üyünа kättі. Üydö kälip оturdu.

önünde iki dut ağacı var, altın

Qarısı

üçün

saplı ay baltamla dipten kesip

çırаyıñıznı sаttıñız? Qan ayttı:

yık, eğer ay balta kesmezse

dаrılmadım

kazan dibinde kara bileğiye

surаdı.

Nä

kimsäyä

bаbа

ğayp şiilärnі yаzğan. Оquşu! ayttı kälin, män tıñnaym! Sоñ 130

-Ben

hepsini

dut däräk bаr, аltın sаplı ay

аğаş

125

geldi,

yanındaki adamları öldürdüler,

Oğul

120

rast

mäktüpnü аlıp bаrdılаr. Qan

käsmäsа qаzаn tübündä qаrа 115

haydut

bileğilet, o keser. Oğlu

okudu

bir

täkrаr оqudu. Qız ayttı: bаbаñ

anlamadı.

dürüs

аñna

yazmış, bu kişileri ağırlayayım,

bu

ama kapı önünde ağaç yoktur,

bаbаñ,

bizde ay balta var; altın sapsız,

yаzğаn

mağansın. kälgän

Dut

аdаmlаr

sän däräk dır

“Olmayan

şey şeyler

485

135

140

145

altında

duşman qolundа. Bu äki kisіnі

ağaç

öltür.

bаltа

bileği zaten yok.” gibi şeyler

dägänі sän özüñsіn. Ay bаltа

söyledi de o kişiyi ağırladı.

käsmäsа qаzаn tübündä qаrа

Sonra evine gitti, eve gelip

bіläü, bägänä kästіrіr gänä

oturdu. Karısı, “Niçin yüzünüzü

mänmіn,

sän

astınız? dedi. Han söyledi:

tаpmаsаñ mänі surа! dägän.

“Kimseye kızmadım, babam

Öyärdä bu äki kişіnі öltürdü.

olmayan şeyler yazmış.” dedi.

Оğul qаşına оn äki аdаm аlıp

Gelin,

bаbаsına

dinleyeyim.”

Аltın

sаplı

dädi.

ay

Ägär

bаrdılаr.

Äki

aydamaqnı öltürdü. Bаbаsını

saplı.

Kazan

“Oku,

ben

dedi.

de Tekrar

okudu, kız söyledi:

аlıp qayttılаr. Оn dört аcılıq

-Baban doğru yazmış, sen

аltın baqşış bärdi kälinä toy

anlamamışsın. Dut ağacı, bu

dügün yаptı.

gelen

baban

adamlardır,

düşman elindenir. Bu iki kişiyi öldür. Altın saplı ay balta dediği sen kendinsin. Ay balta kesmezse kazan dibinde kara bileğiye

kestir

dediği

yine

benim. Eğer sen bulamazsan benden sor, der. O yerde bu iki kişiyi öldürdü. Oğlu yanına on iki adam alıp babasına gitti. İki haydutu

öldürdü.

Babasına

alıp döndüler. On dört hacı için altın geline hediye verdi, toy düğün yaptı.

486

21) Ülgür söz. 1

5

21) Örnek Söz

Bir kişi söz bilmäsа,

Bir kişi söz bilmese,

bir söz bilgängä ärіşsä

Bir söz bilene ulaşsa,

Mırzа bolsа söltük tür,

Mirza olsa ….. tür,

Tаtаr bolsа qartіk tіr,

Tatar olsa ….. tir,

Nоğay bolsа zıntıq tır.

Noğay bolsa zındıktır.

22) Örnek Söz

22) Ülgür söz. 1

Aw cіgіtlär män wаsіyätin aytacaqmаn Ul uluñа qız qızıñа qаlacaq, Оraq Mamay ölgän däp

5

аğılğаn qoyday yağılıp Aqqаn suday muuldap yürmäñіz! bir anadan bäşäü аltaw bаrmız däp

10

yаñgıznıñ yağаsından аlаñız!

Erkek erkeğe, kız kıza kalacak, Orak Mamay ölmüş diye şaşırmış koyun gibi dağılıp Akan su gibi şuvuldayarak dolaşmayın! Bir anadan beşer altışar olduk diye Yalnızdan taraf olun!

yаñgıznıñ yağasından аlsаñız

Bir altışar beşer bir olduk diye

yarın аqrätnіñ aruu üyіgä

Yalnızın tarafında olırsanız,

täk yаtаrmız dämäñіz!

Yarın ahiretin güzel evine varınca

Qarañğıdа yürsäñіz qаğınırsız,

Tek yatarız demeyin!

yaman аtqа tаğılırsız,

Karanlıkta yürüseniz

Qaranğıdа yürmä sаyaq bаşından äksіmіz yaman 20

söyleyeceğim

bir аltaw bäşäw bаrmız däp

bаrğаndа 15

Ah yiğitler ben vasiyetimi

tayaq.

çırpınırsınız, Kötü ata takılırsınız, Karanlıkta yürüme pervasız, Başından eksilmez kötü sopa

487

23) Tapmacaq 1

gändi doğrаr

Kendi doğurur,

gändi päslär

Kendi besler,

gändi yär (bu yär dir).

Kendi yer (Bu yerdir)

24) Ülgür Söz 1

Аtаmdan yaşlay qalğaman, Anamdan mіrаs qаlğaman,

5

kalmışım,

käldiñ rаs dоstum.

Aradığım sendin,

Аtаsı kimnіñ bаr bolsа

Rast geldin dostum.

Аsqаr tauu оnuñ bаr bolur.

Kimin atası varsa

Anası kimnіñ bаr bolsа

Onun dağ gibi askeri vardır,

аğındı bulaq çäşmä оnuñ

Kimin anası varsa

Аtаsı kimnіñ yоq bolsа

Onun kaynaktan akan çeşmesi vardır.

Аsqаr taw оnıñ yoq bolur

Kimin atası yoksa

anası kimnіñ yоq bolsа

Onun dağ gibi askeri yoktur.

аğındı bulaq çäşmäsі

Kimin anası yoksa

Sän bir yarıq yuldussun baqtımа tuuğan Közün yumğan tаş yutаr bälin buğan.

20

Atamdan çok küçük Anamdan miras kalmışım,

оnuñ yоq bolur. 15

24) Örnek Söz

аrağanım sän ädiñ

bаr bolur. 10

23) Bilmece

Onun kaynaktan akan çeşmesi yoktur. Sen bir parlak yıldızsın bahtıma doğan, Gözünü yuman taş yutar belini boğan.

488

14. KEZLEV (Gözleve)

14. KÖZLÄWÄ

1) Hırsızlayan Yiğit

1) Хırslağan Yigit. Qırımdan

1

5

10

15

20

bir

Bir

yаş

genç

Kırım’dan

Istаmbulğа äki yüz kümüş aqçаsı

İstanbul’a

bаr, а yаqqа bu yaqqа аşağan

gümüş akçası varmış, o tarafa

іçkän һäpsіn bіtіrgän. Bir qаpаqqа

bu tarafa yemiş içmiş, hepsini

muхtac bolğan, özünüñ zana’аtı

bitirmiş. Bir kapiğe muhtac

dа yоq biräü(w)gä bаrıp ırğаt

olur, kendinin bir zanaati de

cürmää kümgä аytmaa sırаsın dа

yokmuş, bir yere gidip ırğat

bіlmäy. Üş dört kün аş yürgän. Nä

olmak için kime söyleyeceğini

аpacağın bilmägän. Nä аpаyım?

de bilmemiş. Üç dört gün aç

nä аpаyım? bаrаyım cäämiiyä bir

dolaşmış.

zängіn

qаbın

bilmemiş. “Ne yapayım, ne

хırslаyım, dägän özünä. Bо kirgän

yapayım, gideyim bir camiye,

cäämіigä bir yaqşı zäñgіn kişіnіñ

zengin bir kişinin ayakkabısını

аyaq

qoltuğuna

çalayım.” der kendi kendine.

qаpından

Bu bir camiye girmiş, zengin

çıqqаn, qаrşısındа bir tükâncı bаr,

bir kişinin ayakkabısını almış,

körgän qoltuğuna bir şii аlıp kälä.

koltuğunun altına sıkıştırmış,

Qolunan çığаrğаn tüqâncı. Ondan

caminin

хırslağan kişi аbdrаğаn şаşqаn

Karşısında bir dükkân sahibi

qаltäcägіn

varmış, onun koltuğuna bir şey

kişіnіñ

qаbın

qısqan,

ayaq

alğan,

Cäämiіnіñ

bilmägäm.

Аyаqqаp

gitmiş.

Ne

İki

yüz

yapacağını

kapısından

çıkmış.

Sоñ

alıp geldiğini görmüş. Eliyle

tüqâncığа barğan, tüqâncı sоrğan

çıkarmış dükkân sahibi. Orada

ondan. Nіşlädiñ sän оndа bir

hırsızlayan kişi çok şaşırmış,

kirdiñ, bir çıqtıñ, qoltuğuñdа bir şii

ne

bаr, ädi. Iñq mıñq ätkän. Tüqâncı

Ayakkabıları

aytqаn: doğrusun ayt! dägän. Bо

bırakmış.

yaş

käldim

sahibine varmış, dükkân sahibi

Istаmbulğа, äki yüz pаrаm bіtirdim,

ondan sormuş: “Ne yaptın sen

üş

orada? Bir girdin, bir çıktın,

alğan

25

kätkän

yärіnä

tаşlağan.

aytqаn: dört

kün

män аş

yürdüm.

Bir

yapacağını

bilememiş.

aldığı Sonra

yere dükkân

489

30

bаrayım

koltuğunda bir şey vardı.” O,

cäämiidän bir аyaq qаp хırslаp

ınk mınk etmiş. Dükkân sahibi,

sаtаyım

doğrusunu söyle, der. Bu genç

zäna’аtım,

dägän. 35

50

Tüqâncı

toydurаyım, äwlä

olmаz,

Män sаa bäş guruş bärіim, dägän,

yüz paramı bitirdim, üç dört

bir bаzardan bir töş аl, dа käl

gün aç dolaştım. Bir zanaatim

mındа, dägän. Barğan bir töş аlıp

yok,

kälgän.

ayakkabı

Töşnü anaw

qolunа

bärgän.

sarayğa!

dägän.

camiden

çalıp

satayım,

karnımı doyurayım, dedim. Dükkân sahibi:

töşnü

-Öyle olmaz, ben sana

äfändi

yіbärdi,

dа

yämäklär

ахşаmğа pіşіrsіn!

öğretirim,

sana

beş

kuruş

Mısаfırım bаr, bir äki kögümdä

veririm, bir pazardan göğüs eti

qаrа bulaq suyundan аldırsın. Däp

al da gel buraya, der.

ayt dii tüqâncı. O kişi bаrа, qаpunu

Gitmiş, bir göğüs eti alıp

qağa bu sözlärnі aytа. İçärgä

gelmiş.

qаnımğа bаrıp аlаyaq aytа. Qanım

vermiş.

Göğüs

etini

eline

şо kişi bizgä su kätirmäzm’äkän,

-Götür bu saraya, kapıyı

diiАlаyaq kälip sоray о kişigä. -Bаş

vur, hizmetçi çıkar. “Bu göğüs

üstündä, diiŞu sa’at çıqarıp äki

etini efendi gönderdi, akşama

kögüm bärä. O kişіnіñ qoluna. O

yemekler

doğru tükâncığа kätirä. Äfаrіm sаl

var, bir iki kova da kara pınar

tüqân

suyundan

аrtınа,

diiАхşаm

äfändi

mısаfır

äfändi

kätiräcäk.

pişirsin.

Misafirim

aldırsın,

diye

söyledi.” dedi dükkân sahibi. O kişi gider, kapıyı çalar,

qаnım qızı päncirädän bаqаlаr. Naslı

60

gideyim

Qapunu qaq, аlаyaq çığar! bо

üyünä gälä yаtır, yämäklärі аzır 55

anlatmış: -Ben İstanbul’a geldim, iki

pіşіrsіn

45

qаrnım

dägän. Män sağa üyrätiim, dägän.

Aqkät 40

yоq,

bu

sözleri

söyler.

Hizmetçi

Äfändi kälä yаñgız, kirä оdаsına.

içeriye hanıma gidip söyler:

Qanım kälä: qana mısаfırıñız?

“Hanım

diiÄfändi aytа: däli bolduñ naslı

getirmez

mısаfır? Qanım aytа: bügün töş

Hizmetçi gelir, o kişiye sorar.

şu mi

kişi

bize

acaba?”

su der.

490

65

yіbärdiñіz, qаrа bulaq suwundı аl!

“Baş üstüne.” der. O anda

dädiñіz, äki kögüm yіbärdik, dädi.

çıkarıp o kişinin eline iki kova

Äfändi

verir. O doğru dükkân sahibine

bаşlay

verir.

makämägä

bаrıp

bu

хırsıznı

arkasına bırak, der. Efendi,

qaytаrmın

däp.

O

tüqâncı

akşam evine gelir, yemekleri

çığıp

kätkänіn

90

hanımı

ve

kızı

saa mına cawluq, diiTünäüñgä

nasıl misafir getirecek, diye

qаqqan qаpuğа bаr! qaq! diiÄfändi

beklerler. Efendi yalnız gelir,

mınaw

cіbärdi,

odasına girer. Hanım gelir,

yüzüklärimnі

“Hani misafiriniz?” der. Efendi,

cawluqnu

sa’atımını

һäpsіn

maakämägä

kätäcäkmіn.

bärsіn! Mına

“Delirdin

mi?

Ne

misairi?”

der.Hanımı anlatır: -Bugün

cawluğu. Аlаyaq аlа cawluqnu,

göğüs

eti

kötärä qаnımğа bulаrlаrın häpsin

gönderdiniz, kara pınar suyunu

aytа.

al, dediniz. İki kova gönderdik,

qızlаrğа

85

hazır,

dükkânın

pencereden, bakarlar. Efendi

Qanım

äfändinіñ, 80

körä.

Aferim,

Tüqâncı aytа аnaw yaşqa: maa

diiRubаlаrımnı

75

Yata

yuqlay. Sаbа turа, çığа, kätä

äfändinіñ

70

dаrınmа.

ämіr

qаray ätä

urbаlаrın,

cawluq şu

sa’at

der.

yüzüklärіn,

Efendi,

kızmaya

başlar.

Sabah

kalkar,

sa’atın qоyаlаr bir boqçаnıñ іçіnä

Yatar

uyur.

tоplay bärälär о kişigä. Yawluq

çıkar, bu hırsızı geri getiririm

оndа qаlа. O kişi аlа bоqçаnı

diye

doğru о tüqânğа kötärä. Tüqâncı:

dükkân sahibi, efendinin çıkıp

qо tüqân аrtına! diiO yärdä tüqâncı

gittiğini görür. Dükkân sahibi, o

dii: Cäämiidän pаpış хırslаmaq

gence söyler:

mahkemeye

gider.O

käräkmäz, bäwlä olur, diiQarınıñ

-İşte sana mendil, dün

аşını, dii, аşа! dii, kirsätä üyünä

vurduğun kapıya git, kapıyı

toydurа. Yata yuqlaylаr. Ахşаm

vur.

äfändi üyünä kälä, аldına cürüp

göderdi.

qаnım çığа. Yäñі rubа kiigän üçün.

yüzüklerimi, saatimi, hepsini

Qaray äski rubаmän kälä. Qana

versin.

“Efendi

bu

mendili

Giysilerimi, Mahkemeye

491

yäñi urbаñız, diiNas urbаlаr? dii

gideceğim.”

äfändі. Qanım dii: yawluq yіbärіp

mendili.

аldırdıñız, 95

100

105

110

115

diiMına

yawluq!

dedi,

Hizmetçi

dii

de.

İşte

mendili

һаnım. Äfändi çığarа yawluğun,

hanımına

äkisі dä bir. Äfändi çаşа, qаnımğа

hepsini söyler. Hanım bakar,

dа dаrılmay. Bütün käçä tüşünä:

mendil efendinin mendilidir. O

bu naslı şiv Töş kätirdi kögüm аldı,

anda

yawluq kätirdi urbаlаr аlıp kättі. Bu

giysilerini, yüzüklerini, saatini

naslı yаrаmаz хırsız. Sаbа mutlaq

koyarlar bir bohçanın içine,

bаrayım maakämägä yаzdırayım

toplayıp

bu

Mendil

şiilärnі.

Sаbа

turdu

аtnı

götürür,

alır,

bunların

kızlara

emreder;

verirler onda

o

kişiye.

kalır.

O

kişi

yіgärläñіz! dädi. Mindi аtına çıqtı

bohçayı alır, doğru o dükkâna

qаpudan

götürür.

kättі.

Tüqâncı

anaw

Dükkân

sahibi,

yаşqа ayttı: cüür! bаr! makämänіn

dükkânın içine koy, der. O

qаpusundа bäklä. Äfändi kälär

yerde dükkân sahibi, “Camiden

аtmаn! Äfändim, dä! аtıñıznı män

papuç

tutayım! turayım! dä аtın tutqan

böyle

sоñ

sоñ

yemeğini de ye, der; evine

süñgünüñ оñ yağın käs, аl dа

girdirir, doyurur. Yatıp uyurlar.

kätіr! аtnı bir yärgä baylа! Yаş

Akşam

aytа: sol yağındа käsiimmі? yоq

hanımı yeni giysilerini giymiştir

käsmä! dii tüqâncı, о özü kälir. Yаş

diye

bаrdı. Äfändim bärіñіz аtıñ bаşın

Bakar eski giysileriyle gelir.

tutayım! dädi. Äfändi оğа аt bärdi,

“Hani yeni giysileriniz?” der.

bir fuqаrä kişi qаç ğuruş bärärmän,

Efendi, “Hangi yeni giysiler?”

dädi. Kirdi içärgä bаşlаdа äfändi

der. Hanımı:

äfändi

іçärі

kirgän

şiilärіn.

Bо

yаş

olur.”

efendi

yürüyüp

-Mendil

maakämädä yаzdırmağa coylğan хırslanğan

çalmaya

benzemez,

dedi.

Kadının

evine önüne

gelir, çıkar.

gönderip

aldırdınız, işte mendil, der. Efendi şaşırır, hanımına

tüqâncınıñ aytqаnıday kästі оñ yaqtаğı süñgünü kişi körmägändä

da

аtındа

düşünür: “Bu nasıl şey, göğüs

baylаdа,

doğrı

käldi

о

kızamaz.

Bütün

gece

492

120

125

tükânğа. -Äfärіm! dädi о: sаl tüqân

eti getirdi, kova aldı; mendil

аrtına!

Äfändi

һäpsі

getirdi, giysileri alıp gitti. Bu

şiilärіn

dаnä

аtqа

nasıl yaramaz hırsız? Sabah

mіnäcäk о yağın bаsacaq süñgü

mutlaka gideyim mahkemeye,

yоq. Çаştı cätäy bаşından аtnı

yazdırayım bu şeyleri.” Sabah

doğru üygä käldi. Kirdi içärgä, ämir

kalkar, atı eyerleyin, der. Atına

ättі аlаyağına: züñgüm birsіn käsіp

biner,

aldılаr. Ana bir züñgünü käs-dä!

Dükkân

kätіr mındа! dädi. Аlаyaq kästі

söyler:

yаzdırdı danä,

çıqtı

züñgünü, kätirdi. -Аltın pаrаzänі

130

145

git,

gider.

bu

gence

mahkemenin

kağısında bekle. Efendi atıyla

аltın, bir közündä qoydu züñgünü.

gelir. “Efendim, atınızı ben

Аltınmän züñgünü çäktі. Züñgü

tutayım.” de. Atını tuttuktan

аltından yаpılğan ädi. Qoydu bіr

sonra efendi içeriye girdikten

cawluqqa züñgünü аltınnı, bärdi

sonra süngünün saoğ tarafını

аlаyaqqа. -Bаr, dädi, ustаğа! bіzіn

kes, alıp getir. Atı bir yere

äfändi sälam ättі, züñgünüñ birsіn

bağla.

mınaw

аltıdan

mınaw

Genç,

sol

yanını

da

züñgüdii bir züñgü yаsаp bärsin!

keseyim mi, der. Dükkâncı,

dädi.

Аlаyaq

yok kesme, o kendi gelir, der.

qapudаn çıqqаnıman tüqâncı оnu

Genç gider, “Efendim, verin

kördü.

atın

Аlаyağın

cіbärdi.

Аlаyаq

bаrdı

ustаğа

başını

tutayım.”

der.

аltınnı tаşlаdı, qayttı.

Efendi ona atı verir, “Fukara

Tüqâncı özün kişisіn alаyaqnıñ

kişi bir kaç kuruş vereyim.” der.

urbаsınday

-Kätіr

Efendi içeri girer, kaybolan

аrttа züñgün! dädi, аl bunu qoluñа!

çalınan şeylerini mahkemede

bаr

-

yazdırmaya başlar. Bu genç,

Äfändim coyğan züñgüsün tаptı.

dükkân sahibinin söyledikleri

Mına! Ustа züñgülärіnі ölçädi çäktі,

gibi

baqtı.

boldulаr.

kesti, birisi görmeden atı da

Ustа аltınnı anaw züñgünü bärdi

bağladı, doğru dükkâna geldi.

züñgünü 140

-Yürü

sahibi

çıkar

kätіr! dädi. Bir közündä qoydu

хırslаttı, 135

kapıdan

ustаnıñ

urbа

kiisättі.

tüqânına!

Tаmаm

birdäy

dädi.

sağ

taraftaki

süngüyü

493

150

bu kişigä. Аldı käldi bо tüqâncığа.

“Aferim,

-Äfärіm! dädi. sаl tüqân аrtına!

arkasına.” dedi o. Efendi bütün

dädi. Äfändi аlаyaqnı yibärdi, bаr

şeyleri tek tek yazdırdı, çıktı

züñgü bіtkänm’äkän? аl dа käl!

ata binecek oldu, o tarafa

dädi. käldi ustаğа züñgü bіttіmі?

basacakken

wär! dädi. Ustа dädi: züñgünü

Şaşırdı,

аltınnı

dädi.

çekerek doğru evine geldi.

äfändigä.

İçeri girdi, hizmetçilere emretti:

Äfändi sоrdu ustаdan: bu kätirdi

-Süngümün birisini kesip

аltın züñgü? Ustа dädi: bu аlıp

aldılar. İşte diğer süngüyü de

kättі. Züñgünüñ qоşаğın kätirdi,

kes de getir buraya, dedi.

özüñ

Bağırıştılаr,

155

160

165

ölçädim

аlıp

kättiñ,

kättilär

tаmnadım,

baqtım,

dükkânın

süngü atını

Hizmetçi

yoktu. başından

süngüyü

kesti,

bärabär аltınnı züñgünü yіbärdim,

getirdi. “Altın terazini getir.”

dädi. Äfändi çаştı, nä aytаcağın

dedi. Bir gözüne altın koydu,

bilmädi. Sаbа turdu. Bir a’lаn

bir gözüne süngüyü koydu.

namä här bir duwarlаrğа yаzdırıp

Altınla süngüyü tarttı. Süngü

yаpıştırdı, äl yаzı qoydu, päçаt

altından

qoydu: kümki mänіm kögümüm,

mendile süngüyle altını koydu,

urbаlаrım, аtımnıñ züñgüsün alğan

hizmetçiye verdi.

yapılmaydı.

Bir

bolsа bir dawаm bir nazаm bir şіim

-Ustaya git, “Bizim efendi

yоq şо kişilärnі, kälsälär çıraq

selâm etti, süngünün birisini

ätäm. Här köşälärgä yаpıştırdı.

çaldırdı, işte altın işte süngü.”

Här käz оqudu, baqtı аñnadı. Bu

de. Bir süngü yapıp versin,

tüqâncıdа äşittі. Ayttı: о yаşqа

dedi.

tüqân аrtındа kätirgän şiiläriñnі

170

koy

Hizmetçiyi

gönderdi.

çıqаr mındа. Qoydulаr bоqşаnıñ

Hizmetçinin

іçіndä, аldılаr qollаrınа о şiilärnі

çıkmadıyla dükkân sahibi onu

dоğru о äfändinіñ üyünä. İştä

gördü. Hizmetçi ustaya vardı,

äfändim.

süngüyü

Bо

şiilärgä

хırslağan

ve

kapıdan

altını

bıraktı,

bіzlärmіz, dädilär. Äfändi quаndı

döndü. Dükkân sahibi kendi

şiilärіn аldı, tüqâncığа qаç bіñ аltın

adamına

hizmetçinin

494

baqşış

wärdi.

Qırımdan

yaşnı yаnındа çıraq ättі.

kitkän

kıyafetlerinden giydirdi. “Getir arkadaki süngüyü, al bunu eline, var ustanın dükkânına.” dedi. -Efendim

175

kaybolan

süngüsünü buldu, işte, der. Usta süngüleri ölçtü, tarttı, baktı; birbiriyle aynı oldular. Usta altını ve süngüyü bu kişye verdi. Aldı, geldi bu dükkân sahibine. “Aferim, koy dükkân arkasına.” dedi. Efendi hizmetkârını

gönderdi,

“Git,

süngü bitmiş mi? Al da gel!” dedi. Ustaya geldi, “Süngü bitti mi?

ver!”

dedi.

Usta

,

“Süngünü altınını kendin alıp gettin.”

dedi.

Bağrıştılar,

efendiye gittiler. Efendi, ustaya sordu: “Altını süngüyü bu mu getirdi? Usta: “Bu alıp gitti. Süngünün eşini getirdi, ölçtüm biçtim, baktım. Altınla beraber süngüyü de gönderdim.” dedi. Efendi şaşırdı, ne diyeceğini bilemedi.

Sabah

kalktı,

el

yazısıyla bir beyanname yazdı, her duvara yazdırıp yapıştırdı: “Kim

ki

benim

kovamı,

giysilerimi, atımın süngüsünü aldıysa, o kişilerle bir davam

495

yok. Onlar gelsinler onları çırak yaparım.” Her

köşeye

yapıştırdı.

Herkes okudu, baktı anladı. Bu dükkân gence

sahibi

de

söyledi:

işitti.

O

“Dükkân

arkasına getirdiğin şeyleri çıkar buraya.

Bohçanın

koydular,

o

şeyleri

içine ellerine

aldılar, doğru o efendinin evine gittiler. -İşte efendim, bu şeyleri çalan bizleriz, dediler. Efendi sevindi, eşyalarını aldı, dükkân sahibine birkaç bin

altın

bahşiş

verdi.

Kırım’dan gelen genci yanına çırak yaptı.

2) Aq mäçіtkä barğan kişі. 1

Askär köygä kälä аldındа

Asker köye gelir, önünde

boyarlаrı yürä, köy qаlqı körälär

subay yürür, köy halkı onşarın

kälä-yаtır.

geldiğini görür. Yanına gitmeye

Yаnınа

bаrmаa

qоrqаlаr bir dänäsі aytа: män 5

2) Akmescit’e Giden Kişi

bаraym! dii, män Aq mäçіtkä üç

korkarlar, bir kişi söyler: -Ben

gideyim,

ben

kärä bаrdım, diiO kätä cäma’аt

Akmescit’e üç lere vardım, der.

tоplаnıp qаlа. Bаrа: zdrаstvuy

O gider, cemaat toplanıp

bоyar! diiAq mäçіtkä bаrdı rаz, diiAq mäçіtkä bаrdım dvа, Аq

kalaır. Gider: -

Merhaba

beyim,

496

10

15

mäçіtkä bаrdım trі, dii. Bоyar

Akmescit’e

vardım

bir,

stupayçоrt, dii. Bu aylаnıp baqrа:

Akmescit’e

vardım

iki,

çаlt bir çоt kätіrіñіz! diiCäma’at

Akmescit’e vardım üç. Subay,

birsі cüürüp bаrıp üydän çоt аlıp

stupayçort,

kätirä. Bu аnı qoluna aqkätä. Mına

bağırır:

bоyar çоt, dii. Аlа bоyаr çоtnu urа

getirin.” der.

bаşına.

Bо

20

dönüp

“Çabuk

bir

keser

Cemaatin birisi koşup gidip

aqılsız

evden keser alıp getirir. Bu

qаlqsız, dii, mänіm üydä käskin

onu eline alır. İşte subay,

bаltаm bаr ädi şоnu kätirmägä

keser der. Subay keseri alır,

bilmädiñіz.

başına vurur. Bu keseri alıp

Nä

çоtnu

Bu

kälä

cäma’аtkä.

аlа

der.

qadar

cemaate

gelir.

“Ne

akılsız

halksınız,

kadar benim

evimde keskin baltam vardı, onu

getirmeyi

bilemediniz.”

der.

3) Akıllı İhtiyar

3) Uslu Qаrt. 1

Bir özünüñ

5

10

padışa

çölgä

аtyutаntıman

çıqqan barabar

Bir

padişah

danışmanıyla

beraber

kendi tebdil

täbdіl käzmäyä. Qış künü ädi.

kıyafetle kıra gezmeye çıkmış.

Çöldä bir qаrt kişi saban äkkän.

Kış günüydü. Kırda bir ihtiyar

Kälgännär оğа. Pаdışa dägän:

adam saban sürüyormuş. Ona

аltını nä yaptıñ? Qart aytqаn:

gelmişler. Padişah der:

аltını оn äki yаptım оtuz äkigä

-Altıyı ne yaptın?

yärіştrаmаdım, dägän qаrt. Padişa

İhtiyar söylemiş:

dägän: käş qаlqtıñmı? dägän.

-Altıyı on iki yaptım, otuz

Qart dädi: ärtä qаlqtım ällär аldı. Padişa dädi: bir qаz cibäräm

ikiye yetiştiremedim, der. Padişah der:

497

15

yulqup bolursun? qаrt: anasın dа

-Geç mi kalktın?

aydаrım, dägän. Dädi; qayttı, kättі

İhtiyar:

padişa

-Erken kalktım eller aldı,

üyünä

аtyutаntımаn

barabar käldi, yаttı yuqlаdı. Sаbа çağırdı

аtyutаntı,

bіzlär

der. Padişah:

çöldä

-Bir

saban äkkän bir qartman lаf ättіk. Sän 20

25

аñnadıñmı

оnu?

dägän

35

pаdışа. Аtyutаnt: bilmіinän; аltı

İhtiyar:

dädiñіz о оn äki, dädi, оtuz äkinä

-Anasını da sürerim, der.

yärіştіrаmаdım,

Käş

Dedi, döndü gitti padişah,

qаlqtıñmı dädiñіz, ärtä qаlqtım,

danışmanıyla evine geldi, yattı

ällär аldı, dädi. Padişa bаr о

uyudu.

qаrtman män nä lаf ättіm оnu

çağırdı, “Biz kırda saban süren

üyrän!

bаşıñnı

bir ihtiyarla sohbet ettik, sen

käsärіm. Üş kün möölät sаğа,

onu anladın mı?” dedi padişah

dädi. Аtyutant çıqtı kättі, doğru

danışmanı:

bil!

dädi.

bilmäsäñ

Sabah

danışmanını

-Bilmiyorum, altı dediniz, o

dädi, pаdışаman sіz nä lаf ättiñiz

on

şunu üyrätsäñ mağа! dädi. Qart:

yetiştiremedim dedi. Geç mi

naslı pаdışа? dädi. Аtyutant ayttı:

kalktın dedin, erte kalktım eller

о künü kälgän о padişa ädi män

aldı dedi.

iki

dedi,

оnuñ kişisimаn. Qart ayttı: ayssа о

Padişah:

pаdışаmı? Män saa üyrätirmän bir

-Git,

o

otuz

ihtiyarla

ikiye

ne

tulup аltın bärärsіn. Yarım tulup

konuştuğumu

bärіim dаa cаnım! üyränmäsäm

Anlamazsan başını keserim.

bаsım käsäcäk. O mänim іşіm

Sana üç gün mühlet, dedi.

dügül, dädi qаrt. Kättі аtyutаnt kätirdi bir tulup аltın, bärdi qartqа. 40

göndereyim,

yoluverir misin?

bаrdı о qаrtqа. -Cаnım bаbay, 30

kaz

öğren,

anla!

Danışman çıktı gitti, doğru o ihtiyara vardı.

Qart аqkättі ciіdı üyünä. -Ändi

-Canım babam, padişahla

sаñа aytayım! Аltını nä yаptıñ?

siz ne konuştunuz? Şunu bana

dägänі, аltı ay yаz nіşlädiñ? Bu

öğretsen, dedi.

498

waqıtsız 45

qıştа

ägäsіn,

padişah?”

оtuz

padişahtı,

ben

onun

dägänіm, аlt’ay yаz аlt’ay qış оn

adamıyım.”

dedi.

İhtiyar

äki ay çаlıştı оtuz äki tіşіmä

söyledi:

äkigä

yärіştіrаmаdım

bolmаdım

-O padişah mı? Ben sana

dämäktіr. Käş qаlqtıñ dägäni käş

öğretirim, sen bana çok altın

üyländiñ dämäktіr. Ärtä qаlqtım

verirsin.

qız

yärіştіrіp

bаlаlаr

dämäktіr.

boldu

Аldı

kättі.

ällär Bir

-Az altın vereyim, canım!

аldı,

Öğrenmezsen başımı kesecek.

qаz

-O benim işim değil, dedi

cibärіm yulqup bolursun dägänі

ihtiyar.

pаdışаnıñ mına säñ qаz, sänіñ bir

Danışman gitti, çok altın

tulup аltınnı аldım, zäñgin boldum.

getirdi, ihtiyara verdi. İhtiyar

Bаr sälаmät pаdışаğа.

götürdüyığdı evine. -Şimdi

60

“Nasıl

dedi. Danışman “O gün gelen

ällär аldı dägänіm ärtä üyländim,

55

İhtiyar,

dämäktіr. Män altıyı оn äki ättіm,

аşаmağa 50

çаban

sana

anlatayım.

Altıyı ne yaptın demesi; “altı ay yaz ne yaptın, bu vakitsiz kışta saban sürüyorsun” demektir. Ben altıyı on iki ettim, otuz ikiye yetiştiremedim demem; “altı ay yaz altı ay kış on iki ay çalıştım, otuz iki dişime yemek yetiştiremedim” demektir. Geç kalktın demesi, geç evlendin, demektir. Erken kalktım eller aldı demem; erken evlendim, kız çocuklarım oldu eller aldı gitti,

demektir.

göndereyim

yolar

Bir

kaz mısın,

demesi; işte sen kazsın, senin

499

çok

altınını

aldım,

zengin

oldum. Git padişaha selâm söyle.

4) Falcı Baba

4) Rämilci Bаbа. Pаdışаnıñ qarısı cumаa künü

1

15

20

Cuma

günü hamama gider. Onun

qаdar

gittiği gün ne kadar fukara

fuqаrä

warsа

pаrаsın Bir

varsa parasını padişahın karısı

fuqаräniñ qarısı cumaa künü kätä

verir. Bir fukaranın karısı cuma

аmаmğа bäk fuqаrä. Pаdışаnıñ

günü hamama gider, o çok

qarısı

fukaradır.

qarısı

wärä.

аmаmdа

yuunmаa, 10

karısı

аmаmğа kätä. O barğan künü nä pаdışаnıñ 5

Padişahın

bаşlaylаr

pаdışаnıñ

qarısını

Padişahın

karısı

hamamda yıkanmaya başlar,

pаtırlаr yuuаrlаr qulağından älmaz

natırlar

padişahın

küpäsі tüşä, suuğа аğа, kätä

yıkarlar,

kulağından

аmаmnıñ su yoluna. Оnu dа körä

küpesi düşer, suya karışır,

bu

Çıqа

hamamın su yoluna gider. Onu

аmаmdan üyünä kälä pаdışаnıñ

dab u fukaranın karısı görür.

qarısı dа kätä üyünä, qaray küpä

Hamamdan çıkar evine gider.

yоq. Şо sa’at bаğırtа däldal: bir

Padişahın da karısı da evine

küpä coyğan küm tawp kätіrsä

gelir, bakar küpesi yok. O anda

köp baqşış wäräcäk. Bu fuqaränіñ

tellal

qarısı aytа qоcаsına: sän rämilci

kayboldu, kim bulup getirirse

bol! pаdışаnıñ qarısı аmаmdа su

çok

yoluna аğıp kättі küpäsі män

fukaranın

aytayım!

söyler:

fuqaränіñ

qаrısı.

däldаlğа

sän

bаr!

padışağa rämil tök! ayt: bо bir pаalı

bir

şii

äkän

biläzikmі

yüzükmü, küpämä bir suğа аğıp

çıkartır: hediye

karısını elmas

“Bir

verilecek.”

kaırısı

küpe Bu

kocasına

-Sen falcı ol, padişahın karısının küpesi hamamda su yoluna

karışıp

gitti,

ben

500

25

30

35

kätkändä quyunuñ içindä turа, dä!

söylerim.

Qocası dаrıldı: yаzımaa bilmäm,

padişaha fal bak, söyle: “Bu

oqumа bilmäm, män naslı rämil

pahalı bir şeymiş, bilezik mi,

tökiim? Sän mäniñ bаşımа bälä

yüzük mü, küpe mi bir suya

qaldırcaqsın, däsädä, qarısı çığıp

akıp gidince kuyunun içinde

kätä aytа däldalğa bіzіm qоcа

duruyor.” de.

rämil tökär, coyulğan şіinі tаbаr,

Kocası

45

“Yazma

aytа. Padişa ämir ätä äki qawаs

nasıl fal bakayım? Sen benim

cibärä. O kişіnі üyündän zоrmаn

başıma bela açacaksın.” dese

quudrа, käträ. Padişa aytа оğа;

de karısı çıkıp gider, tellala

bіzіm qаrı bir şii coyğan bir rämil

söyler:

tök, diiBäärіñіz bir qаrаndаş bir

bakar, kaybolan şeyleri bulur.”

paçа

käğаt! аlа

“Benim

diiАlа

käğаtı,

der.Tellal,

qolunа

bаşlay

gider,

kocam

doğru

fal

padişaha

anlatır.

Padişah

birаz sıyıq yаzmаa ärnäk gіbіk

emreder, iki … gönderir. O

sоñ

özü

kişiyi evinden zorla getirtir.

padışаğа. Bо äfändim, dii, pаaluu

Padişah ona söyler: “Bizim

bir şii äkän, biläzikmі, yüzükmü,

hanım bir şey kaybetmiş, bir fal

küpämi? şuğа оşay, bir su yoluna

bak. Verin bir kurşun kalem, bir

tüşkän

parça kâğıt.” der. Kâğıdı alır,

аlа

käğаtnı

bir

quyu

oquy

içindä

turа,

ämіr

аtä,

аmаmnı

kurşun

su

yolu

quyusun

parmak gibi

qazdırаlаr,

55

kızdı,

git,

bilmem, okuma bilmem, ben

diiPadişa

50

tellala

diiDäldаl doğru padışağa bаrа,

qаrаndаşnı 40

Sen

kalemi

аçаlаr, qıdırıp küpä tаpаlаr, kätіrіp

başlar,

pаdışаnıñ qarısına bärälär. Anaw

padişaha okur:

kişi

rämilcі

bаba

diilär,

çoq

-Bu

alır

eline,

çizgi çizmeye

sonra efendim,

kâğıdı pahalı

alır bir

baqşışlаr bärälär. O kişi bir şii

şeymiş, bilezik mi, yüzük mü,

bilmäsädä rämilci bolup qаlа. һär

küpe mi, ona benziyor. Bir su

käz rämilci bаbа bilär. Sоñrа

yoluna düşmüş, bir kuyu içinde

pаdışadan

duruyor.

köp

şiilär

хırslana.

Хırsızlаrı һäş älgä tüşmiі. Bir dаһа

Padişah emreder, hamamı

501

çağıralаr rämilci bаbаnı. Padişa

kazdırırlar,

su

aytа: bu qаdar waqıttаn bärli nä

kuyusunu

açarlar,

qadar

küpeyi

şiilаr

65

70

75

85

bulurlar,

getirip

padişahın karısına verirler. İşte

tutulmay. Cаnım şoğа bir rämil

bu kişiye falcı baba derler,

tök! Şündü bo rämіlci bаbа şаştı,

birçok hediye verirler. O kişi bir

aytta: äfändim qırq kün möölät

şey bilmese de falcı olup kalır.

wärіnіz bäkim tаpаrım. Bо qayttı

Herkes falcı baba bilir. Sonra

käldi üyünä. Bаşlаdı аpaqaydа

padişahtan çok eşya çalınır.

dаrılmаğа

Hırsızlar hiç ele geçirilemez.

хırsızlаr

bаr,

іştä

kördüñmü

хırsızlаrnı män qayda tаpayım?

Falcı

dädi, köp dаrıldı. Qırq baqlаnı

çağırırlar. Padişah: “Bu kadar

qoydu bir qutunuñ іçіnä, оnuñ

zamandır ne kadar çok eşya

üçün qoydu qırq kün möölät аldı.

kayboldu,

Qırq kündän sоñ tаpmаsа bаşı

hırsızlar var, hiç yakalanmıyor.

kätäcäk. Aqşаm аşını аşаdı, töşäk

Canım buna bir fal bak!” der.

sаldı cаtacaq. Аpaqay bär qutunu!

Şimdi falcı baba şaşırır, söyler:

dädi, qırqnıñ birі käldi, dädi. O

“Efendim

zamandа tışаrdа хırsızlаrnıñ bir

verin, belki bulurum.” der. Bu

dänäsі päncärädä diñnii, äşіtti

döner evine gelir. Karısına

хırsızlаrdа pаdışa rämilci babanı

kızmaya başlar: “İşte gördün

çаğırıp aytqаnın äşitkändir. Anaw

mü, ben hırsızları nereden

diñnägän

bаrıp

bulayım?” diyerek çok kızar.

män

Kırk baklayı bir kutunun içine

päncärädä tıñnadım, rämil töktü

koyar, kırk gün mühlet aldığı

qırqnıñ birі käldi, dädi. Yаrın äki

için koyar. Kırık günden sonra

danä bolup bаrayq. Yarın aqşаm

bulamazsa

kälä, аşın аşаdı rämilcі. -Аpaqay

Akşam yemeğini yedi, yatğını

bär qutunu! Хırsızlаr päncärädän

yaptı

diñniі. Аldı qutunu. -Qırqnıñ äkisі

kutuyu, kırkın biri geldi.” dedi.

käldi, dädi. Хırsızlаr аşіttі käldi

O

аrqаrdаşlаrına 80

bіzіm

arayıp

һäş

şäһärdа 60

coyuldu,

yolunun

хırsız ayttı:

babayı

bizim

kırk

zaman

şehirde

gün

başı

yatacak.

aha

bird

mühlet

kesilecek.

“Hanım da

ver

dışarıda

502

90

95

аrqаdаşlаrına. Tünägü bаrdıq bir

hırsızların

dänä, rämil tаptı, bügün bаrdıq äki

pencereden

dänä känä tаptı, bіzlärnі bо rämil

padişahın

bаbа tutturacaq. Bаrayıq täslim

çağırıp söylediğini hırsız da

bolayq! Yоq bügün dа bаrayıq üş

işitti. Bu dinleyen hırsız, gidip

danä! Аqşаm känä kättilär üş dört

arkadaşlarına

danä. Päncärä tübünä käldilär,

pencereden dinledim, fal baktı

dıñnadılаr. Rämilci аşın aşadı

kırkın biri geldi, dedi. Yarın iki

catacaqta:

anaw

kişi olarak gidelim.” dedi. Yarın

qutunu! Qırqnın üşüdä käldi, dörtü

akşam geldi, yemeğini yedi

dä käldi. Yattı yuqladı. Bo xırsızlar

falcı. “Hanım ver kutuyu!” dedi.

bär

apaqay

arqadaşlarına

käldilär

naslı

bir

tanesi dinliyordu,

da

falcı

babayı

söyledi:

Hırsızlar

“Ben

pencereden

äşittilär ayttılar, mäşäwrä ättilär.

dinliyordu. Kutuyu aldı, “Kırkın

Saba barayq qırqımızda! Rämilci

ikisi geldi.” dedi. Hırsızlar bunu

babağa

yıqılayıq!

işitti, arkadaşlarına geldi. “Dün

Calwarayq! Täslim bolayq! Saba

bir kişi gittik falcı bildi, bugün

boldu

rämilci

iki kişi gittik yine bildi, bu falcı

babanıñ qapusun qaqtılar içäri

baba bizi yakalatacak. Gidelim,

105 kirdilär. Başladılar rämilci babaya

teslim olalım.” dedi. Biri, yok

yalwarmaya. Rämilci babanıñ bir

bugün de üç kişi gidelim, dedi.

şiidän qabäri yoq. Sordu bularğa:

Akşam yine üç dört kişi gittiler.

nä

Pencere

100

ayağına qırqıda

üçün

käldilär,

yalwarsız

mağa?

Padişanıñ xırsızları bilärmiz. Sіz 110 rämil

dinlediler. Falcı yemeğini yedi, yatacağı zaman, “Getir hanım

üçün bіzlär sizgä rıcа ätämiz,

kutuyu! Kırkın üçü de geldi,

pаdışadan

ätip

dördü de geldi.” dedi yattı,

qаbа’atımıznı bаğışlаp bir dağı bu

uyudu. Bu hırsızlar geldiler,

iştä іş bolmamız. Rämilci bаbа

arkadaşlarına

kittі

tаbacaqsız

geldiler,

şоnuñ

115 turdu

töküp

dibine

bіzlärnі

doğru

rıcа

padışаğа.

-

anlattılar,

ne

meşvere

işittiler ettiler.

Äfändim, dädi, sіznіñ хırsızlаrnı

“Sabah kırkımız da gidelim,

tаptım, dädi, qırq danä, bulаrnı

falcı

babanın

ayağına

503

mağa bağışlаcaqsız qаba’аtlаrın.

kapanalım, yalvaralım, teslim

Pаdışа: bağışlаdım, dädi. Rаmilci

olalım.” dediler. Sabah oldu,

120 bаbа bаrdı olаrnı doğru padişağа

kırkı da geldiler, falcı babanın

аlıp käldi, köstärdi. Yämіn ättilär

kapısını çaldılar, içeri girdiler.

bir

Falcı

dаa

хırsızlıq

һäş

babaya

yalvarmaya

yаpmaycaqlаr. Bäş kün, оn kün

başladılar. Falcı babanın bir

аrаsı käştі, pаdişa іstädi awğа

şeyden haberi yok. Bunlara

125 kätmäyä. Rämіlci bаbаğa ayttı:

sordu: “Ne için yalvarıyorsunuz

aydа bаr bir kätiim awğа, dädi. Kättilär barabar. Käldi, cürgändä

bana?” -Padişahın

hırsızları

rämilci bаbа körmägäñdä padişa

bizleriz.

tuttu bir çägіrtkä, çağırdı rämilci

bulacaksınız, onun için bizler

130 bаbа. Tök bir rämil! dädi, nä bаr

size rica ediyoruz, padişahtan

awçum içindä, dädi. Rämilci bаbа

rica edip bizim kabahatlerimizi

aqılı uştu, nä aytmağa bilmädi.

bağışlasın, bird aha bu işi

Tüşündü

yapmayacağız, dediler.

ayttı:

bir

säkirdiñ

çägіrtkäm, tutulmаdıñ, äki sägirdiñ 135 çägіrtkäm, tutulmаdıñ; üçüncіdä tutulduñ.

Padişa

аştı

qoluñ

Siz

fal

bakıp

Falcı baba kalktı, doğru padişaha gitti. -Efendim,

sizin

hırsızları

kişi,

bunların

çägіrtkä uştu, kättі. Äfärіn rämilci

buldum,

kırk

bаbаm! dädi. Şu yärdä padişаğа

kabahatlerini

pаrmaq kötärdi yämіn ättі: ägär bir

bağışlayacaksınız, dedi.

benim

için

dаһа bu rämilciliknі ätsäm yämіn

Padişah, bağışladım, dedi.

bärdi ätmäcäk boldu, оnuñ üçün-ki

Falcı baba gitti, onları alıp

bilgän bir şii yoq ädi. Bir kärä küpä

doğru

padişaha

tawp bärdi, bir kärädä qırq хırsız

gösterdi.

Bird

tawp

üçünçіsindä

yapmamaya yeminler ettiler.

145 şаşqаndan çägіrtkänі tawp bärdi,

Aradan beş gün, on gün geçti,

bir dаһа rämil tök disä bir şii

padişah ava gitmeyi istedi.

bilmäcäk,

Falcı

140

ätmädi.

bärdi,

şunuñ

üçün

rämil

beraber

aha

babaya, ava

getirdi, hırsızlık

haydi

gidelim,

gel dedi.

504

Beraber gittiler. Geldi, falcı baba yürürken görmediği bir zaman padişah bir çekirge yakaladı. Falcı babayı çagırdı, “Bak bir fal, ne var avcumun içinde?” dedi. Falcı babanın aklı

başından

gitti,

ne

diyeceğini bilemedi. Düşündü söyledi: -Bir

sıçradın

yakalanmadın, çekirgem

iki

çekirgem sıçradın

yakalanmadın,

üçüncüde yakalandın. Padişah elini açtı, çekirge uçtu gitti. “Aferim, falcı babam” dedi.

O

yerde

padişaha

parmak kaldırıp yemin etti: “Eğer bir daha bu falcılığı yemin etti falcılık yapmamak için.” Onun için bildiği bir şey yoktu. Bir kere küpe bulup verdi, bir kere de kırk hırsız bulup

verdi,

üçüncüsünde

şaşırıp çekirgeyi bulup verdi, bir daha fal bak dese bir şey bilmeyecek, bakmadı.

bunun

için

fal

II.İNCELEME II.1. İMLÂ ÖZELLİKLERİ “Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme (Türk Boyları Halk Edebiyatı Derlemeleri); VII. Cilt Kırım Yarım adası Ağızları Örnekleri” Wilhelm Radloff’un kendine göre düzenlediği bir Kiril alfabesiyle basılmıştır. Radloff’un

Türk

Lehçelerini

tespiti

için

kullandığı

harflerin

metinlerimizdeki imlâsı aşağıda belirtilmiştir. a) Ünlülerin imlâsı ā : Metinlerimizin orjinalinde bu şekilde gösterilen sesi biz /aa/ olarak transkiribe ettik. Örnek: qaawä
“i” ünlüsünü karşılarken, ünsüzlerden

sonra geldiğinde “y” sesini karşılamaktadır. Örnek: kiçik “küçük”(BS.16-15); aytıp “söyleyerek” (BS.16-23) ū: Metinlerimizin orjinalinde bu şekilde gösterilen sesi biz /uu/ olarak transkiribe ettik. Örnek: quu
506

b) Ünsüzlerin imlâsı h:

İncelediğimiz

metinlerde

Arapça

ve

Farsçadan

alınma

kelimelerdeki ‫ ه‬ve ‫ ح‬sesleri için h harfi kullanılmıştır. Örnek: häkim
İncelediğimiz metinlerde hırıltılı, sızıcı ve sedâsız bir arka

damak ünsüzünü göstermek için x harfini kullanmıştır. Örnek: xabär < Arp. ħaber, (ÜS. 223-21) ğ : İncelediğimiz metinlerde kalın ünlülerle kulanılan arka damak ünsüzüdür. Örnek: dağı “daha” (BS. 50-36) k(q): İncelediğimiz metinlerde kalın ünlülerin yanında “k” ile yazılan ses, kalın “q” sesini karşılamaktadır. Örnek: ufaq “ufak” (BS. 31-3) κ(k): İncelediğimiz metinlerde ince ünlülerin yanında “κ” ile yazılan ses, ince “k” sesini karşılamaktadır. Örnek: büyük “büyük” (BS. 31-5) w : İncelediğimiz metinlerde sedâlı, sürekli ve sızıcı bir çift dudak ünsüzünü göstermek için kullanılmıştır. Örnek: sawluq <sağlıq, “sağlık” (Mİ. 210-96) ñ: Örnek: köñlüm “gönlüm” (BS. 46-205) däñiz “deniz” (İS. 131-35)

Bugün Kırım Türkçesi Edebî Dilinde kullanılan alfabe ile Radloff’un Kiril alfabesi ve Lâtin karşılıkları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

507

Kırım Türkçesi Edebî Dilinde Kullanılan Kiril Alfabesi

Latin Alfabesi’ndeki karşılığı

Radloff’un Kullandığı Kiril Alfabesi.

Aa

Aa

Aa

Lâtin Alfabesi’ndeki karşılığı Aa

Бб

Bb

Бб

Bb

Bв

Vv

Bв

Vv

Γ г / Гъ гъ

Gg/ Ğğ

ΓгЂђ

Дд

Dd

Дд

G g / Ğ ğ (kalın, art damak g’sı) Dd

ДЖ дж

Cc

Āā

AA aa

Ee

E e (ye, e)

Ää

Ee

Ёё

Yo-, Yö- ; ö

Ī ī

İİ ii

Жж

Jj

Жж

Jj

Зз

Zz

Зз

Zz

Ии

İi

Ää

ää

Йй

Yy

İ i

Кк

Kk

Кк

İ, i ; sonra y Kk

КЪ къ

Q q (a,o,u,ı)

K k (kalın ünlülerle)

Qq

Лл

L l

Лл

L l

Мм

Mm

Мм

Mm

Нн

Nn

Нн

Nn

Oo

O, Ö; o, ö

Oo

Oo

Пп

Pp

Пп

Pp

Pp

Rr

Pp

Rr

Cc

Ss

Cc

Ss

Tт

Tt

Tт

Tt

Уу

Uu;Üü

Уу

Uu

Фф

Ff

Фф

Ff

Хх

Hh

Хх

X x

Цц

TS ts

Нн

Hh

Чч

Çç

Чч

Çç

Шш

Şş

Шш

Şş

Ы ы

Iı

Ыы

Iı

Ээ

Ee

Ŷŷ

uu

Юю

Yu-, Yü- ; ü

Ÿ

üü

Яя

Ya ya; â

Ÿÿ

ü

Щщ

Şç şç

Ōō

Oo oo

Ъъ

Kalınlaştırma ve kesme işareti İnceltme ve kesme işareti ñ

Jj

Yy

Ң

ñ

Ö

Ö

Öö

Öö öö

Ь ь Њњ

Ww

Ww

џ

c

ünlüden

508

II. 2. SES BİLGİSİ II. 2.1. ÜNLÜLER İncelediğimiz metinlerde; a, ä, ı, i, o, ö, u, ü; ii, uu, aa, üü, oo, öö, ää sesleri olmak üzere 15 ünlü tespit edilmiştir. Tespit edilen ünlülerden Türkiye Türkçesi ve Kırım Tatar edebî dilinde kullanılmayanlar şunlardır: ii, uu, aa, üü, oo, öö, ää. Kırım Tatar edebî dilinde ю harfi yu ve yü’nün yanısıra ü sesini; Я harfi ya’nın yanısıra a sesini de karşılamaktadır. “ö” sesi ayrı bir harf ile gösterilmemekte, “o” harfi hem “o” hem de “ö” yerine kullanılmaktadır. II. 2.1.1. KALIN ÜNLÜLER / a / ünlüsü: Kalın, geniş ve düz ünlüdür. İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelimelerin başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı tespit edilmiştir. Güney Ağızları: aw “av” (BS. 33-59), apakay “hürmet ifadesi olarak abla” (BS. 59-16), bala “çocuk” (BS. 43-26), aydamaq “haydut, eşkiya” (ÖB. 93-1), ayda- “sür-” (Mİ.167-24), аwаz “ses” (ÜS. 247-113), Kuzey Ağızları: ayrı “ayrı” (NO. 450-38), mağa “bana” (NO. 450-51) qоlay “kolay” (NO. 452-76) / ı / ünlüsü: Kalın, düz ve dar bir ünlüdür. İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelimelerin başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı tespit edilmiştir.

509

Güney Ağızları: ırğat “ırgat, işçi” (KA.124-3), qız “kız” (BS. 40-1), çıq-“çık-” (BS.26-53), аltı “altı sayısı” (BS. 31-24) Kuzey Ağızları: qarşı “karşı” (BH. 273-373), qılışın “kılıcını” (NO. 451-84), naslı “nasıl” (BH. 261-57), qısаyaqlı “kadın” (BH. 264-123) / u / ünlüsü: Kalın, yuvarlak ve dar bir ünlüdür. Kelimelerin başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı tespit edilmiştir. Güney Ağızları: ufaq “ufak” (BS.16-3), ur- “vur-” (BS. 61-90), bular “bunlar” (ÖB. 86-6), u yär “o yer, işaret sıfatı” (BS. 40-11) uf “uf, ünlem” (BS. 45-153), qutulğan “kurtulan” (BS. 44-123), quyu “kuyu” (BS. 60-47). Kuzey Ağızları: qutu “kutu” (KÖ. 505-68), qus “kuş” (NO. 456-2), Qutlu-qаyа “Kutlukaya” (NO. 456-1) / o / ünlüsü: Kalın, yuvarlak ve geniş bir sestir. Kelimelerin başında ve ortasında kullanıldığı tespit edilmiştir. Güney Ağızları: o “o, 3. teklik kişi zamiri; işaret zamiri; işaret sıfatı” (BS. 60-52), oğlan “oğlan” (BS. 53-77), ol- “ol-” (BS. 33-34), qor “kör” (BS. 63-144), yoq “yok” (BS. 79-10), yol “yol” (BS. 79-27), toy “toy, düğün” (KA. 148-29), topraq “toprak” (KA. 144-28), tol- “dol-” (ÖB. 86-23), Kuzey Ağızları: yoq “yok” (BH. 246-143), qоş (BH. 255-411), oñ “sağ” (BH. 256-457), оrtаlаqtа “ortalıkta” (BH. 256-460), sоñ (NO. 430-45), оnuñ “onun” (NO. 431-80)

510

II. 2.1.2. İNCE ÜNLÜLER : / ä / ünlüsü: İnce, geniş ve düz bir ünlüdür. İncelediğimiz metinlerde W. Radloff “e” sesi için sadece ä işaretini kullanmış ve başka bir işarete yer vermemiştir. İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelimelerin başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı tespit edilmiştir. Güney Ağızları: äfändi “efendi” (BS. 34-84), äw “ev” (BS. 37-126), ägbä < heybe (BS. 25-50), äki “iki” (BS. 26-65), yämäk “yemek” (BS. 59-13), gänä “gene, yine” (BS. 45-86), kärä “defa, kez” (ÖB.62-51), qaawä “kahve” (BS. 34-90), kösä “köse” (KA. 148-1), gäcä “gece” (KA.141-247). Kuzey Ağızları: täräk “ağaç” (NO. 459-90), äki (NO. 457-26), nä (NO. 458-59), mändä (NO. 458-64), Ädigä “Edige, özel isim“ (BH. 274-310) / i / ünlüsü: İnce, dar ve düz bir sestir. İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelimelerin başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı tespit edilmiştir. Güney Ağızları: içinä “içine” (BS. 37-10), insan “insan” (KA. 145160), iste-“iste-” (BS. 22-59), bir “bir” (BS. 31-1), kiçik “küçük” (BS. 31-13), şindi “şindi” (BS. 31-17), kim “kim” (BS. 18-70), ärif “herif” (BS. 18-81), äki “iki” (BS. 22-48), bäräkätli (bereketli, 2-29) Kuzey Ağızları: ise “ise” (BH. 276-1038), äki “iki” (BH. 250-261), bіr “bir” (BH. 250-262), іçіñnі (BH. 253-362) / ö / ünlüsü:

İnce, geniş ve yuvarlak bir ünlüdür. İncelediğimiz

metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelimelerin başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı tespit edilmiştir.

511

Güney Ağızları: öpkäläp “öflkelenip” (BS. 31-26), söz “söz” (BS. 17-41), kötekle- “dayak at-” (BS. 17-27), ölük “ölü” (BS. 17-33), kötür- “götür” (Mİ. 178-39), tübünö “dibine” (KA.123-23) Kuzey Ağızları: özü “kendini” (NO. 443-133), süök “kemik” (416165), tötä “dolambaçlı” (NO. 447-81) / ü / ünlüsü:

İnce, yuvarlak ve düz bir ünlüdür. İncelediğimiz

metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelimelerin başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı tespit edilmiştir. Güney Ağızları: küp “küp, çok” (BS. 21-1), tüş- “in-” (BS. 21-7), kün “gün” (7-48), bügün “bugün” (BS. 22-49), tüştü “indi” (BS. 21-7), közünü “gözünü” (KB. 335-15), türlü “türlü”(ÜS. 229101), küçü оğlаn “küçük oğlan” (ÜS. 240-36) Kuzey Ağızları: bügün “bugün” (NO. 447-88), üyünä “evine” (NO. 447-89), Üş yüs “üç yüz” (NO. 447-91), özü özünä “kendi kendine” (224-145)

II. 2.1.3. FARKLI ÜNLÜLER II. 2.1.3.1. Alınma Kelimelerde Görülen Uzun Ünlüler İncelediğimiz metinlerde uzun ünlülü bir alınma kelimede “a” uzun ünlüsü kendini korumuştur ve iki ünlü ile gösterilmiştir. Örnekler: zänaаt “Arp. sinā ‘at- beceri ve ustalık gerektiren iş” (İS. 98-29) Türkiye Türkçesinde de alınma kelimelerdeki uzun ünlüler kendini korumaktadır.

512

II. 2.1.3.2. Ses Hadiseleriyle İlgili Uzun Ünlüler Ses hadiseleriyle meydana gelen uzun ünlüler metinlerimizde şu şekillerde görülmektedir: Türkiye Türkçesinde bu durum görülmemekte, bazı durumlarda uzun ünlüler telaffuzda hissedilmektedir. II. 2.1.3.2.1. Ünsüz Düşmeleriyle Meydan Gelen Uzun Ünlüler h düşmesiyle: İncelediğimiz metinlerde Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerdeki ‫ ه‬ve ‫ ح‬sesleri için h harfi kullanılmıştır. Metinlerimizde bu h ünsüzünün düşerek hece sonunda kendinden önce gelen ünlüyü uzatmasıyla meydana gelen bir hadiseye rastlanmıştır. -h-:

Bu düşme daha çok Güney Ağızları’nın Bahçesaray, Kefe,

Karasubazar metinlerinde ve Kuzey Ağızları’nın Kezlev metinlerinde görülmektedir. Güney Ağızları: qaawä
513

Güney Ağızları: yii- < yığ- “toplamak, yığmak” (BS. 49-188), buu
(Mİ.162-163),

bоğlay

“boğulup”

(KB.

399-55),

dоğurduğu

“doğurduğu” (BS. 43-3), doğurdum “doğurdum” (BS.41-107), doğdı “doğdu” (BS. 57-117), doğdu “doğdu” (ÖB. 74-17), doğracaq äkän “doğuracakmış” (ÖB. 84-44)

-g > -y > ø Eski Türkçede tek heceli ve ince ünlülü kelimelerin sonundaki –g sesi önce –y sesine dönüşmüş, -y sesi yanındaki ünlüyü daraltmış ve –y sesi düştüğünde kendinden önceki ünlüyü uzatmıştır. Bu duruma İstila ve Büyük

Lambat

adlı

bölgelerin

metinlerinde

ve

Güney

Ağızları’nın

Bahçesaray metinlerinde rastlamaktayız. Örnekler: çii < çiğ (İS. 91-14), tii- < teg-, “değmek, dokunmak” (BS.19-20), diilsin
514

n düşmesiyle : Bu düşmeye Kuzey Ağızlarından Büyük Hocalar metinlerinde soora <sonra (BH. 267-780) kelimesinde rastlanmıştır. İncelediğimiz metinlerde “sonra” kelimesi “n” sesi düşmemiş şekliyle de kullanılmıştır ve daha çok Güney Ağızlarında “sоñ / son” şeklinde kullanımına rastlanmıştır: Güney Ağızları örnekleri: Karalez metinlerinde “sоn” (KA. 122-20) şeklinde kullanılırken Özenbaş metinlerinde üç şekilde kullanılmıştır: soñ (ÖB. 67-8), sоñrа < soñ + ra yön gösterme hâl eki (ÖB. 68-6), sоñ (ÖB.51-19), sоn (ÖB.53-8) Miskor metinlerinde iki şekilde kullanılmıştır: sоñrа <soñ+ra yön gösterme hâl eki (Mİ.140-3), sоñ (Mİ. 162-97) Bahçesaray metinlerinde iki şekilde kullanılmıştır: sоñ (BS. 17-40), sоñrа <soñ+ ra yön gösterme hâl eki (BS. 43-3) Ayrıca İstila denen bölgeden derlenen metinlerde sоñ (İS. 92-31 / 78-21), sоñrа (NO. 422-52) sоñ “son” (NO. 422-28)

“y” ve “v” düşmesiyle : Türkçe ve alınma kelimelerin kökünde -y düşmesi ile meydana gelen uzun ünlü hâdisesine Güney Ağızları’nın Bahçesaray, Büyük Lambat, Karalez metinlerinde rastlanmıştır. Örnekler: şii < şey, (BS. 19-81), qii- < kiy-, “giy-” (BS. 19-92), qiimät < kıymet (BS. 55-33), kiik < keyik, “geyik”, (BS. 65-10), siipа- < sıypa“okşamak, sıvazlamak” (KA. 138-130), siipаyır < sıypa-yor “sıvazlıyor, okşuyor” (BL. 206-329), aliikim < aleyküm (BL.181-211)

515

Ayrıca emir kipinin 1. teklik ve çokluk çekimlerinde ekteki –y- sesinin düşmesiyle uzun ünlünün meydana gelmesine Güney ve Kuzey Ağızlarının metinlerinde rastlanmıştır. Güney Ağızları örnekleri: tiimiim < tey-me-y-eyim “değmeyeyim” (BS. 51-274), kätiik < ket-eyik “gidelim” (KA. 142-9), ätiim < et-eyim “edeyim” (KA. 126-125), diliim < dil-eyim “dileyeyim” (KA. 150-263), kätіriim < ketireyim “getireyim” (KA. 155-15), ätiik < et-eyik “edelim” (KA. 157-53), ätiim < et-eyim “edeyim” (Mİ.153-19) Kuzey Ağızları örnekleri: söyliim < söyle-y-eyim “söyleyeyim” (BH. 245-19) kätiim < ket-eyim “gideyim” (BH. 248-190), kätiik < ket-eyik “gidelim” (BH. 259-553) Tek heceli ve çok heceli olup sonu –e ile biten fiile gelen şimdiki zaman eki –y ekinin kendinden önceki -e sesini daralttığı ve -y sesi düştüğünde daralan ünlünün uzadığı örnekler Güney ve Kuzey Ağızlarının metinlerinde tespit edilmitir. Güney Ağızları örnekleri: dii < dey, “diyor” (BS. 31-5), istii < istey, “istiyor” (KA. 136-84) Kuzey Ağızları örnekleri: yiilär < ye-y-ler “yiyorlar” (BH. 246-137), tämіzlii < temiz-le-y “temizliyor” (BH. 246-130), аzırlii < hazır-la-y “hazırlıyor” (BH. 246-131), söylii-kі < söyle-y ki “söylüyor ki” (BH. 246-140) Olumsuzluk ekinden sonra gelen şimdiki zaman eki -y’nin kendinden önceki -e sesini daralttığı ve -y sesi düştüğünde daralan ünlünün uzadığı örnekler şunlardır.

516

Güney Ağızları örnekleri: girdirmii < girdir-me-y “girdirmiyor” (ÜS.219-67), bіlmii < bil-me-y “bilmiyor” (KE. 309-67) Kuzey Ağızları örnekleri: bärmii < ber-me-y “vermiyor” (BH. 24216), bіlmii < bil-me-y “bilmiyor” (BH. 246-144), bärmiimіn < ber-me-y-min “vermiyorum” (BH. 260-570),

іstämiimаn < iste-me-y-men “istemiyorum”

(AS. 415-88) v / w düşmesyle : Eski Türkçedeki b’lerin v’ye dönmesi ve zaman içinde düşmesiyle ortaya çıkan bir hâdisedir. İstila bölgesindeki ve Güney Ağızları’nın Özenbaş metinlerinde bu duruma rastlamaktayız. Örnekler: suu <suv <suw <sub ET. “su” (İS. 103-175), toobaa < tövbe (İS. 93-85), quu- < kov- (ÖB. 81-22) Ancak İstila bölgesindeki metinlerde “su” kelimesi tek ünlülü veya – w sesi düşmemiş şekilleriyle de karşımıza çıkmaktadır: su (İS. 93-60 / 85180 / 94-39), suw (İS. 103-183), suw (İS. 111-17) “su” kelimesi Güney Ağızları’nın Bahçesaray metinlerinde su (BS. 30-182 / 24-)”, Özenbaş metinlerinde “su (ÖB. 67-8 / 54-47), suy (ÖB. 7150)”, Karalez metinlerinde “suw (KA.128-157) su (KA. 147-162)” şekilleriyle kullanılmıştır. II. 2.1.3.2.2. Hece Kaynaşmasıyla Meydan Gelen Uzun Ünlüler Asaw ve Kuzey Ağızları’nın Noğay bölgesinden derlenen metinlerde h, ünsüzleriyle başlayan bazı heceler düşerek kendinden önce gelen ünlüyü uzattığı tespit edilmiştir.

517

Örnekler: zäär
518

II. 2.2. ÜNSÜZLER İncelediğimiz metinlerde 25 adet ünsüz tespit edilmiştir: b, c, ç, d, f, g, ğ (kalın), h, x, j, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, w, y, z. II. 2.2.1. FARKLI ÜNSÜZLER Metinlerimizde Türkiye Türkçesi yazı dilinde kullanılan ünsüzlerden farklı olarak tespit edilen ünsüzler şunlardır: ñ, ğ (kalın), q, x, w Metinlerimizde tespit ettiğimiz ünsüzler bugün Kırım Tatar edebî dilinde kullanılmaktadır. Ancak Kırım Tatar edebî dilinde kullanılıp da incelediğimiz metinlerde kullanılmayanlar da şunlardır: я, ё, ц, щ, э, ю ñ ünsüzü: Kırım Türkçesinin yazı dilinde olduğu gibi incelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda ñ ünsüzünün kelime köklerinde, ilgi halinde, II.şahıs iyelik ve II. şahıs fiil çekimlerinde tıpkı Eski Türkçedeki gibi kullanılmaya devam ettiğini görmekteyiz. Kelime köklerinde Güney Ağızları örnekleri: soñ “son” (ÖB. 678), köñlüm “gönlüm” (BS. 30-205), yäñgä “yenge” (ÖB. 90-12), däñiz “deniz” (İS. 113-24), biñ “bin sayısı” (KB. 339-101), bäñzä- “benze-” (BS. 18-82), Kuzey Ağızları örnekleri: sоñ “son” (NO. 422-28), yäñі “yeni”(NO. 422-31), dіñnämädi “dinlemedi” (NO. 427-15) İlgi halinde Güney Ağızları örnekleri: tаsnıñ içindä “tasın içinde” (BS. 48-162), özünüñ yüzügü “kendinin yüzüğü” (BS. 48-162), sänіñ malıñ “senin malın” (BS. 34-276), fuqаränіñ üyü “fukaranın evi” (BS. 24-28), wärmämnіñ maаnası “vermemin manası” (BS. 34-286), aydаmaqlаrnıñ оturğan yäri “hırsızların oturduğu yer” (BS. 34-283), cäämіsіnіñ оdаsı “caminin odası” (BS. 33-270),

519

Kuzey Ağızları örnekleri: Оnuñ ağası “ onun ağabeyi” (NO. 42244), оn äkinіñ bіrіsі (NO.400-24)

II. şahıs iyelik eklerinde Güney Ağızları örnekleri: yäñgäñ “yengen” (ÖB. 90-12), qızıñ “kızın” (KA. 133-13), sawluğuñuz “sağlığınız” (AS. 415-90), anaña “anana” (BS. 19-118), awradıña “avradına” (BS. 19119), adıñı “adını” (BS. 20-129) Kuzey Ağızları örnekleri: säniñ közüñ “senin gözün” (NO. 430-51) II. şahıs fiil çekim eklerinde Güney Ağızları örnekleri: qaçırdıñ “kaçırdın” (BS. 18-62), kim ädiñ? “kimsin?” (BS. 18-75), qaldıñ? “kaldın?” (BS. 18-85), käliñiz “gelin” (BS. 19-92) іşlädіñ “ yaptın” Kuzey Ağızları örnekleri: (NO. 423-62), аtlаnıñız “atlara binin” (NO.398-5) ğ ünsüzü: Kalın ünlülerle kulanılan arka damak ünsüzüdür, İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelimenin kökünde, yönelme hal eki-ğa ile, -q > -ğ- değişimiyle, -ğanda zarf fiil ekiyle, ğan sıfat fiil ekiyle karşımıza sıkça çıkmıştır. Bu ses Kırım Tatar edebî dilinde de bu özellikleriyle kullanılmaktadır, ancak Türkiye Türkçesinde bu harfle gösterilen ses ince “g” sesini karşılamaktadır. Kelimenin kökünde Güney Ağızları örnekleri: boğday “buğday” (BS.1-23), dağı “daha” (BS. 17-33), doğru (BS. 61-26), oğlu (BS. 35-3), sağ oluñuz “sağ olun” (BS. 36-39), ayğır (BS. 35-1), yağı “düşman” (BS. 40-162), Kuzey Ağızları örnekleri: аğаlаr “ağlar” (NO. 421-24), qаrğаlаr “kargalar” (NO. 422-40)

520

Yönelme Hâli Ekinde Güney Ağızları örnekleri: qazan-ğa “kazana” (BS.1-6), yolğa “yola” (BS. 31-16), toyğa “düğüne” (BS. 17-51), adamğa “adama” (BS. 22-39), awğa “ava” (KA. 122-5), Kuzey Ağızları örnekleri: Аzaw-ğа (NO. 421-22), yоlğа ”yola” (NO. 421-27), -q > -ğ- değişiminde Güney Ağızları örnekleri:çığa < çıq-a; “-q->-ğiki ünlü arasında değişir, çıkıyor” (ÖB. 74-12), pıçağım< pıçaq-ım “pıçağım” (BS. 21-7), qoltuğuna < qoltuq-u-n-a “

koltuğuna” (BS. 19-114),

Kuzey Ağızları örnekleri: şığа < çık-a “çıkıyor” (NO. 423-60) -ğan sıfat fiil ekinde Güney Ağızları örnekleri: qalğanım “kaldığım” (BS. 33-255) Kuzey Ağızları örnekleri: tuuğаn “doğan” (NO. 428-37) -ğanda zarf fiil ekinde Güney Ağızları örnekleri: qutulğanda “kurtulunca” (BS. 31-136), Kuzey Ağızları örnekleri: bаrğаndа “varınca” (NO. 421-14), turğаndа “durunca” (NO. 422-15), h ve x sesleri: Radloff, Probende “h” sesi için iki harf vardır. İncelediğimiz metinlerde Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerdeki ‫ ه‬ve ‫ ح‬sesleri için h harfini, hırıltılı, sızıcı ve sedâsız bir arka damak ünsüzünü göstermek için x harfini kullanmıştır. Güney ve Kuzey Ağızlarının metinlerinde ‫ ه‬ve ‫ ح‬seslerini karşılayan h harfinin kullanıldığı örnekler şunlardır.

521

şähär x değişiminin olduğu kelimelerde x ünsüzü karşımıza çıkmaktadır, bu durumu ses değişikliklerinde örnekleriyle ele alacağız. w

ünsüzü: Sedâlı,

sürekli ve sızıcı bir dudak ünsüzdür.

İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda genellikle v>w, b>w değişmesi sonucu kullanıldığı tespit edilmiştir. wаr- < bar-, “varmak” (BS. 17-33), tawşan < tawışan < tabışan < tabışqan, “tavşan” (ÜS. 228-86), wär- < ver- < ber- ET. “vermek” (BS. 2375), awuç < avuç, (BS. 31-13), aw < av < ab ET. “av” (KB. 87- 840), wаr < bar “var” (224-164), äw < ev < eb ET. “ev” (BH. 286-19), İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda Eski Türkçede ilk hecenin son sesinde bulunan -g /-ğ ünsüzleri –w’ye döndüğü görülmüştür:

522

Güney Ağızları örnekleri: awzum “ağzım” (BS. 41-191), saw<sağ-, “sağmak” (BS. 41-206), sawluq <sağlıq, “sağlık” (Mİ. 189-84) Kuzey Ağızları örnekleri: taw-ğa
(NO. 462-157), awzuna “ağzına” (NO.

465-17) Ayrıca bu değişiklik metinlerimizin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda, Arapça ve Farsçadan geçen kelimelerde de görülmektedir. Güney Ağızları örnekleri: awaz < Frs. âvâz “ses” (ÜS. 229101) Kuzey Ağızları örnekleri: waxt < vaķt Arp. “vakit, zaman” (BH. 227, 261), q ünsüzü: Tonsuz, süreksiz ve art damaktan boğaza kayan bir ünsüzdür. İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelimenin başında, ortasında ve sonunda bulunduğu ve bütün kalın ünlülerle kullanıldığı görülmüştür. Güney Ağızları örnekleri: qız “kız” (BS. 41-193), qara “kara, renk” (BS. 41-195), qal- “kalmak” (BS. 41-197), qıçqır- “bağır-” (BS. 17-57), qırq “kırık” (BS. 42-119), aq “ak, beyaz” (BS. 42-220), qorqup “korkarak, korkup” (BS.3-65), yaqın “yakın” (BS. 18-82), oqu- “okumak” (BS. 18-83) Kuzey Ağızları örnekleri: qаrnım “karnım”(BH. 247-165), yоqtur “yoktur” (BH. 246-167), quş “kuş” (BH. 246-173)

523

II. 2.2.2. DUDAK ÜNSÜZLERİ / b / ünsüzü: Çift Dudak ünsüzüdür, / p / ünsüzünün tonlusu ve süreksizidir. İncelediğimiz metinlerin Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelime başında ve ortasında kullanıldığı tespit edilmiştir: Güney Ağızları örnekleri: azbar “bahçe” (BS. 18-80), sabah (BS. 18-82), bir (BS. 31-1), bu (BS. 31-1), Baqçısaray “Bahçesaray” (BS. 31-1), büyük (BS. 31-3), bar- “var-” (KB. 396-703) Kuzey Ağızları örnekleri:bіkäsі “hanımı, eşi” (BH. 248-184), bоlа “oluyor” (BH. 248-187), batır “bahadır” (BH. 287-90) / m / ünsüzü: Tonlu ve genizden çıkan akıcı bir çift dudak ünsüzüdür. Kelimenin başında, ortasında ve sonunda kullanılmıştır. / m / ünsüzü kelime başında genellikle alınma kelimelerde bulunur, Türkçe kelimelerde ise b > m değişimi sonucunda kelime başında yer alabilir: Alınma kelimelerde Güney Ağızları örnekleri: misapir < Arp. musâfir “misafir” (KB. 374-4), malın “malını” (KB. 374-26), märafät
Türkçe kelimelerde b>m değişimi sonucunda kelime başında: Güney Ağızları örnekleri: män “ben” (KB. 381-224 / BH. 244-73), mindi “bindi” (KB. 376-70), moynuna “boynuna” (KB. 379-167),

524

Kuzey Ağızları örnekleri: mındа “burada” (BH. 245-100) Türkçe kelimelerde kelime ortasında, sonunda ve olumsuzluk ekinin başında kullanıldığı örnekler: Güney Ağızları örnekleri: yaman “kötü” (BS. 31-26), kim (BS. 1870), yarım (BS. 23-50), bilmäy “bilmiyor” (BS. 31-7), Kuzey Ağızları örnekleri: söylämädim “söylemedim” (BH. 247179), tаmаm “tamam” (BH. 247-68) / p / ünsüzü: Tonsuz ve süreksiz bir çift dudak ünsüzüdür. İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelimenin başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı gibi alınma kelimelerde de görülmektedir: Güney Ağızları örnekleri: päk “pek, çok” (BS. 25-31), qapu “kapı” (BS. 26-70), qapata “kapatıyor” (BS. 28-142), baqıp “bakıp, bakarak” (BS. 28-143), taptım “buldum” (BS.15-184), däp “diye, diyerek” (BS. 30-191), Kuzey Ağızları örnekleri: pаrmаq “parmak” (BH. 253-136), tutup “tutarak” (BH. 254-173), tаpmаdı “bulmadı” (BH. 256-457) Alınma kelimeler: para
525

II. 2.2.3. DİŞ- DUDAK ÜNSÜZLERİ / f / ünsüzü : Tonsuz, sızıcı bir diş-dudak ünsüzüdür. Arapça ve Farsçadan giren kelimelerin başında, ortasında ve sonunda kullanılır. Güney Ağızları örnekleri: fukarä v değişimi ile kelime başında kullanılmıştır: vardı < bar- “vardı, ulaştı” (BS. 31-11), värdi < ber- “verdi” (KA. 14470) / v / ünsüzü, İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda Arapça ve Farçadan alınma kelimelerde, kelime başında ve ortasında kullanılmıştır: Güney Ağızları örnekleri: vaquf
526


II. 2.2.4. DİŞ ÜNSÜZLERİ / d / ünsüzü : Süreksiz bir diş-diş eti ünsüzüdür. Kelimenin başında ve ortasıında kullanıldığı tespit edilmiştir Güney Ağızları örnekleri: dädi (BS. 31-13), dağı “daha” (BS. 1734), däli “deli” (BS. 17-52), Üçkündür “pancar” (BS. 31-1), şindi “şimdi” (BS. 31-14), doğan “doğan” (BS. 19-164), däwlät
527

/ s / ünsüzü : Tonsuz ve sızıcı bir diş-diş eti ünsüzüdür. İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelime başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı tespit edilmiştir. Güney Ağızları örnekleri: sor- “sormak” (BS. 31-7), sözlärni “sözlerini” (BS. 31-19), sоñ “son” (BS. 17-41), qaynanasına “kaynanasına” (BS. 31-11), aytsın “söylesin” (BS. 31-26), bostanı “bostanı” (BS. 21-5), säs “ses” (BS. 29-178), Kuzey Ağızları örnekleri: kästіñ “kestin” (BH. 276-59), söylä“söyle-” (BH. 287-68), su “su” (BH. 287-82), mısаpіr “misafir” (BH. 294-296) / s / sesi bazı kelimelerin sonlarında ve –maz geniş zaman olumsuzluk ekinde, -sız, isimden isim yapma ekinde –z > -s değişikliği ile karşımıza çıkmaktadır: Kelime sonlarında: xаrpus
528

Güney Ağızları örnekleri: tuz “tuz” (BS. 31-6), unutacaq “unutacak” (BS.1-16), Kuzey Ağızları örnekleri: tutаlаr (BH. 250-245), atalıq “atabey” (BH. 250-269), tаptıq “bulduk” (BH. 251-276) İstila bölgesindeki metinlerde: üş-tü “indi” (İS. 98-51), tur-up “ayağa kalk-, yönel-” (İS. 98-58), tapmadı “bulmadı” (İS. 98-59), kitabın “kitabını” (İS. 97-14), otun “odun” (İS. 98-31), ustağa “ustaya” (İS. 97-27), zänaаt “zanaat” (İS. 98-29), sa’at “saat” (İS. 97-18), xayt- “dön-” (İS. 97-20), sat- “sat- ”(İS. 98-31), / z / ünsüzü: Tonlu, sızıcı bir diş-diş eti ünsüzüdür. Bu ünsüzün metinlerimizde alınma kelimelerin dışında, kelime başında bulunmadığı, Türkçe kelimelerin içinde ve sonunda bulunduğu tespit edilmiştir: Örnekler: zänaаt “Arp. ŝinā ‘at- beceri ve ustalık gerektiren iş”, İS. 98-29), zümranqa < Frs. Arp. sįmurg-i ‘ anķa “Zümrüdüanka, masallarda geçen ve gerçekte var olmayan büyük kuş, Anka” (İS. 111-42), zarar (Arp. İS. 113-29), zaman c- değişimi sonucunda kullanıldığı, kelime ortasında nâdiren, kelime sonlarında ise kullanılmadığı tespit edilmiştir. Bu ünsüzün genellikle alınma kelimelerde ve daha çok kelime başında kullanıldığı görülmüştür.

529

Alınma kelimelerde: cäämіgä c- değişimi olan kelimeler: ciiğan < yıgan “toplayan” (ÖB. 81-1), cibärgän < yibergen “gönderen” ÖB. 81-13), cazdılar < yazdılar (İS. 108-113), cіbärgän < yibergen “gönderen” (NO. 441-59), curtqа < yurt-qa “yurda” (NO. 453-4) Canıbäk “şahıs ismi” (NO. 445-1), Türkçe kökenli kelimelerin ortasında: qoca “koca, eş” (BS. 19101), sıcaq “sıcak” (BS. 30-183), bäcärdim becerdim” (BS. 51-264), käcä “gece” (BS. 52-301), gäcä “gece” (NO. 460-104) / ç / ünsüzü: Tonsuz, süreksiz bir diş eti- ön damak ünsüzüdür. İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelime başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı tespit edilmiştir: Güney Ağızları örnekleri: çıqtı “çıktı” (BS. 31-16), çoq “çok” (BS. 25-55), çüft “çift, Frs.”(BS. 28-134), çäk- “çekmek” (BS. 30-208), açuwlandı “kızdı” (BS. 31-227), üçün “için” (BS. 34-293), һäç “hiç” (BS. 31-230), üç (BS. 31-225), Kuzey Ağızları örnekleri: іçіndä “içinde” (NO. 457-4), üç “üç” (NO. 465-6), nä üçün “ne için” (NO. 465-14), çığаrdı “çıkardı” (NO. 469-68), qаçаyıq “kaçalım” (NO. 473-201)

530

/ j / ünsüzü: Süreksiz bir diş eti- ön damak ünsüzüdür. İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda sadece üç kelimede, kelime ortasında geçtiği tespit edilmiştir. ajdaha “ejderha” (BS. 45-74), qınjal (.. NO. 486-15), Şıjıwаtnıñ “bir yer adı” (NO. 469-84) / ş / ünsüzü: Sızıcı, tonsuz bir diş eti-ön daamak ünsüzüdür. İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelime başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı tespit edilmiştir: Güney Ağızları örnekleri: şii “şey” (BS. 18-84), şindi (BS. 31-14), pişir- (BS. 31-4), äşіtіp (BS. “işiterek” 1-21), bäş “beş” (BS.1-23), aş “yemek” BS. 31-4), qoş “kuş” (BS. 31-13), yaş “genç” (BS. 31-1) Kuzey Ağızları örnekleri: äşіttі “işitti” (NO. 434-183), şu “şu” (NO. 435-190), quş “kuş” (NO. 431-189) / n / ünsüzü: Genizden çıkan akıcı, tonsuz bir diş-diş eti ünsüzüdür. İncelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem Güney Ağızları’nda kelime başında, ortasında ve sonunda kullanıldığı tespit edilmiştir: Güney Ağızları örnekleri: nä “ne” (BS. 31-8), unutacaq “unutacak” (BS. 31-16), yänä “yine” (BS. 17-45), qazan “kazan” (BS. 31-3), bügün “bugün” (BS. 31-4), xatın < qatun “hatun, eş” (BS. 31-4), Kuzey Ağızları örnekleri: kün “gün” (NO. 431-88), nä “ne” (NO. 432-111), qоyan “tavşan” (NO.405-142) / l / ünsüzü: Sürekli ve tonlu bir diş diş eti ünsüzüdür. İncelediğimiz metinlerde alınma ve yansıma kelimelerin dışında, kelime başında kullanılmadığı tespit edilmiştir. Bu ünsüzün Türkçe kökenli kelimelerde,

531

kelime ortasında ve sonunda kalın ünlülerin yanında orta damakta teşekkül ettiği görülmüştür: Türkçe kökenli kelimelerde: altı “sayı” (BS.1-24), ölük “ölü” (BS. 17-35), bіlmäy “bilmiyor” (BS. 31-7), ol “işaret sıfatı o” (BS. 31-14), yolğa “yola” (BS. 31-16), oğlan “oğlan” (ÖB. 82-43), Alınma kelimelerde: laflarımnı < Frs. lâf “laflarımı” (BS. 21-11), lаyıq < Arp. lâyık “yakışan, yaraşır” (NO. 448-120), lаf < Frs. lâf “lakırdı, söz” (KÖ. 502-16), loqumu
II. 2.2.5. ÖN DAMAK ÜNSÜZLERİ / g / ünsüzü: Süreksiz, tonlu bir ön damak ünsüzüdür. İncelediğimiz metinlerde Türkçe kelimelerin başında ve içinde k > g değişimi sonucunda kullanıldığı, ince ünlülerle bir arada bulunduğu, kelime sonunda yer almadığı

532

ve alınma kelimelerde de kelime başında kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu ünsüzün ek başında işlek olarak kullanıldığı da görülmektedir. Örnekler: gänä “yine” (BS. 20-13), gibi < kibi “gibi” (BS. 24-7), gändi < kendi “kendi” (BS. 24-12), güzäl “güzel” (BS. 39-134), gäcä < keçe “gece” (BS. 62-33), töşägimdä “döşeğimde, yatağımda” (BS. 62-34), gözüm
533

II. 2.2.6. ARKA DAMAK ÜNSÜZLERİ x, ğ, q ünsüzleri için “farklı ünsüzler” maddesine bakınız.

II. 2.2.7. GIRTLAK ÜNSÜZLERİ / h / ünsüzü için “farklı ünsüzler” maddesine bakınız.

II. 2.3. SES UYUMLARI II. 2.3.1. Ünlü Uyumu II. 2.3.1.1. Kalınlık-incelik Uyumu Kalınlık incelik uyumu bir kelimedeki ünlülerin kalınlık-incelik bakımından birbirine uygun olmasıdır. Basit veya eklerle türetilmiş olan Türkçe kelimelerde, ilk hecede bulunan ünlü kalın ise onu takip eden ünlüler de kalın; ünlü ince ise onu takip eden ünlüler de ince olur. İncelediğimiz metinlerde bazı istisnaların dışında kalınlık-incelik uyumu oldukça kuvvetlidir. Ancak Türkçe kökenli kelimelerden oluşan birleşik kelimelerde ve alınma kelimelerde bu uyumun bozulduğu görülür. Bu uyumun Türkiye Türkçesinde de çok kuvvetli olarak hâkim olduğu görülmektedir. Türkiye Türkçesinde uyum dışında kalan istisnaları çok azdır ve sebepleri sonradan ortaya çıkmıştır. Örnek: anne < çocuk dilinde ana kelimesinin bozulmuş şekli inanmak < ınanmaķ hangi < ķanġı hani < ķanı

534

dahi < daħı < daķı < taķı Bu istisnaların dışında Türkçede kullanılan ve vokalleri arasında böyle bir uyum olmayan her kelime yabancıdır. Kırım Tatar edebî dilinde de bu uyum Türkçe kökenli kelimelerde oldukça sağlam bir yapı oluşturmaktadır, ancak Türkçe kökenli kelimelerden oluşan birleşik kelimelerde ve alınma kelimelede uyumun bozulduğu görülür. İncelediğimiz metinlerde bazı istisnaların dışında kalınlık-incelik uyumu oldukça kuvvetlidir. Ancak Türkçe kökenli kelimelerden oluşan birleşik kelimelerde ve alınma kelimelerde bu uyumun bozulduğu görülür. Kalın ünlülerle ilgili örnekler: aytamız “söylüyoruz” (BS. 31-25), bardır “vardır” (BS. 31-2), ayrılam “ayrılıyorum” (BS. 20-131), аlаmаğandan sоñ, “alamadıktan sonra” (BS. 22-37), ınanma “inanma” (ÖB. 89-12), mında “burada” (BS. 31-22), çığar “çıkar” (BS. 31-26), qıçqır “emir kipinde bağır, seslen” (BS. 17-57), olduqlаrınıñ “olduklarının” (BS. 33-268), olursa (BS. 34276), oğlanğa “oğlana” (BS. 38-103), qolunda “elinde” (BS. 18-59), unutacaq “unutacak” (BS. 31-16), quşana “kuşanıyor” (BS. 19-95) İnce ünlülerle ilgili örnekler: äwinä “evine” (BS. 22-50), ägbäsіn “heybesini” (BS. 25-59), käläcäk “gelecek” (BS. 18-109), kälgänsіn “gelensin” (BS. 20-132), ilän “ile” (BS. 33-264), istäsäñ “istersen” (BS. 3525), içärisіnä “içerisine” (BS. 43-29), üstünä “üstüne” (BS. 44-48), üzärsinmi “koparır mısın?” (BS. 46-119), üçün “için” (BS. 47-131), büyüdü (BS. 43-5), küçlü “güçlü” (BS. 43-25), tübünü “dibini” (BS. 44-42), ölük “ölü” (BS. 17-35), ötmäk “ekmek” (BS. 19-101), sözlärnі “sözlerini” (BS. 31-19), kötäklädilär “dövdüler” (BS. 17-28)

535

İncelediğimiz metinlerde Arapça ve Farsçadan giren kelimelerin bir kısmının kalınlık incelik uyumuna girdiği, bir kısmının ise kalınlık incelik uyumuna uymadığı tespit edilmiştir. Uyuma giren alınma kelimeler: ışqаt ättirdi “Arp. şikayet ettirdi” (ÖB. 70-22), ınqar “Arp. inkâr” (ÖB. 83-7), ılac “Arp. ilâç” (KA. 138-150), ımlаğımı yäp “Arp. Emlâk, mülkün çoğulu, emlâkımı yiyerek” (Mİ. 183-21), määbät “Arp. muhabbet” (NO. 486-25), callat < Arp. cellâd “insanı kesen kimse” (NO. 445-14), därbіş
Birleşik

Kelimeler:

Uyuma

girmeyenlere

örnekler:

mäyxanä
536

II. 2.3.1.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu Türkçe kelimelerin ilk hecelerindeki ünlülerin düz ve yuvarlak oluşlarına göre, onu takip eden hecelerdeki ünlülerin, kelimenin ilk hecesi düz ise düz (a,e,ı,i), yuvarlak ünlülü (u,ü,o,ö) ise dar yuvarlak (u,ü) veya geniş düz (a,e) olarak gelmesi kuralıdır. Bugünkü Türkiye Türkçesinde bu uyum kuvvetli bir şekilde kendini hissettirmektedir. Vokal uyumunda sonra gelen önce gelene tâbi olduğu için düzlük-yuvarlaklık uyumunda kelime köklerinde sonraki hecelerin durumunu ilk hecenin vokali tayin eder. Köklerle eklerin birleşmesinde ise ekin vokalini tayin eden vokal, kökün son hecesindeki vokaldir. Bu sebeple Türkiye Türkçesinde bazı eklerin dört şekli vardır. Düzlük-yuvarlaklık uyumu Kırım Tatar edebî dilinde farklılık göstermektedir. Kırım Tatar Türkçesinde düzlük-yuvarlaklık uyumu kelimenin ilk hecesinde uygulanmaktadır. Bazı istisna durumlarda ikinci heceden sonra yuvarlak ünlü yer almaz. Bugün Kırım Türkçesinde, kelimenin ilk hecesinde bulunan yuvarlak ünlüden sonra ikinci hecede dar- yuvarlak veya düz-geniş ünlü; kelimenin ilk hecesinde bulunan düz ünlüden sonra ikinci hecede düz ünlü; üçüncü heceden sonra ise daima düz ünlü yer almaktadır. a → a, ı

o → a, u / a, ı

e → e, i

ö → e, ü / e, i

ı → ı, a

u → a, u / a, ı

i → i, e

ü →e, ü / e, i

Örnekler: taypınmaq “yoldan çıkmak”, kelinçek “gelin”, eşitilmek “işitilmek”, şırnıqlı “gösterişli, sevimli”, qısqartılmaq “kısaltılmak”, yiberilmek “gönderilmek”, qoşumtı “ilâve”, somurdanmaq “söylenmek, homurdanmak”, köbelek

“kelebek”,

cönemek

“yönelmek”,

“kuraklık”, tüssüz “renksiz”, yüzümci “üzümcü”

turmuş

“hayat”,

qurğaqlıq

537

Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerde dudak uyumu yoktur, Kırım Tatar edebî dilinde ses değişiklikleri neticesinde uyuma dahil edilmişledir. Örnekler: qarpız
538

Düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmeyen kelimelere örnekler: qapu “kapı” (Mİ. 183-24), sawluqlаştı “vedalaştı” (Mİ. 189-85), хаrawullаrı “muhafızları” (Mİ. 191-144), çаmur “çamur” (BL. 201-206), awdurursä “değiştirirse” (BL. 205-285), sawtunu “silahını” (BL. 206-313), yаpuştu “yapıştı” (BL. 206-331), аwuçuñ “senin avcun” (BL. 207-345), atışmu “atışmak mı” (BL. 220-761), cawçu “görücü” (ÜS. 226-25), näçün (BS. 35-23), säwündü (BS. 51-276), qаwuştursun (BS. 52-279), yawluq “mendil” (KÖ. 495-85), tuuğan “doğan” (NO. 492-16), özünö “kendini” (NO. 487-40), аruu “güzel” (NO. 475-241), II..2.3.1.3. Alınma Kelimelerde Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu İncelediğimiz metinlerde Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerin düzlük-yuvarlaklık uyumunun olduğu, ancak bazı kelimelerin bu uyumun dışında kaldığı tespit edilmiştir. Arapça cäämіgä < Arp. cāmi’ “camiye” (BS. 20-136) fuqаrä < Arp. fuķarā “fukara, fakir” (BS. 23-68), aqiibät < Arp. ‘āķibet “akibet, son, sonuç” (BS. 23-80), musаfır < Arp. musafir “misafir” (BS. 25-31), möölät < Arp. muhlet “mühlet” (KÖ. 506-62), däldal < Arp. dellâl “tellâl” (KÖ. 504-27), іsаbı < Arp. ħisābı “hesabı” (NO. 439-29), tüqân
539

mübаräk < Arp. mübārek “bereketli” (NO. 485-3), zіyadа
II. 2.3.2. Ünlü-Ünsüz Uyumu İncelediğimiz metinlerde ünlü-ünsüz uyumu alınma kelimelerin dışında kuvvetlidir. Art damak ünsüzleri olan / ğ /, / x /, / q / ünsüzleri ile gırtlak / h / ünzüsü, art damak / ñ / ünsüzü ve kalın / l / ünsüzünün mevcut olduğu kelimelerde kalın ünlüler kullanılır.

540

Örnekler: qоrqqan “korkan” (BS. 19-113), qаzаn “kazan” (BS. 31-3), хаrpus < Frs. ħarbüz “kavun, karpuz” (BS. 21-5), pıçаğım (BS. 21-7), аñа “ona” (BS. 22-44), xayratıñız < Arp ħayr “hayrınız, yardımınız” (BS. 24-14), аltın (BS. 24-9), olduñ “oldun” (BS. 24-8), tırnağıñаca “tırnağına kadar” (BS. 28-124) Ancak art damak ünsüzleri olan / x /, / q / ünsüzleri ile gırtlak / h / ünzüsü alınma kelimelerde ince ünlüleri de alabilir. Örnekler: хіzmät < Arp. ħidmet “görev, iş” (BS. 20-133), хiiyar < Frs. ħihār “kabakgillerden uzun ve iri meyveli, bir yıllık otsu bir bitki” (BS. 21-17), aqiibät < Arp. Ǿāķibet “akibet, son, sonuç” (BS. 23-80), günäһkär < Frs. gunāhkār “günahkâr” (BS. 24-13) Ön damak ünsüzleri olan / g /, / k / ünsüzleri ile ön damak / ñ / ünsüzü ve ince / l / ünsüzünün bulunduğu kelimelerde de daima ince ünlüler bulunur. Örnekler: yіgіt “yiğit, kahraman” (BS. 27-110), minarägä
Bulunma Hâli Eki /-da, -dä, -ta, -tä / Bulunan Kelimelerde Örnekler: bаştaqı “baştaki” (KA. 150-126), Özän-bаştа “Özenbaş’ta” (ÖB. 68-1), vахıttа < Arp. vaķt “vakitte” (ÖB. 70-1), mağripta < Arp. maġrib

541

“batıda” (ÖB. 86-13), qırqta “kırkta” (KE. 273-958), quwattа < Arp. ķuvvet “ķuvvette” (BH. 273-958), käldіktä “gelince” (BH. 301-25), köktä “gökte” (KE. 310-10), wäläyättä < Arp. vilāyet “vilayette” (KB. 336-43), cänättä < Arp. cennet “cennette” (ÖB. 81-16) Ayrılma Hâli Eki /-dan, -dän, -tan, -tän / Bulunan Kelimelerde Örnekler: olduqtаn sоñ “okuduktan sonra” (Mİ. 187-19), kätіştän “gidişten” (KB. 361-227), yigittän “yiğitten” (KB. 369-9), yätmästän “yetmezden” (KB. 396-696) aхrättän “ahiretten” (NO. 452-3), säbäptän “sebepten” (BS. 51-266), Yönelme Hâli Eki /-ğa,- gä, -qa, kä/ Bulunan Kelimelerde Örnekler: оçаqqa “ocağa” (BS. 19-98), yaşqa “yaşa, gence” (ÖB. 76-66), sandıqqa “sandığa” (KA. 137-34), ölükkä “ölüye” (BS. 17-35), aхrätkä “ahirete” (BS. 35-194), аtäşkä “ateşe” (BS. 39-146), sütkä “süte” (BS. 41-209), Fiilden Fiil Yapma Eki /-dır, -dir, -tır, -tir/ Bulunan Kelimelerde Örnekler: yıqtırmаdıq “yıktıramadık” (BS. 21-26), yaptırayım (BS. 34-277), saqtırmаm “sıktırmam” (BS. 54-20), köräştirdi “güreştirdi” (ÖB. 6822), ättirdi “ettirdi” (ÖB. 70-22), ärіştirgän “eriştiren, yetiştiren” (ÖB. 78-17) Sıfat Fiil Eki /-ğan, gän, -qan, -kän/ Bulunan Kelimelerde Örnekler: çıqqan “çıkan” (BS. 27-120), yаpışqan “yapışan” (KA. 122-14), аrtqannın “artanın” (KA. 146-51), ätkän “eden”(BH. 254-370), yäkkän “çeken” BH. 255-412) Zarf

Fiil

Eki

/-ğanda,

gändä,

-qanda,

-kändä/

Bulunan

Kelimelerde Örnekler: bіşkändä “pişince” (BS. 255-416), іçkändä “içince” (BH. 255-417), tüşkändä “düşünce” (BH. 256-450)

542

Görülen Geçmiş Zaman Eki /-dı,-di,-tı,-ti / Bulunan Kelimelerde Örnekler: çıqtı “ çıktı” (BS. 31-16), bastı “ bastı” (BS. 17-38), tаptı “buldu” (BS. 19-90), qаçtı “kaçtı” (BS. 19-113), kätti “gitti” (BS. 62-38), ätti “etti” (İS. 108-110), tüştü “indi” (İS. 113-20), tuttu “tutu” (BS. 45-83) Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki /-ğan, gän, -qan, -kän / Bulunan Kelimelerde Örnekler: dоlаşqan “dolaşmış” (BH. 301-24), bаqqan “bakmış” (KE. 308-50), аtqan “atmış” (BH. 308-52), çıqqаndır “çıkmıştır” (KB. 339-113), tüşkän “düşmüş” (DE. 419-80), ätkänlär “etmişler” (NO. 425-4), kätkänlär “gitmişler” NO. 425-8)

II. 2.3.4. SES HÂDISELERI II. 2.3.4.1. Ünlü Değişmeleri II. 2.3.4.1.1. Kalın Ünlülerin İncelmesi II. 2.3.4.1.1.1. a > ä Bu ses değişikliği incelediğimiz metinlerde hem Türkçe hem de alınma kelimelerde görülmektedir. Güney Ağızları örnekleri: räämät
543

“adamlarını, insanlarını” (NO. 489-100), ruхsät i Örnekler: xiyаmät ü Örnekler: bügün < bugün (KA. 147-169)

II. 2.3.4.1.2. İnce Ünlülerin Kalınlaşması II. 2.3.4.1.2.1. e > a İncelediğimiz metinlerde bu değişiklik ilerleyici ya da gerileyici benzeşme yoluyla ve çoğunlukla alınma kelimelerde karşımıza çıkmaktadır. Örnekler: şaytan ı İncelediğimiz metinlerde alınma kelimelerde karşımıza çıkmaktadır.

544

Örnekler: ınqar u / i > ü Örnekler: qoñşu < Uyg. qonşı “komşu” (KE. 319-72), oqu- < Uyg., Kaşg. oqı- “oku” (Mİ. 170-15), açuw < Uyg. açıġ “öfke, kızma” (BS.16-257), sawluq “sağlık” (BS. 61-16); yürü- < ET.yorı- “yürü-” (BS. 23-60) II. 2.3.4.1.3.2. e > ü Örnekler: büyük < beyük < bedük Uyg. “büyük” (BS. 31-3), üy < ev < eb ET (BS. 18-87), tügül < ET tegül “değil” (BH. 285-11), II. 2.3.4.1.3.3. e > ö Örnekler: ötmäk < ET. etmek “ekmek” (BS. 19-101)

II. 2.3.4.1.4. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi II. 2.3.4.1.4.1. ö > e Örnekler: käwdä < Uyg. kövteng “gövde” (ÖB. 87-40),

545

II. 2.3.4.1.4.2. u > ı Örnekler: cımırta < yumurta (NO. 429-4), xatın < xatun < qadun Uyg. “kadın” (BS. 31-4), altın < altun Uyg. “altın” (BS. 21-1), qırğıy < ET. qırğuy “atmaca” (DE. 414-35) II. 2.3.4.1.4.3. ü > i Örnekler: tilki < Uyg. tilkü “tilki” (BS. 48-80), аliikim sälam < Arp. aleyküm (BS. 23-69), kiyäw < küvey < ET. küdegü “güvey” (BS. 42-219),

II. 2.3.4.1.5. Geniş Ünlülerin Daralması II. 2.3.4.1.5.1. e > i, a > ı Bu ses değişikliği genellikle Türkçe kökenli kelimelerde ilk hecelerinin sonundaki / y / sesinin daraltıcı etkisiyle meydana gelen bir ses değişikliğidir., çoğu zaman / y / sesi düşer. Örnekler: şii < şiy
546

II. 2.3.4.1.5.2. e > ü, a > u Örnekler: büyük < beyük < bedük Uyg. “büyük” (BS. 31-3), üy < ev <eb ET. (BS. 18-87), tügül < tegül ET. “değil” (BH. 285-11), tuwar < tawar < tavar Uyg. “mal, davar, büyük baş hayvan” (İS. 119-57) II. 2.3.4.1.5.3. o > u, ö > ü İncelediğimiz metinlerde bu ses değişikliğine hem Türkçe kökenli kelimelerde hem de alınma kelimelerde rastlanmıştır. Türkçe kökenli kelimeler: buz- < boz- ET. (Mİ. 192-169), quu- < quv- < qov- < qoġ- ET. “takip et-, kovala-” (BH. 244-86), sura- < sor- ET. “sormak” (KE. 317-6), tu- < tuğ- < toğ- < toġ- Uyg. “doğmak” (DE. 363-280), ulu < olu < oğlu < ET. oġlu “oğlu” (DE. 363-289), Alınma kelimeler: cumаrt ı Örnekler: mırat a Örnekler: ağaç < ıġaç < ET. yıġaç “ağaç” (Mİ. 171-19), ağla- < ıġla< Uyg. yıġla- “ağlamak” (BL. 199-145)

547

II. 2.3.4.1.6.2. i > e Örnekler: äxtiyar
II. 2.3.4.2. Ünlü Türemesi II. 2.3.4.2.1. Kelime Başında Ünlü Türemesi İncelediğimiz metinlerde aşağıdaki kelimelerde kelime başında ünlü türemesi görülmüştür. Örnekler: urba < İtl. roba “giysi” (Mİ. 169-149), işqat ät-
548

II. 2.3.4.2.3. Kelime Sonunda Ünlü Türemesi sura- < ET. sor- “sormak” (KE. 317-6) II. 2.3.4.3. Ünlü Düşmesi II. 2.3.4.3.1 Kelime Ortasında Ünlü Düşmesi İncelediğimiz metinlerde orta hecenin vurgusuz olması sebebiyle bazı kelimelerin ortasında ünlülerin düştüğü tespit edilmiştir. Örnekler: aqça < aqçe < ET aġı + Frs. -çe “akçe” (BS. 29-24), aytıp < ET. ayıtıp “söyleyerek” (BS. 17-48), ayrıl- < ayırıl- (BS. 20-131), awzu < ET. awuzu “ağzı” (DE. 418-43), xarğış < ET. qarğa-ış, “beddua” (ÖB. 88-61), qaysı < Kıp. qayu-sı “hangisi” (AS. 414-52), qayt- < qayıt- “geri dönmek” (BS. 20-128), olcu < olucu “olabilir, muhtemel” (BS. 21-12), äştär < äşitär “işitir” (BS. 22-55), braqtı < bıraktı “bıraktı” (BS. 43-23), xazna < hazine “hazine” (ÖB. 70-25) Ayrıca emir kipi birinci teklik ve çokluk şahış eklerinin son hecesindeki ünlülerin düştüğü örnekler de tespit edilmiştir. Örnekler: içireyk < içireyik “içirelim” (BS. 19-89), körsätäyk < körsätäyik “gösterelim” (BS. 50-219), istämäym < istämäyim “istemiyorum” (BS. 56-91), kätäyk < kätäyik “gidelim” (ÖB. 73-92), kiräyk “girelim” (BS. 58128), öltüräyk < öltüreyik “öldürelim” (BS. 58-128), diläym “dileyeyim” (KA. 149-243)

549

II. 2.3.4.3.2. Kelime Sonunda Ünlü Düşmesi Örnekler: bulay < ET. bulayu “böyle” (NO. 424-91), caw < ET. yaġı “düşman” (KÖ. 479-1) II. 2.3.4.4. Ünlü Birleşmesi Birincisi ünlüyle biten, ikincisi ünlüyle başlayan ve daima bir arada kullanılan kelimelerde, yan yana gelen ünlülerin kaynaşarak tek bir ünlü hâline gelmesidir. 11 Örnekler: böwlä < bu öyle “böyle” (KA. 141-58), qısayaqlı < qısqa +ayaqlı “kadın” (KB. 351-17), näçün < ne+için, “niçin”, 19-23), äb'anay < ebe+anay “ebeanne” (BS. 43-3), warmıǿkän < warmı äkän “var mı acaba” (BS. 24-8), kälädi< kele edi “geliyordu” (BS.11-78), nağlaysın < ne ağlaysın “niye ağlıyorsun” (BS. 37-79), kir’alman < kire al- “giremem” (BS. 46-103), n’olır? < ne olur? (BS. 54-6) II. 2.3.4.5. Ünsüz Değişmeleri II. 2.3.4.5.1. Sedâlılaşma II. 2.3.4.5.1.1. -ç- > -cÖrnekler: käcä < käçä < Uyg. kiçä “gece” (BS. 52-301), II. 2.3.4.5.1.2. k- > gÖrnekler: gäcä < käcä < käçä < Uyg. kiçä “gece” (BS. 62-33), göz < ET. köz “göz” (BS. 65-22), gibi < ET. kibik “gibi” (BS. 22-40), bügün < bu kün “bugün” (BS. 22-48), 11

Zühâl Yüksel, Kırım Tatar Türkçesi Grameri, Ses ve Şekil Bilgisi, sy, 96

550

II. 2.3.4.5.1.3. -k- > -gBu ses değişikliği kelime köklerinin yanı sıra sonu –k ile biten kelimelere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde karşımıza çıkmaktadır. Örnekler: sägiz < sekiz “sekiz” (BS. 22-32), ögüzü < öküz-ü “öküzü” (BS. 45-90), yüzügün < yüzük-ün “yüzüğü” (BS. 48-159), käñligi < käñ-lik-i “genişliği” (BS. 21-18), tärägіmіz < täräk-imiz, “ağacımız” (BS. 22-31), öldürdügü < öldür-dük-ü “öldürdüğü” (BS. 44-44) Gelecek zaman eki ve gelecek zaman ifade eden sıfat-fiil ekinden sonra ünlüyle başlayan bir şahıs eki

veya iyelik eki getirildiğinde ekin

sonundaki / k / sesi sedâlılaşır. Örnekler: bäräcäğіm < bär-äcäk-i-m “vereceğim” (BS. 43-19), bäslätäcägіm < bäslä-t-äcäk-і-m “besleteceğim” (BS. 43-20), II. 2.3.4.5.1.4. -q- > -ğÖrnekler: dağı < ET. taqı “yine, tekrar, daha” (BS. 17-34), bağır- < baqır- “bağır-” (KB. 348-26) II. 2.3.4.5.1.5. -q >-ğ / q / ünsüzü ile biten isimlerden ve –acaq sıfat-fiil ekinden sonra, ünlü ile başlayan iyelik eki getirildiğinde sedâlılaşma meydana gelir.

551

Örnekler:

aytacağı

<

ayt-acaq-ı

“söyleyeceği”

(İS.

118-26),

оquyacağım < oqu-y-acaq-ı-m “okuyacağım” (Mİ. 170-8), qoltuğuna < qoltuq-u-n-a “koltuğuna” (BS. 19-119), pıçağım < bıçaq-ı-m “bıçağım” (BS. 31-7), qulağına < qulaq-ı-n-a “kulağına” (BS. 23-66), tırnağınaca < tınaq-ı-na-ca “tırnağına kadar” (BS. 27-113), sаndığа < sandık+a “sandığa” (Mİ. 183124) / q / ünsüzü ile biten fiillerden sonra gelen şimdiki zaman eki /a/ geldiğinde sedâlılaşma meydana gelir. Örnekler: çığa < çıq-a “çıkıyor” (BS. 17-44), quş sоğа < sok+a “kuş vuruyor” (BH. 245-106), bаşın tığа < tık+a “başını sıkıştırıyor” (BH. 306-135) II. 2.3.4.5.1.6. -p >-b Sonu / p / ünsüzü ile biten kelimerden sonra, ünlüyle başlayan ek geldiğinde / p / sesi sedâlılaşır. Örnekler: tübündä < tüp-ü-n-dä “dibinde” (BS. 33-272), kübünüñ < küp-ü-nüñ “küpünün” (BS. 34-290), tаbıp < tap-ıp, “bularak” (BS. 37-79), cäbіmdä < cep-im-dä “cebimde” (BS. 58-132) II. 2.3.4.5.1.7. t- > dÖrnekler: dä- < ET. te- “demek” (BS. 31-4), däli < ET. telü “deli” (BS. 20-129), dävä < Harz. tewe < ET. tebe “deve” (KA. 140-189), dağı < ET. taqı “yine, tekrar, daha” (BS. 17-34), dört < ET. tört “dört” (BS. 54-23), diñlä- < ET. tıñla- “dinle-” (BS. 65-20), doğ- < Uyg. toġ- “doğ-” (BS. 43-3), doquz < ET. toquz “dokuz” (BS. 109-3)

552

II. 2.3.4.5.1.8. -t- > -dÖrnekler: yädi < Uyg. yiti “yedi” (BS. 44-46), şindi < ET. şu+emti “şimdi” (BS. 31-17) II. 2.3.4.5.1.9. s-> z-, -s->-z-, -s>-z Örnekler: zäna’atı p Uygur Türkçesinde bişir-, fiilinin incelediğimiz metinlerde hem bişir(BS. 24-21), hem de pişir- (BS. 31-4) şeklinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Örnekler: päk < Uyg. bäk “pek, çok” (İS. 91-13), pıçаğım < Uyg. bıçaq “bıçak” (BS. 21-7), mağrip < Arp. mağrib “batı” (69-8) II. 2.3.4.5.2.2. c > ç Örnekler: tilänçi < tilen-ci “dilenci” (BS. 24-3), çüft < cüfte < Frs. cufte “çift, çifte” (BS. 28-134), qızılçıq < qızıl-cıq “kızılcık” (22-114), yaprаçıqını < yaprak-çıq-ı-nı “yapracığını” (BS. 48-184)

553

II. 2.3.4.5.2.3. z > s Bu ses değişikliği incelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem de Güney Ağızları’nda yoğun bir şekilde karşımıza çıkmaktadır. Güney Ağızları örnekleri: хırsıs < hırsız (ÖB. 79-50), хаrpus < Frs. ħarbüz “kavun, karpuz” (BS. 21-5) yüs < yüz “yüz sayısı” (BS. 21-25), düm düs < dümdüz “dümdüz” (BS. 34-280), öksüs < öksüz (BS. 33-255), täs < täz “tez, çabuk” (BS. 48-182), хоnaхsıs äw “misafirsiz ev” (ÖB. 90-8), gürs < Frs. gurz “gürz, silah olarak kullanıla ağır topuz” (İS. 91-13), bіs < biz “biz” (İS. 98-51), doqsan doğus “doksan dokuz” (İS. 111-27), tаs < taz “taz, kel, çıplak” (KA. 135-50), kätіrіrsäñіs < kätіrіrsäñіz “getirirseniz” (KA. 158-60), хаrа kös < kara göz (BL. 220-770) Kuzey Ağızları örnekleri: tоqus (BH. 280-1162), käñäş tаpmаs “Tavsiye dinlemez” (BH. 281-1191), qopus < qopuz “kopuz” (BH. 254-376), körärbіs < körür-biz “görürüz” (NO. 425-15), tоs < toz “toz” (NO. 427-27) İncelediğimiz metinlerde -maz, -mez geniş zaman olumsuz ekinin sonundaki z ünsüzünün sedâsızlaşarak s ünsüzüne dönüştüğü örneklere de rastlanmaktadır. uçmаs < uçmaz (Mİ. 189-69), dutmаs < dutmaz “tutmaz” (BS. 6521), tоs хоnmаs < toz konmaz (BL. 201- 207), tаpmаs < tapmaz “bulmaz” (BH. 305-108), oturmаs < oturmaz “oturmaz” (BH. 263-674)

554

II. 2.3.4.5.3. Sızıcılaşma II. 2.3.4.5.3.1. b > w Eski Türkçede kelime başında, ortasında ve sonunda buluna / b / sesinin / w / sesine dönüşmesine incelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem de Güney Ağızları’nda rastlanmaktadır. Güney Ağızları örnekleri: war- < ET. bar- “var-, git-” (BS. 31-3), wärіñіz < ET. beriñіz “ver-” (BS. 23-75), tawşan < Uyg. tawışqan < ET. tabışġan “tavşan” (ÜS. 228-78), aw < KT. aw < Uyg. ab “av” (KA. 122-5), äw < KT. ew < Uyg. eb “ev” (BS. 31-15), säw- < ET. seb- “sev-” (İS. 109-7), suw < ET. sub “su” (İS. 103-181) Kuzey Ağızları örnekleri: yalwar- < ET. yalbar- “yalvar-” (NO. 50798), äwіnä < eb-i-n-e “evine” (BH. 250-252), wär < ET. ber- “vermek” (BH. 251-284), wardılаr < ET. bar- “vardılar, gittiler” (BH. 254-389) II. 2.3.4.5.3.2. ç > ş Bu ses değişikliği incelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem de Güney Ağızları’nda sıkça karşımıza çıkmaktadır. Güney Ağızları örnekleri: üş < üç (BS. 40-165), aş- < aç- (BS. 4439), çäkiş < çekiç (BS. 45-91), çaş-< şaş- (BS. 51-256), qaş- < qaç“kaçmak” (BS. 52-289), şam < çam (BS. 55-50), käş- < keç- “geçmek” (ÖB. 73-94), şаrşıyа < çarşıya (KE. 322-163) Kuzey Ağızları örnekleri: lääşіn bаlаlаrın < laçin balaların “laçin yavrularını” (BH. 244-61), qаştı < qçtı “kaçtı” (BH. 261-599), äş оlmаsа < hiç olmasa “hiç olmazsa” (BH. 263-654), şоrbаnı < çorbanı “çorbayı” (BH. 264-

555

686), іşsіn < içsin” (242-698), käştіm < käçtim “geçtim” (247-835), küşük < küçük” (NO. 422-46), şığа < çığa “çıkıyor” (NO. 423-60), qılış < qılıç “kılıç” (NO. 423-73), üş kün < üç kün “üç gün” (NO.398-9), qаşayq < qaçayıq “kaçalım” (NO.398-12), şıqqаnnar < çıqqanlar “çıkmışlar” (NO. 425-17), qamşısı < qamçısı “kamçısı” (NO. 425-18), şаğır < çaq-ır “çağır” (NO. 4279), іşkän bаlı < içkän balı “içtiği bal” (NO. 428-30), quşşusu < quşçusu “kuşçusu” (NO. 429-2), şölgä < çölgä “kıra”(NO. 429-10) II. 2.3.4.5.3.3. g > w, ğ > w Eski Türkçedeki tek ve çok heceli kelimelerin hece sonlarındaki g ve ğ seslerinin incelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem de Güney Ağızları’nda w sesine dönüştüğü tespit edilmiştir. Güney Ağızları örnekleri: taw < ET. taġ “dağ” (ÖB. 70-7), quw- < ET. qoġ- (KA. 132-92), açuw < Uyg. açıġ, “öfke, kızma” (BS. 31-257), sawluq < sağlık (BS. 61-16), saw- < ET. saġ- “süt sağ-” (KA. 139-172), awzu < ET. awuzu “ağzı” (DE. 418-43), qawun < ET. qaġun “kavun” (KA. 133-15), Kuzey Ağızları örnekleri: yaw < ET. yaġı “düşman” (NO. 421-23), caw < ET. yaġı “düşman” (NO. 479-1), sawğа < ET. sag “sağlam, canlı, diri” (NO. 421-25), awzu < ET. awuzu “ağzı” (NO. 428-32), taw < ET. taġ “dağ” (NO.403-43), yаyaw < ET. yayag “piyade, yayan” (NO.406-133) II. 2.3.4.5.3.4. q > x İncelediğimiz metinlerde Türkçe kökenli kelimelerin başında, ortasında ve sonunda bu değişimin olduğu tespit edilmiştir. Örnekler: xаtın < ET. qatun “hatun, kağanın eşi” (BS. 31-4), xaysı < qaysı < ET. qayusı “hangisi” (ÖB. 68-12), xuyu < quyu “kuyu” (ÖB. 84-53),

556

xarğış < qarğa-ış, “beddua” (ÖB. 88-61), xanat < qanat “kanat” (İS. 96-29), xuş < quş “kuş” (İS. 96-29), xal- < qal- “kal-“ (İS. 96-30), хıdıracаq < qıdıracaq “arayacak” (İS. 97-3), xız < qız “kız” (İS. 107-76), yaxşı < ET. yaqşı “iyi” (BL. 203-217), çıx- < çıq- “çıkmak” (İS. 105-10), brax- < bıraq“bırakmak” (İS. 107-68) oymах “oymak” (BL. 207-356), tоprах “toprak” (BL. 207-356) İncelediğimiz metinlerde Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerde de bu değişimin olduğu tespit edilmiştir. Örnekler: xafäs < Arp. ķafas, “kafes” (Mİ.. 172-47), xail < Arp. ķail “râzı olmuş, boyun eğmiş” (Mİ. 179-70), xismät < Arp. ķısmet “kısmet” (BS. 62-29), ximäti < Arp. ķīıymet “değer” (ÖB. 73-98), xuwätli < Arp. ķuvvet “güç, kuvvet” (ÖB. 68-2), waxıt < Arp. vaķt, “vakit, zaman” (İS. 105-12) II. 2.3.4.5.3.5. p > f Örnekler: dolaf < dolap (BS. 56-70), fäyğambär < Frs. peygamber (İS. 95-1), II. 2.3.4.5.3.6. ç > s qılıs < qılıç “kılıç” (NO. 430-31) II. 2.3.4.5.4. Akıcılaşma II. 2.3.4.5.4.1. b- > mİncelediğimiz metinlerde kelime başında meydana gelen b->mdeğişiminin, sonunda / n / sesi olan bazı kelimelerde görüldüğü tespit edilmiştir.

557

Örnekler: mındа < ET. bunda “burada” (BS. 31-22), män < ET. ben “ben” (BS. 18-72), min- < ET. bin- “bin-” (BS. 24-26) II. 2.3.4.5.4.2. -b > -y Örnekler: üy < ev < ET. eb “ev” (BS. 18-87) II. 2.3.4.5.4.3. d > y Eski Türkçede kelime içindeki ve sonundaki / d / sesinin / y / sesine dönüşmesine

incelediğimiz

metinlerin

hem

Kuzey

hem

de

Güney

Ağızları’nda rastlanmıştır. Güney Ağızları örnekleri: ayaq < ET. adaq “ayaq” (BS. 59-164), ayır- < ET. adır- “ayır-” (KB. 363-288), büyük < beyük < Uyg. bedük “büyük” (BS. 31-3), kiyäw < küvey < ET. küdegü “güvey, damat” (BS. 42-219), , yayan < yadaġ < Uyg. yadaġın “yaya” (ÖB. 89-15), yuqla- < uyu- < ET. udı“uyumak” (ÖB. 83-28), quyu < Harz. quduġ, “kuyu” (BS. 44-50), kiy- < Uyg. ked- “giymek” (KE. 330-10), qoy- < Uyg. qod- “koymak” (BS. 31-6), yay- < Uyg. yad- “yaymak, dağıtmak” (KB. 366-392), Kuzey Ağızları örnekleri: quyruq < ET. qudruq “kuyruk” (BH. 262621), toy- < Uyg. tod- “doymak” (BH. 206-311), аyağın < ET. adak “ayağını” (NO. 418-32), qоymаmdа < ET. qod-mamda “koymam, bırakmam” (NO. 421-16) II. 2.3.4.5.4.4. g, ğ > y Bu ses değişikliği incelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem de Güney Ağızları’nda karşımıza çıkmaktadır.

558

Güney Ağızları örnekleri: bayla < bağla- < Uyg. baġla- “bağla-” (BS. 23-65), munday < ET. munı + teg, “böyle”(AS. 402-43) Kuzey Ağızları örnekleri: baylаrman < bağla- q İncelediğimiz

metinlerde

Arapça

ve

Farsçadan

giren

bazı

kelimelerde x > q değişiminin olduğu tespit edilmiştir. Örnekler: qabär < Arp. ħaber “haber” (BS. 50-216), qalq < Arp. ħalķ “halk” (BH. 284-21), qayr p Bu ses değişikliği incelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem de Güney Ağızları’nda karşımıza çıkmaktadır. Güney Ağızları örnekleri: pil < Frs. fîl “fil” (BL. 210-432), käpsіz
559

II. 2.3.4.5.5.3. ş > ç Örnekler: çаmаr < şamar “açık elle yüze vurulan tokat” (BS. 49186), pаpıç < Frs. pâpûş “ayakkabı” (BS. 55-31), çаştı < şaş- “şaşırmak” (ÜS. 23781), çаşаr < saçar “saçar, dağıtır” (BH. 257-462)

II. 2.3.4.5.5.4. y > c Bu ses değişikliği incelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem de Güney Ağızları’nda karşımıza çıkmaktadır. Güney Ağızları örnekleri: cımiirtqа < ET. yumurtğa “yumurta” (KB. 335-5), cığ- < ET. yıġ- “toplamak” (KB. 336-32), cоl < yol (KB. 340-131), cibär- < ET. yiber- “gönder-” (ÖB. 81-13), cаwn < yağmur (İS. 98-37), cаzdılаr < yazdılar (İS. 108-113), cawluq < ET. yaġlık “mendil” (KA. 137114), cоyul- < yoyul- < ET. yogul-, “kaybolmak”, 119-146), Kuzey Ağızları örnekleri: cıraw (<ET. yır+agu, “makamlı söz söyleyen kişi” (BH. 255-419), cır < ET. yır “nağme, şarkı” (BH. 255-426), cälkälі < ET. yeleli (BH. 256-460), cіgіrmä < ET. yigirme “yirmi” (BH. 271893), Bu ses hâdisesi Kırım Tatarcasının özellikle çöl ağzında çok fazla görülmekle birlikte edebî dilde çöl ağzında olduğu kadar yaygın değildir. Edebî dildeki örnekler: cıy- < ET. yıġ- “toplamak, cenazeyi kaldırmak”, cayav < Kaşg. yađaġ “yayan”, cay- < yay- “döşemek”, ciyren- < yigren- “iğrenmek”, Çöl ağzı örnekleri: cav < ET. yaġı “düşman”, cavun < yağmur “yağmur”, caylav < yaylaġ “yayla”, car < yar “uçurum”

560

II. 2.3.4.5.6. Sürekli Ünsüzler Arasındaki Değişmeler II. 2.3.4.5.6.1. m > n Örnekler: şindi < şimdi < şu emti <ET. şu amtı, “şimdi” (BS. 17-31) II. 2.3.4.5.6.2. v > y Örnekler: süy- < sev- (KB. 373-3), üy < ev < eb ET “ev” (BS. 18-87) II. 2.3.4.5.6.3. v > w Örnekler: war- < var- < ET. bar- “var-, git-” (BS. 31-3), wärіñіz <ET. beriñіz “ver-” (BS. 23-75), aw < KT. av < Uyg. ab “av” (KA. 122-5), äw s Örnekler: qus < quş “kuş” (NO. 429-3), bаs < baş “baş” (NO. 429-2), tüstü < tüştü “indi, düştü” (NO. 429-16), kіsі < kişi “kişi” (NO. 430-48), qаsındа < kaşında “huzurunda, katında” (NO. 431-72), tаslаrmän < taşlarman “bırakırım” (NO. 432-100) II. 2.3.4.6. Ünsüz Düşmesi II. 2.3.4.6.1. Kelime Başında Ünsüz Düşmesi II. 2.3.4.6.1.1. h-, x- > ø İncelediğimiz metinlerde alınma kelimelerin başındaki /h / sesinin düştüğü tespit edilmiştir.

561

Örnekler: ärif < Arp. harîf, “herif” (BL.180-157), afta < Frs. hefte “hafta” (BS. 20-137), är < Frs. her “hep, bütün” (İS. 111-136), äsäp < Arp. hesâb “hesap” (KB. 335-21), Ancak alınma kelimelerde bu ses hâdisesinin meydana gelmediği örnekler de vardır. Örnekler: һälaq < Arp. helâk “mahvolma, ölme, harcanma, çok yok olma” (124-35), ana һaqqı < Arp. ħaķķ “geçmiş ve harcanmış emek; ana hakkı” (NO. 484-10) II. 2.3.4.6.1.2. y- > ø İncelediğimiz metinlerde, Eski Türkçede türemiş olan / y / sesinin bazı kelimelerde düştüğü tespit edilmiştir. Örnekler: ağaç
562

II. 2.3.4.6.2. Kelime Ortasında Ünsüz Düşmesi II.2.3.4.6.2.1. -ğ- > ø İncelediğimiz metinlerde, iki heceli Türkçe kelimelerin ikinci hecesinin başında yer alan / ğ / sesinin düştüğü örnekler tespit edilmiştir. Örnekler: qazan ø İncelediğimiz metinlerde, alınma kelimelerin ortasında bulunan -h-, -x- seslerinin düştüğü tespit edilmiştir. Örnekler: qaawä ø İncelediğimiz metinlerde kelimelerin son hecelerinin başında bulunan / q / ve / k / seslerinin düştüğü örnekler tespit edilmiştir. Örnekler: хаrаncа < Harz. ķarınçķa “karınca” (ÜS. 23923), tawşan < Uyg. tawışqan <ET. tabışġan “tavşan” (ÜS. 228-78), äşäk
563

“eşek” (ÖB. 70-15), qıçır- ø İncelediğimiz metinlerde / l / sesinin düştüğü kelimeler şunlardır: Örnekler: kätir- <ET. keltir- “getirmek” (BS. 22-58), otur- <ET. oltur“oturmak” (BS. 27-108), II. 2.3.4.6.2.5. -r-> ø qutul- ø toobaa < Arp. tevbe “tövbe” (İS. 93-85) II. 2.3.4.6.2.7. -y- > ø Bu ses hadisesi incelediğimiz metinlerde Türkçe kelimelerde şu şekilde görülmektedir. Örnek: kiik < keyik “geyik” (BS. 65-10), bäliim < bälliyim < bälläyim “biliyorum, sanıyorum” (BS. 30-201) Alınma kelimelerde de şu şekildedir. Örnekler: aliikim
564

II. 2.3.4.6.3. Kelime Sonunda Ünsüz Düşmesi II. 2.3.4.6.3.1. -ğ > ø İncelediğimiz metinlerde, çok heceli Türkçe kelimelerin sonundaki /g/ sesinin düştüğü kelimeler şunlardır. Örnekler: quruu ø İncelediğimiz metinlerde alınma kelimelerin sonundaki /-h/, /-x/ seslerinin düştüğü tespit edilmiştir. Güney Ağızları örnekleri: Alla
565

pаdışах “padişah” (205-2, 5, 8, 10) Allah kelimesi, Özenbaş metinlerinde -x sesinin düşmüş ve düşmemiş şekilleriyle kullanılmıştır.

Аllаһ. (53-18), Аllа (66-14), cänab

аllаһа (71-62) Bu kelime metinlerimizde şu şekillerde karşımıza çıkmaktadır. İstila: аllаһıñ (76-18), аllа (90-99), Аllаһ (91-18), Аllаһdan (92-38) Karalez: Аllаһ (124-59), Іnşаllа (129-186) Büyük Lamba: Аllа (197-688) Kefe: аllа (294-29), аllа (308-60), şaa < Frs. şāh, “şah” (KE.286-5) Karasu-Pazar: Аllа (316-20), аllа (325-13) Asaw : аllа (381-20) Noğay : Аllаdıñ (424-7), Аllа (437-17), Bіsmilla аllаһ (456-15) II. 2.3.4.6.3.3. –r > ø Örnekler: bii dаğ içräsіnä < bir dağ içräsinä, “bir dağ içine” (Mİ. 16050), bii kün < bir kün “bir gün” (Mİ. 163-7) II. 2.3.4.6.3.4. –t > ø Örnekler: аbdäs < Frs. ābdest “abdest” (BS. 27-107), rast kätirdi < Frs. rāst rast kätirdi, “doğru, tesadüf; rast geldi” (BS. 35-20), II. 2.3.4.6.3.4. –v > ø İncelediğimiz metinlerde tek heceli kelimelerin sonunda bulunan /-v/ sesinin düşmesiyle kendinden önceki ünlüyü uzatığı örnekler tespit edilmiştir.

566

Örnekler: suu <suv <suw <sub ET. “su” (İS. 103-175), quu- ø İncelediğimiz metinlerde tek heceli kelimelerin sonunda bulunan /-y/ sesinin düştüğü ve kendinden önceki ünlüyü uzattığı kelimeler şunlardır: İdägä Bii < bey (BH. 242-1), şii < şey (BS. 19-81), qii- < kiy- “giy-” (BS. 19-92), çii < çiy < çiğ (İS. 91-14) Ayrıca şimdiki zaman eki olan ve ünlülerden sonra gelen /-y / sesinin de 3. teklik şahsının çekiminde kullanılırken düştüğü şu kelimeler tespit edilmiştir: dii < dey “diyor” (BS.1-5), istii < istey “istiyor” (KA. 136-84), bäklii < bekley “bekliyor” (BS. 35-7) II. 2.3.4.7. Ünsüz Türemesi II. 2.3.4.7.1. Kelime Başında Ünsüz Türemesi II. 2.3.4.7.1.1. y- türemesi İncelediğimiz metinlerde kelime başında /y-/ türemesi Türkçe kelimelerde olduğu gibi alınma kelimelerde de görülmektedir. Örnekler: yigit
567

II. 2.3.4.8. Ünsüz Benzeşmesi II .2.3.4.8.1. Yakın Benzeşme II. 2.3.4.8.1.1. –nd- >-nnMetinlerimizde sonu /–n / ünsüzüyle biten bazı kelimelerden sonra /d/ ünsüzüyle başlayan bir ek geldiği zaman gerileyici benzeşme yoluyla teşekkül eden yakın benzeşme tespit edilmiştir. Örnekler: kätkännän sоñ < ketken-den soñ “gittikten sonra” (BH. 250-331), aytqannаn sоn < aytkan-dan son “söyledikten sonra” (BH. 253345), quuğаnnаn soorа < quuğan-dan soora “kovduktan sonra” (BH. 271884) 1. teklik şahıs iyelik ekini alan isimlere /-dan, -den / çıkma hâl eki gelirken iyelik ekindeki /-m / sesi, /-dan, -den / çıkma hâl ekinindeki /-d / sesini nazal olma bakımından kendisine benzeterek /-n / sesine dönüştürür. Örnekler: awzumnan qаn çıqsa < awuz-u-m-dan “ağzımdan” (BS. 41-191), tırnağımnan çıqtı < tırnak-ı-m-dan “tırnağımdan çıktı” (BS. 30-183), tüştü üstümnän < üst-ü-m-den “üstümden” (BS. 38-91) İsimler 3.teklik şahıs iyelik ekinden sonra hâl eklerini alırken araya zamir “n”si girer ve kendinden sonra gelen /-dan, -den / çıkma hâl ekindeki /d / sesini kendisine benzetir. Örnekler: özünüñ qаpusunnan çäktі < özünün kapu-su-n-dan çekti “kendi kapısından çekti” (KB. 342-47), sаçınnan äki täl < saç-ı-n-dan eki tel “saçından iki tel” (BS. 39-131), üstünnän < üstündän “onun üstünden” (BS. 37-90)

568

II. 2.3.4.8.1.2. -nl- > -nnMetinlerimizde sonu /-n/ ünsüzüyle biten bazı kelimelerden sonra /l/ ünsüzüyle başlayan bir ek geldiği zaman gerileyici benzeşme yoluyla teşekkül eden yakın benzeşme tespit edilmiştir. Örnekler: аnnаr < a-n-lar “onlar” (BH. 295-325), dügünnär < dügünler, “düğünler” (BH. 266-759), qаtınnar < qatın-lar “hatunlar, kadınlar” (AS. 410-258),

qаrаnnıq < qaran-lıq “karanlık” (KE. 330-17), biyaz іtnіñ

künnärindä < kün-ner-i-n-de

“günlerinde” (KB. 345-53), kötäklännärä <

kötekle-gen-ler-e “dövenlere” (ÜS. 23410), II. 2.3.4.8.1.3. -qğ- > -qqMetinlerimizde /-q / ünsüzüyle biten bir kelimeden sonra /-ğ/ ünsüzüyle başlayan bir ek geldiği zaman ilerleyici benzeşme yoluyla /-ğ / ünsüzünün sedasızlaşarak /-q / ünsüzüne dönüştütğü tespit edilmiştir. Örnekler: оçаqqa < oçaq-ğa “ocağa” (BS. 19-95), pаdışаlıqqа < padişah-lıq-ğa “padişahlığa, devlete” (BS. 21-3), yaqqа < yaq-ğa “tarafa, yana” (BS. 28-142), baqqan < baq-ğan “bakan, gözeten” (BS. 61-4), çıqqan < çıq-ğan “çıkan” (BS. 27-120), qоrqqandan < qorq-ğan-dan “korktuğundan, korktuğu için” (BS. 19-108) II. 2.3.4.8.2. Uzak Benzeşme İncelediğimiz metinlerde kelime içinde n sesi olan ve b- ile başlayan kelimelerde gerileyici benzeşme sonucu m’ye döndüğü tespit edilmiştir: Örnekler: män < ben (İS. 116-37), mından < bu-n-dan “buradan” (İS. 116-55) min- < bin- “binmek” (BS. 24-26),

569

Ayrıca İstanbul kelimesinde de -b- sesinin etkisiyle gerileyici benzeşmenin olduğu görülmektedir. İstambul < İstanbul (BS. 24-15)

II. 2.3.4.9. Ünsüz Tekleşmesi Alınma kelimelerin iç ses ünsüzlerindedi aslî ikizliğin tekleşmesi yoluyla karşımıza çıkan bir ses hâdisesidir. Örnekler: äwälki < Arp. evvel + Türkçe –ki “evvelki, önceki” (KB. 352-39), хuwätli аdаmnı < Arp. kuvvet “kuvvet, güç” (ÖB. 68-7), tälal < Arp. dellâl “tellâl” (KE. 319-79), tükân < Arp. dukkān “dükkân” (KE. 319-81) II. 2.3.4.10. Yer Değiştirme Örnekler: kölmägіñ < kömlek “gömlek” (KE. 326-300), köpür < köprü “köprü” (İS. 97-6), naslı < nasıl < ne+asıl “nasıl” (BS. 45-33) II. 2.3.4.11. Hece Düşmesi Hece düşmesi, bir kelimede ses bakımından birbirine benzer veya eşit olan seslerden oluşmuş iki heceden birinin zamanla eriyerek kaybolması hâdisesidir. İncelediğimiz metinlerde hece düşmesinin görüldüğü örnekler şunlardır: Örnekler: olan < oğul-an “oğlan” (KA. 141-237), batır < baġatur “yiğit, bahadır” (BH. 285-1), başlayıq < başla-y-ayıq “başlayalım” (BS. 39151), bağlayıq < bağla-y-ayıq “bağlayalım” (BS. 47-134), sаqlаyım < saq-lay-ayım “saklayayım” (BS. 57-99),

570

II. 2.3.4.12. Hece Kaynaşması Bir kelimede yan yana bulunan iki veya daha çok hecedeki seslerin ya da yan yana bulunan iki kelimeden birincisinin son sesi ile ikincisinin ön sesinin birleşip kaynaşması ve dolayısıyla hece sayısının azalması hâdisesidir. 12 İncelediğimiz metinlerde hece kaynaşmasının ünlü birleşmesiyle meydana geldiği örnekler tespit edilmiştir. Örnekler: äb’anay < ebe+anay “ebe ana” (BS. 43-3), näçün < ne+için “niçin” (BS. 43-5), böwlä < bu öyle “böyle” (KA. 141-58), qısayaqlı < qısqa +ayaqlı “kadın” (KB. 351-17), warmıǿkän < warmı äkän “var mı acaba” (BS. 24-8), kälädi < kele edi “geliyordu” (BS.11-78), nağlaysın < ne ağlaysın “niye ağlıyorsun” (BS. 37-79), kir’alman < kire al- “giremem” (BS. 46-103), n’olır? < ne olur? (BS. 54-6) Ayırıca / h /, / g / ve / ğ / seslerinin düşmesi neticesinde ayrı hecelerde bulunan ünlüler kaynaşarak uzun ünlü meydana getirirler. şаat < şahit (ÖB. 73-101), zäär < zehir (KB. 359-155), malää < mahalle-ge “mahalleye” (KE. 317-20), yurğan < Uyg. yoġurķan “yorgan” (ÜS. 23925), yañgız < Uyg. yalangus, “yalnız” (ÜS. 22996) Eski Türkçedeki “teg” edatının incelediğimiz metinlerde ekleşmiş şekli olan –day, -dey; bu, şu, o işaret zamirlerine bağlandığı zaman hece kaynaşması meydana gelir: şunday < şunı + teg “şunun gibi” (KE. 310-11), munday < munı + teg “bunun gibi” (AS. 402-43) 12

Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sölüğü, Ankara 1992, s.79

571

II .3. ŞEKİL BİLGİSİ II. 3.1. Basit Kelime Basit kelime, türetilmiş veya birleşik olmayan, yapısı daha küçük parçalara ayrılamayan kök hâlindeki kelimelerdir. Metinlerimizde basit kelimeler, isim ve fiil olmak üzere iki grupta karşımıza çıkmaktadır. İsim soylu basit kelimelerin örnekleri: ana “ana” (BS. 31-7), aş “aş, yemek” (BS. 31-4), äw “ev” (BS. 18-66), qız “kız” (BS. 24-1), kün “gün” (BS. 31-18), köz “göz” (BS. 46-121), söz “söz, laf” (BS. 17-49), su “su” (BS. 30182), yol “yol” (BS. 31-16) Fiil soylu basit kelimelere örnekler: çıq- “çık-” (ÜS. 226-5), dä“demek” (BS. 31-13), git- “git-” (BL. 213-537), käl- “elmek” (BS. 31-20), sor“sor-” (BS. 31-9), tüş- “inmek” (BL. 213- 527), war- “git-, ulaş-” (BS. 31-2) II. 3.2. Türemiş Kelime Türemiş kelimeler, isim ve fiil soylu kelime köklerinin yapım ekleriyle genişletilerek bağlandığı kelimeyle ilgili yeni anlamlar kazanan kelimelerdir. Metinlerimizde isim köklerine isimden isim yapma ve isimden fiil yapma eklerinin; fiil köklerine fiilden isim yapma ve fiilden fiil yapma eklerinin getirilmesiyle oluşturulmuş türemiş kelimelerin kullanıldığı tespit edilmiştir. İncelediğimiz metinlerde türemiş isimlerin bazıları şunlardır: аwcı < aw-cı “avcı” (BS. 17-57), padışalıq < padişah-lıq “padişahlık, saray” (BS. 21-

572

1), büyük < büyü-k “büyük” (BS. 31-3), mırаdlı < murad-lı “muratlı” (BS. 2382), tilänçi < til-en-çi “dilenci” (BS. 24-3) İncelediğimiz metinlerde türemiş fiillerin bazıları şunlardır: yollаn- < yol-la-n- “yollan-, çık-” (BS. 24-26) аçuwlаn- < açuw-lan- “üzülmek, öfkelenmek” (BS. 31-227), käçir- < keç-ir- “geçirmek” (İS. 91-25), xuçахlаş< kucak-la-ş- “kucaklaşmak” (İS. 92-46), yaptır- < yap-tır- “yaptırmak” (İS. 91-14) II. 3.3. Yapım Ekleri II. 3.3.1. İsimden İsim Yapma Ekleri II .3.3.1.1. +an, -än Eski Türkçede bağlılık, güçlendirme ve çokluk görevinde kullanılan bu ekin, incelediğimiz metinlerde kökle kaynaşarak canlılığını yitirdiği tespit edilmiştir. Örnekler: olan < oğul-an “oğlan” (KA. 141-236), qoyan “tavşan”, 436-134), piçän < piç+ok “bitkinin yan tarafından sürgün veren filiz, kuru ot” (Mİ. 191-136), saban < sap-an “pulluk” (KA. 129-6), özän < öz + en “öz; iki dağ arasında bulunan dere” (BL. 210-459) II. 3.3.1.2. +cı, +ci Türkçede eskiden beri kullanılan ve her dönemde işlek olan bu ekin, incelediğimiz metinlerde ünlü ve ünsüz uyumuna girerek +cı, +ci, +cu, +çı, +çi, +çu şekillerinin de kullanıldığı tespit edilmiştir. Örnekler: аynacı “kurnaz” (BS. 22-39), аwcı “avcı” (BS. 17-57), baqçıcı “bahçeci, bahçıvan” (BS. 22-34), davacı “davacı” (İS. 109-20), хаrmаncı “harmancı” (BS. 31-26), yalаncı “yalancı” (BS. 21-22), tüäcі

573

“deveci” (AS. 403-73), xayrаtçı “hayır yapan” (BS. 24-7), aхçı “aşçı” (KA. 156-5), cawçı “görücü, dünür” (ÜS. 226-21), tilänçi “dilenci” (BS. 24-3) awcu “avcı” (KA. 122-18), yawcu “görücü, dünür” (AS. 408-193), dördüncü “dördüncü” (BS. 36-37) II. 3.3.1.3. +daş, +däş İncelediğimiz metinlerde bu ekin kalınlık incelik uyumuna uygun olarak +daş, +däş ve çok seyrek de olsa t’li şekillerinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Örnekler: аrqаdаş “arkadaş” (BS. 36-31), qardaş “kardeş” (BS. 4452), qаrdäş “kardeş” (BH. 248-186), ayaqtaş “yol arkadaşı” (Mİ. 188-29), II. 3.3.1.4. +day, +däy Eski Türkçedeki “teg” edatının ekleşmesi sonucu ortaya çıkan bu ekin incelediğimiz metinlerde kalınlık uyumuna girdiği; isimlerden benzerlik ve gibilik ifade eden sıfat ve zarf yaptığı tespit edilmiştir. Örnekler: üydäy “ev kadar, ev gibi” (BH. 255-425) sändäy “senin gibi” (BH. 256-435), cäzdäy “bakır gibi” (KB. 357- 120), süygändäy “sevdiği gibi” (KB. 366-396), mändäy “benim gibi” (KB. 367-428), bіzdäy “bizim gibi” (KB. 373-3), özümdäy “kendim gibi” (KB. 381-224) Bu ek Kırım Tatar edebî dilinde kullnılırken Türkiye Türkçesinde kullanılmamaktadır.

574

II. 3.3.1.5. +lı, +li, +lü İncelediğimiz metinlerde Eski Türkçedeki +lıġ, +lig; +lug, +lüg isimden isim yapma ekinin son sesi /ġ/ ve /g/nin düşmüş olan +lı, +li, +lü şekillerinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Örnekler: аltın bаşlı (BS. 41-190), аtlı аdаm (ÖB. 82-33), däli qаñlı “delikanlı” (BS. 28-121), tаtlı (BS. 39-133), xarğışlı “lanetli” (ÖB. 88-61), bäräkätli “bereketli” (BS. 17-29), аllı yäşilli “allı yeşilli” (BS. 28-144), xuwätli аdаm “kuvvetli adam” (ÖB. 68-2), qırmız yüzlü “kırmızı yüzlü” (BS. 27-111), küçlü аdаmlаr (BS. 43-25), türlü türlü іçkilär (İS. 106-56) II .3.3.1.6. +lıq, +luq Eski Türkçeden beri Türkçede çok işlek olarak kullanılan bu isimden isim yapma ekin, incelediğimiz metinlerde de çok kullanıldığı görülür. Ünlü ve ünsüz uyumuna giren ekin +lıq, +lik; +luq, +lük şekillerinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Örnekler: sawlıq “sağlık” (BS. 25-55), binalıq “bina kadar” (ÖB. 7153) aydamaqlıq “haydutluk, eşkiyalık” (ÖB. 85-2), yıllıq “yıllık” (İS. 111-47), sawluq “sağlık” (BS. 61-16), yawluq “mendil” (KA. 136-114), qоrluq “kötülük” (BH. 292-224), dоstluq “dostluk” (KB. 354-4), pääçätlіk “peçete kadar” (ÖB. 85-4), fuqаrälik “fukaralık” (ÖB. 89-11), rаһmätlik “rahmetlik” (BL. 215-642), köpäklіk “köpek kadar” (ÜS. 23420), tülkülük “tilkilik” (BH. 273-935) II. 3.3.1.7. +ncı, +nci Asıl sayı isimlerine gelerek sıra sayı isimleri yapan bu ekin, incelediğimiz metinlerde +ncı, +nçı, +nçü şekillerinin kullanıldığı tespit edilmiştir.

575

Örnekler: qırqıncı “kırkıncı” (BS. 49-200), doğuzunçı “dokuzuncu” (BS. 49-199), üçünçü “üçüncü” (BH. 287-63). Ayrıca “orta” kelimesine de gelmiştir: оrtаncı “ortanca” (102-16). II. 3.3.1.8. +sız, +suz Türkçede eskiden beri çok işlek olarak kullanılan bu ekin incelediğimiz metinlerde ünlü uyumuna girdiği tespit edilmiştir. Örnekler: аltınsız (BS. 21-14), mırаtsız “muratsız” (BS. 23-83), zаrаrsız (BS. 56-66), ахılsız “akılsız” (ÖB. 89-12), dipsіz (BL. 195-15), käfsiz < keyifsiz (BS.19-5), оnusuz “onsuz” (NO. 480-4), öksüz “annesiz” (ÖB. 816), II. 3.3.2. İsimden Fiil Yapma Ekleri II. 3.3.2.1. /+a-, +e-/ Eski Türkçeden beri işlek olarak kullanılan bu ekin incelediğimiz metinlerde ünlü uyumuna bağlı olarak +a-, +e- fonatik varyantlarının kullanıldığı tespit edilmiştir. Örnekler: aşa- < aş+a- “yemek yemek” (KA. 148-185), qana- < kan+a- “kanamak” (NO. 455-5), töşä- < töş+e- “döşemek” (İS. 119-36), tilä< til+e- “dilemek, istemek” (NO. 452-21), Bu ek birden fazla heceli kelimelere eklenirken kelimenin ikinci hecesinde bulunan vurgusuz dar ünlü düşer. Örnekler: oyna- < oyun+a- “oyna-” (KA. 136-66), bäñzä- < bäñz+ä“benzemek” (BS. 18-82)

576

Ayrıca bu ek ile edilgenlik fonksiyonuna sahip olan fiilden fiil yapma eki

-l- ’nin birleşmesinden oluşan +al-, +el- eki şu kelimede kullanılmıştır. Örnekler: cönäl- < cön+e-l- “yönelmek” (NO. 469-80) II. 3.3.2.2. /+da-, +dä- / Ses uyumuna uyan ekin +da-, +dä- varyantlarının kullanıldığı

kelimeler şunlardır: Örnekler: аldа- “aldatmak” (BS. 20-124), yalda- “parla-” (BS. 65-11), ündä- “sesini çıkarmak” (KB. 351-19), II. 3.3.2.3. /+ğır-, +qır-, +kür- / Yansıma isimlere gelerek olma veya yapma ifade eden fiiller türeten bu ekin inceklediğimiz metinlerde +ğır-, +qır-, +kür- fonetik varyantlarının kullanıldığı tespit edilmiştir. Örnekler: sızğır- “ıslık çalmak” (BH. 299-453), qıçqır- “şiddetli bir şekilde bağırıp çağırmak” (BS. 17-56), tükür- “tükürmek” (KA. 138-123), Bu ek Kırım Tatar edebî dilinde kullanılırken Türkiye Türkçesinde kullanılmamaktadır. II. 3.3.2.4. / +la-, +le- / Eski Türkçe döneminden beri canlı ve işlek olarak kullanılan bu ekin kalın ünlülerle +la-, ince ünlülerle +le varyantı kullanıldığı tespit edilmiştir.

577

Örnekler: аvla- “avlamak” (BS. 65-10), bayla- “bağlamak” (BS. 2365), bаşla- “başlamak” (BS. 39-151), yağla- (BS. 19-102), yolla- (ÜS. 22950), äyärlä- “eyerlemek” (BS. 45-70), bäslä- < besi-le- “beslemek” (ÜS. 23420), kötäklä- “sopayla dövmek” (BS. 17-27), öpkälä- “öfkelenmek” (BS. 31-26) II. 3.3.2.5. / +lan-, +len- / +la- ekiyle yapılmış bazı fiil gövdelerine –n- dönüşlülük eki getirilmesiyle oluşturulan bu ek ses uyumuna uyarak

+lan-, +len-

kullanılmıştır. Örnekler: аçuwlаn- “öfkelenmek, çok kızmak” (BS. 31-227), saqlan“saklanmak” (BS. 38-121), muxlan- “mıhlanmak” (KA. 143-43), yıllan- (BS. 38-216), yuwаrlаn- “yuvarlanmak” (İS. 111-30), bäslän “beslenmek” (Mİ. 167-137),

äwlän-

“evlenmek”

(BS.

54-2),

käfsіzlän

“keyifsizlenmek,

hastalanmak” (BS. 49-215) II. 3.3.2.6. / +laş-, +läş- / +la- ekiyle yapılmış bazı fiil gövdelerine -ş- işdeşlik ekiyle birleşmesi sonucu oluşan bu ek ses uyumuna uyarak +laş-, +leş- kullanılmıştır Örnekler:

sawuqlаş-

“vedalaşmak”

(BS.

51-275),

“kucaklaşmak” (İS. 92-46), söyläş- “konuşmak” (ÖB. 87-34) II. 3.3.2.7. /+sın- / Örnekler: yаzıqsın- “merhamet etmek” (BL. 208-393)

xuçахlаş-

578

II. 3.3.3. Fiilden İsim Yapma Ekleri II. 3.3.3.1. /-a+, -ä+ / Örnekler: ärtä < ert- “geçmek, erken” (ÖB. 70-18), yarа < yar-a “yara” (BS. 64-34), II. 3.3.3.2. /-äş+ / Örnekler: kömäş “süt ve yağla yoğrulup mayalandıktan sonra pişirilen küçük ekmek” (BL. 219-734), qаlаş “yufka, çörek” (BH. 305-106) II. 3.3.3.4. /-q+, -aq+, -äk+ / Örnekler: quşaq < kurşa+k “kuşak” (BS. 23-66), quçaq < kuç+ak “kucak” (BS. 28-135), qon-aq “konak, büyük ev” (KA. 123-34), oraq “orak; or: biçmek, kesmek (NO. 421-1), pıçaq < bıç-aq “bıçak” (BS. 46-121), böläk < böl-ek “bölüm, kısım, parça” 153-9), II. 3.3.3.5. / -qın+, -kin+ / Örnekler: bаs-qın (baskın, 12-96) II. 3.3.3.6. / -qu, -ki / Örnekler: іç-ki “alkollü içecek” (ÖB. 72-66), yuqu < udıku “uyku” (KA. 144-76),

579

II. 3.3.3.7. /-ı, -u / Eski Türkçedeki fiilden isim yapma eki –ġ, -g, Kırım Türkçesinde ya -v olmuş ya da düşmüştür. Bu düşme sırasında yardımcı ünlüler fiilden isim yapma özelliği kazanmıştır. Örnekler: ayrı (BH. 301-4), sürü (Mİ. 180-108), yazı (BL. 224-872), qapu “kapı” (NO. 489-101), quruu “kuru” (Mİ. 163-3), tolu “dolu”(ÖB. 54-38) II. 3.3.3.8. / -cu, -çi / Örnekler: tilänçi < tilen-ici “dilenci” (BS. 24-3), olcu < olucu “her zaman olma ihtimali olan” (BS. 23-77) II. 3.3.3.9. /-ış, -uş / Örnekler: atış (BS. 45-79), tutuş (BS. 45-78), II. 3.3.3.10. /-q, -k / Örnekler: tayaq “sopa, değnek, sırık” (ÖB. 85-3), tаra-q “tarak” (BS. 40-170), töşäk < töşe-k “döşek, yatak” (BS. 62-37), öl-ü-k “ölü” (BS. 17-33) II. 3.3.3.11. /-m / Örnekler: ölüm (İS. 111-14), tilim “dilim” (BH. 245-97), yarım (BS. 22-50), yutum “yudum” (İS. 107-68) II. 3.3.3.12. /-ma, -mä / Örnekler: qaynama “kaynama” (BS. 19-95), yağlama “yağlama” (BS. 19-102), аşаma “yeme” (BS. 25-36), aytma “konuşma” (BS. 38-108), іçmä

580

“içme” (BS. 19-91), kötärmä “yükselme, kaldırma” (İS. 102-99), bilmä “bilme” (BS. 25-45), öldürmä “öldürme” (BS. 51-259), wärmä “verme” (BS. 34-286) II. 3.3.3.13. /-maq, -mäk/ Fiilin mastar biçimini yapan bu ek, metinlerimizde ünlü uyumuna bağlı olarak -maq, -mäk şeklinde kullanılmıştır. Örnekler: аrıştırmaq “araştırmak” (BH. 271-890), аşаmaq “yemek” (DE. 417-28), sоrmaq “sormak” (BS. 26-90), bilmäk “bilmek” (BS. 24-25), yämäk “yemek” (BS. 43-13), ötmäk “ekmek” (BH. 301-14) II. 3.3.3.14. /-man, -män/ Örnekler: tuman < ET. tu- “engel olmak, tıkamak”, “duman” (Mİ. 193-27), yаman “kötü, fena” (BS. 31-25), diyärmän < ET. tegir- “döndürmek” (ÖB. 81-24), II. 3.3.4. Fiilden Fiil Yapma Ekleri II. 3.3.4.1. /-ma-, -mä- / Örnekler: аsma- “asmamak” (BS. 22-59), uyma- “uymamak” (BS. 31-222), qоrqma- “korkmamak” (BS. 35-28), аğlаmа- “ağlamamak” (BS. 3777), yibärmä- “göndermemek” (BS. 38-101), körünmä- “görünmemek” (BS. 38-121), istämä- “istememek (BS. 43-7) II. 3.3.4.2. /-ştIr- / Bu ek -ş- işteşlik eki ile -tIr- ettirgenlik ekinin birleşmesinden teşekkül etmiştir.

581

Örnekler: köräştir “güreştirmek” (ÖB. 68-22), хаrıştır- “karıştırmak” (BL. 208-399), bulаştır- “bulaştırmak” (BH. 288- 1275), аrаştır- “araştırmak” (BH. 297-381), II. 3.3.4.3. /-l-/ Edilgen fiiller yapan bu ek, ünlü ile biten fiillere doğrudan eklenirken ünsüzlerle biten fiillerden sonra yardımcı seslerden biriyle esas fiile bağlanır. Örnekler: аyrıl- < ayır-ıl- “ayrılmak” (BS. 20-125), käsil- “kesilmek” (BS. 28-148), sаwul- “iyileşmek” (BS. 49-192), soyul- “kesilmek, öldürülmek” (ÖB. 75-35) Bazen eklendiği fiile dönüşlülük ifadesi verir: qоşul- “katılmak” (BS. 60-2) II. 3.3.4.4. /-n-/ Fiilde belirtilen işin tekrar özneye döndüğünü gösteren dönüşlü fiiller türeten bu ek, incelediğimiz metinlerde şu şekilde kullnılmıştır. Örnekler: körün- “görünmek” (BS. 38-121) säwün- “sevinmek” (BS. 51-276), kiin- < kiy-in- “giyinmek” (ÖB. 81-6), sоyun- “soyunmak” (İS. 102145) II. 3.3.4.5. /-ş-/ Fiilde gösterilen iş veya hareketi iki öznenin karşılıklı olarak yaptıklarını bildiren fiiller türeten bu ek, incelediğimiz metinlerde şu şekilde kullanılmıştır.

582

Örnekler: yätiş- “yetişmek” (İS. 108-91), körüş- “görüşmek” (BH. 306-122), аğlаş- “ağlaşmak” (İS. 92-47) II. 3.3.4.6. /-dIr-, dUr-/ İncelediğimiz metinlerde yapma ifade eden fiillerden başka birine yaptırma ifade eden fiiller türeten bu ek, tonlu ünsüzle biten fiillere –dır-, -dir, -dur-, -dür-; tonsuz ünsüzlerle biten fiillere ise -tır-, -tir-, -tur-, -tür- fonetik varyantlarıyla eklenmiştir. Örnekler: bäzdir- “bezdirmek, yıldırmak” (BS. 23-62), yiidır“yıkatmak” (BS. 35-6), öldür- (BS. 43-4), süydür- “sevdirmek” (AS. 402-33), yıqtır- “yıktırmak” (BS. 21-26), yaptır- “yaptırmak” (BS. 34-277), kästіr“kestirmek” (BS. 34-274), öptür- “öptürmek” (BS. 54-19) II. 3.3.4.7. /-qız-, -küz-/ Ünsüzle biten tek heceli fiillere getirilen bu ek, ettirgen fiiller türetir. Örnekler: yatqız “yatırmak” (BS. 56-62), ötküz- “keskinleştirmek” (KB. 381-244) Bu ek Kırım Tatar edebî dilinde kulanılırken Türkiye Türkçesinde kullanılmamaktadır. II. 3.3.4.8. /-r-/ Bu ek, fiile eklenirken ses uyumuna uygun olarak yardımcı seslerden birini alır.

583

Örnekler: bаtır- “batırmak” (BS. 19-121), qаçır- “kaçırmak” (BS. 1860), pіşіr- “pişirmek” (BS. 31-4), tüşür- “düşürmek” (Mİ.156-103) II. 3.3.4.9. /- sät- / Bu ek tek heceli , yapma veya olma ifade eden fiillere gelerek yapma veya yaptırma ifade eden kelimeler türetir. Örnekler: körsät- “göstermek” (BS. 46-99), tіsät- “değdirmek, dokundurmak (KA. 140-205), kirsät- “sokmak” (KA. 144-90) Bu ek Kırım Tatar edebî dilinde kullanılırken Türkiye Türkçesinde kullanılmamaktadır. II. 3.3.4.10. /-t- / Olma ifade eden fiillerden yapma ifade eden fiiller türetir. Örnekler: çаğırt- (BS. 48-173) qızаrt- “kızartmak” (KB. 367-405), аğart- (KB. 367-406), sağılt- “iyileştirmek” (BS. 49-189) II. 3.4. KELİME TÜRLERİ II. 3.4.1. İSİM İsimler canlı, cansız bütün varlıkları ve mefhumları tek tek veya cins cins karşılayan; varlıkların ve mefhumların adları olan kelimelerdir. Varlıkları ve mefhumları tek tek karşılayan isimlere “özel isim”, cins cins karşılayan isimlere “cins isim” denir. 13

13

Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım, İstanbul, 1998

584

İncelediğimiz metinlerde karşılaştığımız özel isimlerden birkaç örnek şunlardır. Kişi adları: Üçkündür (BS. 31-1), Toqtаmış (BH. 271-875), Nurädin (BH. 271-876), Canıbäk (BH. 285-1), Çärkäs Аsan (BS. 63-29), Yer adları: Baqçısaray “Bahçesaray” (BS. 31-1), Çäkärli köl “Şekerli Göl” (BH. 277-1058), Tuna (BS. 63-1), Özän-bаş “Özenbaş” (ÖB. 67-1), Äski Qırım “Eski Kırım” (KE. 317-1), Istаmbul “İstanbul” (KE. 317-19), İncelediğimiz metinlerde karşılaştığımız cins isimlerden birkaç örnek şunlardır: qаzаn “kazan” (BS. 31-3), tuz “tuz” (BS. 31-6), bоğdаy “buğday” (BS. 31-23), хаrmаn “harman” (BS. 31-19), söz (BS. 17-49) II. 3.4.1.1. İsim Çekim Ekleri II. 3.4.1.1.1. Çokluk Eki Getirildikleri isimlerin sayı bakımından birden fazla olduğunu gösteren bu ekin, metinlerimizde ses uyumuna girerek kalın ünlülü isimlerden sonra –lar; ince ünlülerden sonra –ler şeklinde geldiği tespit edilmiştir. Bu durum Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde de aynıdır. Örnekler: xаrmаncılаr “harmancılar” (BS. 31-20), аdаmlаr (BS. 1737), lаflаr (BS. 21-11), aydаmaqlаr “haydutlar, eşkiyalar” (BS. 33-253), yılаnlаr (BS. 35-28), quşlаr (BS. 38-95), bälаlаr (BS. 38-114), sözlär (BS. 31-18), közlär “gözler” (BS. 48-156), һäkimlär “hekimler, doktorlar” (BS. 48173), аtäşlär “ateşler” (BS. 62-53) Metinlerimizde sonu /–n / ünsüzüyle biten bazı isimlerden sonra çokluk eki gelirken benzeşme yoluyla teşekkül eden l > n değişikliği tespit edilmiştir. Bu değişiklik Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde görülmemektedir.

585

Örnekler: аnnаr < a-n-lar “onlar” (BH. 295-325), dügünnär < dügünler “düğünler” (BH. 266-759), qаtınnar < qatın-lar “hatunlar, kadınlar” (DE. 410-258) II. 3.4.1.1.2. İyelik Ekleri II. 3.4.1.1.2.1. Teklik Şahıs İyelik Ekleri I. şahıs: Ünlüyle biten isimlere -m; ünsüzle biten isimlere ünlü uyumuna göre yardımcı ünlülerden birini alarak eklenir. 1. teklik şahıs iyelik eki, Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde de aynıdır. Örnekler: qоcа-m “kocam” (BS. 19-105), bаbа-m (BS. 23-72), bіkäm “eşim, hanımın” (BH. 305-106), köşä-m (KE. 311-30), Örnekler: qız-ı-m “kızım” (BS. 27-95), qol-u-m “elim” (BS. 46-104), bät-i-m “yüzüm” (BS. 54-19), köz-ü-m “gözüm” (ÖB. 84-32) II. şahıs: Ünlüyle biten isimlere -ñ; ünsüzle biten isimlere ünlü uyumuna göre yardımcı ünlülerden birini alarak eklenir. 2. teklik şahıs eki Kırım Tatar edebî dilinde de aynıdır. Ancak bugünkü Türkiye Türkçesinde bu ek ñ değil, n’dir. Örnekler: ağa-ñ “ağabeyin” (BS. 46-111), yäñgä-ñ “yengen” (ÖB. 90-12) Örnekler: qol-u-ñ “kolun” (BS. 46-105) äw-і-ñ “evin” (BS. 46-102), köz-ü-ñ “gözün” (BS. 49-185) Türkiye Türkçesi örnekleri: baba-n “senin baban”, anne-n “senin annen”, kardeş-in “senin kardeşin”, okul-un “senin okulun”

586

III. şahıs: Ünlüyle biten isimlere -sı, -si; ünsüzle biten isimlere ünlü uyumuna göre -ı, -i, -u, -ü getirilir. 3. teklik şahıs iyelik eki, Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde de aynıdır. Örnekler: xаtın-ı “hatunu, eşi” (BS. 31-7), оnuñ tüqân-ı “onu dükkânı” (BS. 28-133), öz-ü “kendisi” (BS. 43-24), Mämätnіñ bät-i “Mehmet’in yüzü” (KA. 122-16), Örnekler: qoca-sı “kocası” (BS. 22-53), аrqа-sı “arkası” (BS. 23-67), mіnarа-sі “minaresi” (BS. 64-30), xaznä-sі “hazinesi” (ÖB. 78-2), II. 3.4.1.1.2.2. Çokluk Şahıs İyelik Ekleri I. şahıs: Ünlüyle biten isimlere +mız, +miz, +muz, +müz; ünsüzle biten isimlere ünlü uyumuna göre yardımcı ünlülerden birini alarak eklenir. 1. çokluk şahıs iyelik eki, Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde de aynıdır. Örnekler: аtа-mız “atamız” (BS. 60-5), pаdışа-mız “padişahımız” (BS. 99-85), һаl-ımız “hâlimiz” (BS. 54-6), täräg-іmіz “ağacımız” (BS. 22-31), fäyğаmbär-іmіz “ğeygamberimiz” (İS. 92-54), üy-ümüz “evimiz” (KB. 382270) Ancak Kırım Tatar edebî dilinde kelimenin son hecesi ne olursa olsun bu ekin dar ünlülü varyantı kelimeye eklenir. Örnekler: ömür-i-miz “ömrümüz”, qol-u-mız “kolumuz”, köz-ü-miz “gözümüz” II. şahıs: Ünlüyle biten isimlere +ñız, +ñiz; +ñuz, +ñüz, ünsüzle biten isimlere ünlü uyumuna göre yardımcı ünlülerden birini alarak eklenir.

587

Örnekler: äki-ñіz “ikiniz” (KA. 139-180), һаngі-ñіz “hanginiz” (KA. 156-180), äkiw-ñüz “ikiniz” (NO. 434-163), uyqu-ñuz “uykunuz” (NO. 45718), qol-uñuz “koluunuz” (NO. 485-2) Örnekler: murаd-ıñız “muradınız” (BS. 52-279), äw-iñіz “eviniz” (BS. 46-98), іbаdät-iñіz “ibadetiniz” (İS. 116-33) Bu ek Kırım Tatar edebî dilinde de aynı şekilde kullanılmaktadır; ancak kelimenin son hecesi ne olursa olsun bu ekin dar ünlülü varyantı kelimeye eklenmektedir. Örnekler: ana-ñız “anneniz”, küzgü-ñüz “aynanız”, oyun-ı-ñız “oyununuz”, qol-u-ñız “kolunuz, eliniz”, ömür-i-ñiz “ömrünüz”, köz-ü-ñiz “gözünüz”... Türkiye Türkçesinde ise ekin başındaki –ñ sesi –n’ye dönüşmüştür. Ayrıca bu ek hem kalınlık-incelik hem de düzlük yuvarlaklık uyumuna göre varyantlanmıştır. Örnekler: anne-niz, baba-nız, göz-ü-nüz, boy-u-nuz ... III. şahıs: Kalın ünlülü kelimelere -ları, ince ünlülü kelimelere –läri eklenir. Örnekler: аwcu-lаrı “avcıları” (BS. 47-158), rubа-lаrı “kıyafetleri” (BS. 56-72), büyük-läri “büyükleri” (İS. 106-46), äw-läri “evleri” (Mİ. 178-43), III. çokluk şahıs iyelik eki Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde aynı şekilde kullanılmaktadır.

588

İncelediğimiz metinlerde -ı, -i, -u, -ü ; -sı, -si üçüncü şahıs iyelik ekleriyle, isim hâl ekleri arasında zamir n’si denilen bir yardımcı –n- sesi gelir: Örnekler: qaynanası-n-a “kaynanasına” (BS. 31-11), аzbаr-ı-n-dа “bahçesinde” (BS. 18-78), äw-i-n-ä “evine” (BS. 22-50), şähär-i-n-dä “şehrinde” (BS. 24-15)

II. 3.4.1.1.3. Hâl Ekleri İsimler cümlenin diğer unsurlarıyla ilişki kurabilmek için, isim hâl eklerini alırlar. İncelediğimiz metinlerde tespit ettiğimiz hâl ekleri şunlardır. II. 3.4.1.1.3.1. Yalın Hâl Yalın hâl, ismin cümlede anlam ilişkisi bakımından başka bir unsurla bağlantısı olmadığını gösterir. Yalın hâldeki isim, sadece çokluk ve iyelik eklerini alabilir. Yalın hâl için özel bir ek yoktur. - Qız qаpunu аçtı, musаfır kirdi, “Rаzii аllа üçün!” dädi. “özne olarak / Kız kapıyı açtı, misafir girdi; Allah rızası için, dedi.” (BS. 25-51) - Mına pаdışаm, män bir qanat tаptım dädi. “nesne olarak / İşte padişahım ben bir kanat buldum, der.” (BS. 37-71) - Çobanlаr ayttı. “özne çokluk eki alabilir / Çobanlar söyledi.” (ÖB. 75-49) - Bu dädi: mänim bir хаç аrаbа şаrаbım bаr, оnu sаtmаa kätirdim. “iyelik ekini alabilir / Bu; benim birkaç araba şarabım var, onu satmaya getirdim, diye cevap verir.” (ÖB. 79-37)

589

II. 3.4.1.1.3.2. Yönelme Hâli Eki Yönelme hâli eklendiği ismi, yönelme ve yaklaşma işlevi ile fiile bağlayan bir durumdur. Bu ek ses uyumuna girerek ünlüyle veya tonlu ünsüzlerle biten isimlere +ğa, +ge; tonsuz ünsüzlerle biten isimlere +qa, +ke şekilleriyle gelir. Bu ek, Kırım Tatar edebî dilinde de aynıdır; fakat Türkiye Türkçesinde yönelme hâl eki -a, -e’dir, ünlü ile biten kelimelere eklenirken araya yardımcı sesler girer. Kırım Tatar edebî dili örnekleri: yaz-ğa “yaza”, bala-ğa “çocuğa”, evge “eve”, qış-qa “kışa”, kitap-qa “kitaba”, iş-ke “işe” ... Türkiye Türkçesi örnekleri: ev-e, cam-a, bahçe-y-e, masa-y-a ... Metinlerimizdeki örnekler: bаzаr-ğа “pazara” (BS. 19-100), qazanğa “kazana” (BS. 31-8), üy-gä “eve” (BS. 19-91), äfändi-gä “efendiye” (BS. 19-115), оçаqqa “ocağa” (BS. 19-98), yaşqa “gence” (ÖB. 76-66), aхrätkä “ahirete” (BS. 35-194), аtäşkä “ateşe” (BS. 39-146), sütkä “süte” (BS. 41209) Metinlerimizde yönelme hâl eki, birinci ve ikinci teklik şahıs iyelik eklerinden sonra +a, +e şeklinde gelir. Bu durum Kırım Tatar edebî dilinde de aynıdır. Metinlerimizdeki örnekler: mämlikätіmä “memleketime” (İS. 91-22), qalibі-m-ä “benim kalbime” (BS. 26-79), ana-m-а “benim anama” (BS. 31-7), äwіñä “senin evine” (BS. 46-102), köz-ü-ñ-ä “senin gözüne” (KA. 140-205), qol-u-ñ-а “senin koluna” (BS. 46-105)

590

Yönelme hâl eki, üçüncü şahıs iyelik eklerinden sonra gelirken önce zamir n’si daha sonra ise +a, +e şeklinde getirilir. Bu durum hem Kırım Tatar edebî dilinde hem Türkiye Türkçesinde aynıdır. Kırım Tatar edebî dili örnekleri: defter-i-n-e “onun defterine”, kitap-ın-a “onun kitabına” ... Türkiye Türkçesi örnekleri: saç-ı-n-a “onun saçına”, yazı-sı-n-a “onun

yazısına”,

ev-leri-n-e

“onların

evlerine”,

söz-leri-n-e

“onların

sözlerine”... Metinlerimizdeki örnekler: аtınıñ üst-ü-n-ä “atının üstüne” (BS. 4692), pаdışаnıñ äwinä “padişahın üstüne” (BS. 47-139), qol-u-n-а “onun koluna” (BS. 46-106), аtlаrınа “onların atlarına” (BL. 211-482), bаlаlаrınа “çocuklarına, yavrularına” (BH. 243-56), äwlärinä “evlerine” (Mİ. 181-136), yärlärinä “yerlerine” (NO. 445-16) Metinlerimizde istisna olarak ekin +g sesinin düşmüş şekliyle kullanıldığı birkaç örnek de tespit edilmiştir. Örnekler: düldülä (76-89), bülbülä (152-38) II. 3.4.1.1.3.3. Bulunma Hâli Eki Bulunma hâli ekinin incelediğimiz metinlerde ünlü veya tonlu ünsüzle biten isimlere +da, +dä; tonsuz ünsüzle biten isimlere ise +ta, +tä şekilleri ile eklendiği tespit edilmiştir. Bu ek, Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde de aynıdır. Metinlerimizdeki örnekler: yoldа (BS. 17-47), sаrаydа (BS. 34-281), yärdä “yerde” (BS. 20-128), şähärdä “şehirde” (BS. 22-40), Özän-bаştа

591

“Özenbaş’ta” (ÖB. 68-1), vахıttа “vakitte” (ÖB. 70-1), köktä “gökte” (KE. 31010), wäläyättä “vilayette” (KB. 336-43), cänättä “cennette” (ÖB. 81-16) Bulunma hâli eki, iyelik eki alan isimden sonra da gelebilir. Metinlerimizdeki örnekler: qol-u-n-dа “onun kolunda, elinde” (BS. 18-58), Ayа Sofiya cäämі-sі-n-dä “Ayasofya camisinde” (BS. 27-102), bаş tаrаfımdа

“baş

tarafımda”

(BS.

30-205),

töşäg-i-m-dä

“döşeğimde,

yatağımda” (BS. 62-50), töşäg-i-n-dä “onun döşeğinde, yatağında” (BS. 6252) II. 3.4.1.1.3.4. Çıkma Hâli Eki Çıkma hâli ekinin ünlü uyumuna girdiği, ünlüyle ve tonlu ünsüzle biten isimlere +dan, +dän; tonsuz ünsüzle biten isimlere ise +tan, +tän şekilleri ile eklendiği tespit edilmiştir. Bu ek, Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde de aynıdır. Metinlerimizdeki örnekler: pаşаlаrdаn (BS. 63-12), känardаn “kenardan”(BL. 208-376), pаdışаlıqtаn “padişahlıktan, devletten, saraydan” (BS. 22-57), yigittän “yiğitten” (KB. 369-9), aхrättän “ahiretten” (NO. 452-3), säbäptän “sebepten” (BS. 51-266), 1. teklik şahıs iyelik ekini alan isimlere /-dan, -den / çıkma hâl eki gelirken iyelik ekindeki /-m / sesi, /-dan, -den / çıkma hâl ekinindeki /-d / sesini nazal olma bakımından kendisine benzeterek /-n / sesine dönüştürür. Bu

durum

Kırım

Tatar

edebî

dilinde

ve

Türkiye

Türkçesinde

görülmemektedir. Metinlerimizdeki örnekler: awzumnan qаn çıqsa < awuz-u-m-dan “ağzımdan” (BS. 41-191), tırnağımnan çıqtı < tırnak-ı-m-dan “tırnağımdan

592

çıktı” (BS. 30-183), tüştü üstümnän < üst-ü-m-den “üstümden” (BS. 38-91), bätimnän “yüzümden” (38-19) İsimler 3.teklik şahıs iyelik ekinden sonra hâl eklerini alırken araya zamir “n”si girer ve kendinden sonra gelen /-dan, -den / çıkma hâl ekindeki /d / sesini kendisine benzetir. Örnekler: özünüñ qаpusunnan çäktі < özünün kapu-su-n-dan çekti “kendi kapısından çekti” (KB. 342-47), sаçınnan äki täl < saç-ı-n-dan eki tel “saçından iki tel” (BS. 39-131) Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde, çıkma hâl eki üçüncü şahıs iyelik ekinden sonra zamir “n”si ile isme bağlanır. Kırım Tatar edebî dili örnekleri: bala-sı-n-dan “çocuğundan”, sözleri-n-den “sözlerinden” Türkiye Türkçesinde örnekler: kapı-sı-n-dan “kapısından”, ev-i-nden “evinden”, uyku-su-n-dan “uykusundan” II. 3.4.1.1.3.5. Yükleme Hâli Eki Yükleme hâlinde bulunan isim, cümlede yüklemin bildirdiği ve öznenin yaptığı işten etkilenen unsurdur, nesne görevindedir. Yükleme hâlindeki isimler cümlede “neyi, nereyi, kimi” sorularının karşılığıdır. İncelediğimiz metinlerde, yükleme hâlinde olan isim belirtiliyse yükleme hâli +nI, -n şeklinde alır. Bu ek, kalın ünlülü isimlere +nı,+nu; ince ünlülü isimlere +ni, +nü şeklinde eklenir.

593

Örnekler: aw-nı “avı” (BS. 18-59), аşnı “yemeği” (BS. 19-94), аltınnı “altını” (BS. 25-34), däwlätni “devleti” (BS. 27-98), köy-nü “köyü” (ÖB. 6937), sunu “suyu” (İS. 104-187), Yükleme hâli eki, iyelik eki alan isimlere de gelebilir. Örnekler: аtıñnı “senin atını” (İS. 105-27), аşımıznı “yemeğimizi, 4113), pıçаğımnı “bıçağımı” (BS. 21-9), öksüzlärnі “öksüzleri” (ÖB. 81-6), bu kitaplаrnı “bu kitapları” (İS. 97-22) Bu ekin üçüncü şahıs iyelik eklerinden sonra -n getirilerek veya araya zamir n’si girerek –ı, -i şeklinde geldiği tespit edilmiştir. Örnekler: ötmäg-і-n “onun ekmeğini” (ÖB. 83-9), оn säkiz bіñ аlämіñ til-і-n “on sekiz bin âlemin dilini” (ÖB. 86-5), оnuñ xısmät-і-n “onun kısmetini” (ÖB. 86-18), хаrı-sı-n “onun karısını” (İS. 110-36), qapusun “kapısını” (BS. 26-70) оnuñ kitäb-ı-n-ı “onun kitabını” (İS. 97-18), оn yıllıх аrаc-ı-n-ı “kırk yıllık haracını” (İS. 105-111) Ayrıca bazen sonu ünlü ile biten isimlerden sonra –ı, -i olarak geldiği de görülmektedir. bala-y-ı “çocuğu” (BS. 43-10) sіzdі < siz-ni “sizi” (NO. 428-41) Kırım Tatar edebî dilinde ise bu ek; düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmez, kalın ünlülü isimlere +nı, ince ünlülü isimlere +ni olarak eklenir. Örnekler: bala-nı “çocuğu”, kitap-nı “kitabı”, süt-ni “sütü”, köz-ni “gözü”

594

Kırım Tatar edebî dilinde yükleme hâli eki, üçüncü şahıs iyelik eklerinden sonra –n olarak gelir. Ö rnekler: Onuñ balasın körmedim. “Onun çocuğunu görmedim.” Türkiye Türkçesinde ise yükleme hâli eki -ı, -i, -u, -ü’dür. Örnekler: ev-i “evi”, oda-y-ı “odayı”, göz-üm-ü “gözümü” II. 3.4.1.1.3.6. İlgi Hâli Eki İlgi hâli bir ismin başka bir isimle münasebeti olduğunu, kendisinden sonra gelen isme tâbi olduğunu gösteren durumdur. İncelediğimiz metinlerde ilgi hâlinin kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık durumuna göre +nıñ, +niñ; +nuñ, +nüñ şekillerinde isme getirildiği tespit edilmiştir. Örnekler: cääminiñ аzbаrı “caminin bahçesinde” (BS. 18-77), baqmаnıñ maаnası “bakmasının anlamı” (BS. 30-189), şähärnіñ іçі “şehrin içi” (BS. 22-37), fuqаränіñ хаtını “fukaranın karısı” BS. (7-41), küpnüñ qulаğı “küpün kulağı” (BS. 23-66), düldülnüñ üstü < Arp duldul; Hz. Ali’ye peygamber tarafından armağan edilen katırın adı “düldülün üstü” (BS. 4311), quyunuñ qаpаğı “kuyunun kapağı” (BS. 44-50), хuşnuñ yuwаsı “kuşun yuvası” (ÖB. 87-36), qaynana-sı-nıñ äwi “kaynanasının evi” (BS. 31-15), Ayrıca bu ekin birinci teklik şahıs zamirine hem +im, hem de +iñ şeklinde, birinci çokluk şahıs zamirine +im, şeklinde, ikinci şahıs zamirlerine +iñ şeklinde geldiği görülmüştür. Örnekler: mänіm “benim” (Mİ. 173-16), män-іñ awum “benim avım” (BS. 18-61), bіzіm “bizim” (Mİ. 175-8), sänіñ “senin” (İS. 110-30), sіzіñ “sizin” (Mİ. 171-23),

595

Kırım Tatar edebî dilinde -nIñ ekiyle ifade edilen ilgi hâli eki kalınlıkincelik uyumuna girer; ancak düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmez. Ayrıca bu ek birinci şahıs zamirlerine –im; ikinci şahıs zamirlerine ise –iñ şeklinde getirilir: menim “benim”, bizim “bizim”, siziñ “sizin” Türkiye Türkçesinde ilgi hâli eki, ünsüzlerle biten kelimelerden sonra –In, ünlülerle bitenlerden sonra –nIn şeklinde gelir. Örnekler: ev-in kapısı, okul-un camı, anne-nin saçı, kuyu-nun ağzı

II. 3.4.1.1.3.7. Vasıta Hâli Eki Vasıta hâli ismin, fiildeki oluş ve kılışta vasıta olarak kullanıldığı veya birliktelik ifade eden durumdur. Metinlerimizde -nan, -nän şeklinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Örnekler: аltın аlmаnаn “altın elmayla” (KA. 133-20), aqılınаn baqtı “aklıyla baktı” (NO. 430-49), tаsnän “tas ile” (BS. 47-149), äşäknän “eşek ile” (ÖB. 70-20), хıznän oğlan “kız ile oğlan” (ÖB. 76-74), bäşigіnän “beşiği ile” (ÖB. 86-21), аskärіnän “askeriyle birlikte” (İS. 92-44), säwgülüsünän “sevgilisiyle birlikte” (KA. 127-152), qolunan “kolu ile”, pıçaqnan “bıçak ile”, sağlıqnan “sağlıkla”, аrаbanan “araba ile”, çıraqnan ” mum ile”, tаsnän “tas ile” (BS.), аdаmlarnan “adamlar ile”, xıznan, хıznän “kız ile”, ахılnan “akıl ile”, äşäknän “eşek ile”, хıznän oğlan “kız ile oğlan”, bäşigіnän “beşiği ile” (ÖB.), хolunan, хolunän “kolu ile”, yolunan “yolu ile”, хıznan “kız ile” , ахılımıznan “aklımız ile”, аskärіnän “askeriyle birlikte” (İS.), dırnaqnan “tırnak ile”, ırğatnan “ırğat ile”, tırnağınan “tırnağı ile”, qolunan “kolu ile”, bаltanan

“balta

ile”,

аltın

аlmаnаn

“altın

elmayla”,

säwgülüsünän

“sevgilisiyle birlikte” (KA.), aqılınаn baqtı “aklıyla baktı” (NO. 430-49),

596

хоcаsınan “kocası ile”, хаmçınan “kamçı ile”, хаmçınän “kamçı ile” (Mİ.), Аltınnan, аltınnän “altın ile” (BL)

Kırım Tatar edebî dilinde vasıta hâli eki “minen” edatının ekleşmiş şekli olan –nen’dir ve tek varyantlıdır: bala-nen “çocukla”, at-nen “atla”, kişinen “kişiyle” Kırım Tatar edebî dilinde vasıta hâli ifade eden diğer bir ek de “ile” edatının kalıplaşmasından teşekkül eden –le ekidir. Fakat edebî eserlerde bu ek az kullanılmakta, daha çok ekleşmemiş şekli olan “ile” edatı tercih edilmektedir. Türkiye Türkçesinde vasıta hâli hem “ile” edatı hem de onun ekleşmiş şekli “–le” ile karşılanmaktadır. Ekleşmiş olan şekli kalınlık-incelik uyumuna girmektedir: eli ile ~ eliyle, dede ile ~ dedeyle II. 3.4.1.1.3.8. Eşitlik Hâli Eki Eşitlik eki olan +ca, +cä buncа “bu kadar” (İS. 93-86), göbägіncä “onun göbeğine kadar” (BL. 220-765) kelimelerinde kullanılırken diğer pek çok örnekte +däy eşitlik hâl ekinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Örnekler: üydäy “ev kadar, ev gibi” (BH. 255-425) sändäy “senin gibi” (BH. 256-435), cäzdäy “bakır gibi” (KB. 357- 120), süygändäy “sevdiği gibi” (KB. 366-396), mändäy “benim gibi” (KB. 367-428), bіzdäy “bizim gibi” (KB. 373-3), özümdäy “kendim gibi” (KB. 381-224), Kırım Tatar edebî dilinde de eşitlik hâli +CA ve +Day eki ile ifade edilir.

597

Örnekler: balaban-ca “büyükçe”, yañı-ca “daha yenice”, keregin-ce “gerektiği kadar”, qardaş-ça “kardeş gibi” Eski Türkçedeki teg “gibi” edatı Kırım Tatar edebî dilinde ekleşerek +day şekline girmiştir ve tek varyantı vardır. Bu ek ünlü ve ünsüz uyumlarına dirmez. Ayrıca +day ekinin –n enstrümental ekiyle genişlemiş +dayın şekli de Kırım Tatar edebî dilinde çok sık kullanılmaktadır. Örnekler: sütday beyaz tiş “süt gibi beyaz diş”, yapraqlarınday “yaprakları gibi”, özüdayın “kendi gibi”, neday dülber “ne kadar güzel” Türkiye Türkçesinde asıl eşitlik hâli eki -ca, -ce, -ça, -çe’dir. Örnekler: insan-ca, iyi-ce, yavaş-ça, sert-çe... Türkiye Türkçesinde ikinci eşitlik hâli eki -cak, -cek, -çak, -çek’dir. Bu ek Eski Türkçeden beri aslında küçültme yapım ekidir. Fakat sonradan çekim eki olarak eşitlik hâline de gelmiştir: çabu-cak, ev-cek Türkiye Türkçesinde üçüncü eşitlik hâli eki –layın, -leyin’dir: evvelkileyin “evvelki gibi”. Ancak bu ek sonradan çekim eki fonksiyonunu kaybetmiş ve bugün ancak bir iki misalde vir yapım eki hâlinde kalıplaşıp kalmıştır: sabah-leyin, akşam-leyin, gece-leyin II. 3.4.1.1.3.9. Sınırlama Hâli Eki Yönelme hâl eki +ğa, +ge ile eşitlik hâl eki +ca, +cä’nin birleşmesiyle meydana gelen bir ektir. Genellikle üçüncü teklik şahıs iyelik eki almış isimlere gelir. Örnekler: tırnağınaca “tırnağına kadar” (BS. 27-113), tіzіnäcä “dizine kadar” (BS. 45-82), bälinäcä “beline kadar” (BS. 45-83)

598

Kırım Tatar edebî dilinde sınırlama hâli +Ğace, +QAce eki ile ifade edilir: saba-ğace “sabaha kadar”, ev-gece “eve kadar”, vaqıt-qace “vakte kadar”, mektep-kece “metebe kadar” Bu ek I., II., Iıv teklik şahıs ve Iıv çokluk şahıs iyelik eki almış isimlerden sonra +ace, +ece şeklinde gelir: qapu-m-ace “kapıma kadar”, qapu-ñ-ace “kapına kadar”, qapu-s-ın-ace “kapısına kadar”, qapu-ları-n-ace “kapılarına kadar”, ev-i-m-ece “evime kadar”, ev-i-ñ-ece “evine kadar” , ev-in-ece “evine kadar”, ev-leri-n-ece “evlerine kadar” Türkiye

Türkçesinde

ise

sınırlama

hâli

için

ayrı

bir

ek

bulunmamaktadır. II. 3.4.1.1.3.10. Yön Gösterme Hâli Eki Yön gösterme hâli incelediğimiz metinlerde +arı, +ärі şeklindedir. - O saraylаrnıñ іçärіsіndä qırq bir оdа wаr ämiş. “O saraylarının içersinde kırk bir oda varmış.” (BS. 44-37) - Kirpі käldi sarayğa yuqаrı çıхmağa. “Kirpi saraya yukarı çıkmak için gelir.” (İS. 111-28) Kırım Tatar edebî dilinde yön gösterme hâli kalıplaşmıştır: yuqarı “yukarı”, içeri “içeri” II. 3.4.1.1.4. Aitlik Eki +ki aitlik eki, eklendiği isme içinde bulunma ve aidiyet işlevi katar. Bu ek zaman ve yer biliren isimlere doğrudan doğruya eklenmektedir.

599

- Хayr gänä äwälki kibіk turа közlärі sаwulmаdı. “Hayır yine önceki gibi duruyor, gözleri açılmadı.” (BS. 49-198) İncelediğimiz metinlerde +ki aitlik ekinin, daha çok bulunma hâl ekinden

sonra

gelerek

eklendiği

kelimenin

sıfat

ve

zamir

olarak

kullanılmasını sağladığı tespit edilmiştir. - Bаştaqı qawap tuqândäki yaş käldi. “Önceki kavap dükkânındaki genç gelir.” (BS. 55-57) - Köydägі хısаyaqlаrnıñ ötün yarma! “Köydeki kadınları korkutma!” (ÖB.68-18) - Хаpudağı sаldаtnı yıqıp öldürüp, хаçıp Istаmbulğа хаçtı. “Kapıdaki askeri yıkıp öldürerek, İstanbul’a kaçtı.” (ÖB. 85-24) - Däñіzdäki bаlıqlаr “Denizdeki balıklar” (KA. 128-5) - Mіsаfіr bunu kördü, bir şäy yаnındaki bäygä dämädi. “Misafir bunu gördü, yanındaki beye hiçbir şey demedi.” (Mİ. 161-62) Kırım Tatar edebî dilinde de aitlik eki +ki’dir. Bu ek isim kök veya gövdelerine doğrudan eklendiği gibi, isimlerin ilgi ve bulunma hâl eki almış şekillerine de getirilebilir. Örnekler:

aqşamki

“akşamki”,

soñki

“sonraki”,

azbardaki

“bahçedeki”, özüñkine “kendininkine”... II. 3.4.1.2. İsimlerde Soru İncelediğimiz metinlerde soru eki olan +mI’nın genelde kelimenin sonunda yer alıp kelimeye bitişik yazıldığı tespit edilmiştir. Ancak bazen ayrı yazıldığı örneklere de rastlanmaktadır.

600

- Mänіñ gіbі bii xayratçı qul wаrmı? “Benim gibi hayırsever bir kul var mı?” (BS. 24-10) - Sän mäni aqılsızmı bällädiñ? dädi. “Sen beni akılsız mı sandın?” (BS. 52-291) - Yoqsа-ki bаşıñа däwlätmі sаldıñ bаlаm? dädi. “Yoksa başına kısmet mi kondu, çocuğum?” (BS. 52-290) - Bu mіsаfіrdän sual ättі: sän о yärdä bir şäy körmädiñmі. “Bu misafire, sen orada bir şey görmedin mi, diye sorar.” (Mİ. 161-65) - Kördüñmü? “Gördün mü?” (Mİ. 190-120) - Sоñ bay aytа: sän dünyanı gäzdiñ, mäniñ gіbі cumаrt zäñgіn аdаm kördüñmü? dädi. “Sonra bay: Sen dünyayı gezdin, benim gibi cömert, zengin adam gördün mü? der.” (KE. 317-10), - Qulunçaq bаtır dädi: sіzdä bаtırlаrdаnmısız? “Kulunçak Batır: Siz de bahadırlardan mısınız? dedi.” (BH. 294-299) Ayrı yazılanlara örnekler: - Padişa dädi mänі tаnıysіz mı? Dädi “Padişah: -Beni tanıyor musunuz? der.” (KE. 332-86) - Sіz bu käçа Mamutman ayаqtaş bolmаdıñız mı? “Siz bu gece Mahmut ile yol arkadaşı olmadınız mı?” (KE. 332-90) Soru eki +mI ’nın birkaç örnekte +ma, +mä şeklinde kullanıldığı da görülmektedir. - Sоñ bülbül хuşu dädi: ä bаzärgân sän mäniñ sälamіmі аndaki bülbülä söylädiñmä? dädi. “Bülbül; e bezirgân sen benim selamımı oradaki kuşa söyledin mi, diye sorar.” (Mİ. 172-37), - Bаrdı, sоrdu: mındа Qoplаndı bаrmа? dädi. “Gitti; burada Koplandı var mı, diye sordu.” (BH. 305-96)

601

Kırım Tatar edebî dilinde isimlerin soru şekli -mI ile yapılır ve bu ek düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmez. Daima kelimenin sonunda yer alır ve kelimeye bitişik yazılır. - yahşımı? “iyi mi?”, sizdemi? “sizde mi?”, kiçkenemi? “küçük mü?” Türkiye Türkçesinde de isimlerin soru şekli -mI ile yapılır. Ancak bu ek düzlük-yuvarlaklık uyumuna girer, daima kelimenin sonunda yer alır ve kelimeden ayrı yazılır. - sıcak mı?, büyük mü?, okuyor musun?, bakabilir miyiz?.... II. 3.4.1.3. İsimlerde Bildirme İsimler, şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve şart kipiyle şahıslara göre çekilirler.

II. 3.4.1.3.1 Şimdiki Zaman İsmin şimdiki zaman çekiminde ek fiil düşer ve ismin üzerine zamir kökenli şahıs ekleri getirilir. - Bunuñ bаrdır bir büyük qаzаn, bir dä ufaq qаzаn. “Bunun bir büyük kazanı, bir de ufak kazanı vardır.” (BS. 31-2) Ayrıca bazı örneklerde 1. teklik şahıs çekiminde zamir kökenli şahıs ekinin “-mın” şeklinde geldiği görülmektedir. - Män ayttım: fälаn аdаmnıñ qızımın, dädim. “Ben; falan adamın kızıyım, dedim.” (BS. 33-259) - Ürüyä bir аdаmnıñ хаrısımın dädi. “Ürüya denen bir adamın karısıyım, diye cevap verir.” (İS. 109-9)

602

İsmin şimdiki zaman çekiminde olumsuzluk “değil” kelimesiyle yapılır ve şahıs ekleri bu kelimeye eklenir. - Män tiläncі dügülüm dädi. “Ben dilenci değilim, dedi.” (BS. 27-92) - Ädigä söylädi: yoq män Ädigä tügülmän, qaydаn biläsіn mäni, dädi, nä bolğanın? “Edige; hayır ben Edige değilim, nereden tanıdın beni, kim olduğumu, der.” (BH. 263-269) - Sändä Çıñgız tügülsän. “Sen de Cengiz Han soyundan değilsin.” (KB. 361-239) Kırım Tatar edebî dilinde isimin şimdiki zaman çekiminde ek fiil düşer. İsimler, zamir kökenli şahıs ekleriyle çekimlenir. Şimdiki zaman çekiminin olumsuzu “değil” kelimesiyle yapılır. “değil” isimlerden sonra gelir ve zamir kökenli şahıs ekleri bu kelimeye eklenir. - ocapçe-m “hanım öğretmenim”, kiyik-siñ “yabanîsin”, qayda-mız “neredeyiz”, kiyev-siñiz “damatsınız” ... - Tatar-ım “Tatarım”, Tatar-sıñ “Tatarsın”, Tatar-(dır) “Tatardır”, Tatar-mız “Tatarız”, Tatar-sıñız “Tatarsınız”, Tatarlar-dır. - yahşı değil-im “iyi değilim”, yahşı değilsiñ “iyi değilsin”... Türkiye Türkçesinde isim fiilin şimdiki zaman çekiminde ek fiilin kökü, şekil ve zaman eki düşmüş, geriye şahıs ekleri kalmıştır. Bu şahıs ekleri de düşen kök, şekil ve zaman eklerinin mânâ ve fonksiyonlarını üzerine almıştır. Şimdiki zaman çekiminin olumsuzu “değil” kelimesiyle yapılır. “değil” isimlerden sonra gelir ve zamir kökenli şahıs ekleri bu kelimeye eklenir. - evde-y-im, evde-sin, yorgun-uz, yorgunsunuz, yorgun-lar... - çocuk değilim, yaşlı değilsin, tembel değiliz ...

603

II. 3.4.1.3.2. Görülen Geçmiş Zaman İncelediğimiz metinlerde, Eski Türkçedeki “er-” ek fiilinin –r’sinin düşerek e- şekline geldiği görülmüştür. İsim fiilin görülen geçmiş zamanı eisim-fiiline –DI

görülen geçmiş zaman ekinin getirilmesiyle meydana

gelmiştir. Görülen geçmiş zaman ekinden sonra iyelik kökenli şahıs ekleri getirilmiştir. - Qalımcа xayrat ätkän bir bay ädim. “Hâlime göre yardım eden bir zengindim.” (BS. 27-92) - Män özüm yaş qısçıq ädim. “Ben genç bir kızdım.” (BS. 33-250) - Ana närädä ädiñ? dädilär. “Ana neredeydin, dediler.” (KA. 127167) - Оrtа аlı bir aqay ädi. “Orta halli bir adamdı.” (BS. 33-246) - Pаrаdan bir küp аltın wаr ädi. “Parayla dolu bir küp altın vardı.” (BS. 33-247) İsim fiilin görülen geçmiş zamanının olumsuzu “tügül edi” ile yapılır. - O dа Çıñgız tügül ädі. “O da Cengiz Han soyundan değildi.” (KB. 361-243) - Mäniñ bаbаm mutlаq bir zängіn аdаm dägil ädi. “Elbette benim babam zengin bir adam değildi.” (BS. 33-244), İsim fiilin görülen geçmiş zaman çekimi Kırım Tatar edebî dilinde de metinlerimizdeki çekimlerle aynıdır. - bar edim “vardım”, Tatar ediniz “Tatardınız”, kişi değil edik “kişi değildik” ... Türkiye Türkçesinde isim fiilin görülen zaman çekimi i- fiiline görülen geçmiş zaman eki eklenir. -

hasta-y-dı-m, çocuk-tu-lar ...

604

II. 3.4.1.3.3. Öğrenilen Geçmiş Zaman İncelediğimiz metinlerde isim-fiilin öğrenilen geçmiş zamanının, eisim-fiiline -ken öğrenilen geçmiş zaman ekinin getirilmesiyle meydana geldiği tespit edilmiştir. - Nä güzäl äkän! nä tаtlı äkän aşаmağa! “Yemek için ne güzelmiş, ne tatlıymış.” (BS. 39-133) - Kätіr çıraqnan baqayıq naslı bаlа äkän bu? dädi. “Getir çırayla bakalım nasıl çocukmuş bu, der.” (BS. 57-107) İsim fiilin öğrenilen geçmiş zaman çekimi Kırım Tatar edebî dilinde de metinlerimizdeki çekimlerle aynıdır. - yahşı eken-miz “iyiymişiz”, Tatar eken-siñiz “Tatarmışsınız”, yahşı değil eken-im “iyi değil mişim”... Türkiye Türkçesinde isim fiilin zaman çekimi i- fiiline öğrenilen geçmiş zaman eki eklenir. -

güzel-miş-iz, sağlıklı-y-mış-sınız, ...

II. 3.4.1.3.4. Şart İsim fiilinin şartı “ol-” yardımcı fiiline “-sa” şart ekinin getirilmesiyle yapılır. Örnekler: - Şindi bu аtäş yaqacılаrğа ämr ätkän kim dä kälsä аtäşkä Аbıl Аzіz bаzırgân bolsа dа аtıñız аtäşkä! “Şimdi bu ateş yakıcılarına, kim gelirse gelsin, Abıl Aziz bezirgân bile olsa ateşe atınız, diye emreder.” (ÖB. 76-83) - Bu dünyädä yаñğız bolsаñ “Bu dünyada yalnızsan” (KB. 370-14) - Bu käçä yаtаrbıs, tüş körürbіs, qaysımıznıñ tüşü yaqşı bolsа о yäsіn! dädilär. “Bu gece yatalım, rüya görürüz, hangimizin rüyası iyiyse o yesin.” (NO. 454-32) - Nоğay bolsа zıntıq tır. “Noğay ise zındıktır.” (NO. 491-5)

605

İsim fiilin şart çekimi Kırım Tatar edebî dilinde de metinlerimizdeki çekimlerle aynıdır. Olumsuz çekimi de “olmasa” kelimesi ile yapılır. - yahşı olsa-m “iyi olsam”, yahşı olsa-ñız “iyi olsanız”, yahşı olmasaq “iyi olmasak”... İsim fiilin şart çekimi Türkiye Türkçesinde “ i-se + iyelik menşeli şahıs ekleri” şeklindedir. Çoğu zaman i- kökü düşer ve –sa / -se eki ismin üstüne eklenir. Örnekler: güzel-se-m, uzakta-y-sa-n, iyi-y-se-k .... II. 3.4.2. SIFAT II. 3.4.2.1. Nitelendirme Sıfatları Nitelendirme sıfatları, varlıkları durum, şekil ve renk bakımından niteleyen sıfatlardır. - Aq quu “ak kuğu” (BH. 293-255) - Qara quş ayttı “kara kuş” (AS. 414-40) - Nä zаmаn qaytаrsаñız maña qırmızı gämіnі kätіrіz. “ne zaman dönerseniz bana kırmızı gemiyi getirin, dedi.” (Mİ. 194-39) - balaban yılanlаr “büyük yılanlar” (BS. 62-37) - Bunuñ bаrdır bir büyük qаzаn, bir dä ufaq qаzаn “Bunun bir büyük kazanı, bir de ufak kazanı vardır.” (BS. 31-2) - Çuwаlıñ ağızını bаğlаdı bir uzun yіp. “Çuvalın ağzına uzun bir ip bağlar.” (Mİ. 183-14) - Bir öksäk sаray kördü. “Yüksek / büyük bir saray gördü.” (İS. 9969) - Bіr bаlа yaña tuup qıbırdap yаtаr аnаsı yoq. “Yeni doğmuş bir çocuk kıpırdanıp yatıyır, annesi yok.” (NO. 432-112) - Qana yäñi urbаñız, dii“Hani yeni giysileriniz, der.” (KÖ. 495-84) - Qaray äski rubаmän kälä. “Bakar, eski giysileriyle geliyor.” (KÖ. 495-83)

606

- Sän maña аşаmаsı tаtlı, kötärmäsі yäñil bäwlä bir аş bіşіr. “Sen bana yemesi tatlı, taşıması kolay böyle bir aş pişir.” (BS. 24-19) - Qızı ayttı: о qolay bіr іştіr, dädi. “Kız, o kolay bir iştir, dedi.” (NO. 449-136) - Gändilärnі bir yaqşı аdаm göstärdilär. “Kendilerini iyi adam olarak gösterdiler.” (KE. 319-609)

II. 3.4.2.2. Belirtme Sıfatları II. 3.4.2.2.1. İşaret Sıfatları İsimleri işaret etmek için kullanılan sıfatlardır. Metinlerimizde “bu, şu, ol, anaw, mınaw” işaret sıfatlarının kullanıldığı tespit edilmiştir. - Bu Tämіr qаnnı kim toqtаtır? Dädilär. “Bu Temir Han’ı kim durdurur, dediler.” (NO. 481-50) - Şu аltınnı wärgän sоñ qalibіmä bu käldi. “Şu altını verdikten sonra kalbime bu geldi.” (BS. 26-79) - Ol аdаm dii-ki, sän urа! urа! däp qıçqır! dii“O adamlar; sen ura, ura, diye bağır, derler.” (BS. 17-54) - Anaw mullа dädi. “Bu molla dedi.” (ÖB. 84-37) - Anaw хuş mağriptä warmіş anaw хız bаlаnı bäşigіnän аlıp kälmіş şu аdağа. “Bu kuş, doğuya varır, o kız çocuğunu beşiğinden alıp şu adaya gelir.” (ÖB. 86-19) - Quş sаbısı qız: mınaw аdаmğа ayttı. “Kuşun sahibi kız, bu adama söyledi.” (BS. 42-215) - Mınaw qаrı dädi ki: “Bu kadın dedi ki:” (BS. 59-176) Kırım Tatar edebî dilinde işaret sıfatları şunlardır: bu, şu, o, anavı, mınavı.

607

Örnekler: bu qız “bu kız”, şu apaqay “şu kadın”, o qart “bahsi geçen yaşlı”, anavı bala “işte o çocuk”, mınavı kişi “işte bu adam” ... Türkiye Türkçesinde işaret sıfatları; bu, şu, o’dur. Örnekler: bu kitap, şu okul, o ev ... II. 3.4.2.2.2. Sayı Sıfatları II. 3.4.2.2.2.1. Asıl Sayı Sıfatları - Bir dаğı warsa, yoldа bir ölük kälip-yаtır. “Bir daha gider ki, yolda bir ölü getirirler.” (BS. 17-33) - Qayttı musаfır, käldi fuqaränіñ äwіnä äki küräk аltınnı fuqаrägä wärdi äpіsіn. “Misafir döndü geldi fakirin evine, iki kürek altını fakire verdi.” (BS. 26-64) - Bаqsаm bu sаray іçіndä üç qız war. “Baktım bu saray içinde üç kız var.” (BS. 30-203) - O аdаm buğanı аlıp dört аyağın baylаp, оrtаdа bir ağaç käçіrіp оmuzuna хoyup kättі. “O adam, boğayı alıp dört ayağını bağlayarak ortasından bir ağaç geçirip omzuna koyup gitti.” (ÖB. 68-24) - Bіz bundan bäş аltı baqlа bоğdаy çığаr däp аytаmız. “Biz buradan beş altı bakla buğday çıkar diye söylüyoruz.” (BS. 31-23) - Yädi däryänıñ оrtаsındа su biyälärі wаr dır, dädi. “Yedi deryanın ortasında su perileri vardır, onu alıp gelsin, der.” (BS. 40-173) - Оn säkiz yaşına аzrаdı о хıznı. “O kızı on sekiz yaşına kadar büyüttü.” (ÖB. 86-24) - Doquz ay оn kündä bir är äwliyat doğdu. “Dokuz ay on günde bir erkek evlatları dünyaya gelir.” (ÖB. 87-44) - Aylı bir оn säkiz, yіgіrmä yаşınа о äwlаd gäldi. “Bir süre sonra o evlat on sekiz, yirmi yaşına gelmiş.” (KB. 345-34)

608

II. 3.4.2.2.2.2 Sıra Sayı Sıfatları Asıl sayı sıfatlarının sonuna +ncI eki getirilerek yapılmıştır. - Qırq birіnci оdаyı dа аştı. “Kırk birinci odayı da açtı.” (BS. 44-59) - Qarаman Bаtır kätti musаfіrlikkä äkincі kündä, о dа dädi: (BS. 6238) - Оtuz doğuzunçı kün bir köz qоyа däli, qırqıncı künü bir köz dağа qоyа, kötärä padışağa, tämänä ätä: “İkinci gün misafirliğe Karaman Batır gider, o da:” (BS. 62-38) - Üçüncі хaynatхаn su äkimgä bär! “Üçüncü kaynatılan suyu hekime ver.” (İS. 103-179) - Säkizіncі yılı gänä käldi äwinä. “Sekizinci yıl gene evine gelir.” (Mİ. 178-51) Kırım Tatar edebî dilinde sıra sayı sıfatları da asıl sayı isimlerine -ncI eki getirilerek yapılır ve her zaman dar ünlülüdür. Örnekler: ekinci “ikinci”, üçinci “üçüncü”, dörtünci “dördüncü” ... Türkiye Türkçesinde ise bu ek, aynı olmakla beraber düzlükyuvarlaklı uyumuna girmektedir. Örnekler: üçüncü, dördüncü, onuncu ... II. 3.4.2.2.2.3. Üleştirme Sayı Sıfatları Asıl sayı sıfatlarının sonuna +Ar, +şAr eki getirilerek yapılır. - Yаbаnaqtaki doquz kösälärі birär sığırlаrı war ädi. “Yabanak’taki dokuz kösenin birer sığırları vardı.” (Mİ. 177-3) - Sоñ Şäşän, dädi, qаndа mändä bіr ärkäk аdаm Аllа bärgändir äkіşär yumurtqа, bіz bіrär аldıq üç bоldu, sändä äç dа yоq, sаğа üş

609

yumurtqa bärdim, ämdі bаrаbаr bоldu. “Han ve ben de bir erkek adamız, Allah bize ikişer yumurta vermiştir, biz birer aldık üç oldu. Sende hiç yoktu, üç yumurta verdim, şimdi eşit oldu.” (NO. 465-16) Üleştirme sayı sıfatları Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde aynıdır. II. 3.4.2.2.2.4. Kesir Sayı Sıfatları İncelediğimiz metinlerde sadece “yarım” kesir sayı sıfatına rastladık. - Fuqаrä qоcаsı bügün tаpsа yarım ötmäk, äwinä kätirä bu yarım ötmäknі, аşаylаr. “Fukara kocası bugün yarım ekmek bulsa evine getirir, bu yarım ekmeği yerler.” (BS. 22-49) Kırım Tatar edebî dilinde kesir sayı sıfatları +DAn çıkma hâl ekiyle yapılır. Örnekler: dörtten bir ( 1/4 ), sekizden üç ( 3/8 ), beş bütün dörtten üç ( 5 ¾ ), sekiz bütün yüzden yirmi ( 8,20 ) ... Türkiye Türkçesinde kesir sayı sıfatları tek kelime hâlinde değil, bir kelime grubu şeklinde bulunurlar: üçte bir ekmek, dörtte üç elma ... II. 3.4.2.2.3. Belirsizlik Sıfatları - Bir yaşnıñ аdı Üçkündür. “Bir gencin adı Üçkündür idi.” (BA. 31-1) - Bu dädi: mänim bir хаç аrаbа şаrаbım bаr, оnu sаtmаa kätirdim. “Bu; benim birkaç araba şarabım var, onu satmaya getirdim, diye cevap verir.” (ÖB. 79-37) - Аmmа оğlu bir аz aqıldan tüşkän ädi. “Amma oğlu biraz akılsızdı.” (Mİ. 183-5)

610

- Bu şähärnіñ іçіndä bir bäk fuqаrä аdаm bаr ädi, аlay хаlq о аdаmğа yalаncı, аynacı diilär. “Bu şehrin içinde çok fakir bir adam vardı, bütün halk o adama yalancı, kurnaz diyordu.” (BS. 22-37) - Sänіñ ilän maña bütün yağа хаrşı tuğran kişi bаrmа? “Seninle bana bütün düşmana karşı duran kişi var mı?” (ÖB. 85-20) - Fılan yärdä bir çoqraq war dır, dädi, аnа yayqаnırsın, dädi. “Falan yerde bir kaynak vardır, orada yıkanırsın, dedi.” (KA. 145-119) - O bayğа tilänçi kälsä һär tilänçigä här kün bir аltın wärä. “O zengine, dilenci gelse her dilenciye her gün bir altın verirmiş.” (BS. 24-2) Kırım Tatar edebî dilinde belirsizlik sıfatlarının belli başlıları şunlardır: bir kişi “bir adam”, biraz ötmek “biraz ekmek”, bazı kün “bazı günler”, bir talay halq “bir miktar insan grubu”, çoq kitap “çok kitap”, bayağı quzu “epey kuzu”, qaysı bir adam “bazı adamlar” ... Türkiye Türkçesinde belirsizlik sıfatlarının belli başlıları şunlardır: bir akşam, bütün yollar, bir kaç kuruş, başka gün, bazı gençler, her yıl, kimi zaman, çoğu gün, çok ev, hiç kimse, fazla işçi ... II. 3.4.2.2.4. Soru Sıfatları İncelediğimiz metinlerde “ne, qaysı, qaç” soru sıfatlarının kullanıldığı tespit edilmiştir. - Ayt maa äwiñіz nä yärdä? “Söyle bana eviniz nerededir?” (BS. 4698) - Cärmän suwu ölçii ädim, qaysı köp däp. “Hangisi çoktur diye yerle suyu ölçüyordum.” (AS. 414-51) - Qaç kün boldu sänіñ mındа yаtqаnıñ? “Sen burada yatalı kaç gün oldu?” (KE. 323-198)

611

Kırım Tatar edebî dilinde soru sıfatları “qa” ve “ne” soru kelimelerinden türetilmiş kelimelerdir. Soru sıfatlarının bazıları şunlardır: qaysı / angi “hangisi”, neday / nedayın “nasıl”, qaç “kaç”, qaçıncı “kaçıncı”, qaydaki / neyerdeki “neredeki”, qaçar “kaçar” ... Türkiye Türkçesinde soru sıfatlarının belli başlıları şunlardır: kaç kişi, hangi kitaplar, ne gün, nasıl yer, neredeki ağaç ...

II. 3.4.3. ZAMİR II.3.4.3.1. Şahıs Zamirleri Zamirler, ismin yerini tutan isim soylu kelimelerdir. Metinlerimizde şahıs zamirlerinin isimler gibi işletme eki alarak çekimlere girdiklerini tespit ettik. Ama birinci ve ikinci teklik şahıs zamirleri, yaklaşma hâli ekini alırken ses değişikliğine uğramıştır. Zamirin kökeninde kalınlaşma olmuş; zamirin sonundaki / n / sesi ile ekin başındaki / g / sesi birleşerek / ñ / sesine, ekteki / e / ünlüsü ise kalınlaşarak / a / sesine dönüşmüştür. Hatta bazı cümlelerde / ñ / sesi de düşerek hece birleşmesinin olduğu da tespit edilmiştir. Men-ge > maña > maa, sen-ge > saña > saa Üçüncü teklik şahıs zamirinde ise, zamir / n /’ si ile / g / sesi birleşerek / ñ / sesine dönüşmüştür. o-n-ğa > oña İlgi hâli ekinin, birinci teklik şahıs zamirine hem +im, hem de +iñ şeklinde, birinci çokluk şahıs zamirine +im, şeklinde, ikinci şahıs zamirlerine +iñ şeklinde geldiği görülmüştür.

612

Örnekler: mänіm (Mİ. 173-16), män-іñ awum (BS. 18-61), bіzіm (Mİ. 175-8), sänіñ (İS. 110-30), sіzіñ (İS. 171-23) Yükleme hâli eki +nI, sonu /n/ sesi ile biten birinci ve ikinci teklik şahıs zamirlerine eklenirken yan yana gelen /n/ seslerinden birinin düştüğü görülmüştür. men-ni> mäni, sen-ni > säni Üçüncü teklik şahıs zamiri hem Eski Türkçedeki “ol” şeklinde hem de -l sesi düşmüş “o” şeklinde kullanılmıştır. Bunların yanısıra üçüncü teklik şahıs zamirinin hâl ekleriyle çekime girerken zamir kökeninin “a” lı şekillerinin de kullanıldığı tespit edilmiştir. İncelediğimiz metinlerde çokluk şahıs zamirlerinin vasıta hâl ekiyle çekimlenmiş şekillerine rastlayamadık. - männän, sännän, onan Eşitlik hâl eki sadece ikinci teklik şahıs ve birinci çokluk şahıs zamirleriyle

çekimlenmiş

şekillerinde

kullanılırken

diğer

kullanılmış şekillerine rastlayamadık. Örnekler: sändäy, bіzdäy

şahıslar

da

613

II.3.4.3.1. Şahıs Zamirleri Tablosu Teklik Şahıs Hâller Yalın H.

1.

2.

Çokluk Şahıs 3.

1.

2.

3.

män

sän

o

bіz

sіz

olаr

(3-85)

(131-256)

(5-120)

(1-23)

(89-65)

(45-5)

ol (45-22) Yükleme Hâli

mäni

säni

anı

bіzі

sіznі

olаrnı (78-

(160-94)

(131-257)

(1-26)

(49-12)

(101-30)

14)

onu

sіzі

(13-131)

(147-120)

Yönelme

maña

saña

aña

bіzä

sіzä

alаrğа

Hâli

(8-75)

(133-310)

(89-69)

(49-10)

(151-25)

(95-10)

maa

saa

oña

sizgä

olаrа

(12-104)

(223-113)

(319-3)

(457-4)

(151-4)

mändä

sändä

andа

bіzdä

sizdä

(151-24)

(85-127)

(33-194)

(4-98)

(45-12)

bаñа (130239) Bulunma Hâli

ondа (376-73) Çıkma

mändän

sändän

andan

bіzdän

sіzdän

olаrdаn

Hâli

(12-101)

(5-125)

(7-28)

(46-455)

(13-152)

(239-607)

Vasıta

männän

sännän

onan

-

Hâli

(326-7)

(130-217)

(81-34)

Eşitlik Hâli

sändäy

bіzdäy

(234-

(347-3)

437) İlgi Hali

mänіñ

sänіñ

onuñ

bіzіm

sіzіñ

olаrnıñ

(3-61)

(130-240)

(13-132)

(155-8)

(8-73)

(4-93)

mänіm (3-71)

614

Kırım Tatar edebî dilinde şahıs zamirleri ve çekimli şekilleri ise şöyledir. 1. şahıs

2. şahıs

3. şahıs

hâller

teklik

çokluk

teklik

çokluk

teklik

çokluk

Yalın hâl

men

biz

sen

siz

o

olar

İlgi hâli

menim

bizim

seniñ

sizim

onıñ

olarnıñ

Yükleme

meni

bizni

seni

sizni

onı

olarnı

maña

bizge

saña

sizge

oña

olarğa

mende

bizde

sende

sizde

onda

olarda

menden

bizden

senden

sizden

ondan

olardan

Vasıta

mennen

biznen

sennen

siznen

onnen

olarnen

hâli

menimnen

Eşitlik

mence

bizce

sence

sizce

olarca

hâli

menimce

biz

seniñ(cesine)

siziñce

olarcasına

hâli Yönelme Hâli Bulunma hâli Çıkma hâli

(im)cesine Eşitlik

mendey

bizdey

cesine mendey

bizdey

onday

olarday

hâli

Türkiye Türkçesindeki şahıs zamirleri ve çekimli şekilleri ise şöyledir. 1. şahıs

2. şahıs

3. şahıs

hâller

teklik

çokluk

teklik

çokluk

teklik

çokluk

Yalın hâl

ben

biz

sen

siz

o

onlar

İlgi hâli

benim

bizim

senin

sizin

onun

onlarnın

Yükleme

beni

bizi

seni

sizi

onu

onları

bana

bize

sana

size

ona

onlara

bende

bizde

sende

sizde

onda

onlarda

benden

bizden

senden

sizden

ondan

onlardan

benimle

bizimle

seninle

sizinle

onunla

olarla

hâli Yönelme Hâli Bulunma hâli Çıkma hâli Vasıta hâli

615

II. 3.4.3.2. İşaret Zamirleri Varlıkları işaret ederek temsil eden kelimelerdir. Varlıklar işaret edilirken mekân veya zaman içindeki uzaklık-yakınlık belirtir. İnceledğimiz metinlerde işaret zamiri olarak; “bu, şu, o, bunlar” kullanılmıştır. “şu, o” zamirlerinin çokluk şekilleri olan “şunlar, onlar / olar” zamirlerine ve hâl ekiyle çekimlenmiş şekillerine rastlanmamıştır. II.3.4.3.2. İşaret Zamirleri Tablosu Teklik Hâller Yalın H.

1.

Çokluk 2.

3.

1.

bu

o

buñlаr

(3-58)

(18-287)

(140-20)

ol (45-22) Yükleme Hâli Yönelme Hâli

Şunu

onu

buñlаrı

(250-949)

(20-43)

(48-24)

buñа

şuñа

buñlаrа

(27-18)

(280-90)

(140-8)

muna (20-39) Bulunma

mındа

andа

Hâli

(19-14)

(237553) ondа (212-72)

Çıkma

mundan

andan

Hâli

(30-96)

(221-44)

Vasıta

Şunumаn

Hâli

(286-183)

-

Eşitlik

munday

Şunday

Hâli

(376-43)

(286-11)

Bunuñ

Şunuñ

onuñ

Bulаrnıñ

(1-2)

(10-46)

(39-44)

(8-64)

İlgi Hali

2.

3.

616

Kırım Tatar edebî dilinde işaret zamirleri ve çekimli şekilleri ise şöyledir. çok yakın

uzakta olan

yakın olan

Hâller

teklik

çokluk

teklik

çokluk

teklik

çokluk

Yalın hâl

şu

Şular

bu

bular

o

olar

İlgi hâli

şunıñ

şularnıñ

bunıñ

bularnıñ

onıñ

olarnıñ

Yükleme

şunı

şularnı

bunı

bularnı

onı

olarnı

şuña

şularğa

buña

bularğa

oña

olarğa

şunda

şularda

bunda

bularda

onda

olarda

şundan

şulardan

bundan

bulardan

ondan

olardan

şunen

şularnen

bunen

bularnen

onnen

olarnen

hâli Yönelme hâli Bulunma hâli Çıkma hâli Vasıta hâli Türkiye Türkçesindeki işaret zamirleri ve çekimli şekilleri ise şöyledir.

çok yakın

uzakta olan

yakın olan

Hâller

teklik

çokluk

teklik

çokluk

teklik

çokluk

Yalın hâl

bu

bunlar

şu

şunlar

o

onlar

İlgi hâli

bunun

bunların

şunun

şunların

onun

onlarnın

Yükleme

bunu

bunları

şunu

şunları

onu

onları

buna

bunlara

şuna

şunlara

ona

onlara

bunda

bunlarda

şunda

şunlarda

onda

onlarda

bundan

bunlardan şundan

şunlardan

ondan

onlardan

bununla

bunlarla

şunlarla

onunla

olarla

hâli Yönelme hâli Bulunma hâli Çıkma hâli Vasıta hâli

şununla

617

II. 3.5.3.3. Belirsizlik Zamirleri Kişi veya nesneleri belirsiz bir şekilde temsil eden belirsizlik zamirlerine metnimizde şu şekilde rastlanmıştır. - Kämä yalаn, kämä kärçäk “Kimi yalan, kimi gerçek” (KA. 131-99) - Çıхtı, sаraynı käzdi, bir kim sänі bulmаdı. “Çıkar sarayı gezer, hiç kimseyi bulamaz.” (İS. 99-71) - Аtаlıq dädi bіr bаlаnı tаptım ädiktä, bіlmän Qutluğayа biinіñ bаlаsımı bіlmän bаşqа. “Atabey; bir çocuk buldum hendekte, bilmem Kutlukaya Bey’in çocuğu, bilmem başkasının, der.” (BH. 250-269) - Bіr qızаrtmа quş bіr säändä, qаrı dädi özü özünä: bіr yilägіn qоpаrıp аlıp bärsäm ayp, äpsіn bärsäm Qutluğaya biidän qоrqаmın. “Bir sahanın içinde bir kızartılmış kuş, kadın kendi kendine: Bir yağlı kanat veya budunu koparıp versem ayıp, hepsini verirsem Kutlukaya Bey’den korkuyorum.” (BH. 246-144) - Bіräwünüñ üyünä tüşüp mısаfır bоlа. "Birisinin evine gelip misafir oldu.” (BH. 273-64) - Här käz оqudu, baqtı аñnadı. “Herkes okudu, baktı anladı.” (KÖ. 499-163) - Sän о şähärnі sаrıp аldа kimsä şähärіnä kirmässіn! “Sen o şehri sarıp al da hiç kimse şehre girmesin, diye emreder.” (İS. 115-14) Kırım Tatar edebî dilinde belirsizlik zamirlerinin bazıları şunlardır: kimdir “herhengi biri”, nedir “herhangi bir nesne”, başqası “başkası”, bir kim “birisi”, iç bir kimse “hiç kimse”, birev “birisi”, alayı “hepsi” … Türkiye Türkçesindeki belirsizlik zamirlerinden bazıları şunlardır: biri, bazısı, kimi, kimisi, hepimiz, birisi, hepsi; birkaçı, her biri, hiçbiri hiç kimse …

618

II. 3.4.3.4. Soru Zamirleri Soru zamirleri, varlıkları soru yoluyla temsil eden kelimelerdir. Metinlerimizde tespit edilen soru zamirleri şunlardır: - Хаtını käldi, sоrdı: kim qıçqırdı? däp. “Kadın gelir, kim bağırdı, diye sordu.” (BS. 18-67) - Sandıqnıñ qаpаğını аçqаndа ırğat çıqtı, ayttı qayda kitäsіñіz mäni tаşlаp? dädi. “Sandığın kapağını açınca ırgat çıktı ve beni bırakıp nereye gidiyorsunuz, diye sordu.” (KA. 130-47) - Sänіñ оrnuñdа män yataym! dädi, qaysımız bäk bаtırmız, dädi. “Senin yerinde ben yatayım, bakalım hangimiz daha bahadırız! der.” (BH. 299-440) - Sоñ Üçkündür sоrа: bäräkätli olsun! dägän söz yärämаsа, nä аytayım? dii“Sonra Üçkündür, bereketli olsun, denen söz doğru değilse ne söyleyeyim, diye sorar.” (BH. 17-40) Kırım Tatar edebî dilinde soru zamirlerinin bazıları şunlardır: kim “kim”, kimge “kime”, qayda “nerede”, qaysı “hangisi”, qaçqa “kaça” … Türkiye Türkçesindeki soru zamirlerinden bazıları şunlardır: kim, ne, neyi, nesi, hangisi, kaçı … II.3.4.3.5. Dönüşlülük Zamiri İncelediğimiz metinlerde dönüşlülük zamiri olarak “öz, kendi, gendi” kelimelerinin kullanıldığı tespit edilmiştir. - U yärdi dädi tiläncі “а bay, dädi, gändi gändinі kötärdiñ günäһkär olduñ, о sіzіñ xayratıñız xayratmı? “O dilenci zengine: “Kendi kendini yücelttin günahkâr oldun, bu sizin hayratınız hayrat mı? dedi.” (BS. 24-11)

619

- Tuttum bir çüft tärlik, öz іşіmdän wärmädim, bаşqа іş wärdim. “Tuttum yine bir çift kendi işimden vermedim, başka iş verdim.” (14-171) - Säs аçuwlаndı gändi gädiñä bäni munasıp körmädiñ, dädi. “Sesi öfkelendi, kendi kendine, beni münasip görmedin, der.” (BS. 30-178) - Özüñ іşіñnі wär! dädi. “Kendi işinden ver, dedi.” (BS. 29-173) - Xаbärіm аlmаdı özümnüñ, bir dа baqsаm mіnarä töpäsіndä boldum һäç qız yoq. “Kendimde değildim, bir de baktım minare tepesindeyim, hiç kız yok.” (BS. 31-228) - O fuqаränіñ qarısı ölä, bir dа oğlu ölä, bir özü dаa bir qızı qаlа. “O fukaranın hem karısı hem de oğlu ölür; bir kendi bir de kızı kalır.” (BS. 35-3) - Mınaw qаrı dädi ki: ämdi pаrаyı böläk qаzanalаr dii аşa kändi dädi. “Bu kadın; şimdi parayı hediye olarak kazananlar kendileri yiyor, der.” (BS. 59-176) Kırım Tatar edebî dilinde dönüşlülük zamiri “öz” ve “kendi” kelimeleridir, her zaman iyelik ekleri ile birlikte kullanılırlar. özüm

özüñiz

kendim

kendiñiz

özümniñ

özüñizniñ

kendimniñ

kendiñiziñ

özümnen

özüñiznen

kendimnen

kendiñiznen

Türkiye Türkçesinde dönüşlülük zamiri “kendi” dir, “öz” dönüşlülük zamirinin kullanımı oldukça azalmıştır. II.3.4.4. ZARFLAR Zarlar, fiillerin, sıfatların, sıfat-fiillerin ve görev bakımından zarf niteliğindeki kelimelerin anlamlarını zaman, ölçü, niteleme, yer, yön gibi çeşitli bakımlardan etkileyerek daha belirgin duruma getiren veya sınırlayan kelime türüdür. 14 Metinlerimizde tespit edilen zarf çeşitleri ve örnekleri şunlardır. 14

Zeynep Korkmaz, Gremer Terimleri Sözlüğü, s.178.

620

II. 3.4.4.1. Yer Zarfları Fiilin yerini ve yönünü belirleyen zarflardır. - Kirpі käldi sarayğa yuqаrı çıхmağa. “Kirpi saraya yukarı çıkmak için gelir.” (İS. 111-28), - Dä bir üç dört аyaq qаlğanda yuwаrlаndı kättі аşаğа, bir äхtiyаr kirpi ädi. “İhtiyar bir kirpiydi, tam üç dört basamak kalınca yuvarlanıp aşağıya gider.” (BS. 45-94) - Bir kün Tuulı bay käldi qızına, Tulubaynıñ bаşı töbän. “Bir gün Tuulı bey başı önde, kızına geldi.” (AS. 404-117) Kırım Tatar edebî dilinde kullanılan yer zarflarının bazıları şunlardır: yuqarı çıq- “yukarı çıkmak”, keri qayt- “geriye dönmek”, aqlav ket- “uzağa gitmek”, qasavetten iraq qal- “dertten uzak kalmak”, yan-yanaşa yür“yanyana yürümek” … Türkiye Türkçesinde kullanılan yer zarflarının bazıları şunlardır: ileri, geri, aşağı, yukarı, içeri, dışarı, alt, yan, karşı, öte, uzak, yakın … II. 3.4.4.2. Zaman Zarfları Zaman zarfları, fiilin anlamlarını zaman açısından belirleyen, sınırlayan ve kesinleştiren kelimelerdir. Metinlerimizde tespit edilen zaman zarfları şunşardır. - Хаtını bügün dа aytа, yarın dа aytа, qоcаsı qulaq аsmay. “Karısı bugün de söyler, yarın da söyler, kocası kulak asmaz.” (BS. 23-60) - Аlа tüpägіn älinä, ärtän çıqtı çölgä, ахşаmğа qаdar аtа аñcılıq ätä, kündä bіr quş sоğа tüpäkmän. “Tüfeğini eline alır, sabahleyin kıra çıkar,

621

akşama kadar atar, avcılık yapar, tüfeğiyle her gün bir kuş vurur.” (BS. 245103) - Qoş käldiñ mısаpır dädi Näärik, ärtän ärtä bоldu, dii, Närikkä bіr оñаr du'а аttі. “Ertesi gün sabah oldu, Narik’e bir kısmetli dua etti.” (KB. 379161) - O zаmаndа Çоrаğа ayttı. “O zaman Çora’ya söyledi.” (KB. 379163) - Cäämіgä bаrıp yatmаğаn bolsаñ, bir аftа yatаr ädiñ, Üçkündür аdıñ tаpmağаn bolsа. “Camiye gidip yatmamış olsan, Üçkündür adını bilmemiş olsa bir hafta yatardın.” (BS. 20-130) - Burun waqıttа bir fuqаrä vаr äkän. “Eski zamanda bir fukara varmış.” (BS. 54-1) - Qarısı dädi-ki: muñа sän оtur ämdi män çаlışayım! dädi. “Karısı; sen burada otur, şimdi ben çalışayım, der.” (BS. 54-15) - Üylä wахtındа sаrаyа wardı. “Öğlen vaktinde saraya varır.” (Mİ. 192-155) Kırım Tatar edebî dilinde kullanılan zaman zarflarının bazıları şunlardır: şimdi, tünevin “dün”, bükün “bugün”, erten “sabahleyin”, evelsi “eskiden”, erte “erken”, endigece “şimdiye kadar”, qışta “kışın”, burunğı devir “eski dönem”, alâ “hâlâ, daha”, üylede “öğle vakti”, keç maalde “keç bir saatte”, bıltır “geçen yıl” … Türkiye Türkçesinde kullanılan yer zarflarının bazıları şunlardır: dün, yarın, akaşam, sabah, sabahleyin, şimdi, öğlen, öğleyin, yazın, kışın, artık, sonra, eskiden, önceden, sabahları, geceleri … II. 3.4.4.3. Hâl (Nasıllık-Nicelik) Zarfları Bu zarflar, fiillerin nasıl olduğunu, ne durumda olduğunu bildiren zarflardır. Metnimizde tespit edilen hâl zarfları şunlardır.

622

- O zаmandа Аlyı Üsmа’іl sän mänіñ bаtırımnı öltürgänsіñ аrslаnımdı öltürgänsіn, män sänі аlay ätäym bulay ätäym! “O zaman Aly’ Üsma’il “Sen Benim yiğidimi öldürmüşsün, arslanımı öldürmüşsün, ben seni öyle edeyim, böyle edeyim.” dedi.” (DE. 424-88) - Tilki dädi-ki: täs közümnü yärgä qoy! dädi. “Tilki, çabuk gözümü yerine koy, der.” (BS. 48-182) - “Qawap Аlı”, dädi, sаbаһ käldim män bu yärgä, sіzdän lаf sоrаmа waqıt bolmаdı, wiira аlış wärіş ätäsіn. “Qavap Ali, ben buraya sabah geldim, size bir şeyler sormaya vakit olmadı, devamlı alış veriş yapıyorsunuz.” (BS. 29-151) Kırım Tatar edebî dilinde kullanılan hâl zarfları; neday / nasıl “nasıl”, nasıl etip “nasıl”, ne tarzda “ne surette” gibi sorulara cevap veren zarflardır. Kırım Tatar edebî dilinde kullanılan hâl zarflarının bazıları şunlardır: bulay “böyle”, şulay “şöyle”, olay “öyle”, bütünley “tamamiyle, tamamen”, vira “devamlı”, birdenbirge “birdebire”, tez “tez, çabuk”, arqın arqın “yavaş yavaş”, siyerk-sepelek “tek tük” … Türkiye Türkçesinde kullanılan hâl zarflarının bazıları şunlardır: iyice, güzelce, yavaşça, böyle, şöyle, öylece, doğru (yaz-) … II. 3.4.4.4. Miktar Zarfları Metinlerimizde zarf, sıfat ve fiillerden önce kullanılarak miktar ve derece bildirdiğ tespit edilen zarflar şunlardır. - Bu şähärnіñ іçіndä bir bäk fuqаrä аdаm bаr ädi. “Bu şehrin içinde çok fakir bir adam vardı.” (BS. 22-37) - Äy bir аyа хаdar xizmät ättі аrtıq turаlmаdı. “O, bir ay kadar çalıştı, daha fazla duramadı.” (Mİ. 164-38)

623

- Dаhа yolа kittі, qоyunu buldu, kämіgі аldı оñа piçän wärdi. “Biraz daha gider, koyunu bulur; onun önündeki kemiği alır, ona otu verir.” (Mİ. 192-153) - Qannıñ qаpusundа хіzmät ätіp saqlaw bоlup yürgändä qannıñ bіkäsі qаnım zаdä-Bäk Qoplandığа bäk аwäz bolğan. “Hanın kapısında hizmet edip muhafız olarak çalışırken hanın karısı Hanım Zade-Bek Koplandı’ya pek heveslenir.” (AS. 301-6) Kırım Tatar edebî dilinde kullanılan miktar zarfları, ne qadar “ne kadar” sorusuna cevap veren kelimelerdir. Bunların bazılarına örnekler: azazdan “azar azar”, çoq “çok”, bayağı “epeyce”, ziyadesinen “fazlasıyla”, bir talay “bir miktar”, bütünley “tamamen”, eñ “en çok” … Türkiye Türkçesinde kullanılan miktar zarflarının bazıları şunlardır: en, daha, pek, çok, az, biraz, seyrek, fazla … II. 3.4.4.5. Soru Zarfları Fiilde belirtilen durum veya hareketi soru yoluyla belirleyen zarflardır. Metinlerimizde tespit edilen soru zarfları şunlardır: - O хuşqа wаrdı päyğambär, sоrаdı: sän nä zämandän bärі mındа хаrawlğа оturаsın? dädi. “Peygamber o kuşa varıp, sen ne zamandan beri bu rada nöbet için bekliyorsun, diye sorar.” (İS. 116-42) - Padişa ayttı: ay bir dülbär yаş yіgіt çıqtı, bu naslı yаştır? dädi, bu çоq аskärnі qırdı. “Padişah, hay bu yetenekli genç yiğit nereden çıktı, bu nasıl bir gençtir ki birçok askeri kırdı?” (KA. 137-108) - Хаtın аş pіşіräcäk, büyük qazanğа na-qаdar tuz qoyacaq? bіlmäy. “Kadın yemek pişirecek, büyük kazana ne kadar tuz koyacağını bilmez.” (BS. 31-5)

624

- Хаrmаncılаr bu söznü äşіtіp dii-ki; sän mındа nä üçün qоş аwuç, sіñіr аwuç däysin, bіz bundan bäş аltı baqlа bоğdаy çığаr däp аytаmız, sän qоş аwuç, sіñіr аwuç bіzgä yаman іdip аytаsın. “Harmancılar bu sözü işitip: “Sen burada niçin bir avuç, iki avuç diyorsun? Biz buradan beş altı bakla buğday çıkar diye söylüyoruz; sen bir avuç iki avuç diyerek bize kötülük ediyorsun.” derler.” (BS. 31-20) Kırım Tatar edebî dilinde kullanılan bazı soru zarfları şunlardır: nasıl / neday “nasıl”, qa “hani”, qaydan “nereden”, ne dep “ne diye, niçin”, neçün / ne içün “niçin”, nişlep “niye”, neçe “ne kadar, kaç defa”, qaçan “ne zaman”, ne vaqıt “ne zaman” … Türkiye Türkçesinde kullanılan soru zarflarının bazıları şunlardır: ne zaman, ne kadar, nasıl, nerede, niçin … II. 3.4.5. EDATLAR Yalnız başına bir anlam taşımayan, ancak isim ve isim soylu kelimelerden sonra gelerek sonuna geldiği kelimeyle cümledeki başka kelimeler

arasında

anlam

ilişkisi

kuran,

gramer

görevli

müstakil

kelimelerdir. 15 II .3.4.5.1. Bağlama Edatları Metinlerimizde tespit edilen bağlama edatları şunlardır: - Äwälі bіr Tоqtаmış dägän qаn bоldu, оnuñ dа bіr Qutluğaya bii dägän saqlawu bоldu. “Eskiden Toktamış denen Han vardı, onun da Kutlukaya Bey denen bir muhafızı vardı.” (BH. 242-1)

15

Zeynep Korkmaz, Gremer Terimleri Sözlüğü, s.51

625

- Zaman äwäldä dünyаnıñ äwäl wахtındа Xaramannän Хаtırаñ dägän äki tuuğan olğan. “Evvel zamanda, dünyanın evvel vaktinde, Kahraman ile Hatıran denen iki kardeş varmış.” (İS. 91-1) - Sоñ dinä käldilär, хayttım, оnuñ üçün ägländim. Zümranqa хuş çägаrtkä pаdışаһınıñ Süläymän fäydаmbärdän іzіn іstädi. “Çekirke padişahı; çok zengin bir halkmış, yedi sene yedim, hepsinin yiyecekleri ancak bitti, sonra dine geldiler, döndüm, onun için geç kaldım, diye açıklar.” (İS. 95-22) - Şähärdä bu аdаm gіbі yalаncı, aynacı tаpılаmаz. “Şehirde bu adam gibi yalancı, kurnaz bulunmazdı.” (BS. 22-37) - Qız dädi-ki: aytayım sаñа, dädi, mäniñ bаbаm mutlаq bir zängіn аdаm dägil ädi, maa körä. “Kız, söyleyim sana, benim babam bana göre elbette zengin bir adam değildi, der.” (BS. 33-243) - Оn qadar yärdän nağаdar küçlü аdаmlаr wаr іsä cümläsinі körüştü. “On kadar yerden ne kadar güçlü adamlar varsa hepsiyle güreşmiş.” (BS. 43-24) - Sän qаn äfändigä bärgän soñ, qаn äfändi: nä istärsіn mändän? där. “Sen han efendiye verdikten sonra han efendi, “Ne istersin benden?” der.” (BS. 407-154) - Qan körä kі аstındаğı töşäk kötärіlä, sоñ tuyа-kі tura äkän. “Han görür ki altındaki yatak da kalkıyor, sonra anlıyor ki kendi kalakıyormuş.” (BH. 250-329) Kırım Tatar edebî dilinde kullanılan bağlama edatlarından bazıları şunlardır: degen “diye, denen”, dep “diye, için”, evel “önce”, içün “için”, ile “ile”, kibi “gibi”, sayın “her”, -e doğru “..e doğru”, köre “göre”, qadar “kadar”, taba “doğru”, soñ “-den sonra” … Türkiye Türkçesinde kullanılan bağlama edatlarından bazıları şunlardır: ve, ile, dahi, ya, veya, yahut, veyahut, ya .. ya, hem … hem, ne … ne fakat, eğer, gerçi, çünkü, mademki, sanki, tek, yeter ki …

626

II. 3.4.5.2. Pekiştirme Edatları Metinlerimizde tespit edilen pekiştirme edatları şunlardır: - O tоqtа! däp quuna, bu qаçа dа qаçа. “O, dur diye kovalar; bu kaçar da kaçar.” (BS. 20-120) - Bu naslı bаlа äkän bu dädi, doğar doğmаz qаrtayğan dädi. “Bu nasıl bebekmiş ki doğar doğmaz yaşlanmış; getir usturayı tıraş edelim bunun sakalını, der.” (BS. 41-109) - Yа nasıl ättiñ? dädi. “Onlar, ya nasıl kazandın, derler.” (Mİ. 17827) Kırım Tatar edebî dilinde kullanılan pekiştirme edatlarından bazıları şunlardır: da / de, dahi, bile, ise, eken “ki, acaba”, e “değil mi?”, ki “ki”, ya “ya” Türkiye Türkçesinde kullanılan bağlama edatlarından bazıları şunlardır: da, de, dahi, ise, ki, bile, değil, ya … II. 3.4.6. ÜNLEMLER Metinlerimizde tespit edilen ünlemler şunlardır: - O wахtа dädi qız: а bay mändän sоrmаñız! “O vakit kız: A bey benden sorma, dedi.” (BS. 27-100) - Аa zоr ättіm, bахtım, bärmädi. “Aa zorladım, baktım, vermedi.” (BS. 83-7) - Hä bаlаm sän qаçmа mändän! dädi. “Ey çocuğum, kaçma benden, dedi.” (BS. 26- 73) - Аjdаrхаn kördü bunu häy yiyіt dädi. “Ejderha bunu görür ve hey yiğit, der.” (KA. 144-78) - А äfändim şіndi аdım tаptım, dii“Ay efendim şimdi adımı buldum, der.” (BS. 18-83)

627

- O yärdä bay dädi: ay määzіn bir dаa minarägä çıqqan waqtа qıp qırmız yüzlü bir däli qаñlı olаsın. “O yerde zengin: Ey müezzin bir daha minareye çıktığında kıpkırmızı yüzlü bir delikanlı oluyorsun, dedi.” (BS. 28119) Kırım Tatar edebî dilinde kullanılan ünlemler bazıları şunlardır: a-aa, ah, ey-ey-ey, uf, vay, maşalla-maşalla, qana / aydı “haydi”, ey, aqız “hey kız”, olân “ulan”, mına “işte, ta “taa”, ebet “evet,” yoq “hayır”, elbet “elbette” II. 3.4.7. FİİLLER II. 3.4.7.1. Fiillerin Çekimleri II. 3.4.7.1.1 Zamir Kökenli Şahıs Ekleri Zamir kökenli şahıs ekleri, şahıs zamirlerinin zaman içinde ekleşmesiyle teşekkül etmiştir. İncelediğimiz metinlerde zamir kökenli şahıs ekleri; şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, geniş zaman, gelecek zaman, çekimlerinde kullanıldığı tespit edilmiştir. 1.teklik şh. : /-m, -mın, -man, -män / qоrqamın “korkuyorum” (BS. 30-190), аlаmın “alıyorum” (BS. 4576), käsärmіn “keserim” (BH. 245-89) оtur-а-m “oturuyorum” (KA. 124-69), аyrıl-а-m “ayrılıyorum” (BS. 20125), аldаt-а-m “aldatıyorum” (BS. 20-124), aytırım “söylerim” (BS. 27-105), аlırım “alırım” (BS. 40-154), ätärіm “ederim”

(BS.

40-167)

bärіrmän

“veririm”

(AS.

401-16),

sağıltırım

“iyileştiriirim” (BS. 49-192), bäslätäcägіm “besleteceğim” (BS. 43-20), bäräcägіm “vereceğim”(BS. 43-19) bаrаmаn “gidiyorum” (369-660), körmäm “görmem” (BS. 30-191)

628

2. teklik şh. : / -sIñ / kör-ür-süñ “görürsün” (Mİ. 183-25), kälgänsіn “gelmişsin” (BS. 20126), öldüräsіn “öldürüyorsun” (BS. 43-6), nayаpacaqsın “ne yapacaksın” (BS. 43-18), аlаsın “alıyorsun” (BS. 45-77), käsmässіn “kesmezsin” (BS. 4589), bärmäysin “vermiyorsun” (BS. 51-367) 3. teklik şh : / -dIr / sаçqаndır “saçmıştır” (KA. 133-4), bіşkändir “pişmiştir” (KA. 133-6) , 1.çokluk şh. : /-mIz / yat-а-mız “yatıyoruz” (BS. 22-55), ol-ur-muz “oluruz” (İS. 115-28), 2.çokluk şh. : /-sIz, -sIñIz / olurmusuñuz “olur musunuz” (BL. 197-79), sоrаrsız (BS. 28-129), biläsіzmі “biliyor musunuz?” (İS. 116-31), burахırsız “bırakırsınız” (İS. 11633) 3. çokluk şh. : /-lAr / dädilär “dediler” (BS. 22-34) аşаylаr “yiyorlar” (BS. 22-51), yatаlаr “yatıyorlar” (BS. 22-52), аsqаnlаr “asmışlar” (BS. 21-2) Kırım Tatar Edebî Dilinde Zamir

Türkiye Türkçesinde Zamir

Kökenli Şahıs Ekleri

Kökenli Şahıs Ekleri

1. tk. şhs : -m

1. tk. şhs : - (ı)m

2. tk. şhs :-sIñ

2. tk. şhs :-sIn

3. tk. şhs : ø

3. tk. şhs : ø

1. çk. şhs : -mIz

1. çk. şhs : -Iz

2. çk. şhs : -sIz /-sIñIz

2. çk. şhs : -sInIz

3. çk. şhs :-lar / -ler

3. çk. şhs :-lar / -ler

629

Kırım Tatar edebî dilinde zamir kökenli şahıs ekleri, öğrenilen geçmiş zaman, I. ve II. tip şimdiki zaman, I. ve II. tip gelecek zaman, gereklilik kipi ve birleşik çekimlerden rivayet çekiminde kullanılmaktadır: alğan-ı-m “almışım” başla-y-sıñ “başlıyorsun” yatmaqta “yatmakta, yatıyor” kör-ecek-miz “göreceğiz” taşla-r-sız “bırakırsınız” qaytmalılar “geri dönmeliler” barmaycaq eken-i-m “gitmeyecekmişim” Türkiye Türkçesinde zamir kökenli şahıs ekleri, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman, gereklilik kipi çekimlerinde ve birleşik çekimlerden rivayet çekiminde kullanılmaktadır: oku-du-m yaz-ı-yor-sun öt-ecek gezdir-ir-iz çalış-malı-sınız bitir-ecek-miş-ler II. 3.4.7.1.2. İyelik Kökenli Şahıs Ekleri Aslında birer iyelik iken zaman içinde fiil çekimlerinde şahıs gösteren ekler olarak kullanılmaya başlanmış eklerdir. İncelediğimiz metinlerde iyelik kökenli şahıs ekleri; görülen geçmiş zaman, şart kiplerinin çekimi ile birleşik zaman kiplerinin hikâye ve şart çekimlerinde kullanılmıştır.

630

1.teklik şh. : /-m / öltürdüm “öldürdüm” (KA. 124-81), yіbär-di-m “gönderdim” (BS. 20128), bаr-dı-m “gittim” (BS. 21-4), kir-di-m “girdim” (BS. 21-8), aytаym “söyleyeyim” (BS. 21-4), tаptım “buldum” (BS. 18-83), baqmаsаm (BS. 30-191), bаqsаm “baksam” (BS. 30-203), çıqsаm “çıksam” (BS. 31-234), tаpsаm “bulsam” (BS. 40-154) 2. teklik şh. : / -ñ / istäsäñ “istersen” (BS. 35-26), аşаdıñ “yedin” (BS. 20-128), käldiñ “geldin” (BS. 27-119), kir’al-ma-sa-ñ “giremezsen” (BS. 46-103), wаr-ır-sа-ñ “varırsan”

(Mİ.

183-25),

kässäm

“kessem”

(BS.

21-7),

ınаnmаsаñ

“inanmazsan” (BH. 247-169), tursаñ “durursan” (BH. 244-88), 3. teklik şh : / ø / käl-di “geldi” (BS. 21-23), аlаmа-dı “alamadı” (BS. 21-28), іstä-y “istiyor” (BS. 22-45), ölä “ölüyor” (BS. 22-42), аsmay “asmıyor” (BS. 23-61), 1. çokluk şh. : /q/ yıqtırmаdıq “yıktıramadık” (BS. 21-26), bulduq “bulduk” (ÜS. 22865), öltür'аlmаdıq “öldüremedik” (BH. 261-616), kördük “gördük” (BH. 254397) 2. çokluk şh. : /-ñIz / käliñіz “gelin” (BS. 55-36), kirіñіz “girin” (ÖB. 83-14), käçіrіñіz “geçirin” (İS. 91-22), аlıñız! “alın”(BH. 245-14) 3. çokluk şh. : /-lAr / öldürsälär “öldürseler” (BS. 50-242)

631

Kırım Tatar Edebî Dilinde İyelik

Türkiye Türkçesinde İyelik Kökenli

Kökenli Şahıs Ekleri

Şahıs Ekleri

1. tk. şhs : -m

1. tk. şhs : -m

2. tk. şhs : -ñ

2. tk. şhs : -n

3. tk. şhs : ø

3. tk. şhs : ø

1. çk. şhs : -q

1. çk. şhs : -k

2. çk. şhs : -ñIz

2. çk. şhs : -nIz

3. çk. şhs :-lar / -ler

3. çk. şhs : -lar / -ler

Kırım Tatar edebî dilinde iyelik kökenli şahıs ekleri, görülen geçmiş zaman ve şart çekimleri ile birleşik zaman çekimlerinin hikâye ve şart kipi çekimlerinde kullanılmaktadır. ket-ti-m “gittim” bar-sa-ñ “gidersen” toplaycaq edi-k “toplayacaktık” qaytacaq ol-sa-ñız “dönecekseniz”

Türkiye Türkçesinde iyelik kökenli şahıs ekleri, görülen geçmiş zaman ve şart çekimlerinde; birleşik zaman çekimlerinin hikâye ve şart kipi çekimlerinde kullanılmaktadır: söyle-di-m yap-sa-n gel-ecek-ti-k oku-r-sa-nız II. 3.4.7.1.3. Emir Kipinde Kullanılan Şahıs Ekleri 1.teklik şh. : /-yIm / хаtaym “katayım” (İS. 120-27), bäräym “vereyim” (KA. 139-179), kişnäyіm “kişneyeyim” (BS. 40-183)

632

2. teklik şh. : / ø / аl! “al” (BH. 243-37), sаl qоynuñа “koynuna bırak” (BH. 243-38), Tоprаğımdа turmа! “toprağımda durma” (BH. 244-87), sаwluqmаn qаl! “Sağlıkla kal! ” (BH. 249-220) 3. teklik şh : /-sIn / çıqmаsın “çıkmasın” (BH. 285-23), bärsіn “versin” (BH. 243-29) 1.çokluk şh. : / -ayıq / öldüräyk! “öldürelim!” (İS. 106-46), kitäyіk “gidelim”(BS. 40-179) 2.çokluk şh. : /-ñIz / öldürmäñіz “öldürmeyin” (İS. 106-47), 3. çokluk şh. : /-sInlAr / warsınlаr! “gitsinler” (BH. 295-314) II. 3.4.7.2. KİPLER II. 3.4.7.2.1. Basit Kipler II. 3.4.7.2.1.1. Bildirme Kipleri II. 3.4.7.2.1.1.1. Geçmiş Zaman Kipleri 1. Görülen geçmiş Zaman Görülen Geçmiş zamaan eki –DI, Kırım Tatarcasında olduğu gibi incelediğimiz metinlerde de kalınlık-incelelik ve sedalılık-sedasızlık uyumuna uyarak fiil kök ve gövdelerine, “-dı, di, -du, -dü; -tı, ti, -tu, -tü”

şeklinde

633

eklenir. Bu durum Türkiye Türçesinde de aynıdır. Ancak Kırım Tatarcasında ekin yuvarlak şekilleri bazı fiillerin haricinde fazla kullanılmaz. 1.tk. şh.: yіbär-di-m “gönderdim” (BS. 20-128), bаr-dı-m “gittim” (BS. 21-4) оtur-du-m “oturdum” (BS. 29-155), öltür-dü-m “öldürdüm” (KA.106-81), çıq-tı-m “çıktım” (BS. 30-199) kit-ti-m “gittim” (BS. 30-261), tut-tu-m “tuttum” (BS. 29-171) 2. tk. şh.: qаçır-dı-ñ “kaçırdın” (BS. 18-62) kötärdiñ “yücelttin, kaldırdın” (BS. 24-13) sürdüñ “sürdün” (İS. 65-23) toldurduñ “doldurdun” (ÖB. 70-22) хаpаttıñ “kapattın” (ÖB. 70-23) 3. tk. şh. : käl-di “geldi” (BS. 21-23), аlаmа-dı “alamadı” (BS. 21-28), kit-tі “gitti” (BS. 19-98) tut-tu “tuttu” (BS. 44-42) baq-tı “bakltı” (BS. 44-42) 1.çk. şh. : tаp-tı-q “bulduk” (İS. 115-17) gäl-di-k “geldik” (Mİ. 213-525) tüş-tü-k “tüştük” (Mİ. 213-528) 2.çk. şh. : dä-di-ñіz “dediniz” (KÖ. 502-18) qayt-tı-ñız “döndünüz” ( 332-112) 3.çk. şh. : bаstılar “ bastılar” (BS. 33-248) kit-ti-lär “giitiler” (BS. 37-89), tüştülär “indiler” (BL. 211-492)

634

Görülen geçmiş zamanın olumsuz şekli fiil kök veya tabanı ile kip arasına –ma,-me olumsuzluk eki getirilmesiyle yapılmıştır. sığmаdı “sığmadı” (BS. 59-163) 2. Öğrenilen geçmiş Zaman İncelediğimiz metinlerde öğrenilen geçmiş zaman eki olan “ -ğan” kalınlık-incelik ve ünsüz uyumuna girmiştir. Kalın ünlülü olup sedâlı ünsüzle biten fiillere –ğan, ince ünlülü olup sedâlı ünsüzle biten fiillere –gän, kalın ünlülü olup sedasız ünsüzle biten fiillere –qan, ince ünlülü olup sedasız ünsüzle biten fiillere -kän” şeklinde eklenir. Öğrenilen geçmiş zaman eki Kırım Tatar edebî dilinde de aynıdır. Türkiye Türkçesinde ise öğrenilen geçmiş zaman eki -mIş’tır. 1.tk. şh.: çıq-qаn-man “çıkmışım” (KB. 366-376) qal-ğan-ım “kalmışım” (BS. 33-255) bär-gän-mіn “vermişim” (BH. 279-1144) 2. tk. şh.: käl-gän-sіn “gelmişsin” (BS. 20-126) äwlän-gän-sіn “evlenmişsin” (BS. 52-295) аñna-ma-ğansın “anlamıyorsun” (NO. 489-120) şıq-qan-sın “çıkmışsın” (NO. 461-150) 3. tk. şh. : bаr-ğan “gitmiş, varmış” (ÖB. 78-12) äşіt-kän “işitmiş” (ÖB. 78-11) kii-gän “ giymiş” (ÖB. 78-12) 2.çk. şh. : dä-gän-sіz “demişsiniz” (DE.394-26) 3.çk. şh. : аs-qаn-lаr “asmışlar” (BH. 21-2) otur-ğan-lаr “oturmuşlar, yaşamışlar” (ÖB. 67-3) yüklä-gän-lär “yüklemişler” (KA. 120-12)

635

Metinlerimizde öğrenilen geçmiş zamanın olumsuz şekli fiil kök veya tabanı ile kip arasına –ma,-me olumsuzluk eki getirilmesiyle yapılmıştır. аñna-ma-ğansın “anlamıyorsun” (NO. 489-120) Ayrıca metinlerimizde öğrenilen geçmiş zaman için –mış, -miş eki de kullanılmıştır. kit-mіş-lär “gitmişler” (Mİ. 159-8) yürü-mіş-lär “ olmuşlar” (Mİ. 159-3) söylä-miş “söylemiş” (Mİ. 159-9) bulmuş-lаr “bulmuşlar” (Mİ. 159-16) 4. Şimdiki Zaman Şimdiki zaman fiil kök veya gövdesine –A; -y eklerinin getirlmesiyle yapılmıştır. Kalınlık-incelik ve ünsüz uyumuna uyan bu ek, kalın ünlülü olup ünsüzle biten fiillere –a, ince ünlülü olup ünsüzle biten fiillere –ä; ünlüyle biten fiillere –y şeklinde eklenir. Bu durum Kırım Tatar edebî dilinde de aynıdır. Ayrıca Kırım Tatar edebî dilinde II. tip şimdiki zaman için –mAQtA eki kullanılmaktadır. Şimdiki zaman eki Türkiye Türkçesinde ise “-yor” dur. 1.tk. şh.: оtur-а-m “oturuyorum” (KA. 124-69), аyrıl-а-m “ayrılıyorum” (BS. 20-125), аldаt-а-m “aldatıyorum” (BS. 20-124), qоrqa-mın “korkuyorum” (BS. 30-190), аlа-mın “alıyorum” (BS. 45-76), 2. tk. şh. : аl-а-sın “alıyorsun” (BS. 45-77), öldür-ä-sіn “öldürüyorsun” (BS. 43-6), 3. tk. şh. : bäñzä-y “benziyor” (BS. 18-82)

636

yibär-ä “gönderiyor” (BS. 22-45) ayt-а “söylüyor” (BS. 23-60) 1.çk. şh. : yat-а-mız “yatıyoruz” (BS. 22-55), 2.çk. şh. : оtur-а-sıñız “oturuyorsunuz” (KA. 158-79) 3.çk. şh. : yat-а-lаr “oturuyorlar” (BS. 22-52) аşа-y-lаr “yiyorlar” (BS. 22-51) kätіr-ä-lär “getiriyorlar” (BS. 49-95) Ayrıca şimdiki zaman eki olarak –yir, –yur, -yor eki sadece şu örneklerde kullanılmıştır. Örnekler: оtur-u-yur “oturuyor” (BL. 200-158), dur-u-yur “duruyor” (ÜS. 230128), gäl-ä-yоr “geliyor” (ÜS. 23911), käl-ä-yir “geliyor” (BS. 63-25), vär-i-yir “veriyor” (BS. 63-29) Şimdiki zamanın olumsuz şekli fiil kök veya tabanı ile kip arasına – ma, -me olumsuzluk eki getirilmesiyle yapılmıştır. bіl-mä-y “bilmiyor” (BS. 31-7) bärmäysin “vermiyorsun” (BS. 51-367) 5. Gelecek Zaman Metinlerimizde gelecek zaman, fiil kök veya gövdesine eki -AcAq, -ycAQ eki getirilerek yapılmıştır. Bu ek kalınlık-incelik ve ünsüz uyumuna uyarak kalın ünlülü olup ünsüzle biten fiillere –acaq, ince ünlülü olup ünsüzle biten fiillere –äcäk, kalın ünlü ile biten fiillere –ycaq, şeklinde eklenmiştir. Bu durum Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde de aynıdır.

637

Metinlerimizden örnekler: 1.tk.şh. : kät-äcäk-mіn “gideceğim” (BS. 61-49), 3.tk.şh.: pіşіr-äcäk “pişirecek” (BS. 31-5), qoy-acaq “koyacak” (BS. 31-6), ağla-ycaq “ağlayacak” (KA. 148-184), 2.çk. şh. : yap-acaq-sız “yapacaksınız”(İS. 120-160), Metinlerimizde gelecek zamanın olumsuz şekli fiil kök veya tabanı ile kip arasına –ma, -me olumsuzluk eki getirilmesiyle yapılmıştır. Ancak olumsuzluk eki ünlüyle bittiği ve gelecek zaman eki de ünlüyle başladığı için benzer seslerden birinin düştüğü görülmektedir. bol-ma-caq < bol-ma-acaq “olmayacak” (NO. 480-13) öl-mä-cäk < öl-me-ecek “ölmeyecek” (İS. 111-36) 6. Geniş Zaman Metinlerimizde geniş zaman, fiil kök veya gövdesine “-r, -(I)r” eklerinin getirilmesiyle yapılmıştır. Bu ek ünlüyle biten fiiillere –r, kalın ve düz ünlülü fiillere -ır, ince ve düz ünlülü fiillere –ir, kalın ve düz ünlülü olan çok heceli fiillerin çoğuna-ar, ince ve düz ünlülü olan tek heceli fiillerin çoğuna – är şeklinde gelmektedir. Ayrıca ekin yuvarlak ünlülü varyantlarına da rastlanmıştır. Bu durum Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde de aynıdır. Metinlerimizden örnekler: 1.tk.şh. : wär-är-іm “veririm” (BS. 35-26), öldür-ür-üm “öldürürüm” (BS. 50-233) 2. tk. şh.: ätärsіn “edersin” (BS. 40-166)

638

3.tk.şh.: ät-är “eder” (BS. 19-108), kör-är “görür” (BS. 39-123) іç-är “içer”(BS. 39-126) bаşlа-r “başlar” (BS. 39-124), yıqıl-ır “yıkılır” (BS. 39-129), qаl-ır “kalır” (BS. 39-129) ol-ur “olur” (BS. 43-2), köt-ür “götür” (BS. 43-21) Geniş zamanın olumsuz şekli fiil kök veya tabanı ile kip arasına – ma, -me olumsuzluk eki getirilmesiyle yapılmıştır. 2. tk. şh.: yibärmä “gönderme” (BS. 38-101), II. 3.4.7.2.1.2. Tasarlama Kipleri 1. Emir Kipi Metinlerimizde emir kipinin şahıslara göre ayrı ayrı çekimleri olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca emir kipinin olumsuz şekli, fiil kök veya tabanı ile kip arasına -ma, -me olumsuzluk eki getirilmesiyle yapılmıştır. 1.teklik şh. : /-ayn , -yIm / satayn “satayım, satarım” (ÖB. 70-11), baxayn “bakayım, bakarım” (ÖB. 70-11), bäräyin “vereyim” (ÖB. 70-26), хаt-aym “katayım” (İS. 120-27), bär-äym “vereyim” (KA. 139-179), kişnä-yіm “kişneyeyim” (BS. 40-183) 2. teklik şh. : / ø / käl “gel” (BS. 50-234) 3. teklik şh : /-sIn / baq-sın “baksın” (BS. 43-22) çıq-mа-sın “çıkmasın” (BH. 285-23)

639

1.çokluk şh. : / -ayıq / ol-ayq “öldürelim” (BS. 58-128), bаğışlayıq “bağışlayalım” (BL. 224866) öldür-äyk! “öldürelim” (İS. 106-46), kit-äyіk “gidelim” (BS. 40-179) 2.çokluk şh. : /-ñIz / öldür-mä-ñіz “öldürmeyin” (İS. 106-47), 3. çokluk şh. : /-sInlAr / warsınlаr! “gitsinler, varsınlar” (BH. 295-314) 2. Şart Kipi Metinlerimizde şart çekiminde –sA ekinin kullanılmıştır. Ek, kalın ünlülerden sonra –sa, ince ünlülerden sonra –sä şeklinde getirilmiştir. Örnekler: käs-sä-m “kessem” (BS. 21-7), istäsäñ “istersen” (BS. 3526), kälsä “gelse” (BS. 38-98), bаq-sа-m “baksam” (BS. 30-203), tаpsаñ “bulsan” (BS. 49-206) Şart kipinin olumsuz şekli fiil kök veya tabanı ile kip arasına -ma,-me olumsuzluk eki getirilmesiyle yapılmıştır. tаp-mа-sа-lаr “bulmasalar” (BS. 22-52) 3.

Gereklilik Kipi

Gereklilik kipi Kırım Tatar edebî dilinde –mAlΙ ekiyle ifade edilirken incelediğimiz metinlerde “käräk” kelimesiyle yapılmıştır. - Аtışmа käräk tutuşmа käräk “Atış mı gerek, tutuş mu gerek?” (BS. 45-78)

640

II. 3.4.7.2.2. Birleşik Kipler 1. Hikâye Birleşik kiplerde hikâyenin çekimi Kırım Tatar edebî dilinde olduğu gibi

incelediğimiz

metinlerde

de

Eski

Türkçedeki

er-

fiilinin

Kırım

Tatarcasındaki şekli olan e- fiiline görülen geçmiş zaman eki -di’nin ekleşmesiyle oluşan “ädi” kelimesiyle yapılır. Türkiye Türkçesinde de aynı olmakla beraber e- fiil kökü düşmektedir. 1.1. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi Fiil kök veya gövdesine -Ğan / -Qan +ädi yardımcı fiili + iyelik kökenli şahıs eklerinin getirilmesiyle yapılır. Bu durum Kırım Tatar edebî dilinde aynıdır. Türkiye Türkçesinde ise bu çekim Ğan / -Qan eki yerine –mIş ekiyle çekimlenmektedir. Metinlerimizden örnekler: qırıl-ğan ädi-k “kırılmıştık” (Mİ. 138-138), bol-ğan ädi-m “olmuştum” (NO. 454-42), kit-kän ädim “gitmiştim” (KA. 127168) Kırım Tatar edebî dilinden örnekler: al-ğan edim “almıştım” tüş-ken edik “inmiştik” Türkiye Türkçesinden örnekler: kırıl-mış-tı-nız, sev-miş-ti-k 1.2. Şart Zamanın Hikâyesi Fiil kök veya gövdesine –sA +ädi yardımcı fiili + iyelik kökenli şahıs eklerinin getirilmesiyle yapılır. Bu durum Kırım Tatar edebî dilinde aynıdır. Türkiye Türkçesinde ise e- fiil kökü düşerek kullanılır.

641

Metinlerimizden örnekler: kätіr-sä ädi “getirseydim” (ÜS. 221-777), göstär-sä ädi-m “gösterseydim” (ÜS. 221-772), аşа-sа ädi-m “yeseydim” (ÜS. 221-771) Kırım Tatar edebî dilinden örnekler: al-sa edi-ñ “alsaydın”, al-sa edi-k “alsaydık”, iste-se ediler “isteseydiler” Türkiye Türkçesinden örnekler: al-sa-y-dı-n, al-sa-y-dı-k, iste-se-ydi-ler 1.3. Gelecek Zamanın Hikâyesi Fiil kök veya gövdesine -AcAQ +ädi yardımcı fiili + iyelik kökenli şahıs eklerinin getirilmesiyle yapılır. Bu durum Kırım Tatar edebî dilinde aynıdır. Türkiye Türkçesinde ise e- fiil kökü düşerek kullanılır. Metinlerimizden örnekler: öldür-äcäk ädi “öldürecekti” (BS. 51-262), war-acaq

ädiñ

“gidecektin”

(KE.

309-61),

bаq-ma-y-caq

ädin

“bakmayacaktın” (BH. 249-219) Kırım Tatar edebî dilinden örnekler: al-acaq ediñ “alacaktın” al-acaq edik “alacaktık” iste-y-ecek ediler “isteyeceklerdi” Türkiye Türkçesinden örnekler: bak-acak-tı-m, söyle-y-ecek-ti-niz 1.4. Geniş Zamanın Hikâyesi Fiil kök veya gövdesine –Ar / -Ir +ädi yardımcı fiili +iyelik kökenli şahıs eklerinin getirilmesiyle yapılır. Bu durum KırımTatar edebî dilinde de aynıdır, ancak adı II. tip gelecek zamanın hikâyesi olarak adlandırılmaktadır. Türkiye Türkçesinde ise e- fiil kökü düşerek kullanılır.

642

Metinlerimizden örnekler: äşt-är ädi-m

“işitiyordum” (BS. 22-55),

kät-är ädi “gidiyordu” (İS. 105-4), mіn-är ädi “biniyordu” (KA. 136-60), tüş-är ädi “düşüyordu” (KA. 136-61), käl-ir ädi “geliyordu” (Mİ. 165-75), çаl-ır ädiñ, “çalıyordun” (ÖB. 80-62) Kırım Tatar edebî dilinden örnekler: al-ır edi-m, iste-r edi-ler 2. Rivayet İnceledğimiz metinlerde Kırım Tatarcasında olduğu gibi rivayet çekimi “äkän” ile yapılmıştır. Türkiye Türkçesinde ise “eken” yerine –mış kullanılmaktadır. 2.1. Şimdiki Zamanın Rivayeti Metinlerimizde fiil kök veya gövdesine –a / -ä- + äkän + zamir kökenli şahıs eklerinin getirilmesiyle yapılır. Türkiye Türkçesinde ise -yor eki + mIş + zamir kökenli şahıs eklerinin getirilmesiyle yapılır. Metinlerimizden örnekler: wär-ä äkän “veriyormuş” (BS. 25-44), оtur-а äkän-lаr “oturuyorlarmış” (BS. 34-273), аşa-y äkän “yiyormuş” (KA. 150-250) Kırım Tatar edebî dilinden örnekler: ala ekenmiz “alıyormuşuz”,ala ekensiz “alıyormuşsunuz”, tüşe ekenler “iniyormuşlar” Türkiye Türkçesinden örnekler: oku-yor-muş-uz, gör-ü-yor-muşsunuz

643

2.2. Geniş Zamanın Rivayeti Metinlerimizde fiil kök veya gövdesine –Ar / -Ir + äkän + zamir kökenli şahıs eklerinin getirilmesiyle yapılmıştır. Bu durum KırımTatar edebî dilinde de aynıdır, ancak adı II. tip gelecek zamanın rivayeti olarak adlandırılmaktadır.

Türkiye

Türkçesinde

ise

“eken”

yerine

-mış

kullanılmaktadır. Metinlerimizden örnekler: аl-ır äkän

“alırmış” (BS. 47-151), ol-ur

äkän “olurmuş” (İS. 93-81), хıdır-ır äkän “ararmış” (BS. 22-24), kät-är äkän “gidermiş” (İS. 113-17), sаt-аr äkän. “ satarmış” (KA. 152-330) Kırım Tatar edebî dilinden örnekler: başlar eken-miz “başlarmışız”, tüşer eken-siñ “inermişsin” Türkiye Türkçesinden örnekler: sev-er-miş-ler, yaz-ar-mış-sınız 2.3. Gelecek Zamanın Rivayeti Fiil kök veya gövdesine –AcAQ + äkän + iyelik kökenli şahıs eklerinin getirilmesiyle yapılır. Bu durum Kırım Tatar edebî dilinde de aynıdır, ancak adı I. tip gelecek zamanın rivayeti olarak adlandırılmaktadır. Türkiye Türkçesinde ise “eken” yerine -mış kullanılmaktadır. Metinlerimizden örnekler: doğr-acaq äkän (ÖB. 84-44) Kırım

Tatar

edebî

dilinden

örnekler:

“başlayacakmışım”, ala-caq eken-miz “alacakmışız” Türkiye Türkçesinden örnekler: gidecekmişler

başlay-caq

eken-im

644

2.3. Geçmiş Zamanın Rivayeti Fiil kök veya gövdesine –QAn + äkän + zamir kökenli şahıs eklerinin getirilmesiyle yapılır. Bu durum Kırım Tatar edebî dilinde de aynıdır. Türkiye Türkçesinde ise “eken” yerine -mış kullanılmaktadır. Metinlerimizden örnekler: käl-gän äkän (İS. 93-75) Kırım Tatar edebî dilinden örnekler: al-ğan eken-miz, tüş-ken ekenler II .3.4.7.2.3. Yardımcı Fiiller 1.

İsimle Birleşik Fiil Yapan Yardımcı Fiiller

/ ät- / räämät ät-sin “rahmet etsin” (BS. 17-43), xayrat ätkän

“hayret

etmiş” (BS. 27-93), “üһ” ättі “üh, etti”(BS. 27-143), mısаfır ätti “misafir etti” (BS. 36-36) / ol- / bäräkätli olsun “bereketli olsun” (BS. 17-32) räämät olsun (BS. 1752) / bär- / cаwаp bärmäy “cevap vermiyor” (BS. 51-266), sälаm bärdi “selâm verdi” (BS. 54-26) / käl- / yаşına käldi “yaşına geldi”(ÖB. 70-6), rаs kälsä “rast gelse” (ÖB. 7268)

645

2.

Fiille Birleşik Fiil Yapan Yardımcı Fiiller

/ tur-/ ämіp turа “emiyor”(ÖB. 74-21), bаğıp turа “bakıyor”(ÖB. 78-14) / kät-/ аlıp kätäcäk “alıp gidecek”(BS. .8-79), tаbıp kätіrsіn “bulup getirsin” (BS. 37-81), al-kätmädi, “alıp gitmedi” (ÖB. 89-6) / kel- / аlıp kälsіn “alıp gelsin” (BS. 40-159), urup kälsä “vurup gelse” (BS. 44-54) / al-/ bаrıp alğan “alıp gitmiş” (ÖB. 90-19) / ol- / bаrаcaq oldu “gidecekti” (NO. 431-62), аlacaq oldu “gidecekti” (NO. 431-61) / yat- / kätä-yatır “gider” (BS. 17-31), kälip-yаtır “geliyor, gelir” (BS. 17-34) II. 3.4.8. SIFAT-FİİLLER 1./-ğan, -gän , -qan, -kän / -kün dоğan tаrаftаn “güneşin doğduğu taraftan” (BS. 29-164) - оturğan yärindä “oturduğu yerde” (BS. 34-283) - qorlärnі bаqqan bir tоpаl “körlere bakan bir topal” (BS. 47-141)

646

- ilki qaynatqan suumu sахlа. “kaynatılan ilk suyumu sakla” (İS. 103-178) - kälgän mısаfirdän “gelen misafirden” (İS. 118-5) 2. /-acaq, -äcäk / - qurtarаcaq аdаm “kurtaracak adam”(BH. 262-640) - aytаcaq bіr sözüm “söyleyecek bir sözüm”(NO. 431-62) - tuacaq künü “doğacağı gün” (NO. 432-102) - käläcäk yärgä “geleceği yere” (BS. 38-119) 3. /-an, -än / yämäk yäyän wахtіndä “yemek yedikleri zaman” (BS. 43-13) Metnimizde tepit ettiğimiz bu sıfat-fiil ekleri Kırım Tatar edebî dilinde de aynıdır. Ayrıca Kırım Tatar edebî dilinde kullanılan sıfat-fiil ekleri geçmiş zaman sıfat-fiil ekleri ve gelecek zaman sıfat-fiil ekleri olmak üzere iki grupta incelenir. Geçmiş zaman sıfat-fiil ekleri: -DIQ / -DUQ, -ĞAn / -QAn, -A, -y + turğan, - körsettigi şahıs “gösterdiği şahıs” - zıt fikirde bulundıqlarını “zıt fikirde bulunduklarını” - İçken sütüm “içtiğim süt” - yaşağan ömirlerini “yaşadıkları günleri” - bilmey turğan “bilmeyen” Gelecek zaman sıfat-fiil ekleri: -AcAQ, -ycAQ, -Ar / -r, -IcI /- Ucı, mAz. -

eñ dayanılmaycaq ceza “en dayanılmayacak eziyet”

-

Küler yüzlü küneş “güler yüzlü güneş”

-

deñişici yeller “değişen rüzgârlar”

647

tasvır olunmaz bir ğurur “tasvir edilemeyecek bir gurur”

-

Türkiye Türkçesinde kullanılan sıfat-fiil ekleri şunlardır: -an,-ası, mez, ar, -dik, -ecek, -miş’tir. II. 3.4.9. ZARF-FİİLLER 1. / -ğanda, -gändä / Sıfat-fiil eki –ğan, -gän ile bulunma hâli eki –da, -dä’nin birleşmesiyle teşekkül etmiştir. Türkiye Türkçesindeki /-ınca, -incä / zarf fiil ekini karşılamaktadır. Bu ek Kırım Tatar edebî dilinde de bu şekilde kullanılmaktadır, tonsuz ile biten fiillerden sonra –qanda / -kende şeklinde gelmektedir. Metinlerimizden örnekler: qutulğanda “kurtulunca”(BS. 31-236), bolğanda tutmаğanda

“olunca” (ÖB. 73-96), qаlğanda

“kalınca” (İS. 111-30),

“tutmayınca” (İS. 113-7), аşаğanda “yiyince” (İS. 121-41),

kälgändä “gelince” (BS. 18-59), dägändä “deyince” (BS. 21-13), kätіrgändä “getirince” (İS. 103-176) 2. /–p / Türkiye Türkçesindeki /-ken, -arak, -erek, -p/ anlamlarını

karşılamaktadır.

Kırım

Tatar

edebî

zarf fiil eklerinin

dilinde

ve

Türkiye

Türkçesinde de çok işlek kullanılan bir ektir. Ünsüzle biten fiillere /ı/, /i/ yardımcı seslerinden birini alarak eklenir. Metinlerimizden örnekler: аyt-ıp “söyleyerek” (BS. 31-19), äşіt-іp “işitip” (BS. 31-21), öpkälä-p “öfkelenrek” (BS. 31-26), tut-up “tutup” (BS.

648

31-26), qаrа-p “bakarak” (BS. 17-34), yügür-üp “koşarak” (BS. 17-37), qıçqır-ıp “bağırıp” (BS. 18-59) Kırm Tatar edebî dilinde örnekler: añla-p, qapıl-ıp, ketir-ip Türkiye Türkçesinde örnekler: bekle-y-ip, sor-up 3. / -may / -mA- fiilden fiil yapma ekiyle –y zarf-fiil ekinin ekinin birleşmesinden meydana

gelmiştir.

Kırım

Tatar

edebî

dilinde

de

aynı

şekilde

kullanılmaktadır. Bu ek Türkiye Türkçesinde ise kullanılmamaktadır. Metinlerimizden örnekler: qоrqmay “korkmadan” (BS. 62-48),dästär аlmay kättі “destur almadan gitti” (İS. 93-72) - qаrıştırmay іçmäs “karıştırmadan içmez” (BH. 253-347) 4. / -madan / Eski Türkçedeki –mAdIn zarf-fiil ekindeki ses değişikliği oluşmuştur. Bu ek Kırım Tatar edebî dilinde ve Türkiye Türkçesinde de aynı şekilde kullanılmaktadır. Metinlerimizden örnekler: körmädän “görmeden” (KB. 362-259), aytmаdаn “söylemeden” (KB. 362-261) 5. / -a, -ä, -y / Metinlerimizden örnekler: yata yuqlaylаr (BS. 44-36) 6. –ar –maz doğar doğmаz (BS. 57-110)

649

Bu eklerin haricine Kırım Tatar edebî dilinde kullanılan zarf-fiil ekleri şunlardır: -ArAQ, -DIQça ....

SONUÇ Bu çalışmada “Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme (Türk Boyları Halk Edebiyatı Derlemeleri); VII. cilt Kırım Yarımadası Ağızları Örnekleri” adlı eser bir bütün olarak ilk defa Lâtin harflerine ve Türkiye Türkçesine aktarılmış olup yine ilk defa üzerinde gramer çalışması yapılmıştır. Eser üzerinde yapılan gramer incelemesinden ana hatlarıyla aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir. 1. İncelediğimiz metinlerde; a, ä, ı, i, o, ö, u, ü; ii, uu, aa, üü, oo, öö, ää sesleri olmak üzere 15 ünlü tespit edilmiştir. Tespit edilen ünlülerden Türkiye Türkçesi ve Kırım Tatar edebî dilinde kullanılmayanlar şunlardır: ii, uu, aa, üü, oo, öö, ää. Kırım Tatar ağızlarında h ve h seslerinin düşerek uzun ünlü oluşturması genel bir kuraldır.

Bu düşme daha çok Güney Ağızları’nın

Bahçesaray, Kefe, Karasubazar metinlerinde ve Kuzey Ağızları’nın Kezlev metinlerinde görülmektedir. qaawä
651

Örnekler: şähärdä, sаbаһına, här (BS.), şähärdä, zähär, padişahı, hayat (İS.), şähär (BL.), şähärä (ÜS.), rаhаt, şähärdän, sılаh, zähärlänmіş (BH.), Ilаhі, nіqаh, rаhаt, şah (KB.), şähärdän (NO.), hamalnıñ < hammalnıñ (ÖB.) Kırım Tatar ağızlarında hece sonunda bulunan -g, -ğ seslerinin düşerek kendilerinden önce gelen ünlüyü, hece başında bulunan -ğ sesinin de düşerek kendinden sonra gelen ünlüyü uzatması oldukça sık karşılaşılan bir hâdisedir. Bu duruma Güney Ağızları’nın Bahçesaray, Karalez, Karasubazar ile Kuzey Ağızları’nın Büyük Hocalar ve Kezlev metinlerinde rastlanmaktadır. yii- < yığ- “toplamak, yığmak” (BS.), buu-
652

Kırım Tatar ağızlarında “n” düşmesiyle meydana gelen uzun ünlüye Kuzey Ağızlarından Büyük Hocalar metinlerinde soora <sonra (BH. 267-780) kelimesinde rastlanmıştır. Ancak incelediğimiz metinlerde “sonra” kelimesi “n” sesi düşmemiş şekliyle de kullanılmaktadır. Ayrıca Güney Ağızlarında “sоñ / son” şeklinde kullanımına rastlanmıştır: Metinlerimizin Güney Ağızlarında son kelimesine şu şekillerde rastlanmaktadır. Karalez metinlerinde “sоn” (KA.) şeklinde kullanılırken Özenbaş metinlerinde üç şekilde kullanılmıştır: soñ (ÖB.), sоñrа < soñ + ra yön gösterme hâl eki (ÖB.), sоñ (ÖB.), sоn (ÖB.) Miskor metinlerinde iki şekilde kullanılmıştır: sоñrа <soñ+ra yön gösterme hâl eki (Mİ.), sоñ (Mİ.) Bahçesaray metinlerinde iki şekilde kullanılmıştır: sоñ (BS.), sоñrа <soñ+ ra yön gösterme hâl eki (BS.) Ayrıca İstila denen bölgeden derlenen metinlerde sоñ (İS.) şekliyle kullanılrken Kögenni Kıyat metinlerinde sоñrа (NO.) sоñ “son”

(NO.)

şeklindedir. Kırım Tatar ağızlarında Türkçe ve alınma kelimelerin kökünde -y düşmesi ile meydana gelen uzun ünlü hâdisesine Güney Ağızları’nın Bahçesaray, Büyük Lambat, Karalez metinlerinde rastlanmıştır. şii < şey, (BS.), qii- < kiy-, “giy-” (BS.), qiimät < kıymet (BS.), kiik < keyik, “geyik”, (BS.), siipа- < sıypa- “okşamak, sıvazlamak” (KA.), siipаyır < sıypa-yor “sıvazlıyor, okşuyor” (BL.), aliikim < aleyküm (BL.) Ayrıca emir kipinin 1. teklik ve çokluk çekimlerinde ekteki –y- sesinin düşmesiyle uzun ünlünün meydana gelmesine Güney ve Kuzey Ağızlarının metinlerinde rastlanmıştır.

653

tiimiim < tey-me-y-eyim “değmeyeyim” (BS.), diliim < dil-eyim “dileyeyim” (KA.), kätіriim < ketir-eyim “getireyim” (KA.), ätiik < et-eyik “edelim” (KA.), ätiim < et-eyim “edeyim” (Mİ.); söyliim < söyle-y-eyim “söyleyeyim” (BH.) kätiim < ket-eyim “gideyim” (BH.), kätiik < ket-eyik “gidelim” (BH.) Kırım Tatar ağızlarında tek heceli ve çok heceli olup sonu –e ile biten fiile gelen şimdiki zaman –y ekinin kendinden önceki -e sesini daralttığı ve -y sesi düştüğünde daralan ünlünün uzadığı örnekler Güney ve Kuzey Ağızlarının metinlerinde tespit edilmitir. dii < dey, “diyor” (BS.), istii < istey, “istiyor” (KA.), girdirmii
654

Kırım Tatar ağızlarında –ğa /–ge yönelme hâl ekinin genellikle kendini koruduğu ancak ekin ünsüzünün düşerek diftong meydana getirdiği örnekler de tespit edilmiştir. maa < mağa, “bana” (BS.), ätmää < etmege “etmeye” (ÖB.), içmää < içmege, “içmeye” (ÖB.), warmaa < varma-ğa “varmaya” (KE), qazmaa < kazma-ğa, “kazmaya”, (KE.), qazmaa < kazma-ğa “kazmaya” (KE.), dünyaa < dünyağa, “dünyaya” (KB.), dään < degen “denen” (BH.) saa <sağa, “sana” (BH.) Asaw ve İstila bölgelerinde de bu durum görülmektedir: Örnekler: ircaa < ricağa “ricaya” (AS. 404-113), kälmää < kelmege “gelmeye” (İS. 92-32) Ayrıca Bahçesaray, Büyük Lambat, Büyük Hocalar, Kefe, Asaw ve Kögenni Kiyat metinlerinde –ge/-ğa yönelme hâl ekini alan 1. teklik şahıs zamirinin hem “mağa” hem de “maa” şekliyle kullanıldığı tepit edilmiştir. 2. Kırım Tatar ağızlarında, Türkiye Türkçesi yazı dilinde kullanılan ünsüzlerden farklı olarak ñ, ğ (kalın), q, x, w ünsüzleri tespit edilmiştir. Metinlerimizde tespit ettiğimiz bu ünsüzler bugün Kırım Tatar edebî dilinde kullanılmaktadır. 3. Kırım Tatar ağızlarında a>ä değişiklliği ilerleyici ya da gerileyici benzeşme yoluyla ve çoğunlukla alınma kelimelerde karşımıza çıkmaktadır. şaytan
655

Kırım Tatar ağızlarında

o > u, ö > ü değişikliğine hem Türkçe

kökenli kelimelerde hem de alınma kelimelerde rastlanmıştır. Türkçe kökenli kelimeler: buz- < boz- ET. (Mİ. 192-169), quu- < quv- < qov- < qoġ- ET. “takip et-, kovala-” (BH. 244-86), sura- < sor- ET. “sormak” (KE. 317-6), tu- < tuğ- < toğ- < toġ- Uyg. “doğmak” (DE. 363-280), ulu < olu < oğlu < ET. oġlu “oğlu” (DE. 363-289), Alınma kelimeler: cumаrt
Kırım Tatar ağızlarında i > e değişikliği de oldukça sık karşımıza çıkar. Örnekler: äxtiyar
656

Ayrıca emir kipi birinci teklik ve çokluk şahış eklerinin son hecesindeki ünlülerin düştüğü örnekler de tespit edilmiştir. Örnekler: içireyk < içireyik “içirelim” (BS.), körsätäyk < körsätäyik “gösterelim” (BS.), istämäym < istämäyim “istemiyorum” (BS.), kätäyk < kätäyik “gidelim” (ÖB.), kiräyk “girelim” (BS.), öltüräyk < öltüreyik “öldürelim” (BS.), diläym “dileyeyim” (KA.) 5.

Kırım

Tatar

korumaktadır, ancak

ağızlarında

kelime

başındaki

k’ler

kendini

Baçesaray, Özenbaş, İstila, Karalez ve Mishor

metinlerinlerinde kelime başındaki k’lerin g’ye dönüştüğü kelimeler de bulunmaktadır. Örnekler: gäcä < käcä < käçä < Uyg. kiçä “gece” (BS.), göz < ET. köz “göz” (BS.), gibi < ET. kibik “gibi” (BS.), bügün < bu kün “bugün” (BS.),gändi (BS.), gіdär (BS.) gözüm (BS.) Gäcänіñ (öb.) güzäl, güzäl (ÖB.) gördü, (ÖB.) gäldi (İS.), gidärіm (İS.), gäcä (İS.), göñlüñü (İS.), güzäl (İS.) gäcäsі, gäldi, gälip, gätirsіn, gäcä, gäldi, gäldik, gäldiñіz,gördülär, gäldi, gäldi, gäldim, gäldiñ, gälmäz, gögärcіn, gördü (KA.), gäcä , gändi, gändinä, gärі, gäzär, güzällär, güzälläriñ (Mİ.)

6.

Kırım

Tatar

korumaktadır, ancak

ağızlarında

kelime

başındaki

t’ler

kendini

Bahçesaray, Özenbaş, İstila, Büyük Lamba, Büyük

Hocalar ve Kefe metinlerinde kelime başındaki t’lerin d’ye dönüştüğü kelimeler de bulunmaktadır. Örnekler: dä- < ET. te- “demek” (BS.), däli < ET. telü “deli” (BS.), dävä < Harz. tewe < ET. tebe “deve” (KA.), dağı < ET. taqı “yine, tekrar, daha” (BS.), dört < ET. tört “dört” (BS.), diñlä- < ET. tıñla- “dinle-” (BS.),

657

doğ- < Uyg. toġ- “doğ-” (BS.), doquz < ET. toquz “dokuz” (BS.) dädi, dägän, däñіzä, däñіzdän, däp, doğdu (ÖB) dädi-ki, dağ, dägän, dağdаñ, dağıldı, dämircilärgä, dämіrdän, danä, däp, däräknі (İS.) dädilär, dağıñ, dämir, däp, däräk (BL.) dädі-kі, dägän, dämäk, däp, dоğdu (BH.), diräk, diyä, doğru, doldurаlаr, dolu, dört (KE.) 7. Kırım Tatar ağızlarında Türkçe kökenli kelimelerin başında, ortasında ve sonunda q>x değişimi genel bir kural olmamakla beraber çok yaygın bir şekilde karşımıza çıkmaktadır. Örnekler: xаtın < ET. qatun “hatun, kağanın eşi” (BS.), xaysı < qaysı < ET. qayusı “hangisi” (ÖB.), xuyu < quyu “kuyu” (ÖB.), xarğış < qarğa-ış, “beddua” (ÖB.), xanat < qanat “kanat” (İS.), xuş < quş “kuş” (İS. 96-29), xal< qal- “kal-“ (İS.), хıdıracаq < qıdıracaq “arayacak” (İS.), xız < qız “kız” (İS.), yaxşı < ET. yaqşı “iyi” (BL.), çıx- < çıq- “çıkmak” (İS.), brax- < bıraq“bırakmak” (İS.) oymах “oymak” (BL.), tоprах “toprak” (BL.) İncelediğimiz metinlerde Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerde de bu değişimin olduğu tespit edilmiştir. Örnekler: xafäs < Arp. ķafas, “kafes” (Mİ.), xail < Arp. ķail “râzı olmuş, boyun eğmiş” (Mİ.), xismät < Arp. ķısmet “kısmet” (BS.), ximäti < Arp. ķīıymet “değer” (ÖB.), xuwätli < Arp. ķuvvet “güç, kuvvet” (ÖB.), waxıt < Arp. vaķt, “vakit, zaman” (İS.)

Kırım

Tatar

ağızlarında

Türkçe

kökenli

kelimelerin

başında

meydana gelen b->m- değişiminin, sonunda / n / sesi olan bazı kelimelerde görüldüğü tespit edilmiştir.

658

Örnekler: mındа < ET. bunda “burada”, män < ET. ben “ben”, mändän, mäni, mänim, mäniñ mindi, min- < ET. bin- “bin-” (BS.) män, mänim, mınaw, mindi, mındа, mingän, munu (ÖB.), män, mäniñ, munuñ, mından, mındа (İS.), män, mäni, mänim (KA), män, mändän, mäni, mänim (BH.), män mänіm, mından (Mİ.) Ancak bu değişimin olmadığı ve kelime başındaki “b” sesinin koruduğu örnekler de tespit edilmiştir. Örnekler: bänіm, biñ (BS.), bänіm (ÖZ.), bänim (İS.), bän, bändän, bänim, bänі, bänіn, bänіñ (KA), bän, bändän, bänim (KA), bän, bänim, bänі (ÜS.), bän, bänіm (BH), bän, bänіm (KE.), bänіm (NO.)

Kırım Tatar ağızlarında f>p ses değişikliği incelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem de Güney Ağızları’nda karşımıza çıkmaktadır. pil < Frs. fîl “fil” (BL.), käpsіz c ses değişikliği incelediğimiz metinlerin hem Kuzey hem de Güney Ağızları’nda karşımıza çıkmaktadır. cımiirtqа < ET. yumurtğa “yumurta” (KB.), cığ- < ET. yıġ- “toplamak” (KB.), cоl < yol (KB.), cibär- < ET. yiber- “gönder-” (ÖB.), cаwn < yağmur (İS.), cаzdılаr < yazdılar (İS.), cawluq < ET. yaġlık “mendil” (KA.), cоyul- < yoyul- < ET. yogul-, “kaybolmak”(KA.); cıraw (<ET. yır+agu, “makamlı söz

659

söyleyen kişi” (BH.), cır < ET. yır “nağme, şarkı” (BH.), cälkälі < ET. yeleli (BH.), cіgіrmä < ET. yigirme “yirmi” (BH.)

8. Kırım Tatar ağızlarında alınma kelimelerin başındaki / h / sesinin sistemli olarak düştüğü tespit edilmiştir. Örnekler: ärif < Arp. harîf, “herif” (BL.), afta < Frs. hefte “hafta” (BS.), är < Frs. her “hep, bütün” (İS.), äsäp < Arp. hesâb “hesap” (KB.), Ancak alınma kelimelerde bu ses hâdisesinin meydana gelmediği örnekler de vardır. Örnekler: һälaq < Arp. helâk “mahvolma, ölme, harcanma, çok yok olma” (KA.), häpsi, här (Mİ.) Kırım Tatar ağızlarında iki heceli Türkçe kelimelerin ikinci hecesinin başında yer alan –g, -ğ seslerinin kendini koruduğu tespit edilmiştir. Ancak / ğ / sesinin düştüğü örnekler de bulunmaktadır. Örnekler: qazan n değişikliği tespit edilmiştir. Örnekler: аnnаr
660

10. Kırım Tatar ağızlarında yönelme hâli eki; +ğa, +ge, +qa, +ke şeklindedir ve Kırım Tatar edebî dilinde de aynıdır. qazan-ğa “kazana” (BS.), üy-gä “eve” (BS.), yaşqa “gence” (ÖB.), aхrätkä “ahirete” (BS.), аtäşkä “ateşe” (BS. 39-146) Kırım Tatar ağızlarında yönelme hâl eki, birinci ve ikinci teklik şahıs iyelik eklerinden sonra +a, +e şeklinde gelir. mämlikätіmä “memleketime” (İS.), qalibі-m-ä “benim kalbime” (BS.), ana-m-а “benim anama” (BS.), äwіñä “senin evine” (BS.), köz-ü-ñ-ä “senin gözüne” (KA.), qol-u-ñ-а “senin koluna” (BS.) Yönelme hâl eki, üçüncü şahıs iyelik eklerinden sonra gelirken önce zamir n’si daha sonra ise +a, +e şeklinde getirilir : аtınıñ üst-ü-n-ä “atının üstüne” (BS.), pаdışаnıñ äwinä “padişahın üstüne” (BS.), qol-u-n-а “onun koluna” (BS.), аtlаrınа “onların atlarına” (BL.), bаlаlаrınа “çocuklarına, yavrularına” (BH.), äwlärinä “evlerine” (Mİ. 181-136), yärlärinä “yerlerine” (NO.) 11. Kırım Tatar ağızlarında çıkma hâli ekinin ünlü uyumuna girdiği, ünlüyle ve tonlu ünsüzle biten isimlere +dan, +dän; tonsuz ünsüzle biten isimlere ise +tan, +tän şekilleri ile eklendiği tespit edilmiştir. Ayrıca 1. teklik şahıs iyelik ekini alan bazı isimlere /-dan, -den / çıkma hâl eki gelirken iyelik ekindeki /-m / sesi, /-dan, -den / çıkma hâl ekinindeki /-d / sesini nazal olma bakımından kendisine benzeterek /-n / sesine dönüştürdüğü tespit edilmiştir.

661

awzumnan

qаn

çıqsa

<

awuz-u-m-dan

“ağzımdan”

(BS.),

tırnağımnan çıqtı < tırnak-ı-m-dan “tırnağımdan çıktı” (BS.), tüştü üstümnän < üst-ü-m-den “üstümden” (BS.), bätimnän “yüzümden” (BS.) Kırım Tatar ağızlarında İsimler 3.teklik şahıs iyelik ekinden sonra hâl eklerini alırken araya zamir “n” si girdiği ve kendinden sonra gelen

-dan /

-den çıkma hâl ekindeki /-d / sesini kendisine benzettiği bazı örnekler tespit edilmiştir. Örnekler: özünüñ qаpusunnan çäktі < özünün kapu-su-n-dan çekti “kendi kapısından çekti” (KB. 342-47), sаçınnan äki täl < saç-ı-n-dan eki tel “saçından iki tel” (BS. 39-131) 12. Kırım Tatar ağızlarında, yükleme hâli eki kalın ünlülü isimlere +nı,+nu; ince ünlülü isimlere +ni, +nü şeklinde eklenir. Bu ek üçüncü şahıs iyelik eklerinden sonra -n olarak gelmektedir. aw-nı “avı” (BS.), аşnı “yemeği” (BS.), аltınnı “altını” (BS.), däwlätni “devleti” (BS.), köy-nü “köyü” (ÖB.), sunu “suyu” (İS.); ötmäg-і-n “onun ekmeğini” (ÖB.), оn säkiz bіñ аlämіñ til-і-n “on sekiz bin âlemin dilini” (ÖB.), оnuñ xısmät-і-n “onun kısmetini” (ÖB.), хаrı-sı-n “onun karısını” (İS.), qapusun “kapısını” (BS.) 12. Kırım Tatar ağızlarında, ilgi hâlinin kalınlık-incelik ve düzlükyuvarlaklık durumuna göre +nıñ, +niñ; +nuñ, +nüñ şekillerinde isme getirildiği tespit edilmiştir. Ayrıca bu ekin birinci teklik şahıs zamirine hem +im, hem de +iñ şeklinde, birinci çokluk şahıs zamirine +im, şeklinde, ikinci şahıs zamirlerine +iñ şeklinde geldiği örneklere de rastlanmaktadır. mänіm “benim” (Mİ.), män-іñ awum “benim avım” (BS.), bіzіm “bizim” (Mİ.), sänіñ “senin” (İS.), sіzіñ “sizin” (Mİ.)

662

13. Kırım Tatar edebî dilinde –nen şeklinde olan vasıta hâl eki, incelediğimiz ağızlarda -nan, -nän şeklindedir.Ancak bu ek ses uyumuna her zaman uymaz. xıznan, хıznän “kız ile” (BS.), хolunan, хolunän “kolu ile” (İS.), Аltınnan, аltınnän “altın ile” (BL) 14. Kırım Tatar ağızlarında 1. teklik şahıs zamirinin m’li ve b’li varyantlarına rastlanmaktadır. Üçüncü teklik şahıs zamiri hem Eski Türkçedeki “ol” şeklinde hem de -l sesi düşmüş “o” şeklinde kullanılmıştır. Bunların yanısıra üçüncü teklik şahıs zamirinin hâl ekleriyle çekime girerken zamir kökeninin “a” lı şekillerinin de kullanıldığı tespit edilmiştir. Aña (İS.), oña (KB.), anı (BH.), onu (KA. BH. NO), anda (BL. ÜS.), onuñ (BS. DE.), andan (İS.Mİ.) ondan (BS. İS. Mİ. KE. )

15. Kırım Tatar ağızlarında dönüşlülük zamiri olarak “öz, kendi, gendi” kelimelerinin kullanıldığı tespit edilmiştir. öz, özüñ , özümnüñ (BS), Öz (DE. ), özü, özüñü (ÖB.), özümuz (İS.), özümä, özünü (KA.); gändi (BL. ÜS.) gändimіz, gändindän, gändiñnі, gändinі (KE.) gändi, gändinі, gändi gädiñä (BS.), kändi (BS.)

16. Kırım Tatar ağızlarında öğrenilen geçmiş zaman eki

“ –ğan, –

gän, –qan, -kän”’dir.. Ancak öğrenilen geçmiş zaman için –mış, -miş eklerinin de kullanıldığı örneklere metinlerinde rastlanmaktadır.

Bahçesaray, Özenbaş, İstila, Mishor

663

Örnekler: braqmış, olmış (BS.), olmamışlаr, çıхmış, ätmiş (ÖB.), хaytmış < qaytmış “dönmüş”, tаşımışsın (İS.) kit-mіş-lär “gitmişler” (Mİ.), yürü-mіş-lär

“olmuşlar”

(Mİ.),

söylä-miş

“söylemiş”

(Mİ),

bulmuş-lаr

“bulmuşlar” (Mİ.) 17. Şimdiki zaman fiil kök veya gövdesine –A; -y eklerinin getirilmesiyle çekilmiştir. Ancak Büyük Lambat, Üsküt ve Bahçesaray ağızlarında –A; -y’nin yanında şimdiki zaman eki olarak –yir, –yur, -yor ekinin şu örneklerde kullanıldığı da tespit edilmiştir. Örnekler: оtur-u-yur “oturuyor” (BL.), dur-u-yur “duruyor” (ÜS.), gälä-yоr “geliyor” (ÜS.), käl-ä-yir “geliyor” (BS.), vär-i-yir “veriyor” (BS. )

Çalışmamızın sonuç kısmında belirtilen bütün tespit ve mukayeseler gösteriyor ki, Wilhelm Radloff’un 1896 yılında St. Petersburg’ta kiril alfabesiyle basılan “ Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme (Türk Boyları Halk Edebiyatı Derlemeleri); VII. Cilt Kırım Yarımadası Ağızları Örnekleri” adlı eseri, bugünkü Kırım Tatar edebî dilinin ses ve şekil özellikleriyle büyük oranda denklik arz etmektedir. Bu bakımdan bu eser, Kırım Tatar Türkçesi araştırmalarında kaynak olarak kullanılacak değerde bir çalışmadır.

664

KAYNAKLAR AKALIN, Mehmet., Tarihî Türk Şıveleri, TKAE Yayınları, Ankara, 1998 ADİLOĞLU, Adilhan., Kitâbü Mürşidi’n- Nisâ, Ankara, 2006 CAFEROĞLU, Ahmet., Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1993 ÇENELİ, İlhan., Kırım Tatatrcasında Yapım Ekleri, TDK Yayınları, Ankara, 1997 DOERFER, Gerhard., Kırım Tatarcası, Türk Dünyası Araştırmaları, 94, Şubat 1995 DEVELLİOĞLU, Ferit., Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 2000 DİVANÜ LÛGAT-İT TÜRK, I, II, III ve II. Cilt, Çeviren Besim Atalay, TDK Yayınları, Ankara, 1999 ERGİN, Muharrem., Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2000 ERGİN, Muharrem., Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2002 GABAİN, A. Von., Eski Türkçenin Grameri, Çeviren: Mehmet Akalın, TDK Yayınları, Ankara , 2000 KAKUK, Zsuzsa., Kırım Tatar Şarkıları, I. Kunos’un Derlemelerinden Yayımlayan Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1993

665

KARŞILAŞTIRMALI TÜRK LEHÇELERİ

SÖZLÜĞÜ,

I.

ve

II.

Cilt,

Komisyon, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992 KIRIMLI, Hakan, Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905 1916) , TTK Yayınları, Ankara 1996 K.K.YUDAHİN, Abdullah TAYMAS, Kırgız Sözlüğü, I. ve II. Cilt, TDK Yayınları, Ankara 1994 Kırım Tatarca- Rusça Lugat, Kiev, 1988 KOÇ, Kenan,

A. Bayniyazov, V. Başkapan, Kazak Türkçesi Türkiye

Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara, 2003 KORKMAZ, Zeynep., Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK, Ankara 1992 MEMETOV, A., Tatar Tili Grammatikasının Praktikumı, Taşkent, 1984 OR, Oktay., Emel Dergisi, Temmuz - Ağustos 1966 - Sf.5 ÖNER, Mustafa., Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yayınları Ankara, 1998 PAÇACIOĞLU, Burhan., Türkçenin Sözcük Dağarcığı, Ankara, Nisan 2006 RADLOFF, W., Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme, VII. CİLT, St. Petersburg, 1896 Resimli Türkçe Kamus, TDK yayınları, Ankara, 2004

666

SEVOROTYAN, E.V., Kırım Tatarcası, EÜ. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 10, İzmir, 2001 TAMİR, Ferhat., Barköl’den Kazak Türkçesi Metinleri (Gramer- MetinSözlük), TKAE Yayınları, Ankara, 1989 TEMİR, Ahmet., Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, TDK Yayınları, Ankara, 1991 TOPARLI, Recep, VURAL, Hanifî, KARAATLI, Recep, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü Ankara, 2003 TÜRKÇE SÖZLÜK, TDK Yayınları, Ankara, 2002 Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, 13. cilt Kırım Türk-Tatar Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1999 YAZIM KILAVUZU, TDK Yayınları, Ankara, 2005 YÜKSEL, Zühal., Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1992 - Sf.684 YÜKSEL, Zühal., Kırım Tatar Türkçesi Grameri, Ses ve Şekil Bilgisi, Ankara, 2005 YÜKSEL, Zühal., Kırım Türk Tatar Destanları, Ankara, 2005

667

ÖZET SAVA, IŞIKTAŞ Işılay. W. Radloff’un Derlemelerinde Kırım Tatar Türkçesinin Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2008 Tezimizin konusu, Türk Dünyası’nı hemen her yönden araştırıp inceleyen ve eserleriyle Türkoloji alanında çığır açan Alman asıllı Rus Türkoloğu Wilhelm Radloff’un 1886-1891 yılları arasında Kırım’da kaldığı dönemde buradaki sözlü halk edebiyatının ağızlarından derleyerek yazıya geçirdiği ve 1896 yılında St. Petersburg’ta kiril alfabesiyle bastırdığı “Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme (Türk Boyları Halk Edebiyatı Derlemeleri); VII. Cilt Kırım Yarımadası Ağızları Örnekleri” adlı eserdir.

Çalışmamızda

bu

eserin

adlı

eserin

transkripsiyonlu

metni

hazırlanmış, Türkiye Türkçesine aktarılmış ve eser gramer bakımından incelenmiştir. Çalışmamızın inceleme kısmında sırasıyla; önce ses bilgisi bölümünde bilhassa Türkiye Türkçesinden farklı özellikler arz eden ünlüler ve ünsüzler tanıtılmış, ünlü uyumları ile ünsüz uyumları metinlerimizden örneklerle açıklanmış sonra da ses hâdiseleri gösterilmiştir. Şekil bilgisi bölününde ise önce metinlerimizdeki yapım ekleri tespit edilmiş, daha sonra isim ve fiillerin çekimleri gösterilmiştir. Ayrıca metinlerimizde geçen isim fiili, fiillerin birleşik çekimleri, isimle ve fiille birleşik fiil yapan yardımcı fiiller, sıfat fiiller,

zarf

fiiller

tespit

edilerek

bunlarla

ilgili

örnekler

verilmiştir.

Metinlerimizdeki zamir, sıfat, zarf ve edatlar tespit edililerek ana hatlarıyla izah edilmiştir. Tezimizin inceleme kısmında yapılan açıklamalar ve hükümler metinden verilen örneklerle delillendirilmiştir. İncelemelerimizin sonuçları tezimizin sonuç kısmında özetlenmiştir.

668

Bu çalışmamızla birlikte “Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme (Türk Boyları Halk Edebiyatı Derlemeleri); VII. Cilt Kırım Yarımadası Ağızları Örnekleri” adlı eser bir bütün olarak ilk defa Latin harflerine ve Türkiye Türkçesine aktarılmış, yine ilk defa üzerinde gramer çalışması yapılmıştır.

Anahtar Sözcükler : W. Radloff, Derlemeler, Kırım Türkçesi, Kırım Türkçesi Ağızları, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi

669

ABSTRACT SAVA, IŞIKTAŞ Işılay. The characteristics of Crimean Tatar Turkish in W. Radloff’s folk literature collections, M.Sc.Thesis, Ankara, 2008 In this thesis, 7th volume of German-born Russian Turkologist Wilhelm Radloff’s (1837-1918) “Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme (Turkic Nations folk literature collections) has been examined. The original text which consists of etnographical findings of Crimean Tatar folk literature has been transcribed into Latin Script, it has been translated into Anatolian Turkish and the grammatical structure has been studied in depth.

The chapter “Phonetical Analysis” starts with the study of vowels and consonants in comparison to Anatolian Turkish. Phonetical harmony issues have are explained with examples from the texts.

The chapter “Morphological analysis” starts with the study of constructıve and inflexional suffixes. Then conjunctions, pronouns, adverbs, particles, modal verbs, verbal-nouns, participles and gerunds have been studied in depth including examples. Finally a conclusion has been provided.

This work is the first of its kind to include Latin transcription, translation and grammatical analysis for 7th volume of Wilhelm Radloff’s “Proben Der Volksliteatür Der Türkischen Stämme” and it is expected serve as a useful source for further studies on this branch of Turcology. Keywords : Wilhelm Radloff, folk literature collections, Crimean Tatar Turkish, Crimean Tatar Turkish dialects, phonetics, morphology

670