Trawy

TRAWY

LEKSYKON PRZYRODNICZY Grau, Kremer, Móseler, Rambold, Triebel

TRAWY Przekład z niemieckiego Jadwiga Kozłowska

y

Świat Książki

€/ sil

. . ^

Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytuł oryginału: Graser © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1984 © polskiego wydania Bertelsmann Media Sp. z o.o.

Spis treści 6 Wstęp 7 Przegląd symboli obrazkowych i wyjaśnienie skrótów

Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewi­ zji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego: dr Jadwiga Kozłowska Konsultacja: dr Anna Barbara Kozłowska Redaktor serii: Elżbieta Gomulińska i Beata Lewandowska-Kaftan

8 Trawy - osiągnięcie w skali światowej 8 Trawy rosną wszędzie 10 Jak las zamienił się w łąkę 12 Rośliny trawiaste w systematyce roślin 14 Trawy - nasze najważniejsze rośliny uprawne 14 Pszenica 16 Ziarno zboża 18 Trawy (Poaceae) 20 Kwiaty na przykładzie traw

Redaktor tomu Trawy: Magdalena Hildebrand

22 Od kłoska do całego kwiatostanu 24 Przegląd traw

Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego

172 Sitowate (Juncaceae) 174 Przegląd sitowatych

Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Germany

192 Turzycowate (Cyperaceae)

ISBN 83-7129-701-7 Nr 1910

258 Rośliny podobne do traw

194 Przegląd turzycowatych

260 Przegląd roślin podobnych do traw 272 Formacje roślinne zdominowane przez trawy i gatunki trawopodobne 272 Powstawanie łąk i pastwisk 274 Ubogie pastwiska wapienne 274 Murawy bliźniczkowe („psiary") 276 Murawy napiaskowe 276 Suche murawy i stepy 276 Łąki kośne 278 Szuwary wielkoturzycowe 278 Torfowiska 280 Wykaz gatunków 285 Autorzy zdjęć

I

Wstęp Dwie rodziny, trawy i turzycowate, obejmujące razem ok. 14000 gatunków rozprzestrzenio­ nych na catym świecie, potocznie traktowane są jako rośliny trawiaste. Jakkolwiek trawy z 600 rodzajami są znacznie bogatsze w formy niż turzycowate, dzielące się jedynie na 90 rodzajów, to jednak trawy odznaczają się bar­ dziej jednolitą budową. Pod względem pokre­ wieństwa bliższe od traw są dla turzycowatych rośliny z rodziny sitowatych, omawiane także w tej książce. W publikacji uwzględniono również rodziny roślin podobnych kształtem do traw właściwych, które jednak nie są z nimi bliżej spokrewnione. Trawy kopalne znajdowane są jeszcze w gór­ nej kredzie, ostatnim okresie ery mezozoicznej. W kredzie rośliny kwiatowe stały się do­ minującym elementem flory lądowej. Wiatropylne trawy są więc stosunkowo „nowocze­ snymi" roślinami w historii rozwoju, a nie bardziej prymitywnymi przodkami wysoko zor­ ganizowanych roślin owadopylnych. Trawy zawładnęły znaczną częścią zbiorowisk roślinności lądowej już w trzeciorzędzie, pier­ wszym okresie ery kenozoicznej. Na trzecio­ rzęd przypada również rozkwit rozwoju ssaków. Ssaki były i są głównymi zwierzętami żywiącymi się trawą. Trawy usiłują bronić się przed zgryzaniem coraz twardszymi złogami krzemionki. Źdźbło trawy, które znajdzie się w sałatce a zwłaszcza między naszymi zęba­ mi może nam uprzytomnić jak trudno je roz­ gryźć. Zwierzęta żywiące się przeważnie roś­ linami trawiastymi, na przykład konie, rozwija­ ją potężne i bardzo skutecznie działające szczęki, aby móc wykorzystać jako pokarm masowo występujące trawy. Zachodzący w fi­ logenezie zwierząt trawożernych rozwój prze­ żuwania może być również zrozumiany jako odpowiedź na bogate zaopatrzenie w trawę prawie wszystkich miejsc życia na lądzie. Obok innych rodzin przeżuwaczami są: bydło rogate, żyrafy i jelenie. Wielkie ssaki lądowe rozwijały się w naturalnych wielkich strefach trawiastych. Trawa, jak żadne inne grupy roś­ lin, wytrzymuje ciągłe spasanie, regularne zgryzanie eliminuje nawet jej konkurentów i znacznie stymuluje odnawianie się rośliny. Zbiorowiska trawiaste umożliwiają życie zbio­

6

Przegląd symboli obrazkowych rowe dużych stad i istnienie licznych drapież­ ników zarówno większych jak i mniejszych, które odżywiają się zwierzętami trawożernymi. Także człowiek żyje kosztem roślin tra­ wiastych, ale nie bezpośrednio ich części zie­ lonych, lecz nasion. Tymi roślinami autorzy zajmują się specjalnie dokładniej. Trawy uprawne, wytrzymujące nawożenie, na­ dające się do tego by bydło przemieniało je w mleko, w nowoczesnej uprawie roli są nad­ miernie preferowane na niekorzyść traw wy­ magających zróżnicowanego środowiska. Ga­ tunki umieszczone w Czerwonej księdze roślin wykazują wyraźnie, źe dziś nie tyle współcze­ śni zbieracze kwiatków doprowadzają je do skraju wyniszczenia, co zachodzące zmiany i niszczenie siedlisk wielu dzikich roślin, zwła­ szcza tych ekologicznie wyspecjalizowanych. Turzyce, tworzące zwłaszcza na wilgotnych łąkach duże łany, początkowo używane były na paszę dla koni i ściółkę dla bydła, i w ten sposób utrzymywane poprzez gospodarkę rol­ ną. Osuszanie większości terenów wilgotnych, zniknięcie koni roboczych i przestawienie się ze stosowania ściółki zawierającej siano na gospodarkę gnojowicową sprawiło, że turzycowiska, początkowo mające swoje stałe miejsce w krajobrazie, w niektórych okolicach stały się rzadkością. Autorzy ilustracji rozwiązali problem przed­ stawienia gatunków dzięki wspaniałym zdjęciom robionym w terenie - co jest najważ­ niejszą sprawą każdego przewodnika po trawach, zwłaszcza używanego przez ama­ torów. Tylko do niewielkiej liczby fotografii użyto ma­ teriału zielnikowego. Rysunki szczegółów wa­ żnych przy oznaczaniu, opracowane przez autorów tekstu, zamieszczone obok opisywa­ nych gatunków, oraz opis ograniczający się do ważnych cech gatunkowych umożliwiają cał­ kowicie pewne określenie wszystkich przed­ stawionych w tej książce gatunków. Nasz wy­ bór gatunków reprezentuje dzikie rośliny tra­ wiaste Europy, nie roszcząc sobie jednak pre­ tensji do wyczerpania całości i kładąc szcze­ gólny nacisk na rośliny Europy Środkowej. G.S.

* gatunek zagrożony w Polsce rj = męski O = żeński

Trawy Poaceae od str. 24

Sitowate Juncaceae od str. 174

Turzycowate Cyperaceae od str. 194

Rośliny podobne do traw od str. 260

Skróty przy rysunkach w tekście L - liść 0L - przekrój przez liść PL - pochwa liściowa, zwykle dolna część liś­ cia obejmująca pęd (do przejścia w bla­ szkę liściową) K -kwiat PK - płatek kwiatu, płatek korony KW - kwiatostan, zgrupowanie kilku lub wielu kwiatów w jednym przeważnie charakte­ rystycznie rozgałęzionym systemie Kł. - kłosek PW - plewa PD - plewka dolna NZ - nasada źdźbła

0Z - przekrój poprzeczny przez źdźbło P - p ę d z osadzonymi na nim liśćmi lub kwiatami 0P - przekrój poprzeczny przez pęd PR - przysadka (przeważnie u turzyc), charak­ terystyczny liść o suchej skórce, w które­ go kącie znajdują się kwiaty O - owoc, kwiat ew. zalążnia do czasu doj­ rzenia nasienia (u turzyc pęcherzyk) 00-przekrój poprzeczny przez owoc (u tu­ rzyc przekrój poprzeczny przez pę­ cherzyk) N - nasienie

Ilustracje do turzyc, sitowatych i roślin podobnych do traw zostały wykonane z materiału oryginalnego, a do części traw według HUBBARD

7

Trawy - osiągnięcie w skali światowej W wielu językach występuje pojęciowe rozróż­ nienie między trawami a ziołami. Ten podział roślin niezdrewniałych na dwie duże grupy jest bardziej godny uwagi niż początkowo mo­ głoby się wydawać. Odzwierciedla on ocenę, że trawy reprezentujące bardzo wąski krąg pokrewieństwa, są przeciwstawiane niejako jakby równorzędnie całej reszcie różnorodnie zbudowanych roślin kwiatowych. Na tę ocenę wpływają dwa spostrzeżenia. Pierwsze zwią­ zane jest z typowym, na pierwszy rzut oka uchwytnym, obrazem trawy jako smukłej roś­ liny o cienkim źdźble, wąskich równolegle unerwionych liściach i niepozornych, prostych kwiatostanach - ogromne przeciwieństwo nie­ zwykle bogatych w formy i na ogół wspaniale barwnie kwitnących ziół. Do drugiego prowa­ dzi także sposób ich występowania. Trawy warunkują w wielu miejscach wzrost roślin, dominują w całym krajobrazie i spychają inne rodzime rośliny na dalszy plan. Ogólny podział niezdrewniałych roślin na trawy i zioła tym samym zawiera w sobie zarówno stronę jakościową jak i ilościową. Obie one zasługują na bliższe rozpatrzenie. U podstaw widocznej jednolitości pokroju roś­ lin trawiastych - można prawie mówić o ich typowym „stroju" - leży wiele cech wspólnych dla tej grupy. Plan budowy roślin trawiastych doskonale potwierdził się na drodze ewolucji. Rozwijał się on wielokrotnie i dopasowywał do szczególnych warunków środowiska. Odbiega on istotnie od właściwości pozostałych grup roślinnych, których ze względu na ogromną różnorodność nie da się inaczej określić jak tylko w ten sposób, że nie są roślinami tra­ wiastymi. Ogólny plan budowy wspólny dla wszystkich roślin trawiastych i niektórych trawopodobnych rodzin roślin obejmuje duży wachlarz poszczególnych cech, szczegółów budowy i właściwości, zakodowanych w genach, a więc dziedzicznych. Na ich podstawie daje się oznaczyć ponad 100 gatunków traw środ­

8

kowoeuropejskich i nie mniej turzyc. Poszcze­ gólne gatunki różnią się od siebie nie mniej wyraźnie niż gatunki innych roślin kwiato­ wych, ale do oznaczenia wymagają bardzo dokładnej obserwacji i właściwego rozumienia definicji poszczególnych organów roślinnych i ich szczegółów. Badanie traw dowodzi, pomimo na pierwszy rzut oka dużej jednorodności wyglądu, że na­ wet w obrębie tego samego gatunku nie ma dwóch identycznych roślin. Ich dokładniejsze badanie pokazuje nam za­ skakującą różnorodność. Jako rośliny wiatropylne mają one kwiaty nie pełniące funkcji organów rzucających się w oczy, dzięki któ­ rym rośliny owadopylne przyciągają owa­ dy wielkością, barwą, kształtem i zapachem. Skromny estetyczny wdzięk kwiatów traw wy­ raża się raczej w szczegółach i małych wy­ miarach. Trawy zmuszają do większego zbli­ żenia i dokładniejszej obserwacji szczegółów wyraźnych i zawsze typowych dla gatunku. Trawy rosną wszędzie Pod względem ekologicznym rośliny trawiaste mają największe osiągnięcia. Już same trawy występują na całym świecie w prawie wszyst­ kich formacjach roślinnych i wystarczająco często określają ich wygląd lub zestaw gatun­ kowy. Trawy występują wysoko w górach i da­ leko wokół kręgów polarnych na klimatycznej granicy występowania roślin kwiatowych. Jed­ nym z dwu gatunków roślin kwiatowych, które występują również w częściach Antarktyki jest przedstawiciel traw. Rośliny trawiaste znajdu­ jemy w wodach śródlądowych, szuwarach przybrzeżnych, na glebach stale wilgotnych lub zalewanych, ale także na miejscach trud­ nych do zasiedlenia jak brzegi ulic, suche skarpy lub bloki skalne. Trawy mogą z powo­ dzeniem zawładnąć nawet takimi miejscami jak żwirowiska, szutrowiska lub wierzchołki murów. Na brzegu morza wyspecjalizowane gatunki wytrzymują wysoką zawartość soli

Naturalne zbiorowiska trawiaste występują w wysokich górach, jak np. Alpy, w postaci zielonych hal powyżej górnej granicy lasu. Przez coroczny letni wypas bydła w wysokich górach i regularne karczowanie podrostu drzew pasterstwo zmieniło w wielu miejscach przebieg górnej granicy lasu i znacznie zwiększyło obszar wysokogórskich hal. Zgryzanie i nawożenie przez pasące się stada dodatkowo stymuluje gatunki roślin trawiastych, a usuwa z tej przestrzeni inne rośliny. w nadmorskich glebach. Na terenach wydmo­ wych rośliny trawiaste przyczyniają się do utrwalania piasków i stabilizowania całego te­ renu. Na tym specjalnym siedlisku muszą one być także odporne na drobny, lotny piasek, który działa jak dmuchawa piaskowa i może usunąć podłoże lub je usypać. Krótko mówiąc, rośliny trawiaste wytrzymują na siedliskach o ogromnej amplitudzie ekologi­ cznej, od stale mokrych do ekstremalnie suchych i od bardzo gorących po arktycznie zimne. Wprawdzie w obrębie tego spektrum każdy poszczególny gatunek zajmuje swój wła­ sny, najkorzystniejszy dla siebie obszar, ale w praktyce jedynie rodzina traw pokrywa wszy­ stkie typy siedlisk możliwych do zasiedlenia

przez rośliny kwiatowe - od grzbietów wyso­ kich gór do brzegów morskich i od terenów bliskich biegunowi do równika. Nie ma takiej formacji roślinnej o większym znaczeniu eko­ logicznym, w której zabrakłoby traw. Wiele zbiorowisk roślinnych jest opanowanych przez trawy. Około jednej piątej całej roślinno­ ści świata to trawy: rozległe, nadające charak­ terystyczny wygląd krajobrazowi obszary tra­ wiaste między strefą leśną a pustynią, znane jako stepy, sawanny, prerie i pampasy. Roz­ ległe sawanny występują na tropikalnych ob­ szarach z deszczami w porze letniej. Na af­ rykańskich sawannach przeważają gatunki traw z dużych rodzajów Andropogon, Aristida, Panicum i Pennisetum.

9

Na indyjskich sawannach dominują duże płaty traw z rodzaju Imperata, a na australijskich głównie z rodzaju Eragrostis i Sporobolis. Prerie i stepy są w znacznej mierze natural­ nymi obszarami trawiastymi strefy umiarko­ wanej z przewagą klimatu kontynentalnego. Tutaj rośliny trawiaste muszą wytrzymywać nie tylko letnie susze ale i niskie temperatury zimą, jak w puszcie węgierskiej lub na pampasach argentyńskich. Warto podkreślić boga­ ctwo gatunkowe wielu stepów. Rzadko obsza­ ry roślinności trawiastej składają się z niewie­ lu panujących gatunków. Szerokie po horyzont kobierce tworzy na przykład Buchloe dactyloides na preriach północnoamerykańskich. Jak las zmieni! się w łąkę W Europie Środkowej i Zachodniej trawy two­ rzą naturalne zbiorowiska tylko tam, gdzie wzrost drzew jest silnie ograniczony z przy­ czyn naturalnych: hale górskie powyżej klima­ tycznej górnej granicy lasu lub podmokłe gle­ by wzdłuż zbiorników i cieków wodnych stały się domeną traw. Dopiero pod wpływem rol­ niczego użytkowania przez człowieka na miej­ scach, które z przyczyn klimatycznych odpo­ wiadałyby lasom, powstawały rozległe wy­ korzystywane gospodarczo obszary łąkowe. Obok pól tworzą się typowe elementy naszego krajobrazu kulturowego, który człowiek ufor­ mował z krajobrazu naturalnego od czasów epoki żelaza. Na łąkach (dla zbioru siana) i pastwiskach (dla produkcji mleka i mięsa) większość konkurentów traw jest eliminowana przez samą formę użytkowania. Organy służą­ ce do odnawiania się traw znajdują się tuż przy ziemi albo nawet pod ziemią. Stąd wy­ trzymują one znacznie lepiej ścinanie lub zgryzanie niż wiele innych roślin. Dopiero gdy zaniecha się użytkowania terenów zielonych przechodzą one znowu stopniowo w zarośla, a w końcu w las. Zależnie od formy użytkowania oraz siedliska, łąki i pastwiska, mimo panowania traw, mogą przez jakiś czas być niezwykle kolorowe i peł­ ne kwiatów. Bogate gatunkowo zbiorowiska

10

roślinne (patrz str. 272) rozwijają się przede wszystkim na siedliskach ubogich. Są one bar­ dziej naturalne i już ze względu na bogatą gatunkowo drobną faunę, cod względem eko­ logicznym są bardziej wartościowe niż zubo­ żone gatunkowo przez intensywne użytko­ wanie żyzne łąki, na których pomyślnie rosną mniszek lekarski i szczaw oraz pół tuzina in­ nych traw gospodarczych. Jakkolwiek właśnie na ekstensywnie użytkowanych terenach zielonych występuje niemało gatunków umie­ szczonych w Czerwonej księdze i niektóre z tych siedlisk znajdują się nawet pod ochro­ ną, nie wolno nam przeoczyć i tego, że przed­ stawiają one uwarunkowane gospodarczo ele­ menty naszego krajobrazu kulturowego. Barw­ ne, wielogatunkowe łąki kośne znajdują się w Europie dopiero od około 1000 lat. Pastwis­ ka natomiast są znacznie starsze. Powstały one bezpośrednio z lasów, które poprzez wy­ rąb drzew i wypas początkowo zostały silnie prześwietlone, a w końcu zupełnie wyczy­ szczone z roślin drzewiastych. Nasze współ­ czesne łąki kośne z drzewami owocowymi naj­ bliższe są dawnym pastwiskom leśnym. Wy­ glądem przypominały one parki ze swymi du­ żymi powierzchniami trawiastymi i powstawa­ ły na terenach zasiedlanych od epoki brązu. Specjalizacja unika konkurencji. Tylko rzadko trawy konkurują z turzycami lub przedstawi­ cielami innych rodzin podobnych do traw (str. 14) o to samo siedlisko. Turzycowate i sitowate zajmują w przyrodzie siedliska bardzo mokre, często ubogie i kwaśne. Dlatego są one roślinami wskaźnikowymi różnych typów torfowisk i podobnych zbiorowisk (wilgotne łą­ ki, szuwary wielkoturzycowe, olsy) Jednakże w tych rodzinach znajdują się specjaliści, któ­ rzy rosną również na dość suchych siedli­ skach. • U góry: krajobraz kulturowy z łąkami i pas­ twiskami. Rosnące tu trawy mają dużą war­ tość paszową. U dołu: wilgotne łąki zostały opanowane przez turzyce; bydło mleczne unika ich

J

Rośliny trawiaste w systematyce roślin

Królestwo roślin (Plantae) Rośliny trawiaste można określić jako rośliny

Do dalszego podziału okrytonasiennych używa

typowe. Wykazują one jasno określoną budo­

się następnych ogólnych cech budowy. Trawy

wę z klasycznym podziałem na korzenie, pęd

są roślinami jednoliściennymi - klasą roślin,

i liście, podobnie jak większość innych roślin

odznaczającą się nie tylko liczbą liścieni, ale

lądowych. Posiadają chlorofil, są więc zdolne

także szeregiem innych cech, takich jak spo­

do fotosyntezy, rozwijają kwiaty i rozmnażają

sób ukorzenienia, równoległe unerwienie liści

się z nasion, ewentualnie z owoców. Jest więc

lub budowa kwiatów.

zupełnie jasna ich przynależność do królestwa

Wśród jednoliściennych można wyróżnić czte­

roślin, które teraz jest węższe i dokładniej

ry podklasy. Trawy należą do Commelindae,

zdefiniowane niż przed niewielu jeszcze laty.

grupy obejmującej tylko rośliny wiatropylne.

Obecnie nie zaliczamy do niego bakterii ani

Według najnowszych badań rozwinęły się

grzybów, które wydzielono w osobne królest­

one

wa. Również barwnego zbiorowiska glonów

z owadopylnymi Liliidae. We florze europejs­

ze

wspólnych

przodków

Gromada

Gromada

Gromada

Mchy

Paprotniki

Rośliny nasienne

(Bryophyta)

(Pteridophyta,

(Spermatophyta)

równolegle

nie zaliczamy już w węższym znaczeniu do

kiej występują tylko przedstawiciele trzech

Podgromada: Nagonasienne

Podgromada: Okrytonasienne

królestwa roślin. Glony, z różnych względów,

rzędów: plewowce, ciborowce i sitowce. Każ­

{Gymnospermae = Cycadophytina)

{Angiospermae = Magnoliophytina)

tworzą także własne królestwo.

dy z tych rzędów zawiera tylko po jednej

Systemy są klasyfikacjami stworzonymi przez

rodzinie szeroko pojętych roślin trawiastych:

badaczy. Powinny one odzwierciedlać natural­

sitowate (Juncaceae), turzycowate (Cypera-

ne pokrewieństwa rozpatrywanych organiz­

ceae) i trawy właściwe (Poaceae). Zostaną

mów. Do kryteriów pokrewieństwa należą

one dokładniej przedstawione w niniejszej

wspólne cechy budowy i ich zmienność. Z wie­

książce. Między tymi ważnymi rodzinami nie

Klasa: Dwuliścienne

Klasa: Jednoliścienne

lu grup pokrewnych, tworzących razem króles­

ma bliższego pokrewieństwa. Na dodatek nie

(Dicotyledoneae = Magnoliatae)

{Monocotyledoneae = Liliatae)

two roślin, nasz schemat uwzględnia tylko te,

zawsze można jednoznacznie ustalić, czy po­

które są konieczne dla klasyfikacji roślin tra­

dobieństwo cech między Cyperaceae i Po­

wiastych w szerokim sensie.

aceae opiera się na równoległym rozwoju

Ze względu na specyficzne właściwości roz­

i wskutek tego występuje niezależnie, czy też

mnażania, trawy należą do gromady roślin

znajduje wyraz ich wspólne pochodzenie. Ró­

nasiennych (Spermatophyta), które zajmują

wnież w innych grupach istnieją rośliny przy­

Podklasa

w królestwie roślin

miejsce

pominające trawy, na przykład w podklasie

Commelindae

z mchami i paprotnikami. Charakterystyczną

rogożowatych (Typhaceae) i jeżogłówkowa-

równorzędne

cechą nasiennych jest nasienie czyli zalążek

tych (Sparganiaceae), którymi również zajmu­

rośliny, otoczony tkanką macierzystą i zaopat­

jemy się na końcu tej książki.

rzony w tkankę odżywczą, bogatą w substan­ cje

zapasowe.

Rośliny

nasienne

można

podzielić na dwie podgrupy (podgromady):

Rząd

nagonasienne

Poales

i

okrytonasienne.

Nagona-

sienne, do których należą między innymi drze­ wa i krzewy szpilkowe, mają na owocolistkach nagie zalążki, U okrytonasiennych, do których zaliczane są trawy, zawsze owocolistki obras­ tają zalążnię i zamykają całkowicie zalążek.

Rodzina

Aby nastąpiło zapłodnienie, pyłek spoczy­

Trawy

wający na znamieniu na zewnątrz zalążni mu­ si wrosnąć długą łagiewką do zalążni.

12

• Schemat miejsca traw w systematyce

(Poaceae)

roślin

13

Trawy - nasze najważniejsze rośliny uprawne Trawy stwarzają bezpośrednio lub pośrednio niezbędne do życia podstawy - również dla ludzi. Bardzo wiele gatunków traw jest rośli­ nami paszowymi dla zwierząt hodowlanych, dostarczających produktów spożywczych i ma­ teriałów do przeróbki technicznej. Każdy but skórzany reprezetuje przetworzoną biomasę roślinną, w której główny udział mają trawy. Niektóre trawy do dzisiaj wykorzystywane są w technice, jako surowce do wytwarzania pa­ pieru lub na plecionki albo sznurki. Znacznie większe znaczenie mają jednak zboża, które dostarczają główną część naszego roślinnego pożywienia, dosłownie nasz chleb powszedni. Wśród siedmiu najważniejszych pod wzglę­ dem gospodarczym roślin, tworzących podsta­ wę ludzkiego pożywienia, znajdują się cztery gatunki traw. Na czele tej listy są pszenica, kukurydza i ryż. Jednakże i wiele innych traw użytkowych, jak liczne gatunki jęczmienia, któ­ rego zbiory dochodzą do 300 milionów ton rocznie, jest przynajmniej w skali regionalnej znaczną częścią codziennego pożywienia. Bez obticie plonujących traw źle wyglądałoby wyżywienie ludzkości. Bezpośrednio z niektó­ rych traw uprawnych pochodzi cała masa dóbr konsumpcyjnych takich jak kawa zbożowa, pi­ wo, wódka, rum, arak. Pod pojęciem zbóż rozumiemy wszystkie roś­ liny uprawiane ze względu na nasiona zawie­ rające krochmal lub mąkę. W potocznym zna­ czeniu należy tu również gryka (rodzina rdestowate). Pod względem systematycznym poję­ cie to ogranicza się tylko do traw. Gatunki zbóż znajdują się w rodzajach włośnica (Setaria), palusznik (Digitaria), Eleusine, jęczmień (Hordeum), owies (Avena), proso (Panicum), chwastnica (Echinochloa), kukurydza (Zea), sorgo (Sorghum, Pennisetum), ryż (Oryza), ży­ to (Secale) i pszenica (Triticum). Jęczmień, owies, ryż, żyto i pszenica nazywane są rów­ nież zbożami chlebowymi. Środki spożywcze produkowane ze zbóż nazywane bywają cerealiami.

14

Pszenica Wszystkie obecnie uprawiane zboża są rośli­ nami szczególnie plennymi i zdatnymi do użyt­ ku, nie występującymi w tej formie w stanie dzikim. Pierwsze zboża, których ludzie używa­ li i które uprawiali od najdawniejszych czasów, przed nieomal 10000 laty, z pewnoś­ cią były dzikimi trawami. Droga od dzikiej trawy do rośliny uprawnej została wyjaśniona w wielu szczegółach dla pszenicy. Jej najważ­ niejsze etapy przedstawiono na załączonej obok tablicy ze schematem pokrewieństw. W ten zapewne sposób wyglądała ewolucja naszej obecnej pszenicy zwyczajnej (Triticum aestivum). Jak wykazują znaleziska kopalne, pszenica samopsza (Triticum monococcum) należy do najstarszych roślin uprawnych. Po­ wstała ona przypuszczalnie przez selekcję z dzikiej pszenicy samopszy, trawy szeroko rozprzestrzenionej w Azji Mniejszej. Oba ga­ tunki samopszy mają 14 chromosomów w dwóch zespołach po 7. Dla genomu pisze się formułę AA. Na podobnym obszarze co pszenica samo­ psza rośnie blisko z nią spokrewniona trawa Aegilops speltoides = Triticum speltoides, również z 14 chromosomami, które jednak w obu zespołach należą do SS. U tej trawy w okresie kwitnienia plewki otwierają się szczególnie szeroko, tak że pylniki i znamiona są łatwo dostępne. Z tego względu może się więc łatwo krzyżować z innymi gatunkami. Normalną drogą powstałaby krzyżówka o for­ mule AS. Z różnych genetycznych powodów jest ona niezbyt witalna i właściwie tylko wów­ czas zdolna do życia, gdy nastąpi podwojenie zbioru chromosomów AASS. Takie osobniki są tetraploidalne, ponieważ zawierają cztery ze­ społy chromosomów (z 28 chromosomami), w odróżnieniu od swych diploidalnych rodzi­ ców. Roślin o formule genomu AASS dotych­ czas jednak nie znamy; istnieje natomiast pszenica (Triticum timopheevi) o bardzo po­ dobnym zestawie genów AAGG.

Od tej pszenicy pochodzi prawdopodobnie dzika płaskurka (Triticum dicoccoides) z ge­ nomem AABB, a z niej drogą selekcji upraw­ na pszenica płaskurka (Jriticum dicoccum - również z AABB), Płaskurka jest również prastarym zbożem uprawnym znalezionym w wykopaliskach w Jerycho i Catal Huyuk (oba z 7- 6 tysięcy lat p.n.e.). Rolnicy z epoki kamienia ulepszyli tę jeszcze bardzo pierwo­ tną płaskurkę i stworzyli tym samym szereg lokalnych odmian, między innymi pszenicę długoościstą (Triticum turanicum) lub szcze­ gólnie bogatą w gluten pszenicę polską [Triti­ cum polonicum), ale także mającą do dziś duże znaczenie pszenicę twardą (Triticum dur urn). W trakcie ewolucji pszenicy musiała nastąpić co najmniej jeszcze raz krzyżówka dzikiego gatunku z takim, w którym nastąpiło podwoje­ nie liczby chromosomów. Jako rodzice wcho­ dzą w grę z jednej strony dzika płaskurka, która właśnie wnosi genom AABB, a z drugiej Aegilops squarrosa = Triticum tauschii z ge­ nomem DD. Normalny mieszaniec powstały z tych dwóch form musiałby mieć 14+7 = 21 chromosomów i wykazywać formę dziedzicz­ ną ABD, byłby jednak genetycznie bardzo niezrównoważony i z pewnością niepłod­ ny. Dopiero spontaniczne podwojenie na AABBDD przyniosło zdolną do życia, heksaploidalną roślinę. Taki proces podwojenia ge­ nomu nazywany jest przez genetyków alloploidyzacją. Alloploidalna (heksaploidalna) dzika trawa AABBDD nie jest znana. Heksaploidalne pszenice istnieją obecnie wyłącz­ nie jako rośliny uprawne w wielu odmianach, a mianowicie jako orkisz (Triticum spelta) i jako pszenica zwyczajna (Triticum aestivum). Okres czasu, w którym odbywało się przejście od pszenicy tetraploidalnej do heksaploidalnej datuje się zwykle z dokład­ nością do jednego wieku i przyjmuje się we­ dług rozmieszczenia znalezisk na koniec epoki kamienia. Kulturalny rozwój ludzkości zależał więc od zboża.

16

Ziarno zboża Ziarna zboża nie są nagimi nasionami, jak można by wnioskować z ich kształtu i konsys­ tencji, lecz owocami. Prosta zalążnia z tylko jednym zalążkiem po przekwitnięciu zwykle rozwija się w jednonasienny, suchy, niepękający owoc. Owocnia takiego niepękającego owocu łączy się w czasie dojrzewania z łupiną nasienia, przejmuje przez usztywnienie i szorskość jej funkcję i w końcu się z nią zrasta. Takie nasieniopodobne owoce zwane są ziar­ niakami. Przybierają one kształt typowy dla owoców traw i tym samym również dla zbóż. Każdy ziarniak pszenicy, jęczmienia lub żyta jest cudem morfologicznym. Dojrzałe ziarno ma na boku głęboką bruzdę. Jest to dawny szew brzuszny zalążni, a więc i strona, która w dojrzewającym kłosku jest zwrócona do plewki górnej, ewentualnie do osi kłosa. U pod­ stawy strony grzbietowej ziarna znajduje się nieco asymetrycznie wyciągnięta tarczka. Pod nią leży zarodek, kiełkująca roślina, z wyraź­ nie rozpoznawalnymi zalążkami korzenia i pę­ du. Największą część ziarna pod silną owoc­ nią (perykarp) i łupiną nasienną (testa) zajmu­ je tkanka odżywcza, bielmo (endosperma). Tu­ taj znajdują się upakowane w maleńkie zia­ renka całe zapasy skrobi ziarna zboża i więk­ szość rezerw białka. Zapasy te stanowią re­ zerwę dla zarodka i mają służyć jako pomoc przy rozpoczęciu kiełkowania, zanim pierwsze listki nie wybiją się przez grudki ziemi i nie będą mogły się same zaopatrywać drogą foto­ syntezy. Ten transport materii odbywa się przez warstwę tkanki (scutellum), która przyle­ ga bezpośrednio do bielma i odpowiada prze­ kształconemu liścieniowi. Pierwsze listki, roz­ wijane przez młode rośliny zbóż, są z morfo­ logicznego punktu widzenia już właściwymi liśćmi. Liścień pozostaje w ziarnie.

owocnia z łupiną warstwa aleuronowa bielmo (endosperma) scutellum (liścień) pochwa liściowa zawiązki liści stożek wzrostu odcinek osiowy zawiązek pędu zawiązek późniejszych korzeni warstwa palisadowa korzeń pierwotny pochwa korzeniowa zawiązek czapeczki korzeniowej miejsce przyczepu szypułki resztka micropylu resztka wiązki przewodzącej

miejsce przyczepu szypułki B u d o w a z i a r n a z b o ż a (pszenicy)

• Kwitnący khsek pszenicy (z lewej) i prze­ krój podłużny przez kiełkujące ziarno pszenicy (z prawej) z zabarwionym zarodkiem

17

Trawy (Poaceae)

i* kłos

wiecha kłosoksztattna

$fa

#2 wiecha

10000 gatunków traw (Poaceae) należących do ponad 600 różnych rodzajów tworzy jedną z najobszerniejszych rodzin w obrębie roślin kwiatowych. Za wyjątkiem wyrastających wy­ soko jak drzewa i dlatego silnie zdrewniałych bambusów, tworzących wtasną podrodzinę w obrębie Poaceae, trawy są roślinami ziel­ nymi. Niektóre gatunki zamykają cały swój cykl życiowy w ciągu jednego roku (wiechlina roczna). Inne kiełkują podczas lata lub jesieni, owocują jednak dopiero latem następnego ro­ ku (zboże ozime, stokłosa miękka). Większość jest gatunkami kilkuletnimi lub trwałymi, two­ rzą więc zdolne do przezimowania kępy, roze­ tki, rozłogi lub podziemne płożące się pędy. Na podstawie budowy źdźbła (łodygi) można łatwo i pewnie odróżnić trawy od innych po­ dobnych do traw roślin. Źdźbła traw są: - zawsze cylindrycznie okrągłe lub najwyżej bardzo mało spłaszczone, - podzielone na kolanka czyli węzły (nodia) i międzywęźla (internodia), przy czym zazwyczaj długość międzywęźli zwiększa się od dołu ku górze, - w międzywęźlach są na ogół puste i jedynie w węzłach wypełnione tkanką; tylko niewie­ le gatunków traw ma łodygi z rdzeniem, - zawsze dwustronnie ulistnione, to znaczy liście zmieniają się od węzła do węzła na przeciwległych stronach źdźbła. Od strony technicznej źdźbło trawy jest dosko­ nałą, nieomal mistrzowską konstrukcją. Przy znacznej, często ponad metrowej długo­ ści ma grubość zwykle poniżej 2 mm, a mimo to utrzymuje bogato rozgałęziony lub ścieśnio­ ny, w każdym razie dość ciężki kwia­ tostan. Jest to możliwe tylko dlatego, że w ścianie źdźbła znajdują się włókniste ele­

18

menty wzmacniające, które skutecznie za­ pobiegają złamaniu się źdźbła pod własnym ciężarem. Tylko bezpośrednio nad kolankami przerywa się ciąg włókien. Tu bowiem znaj­ dują się strefy wzrostu z tkankami zdolnymi do podziału, które z jednej strony popychają źdźbło ku górze, z drugiej mogą je wypros­ tować ze skośnego położenia. Jeżeli pociąg­ nąć za źdźbło, to z reguły urywa się ono nad kolankiem w strefie podziału komórek. Liście traw składają sie zawsze z dwóch różnych odcinków. Część nasadowa nazywa się pochwą liściową. Osadzona jest ona na kolan­ ku i otacza międzywęźle zachodzącymi na siebie brzegami prawie do wysokości następ­ nego kolanka. Zwykle pochwy liściowe są ot­ warte z jednej strony. Tylko u niewielu gatun­ ków traw (np. u gatunków drżączki i perłówki) zrastają się rurkowato. Górna część może być rozdęta. Na górnym końcu pochwa przechodzi w blaszkę liściową. W miejscu przejścia częs­ to znajduje się mały, skórzasty rąbek zwany języczkiem liściowym (ligula). Jego znaczenie nie jest dla nas jasne, lecz z powodu różno­ rodności wyglądu u różnych gatunków, poma­ ga w oznaczaniu. Przednia strona końca po­ chwy liściowej może być wyciągnięta w zaost­ rzone uszka. Blaszka liściowa może być płas­ ka lub zwinięta a nawet pofałdowana, ale za­ wsze jest wydłużona i z zaostrzonym wierz­ chołkiem. Ma typową równoległą nerwację, charakterystyczną dla roślin jednoliściennych. Każdy nerw liściowy jest wiązką przewodzą­ cą, służącą do transportu substancji pokarmo­ wych i konstrukcyjnego usztywnienia powierz­ chni blaszki. Smukła, wysoka trawa potrzebuje odpowiedniego zakotwiczenia w ziemi. W od­ różnieniu od roślin dwuliściennych nie rozwija się korzeń palowy lecz liczne korzenie przyby­ szowe od podstawy pędu, które z kolei tworzą korzenie boczne pierwszego i drugiego rzędu. W sumie powstaje dzięki temu system korze­ niowy znacznej długości. Stwierdzono, że cał­ kowita długość wszystkich korzeni wyrośniętej rośliny żyta wynosi prawie 80 km. Większość traw korzeni się płytko.

Przekrój przez pochwę liściową i źdźbło owsa ozimego (mikrofotografia w świetle spolaryzowanym)

Kwiaty na przykładzie traw oś kwiatostanu

W porównaniu z barwnie kwitnącymi roślina­ mi takowymi trawy mają kwiatostany raczej niepozorne ale nie pozbawione urody. Długie kłosy, wiechy kłosokształtne lub wiechy naszych traw łąkowych stanowią pod wzglę­ dem morfologicznym szczególne organy roś­ lin, których nie da się przeoczyć, nawet wów­ czas gdy brak im osobliwych kształtów i ży­ wych kolorów. Trawy, jako wiatropylne, mogą zrezygnować z sygnałów skierowanych do zwierząt poszukujących pyłku. Ich pyłek jest biernie przenoszony przez wiatr i prądy po­ wietrzne, dlatego muszą swe kwiatostany wy­ nieść dosłownie ponad powierzchnię liści. Tą drogą można uzyskać zapylenie tak samo skuteczne jak przy docelowym przenoszeniu pyłku przez pszczoły, trzmiele lub motyle, jeśli tylko odpowiedni gatunek występuje w danej okolicy wystarczająco licznie. Wspa­ niały kwiat z barwnym okwiatem nie speł­ nia tego zadania i byłby przeszkodą zarów­ no w startowaniu ziaren pyłku z worków pył­ kowych jak i przy lądowaniu ich na znamie­ niu innego kwiatu. Przy bliższym pozna­ niu, raczej skromnie ukształtowane kwiaty i kwiatostany traw okazały się w wysokim stopniu przystosowane do tego sposobu za­ pylania. Filogenetycznie wiatropylność jest cechą sto­ sunkowo pierwotną, Dla traw okazała się ona znacznie bardziej korzystna niż zapylenie przy pomocy owadów. Zbiorowiska trawiaste skła­ dają się zazwyczaj z ogromnej liczby osobni­ ków, a zatem przy zapylaniu potrzebowałyby odpowiednio dużo owadów, aby zdołały one zapylić wszystkie rośliny. Przystosowanie do wiatropylności wyraża się w niektórych szczególnych cechach bu­ dowy kwiatu traw. Dokładniejsza obser­ wacja wskazuje również, że stosunkowo pro­ sta konstrukcja kwiatu nie musi rezygnować z piękna szczegółów. Do dokładniejszego obejrzenia kwiatów traw potrzebna jest lu­ pa powiększająca 5-10 razy, jest ona zgoła niezbędna dla prawidłowego oznaczenia gatunku.

20

Jak każdy kwiat, również kwiat trawy, składa się ze słupka z dwoma (u niektórych gatunków z trzema) długimi, pierzasto rozgałęzionymi i przeważnie szkliście przezroczystymi zna­ mionami. Wychwytują one z powietrza unoszący się wokół pyłek. Pod słupkiem znaj­ dują się trzy, umieszczone na bardzo długich nitkach, zwykle zwisające pręciki (stamina) z żółtawymi lub czerwonawymi pylnikami, każ­ dy z dwoma połówkami pylnika (theka), w su­ mie z czterema woreczkami pyłkowymi. Poni­ żej pręcików leżą dwie, rzadziej trzy malutkie, podłużne łuszczki (lodiculae). Są to ciałka ja­ miste, które pobierając wodę zwiększają się znacznie i w ten sposób powodują otwarcie kwiatu. W skład kwiatu wchodzi wreszcie jeszcze je­ den organ łuskokształtny, plewka górna (pa­ ka). Druga plewka, plewka dolna (kmma) tworzy przysadkę kwiatu trawy. W porównaniu ze wspaniale ukształtowanym kwiatem tulipa­ na czy róży, kwiat trawy ogranicza się do najbardziej koniecznych funkcji zapylenia przez wiatr. Tylko rzadko kwiaty traw występują pojedyn­ czo, jak u perłówki jednokwiatowej. Przeważ­ nie wiele kwiatów zgrupowanych jest gęsto obok siebie i tworzy kwiatostan częściowy - kłosek. Kłoski mogą być bardzo małe jak u mietlic, ale też mogą mieć długość kilku centymetrów jak u owsa. Bez lupy widać je jako zbite, niekiedy raczej okrągtawe lub w innych przypadkach wydłużone części skła­ dowe kłosa lub wiechy. W kłosku każdy poje­ dynczy kwiatek znajduje się w kącie własnej plewki dolnej. U podstawy kłosek objęty jest górną i dolną plewą (gluma). Obie plewy można traktować jako przysadki kwiatowe częściowego kwiatostanu. Ich długość i ukształtowanie stanowią ważne cechy sys­ tematyczne do oznaczania gatunków. Cały kłosek składa się zawsze z dwóch plew, pew­ nej liczby plewek dolnych (zależnie od liczby kwiatów) i po jednej piewcę górnej w każdym kwiecie. Na schemacie przedstawiono kłosek dwukwiatowy.

zewnętrzna i wewnętrzna okrywa kwiatowa zewnętrzny pręcik

wewnętrzny pręcik słupek trójdzielny

przysadka kwiatowa

oś kłosa

plewka górna zewnętrzny pręcik Budowa kłoska trawy (schematycznie; wszystkie osie rozciągnięte) łuszczki prosty (niezłożony) słupek (u góry) i trawy (u dołu) plewka dolna

Schemat kwiatostanów traw

0 kolba

kłos

wiecha kłoso kształtna

21

Porównanie budowy kwiatu trawy z budową kwiatu rośliny owadopylnej wskazuje na cha­ rakterystyczne podobieństwa i cechy różniące. Różnice widoczne są najwyraźniej przy poró­ wnaniu diagramu np. stokłosy (rodzina Poaceae) i złoci łąkowej (rodzina Liliaceae). Złoć ma budowę kwiatu typową dla większości roślin jednoliściennych z jednym zewnętrznym i jednym wewnętrznym okółkiem okryw kwia­ towych, po trzy elementy w każdym okółku, następnie z zewnętrzym i wewnętrznym okół­ kiem pręcików (razem sześć pręcików) i jed­ nym centralnym słupkiem. Wszystkie części poszczególnych okółków spełniających te sa­ me funkcje są geometrycznie dokładnie roz­ mieszczone. Człony składowe wewnętrznego okółka znajdują się zawsze w przerwach mię­ dzy elementami okółka zewnętrznego. Kwiat trawy można scharakteryzować jako modyfikację tego wzoru podstawowego (patrz również opis sitowatych str. 172 i turzycowatych str. 192). Największe przekształcenie wy­ kazuje okrywa kwiatowa. Jej zewnętrzny okółek składa się tylko z plewki górnej, która skierowana jest zawsze stroną grzbietową ku osi kłoska i wyraźnie zrośnięta z dwóch uprze­ dnio osobnych listków. U niektórych nieli­ cznych traw tropikalnych do dziś jeszcze wy­ stępują zawsze rozdzielone plewki górne. Człony wewnętrznego okółka są jeszcze bar­ dziej przekształcone. Pozostają z niego zaled­ wie obie łuszczki. Ich ustawienie względem plewki górnej i pręcików zdradza między in­ nymi ich pochodzenie liściowe. W trakcie filogenetycznego rozwoju kwiatu traw zredukowane zostały również pręciki: z obu okółków pozostał tylko pierścień zewnę­ trzny z trzema pręcikami. Trójdzielny słupek liliowatych przemienił się u traw w pojedyn­ czy; zawiera on tylko jeden zalążek. We wszy­ stkich funkcjach kwiatu zaistniały zatem prze­ kształcenia i zmiany. W sumie jednak nie są one aż tak duże, żeby nie można było wy­ prowadzić wtórnie uproszczonego kwiatu tra­ wy od podstawowego typu kwiatu roślin jedno­ liściennych. Dopiero takie porównanie spra­

22

wia, że stają się zrozumiałe przekształcenia kwiatu traw i ich filogenetyczne powiązania. Od kloska do całego kwiatostanu Pojedynczy kłosek trawy jest w zasadzie wie­ lokwiatowy i stanowi mały kwiatostan (kwiato­ stan częściowy). Liczniejsze lub bardzo liczne kłoski skupiają się w duże kwiatostany, stano­ wiące typowy obraz kwitnących traw. Przy tym jest wiele możliwości tego skupiania się, sta­ nowią one jednocześnie ważne cechy rozpo­ znawcze i umożliwiające oznaczenie. W naj­ prostszym przypadku bezogonkowe kłoski osadzone są na osi kwiatostanu. Takie kwiato­ stany nazywamy kłosami. Ściśle biorąc kłosek powinien być jednokwiatowy, ale u traw nie zważa się na takie ograniczenie. Wiele traw ma swe kłoski na długich, wielokrotnie rozga­ łęzionych gałązkach bocznych. Takimi kwiato­ stanami są wiechy mogące u niektórych ga­ tunków osiągać duże rozmiary. Gałązki bocz­ ne mogą być również bardzo krótkie. Wówczas kwiatostan jest wprawdzie wiechą, ale na pierwszy rzut oka wygląda jak kłos i nazywa się go wiechą kłosokształtną. Dopiero po przegięciu takiej wiechy kłosokształtnej rozpoznaje się dokładniej rozga­ łęzienia. Jedynie u niewielu traw występują kwiatostany graniaste, w których kłoski siedzą na długich, ale zawsze nierozgałęzionych ga­ łązkach bocznych. Jeżeli szypułki kiosków skierowane są w jedną stronę, mówimy o gro­ nie jednostronnym. Trawami palczastymi nazywane są wreszcie takie gatunki, u których liczne kłosy zgrupowane są na końcu źdźbła i wyglądają niby palce u ręki. Kolba (jak u ku­ kurydzy) powstaje jako przekształcenie kłosa przez powiększenie tkanki osi kwiatostanu.

• Z lewej u góry: kwiat wyczyńca męski, u dołu żeński • Z prawej u góry znamiona i antheridia w kwiatostanie rajgrasu • Ł/ dołu: kwiatostan stokłosy; z lewej kwiat męski (żółty), z prawej kwiat żeński

Stokłosa prosta Bwmus erectus j \ _ _ _ _ / / W y g l ą d : trawa trwała, rosN I M y ^ j - n ą c a w gęstych kępach. UkoK H. --- rżenia się do głębokości I LU-JJ - J g g cm^ wytrzymuje suszę O ^ ^ - ^ I U ^ i zimno. Źdźbła wysokości \ u i \ w ) J 40-120 cm, sztywno wyprostoKsIflLff] wane, cienkie lub mocne, \jjw przeważnie nieowłosione z 3lffi -4 kolankami. Liście wąskie, W żółtawozielone lub szarozie] I lone, blaszki liściowe długoś^ < L L U ^ f I L ci do 30 cm, luźno owłosio­ ne, długo i cienko zaostrzone, ne, liście od­ ziomkowe w czasie suszy często zwinięte, na brzegach orzęsione. Języczek liściowy długo­ ści 1-3 cm, ząbkowany, bez uszek. Pochwy liściowe rurkowato zamknięte, u dołu odstająco owłosione. Wiechy z gęsto ustawionymi, wyprostowanymi gałązkami (nazwa!). Kłoski wąskie, długości 20-40 mm, lekko spłaszczo­ ne, jasnobrązowoczerwonawe. Plewy zróż­ nicowane, u dołu wąskie 1-nerwowe, u góry szersze 3-nerwowe. Plewki dolne na wierz-

chołku ościste, ość 2-8 mm. Pylnik 4-6 mm długości, żółty. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: przepuszczalne, luźne, dość suche, zasadowe gleby, wskaźnik siedliska ubogiego, zasobnego w wapń. Typowa trawa ekstensyw­ nie użytkowanych ubogich muraw nawapien­ nych i suchych łąk rajgrasowych, której rozrost wzmaga koszenie, a hamuje przez wypas. Rozmieszczenie: Europa (w Alpach do 1300 m n.p.m.), płd.-zach. Azja, płn.-zach. Afryka. Uwagi: stokłosa prosta wraz z kłosownicą pie­ rzastą (Brachypodium pinnatum) rozprzest­ rzenia się szybko na leżących odłogiem, nie­ gdyś wypasanych ubogich murawach na­ wapiennych. Jej twarde, włókniste źdźbła i liś­ cie gromadzą się w postaci nierozkładalnego wojłoku w murawach, co prowadzi do wycofy­ wania się gatunków swiatłoiubnych. Ubogie murawy nawapienne zamieszkują liczne za­ grożone gatunki zwierząt i roślin, powinny więc być pielęgnowane (np. przez wypas owiec), aby zapewnić ich istnienie.

Stokłosa galęzista Bwmus ramosus

Stokłosa żytnia Bwmus secalinus

t

Wygląd: trawa trwała, rosnąca w małych kępkach. Źdźbło wy­ prostowane lub wzno­ szące, 50-120 cm wy­ sokości. Pochwy liś­ ciowe rurkowato wą­ skie, gęsto i długo owłosione, z krótkimi zaostrzonymi uszkami. Języczek liściowy 1-3 mm długości, drobno piłkowany, skórzasty. Blaszki liściowe zaost­ rzone, długości 10-25 cm i szerokości 10 mm, płaskie, słabo owłosione lub prawie nagie, lekko szorstkie. Wiechy długości do 20 cm, ze zwisającymi gałązkami. Kłoski do 2 cm długo­ ści, 3-5-kwiatowe, ku szczytowi zwężone, spłaszczone. Plewka dolna 3-nerwowa, na wierzchołku z ością długości 5-8 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: zasobne w próchnicę, cieniste lasy liściaste i zarośla, przeważnie na płytkich gle­ bach nawapiennych. Preferuje lasy bukowe. Rozmieszczenie: Europa oprócz Skandynawii.

24

Wygląd: jednoroczna lub dwuletnia trawa ze źdźbłami pojedynczymi lub rosnącymi w luźnych kępkach. Źdźbła wysokości 30-120 cm, cien­ kie, dość sztywne, gładkie. Pochwy liściowe rurkowate, po stronie grzbietowej za­ okrąglone, prawie nagie. Ję­ zyczki liściowe długości 1-2 mm, lekko ząbkowane. Blaszki liściowe płaskie, długości 10-25 cm i szerokości do 10 mm, zao­ strzone, szorstkie, luźno owłosione, wyprosto­ wane. Wiecha początkowo wyprostowana, póź­ niej lekko zwisająca, do 20 cm długości, zielonkawopurpurowa. Gałązki wiechy nagie, z 1-4 kłoskami. Kłoski długości do 2 cm, spłaszczo­ ne, 4-10-kwiatowe. Plewki dolne 7-nerwowe, w pobliżu wierzchołka z ością 6-8 mm długą. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: wśród zbóż, na brzegach dróg. Rozmieszczenie: cała Europa, coraz rzadsza.

Stokłosa polna Bromus anensis

Stokłosa łuskowata Bromus squarrosus

Wygląd: trawa do 100 cm wy­ sokości, jednoroczna, rosną­ ca w luźnych kępach lub poje­ dynczo. Liście z pochwami rurkowatymi, zamkniętymi na stronie brzusznej, długo kosmkowato owłosionymi. Bla­ szki liściowe szerokości 2-5 mm, długie na 5-20 cm miękko owłosione. Języczki liściowe 2-4 mm, ząbkowane Wiechy luźne, rozpierzchłe często przewieszone. Ktoski lekko spłaszczo­ ne, długości 10-20 mm, 4-10-kwiatowe, plewki dolne z 2 krótkimi ząbkami, pomiędzy nimi wychodzą ości długie na 7-10 mm, często odgięte na zewnątrz. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na umiarkowanie suchych, żyznych, piaszczysto-gliniastych glebach, na miejscach ruderalnych, polach, ugorach. Rozmieszczenie: Europa, Azja o umiarko­ wanym klimacie, zawleczona do Ameryki Pn.

Wygląd: trawa jednoroczna lub dwuletnia, rosnąca w luź­ nych kępkach lub pojedynczo, 30-60 cm wysokości. Pochwy liściowe zamknięte, rurko­ wate, dolne silnie owłosione. Blaszki dolnych liści z gęsty­ mi krótkimi włoskami, wyższe luźno owłosione. Wiechy dłu­ gości 10-20 cm, luźne, słabo rozgałęzione lub groniaste, ' KL zwisające, często w jedną stronę. Gałązki wiechy 3-15 cm długości, z 1-2 szeroko jajowatymi Moskami. Dolna plewka 3-5-nerwowa, górna 5-9-nerwowa. Plewka dolna zaokrąglona na grzbiecie, z ością długości do 12 mm, po wyschnięciu odchylają­ cą się na zewnątrz, skręconą. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: słabo porośnięte, ciepłe, suche miej­ sca ruderalne, brzegi dróg, rumowiska, na żyz­ nych glebach piaszczystych i żwirowatych. Rozmieszczenie: pd. i pd.-wsch. Europa.

Stokłosa płonna Bromus sterilis

Stokłosa dachowa Bromus tectorum

Wygląd: trawa jednoroczna lub dwuletnia, rosnąca w luź­ nych kępkach. Źdźbła wyso­ kości 30-60 cm. Blaszki liścio­ we długości do 25 cm, 2-7 mm szerokości, delikatnie zaostrzone, luźno owłosione. Języczki liściowe 2-4 mm dłu­ gości, lekko rozcięte, pochwy liściowe rurkowato zamknię­ te, miękko owłosione. Źdźbło pod wiechą nagie, wiecha du­ ża, luźna, gałązki wiechy nagie, szorstkie, roz­ postarte. Ktoski zwisłe, po otwarciu klinowate. Plewki dolne z dwoma ząbkami, spomiędzy których pod wycięciem wychodzi ość 15-30 mm długości, szorstka. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: na glebach przepuszczalnych, piaszczystych, żyznych, w krótkotrwałych, luź­ nych zbiorowiskach ruderalnych, na drogach. Rozmieszczenie: na nizinach, do średnich po­ łożeń górskich w Europie i pd.-zach. Azji.

Wygląd: trawa jednoroczna, 10—60 cm wysokości, rosnąca w luźnych kępach lub poje­ dynczo. Blaszki liściowe dłu­ gości do 20 cm, szerokości 2-4 mm, miękko owłosione, zwykle zaostrzone. Języczki liściowe długości 3-5 mm, zą­ bkowane. Pochwy liściowe ru­ rkowate, zamknięte na stro­ nie brzusznej, miękko owło­ sione. Źdźbło pod wiechą kró­ tko owłosione. Wiecha nieco ściągnięta, jednostronnie zwisająca. Gałązki wiechy miękko owłosione, gęste. Ktoski zwis­ łe, klinowate po otwarciu, długie na 25-35 mm. Plewki dolne z dwoma ząbkami, ość wychodzi pomiędzy nimi pod wcięciem, 10-18 mm dłu­ gości, szorstka. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: suche, ciepłe, miejsca ruderalne. Występowanie: Europa, obszar śródziemno­ morski.

26

27

Stokłosa miękka Biomus mollis

t

Wygląd: trawa bardzo bogata w formy, je­ dnoroczna lub dwu­ letnia, tworząca luź­ ne kępy o nielicznych źdźbłach, często ro­ snąca pojedynczo. Źdźbło z 2-5 aksamit­ nie owłosionymi ko­ lankami, poza tym nagie, 20-60 cm wysokości, nierozgałęzione, wyprostowane. Liście sza­ rozielone, z krótką i gęsto zamszowato owło­ sioną pochwą liściową. Blaszki liściowe mięk­ ko owłosione, długie do 20 cm, szerokie 2-7 mm, wiotkie, bez uszek u podstawy blaszki. Języczek liściowy 1-2 mm, słabo ząbkowany. Wiecha gęsta, wyprostowana nieco rozga­ łęziona, przy dojrzewaniu nieco ściągnięta i lekko zwisła. Na bardzo suchych siedliskach niekiedy formy głodowe tylko z 1 Woskiem. Gałązki wiechy delikatnie owłosione. Kłoski jajowate lub wydłużone, zaokrąglone, nieco spłaszczone, długości 10-20 mm, 5-9-kwiato-

we. Plewa dolna podłużnie jajowata, górna owalna, obie zaostrzone. Plewka dolna z za­ okrąglonym grzbietem i wąskimi, jasnymi skórzastymi brzegami, 7-9-nerwowa, przeważnie owłosiona, na wierzchołku z 2 krótkimi ząb­ kami, między którymi blisko od wcięcia odcho­ dzi ość długości 5-10 mm, szorstka. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: żyzne gleby piaszczysto-gliniaste, zniszczone miejsca ruderalne, brzegi dróg i miedze. Rozmieszczenie: częsta w całej Europie, w za­ chodniej Azji, zawleczona do Ameryki Północ­ nej i Południowej, a także do Australii. Uwagi: na łąkach świeżych lub nieco suchszych gatunek ten uchodzi za wytrzymały, plenny i mało wartościowy chwast, ponieważ liście szybko żółkną i wysychają. Zwłaszcza na łąkach słabo porośniętych rozprzestrzenia się szybko przez samosiew, ponieważ z regu­ ły osiąga dojrzałość ziarna jeszcze przed sia­ nokosami, Wczesne skoszenie, jeszcze przed dojrzewaniem ziarna może ją usunąć z łąki.

Stokłosa bezostna Biomus inermis

Stokłosa graniasta Bromus rdcemosus

\ i|k \i « Tj M W,\ , |M \hM \W YM ]|

Wygląd: trawa wysokości 30-150 cm, trwała, tworząca murawy poprzez rozłogi. Liście płaskie, nagie, szerokości 5-9 mm, blaszki i pochwy liściowe nagie, pochwy liściowe zamknięte, rurkowate. Języczki liściowe niepozorne. Wiecha duża, o gałązkach wyprostowanych lub rozpierzchłych, wielokłoskowych. Kłoski podłużne, wrzecionowawate, 20-30 mm, Plewka dolna bez ości (nazwa!), niekiedy jed­ nak krótko zaostrzona lub nawet z 2-4 mm ością (!), która wychodzi poniżej końca wierz­ chołka plewki. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: ciepłe, suche, żyzne, spiaszczone gliny, przede wszystkim brzegi dróg, zarośla, ruderalne półsuche murawy, na wysypiskach. Rozmieszczenie: Europa i Azja na obszarach o klimacie kontynentalnym.

28

Wygląd: trawa jednoroczna, słabo się krzewiąca, wyso­ kości 30-100 cm, nie rozgałę­ ziająca się. Liście zielone, blaszki liściowe długie do 20 cm, do 5 mm szerokie, równo­ miernie zaostrzone. Podsta­ wa blaszki bez uszek. Języcz­ ki liściowe 1-3 mm długie, zą­ bkowane. Dolne pochwy liś­ ciowe owłosione, górne gładkie lub ku dołowi szorstkie. Wiechy krótkie, do ok. 10 cm, wyprostowane, przy dojrzewaniu nieco ściągnięte. Gałązki wiechy długości 1-3 cm, szorstkie. Kłoski podłużnie owalne. Plewka dolna wycięta, ość wychodząca blisko pod tym wycięciem. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na glebach wilgotnych lub świe­ żych, żyznych, ubogich w wapń. Charakterys­ tyczna dla łąk wilgotnych i mokrych. Rozmieszczenie: Europa, zawleczona do Ameryki Północnej.

<«S

i^jgyy^y

Bmmus diandrus Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca w kępkach lub poje­ dynczo, wysokości 30-80 cm. Źdźbła wzniesione lub roz­ łożyste, gładkie, pod wie­ chami delikatnie owłosione. Pochwy liściowe rurkowate, zamknięte, luźno owłosione. Blaszki długości do 25 cm, szerokości 4-8 mm, równo­ miernie zaostrzone. Języczek liściowy 3-6 mm, ząbkowany. Wiechy duże, luźne, pochylone, gałązki wiechy w pęczkach, do 10 cm, szorstkie, z 1, rzadziej 2 Woskami. Kłoski pochylone, owalne, spłaszczone. Dolna plewa z 1-3 nerwami, górna 3-5 nerwami. Plewka dolna na wierzchołku delikatnie ząb­ kowana. Tęga między ząbkami. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: siedliska otwarte, suche, żyzne, przy drogach, na miejscach ruderalnych. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, Europa, Ameryka Pn. i Pd., Australia. Brachypodium phoenicoides Wygląd: trawa wieloletnia; kłącze rozgałęzione, źdźbło wzniesione wysokości 50-80 cm. Języczek liściowy tę­ py długości 1-2 mm. Pochwy liściowe przylegające. Blasz' PL ki liściowe długości 10-40 cm, płaskie i szerokie do ok. 3-5 mm lub zrolowane i wtedy nieco sztywne, szerokości do 1,5 mm; niektóre nerwy liś­ ciowe wyraźniej wystają niż inne. Kłoski na krótkiej szypułce, kwiatostan groniasty. Grono długości 15-20 cm, wąskie, wyprostowane, z 6-9 nieco oddalonymi Wos­ kami. Kłoski 30-60 mm długości, często nieco sierpowato zakrzywione. Plewki dolne dłu­ gości do 10 mm, na wierzchołku zwężające się, zakończone kolcowało lub bardzo krótko (do 2,5 mm) ościste. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: suche biotopy, ugory, brzegi dróg. Rozmieszczenie: Europa Południowa, rzadka.

30

Bromus madritensis Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca w luźnych kępkach lub pojedynczo, z wyprosto­ wanym, gładkim, pod wiechą niekiedy delikatnie owłosio­ nym źdźbłem. Pochwy rur­ kowato zamknięte, górne na­ gie, dolne delikatnie owłosio­ ne. Blaszki liściowe do 20 cm, szerokości 2-5 mm, równo­ miernie zaostrzone. Języczek liściowy 1-4 mm, ząbkowany. Gałązki wiechy wyprostowane, ściągnięte, dłu­ gości 5-15 cm, w pęczkach, z 1-2 kioskami. Kłoski płasko ścieśnione, stożkowate, odstające. Dolna plewa z 1 nerwem, górna z 3 nerwami. Plewka dolna zaokrąglona na grzbiecie, z dwo­ ma ząbkami, długości 12-18 mm, szorstka ość wystaje tuż pod wycięciem między ząbkami. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: żwirowiska, przy drogach. Rozmieszczenie: Europa Zachodnia, obszar śródziemnomorski, pd.-zach. Azja, Iran. Brachypodium distachyon Wygląd: trawa jednoroczna o wysokich na 2-15 cm, kolankowato wznoszących się lub sztywno wyprostowanych źdźbłach, przeważnie w ma­ łych luźnych kępkach. Języ­ czek liściowy długości najwy­ żej 1 mm lub go brak. Pochwy liściowe wąsko przylegające. Blaszki liściowe długości 1-12 cm i szerokości do 4 mm, szarozielone i gęsto owłosione. Kłoski na bardzo krótkich szypułkach; stąd kwiatostan stanowi grono długości 2-4 cm i szerokości 1 cm. Kłoski stojące dwóch rzędach, skrętoległe, wyraźnie zbite, długości 20-30 mm, ciemnozielone lub szaro­ zielone, nagie lub owłosione, odstające od osi kwiatostanu. Plewka dolna długości do 10 mm. Ość prosta, 7-15 mm długości. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: suche murawy, ugory. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski.

Kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum Wygląd: trawa trwata, żółtozielona, wysoko­ ści 30-120 cm, z pod­ ziemnymi rozłogami, tworząca gęste sku­ pienia lub duże płaty (kolonie pędów). Źdźbła nagie. Po­ chwy liściowe przeważnie nagie. Blaszki liś­ ciowe długości do 40 cm, równomiernie zaost­ rzone, szerokości 6-8 mm, wiotkie, żółtozielo­ ne, na brzegach orzęsione rzęskami niejedna­ kowo długimi i w nieregularnych odstępach, na blaszce szorstko słabo owłosione. Języczki liściowe tępe. Pochwy liściowe nagie, dolne czasami słabo owłosione. Kłosy wzniesione, o 6-8 kłoskach. Kłoski lekko spłaszczone, skierowane szerszą stroną ku osi kłosa. Plewka dolna z krótką ością. Ości zawsze krótsze od plewek, szorstkie. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na suchych lub umiarkowanie świe­ żych glebach gliniastych. Odporna na spasa­

nie, wapieniolubna, wskaźnik ubogich pół­ suchych muraw. Rozmieszczenie: Europa, południowo-zachodnia Azja, północno-zachodnia Afryka. Uwagi: ze względu na szorstkie i owłosione liście unika jej większość pasących się zwie­ rząt, tak że - uprzywilejowana konkurencyjnie - jest powszechnym, charakterystycznym gatunkiem nawapiennych, ekstensywnie wy­ pasanych ubogich muraw. Głęboko w ziemi zakorzenione rozłogi także dobrze chronią ją przed występującymi niekiedy pożarami. Mo­ że już krótko po wypaleniu z przetrwałych podziemnych organów wypuścić na nowo czę­ ści nadziemne i w ten sposób szybko sama zasiedlić powierzchnie zwolnione przez inne konkurujące gatunki. Na leżących odłogiem ubogich murawach nawapiennych jej trudno rozkładająca się substancja organiczna z liści i źdźbeł przyczynia się, przez wytworzenie zbitej darni do ustępowania światłolubnych gatunków.

Kłosownica leśna Brachypodium sylvaticum Parapholis strigosa Wygląd: trwała, osiągająca wysokość 60-120 cm trawa le­ śna, rosnąca w gęstych kę­ pkach. Źdźbła z 4-5 kolanka­ mi, tuż nad nimi, pod nimi tPL i na nich puszysto owłosione, poza tym nagie. Pochwy li­ ściowe luźno odstająco owło- sione. Blaszki liściowe naji ^ szersze w dolnej części (4\ (E—12 mm), zwężające się w kierunku pochwy liściowej, owłosione, wiotkie i grzywiasto zwisające. Ję­ zyczek liściowy tępy. Kłos zwisły. Kłoski nieco spłaszczone, szerszą stroną skierowane do osi kłoska. Plewka dolna z długą ością. Ość dłuższa od plewki, szorstka. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: na próchnicznych glebach świeżych lub wilgotnych, żyznych, w lasach liściastych, na porębach, brzegach lasu. Rozmieszczenie: Europa, obszary Azji o umiar­ kowanym klimacie, północno-zachodnia Afryka.

32

Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca w luźnych kępkach lub pojedynczo o źdźbłach ro­ zesłanych, pokrzywionych lub wyprostowanych. Źdźbła za­ KW zwyczaj rozgałęzione, dość cienkie, wysokości 10-40 cm, z wieloma kolankami, gład­ kie. Języczki liściowe dłu­ gości 1 mm, bardzo drobno ząbkowane. Pochwy liściowe gładkie, nieowłosione, za­ okrąglone na stronie grzbietowej. Blaszki liś­ ciowe długości 1-6 cm, do 2,5 mm szerokości, zaostrzone, płaskie, szarozielone, nieowłosio­ ne, na nerwach szorstkie. Kłosy dość sztywne, proste lub pokrzywione, długości 2-20 mm. Kłoski stojące w zagłębieniach osi, długości 4-6 mm. Gatunek bogaty w formy. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: słone namuły, łąki nadmorskie. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski i wzdłuż wybrzeży atlantyckich aż po Bałtyk.

Życica I nowa Lolium remołum Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca pojedynczo lub w lu­ źnych kępkach, wysokości 20-60 cm, bez pędów płonych. Źdźbło cienkie, bardzo smukłe, proste lub nieco pogięte wzniesione, w górnej części zazwyczaj szorstkie. Języczek liściowy do 2 mm W długości, całobrzegi. Pochwy W K W liściowe przeważnie gładkie i przylegające, żółtawozielone. Blaszki liściowe szero­ kości 2-3 mm, gładkie lub na wierzchniej stro­ nie lekko szorstkie, jasnozielone. Kwiatostan kłosowaty, wzniesiony. Kłoski długości 7-10 mm, 4-8-kwiatowe, jasnozielone, począt­ kowo bardziej ścieśnione, później szeroko eliptyczne. Plewy wyraźnie krótsze od Wo­ sków, zwykle osiągające 7-9 mm długości. Plewki dolne długości do 5 mm i szerokości 2 mm, zawsze bez ości.

Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: życica Inowa lubi świeże, żyzne gle­ by gliniaste i ilaste. Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona w Europie Środkowej, ale jednak nierodzima. Uwagi: życica Inowa ma opinię, podobnie jak blisko spokrewniona z nią życica roczna, ga­ tunku lekko trującego. Była ona niegdyś typo­ wym chwastem upraw lnu. Jednorocznym cyk­ lem życiowym doskonale dopasowała się do rytmu jego uprawy. Jej smukły, wysoki pokrój trudny był do odróżnienia wśród lnu. Takie dzikie rośliny, które ekologicznie i w pewnej mierze również fizjonomicznie przystosowały się do określonych roślin uprawnych i z nimi się rozprzestrzeniają nazywamy chwastami mimetycznymi. Ze względu na wzrastające stosowanie herbicydów, a także z powodu zmniejszenia roli uprawy lnu w środkowej Eu­ ropie życica Inowa w znaczym stopniu została ograniczona. Obecnie jest ona gatunkiem za­ grożonym, na niektórych terenach już niemal całkowicie wyginęła.

Życica roczna Lolium temulentum Wygląd: trawa jednoroczna rosnąca pojedynczo lub w lu­ źnych kępach, bez pędów płonych. Źdźbła gładkie, nie­ kiedy pod kłosem szorstkie, sztywno wzniesione. Pochwy liściowe przeważnie szorst­ kie. Blaszki liściowe nagie długości do 40 cm i szeroko­ ści 3-13 mm, płaskie, z moc­ nym, krótkim ostrym wierz­ chołkiem. U nasady blaszki z wąskimi, odstającymi, sierpowatymi uszkami. Kłos wzniesiony, długości 10-30 cm, sztywny. Osadka kłosowa wężyko­ wato powyginana, spłaszczone kłoski na ma­ łym trzoneczku, wąską stroną siedzące we wcięciach osi, długości 12-16 mm. Dolna ple­ wa występuje tylko w najwyższych kłoskach, górna plewa wystaje ponad wierzchołek kłoska. Plewki dolne tępe, na stronie grzbietowej zaokrąglone, na wierzchołku sercowato wycię­ te, ość długości do 20 mm.

34

Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Rozmieszczenie: gatunek bardzo rzadki, w uprawach zbóż jarych na świeżych lub wil­ gotnych, żyznych, zasadowych glebach glinia­ stych lub lessowych. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, z uprawą zboża zawleczony na wszystkie tere­ ny o umiarkowanym klimacie, silnie zagrożony. Uwagi: życica roczna jest bardzo starym chwastem upraw zbożowych, jeszcze z cza­ sów egipskich. Ze względu na trujące właś­ ciwości ziaren była zawsze zwalczana jako niepożądana roślina zielna. Trucizna pochodzi jednak nie od życicy lecz od grzyba, rosnące­ go na ziarnie i tam wydzielającego trujący alkaloid (temulinę). Spożycie zatrutej mąki po­ woduje zawroty głowy i osłabienie. W klimacie śródziemnomorskim życica jest związana ze stałą uprawą zboża, ponieważ jej nasiona le­ żące w ziemi mają ograniczoną czasowo zdol­ ność kiełkowania. Za pomocą nowoczesnego czyszczenia ziarna zbóż można skutecznie usuwać jej nasiona.

Życica wielokwiatowa Lolium multiflorum Wygląd: trawa jednoroczna lub dwuletnia, w dogodnych warunkach klimatycznych rów­ nież trwała, zimozielona, jed­ nak wrażliwa na mróz. Źdźbła wysokości 30-80 cm, pojedyn­ cze, mocne, gładkie, nieowłosione, pod kłosem często szo­ rstkie. Blaszki liściowe sto­ pniowo zwężające się ku wieKt. rzchołkowi, w stadium pąka zwinięte. U podstawy blaszki liściowej krótkie, wyraźne, wydłużone, odstające uszka. Języcz­ ki liściowe krótkie, pochwy liściowe szorstkie. Liście gładkie, nieowłosione. Kłos do 30 cm długości, wyprostowany, często zwisły, kłoski długości 8—25 mm, spłaszczone, wąską stroną skierowane ku osadce kłosowej, cały kłos spłaszczony. Oś wężykowato powyginana, kło­ ski jednak odstające, siedzą słabo wciśnięte w zakola osi, w okresie kwitnienia wyraźnie odstające. Kłoski wielokwiatowe (5-15). Plewka dolna przeważnie z wyraźną ością, która

dochodzi do długości 10 mm i odstaje pod wierzchołkiem plewy. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na świeżych, żyznych, średnio cięż­ kich glebach gliniastych, w zruderalizowanych murawach, na miedzach, wysypiskach. Rozmieszczenie: środkowa i południowa Euro­ pa, północno-zachodnia Afryka, południowo-zachodnia Azja. Uwagi: życica wielokwiatowa znajdująca się w handlu w wielu odmianach jest ważnym, szybko rosnącym i plennym gatunkiem tak zwanych upraw paszowych; np. życica wielo­ kwiatowa sensu stricło: w sprzyjających warunkach klimatycznych i siedliskowych, przy intensywnym nawożeniu azotem i dosta­ tecznym nawodnieniu szybkie, bogate przyro­ sty umożliwiają w środkowej Europie 6-krotne sianokosy w ciągu roku. Życica westerwoldska: wcześnie strzela w źdźbło, poza tym tak samo jak poprzednia. Życica oldenburgska: krzyżówka L. perenne i L multifolium, twardsza i trwalsza niż pierwsza.

Życica trwała Lolium perenne Wygląd: trawa trwała, ciemno­ zielona, połyskująca, mająca również pędy płonę, rosnąca w luźnych kępkach. W warun­ kach klimatu oceanicznego zi­ mozielona i dlatego dość wra­ żliwa na mróz. Źdźbła gładkie, z nielicznymi kolankami, wy­ prostowane, luźno rozpostarte albo wznoszące się łukowato, KL wysokości 10-70 cm, często silnie się krzewią i tworzą zwarte murawy. Liście, podobnie jak pęd, zupełnie nagie, w stadium pąków pofałdowane. Blaszki liścio­ we szerokości 2-4 mm, na stronie wierzchniej z licznymi podłużnie biegnącymi bruzdami, stąd z wierzchu szorstkie, od spodu gładkie, zaostrzone. U nasady blaszki liściowej wyraź­ ne, krótkie uszka. Języczek liściowy prawie 1 mm, tępy. Kłoski sztywno wzniesione, często lekko zgięte. Osadka kłosowa biegnąca węży­ kowato, liczne spłaszczone długości 7-20 mm, podługowato owalne kłoski naprzemianlegle

36

- wąską stroną skierowane do osi - siedzące w zakolach osi, stąd kłos wyraźnie spłaszczo­ ny. Tępe plewy niewiele dłuższe od tępych lub słabo zaostrzonych plewek dolnych. Wszystkie plewki i plewy bez ości, od strony grzbietowej zaokrąglone. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: dość częsta i szeroko rozprzestrze­ niona na pastwiskach, brzegach dróg, na wy­ sypiskach, w wydeptywanych murawach; na świeżych lub wilgotnych, żyznych glebach gli­ niastych. Rozmieszczenie: Europa, Azja, północno-za­ chodnia Afryka, Ameryka Północna i Południo­ wa, Nowa Zelandia, Australia. Uwagi: Charakterystyczny gatunek wypasa­ nych użytków zielonych, może tworzyć gęste murawy, odporne na wydeptywanie. Dlatego wykorzystuje się ten gatunek trawy do obsie­ wania prawie wszystkich rodzajów użytków zielonych. Daje dobre plony użytkowana zaró­ wno jako łąka jak i pastwisko. Wrażliwa tylko na suszę i mróz.

37

Kostrzewa owcza Festuca oma agg. F. psammophila: murawy piaskowe zasobne w wapń; F. pseudovina: wypasane ubogie murawy na­ wapienne*; F. rupicola: suche murawy; F. tenuifolia: ubogie murawy napiaskowe, dą­ ta ca \ ^ \ ) L= : ^y i^ do 6? cm browy; ^•oanBa^ez wysokości. Żdźbta F. trachyphylla: murawy napiaskowe; wzniesione lub wznoszące się łukowato. Po­ F. vallesiaca: stepy kamieniste. chwy liściowe zamknięte najwyżej w jednej Okres kwitnienia: ogólnie od kwietnia do paź­ trzeciej wysokości od dołu (por. kostrzewa dziernika, jednak różny w zależności od takczerwona, F. rubra agg.). Języczek liściowy sonu. krótki, niepozorny, z matymi uszkami. Blaszki Siedlisko: ogólnie: na skałach, suchych i pół­ liściowe ściśle zwinięte, szydtowate lub cien­ suchych murawach, łąkach, pastwiskach, na ko włosowate, jasnozielone lub ciemnozie­ drogach, różnie jednak w zależności od taklone, niebieskoszaro omszone albo nie om­ sonu. szone (ścieralna warstwa wosku). Wiechy dłu­ Rozmieszczenie: ogólnie: Europa, Azja - ob­ gości do 12 cm, przed zakwitnięciem i po szary o klimacie umiarkowanym, północna Af­ kwitnieniu ściągnięte. Gałązki wiechy wypros­ ryka, Ameryka Północna, jednak różnie w za­ towane, najniższa osiąga prawie jedną trzecią leżności od taksonu. długości wiechy. Kłoski podłużnie jajowate, Uwagi: nazwa kostrzewa owcza (F. ovina zielone lub nabiegłe fioletowo, 3-8-kwiatkowe. agg.) bez podania bliższych wyjaśnień, o jaki Plewy lancetowato wąskie, na grzbiecie z krót­ specjalny podgatunek chodzi, określa bardzo kimi rzęskami. Plewki dolne z ością lub bez niespecyficzną, dużą, kosmopolityczną, he­ ości. terogeniczną i bogatą w formy grupę różnych, Te cechy w obrębie różnych licznych takso- ale bardzo blisko spokrewnionych gatunków nów ulegają zmianom zarówno genetycznym w obrębie kostrzewy owczej. Dotyczy to w ten jak i środowiskowym. Do tego między takso- sam sposób kostrzewy czerwonej (F. rubra nami występuje wiele form pośrednich, agg.) i innych gatunków kostrzew.Takie grupy nierzadko utrudniających dokładne oznacze­ zwane również gatunkami zbiorowymi dzielą nie. Do tej grupy zaliczono np. następujące się na różne taksony o różnej randze systema­ taksony (z podaniem ich ważniejszych i bar­ tycznej. Zależnie od właściwości i filogenety­ cznego znaczenia cech diagnostycznych zali­ dziej charakterystycznych biotopów): F. airoides: kwaśne, ubogie murawy piętra czane są do małych gatunków, podgatunków, odmian lub ras. Częściowo taksony te są zaró­ alpejskiego; F. curvula: subalpejskie zbiorowiska napiar- wno morfologicznie - ze względu na kształt zewnętrzny, jak i ekologicznie - zgodnie z wy­ gowe; maganiami środowiskowymi, lub geograficz­ F. duvalii: murawy stepowe na podłożu skalis­ nie - ze względu na rozprzestrzenienie - bar­ tym i piaszczystym; dzo wyraźnie rozróżnialne. Zdarzają się jed­ F. guesłfalica: ubogie murawy nawapienne, nak w tej grupie taksony bardzo trudne do spasane przez owce; rozróżnienia, tak że często, gdy nie mamy do F. heteropachys: suche murawy na kamienis­ dyspozycji żadnych decydujących cech, wszy­ tym podłożu wapiennym i krzemianowym; stkie blisko spokrewnione taksony w sposób F. ovina sensu stricto: suche ubogie murawy; uproszczony określamy obejmującą wszystko F. pallens: murawy szczelin skalnych; nazwą, jak np. kostrzewa owcza lub kostrzewa F. pannonica: murawy naskalne; czerwona. F. patzkei: ubogie w wapń suche murawy; F. polesiaca: murawy piaskowe na wydmach; / J ^ % \

ar // » I/• I \\ sTf 7 * % \ v l\

38

Wygląd:

gatunek

ZDiorow W y z następuW JW11' cechami • \ 1 wspólnymi: trawa Jf 1 ' rwa ' a ' rosnąca w gę># styctl kępach, doras-

Kostrzewa różnolistna Festuca heterophylla Wygląd: trwała leśna trawa, bogato ulistniona, gęstokępkowa, nie tworząca rozło­ gów. Źdźbła wznie­ sione, gładkie, wy­ sokości 60-120 cm, lecz dość wiotkie, przeważnie tylko z 3 kolankami. Pochwy liściowe rurkowato za­ mknięte, na grzbiecie zaokrąglone. Języczki liściowe wykształcone tylko w postaci wąskie­ go, skórzastego brzeżka, z krótkimi, niepozor­ nymi uszkami. Liście odziomkowe niekwitnących, płonnych pędów zwinięte, na przekro­ ju poprzecznym trójkątne, bardzo wąskie, szydłowato-nitkowate, w przekroju 0,3-0,6 mm, 3-nerwowe, szorstkie (w porównaniu ze śmiał­ kiem pogiętym Deschampsia flexuosa o gład­ kiej, nieomal tłusto naoliwionej górnej powie­ rzchni liści), wiotko zwisające. Liście łody­ gowe pędów kwitnących i owocujących płas­ kie, długości do 25 cm, szerokości 2-3 mm,

z wierzchu słabo owłosione, z 7-11 nerwami. Wiechy duże, luźne, wąskie, lekko zwieszone. Gałązki wiechy w okresie kwitnienia mniej więcej poziomo odstające. Kłoski równowąskie, wydłużone, do 10 mm, 3-9-kwiatowe, zie­ lone, rzadziej fioletowo nabiegłe. Plewy równowąsko lancetowate, zaostrzone. Plewki dol­ ne na grzbiecie szorstkie, na szczycie zbiega­ jące się w ość długości 5-6 mm. Znane są formy żyworodne. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: ciepłolubna, wskaźnik podłoża les­ sowego, na świeżych zasadowych, ale zwykle bezwapiennych, próchnicznych glebach leś­ nych, przede wszystkim w świetlistych lasach dębowo-grabowych. Rozmieszczenie: środkowa i południowa Euro­ pa. Uwagi: nazwa polska i naukowa pochodząca z języka greckiego wskazuje na cechę charak­ terystyczną: całkowicie różnie wyglądające szczeciniaste liście odziomkowe i płasko roz­ łożone liście łodygowe.

0 Trawy

Kostrzewa czerwona Festuca rubra agg. Wygląd: bogaty w for­ my, gatunek zbioro­ wy o następujących wspólnych cechach: trawy trwałe, rosnące przeważnie luźno, rzadko w postaci zbi­ tej murawy, z dość długimi podziemnymi rozłogami. Źdźbła wyso­ kości 20-80 cm, sztywno wzniesione, pochwy liściowe prawie całkowicie zamknięte (porów­ naj kostrzewę owczą F. ovina agg.), starsze postrzępione, języczek liściowy bardzo krótki, przeważnie w postaci tylko wąskiego, skórzas­ tego brzeżka. Blaszki liści odziomkowych zwi­ nięte, grubo szydlaste i dość sztywne, blaszki liści łodygowych przeważnie płaskie, matowe lub szarozielone. Wiechy wyprostowane, lu­ źne, tylko słabo rozgałęzione, lekko pochylo­ ne, najniższa gałązka wiechy prawie o połowę krótsza od całej wiechy. Kłoski długości do 10 mm, 4-6-kwiatowe. Plewy zaostrzone albo z krótką ością. Plewki dolne z ością długości

40

1-2 mm. Cechy te u różnych taksonów zmie­ niają się rozmaicie i są uwarunkowane zarów­ no genetycznie jak i środowiskowo. Istnieje do tego mnóstwo form pośrednich, które często utrudniają dokładne oznaczenie. Grupa ta obejmuje np. następujące taksony (z poda­ niem ważniejszych i bardziej charakterystycz­ nych biotopów): F. diffusa: ziołorośla górskie; F. nigrescens: dość żyzne łąki górskie; F. rubra sensu stricto: suche łąki, ubogie mu­ rawy; F. salina: wilgotne łąki nadmorskie; F. trichophylla: łąki bagienne; F. unifaria: na piasku, nad brzegami wód; F. villosa: wydmy nadmorskie. Okres kwitnienia: ogólnie: od kwietnia do paź­ dziernika, jednak zależnie od taksonu. Siedlisko: ogólnie: łąki, pastwiska, półsuche i suche murawy, na drogach. Rozmieszczenie: Europa, część Azji o umiar­ kowanym klimacie, północna Afryka, Ameryka Północna, jednak różnie, zależnie od taksonu.

41

Kostrzewa leśna Festuca altissima m i ///////] l\ lllll/l \uyJJiiIJJ/j V\ /i HV^6y IBBI

Wygląd: leśna trawa średniej wielkości, trwała, zimozielona, rosnąca gęsto lub lużno, bez rozłogów, bar( zo częst

^

? w y st ?P u i e

lr| płatami. Źdźbło wyHJI L/ 0L sokości 60-120 cm, wzniesione, z 3-4 kolankami, cienkie, u pod­ stawy pogrubione trwałymi, żółtawymi łus­ kami (które odpowiadają pochwom bez blaszek liściowych). Liście w stadium pąka zwinięte, nagie. Pochwy liściowe szorstkie, prawie zupełnie otwarte. Języczki liściowe długości 1-3 mm, zaokrąglone, porozcinane. Brak uszek. Blaszki liściowe mocne, długie do 60 cm, równomiernie zaostrzone ku wierzchoł­ kowi, z wierzchu niebieskawozielone, od spo­ du zielone, nagie, na brzegach szorstkie. Bla­ szki przeważnie skręcone, ukazujące ku górze błyszczącą dolną stronę. Wiechy duże, długo­ ści do 15 cm, w okresie kwitnienia początkowo skierowane na wszystkie strony, po przekwi-

tnięciu zwisające na jedną stronę lub zgięte. Gałązki wiechy często wężykowate. Kłoski po­ dłużnie owalne, 6-7 mm, 4-8-kwiatowe, blado­ zielone, niekiedy fioletowo nabiegłe. Plewy zaostrzone, z 1 nerwem. Plewki dolne zaost­ rzone, z wyraźnym grzbietem, 3-nerwowe, bez ości. Plewki górne tak samo długie jak dolne. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: dość częsta, na glebach leśnych, świeżych, próchnicznych, przeważnie kwaś­ nych, także kamienistych, w cienistych lasach bukowych i bukowo-jodłowych lasach pięter górskich (gatunek wskaźnikowy), głównie na wysokości 400-800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Europa. Uwagi: kostrzewa leśna jest łatwa do odróż­ nienia od innych gatunków kostrzewy po sze­ rokich liściach, może być jednak mylona z trzcinnikiem leśnym (Calamagrostis arundinacea), dla którego jednak charakterystyczne są wyraźnie błyszczące, ciemnozielone, skrę­ cone do góry blaszki liściowe oraz to, że liść na górnej stronie jest słabo owłosiony.

Kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea - -~

Wygląd: duża, wznie­ siona, trwała, rosnąca f k ę p k o w a t o trawa leJ śna, niekiedy two/ rżąca murawy, bez rozłogów. Źdźbła do­ chodzą do 200 cm wyPL sokości, często u pod­ stawy wznoszą się łukowato, są nierozgałęzione, z ok. 5 lekko brązowawoczerwonawymi ko­ lankami. Pochwy liściowe otwarte, na grzbiecie zaokrąglone, na brzegach szorstkie, nagie, ota­ czające najwyższe źdźbło do podstawy wiechy. Języczki liściowe długości do 2 mm, stępione. Duże, zaostrzone, sierpowate uszka obejmują źdźbło. Liście odziomkowe nie szczeciniaste lecz, podobnie jak liście pędowe, płaskie, dłu­ gości do 60 cm, szerokości 5-15 mm, mocne, zwężające się równomiernie ku wierzchołkowi, od wierzchu szarozielone i niekiedy szorstkie, od spodu ciemnozielone, błyszczące, przeważ­ nie gładkie. Wiechy duże, długie do 40 cm, szeroko rozpierzchłe. Gałązki wiechy zawsze 42

po dwie razem na osi, szorstkie, początkowo odstające dość daleko poziomo, później wiotko zwisające. Kłoski długości 10-15 mm, luźne, 3-10-kwiatowe, jasnozielone. Plewy trwałe, zróżnicowane, długości do 8 mm, równowąskie i zaostrzone. Plewki dolne długości do 9 mm, szeroko lancetowate, na grzbiecie zaokrąg­ lone, 5-nerwowe, z ością długą do 20 mm, często wężykowatą. Plewki górne z dwoma delikatnie szorstkimi liniami. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: częsta na wilgotnych, żyznych i zasa­ dowych glebach ilastych, cieniolubna roślina wskaźnikowa wilgotnych siedlisk, w lasach liś­ ciastych, przede wszystkim w łęgach, również na porębach i w wilgotnych rowach. Rozmieszczenie: Europa, Azja, Afryka. Uwagi: kostrzewa olbrzymia może krzyżować się z innymi gatunkami kostrzewy. Warta uwagi jest jednak, jak i u innych kostrzew, zdolność do tworzenia krzyżówki międzyrodzajowej z ży­ cicą trwałą (Lolium perenne) w x Festulolium brinkmanni.

Kostrzewa trzcinowa Festuca arundinacea Wygląd: trawa trwała, rosnąca w gęstych kępkach z daleko pło­ żącym się kłączem. Źdźbło wzniesione, mocne, wysokie do 150 cm, przeważnie gładkie i tylko pod wiechą nieco szorstkie. Pochwy liściowe aż do nasady otwarte, na stronie grzbietowej za­ okrąglone, pochwy liści odziomkowych szorst­ kie, białawe, nie porozrywane. Języczki liścio­ we stosunkowo krótkie, do 1 mm. Małe, wąs­ kie, na brzegach orzęsione uszka u podstawy blaszek. Liście długie do 70 cm, szerokie do 10 mm, sztywne, z wierzchu krótko owłosione, od spodu gładkie, stopniowo się zwężające w cienki czubek. Wiechy długie do 40 cm, liczne kłoski, czasami zwisłe, luźne, otwarte, niekiedy również ściągnięte. Oś wiechy i gałą­ zek szorstka. Mniejsza z dolnych gałązek wie­ chy z 5-8 Woskami (por. z kostrzewą łąkową F. pratensis). Kłoski 4-3-kwiatowe, wąsko owal-

Ine lub wydłużone. Plewy trwałe, wąsko lan­ cetowate, zaostrzone. Plewki dolne podłużnie lancetowate, bez ości lub z ością do 4 mm długą, 5-nerwowe, na nerwach szorstkie, na grzbiecie zaokrąglone. Bardzo blisko spokre­ wniona z kostrzewą łąkową, o wielu formach. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na wilgotnych, żyznych, ciężkich glebach, na brzegach strumieni, w mokrych łąkach, na brzegach dróg, w mokrych rowach, wskaźnik siedlisk wilgotnych. Rozmieszczenie: Europa, Azja o umiarko­ wanym klimacie, północna Afryka. Uwagi: kostrzewa trzcinowa ma niewielkie znaczenie dla użytków zielonych, ma opinię gatunku małowartościowego. Dostarcza nie­ zbyt dobrego siana i bywa spasana przez byd­ ło tylko wówczas, gdy jest młoda. Jej kępowaty wzrost jest niekorzystny dla jednorodnej runi traw. Ma znaczenie na takich powierzch­ niach, na których ze względu na wysoki po­ ziom wody gruntowej nie udają się lepsze, bardziej plenne gatunki.

Kostrzewa łąkowa Festuca pratensis Wygląd: trwała, z kró­ tkim płożącym się kłączem, luźno kęp­ kowa, ciemnozielona, trawa łąkowa o wielu formach. Źdźbło wy­ prostowane lub łuko­ wato wzniesione, wy­ sokości 30-120 cm. Pochwy liściowe otwarte aż do nasady, na grzbiecie zaokrąglone, nagie, liście odziomko­ we brunatne, postrzępione. Liście długie do 20 cm, szerokie do 5 mm, wiotkie, od dołu błyszczące, stopniowo zwężające się w deli­ katny wierzchołek, u podstawy blaszki z nagi­ mi, zaostrzonymi uszkami. Języczki liściowe krótkie, nie przekraczające 1 mm. Wiechy wy­ prostowane, niekiedy trochę się zwieszające, ok. 15 cm długie, ściągnięte, jednostronnie skierowane. Najmniejsza z dolnych gałązek wiechy tylko z 1-3 Woskami (por. z kostrzewą trzcinową), kłoski przeważnie 7-8-kwiatowe, wąsko owalne, jasnozielone, niekiedy nabieg-

44

łe fioletowo. Plewy lancetowate, stępione. Ple­ wki dolne szeroko lancetowate, przeważnie bezostne, zaostrzone, z niewyraźną nerwacją. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: często na świeżych łąkach i past­ wiskach, przy drogach i na miejscach trawias­ tych, na glebach żyznych, również cięższych. Rozmieszczenie: Europa, Azja o umiarko­ wanym klimacie, zawleczona do Ameryki. Uwagi: kostrzewa łąkowa jest wysoką trawą, powszechną na użytkach zielonych. Jest to odporna na spasanie trawa paszowa, przy du­ żych ilościach liści daje tylko niewiele źdźbeł i bywa chętnie zjadana przez bydło. Nie ma wielkich wymagań siedliskowych. W dogod­ nych warunkach klimatycznych pozostaje zie­ lona zimą i w następnym okresie wegetacyj­ nym może szybko wypuszczać nowe pędy. Miejscami może uzyskać pełne plonowanie już w drugim roku po posianiu. Dobrze znosi duże dawki nawozu, jednak przy silniejszym nawożeniu azotem jest wypierana przez sil­ niejsze konkurencyjnie gatunki łąkowe.

} Trawy

\*r

m

»%•?$

*

Festuca paniculata Wygląd: trawa trwała, luźnokępkowa, o pędach wyso­ kości 50-100 cm, u nasady słabo cebulkowato zgrubia­ łych, przeważnie tylko z 2-3 liśćmi łodygowymi. Języczki liściowe do 2 mm długości. Pochwy liściowe dość ściśle przylegające, nie rozpadają się na włókna po obumarciu. Blaszki liściowe wyraźnie po­ kryte nalotem, z wierzchu szarozielone, od spodu ciemnozielone, dość sztywne, zaostrzone, długości do 20 cm i sze­ rokości ok. 2 mm. Wiechy długości 7-12 cm, wąsko jajowate, na wierzchołku czasami lekko zwisające, poza tym wzniesione, zwarte, z gładkimi gałązkami. Kłoski długości 10-15 mm, 3-5-kwiatowe, brunatno zabarwione, szeroko owalne. Plewki dolne wyraźnie 5-nerwowe, lancetowate, zaostrzone, zawsze bez ości. Plewy z szerokim skórzastym brzegiem. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia.

Siedlisko: Festuca paniculata preferuje gleby kamieniste, o małej zawartości części ziemis­ tych, zmiennowilgotne, jakie występują na ot­ wartych, nasłonecznionych łąkach górskich. Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona w południowej Europie od południowych Alp aż po Bałkany, ale nigdzie zbyt częsta. Poza tym również w północnej Afryce (Atlas), a także w zachodnich Himalajach. Prawie zawsze na skale macierzystej, dlatego w pewnej mierze może być uważana za wskaźnik zakwaszenia. Pokrewny gatunek: na podobnych siedliskach, jednak zawsze o podłożu wapiennym, wystę­ puje w południowo-wschodnich Alpach Festu­ ca laxa wysokości 30-60 cm. Blaszki liściowe dość sztywne, zwinięte lub złożone i dlatego szydlaste. Kłoski długości 8-9 cm zabarwione na fioletowo. Plewki dolne zwężone powyżej środka i zawsze z ością. Ze względu na ogra­ niczony obszar występowania roślina ta jest uważana za gatunek endemiczny południo­ wo-wschodnich Alp. Na tym obszarze wystę­ pują jeszcze inne podobne gatunki kostrzewy.

Festuca alpina

Festuca halleri

Wygląd: trwała, wysokości 5-10 cm, kępkowa trawa alpejska. Źdźbła cienkie, deli­ katne, otoczone pochwami i od góry kanciaste. Pochwy liściowe rurkowato zamknię­ te, po obumarciu brunatnoczerwone i postrzępione. Liś­ cie włosowato cienkie, szero­ kości 0,3-0,4 mm, 3-5-nerwowe, łodyga z jednym tylko liściem, wyrastającym w pobliżu podłoża. Wie­ chy krótkie, długości ok. 3 cm, mniej więcej groniaste, na każdej gałązce wiechy aż do dolnych (2-4 gałązek) tylko po 1 kłosku, długo­ ści ok. 6 mm, 3-4-kwiatowym, bladozielonym. Plewy równowąskie. Plewki dolne lancetowa­ te, z ością równą połowie długości plewki lub dłuższą. Znane są formy żyworodne. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: szczeliny w skałach wapiennych w ekstremalnych warunkach klimatycznych. Rozmieszczenie: Alpy, do 3000 m n.p.m.

Wygląd: niska, dochodząca tylko do wysokości 10-15 cm, trwała trawa kępkowa. Źdźbła w górnej części kanciaste, gładkie. Pochwy liściowe czę­ sto całe, a co najmniej powy­ żej połowy rurkowato za­ mknięte, gładkie, nagie, po­ strzępione. Blaszki liściowe szydlaste, sztywne, 7-nerwowe. Wiechy długości do ok. 3 cm, oś wiechy przeważnie szorstka. Kłoski długości ok. 0,6 mm, 4-5-kwiatowe. Plewka dolna z ością, ość długości co najmniej poło­ wy plewki.

46

Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na glebach kwaśnych, mniej więcej suchych, w murawach piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: europejskie, azjatyckie i północnoafrykańskie góry wysokie. Uwagi: nazwa gatunkowa nadana ku czci szwajcarskiego przyrodnika Albrechta von Hallera.

Brodobrzanka wodna Catabrosa aquatica

Catapodium rigidum

Wygląd: trawa trwata wysoko­ ści 50-80 cm, tworząca luźne murawy dzięki zakorzeniają­ cym się rozłogom. Źdźbła wznoszące się, ukorzeniają się na kolankach, u podstawy rozgałęzione, z krótkimi, nie kwitnącymi pędami. Blaszki liściowe długości do 15 cm, szerokości do 15 mm, o brzeY^IKL gach schodzących się łódkowato na czubku, u młodych złożone, później płaskie. Języczki liściowe długości do 4 mm, nieco zaostrzone. Wiechy luźne, odstające, po przekwitnięciu ściągnięte. Kłoski 1-3-kwiatowe. Plewy bardzo małe. Plewki dolne z 3 nie­ wyraźnymi ząbkami, bez ości. Okres kwitnienia: od maja do października. Siedlisko: na wilgotnych, żyznych glebach ob­ szarów źródliskowych, w rowach, na brzegach cieków wodnych. Rozmieszczenie: Europa, Azja o umiarko­ wanym klimacie, pn. Afryka, Ameryka Pn.

Wygląd: trawa krótkotrwała, wysokości 2-20 cm, ze skoś­ nie wznoszącymi się źdźbła­ mi, rosnąca w luźnych kęp­ kach. Blaszki liściowe dłu­ gości do 14 cm, szerokości do 2 mm, na wierzchniej stronie i na brzegach szorstkie, ró­ wnomiernie zaostrzone. Ję­ zyczki liściowe długie, ząbko'PL wane, rozcięte. Wiechy sztyw­ ne, skierowane w jedną stronę, gałązki wiechy wzniesione. Kłoski wąsko owalne, długości do 10 mm, 8-11-kwiatowe. Plewy długości do 2 mm, dolne z 1 nerwem, u nasady z 3 ner­ wami, natomiast górne 3-nerwowe. Plewki dol­ ne długości do 2,5 mm, na grzbiecie zaokrąg­ lone, bez ości. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: na suchych, kamienisto-piaszczystych glebach, w otwartych zbiorowiskach. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, zachodnia Europa.

Wulpia stokłosowata

Wulpia mysi ogon

Vulpia bromoides Wygląd: trawa rosnąca po­ jedynczo lub w luźnych kę­ pkach, wysokości 10-40 cm; wzniesiona lub łukowato zgię­ ta, z cienkimi, gładkimi źdźbłami, pochwa okrywająca górny liść nie sięga do wiechy. Blaszki liściowe wąs­ kie, szerokości 0,5-3 mm, ró­ KW wnomiernie zwężające się ku wierzchołkowi. Języczek liściowy tępy. Wiechy długości 5-10 cm, wzniesione, najniższa gałą­ zka o połowę krótsza od samej wiechy. Kłoski długości 7-14 mm, górna plewa kolcowato za­ ostrzona. Plewka dolna na grzbiecie zaokrąg­ lona, z cienką, szorstką ością długości do 13 mm. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na suchych, ciepłych, żyznych, pia­ szczystych glebach, unika wapnia. Rozmieszczenie: Europa i obszar śródziemno­ morski, rozwleczona po świecie.

48

Vulpia myuros Wygląd: trawa jednoroczna wysokości do 70 cm, kęp­ kowa. Źdźbła bardzo cienkie, prawie do podstawy dużych wiech otulone pochwą najwy­ ższego liścia. Zarówno po­ chwy liściowe jak i blaszki na­ gie. Blaszki liściowe wąskie, szerokości tylko 1-2 mm, czę­ sto szydlasto zwinięte, co jest przystosowaniem się do su­ IJKW chych i ciepłych warunków siedliska. Wiechy wąskie. Kłoski wyraźnie jednostronne, długo­ ści 7-10 mm, plewki dolne z ością cienką, szorstką i długą na 15 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: ciepłe, suche, luźne, żyzne gleby zruderalizowane, bezwapnienne; na terenach kolejowych i drogach. Rozmieszczenie: niziny lub wyżyny, rzadko powyżej 500 m n.p.m., Europa, zachodnia Az­ ja, obszar śródziemnomorski.

Mannica odstająca Puccinellia distens i w śródlądowych słonoroślach, często na brzegach ulic. Rozmieszczenie: Europa, zachodnia Azja, pół­ nocno-zachodnia Afryka, Ameryka Północna. Uwagi: mannica odstająca jest rośliną charak­ terystyczną dla wybrzeża i słonych stepów oraz solnisk w głębi lądu. Są to naturalne ^" ^ PD na naga, gładka. Liś­ miejsca jej występowania. Może rozprzestrze­ cie z gładkimi pochwami liściowymi. Blaszki niać się także na innych miejscach, przede liściowe płaskie, czasami zwinięte, szerokości wszystkim brzegach ulic. Przyczyną tego jest 1,5-4 mm, długości do 10 cm, niekiedy z łód- posypywanie dróg w czasie zimy mieszanką kowatym wierzchołkiem. Języczki liściowe z solą, co pozwala mannicy odstającej docie­ krótkie, tępe. Wiechy otwarte, luźne. Gałązki rać aż do średnio wysokich gór. Szczególnie wiechy szorstkie, dolne gałązki w pęczkach po na wzniesieniach można często zauważyć pa­ 2-5, w okresie kwitnienia odstające poziomo, sy tej trawy szerokości 20-30 cm, biegnące później zbite. Kłoski wąsko wydłużone, długo­ wzdłuż ulic. Stąd mapa rozmieszczenia man­ ści 3-9 mm, 2-9-kwiatowe. Plewy jajowate. nicy nie pokazuje już pojedynczych miejsc Plewki dolne owalne, tępo zaokrąglone, bez naturalnego występowania soli lecz wskazuje - przynajmniej częściowo - siatkę dróg. ości, u nasady owłosione. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: na glebach słonawych, świeżych lub wilgotnych, żyznych, ilastych, również pia­ szczystych, na słonych łąkach na wybrzeżu ^——^ f N. / , \ I i 1 \ \ • I / V V \' • / /

Wygląd: trawa trwata, luźnokępkowa, bez rozłogów, o źdźbłach wyprostowanych lub wznoszących się łukowato, wysokości

Mannica nadmorska Puccinellia maritima Wygląd: trawa trwała, wysokości 10-80 cm, / \ tworząca darnie za I I \ \ pomocą rozłogowa\ l I \ tych, zakorzeniająVV i l I cych się, nie kwitnąc cn \\-\:":-/•// y pędów. Źdźbła S&&ijbk/ PD wzniesione lub pło­ żące się. Cała roślina naga, gładka. Liście o gładkich pochwach, blaszki płaskie lub rynienkowato zwinięte, czasami zrolowane, sze­ rokości 1-3 mm, długości do 20 cm, niekiedy z wierzchołkiem ściągniętym łódkowato. Języ­ czek liściowy krótki, tępy. Wiecha otwarta, jed­ nostronna. Gałązki wiechy gładkie, dolne wy­ rastające po dwie, w okresie kwitnienia odsta­ jące poziomo lub wzniesione, następnie ściąg­ nięte. Kłoski wąsko wydłużone, długości 5-10 mm, 5-9-kwiatowe. Plewy jajowate. Plewki dolne szeroko jajowate, bez ości. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: słone łąki na wybrzeżu. Rozmieszczenie: mannicę nadmorską spotyka f

50

^v^ \.

się na brzegach Atlantyku w Europie i Amery­ ce Północnej. Uwagi: mannica nadmorska jest, z ekologicz­ nego punktu widzenia, ważnym gatunkiem tworzącym płaty odpornej na zasolenie roślin­ ności wybrzeża morskiego północnych stref klimatu umiarkowanego. Jej miejsca występo­ wania ograniczają się do pasa marszu zewnę­ trznego, gdzie poziom ziemi wznosi się ponad średnią wysokość przypływów, a powierz­ chnia tylko czasami bywa zalewana słoną wo­ dą. Swymi ukorzenionymi rozłogami mannica nadmorska zatrzymuje i utrwala na brzegu świeżo naniesiony przybojem muł, i dzięki czemu w czasie następnego przyboju zatrzy­ mał się nowy namuł, co utrwala nowo zdobyty ląd. Na tych nowych, młodych powierzchniach lądu rozwijają się np. typowe dla wybrzeża Atlantyku, halofilne łąki mannicy. Doskonale nadaje się na wypas i do koszenia.

Manna długoząbkowa Glyceria declineata

§

Wygląd: trawa trwała,

luźnokępkowa, niebieskozielona, o źdź­ błach wyprostowa­ nych, wzniesionych lub płożących się. Li­ ście nagie. Blaszki liśPD ciowe płaskie lub po­ fałdowane, długości do 20 cm, szerokości do 8 mm, brzegi blaszek zbiegają się w łódkowaty wierzchołek. Języczki liściowe 4-9 mm. Wiechy zgięte, o niewielu kwiatach, groniaste gałązki wiechy po przekwitnięciu przylegają. Kłoski wąsko wydłużone. Dolna plewa długo­ ści 1,5-2,5 mm, górna 2,5-3 mm. Plewki dolne tępo jajowate, zbiegające się trzema ząbkami, bez ości. Plewki górne wyraźnie dwuząbkowe, dłuższe od plew, wystające ponad nie. Manna mielec Glyceria maxima Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: na glebach gliniastych w obszarach Wygląd: trawa wyso­ źródliskowych, umiarkowanie kwaśnych, na kości 90-200 cm, mokrych drogach, brzegach dróg, rowach. trwała, Rozmieszczenie: Europa, od nizintworząca po góry. po­ przez kłącza potężne kolonie potomne, ma liczne płonne pędy i silne źdźbła. Liście PD nagie. Pochwy liś­ ciowe zamknięte. Blaszki liściowe długości do 60 cm, szerokości 7-20 mm, złożone lub płas­ kie. Języczek liściowy długości 1-3 mm, za­ okrąglony lub stępiony. Małe uszka. Wiechy duże, rozpostarte, po przekwitnięciu przylega­ jące. Gałązki wiechy w pęczkach, szorstkie. Kłoski wąsko wydłużone, długie do 12 mm. Dolna plewa długości 2-3 mm, górna 3-4 mm. Plewka dolna z zaokrąglonym grzbietem, sze­ roko jajowata, tępa, bezostna. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: nad eutroficznymi wodami, na zara­ stających płyciznach, nad rowami, na mule. Rozmieszczenie: Europa i obszary Azji o kli­ macie umiarkowanym.

§

52

Manna jadalna Glyceria fluitans ,—-~T1 Wygląd: trawa trwała, yyy^//\ luźnokępkowa, wyso////////} kości 40-120 cm ///////// ° długich, pełzając cn ///////// y rozłogach, które (//////// czasami się ukorze>^V/VX niają. Źdźbła wznie­ ś ć ' PD sione lub ścielące się, gładkie, spłaszczone. Pochwy liściowe nagie, ku górze szorstkie, nieowłosione, rurkowate, spłaszczone. Blaszki liściowe długości do 25 cm, szerokości 3-10 mm, przeważnie płaskie. Języczek liściowy do 5 mm, za młodu zaost­ rzony, później rozszczepiony. Wiecha ścią­ gnięta, gałązki wiechy wzniesione, w czasie kwitnienia odstające. Kłoski do 35 mm, wydłu­ żone. Dolne plewy 2-3 mm, górne 3-5 mm, plewki dolne jajowate zaostrzone, bezostne. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: na wilgotnych glebach bagiennych. Rozmieszczenie: od nizin po góry, Europa, obszary Azji o klimacie umiarkowanym, pół­ nocna Afryka. Manna pofałdowana Glyceria plicata Wygląd: trawa trwała, zielona, wysokości 40-80 cm, luźnokęp­ kowa, źdźbła połogie i wznoszące się łuko­ wato; nagie. Pochwy liściowe rurkowate, PO szorstkie. Blaszki liś­ ciowe do 30 cm, za młodu złożone, później płaskie, zaostrzone. Wiechy duże, z gałązkami rozpostartymi również po przekwitnięciu. Kło­ ski walcowate, długie do 25 cm. Plewy z 1 ner­ wem, dolne 1,5-2,5 mm długości, górne 2,5-4 mm. Plewki dolne na grzbieie zaokrąglone, bez ości. Plewki górne krótsze od dolnych lub tej samej długości. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: rozprzestrzeniona, światło- i ciepło­ lubna, na żyznych glebach mulistych, w trzci­ nowiskach, na brzegach rzek, nad rowami. Rozmieszczenie: Europa, zach. Azja, pn.-zach. Afryka, Ameryka Północna i Południowa.

Wiechlina alpejska Pos alpina Wygląd: trwała trawa kęp­ kowa, bez rozłogów, wysoka do 50cm, często u podstawy pędów prawie cebulkowato zgrubiała od długo utrzymują­ cych się starych pochew li­ ściowych. Liście szarozielo­ ne. Pochwy liściowe gładkie. Języczki dolnych liści krótkie, stępione, górnych długości do ' KW 6 mm, zaostrzone, często roz­ cięte. Blaszki liściowe krótkie i szerokie, bez lub tylko z bardzo słabo chrząstkowatymi brzegami. Wiechy długości 7-8 mm, wzniesio­ ne, rozpostarte, dolne gałązki wiechy poziomo odstające. Kłoski długości ok. 9 mm, owalne, ścieśnione. Plewy biało skórzasto obłonione z zaostrzonym końcem, 1-3-nerwowe. Plewki dolne zachodzące na siebie, zaostrzone, 5-nerwowe, wzdłuż bocznych nerwów białe, odsta­ jące i owłosione. Okres kwitnienia: od maja do września.

Siedlisko: na żyznych i zasadowych glebach gliniastych górskich ruderalnych ziołorośli, na świeżych łąkach i pastwiskach. Rozmieszczenie: góry Europy, północnej i za­ chodniej Azji, Ameryki Północnej. Uwagi: przy żyworodnych formach wiechliny alpejskiej (P. alpina var. vivipara) po przekwit­ nięciu w kioskach na roślinie macierzystej znajdują się jeszcze młode rośliny potomne. Przy tej pozornej żyworodności nie wydostają się one z dojrzałych nasion, jak podczas ży­ worodności właściwej. Rozwijają się raczej z Wosków, dających ulistnione pączki potom­ ne. Całkowicie rozwinięte młode rośliny opadają później na ziemię i rozwijają się tam w doros­ łe osobniki. Pozostają jednak na roślinie ma­ cierzystej aż do momentu, gdy wiechy pod ich ciężarem obwisną do ziemi, gdzie młode roś­ linki natychmiast się zakorzeniają. Tych poto­ mnych pąków można używać do rozmnażania podobnie jak nasion.

Wiechlina roczna Poa annua Wygląd: trawa po­ spolita, szeroko roz­ przestrzeniona, jed­ noroczna lub dwulet­ nia, niekiedy również trwała, mocna, niewymagająca, tworząPL ca gęste kępki. Wy­ stępuje w licznych formach i bardzo różnych postaciach wielkości od kilku do 30 cm, wznie­ siona lub pokładająca się. Cała roślina naga. Liście zielone. Pochwy liściowe na stronie grzbietowej i brzusznej z wystającym kantem, lekko ścieśnione, gładkie. Języczki liściowe ok. 2 mm długie, lekko zaostrzone. Blaszki liściowe długie do 15 cm, szerokie do 5 mm, za młodu często poprzecznie do osi liścia faliście pofałdowane, podłużnie w kształcie głębokiej litery V, a niekiedy całkiem złożone, często również płaskie, wierzchołek liścia zbiegający się łódkowato. Wiechy długości do 8 cm, wąsko trójkątne lub piramidalne, jedno­ stronne. Gałązki wiechy gładkie, rozłożyste.

54

Kłoski długości 3-4 mm. Dolne plewy z 1 ner­ wem, górne z 3. Plewki dolne z 5 nerwami, grzbieciste, przeważnie bez wypustek, bia­ ławo obłonione, co jest widoczne z boku, naj­ niższa gałązka wiechy w okresie kwitnienia odstająca poziomo. Okres kwitnienia: cały rok. Siedlisko: na glebach świeżych, żyznych, na ścieżkach, drogach, placach, w szczelinach między płytami, w ogródkach i na polach. Rozprzestrzenienie: na całej Ziemi. Uwagi: wszędobylska trawa dająca niewielkie plony, ale chętnie zjadana przez bydło. Kwit­ nie i owocuje przez cały rok, długo utrzymuje się przez samosiew na raz już zasiedlonym terenie. Na łąkach i pastwiskach najlepiej czu­ je się w miejscach niezarosniętych ale przy złym zaopatrzeniu w wodę szybko ginie. Po­ nieważ jest niewrażliwa na wydeptywanie, ba­ rdzo często znajduje się w mieszankach na­ sion traw trawnikowych. Podobna wiechlina niska (P. Supina) ma języczek liściowy żół­ tawy, krótki. Kwitnie tylko wiosną.

55

Wiechlina cebulkowata Poa bulbosa \\ i\\ n A//I/ Wygląd: trawa trwata, ste, dolna wąsko, górna szeroko jajowata. Ple­ \m l o M r i / y i i kępkowa. Źdźbła wki dolne zaostrzone i grzbieciste, 5-nery^Miwiyyl wzniesione, rzadziej wowe, mają białe włoski na grzbiecie. Ń ^ ^ M j W Y j p ' zgięte u nasady i roz- Okres kwitnienia: od kwietnia do lipca. As[H®f!2$ći2^~" postarte, cienkie, nie- Siedlisko: w siedliskach wysychających latem, MjgpSll&fŃz rozgałęzione, wyso- przeważnie zruderalizowanych, zwykle zawie­ ~^sJ^|Kte|r. kości 10-30 cm. Pod- rających wapń, w suchych murawach, na brze­ ^ stawy pędu pogru­ gach dróg, nasypach, na murach. bione w formie cebulki (nazwa!), pochwy liś­ Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, ciowe liści łodygowych zaokrąglone na grzbie­ zach., środkowa i pd.-wsch. Europa. cie. Języczki liściowe do 4 mm, podłużnie Uwagi: rozmnóżki pączkowe są dla traw żywozaostrzone. Blaszki liściowe szarozielone, u li­ rodnych organami rozmnażania i rozprze­ ści odziomkowych przeważnie szydlaste, bla­ strzeniania, powstałymi na drodze wegetatyw­ szki liści łodygowych płaskie, szerokości 1- nej, a więc bezpłciowej. Wiechlina cebulkowa­ -1,5 mm, często pofałdowane, nagle przecho­ ta ma do dyspozycji jeszcze inne organy we­ dzące w zaostrzony wierzchołek, na brzegach getatywne dla rozmnażania i rozprzestrzenia­ trochę szorstkie. Wiechy luźne, wąskie, do nia się. Gdy przy końcu okresu wegetacyjnego 6 cm, gałązki wiechy wzniesione, w czasie trawy ginie większość nadziemnych części ro­ kwitnienia rozpostarte, szorstkie. Kłoski ja­ ślin, pozostają nasadowe części pędu, w któ­ jowate, spłaszczone, długości do 5 mm, 4-6- rych zachowują się substancje rezerwowe. kwiatkowe, często żyworodne (fałszywa żywo- Kępa stopniowo się rozpada, a nie powiązane rodność podobnie jak u P. alpina var. vivipa- już ze sobą cebulkowate kawałki pędu są po­ ra). Plewy i plewki bezostne. Plewy grzbieci- jedynczo rozprzestrzeniane. Wiechlina badeńska Poa badensis /]A /Y\iiYAl //\\\\Mźb

Wiechlina spłaszczona Poa compressa

^-*f^v Wygląd: szarozieloS*d$M$$\ na, trwała trawa, rosy * j Q m M $ M I nąca w luźnych kęK\lj\V]ĘŹ—2J wysokości do 40 cm. //Wf Jwuf pkach, tworząca roz/l\\|M§§^f Podstawa źdźbła czę- T&^&^^JrlwJ 9'' Źdźbła wzniełiUjjtŁ-3 ^ sto walcowato zgrus one ' ' s'abo z 9' ęte \jJyĘsjj/ zgrubiała od pozo- V&uiSm$^ \&$~p?ss w miejscach kolanek,
Wygląd: trawa niebieskawo-szarozielona > trwała, kępkowa,

57

Wiechlina łąkowa Poa pratensis IHIH II 11 II n MI Wygląd:trawatrwata,

Ullllll /////// vA\v^~\U/l \nLg|r«mJl/

vvvl I I A \

z

'' c z n y m ' pełzają-

cymi r o z

'°9 a m '' ros"

nąca w luźnych kę-

pkacn,

w st

y. cp u te ca

pif kosmopolitycznie, \ Mr I o bardzo wielu różH i l \y PL n y Cn f ormacni źdźbła zaokrąglone lub bardzo słabo spłaszczone, wysokości 10-50 cm. Pochwy liściowe na grzbiecie zaokrąglone, prawie bez linii grzbie­ towej, nagie, rzadziej delikatnie owłosione. Języczek liściowy krótki, przycięty, 1 mm dłu­ gości (w przeciwieństwie do wiechliny zwyczajnej Poa tmialis). Najwyżej położone blaszki liściowe krótsze od pochwy, całość długości do 30 cm, szerokości 2-4 mm, fał­ dowało złożone, łódkowato zakończone. Wie­ chy stożkowate, wielokwiatowe. Kłoski owal­ ne, ścieśnione, długości do 6 mm. Plewy i ple­ wki grzbieciste, bezostne. Plewy zaostrzone, dolna z 1-3 nerwami, górna 3-nerwowa. Ple-

wki dolne przeważnie tępe, na grzbiecie i ner­ wach brzegowych słabo owłosione. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: bardzo częsta na świeżych, żyznych glebach gliniastych, na świeżych łąkach i past­ wiskach, na brzegach dróg, rowach, skarpach. Rozmieszczenie: Europa, Azja o umiarko­ wanym klimacie, północna Afryka, Australia. Uwagi: wiechlina łąkowa, jako trawa łatwo przystosowująca się do środowiska, niezbyt wrażliwa, mocna, jest jednym z najważ­ niejszych gatunków naszych użytków zielo­ nych. Wcześnie wypuszcza pędy, daje dobry, wysokopienny, jednocześnie ubogi w źdźbła wzrost. Chętnie jedzona przez bydło zarówno na pastwisku jak i w postaci siana. Odporna na spasanie jest wysokowartościową trawą paszową na większości siedlisk, o ile tylko nie są one za wilgotne, zbyt ubogie lub za kwaś­ ne. Stosowana do obsiewania użytków zielo­ nych i placów sportowych.

Wiechlina zwyczajna Poa tmialis In 111, i u 11 i Wygląd: trwała, bogata w for­ my, zimozielona trawa łąko­ wa; pędy płożące się, ukorze­ niające i rozgałęzione, tworzy dość gęste murawy. Wyso­ kość 50-90 cm. Źdźbła wznie­ sione lub kolankowato pozginane, zaokrąglone, cienkie, gładkie, tylko pod wiechą szoHJJiy PL rstkie. Łodygi równomiernie ulistnione. Pochwy liściowe przeważnie szorstkie, słabo grzbieciste. Języ­ czki długości ponad 5 mm, zaostrzone. Blaszki liściowe przeważnie wiotkie, od spodu błysz­ czące, zaostrzone, ich wierzchołek nie jest łódkowato zakończony, jak to było u podobnej do niej wiechliny łąkowej (Poa pratensis). Wie­ chy długości do 20 cm, wąsko trójkątne, luźne, otwarte lub ściągnięte, gęste. Kłoski owalne, ścieśnione, jasnozielone lub fioletowo nabiegłe. Plewy i plewki daszkowato wysklepione, 3-4-kwiatowe. Dolne plewy z 1 nerwem, gór­ ne z 3 nerwami. Plewki dolne zaostrzone

58

i 5-nerwowe, u nasady mają długie włoski, na daszkowatym wysklepieniu są krótko owłosio­ ne. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na glebach gliniastych wilgotnych lub mokrych, żyznych, na łąkach, polach, brze­ gach dróg, wskaźnik wilgotnych siedlisk. Rozmieszczenie: północna i środkowa Europa. Uwagi: wiechlina zwyczajna - choć szeroko rozprzestrzeniona w użytkach zielonych, na drogach i miejscach trawiastych - jest niezbyt pożądana jako trawa pastewna na łąkach i pa­ stwiskach. Daje wprawdzie bardzo wcześnie przy pierwszym koszeniu czy pierwszym spa­ saniu paszę chętnie zjadaną przez bydło, jed­ nak przy późniejszym wykorzystywaniu sprawia wiele problemów. Materiał roślinny, tworzący się po koszeniu trawy jest już bardzo skąpy, szczególnie podczas bardzo ciepłych lat, w czasie których przy utrzymującej się suszy może całkowicie wypaść. Ponadto jest wrażliwa na mrozy.

J

Wiechlina wąskolistna Poa angustifolia

Wiechlina Chaixa Poa chaixii

Wygląd: trawa trwała, rosnąca w gęstych kępkach. Źdźbła wy­ sokości do 60 cm, wzniesione. Liście odziomkowe szydlasto zwinięte, bardzo długie, do 30 cm, sze­ rokości 1-2 mm, liście łodygowe przeważnie szersze- 2-4 mm, płaskie lub również zwinię­ te, stopniowo wyciągnięte w zwężający się wierzchołek. Języczek liściowy krótki, do 1 mm, stępiony. Wiecha wąska, prawie dwa razy tak długa jak szeroka. Kłoski wąsko jajo­ wate, długości do 5 mm. Plewy o krótkim, wąskim wierzchołku, na grzbiecie szorstkie, daszkowato wysklepione. Plewki dolne na grzbiecie również daszkowato wysklepione. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: na suchych latem, ciepłych miej­ scach, często na półsuchych murawach. Rozmieszczenie: Europa, pd.-zach. Azja.

Wygląd: wyniosła trawa, ro­ snąca w potężnych kępach, trwała, niekiedy z pełzają­ cymi kłączami. Źdźbła wy­ sokie do 120 cm. Liście ciem­ nozielone. Pochwy liściowe szorstkie, na stronie grzbieto­ wej i brzusznej ostro daszko­ wato wysklepione, ścieśnio­ ne. Blaszki liściowe długości do 45 cm, szerokości do 10 mm, wyraźnie zgięte w kształcie litery V, z wierzchołkiem łódeczkowato ściągniętym. Wiechy długości do 25 cm. Kłoski wąsko jajowate. Plewy i ple­ wki bezostne, jedynie zaostrzone. Podobna do wiechliny odległokłosej (P. remota) ale: języ­ czek liściowy krótszy, tylko 0,5 mm, stępiony i na brzegach orzęsiony, najwyższa blaszka tylko 1-10 cm, krótsza od swej pochwy. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: lasy liściaste, ubogie łąki górskie. Rozmieszczenie: zach. i pn. Europa, zach. Azja.

Wiechlina gajowa Poa nemoralis

Wiechlina błotna Poa palustris

Wygląd: tworząca płaty trawa leśna wysokości do 50 cm, ro­ snąca w luźnych kępkach. Źdźbła wzniesione, gładkie. Pochwy liściowe nie wy­ sklepione daszkowato na grzbiecie, gładkie. Języczki li­ ściowe niepozorne, krótkie, przeważnie ich brak. Blaszki liściowe szerokości do 2 mm, niebieskozielone, zbiegające w krótkie"wierzchołki. Górne liście tak długie jak ich pochwy, lekko wznoszące się ku górze. Luź­ ne, ubogie w kwiaty wiechy, w czasie kwitnienia rozpostarte. Gałązki wiechy delikatne. Kłoski do 6 mm, 1-5-kwiatowe. Plewy lancetowate, zaost­ rzone. Plewki dolne lancetowate, grzbieciste, owłosione na grzbiecie i u podstawy. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na zasadowych, żyznych, dostatecz­ nie głębokich, świeżych glebach leśnych. Rozmieszczenie: Europa, części Azji o umiar­ kowanym klimacie, Ameryka Północna.

Wygląd: trawa trwała, średnio wysoka, tworząca luźne kę­ pki, z płonnymi pędami liścio­ wymi wysokości do 120 cm. Źdźbła przeważnie od góry gładkie. Pochwy liściowe zaokrąglone, dolne na grzbie­ cie lekko wysklepione dasz­ kowato. Języczki górnych liPL ści długości do 3 mm, płaskie, szorstkie, od spodu matowe. Wiechy luźne. Gałązki wiechy bardzo szorst­ kie. Kłoski z 3-4 kwiatami, długości 2-4 mm, jajowate, trochę ścieśnione. Plewy cienko za­ ostrzone, grzbieciste. Plewki dolne tępe, grzbieciste, 5-nerwowe, na grzbiecie i na brzegach owłosione, na wierzchołku z małą żółtą plamką. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na brzegach, wilgotnych łąkach, nad rowami. Rozmieszczenie: Europa, części Azji o umiarkowym klimacie, Ameryka Północna.

60

0 Trawy

Kupkówka pospolita Dactylis glomerata Wygląd: Trawa wieloletnia wysokości 50-120 cm, sza­ rozielona, często rosnąca w gęstych kępach. Źdźbła sil­ ne, proste, bez rozłogów. Pę­ dy odnawiające pozostają zi­ mą zielone, chronione przez pozostałe zeszłoroczne po­ chwy liściowe, pojawiają się wcześnie na wiosnę, ale są wrażliwe na przymrozki. Li­ ście szarozielone. Pochwy liś­ ciowe początkowo zamknięte, szorstkie lub gładkie, płasko ścieśnione, na szwie brzusz­ nym i grzbietowym z wyraźnymi ostrymi kra­ wędziami. Blaszki liściowe w stadium pąka złożone, później niemal płaskie, ale na spod­ niej stronie z wystającym nerwem, długości do 45 cm, szerokości 2-14 mm, zaostrzone. Bez uszek. U podstawy blaszki liściowej języ­ czek długości 3-5 mm, ząbkowany i przeważ­ nie rozszczepiony. Kwiatostan jest prawie trój­ kątną wiechą kłosokształtną, zwróconą w jed­ Kupkówka Aschersona Dactylis polygama Wygląd: trwała, jasnozielona trawa leśna z krótkimi roz­ łogami, wysokości 50-120 cm. Bardzo podobna do kupkówki pospolitej (D. glomerata), jed­ nak rośnie w luźniejszych kę­ pkach, ma wiechy luźniejsze, wąskie, z mniejszymi kup­ kami (w kupce na gałązkach wiechy ma mniej kłosków). Plewki dolne zaokrąglone na grzbiecie, zwykle nagie, rzadziej na nerwach krótko owłosione. Ości z reguły krótsze. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na glebach gliniastych świeżych lub wilgotnych, żyznych, luźnych, próchnicznych, w cienistych lasach. Gatunek charakterystycz­ ny lasów dębowo-grabowych. Duże jej płaty utrudniają naturalne odnawianie się lasu na porębach. Rozmieszczenie: na terenach wyżynnych i w niższych górach środkowej Europy.

62

ną stronę, dość dużą, wzniesioną, z Moskami skupionymi w gęste pęczki. Dolne gałązki wie­ chy poziome, odstające, przeważnie szorstkie. Kłoski długości 5-9 mm, ścieśnione, 3-5-kwiatowe. Plewy, 1-3-nerwowe, wąsko jajowate, zaostrzone, z krótką, do 1,5 mm ością, na grzbiecie owłosione. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: umiarkowanie suche lub wilgotne żyzne gleby, w użytkach zielonych, na brze­ gach dróg, wysypiskach gruzu. Kupkówka jest wrażliwa na suszę, jest również wskaźnikiem dużej zawartości azotu w glebie. Rozmieszczenie: od równin po góry, w Alpach do 1950 m n.p.m. Europa; stąd zawleczona i zadomowiona na prawie wszystkich obsza­ rach o klimacie umiarkowanym. Uwagi: kupkówka pospolita wcześnie wypusz­ cza liście, daje dobre plony i dobrze przyras­ ta, ale tylko przed wypuszczaniem pędów kwiatowych jest wysoko wartościową trawą paszową dla bydła, później staje się twarda i ostra. Suchotraw twardy Sclewchloa dura Wygląd: nietrwała, jednoro­ czna, szarozielona, często tworząca rozetki tuż przy zie­ mi, wyraźnie twarda trawa (nazwa!). Źdźbła długości 2—15 cm, nagie, rozgałęzia­ jące się u podstawy. Pochwy liściowe u podstawy zamknię­ te, na grzbiecie wyraźnie daszkowato wysklepione. Blaszki w stadium pą­ ka fałdowato złożone, później płaskie, szero­ kości do 4 mm. Kwiatostan długości 20-30 cm, tworzący gęste, wielokwiatowe, okrągławe lub wąsko jajowate wiechy, mniej więcej jed­ nostronny. Kłoski 7-10 mm długości, 3-6-kwiatowe, ścieśnione. Plewy i plewki dolne daszkowato wysklepione. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: suche lub zmiennie suche gleby, wydeptywane murawy w ciepłych miejscach. Rozmieszczenie: Europa, zachodnia Azja.

Grzebienica pospolita Cynosurus cristatus Wygląd: wieloletnia, ale wrażliwa na mróz niska trawa, tworzą­ ca kępki, rzadko także z bardzo krótki­ mi rozłogami. Źdźbła cienkie, gładkie, mo­ cne i sztywne, nierozgałęzione, 20-60 cm wysokości. Liście w sta­ dium pąka złożone, później zwinięte. Pochwy liściowe na grzbiecie zaokrąglone, nieowłosione. Języczki liściowe krótkie, ok. 1 mm, tępe. Blaszki liściowe długości do 15 cm, szerokości 2-3 mm, płaskie lub lekko rynienkowate, od wierzchu delikatnie żłob­ kowane i ku wierzchołkowi szorstkie, od spo­ du gładkie. Wiechy kłosokształtne, często jed­ nostronne, 5-10 cm długości, 0,5-1 cm szero­ kości, o osi szorstkiej lub delikatnie owłosio­ nej. Kłoski ustawione bardzo gęsto, na jednej gałązce bocznej wiechy ktosoksztattnej za­ wsze kłoski płodne zmieszane z płonnymi. Kłoski płodne 3-5-kwiatowe, ich plewki dolne Cynosurus echinatus Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca w luźnych kępach, u podstawy silnie rozgałę­ ziona. Źdźbła wysokości 20-70 cm, gładkie, u góry bar­ dzo cienkie. Liście nagie. Po­ chwy liściowe gładkie, na grzbiecie zaokrąglone, górne rozdęte. Języczki liściowe długości 3-7 mm, zaostrzone. Blaszki liściowe długości 5-20 cm, szerokości do 7 mm, płaskie. Wiecha kłosokształtna długości 2-4 cm, szerokości 1-2 cm, kulista lub jajowata, wielostronna. Płodne kłoski 1-5-kwiatowe, ich plewki dolne z ością długą do 15 mm. Kłoski płonne z 10 lub z większą liczbą pustych plew z wyraźnie szorstką ością. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: na wysypiskach gruzu lub terenach przemysłowych, na glebach suchych. Rozmieszczenie: zachodnia Europa, kraje śródziemnomorskie.

64

krótkoościste. Kłosków płonnych ok. 10, a nie­ kiedy więcej, okrywają one płodne, są płasko ścieśnione, wąskie, wyraźnie grzbieciste, szydlasto zaostrzone; są to puste plewki grzebie­ niasto ustawione (nazwa!). Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: występuje na świeżych, gliniastych glebach, na suchych pastwiskach i wygonach, łąkach, brzegach dróg. Rozmieszczenie: Europa i zachodnia Azja o umiarkowanym klimacie. Uwagi: grzebienica tworzy gęste murawy tylko na obszarach o dostatecznie wysokiej wilgotno­ ści powietrza i na niezbyt suchych glebach. Jako trawa paszowa ma wielkie znaczenie przede wszystkim w górach. Wczesne wyrastanie, bo­ gate odrosły i samoistny wysiew mają tu szcze­ gólne znaczenie. Nadaje się doskonale jako tra­ wa pastwiskowa. Jej pędy są szczególnie odpor­ ne i, w przeciwieństwie do liści, nie lubiane przez bydło, co pozwala im dojrzeć i zapewnić sobie samosiew. Odporne na łamanie źdźbła stosowane były do robienia plecionek. Lamarckia aurea Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca w gęstych kępkach, z wyprostowanymi źdźbłami, wysokości 10—25 cm. Języczki liściowe 5-10 mm długości, całobrzegie, wydłużone. Po­ chwy liściowe na grzbiecie zaokrąglone, na żebrowaniu lekko szorstkie. Blaszki liścio­ we 2-6 mm szerokości i do 20 cm długości, zaostrzone. Wiechy dość gęste, kłoso­ kształtne, przypominają szczotkę do butelek. Kłoski zebrane w grupach po 3-5 na końcach krótszych gałązek wiechy. Ogonki kłosków sil­ nie owłosione. Liczne płonne kłoski przykry­ wają ustawione na końcu kłoski płodne. Ple­ wki dolne długoościste (tylko u jednokwiatkowych płodnych kłosków). Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na otwartych miejscach pokrytych trawą, drogach, ugorach lub w zaroślach.

Drżączka średnia Briza media Wygląd: trawa trwała, tworzą­ ca luźne murawy za pomocą krótkich, podziemnych rozło­ gów, z licznymi pędami wege­ tatywnymi. Źdźbła wzniesio­ ne, cienkie, gładkie, wyso­ kości do 40 cm. Pochwy li­ ściowe zamknięte, gładkie. Blaszki liściowe z cienkim, krótkim wierzchołkiem, dłuI PL gości do 15 cm, szerokości 2-4 mm, nieowłosione, gładkie, na brzegach trochę szorstkie. Języczki liściowe ok. 1 mm długości, tępe, przycięte, Bez uszek. Wiechy szeroko rozpostarte, luźne, wąsko trójkątne lub szeroko piramidalne. Gałązki wiechy częs­ to faliste, gładkie, początkowo wzniesione, pó­ źniej poziomo odstające, rozłożyste. Kłoski jajowate i sercowate, silnie bocznie ściśnione i wyraźnie płaskie, 3-12-kwiatowe, 4-7 mm długości. Ogonki kłosków często pogięte, zwi­ sające, dlatego kłoski lekko drżą (nazwa!). Plewy ok. 3 mm długości, na grzbiecie dasz-

kowato wysklepione, prawie poziomo odstają­ ce. 3-nerwowe plewki dolne długości ok. 4 mm, również odstające, na grzbiecie zaokrą­ glone lub daszkowato wysklepione, z podsta­ wą plewki sercowatą, obejmującą oś kłoska; 5-nerwowe plewki górne z podwójną kra­ wędzią grzbietową. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: na ubogich łąkach i pastwiskach, na suchych glebach. Rozmieszczenie: w całej Europie i Azji o umiarkowanym klimacie, zarówno na nizi­ nach jak i w wysokich górach. Uwagi: daje słabe plony, ale chętnie jako sia­ no jest zjadana przez bydło. Ze względu na ładny kształt lubiana trawa ozdobna.

Drżączka większa Briza mama

Drżączka mniejsza Briza minor

Wygląd: jednoroczna trawa rosnąca w luźnych kępkach, o wysokich do 60 cm, gła­ dkich, cienkich źdźbłach. Roś­ lina naga. Liście żółtozielone. Pochwy liściowe na grzbiecie zaokrąglone. Języczki liścio­ we długości do 5 mm, tępe. Blaszki liściowe długości do 20 cm, szerokości do 8 mm, |KW i cienko zaostrzone. Wiecha luźna, wzniesiona lub lekko łukowato zgięta, z kilkoma - do 12 - kioskami. Kłoski długości 15-25 mm, spłaszczone, do 20-kwiatowe, na długim do 20 mm, zakrzywionym, cienkim ogonku. Plewy poziomo odstające od osi kłos­ ka, długości do 7 mm, na grzbiecie zaokrąg­ lone. Plewki dolne 6-8 mm długości, 7-9-nerwowe. Plewki górne na wystającym grzbiecie delikatnie owłosione. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na suchych miejscach. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski.

Wygląd: jednoroczna trawa rosnąca w luźnych kępkach, o źdźbłach gładkich, wyso­ kich do 60 cm. Roślina naga. Pochwy liściowe na grzbiecie zaokrąglone, gładkie. Języ­ czki liściowe długości do 6 mm. Blaszki liściowe długo­ ści do 15 cm, szerokości do 10 mm, o słabo szorstkich brzegach. Wiechy stożkowate, z licznymi Woskami. Kłoski długości do 5 mm, jajowate, na cieniutkich, ku dołowi zgiętych ogonkach długości do 12 mm, 4-8-kwiatowe. Plewy poziomo odstające od osi kłoska, trwałe, 3-5-nerwowe. Plewki dolne bardzo szerokie, z sercowatą nasadą, 7-9-nerwowe. Plewki górne na obu krawędziach grzbietowych z wąskimi skrzydełkami. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: na suchych miejscach. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski.

66

67

J

Perlówka orzęsiona Męka ciliata Wygląd: trawa trwała, tworzą­ wy mniej więcej jednakowej długości, szorst­ kie, bezościste. Plewki dolne kwiatów płonnych nagie, kwiatów płodnych długo kosmato-rzęskowate, rzęski w okresie kwitnienia wystające z kłoska i wyraźnie widoczne (na­ zwa!), 7-9-nerwowe. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: dość rzadka na żyznych glebach, zwykle występuje na siedliskach zasobnych w wapń, ciepłych i suchych, na suchych mur­ kach, na słabo zarośniętych skalistych sto­ kach, na gzymsach i półkach skalnych. ! ca gęste, obficie ulistnione Rozmieszczenie: w całej Europie z wyjątkiem kępy, z rozłogami rozciągają­ północy, głównie w ciepłych obszarach. cymi się do 10 cm. Źdźbła Uwagi: ta bardzo ładna trawa, którą nierzadko wysokości 30-70 cm, wznie­ można spotkać w ogródkach jako roślinę sione, sztywne, od góry pod ozdobną, jest charakterystycznym gatunkiem kwiatostanami szorstkie. Liś­ przede wszystkim w suchych zaroślach i na cie szarozielone. Dolne po­ stepach południowo-wschodniej Europy i na chwy liściowe, w przeciwieńs­ suchych murawach doliny górnego Rodanu twie do perłówki siedmio­ w Szwajcarii. Zasiedla tam miejsca otwarte grodzkiej (M. transsihanica),i zawsze bardzo nasłonecznione. KW nagie. Bez uszek. Języczki li­ ściowe długości 2-3 mm, tępe, przeważnie rozcięte. Blaszki liściowe sztywne, długości Periówka siedmiogrodzka Perłówka kolorowa Męka pieta do 25 cm, szerokości 3-4 mm, płaskie, lecz Męka łranssilvanica w okresie suszy szydlasto zwinięte. Wiecha r\r\ A Wygląd: szarozielokłosokształtna wzniesiona, 4-8 cm długości, Ul Wygląd: trwała, ros[ • \)/1 \ na, kępkowato rosnaca trawa dośćjluźna, jednostronna. Gałązki rl \ / J a | f e niewyraźnie nąca kępami, zielona > tworząca za wiechy krótkie i wciśnięte w oś wiechy, 30na IsSaL trawa wysokości Y^A, f \\l/\ Pomocą krótkich najdłuższej znajdcm. ować się do liś10 ^wf z nich może-90 Pochwy \ \ v | Y/li ^złogów gęste muraw kłosków. 6-7 mm, W7 Kłoski długościciowe od 2-kwiatowe, dołu dasz\vV/yy Y- '-'ście szorst/ z których przeważnie jeden jest płonny (w MMr kowato wysklepione, \ M V kie, pochwy liściowe postaci drobnego maczugowatego ciałka). PleJMM od góry luźno owłou KL nagie, ku górze szor­ wf sione, blaszki liścio- stkie, ze skrzydełkami. Blaszki liściowe sztyw­ W we początkowo pła- ne, na brzegach szorstkie. Języczki liściowe W skie, później zwinię- długości do 2 mm, białe. Wiechy rozpostarte, TKW te, przeważnie zwi- kłoski długości do 9 mm, zwisające. Szypułki słe. Języczki liściowe zaostrzone. Wiecha kło­ kłosków od góry owłosione. Plewy obejmują sokształtna gęsta, kłoski często przewieszone. cały kłosek, zielone z ciemnofioletowymi pas­ Plewy jajowato zaostrzone, gładkie, dolna dłu­ kami. Plewki dolne grube, błyszczące, niewy­ gości 3-5 mm, górna 6-7 mm. Plewki dolne raźnie 5-nerwowe, gładkie. Bardzo podobna jedwabiście owłosione. do niej jest perłówka zwisła (Melica nutans). Okres kwitnienia: czerwiec. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: dość rzadka na słonecznych, su­ Siedlisko: na ciepłych, świeżych, żyznych gle­ chych, żyznych lecz przeważnie ubogich bach leśnych, w ciepłolubnych mieszanych la­ w wapń, luźnych glebach; na miejscach sach dębowych. kamienistych, w suchych murawach. Rozmieszczenie: południowo-wschodnia Eu­ Rozmieszczenie: pd.-wsch. Europa. ropa, do wschodniej części Europy Środkowej. 68

Perlówka zwisła Męka nutans Wygląd: trawa trwała, z cien­ kimi, długimi kłączami, two­ rząca luźne kępy, z płonny­ mi, niekwitnącymi pędami. Źdźbła wysokości 30-60 cm, cienkie, wzniesione, wiotkie, pod kwiatostanem nieco szor­ stkie. Pochwy liściowe szorst­ kie, rurkowate, u nasady nie­ kiedy nabiegłe purpurowo. Języczki liściowe brązowawe, KW krótkie, nie dochodzące do 1 mm długości, przytępione. Bez uszek. Bla­ szki liściowe w stadium.pąka zwinięte, później płaskie, długości do 20 cm, szerokości do 6 mm, od wierzchu luźno owłosione. Grono do 10 cm długości, jednostronne, wzniesione, często jednak lekko łukowato zwisające. Kłoski brązowawe, czerwonawe lub purpurowe, długości 6-7 mm, zwisłe (nazwa!), na wypros­ towanych szypułkach, z 2-3 płodnymi, obupłciowymi kwiatami i jednym płonnym, maczugowatym, na końcu zaokrąglonym kwia­

tem szczątkowym. Obie plewy prawie jedna­ kowej wielkości, długości 4-6 mm, na grzbie­ cie zaokrąglone, 6-nerwowe. Plewki dolne skórzaste, zielonawe, szorstkie, 7-9-nerwowe, bez ości czy wierzchołka, wystające tylko tro­ chę ponad plewy. Plewki górne tej samej dłu­ gości co plewki dolne. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: częsta w środkowoeuropejskich mieszanych lasach liściastych na żyznych, próchnicznych glebach leśnych. Rozmieszczenie: w całej Europie, poza półno­ cną Skandynawią i częściami południowej Eu­ ropy. Uwagi: nazwa perłówka pochodzi od maczugowatych lub jajowatych, przeważnie na ciem­ no zabarwionych i błyszczących kłosków, któ­ re są szczególnie widoczne i - przede wszyst­ kim u perłowki zwisłej - wydają się być nani­ zane jak sznur pereł.

0 Trawy

W^b.

Perłówka jednokwiatowa Męka unillora Wygląd: trawa trwała, tworząca rozległe murawy, o daleko się­ gającym, rozgałęzio­ nym kłączu. Źdźbła wysokości do 60 cm, wiotkie, wzniesione lub zwisłe, przeważ­ nie gładkie, z niewieloma wiotkimi liśćmi. Po­ chwy liściowe zwykle nagie, rurowato za­ mknięte. Języczki liściowe krótkie, pochwowato obejmujące źdźbło, z ok. 2 mm długości nasadzonym wierzchołkiem, znajdującym się nie między nasadą blaszki liściowej i źdźbłem, lecz po przeciwnej stronie (na stro­ nie brzusznej). Bez uszek. Blaszki liściowe jasnozielone, z wierzchu luźno owłosione, od spodu i po brzegach szorstkie, płaskie, w sta­ dium pąka zwinięte, zbiegające ku wierzchoł­ kowi, o długości do 20 cm i szerokości do 7 mm. Wiechy luźne, wielostronne. Z odstają­ cymi, ku górze skierowanymi gałązkimi wiechy, niekiedy nieco zwisłymi, nagimi, szor­

70

stkimi, o nielicznych Woskach (1-3), odda­ lonych od siebie, obupłciowych, zawierają­ cych po 1 kwiatku. Kłoski wzniesione, długości 5-6 mm, na nagich szypułkach. Plewy trwałe, na grzbiecie zaokrąglone, zaostrzone, gła­ dkie, brązowawe. Plewki dolne szeroko zaokrąglone, tępe, gładkie, zielone, 7-nerwowe. Plewki górne delikatnie owłosione. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: występuje na próchnicznej, świeżej, żyznej, dość głębokiej glebie leśnej, w lasach liściastych, przede wszystkim bukowych i dębowo-grabowych o bujnym runie. Rozmieszczenie: częsta w całej Europie, z wy­ jątkiem południowo-zachodniej jej części i północnej Skandynawii. Uwagi: perłówka jednokwiatowa jest trawą charakterystyczną dla środkowoeuropejskich lasów liściastych, przede wszystkim buko­ wych, w których występuje dość często. Zbyt gęste płaty perłowki w runie leśnym mogą źle wpływać na naturalne odnawianie się lasu.

71

Perz właściwy Agropyron repens Wygląd: trawa trwała o rozleg­ le rozpetzających się, bladych kłączach, wypuszczająca roz­ łogi. Rośnie grupowo lub two­ rzy wielkie płaty, z licznymi wyrastającymi wysoko, nie kwitnącymi pędami liściowy­ mi. Źdźbła osiągające wyso­ kość 20-150 cm, wzniesione, u nasady niekiedy zgięte, gła­ dkie. Liście matowozielone, Kt. niekiedy niebieskozielono oszronione (nalot ścieralny). Pochwy liściowe na grzbiecie zaokrąglone, gładkie, nagie lub owłosione (różne podgatunki). Uszka krótkie, orzęsione, obejmujące źdźbło, zaostrzone. Ję­ zyczki liściowe w postaci skórzastych paseczków nie przekraczają 1 mm. Blaszki liściowe zaostrzone, długości do 30 cm i szerokości do 10 mm, wiotkie, z wierzchu krótko owłosione i dlatego lekko szorstkie. Nerwy liściowe pod światło widoczne jako wyraźne białe paski. Kłosy długości ok. 10 cm, wzniesione lub po­

chylone, rzadko zwisające, luźno lub gęsto po­ kryte kioskami. Kłoski długości 10-20 mm, 3-8-kwiatowe, owalne, płasko ścieśnione, zwróco­ ne szeroką stroną do osi kłosa. Plewy owalne, długości do 12 mm, 3-7-nerwowe, z linią grzbietową, szorstką ku górze, zbiegającą się w ościsty wierzchołek. Plewki dolne długości do 13 mm, 5-nerwowe, często z krótkim ościstym wierzchołkiem. Plewki górne z dwoma szo­ rstkimi liniami. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: bardzo często na brzegach pól, dróg, ulic, na ugorach, w ogrodach i na polach upra­ wnych, zarówno na świeżych jak i suchych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Europa, Ameryka Północna, obszary Azji o umiarkowanym klimacie. Uwagi: perz właściwy jest niezwykle częstym, uciążliwym i bardzo żywotnym, chwastem na­ szych ogrodów i pól. Znany przede wszystkim z bladych podziemnych kłączy, które mogą wy­ puszczać pędy nieomal z każdej części.

Perz psi Agropyron csninum

Perz sitowy Agropyron junceum

Wygląd: trawa trwała, kępko­ wa, bez kłączy. Źdźbła wyso­ kości do 150 cm, wzniesione, u podstawy nieco kolankowato zgięte, nagie, gładkie, od wie­ rzchu nieco szorstkie. Pochwy liściowe najniższych liści owłosione, górnych nagie. Języczki liściowe długości 1 mm, przytępione. Blaszki liś­ ciowe długości do 30 cm, szeKL rokości do 1,5 cm, płaskie, z krótkim wierzchołkiem, po obu stronach szors­ tkie. Kłosy długości ponad 20 cm. Kłoski długo­ ści do 20 mm, 3-6-kwiatowe, spłaszczone, sze­ roką stroną skierowane ku osi kłosa. Obie plewy mniej więcej jednakowo długie, lancetowate, na grzbiecie zaokrąglone, 3-5-nerwowe, niekiedy ościste. Plewki dolne długości do 13 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: żyzne, wilgotne gleby gliniaste. Rozmieszczenie: Europa, Ameryka Północna, części Azji o klimacie umiarkowanym.

Wygląd: trwała, mocna trawa z kłączem i długimi rozłoga­ mi. Źdźbła sztywno wznie­ sione, wysokości 20-60 cm. Liście niebieskozielone. Po­ chwy liściowe szorstkie, z obejmującymi brzegami. Ję­ zyczki liściowe krótkie, przy­ cięte. Blaszki liściowe dłu­ gości do 35 cm, szerokości do 6 mm, początkowo płaskie, później zwinięte, na wierzKL chniej stronie z grubymi ner­ wami, wzdłuż nich gęsto porośnięte delikatny­ mi włoskami, na spodniej stronie gładkie. Kłos długości do 20 cm, dwudzielny, sztywny, niekie­ dy słabo pochylony. Oś kłosa łamliwa. Kłoski długości do 3 cm, 5-8-kwiatowe, szerszą stroną skierowane do osi. Plewy i plewki bez ości. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: słone wydmy na wybrzeżu. Rozmieszczenie: na europejskim wybrzeżu At­ lantyku i wybrzeżu Morza Śródziemnego,

72

Zyto zwyczajne Secale cereale Wygląd: trawa jednoroczna lub ozima o źdźbłach wysoko­ ści 60-200 cm, nierozgałęzionych lub kępkowatych ty­ lko u nasady, wzniesionych, dość silnych, w górnej części gęsto owłosionych. Języczek liściowy przycięty, bardzo krótki, tylko ok. 1,5 mm długo­ ści. Pochwy liściowe na górPL nym końcu z bardzo krótkimi, nieorzęsionymi uszkami. Blaszki liściowe pła­ skie, nagie, z niebieskawym woskowatym na­ lotem. Kłosy długości 5-20 cm, czworokanciaste, bez kłoska szczytowego, w czasie dojrze­ wania lekko zwieszone. Oś kłosa dość mocna i niełamliwa. Kłoski 2-kwiatowe lub rzadko 3-kwiatowe z dwoma obupłciowymi i jednym, środkowym męskim kwiatkiem. Plewy wąsko lancetowate, 1-nerwowe, nie przekraczające 10 mm długości, na wierzchołku z krótkim ościstym czubkiem, z szorstką linią grzbieto­ wą. Plewki dolne długości do 18 mm, wyraźnie 3-nerwowe, aż do podstawy daszkowato wysklepione, ku górze zwężone w dość potężną ość 2-8 cm długości. Ziarno długości 5-9 mm, po stronie grzbietowej z głęboką bruzdą, na górnym, zaokrąglonym końcu z delikatnym pę­ czkiem włosków. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: jako roślina uprawna żyto ma sto­ sunkowo małe wymagania, rośnie dobrze na dość świeżych, przeważnie mało zasobnych, obojętnych lub tylko umiarkowanie kwaśnych glebach piaszczystych lub piaszczysto-gliniastych. Nie znosi stagnującej wody. Typowa roś­ lina długiego dnia, obcopylna. Rozmieszczenie: pierwotnie chyba tylko w za­ chodniej Azji, obecnie w wielu formach upraw­ nych na całym świecie. Daje jeszcze niezłe plony tam, gdzie uprawa pszenicy jest już niemożliwa. Uwagi: żyto potrzebuje do swego rozwoju zna­ cznie mniej ciepła niż pszenica. Dlatego może być uprawiane z powodzeniem w górzystym terenie jeszcze do 900 m n.p.m., a w Alpach w niektórych miejscach nawet na wysokości powyżej 1600 m n.p.m. Zazwyczaj żyto upra­ wia się jako zboże ozime: siew następuje przy

74

końcu września. Już po krótkim czasie poja­ wiają się pierwsze 2-3 listki, na ogół lekko czerwonawo nabiegłe. Podczas zimy roślina dostaje bodziec potrzebny do wytworzenia kwiatów. Od końca kwietnia wypuszcza cien­ kie lub grubsze, w każdym razie zdumiewają­ co zdolne do utrzymania kłosa źdźbła. W cza­ sie kwitnienia żyta nad polami unoszą się gęste żółtawe chmury pyłków, zapewniające konieczne obce zapylenie. Każdy kłos żyta produkuje wiele milionów ziaren pyłku. Niektórzy ludzie są uczuleni na ten pyłek i re­ agują bardzo silnie alergicznie nawet przy dużej odległości od pola żyta- przekonywają­ cy dowód na niezwykle duży zasięg bardzo małych unoszonych przez wiatr ziaren pyłku. Podobnie jak obecnie w uprawach zboża wy­ stępuje owies głuchy (Avena fatua) jako chwast i gatunek towarzyszący, dzikie żyto mogło w dawnych czasach występować początkowo jako roślina towarzysząca przede wszystkim na polach pszenicy. Dopiero póź­ niej zostało ono wzięte do uprawy i rozwinięte w roślinę przynoszącą obfite plony. Wiele ga­ tunków i form dzikiego żyta (Secale monłanum, Secale ancestrale) występuje jeszcze do tej pory w Azji Mniejszej. Z historycznego punktu widzenia żyto jest więc wyraźnie późnym przybyszem wśród obecnych gatunków zbóż. Po raz pierwszy tak zwane żyto chwastowe, ze stosunkowo mały­ mi nasionami, zostało znalezione w osadach z wczesnej epoki kamienia w Syrii i w Turcji, datowane na 7000 lat p.n.e. Właściwe żyto uprawne odkryte przez archeologów, znale­ ziono w osadach z epoki kamienia w Polsce (datowane na ok. 4400-4000 p.n.e,). Najwcześ­ niejsze trwałe uprawy w czystym siewie form żyta pochodzące z epoki brązu zostały znale­ zione na Węgrzech, w Polsce i Czechach. W czasach rzymskich uprawa w czystym sie­ wie dotarła na obszary na północ od Alp i na zachód od Laby. Tutaj, a także na terenach północnej i zachodniej Europy, dopiero w śre­ dniowieczu żyto stało się głównym zbożem, z którego wyrabiano chleb. Obecnie jego miej­ sce zaczyna zajmować pszenica.

75

Pszenica samopsza Triticum monococcum ^\ \R[i\ Wygląd: jednoroczna lub ozi\vS\0™ ma trawa o sztywnych, wznie^ Will sionych źdźbłach, przeważnie \-WM 60-140 cm wysokości, gładW A \ kich, tylko w obrębie kolanek \ vvj, I gęsto ku dołowi owłosionych, ¥ V > nie P ust V cn lecz wypełnioC3A nych wewnątrz rdzeniem. Po^ j W chwy liściowe na górnym koń^ I c u z małymi, niezbyt widoczKW \ n y m i i lekko orzęsionymi usz­ kami. Blaszki liściowe zaostrzone, żółtozielo­ ne. Kłosy zawsze wzniesione, wyraźnie bocz­ nie spłaszczone, długości 5-6 cm, dość gęste, sztywne. Kłoski zachodzą dachówkowato i osiągają 10 mm długości. Każdy kłosek od zarodka jest 2-kwiatowy, lecz rozwija się z nich zwykle tylko jeden kwiatek, (jednoziarnowe kłoski = monococcum). Osadka kłosowa w czasie dojrzewania łamliwa, rozpada się zawsze ze zwisającym dojrzałym Woskiem. Kłoski wierzchołkowe zmarniałe. Plewy od czubka do nasady opatrzone ostrą linią grzbietową, na wierzchołku wyraźnie z dwoma ząbkami. Plewki dolne na stronie grzbietowej wysklepione, silnie ścieśnione, łódkowate, na przekroju poprzecznym trójkątne, z szorstką ością długości do ok. 10 cm. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: uprawiana na umiarkowanie suchych, zwykle żyznych, zawierających wapń, kamienis­ tych lub czysto gliniastych albo ilastych glebach na obszarach znajdujących się pod wpływem klimatu kontynentalnego (gorących latem i zim­ nych zimą). Rzadko zdziczała. Rozmieszczenie: niegdyś częściej uprawiana, obecnie tylko jeszcze miejscami na obszarze śródziemnomorskim lub w południowo-zachodniej Azji. Uwagi: pszenica samopsza w porównaniu z in­ nymi gatunkami zbóż jest stosunkowo delikat­ na: źdźbła mimo znanej wyrzymałości są bar­ dzo cienkie, kłosy bardzo krótkie, długości nie­ wiele ponad 5 cm, a do tego stosunkowo cien­ kie. Uwzględniając wymiary kłosa pszenica sa­ mopsza jest dość słabo plonującym zbożem, którego uprawa obecnie się nie opłaca i dlate­ go należy do wymierających traw użytkowych. Podobnie jak jęczmień, owies lub orkisz należy 76

do tak zwanych zbóż oplewionych, których ziar­ na po wymłóceniu pozostają w plewach i do spożycia muszą być oczyszczone w specja­ lnych młynach. Ścisłe połączenie ziarna z ple­ wą może być uznane za cechę dzikiej rośliny, podobnie jak bardzo łamliwa osadka kłosowa utrudniająca zbiory. Samopsza jest krewniaczką obecnie najczęściej uprawianej pszenicy. Jest to normalnie diploidalny gatunek, zawiera więc tylko dwa zespoły chromosomów, razem 2n = 14 chromosomów (patrz dane na str. 16). Rośliną wyjściową jest Triticum boeoticum wy­ stępująca do dziś w dwóch rasach geograficz­ nych od północnej Grecji poprzez Turcję do Iranu. Znaleziska T. boeoticum, spotkane ra­ zem z dzikim jęczmieniem pochodzą z północ­ nej Syrii i to z pewnej warstwy osadniczej, datowanej na ok. 8400-7500 lat p.n.e. (przedceramiczny neolit). Przypuszczalnie uprawa samopszy rozwinęła się niewiele później i miało to miejsce po raz pierwszy w górnym biegu Eufratu we wschodniej Turcji. W środkowej Eu­ ropie znaleziono uprawną samopszę w wielu wykopaliskach, przeważnie w formie zwęg­ lonych ziaren lub podstawy kłosków, a także plew pochodzących z odplewiania. Plewy samopszy znaleziono między innymi także w wypalonej glinie skorup ceramicznych lub w okleinie ścian spalonych domów. Zapewne plewy służyły w tych przypadkach do miesza­ nia z rozrabianą gliną czy iłem. Najstarsze uprawy rolne w środkowej Europie, (sięgająca do piątego tysiąclecia p.n.e. kultura ceramiki wstęgowej), używały tylko dwóch ga­ tunków zbóż, mianowicie pszenicy płaskurki (por. str. 78) i samopszy. W jednym znalezisku z tego okresu w okolicach Mónchengladbach (Nadrenia) udział samopszy w zbożach wyno­ sił ok. 80%. Już w epoce brązu znacznie zmniejszyła się uprawa samopszy, tendencja ta utrzymywała się w czasach rzymskich. Od wczesnego średniowiecza samopszy nie spot­ kano już w znaleziskach pochodzących z Nie­ miec. Tylko nieliczne pisemne źródła wspomi­ nają o jej uprawie. W naszym stuleciu samo­ psza uprawiana jest przez nielicznych rolni­ ków w Badenii-Wirtembergii, którzy mocnej, cienkiej słomy używają do wiązania winorośli.

77

Pszenica piaskurka Triticum dicoccum 1u

liii ma Wygląd: jednoroczna lub ozirawa wzn es n cn

była we wszystkich uprawach rolnych z epoki kamienia w Azji Mniejszej najbardziej znaczą­ \'m dość tęgich, sztywnych i moc- cym gatunkiem zboża. W najstarszych kul­ •W' , nych źdźbłach, wysokości ok. turach wczesnej epoki kamienia w Turcji, Jor­ \JEW 80-150 cm. Pochwy liściowe danii lub Izraelu od ok. 8000 do 6000 roku p.n.e. jlIjY*' na górnym końcu z wyraźnie znajdują się odciski płaskurki w glinianych i lHłpf? wykształconymi, nieco za- tynkach domów, a także zwęglone ziarna i kło­ ''\IYX' chodzącymi na siebie usz- ski. Również w Niemczech w okresie ceramiki wrŚ^ kami. Blaszki liściowe zie- wstęgowej płaskurka była z pewnością najwa­ \ffi lone, z wierzchu przeważnie żniejszym gatunkiem zboża, ponieważ znajdo­ m ^^ aksamitnie owłosione. Ko­ wano ją w każdym z dotychczas poznanych lanka zupełnie nagie. Kłosy dość masywne miejsc wykopaliskowych z tego czasu. Do naj­ i gęste, zwykle długości ok. 5 cm i szerokości młodszego okresu neolitu znaczenie płaskurki ok.1 cm, podczas kwitnienia wzniesione, doj­ niewiele się zmieniało. Dopiero w epoce brą­ rzałe zaś lekko zwisłe, Kłoski nie nakrywają zu była stopniowo wypierana przez inne, bar­ się dachówkowato, lecz są od siebie oddalone dziej płodne gatunki zbóż, ale do czasów pod­ o ok. 2 mm. W każdej przerwie łamliwej bojów rzymskich stanowiła ona ciągle prawie w okresie dojrzałości osadki kłosowej rozwija­ jedną dziesiątą uprawianych zbóż. Sporadycz­ ją się 2-kwiatowe kłoski, w których powstaje nie w niektórych częściach południowych Nie­ po jednym ziarnie, dlatego pszenica płaskurka miec uprawiano płaskurkę jeszcze do II wojny ma łacińską nazwę dicoccum. W miejscu przy­ światowej. Od tej pory zalicza się ją do do czepu Wosków osadka kłosowa jest gęsto wymierających roślin uprawnych. Trzeba przy owłosiona. Poszczególne kłoski od strony we- tym pamiętać, że płaskurka również w staro­ wnętrzej są płaskie, od zewnętrznej wybrzu­ żytnych kulturach Mezopotamii i Egiptu była szone. Odpadają zawsze ze stojącym pod nimi po prostu zbożem. odcinkiem osadki. Plewy łódkowate, z wyraź­ W wielu odmianach uprawiana pszenica płas­ ną linią grzbietową, prawie skrzydełkiem, kurka pochodzi od dzikiej płaskurki {Triticum u szczytu z szydlastym, zaostrzonym ząbkiem, dicoccoides), która występuje po dziś dzień od nie stępione. Plewki dolne ścieśnione, prawie południowo-wschodniej Turcji po zachodni zawsze z długą ością - dlatego każdy kłosek Iran. Dzika płaskurka jest pszenicą tetraploijest dwuościsty. dalną, ma cztery zespoły chromosomów, czyli 2n = 28 chromosomów. Obecnie przyjmuje Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: uprawiana zwykle jako zboże jare się, że dzika płaskurka pochodzi od dzikiej na ciepłych, dość żyznych i nieco suchych samopszy (Triticum boeticum) i innej dzikiej glebach nawapiennych. Obecnie prawie zupeł­ trawy, być może Triticum (Aegilops speltoides). Ta krzyżówka dzikich traw nastąpiła nie zniknęła z pól uprawnych. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, z pewnością na długo przed pierwszymi pró­ południowo-zachodnia Azja. W Europie już nie bami uprawy przez człowieka. Jej przekształ­ cenie się w uprawną pszenicę płaskurkę moż­ uprawiana. Uwagi: pszenica płaskurka należy wraz na wyjaśnić uprawą selekcyjną i ewentualnie z pszenicą samopszą i orkiszem do tak zwa­ także spontanicznymi mutacjami. Przypada to nych pszenic oplewionych, u których z dojrza­ raczej na początek uprawy roli. Pszenica płas­ łych ziaren podczas młocki nie odpadają ple­ kurka jest bardzo pożywna ze względu na wy. Jeżeli nie ma być użyta jako karma dla wysoką zawartość białka. zwierząt musi być w specjalny sposób oczysz­ czona. Pszenica płaskurka nadaje się obok owsa jest doskonałą paszą dla koni. Płaskur­ ka, której ziarna zawierają znacznie więcej białka niż nowoczesnej pszenicy zwyczajnej,

1

mJ/li//

78

'

°

i i° y .

rn-nT^n-m

Pszenica twarda Triticum c

Wygląd: zboże jednoroczne, rzadko ozime, ze źdźbłem wzniesionym, bardzo moc­ n m ji y ' Pustym 'UD wypetnio. , ( f _ ~ > / . nym rdzeniem, osiągającym ^rś^źf wysokość 70-160 cm. JęzyczWwli ki liściowe krótkie. Pochwy lillll ściowe na górnym końcu z brodato orzęsionymi uszka­ mi. Blaszki liściowe prawie •UllllllW PL nagie lub tylko z włoskami luźno rozrzuconymi. Kłosy wzniesione, długo­ ści 4-8 cm, dość gęste, czworokanciaste lub mocniej bocznie ścieśnione. Oś kłosa przewa­ żnie niełamliwa, na brzegach orzęsiona i pod każdym kioskiem opatrzona pęczkiem wło­ sków. Kłoski dłuższe niż szersze, przeważnie 5-7-kwiatowe, z czego jednak tylko 2-4-płodne. Plewy ostrogrzbieciste, z przodu z ostrym wierzchołkiem, skrzydełkowate. Plewki dolne u większości odmian długoościste. W odróż­ nieniu od pszenicy zwyczajnej, w stadium doj­ rzałości nie widać ziarna spomiędzy plew. Ziarno wydłużone, nieco szkliste, niezbyt spła­ szczone, z kanciastym grzbietem; bruzda brzuszna wąska i głęboka. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: ciepłe latem, niekiedy bardzo suche i umiarkowanie żyzne gleby. Rzadko również zawleczona z innymi nasionami i wówczas nietrwała wśród gruzowisk i miejsc ruderalnych. Wrażliwa na zimno. Rozmieszczenie: obecnie uprawiana przede wszystkim w gorących krajach dokoła Morza Śródziemnego, a także w klimatycznie porów­ nywalnych regionach Ameryki Południowej i Środkowej oraz w Australii. Daje dość dużo form. Udaje się przede wszystkim na terenach z opadami poniżej 500 mm i stanowi obecnie prawie 10% światowej uprawy pszenicy. Uwagi: pszenica twarda ma znacznie większą zawartość glutenu niż inne gatunki pszenic i dlatego we Włoszech jest chętnie używana do wyrobu makaronu i innych ciast. Z tego powodu często jest nazywana pszenicą maka­ ronową. Pszenica twarda jest tetraploidalna, ma więc razem 28 chromosomów czyli cztery zespoły chromosomów, które dzielą się na genomy AABB. Genetycznie stoi więc bardzo

80

blisko pszenicy płaskurki i łączy podobnie jak ona geny pszenicy samopszy (genom A) z ge­ nomem jakiejś dzikiej trawy, której przez długi czas nie potrationo zidentyfikować. Obecnie przyjmujemy, że była to Aegilops spelłoides, przy czym jednak nastąpiła pewna zmiana w materiale dziedzicznym (z S na B). W każ­ dym razie nie znamy żadnej dzikiej trawy lub dzikiej pszenicy z genomem BB. Według opinii różnych fachowców Triticum durum reprezen­ tuje osobny gatunek w obrębie tetraploidalnych pszenic. Według innego poglądu pszenica twarda jest jedynie szczególną odmianą lub podgatunkiem Triticum turgidum, która w innych odmianach była niegdyś częś­ ciej uprawiana i w wielu regionach zachodniej Azji ma do dziś pewne znaczenie. Mimo bli­ skiego genetycznego pokrewieństwa z płaskurką twarda pszenica należy do pszenic nagich. Zebrane kłosy są łatwe do wymłócenia, ponie­ waż dojrzałe ziarna (owoce) stosunkowo łatwo oddzielają się od plew. Archeologom bardzo rzadko udawało się zna­ leźć takie nagie pszenice w licznych wykopali­ skach z epoki wczesnego kamienia, ale dziw­ nym trafem były one wtedy zawsze głównym zbożem licznych osad nad brzegami jezior i na torfowiskach północnej części przedgórza alpejskiego. W tych wczesnych osadach znaj­ dowano je nie tylko w formie wolnych ziaren lub odpadów z młócenia, lecz wystarczająco często w postaci kompletnych kłosów lub ich części pogrążonych w warstwie kredy lub tor­ fu. Mimo takiej wspaniałej konserwacji znale­ zisk dokładne zaszeregowanie do jednej z obecnie występujących nagich pszenic (pszenicy twardej czy pszenicy zwyczajnej) jest niezmiernie trudne, gdyż odmiana upra­ wiana przez gospodarzy żyjących w osadach na palach już nie istnieje. Początkowo mate­ riał ze znalezisk nazwano pszenicą karłowatą, a nawet pszenicą napalowiskową. Na podsta­ wie najnowszych badań ustalono, że materiał pochodzący ze znalezisk w osadach nad brze­ gami jezior i torfowisk z epoki wczesnego kamienia jest jednak spokrewniony z pszenicą twardą. W każdym razie już wtedy było wiele form.

81

Pszenica orkisz Triticum spelta d Wygląd: trawa jednoroczna /•U lub ozima z wyprostowanym, ni bardzo wysoko wyrastającym In źdźbłem, przeważnie wysoen kości 60-150 cm, stosunkowo tę! łatwo łamiącym się przy nievf pogodzie. Języczki liściowe W krótkie. Pochwy liściowe vy z uszkami. Blaszki liściowe j> szarozielone, nagie lub luźno s KW owłosione. Kłosy wąskie, wy­ dłużone, na przekrojupoprzecznym wyraźnie czworokanciaste, dojrzałe zwisłe. Kioski od­ dalone o ok. 5 mm od siebie, dlatego są bardzo luźne i nie nakrywają się, niebieskozielone, od wewnętrznej strony wypukłe, wie­ lokwiatowe, gdy dojrzeją - białawe, słomiastożółte lub (w zależności od odmiany) także czarnoniebieskie. Osadka kłosowa łamliwa. Każdy kłosek odpada wraz ze znajdującym się nad nim odcinkiem osadki. Plewy szeroko rombowate lub owalne, na przednim końcu pros­ to przycięte, ku tyłowi wyraźnie daszkowato wysklepione, z krótkim, prostym, tępym ząb­ kiem na środku. Plewki dolne owalne, 9-nerwowe, nagie lub owłosione, z przodu tępe, zależnie od odmiany bezościste lub z krótką ością, bardzo rzadko z dłuższą. Ziarna (owo­ ce) mocno zamknięte w plewach, od bladoró­ żowych do żółtych, z bardzo wąską bruzdą podłużną, trochę ostrokanciaste. Okres kwitnienia: czerwiec. Siedlisko: najchętniej na glebach ciepłych i suchych, przeważnie zawierających wapń, częściowo także na glebach gliniastych, mniej wrażliwa na zimno niż inne pszenice, dlatego daje się jeszcze uprawiać w wyższych położe­ niach (do 900 m n.p.m). Rozmieszczenie: obecnie bardzo rzadko upra­ wiana jako ozimina. Uwagi: orkisz, podobnie jak samopsza czy płaskurka, jest przedstawicielem pszenic ople­ wionych: przy młóceniu kłos rozpada się na kłoski otoczone plewami, podczas gdy u od­ mian pszenic nagich nagie ziarna wypadają z plew, a osadka kłosa się nie rozpada. U orkisza każdy kłosek obejmuje zwykle dwa ziar­ na, a każde ziarno siedzi pod trzema mocno obejmującymi go plewami. Odplewianie kłos-

82

ka musi odbywać się w specjalnym młynie. Podczas takiego mielenia ziarno zostaje wyci­ śnięte z plew. Orkisz uprawiany jest obecnie w górach Bade­ nii i Szwabii oraz w Szwajcarii do górnej granicy upraw rolnych przy stosunkowo wyso­ kich opadach i ostrym klimacie. Poza tym or­ kisz uprawiany jest w Belgii, przeważnie w Ardenach. Oprócz europejskich reliktowych obszarów uprawy orkiszu uprawia się go jesz­ cze w zachodniej Azji, na wyżynach Iranu i w Armenii. Orkisz zawiera około 15-17% protein, daje więc bardzo dobrze wiążące się ciasto, daw­ niej używane do robienia klusek. Obecnie or­ kisz bywa uprawiany przede wszystkim na paszę lub do pozyskiwania zielonego ziarna. Zielone ziarno jest specjalnością badeńsko-szwabską: zboże ścina się na 2-3 tygodnie przed pełnym dojrzeniem i suszy w specjalnej suszarni. Następnie albo całe ziarno albo ześrutowane używa do różnych potraw. Do tej pory między Labą a Mozą nie znalezio­ no orkiszu w wykopaliskach pochodzących z neolitu z najwcześniejszego okresu kultury ceramiki wstęgowej. Najstarsze znaleziska or­ kiszu pochodzą z młodszych okresów neolitu z pobliża Ulmu i środkowej Jutlandii. Od końca epoki brązu orkisz pokrywa prawie całą Euro­ pę. W ogóle najstarsze znaleziska orkiszu po­ chodzą z osad na południowym krańcu Kauka­ zu, datowane na szóste tysiąclecie p.n.e. Pra­ wdopodobnie tu znajduje się pierwotny teren występowania tej pszenicy, jednocześnie tutaj też leży ojczyzna wszystkich przypuszczal­ nych rodzimych gatunków zbóż. Spośród obe­ cnie uprawianych zbóż orkisz jest najbliższym krewnym pszenicy zwyczajnej.

Pszenica zwyczajna Triticum aestiwm Wygląd: trawa jednoroczna lub ozima ze wzniesionym, pustym źdźbłem, przeważnie I r^\\\ wysokości 60-120 cm (zanim ( v " 7 y I zostały wprowadzone rasy ^ f c k > £ ^ krótkosłomiaste dochodziła mTul ona do wysokości 150 cm). fin Języczki liściowe krótkie i prosto przycięte. Pochwy liś­ ciowe przylegające, na górPL ^-|Jjl' nym końcu z wyraźnie orzęsionymi uszkami. Blaszki liściowe nagie lub słabo owłosione, ciemnozielone lub niebieskawozielone. Kolanka niekiedy owłosione. Kłos długości do 10 cm, dość regularnie czworokanciasty, gęsty. Osadka kłosowa włóknista, niełamliwa. Kioski 2-5-kwiatowe, prawie tak długie jak szerokie, zwykle nieco ścieśnione. Plewy podłużnie owalne, z krótkim zębem, przeważ­ nie w górnej części wyraźnie daszkowato wysklepione. Plewki dolne z dłuższą ością lub bez ości, zależnie od odmiany. Plewki dolne i górne zostają po dojrzeniu na osadce kłoso­ wej, podczas gdy ziarna dają się łatwo wyłus­ kać. Ziarna pszenicy, zależnie od odmiany, są okrągławe lub owalno-podłużne, złotoźółte lub jasnożółte, z płytką bruzdą podłużną. Obligatorycznie samopylna. Okres kwitnienia: czerwiec. Siedlisko: jako zboże ozime lub jare uprawia­ na na ciepłych, tylko umiarkowanie suchych, zwykle żyznych glebach gliniastych i lesowych. Mocno się zakorzenia, korzenie sięgają prawie do 1 m w głąb. Roślina długiego dnia. Rozmieszczenie: prawie we wszystkich cywili­ zowanych krajach na ziemi. Tylko w południo­ wych Alpach daje się uprawiać także na więk­ szych wysokościach. Dość wymagająca. Na północy pozostaje poniżej granicy uprawy ję­ czmienia i żyta. Uwagi: dojrzałe, suche nasiona pszenicy skła­ dają się w ponad 70% z węglowodanów (kro­ chmal), i do 10-12% protein. Dlatego mąka jest dość bogata w gluten i nadaje się dosko­ nale na chleb i wyroby cukiernicze. Oprócz tego w niektórych okolicach pszenica służy do wyrobu piwa. Pszenica zwyczajna zaliczana jest do zbóż nagich. Przy młóceniu lub w kombajnowym

84

zbiorze w czasie żniw dojrzałe owoce (ziarna pszenicy) bardzo łatwo wysuwają się z plew, podczas gdy osadka kłosowa się nie rozłamuje, lecz pozostaje w całości. Obok obecnie powszechnie uprawianej pszenicy długokłosej bywają także formy ze znacznie krótszymi, prawie kulistymi kłosami. Z genetycznego pun­ ktu widzenia są one na ogół traktowane jako ta sama forma Triticum aestivum, w praktyce jed­ nak w dalszym ciągu nazywana jest pszenicą kulistą (Triticum sphderococcum) lub pszenicą karłowatą (Triticum compactum). Tych form pszenicy, w odróżnieniu od wielu innych roślin uprawnych, nie da się wyprowadzić od jedne­ go jedynego gatunku dzikiego, lecz powstawa­ ły one w ciągu ostatnich 10000 lat przez wielo­ krotne krzyżowanie (hybrydyzację) różnych gatunków Triticum. Obecne pszenice zwyczaj­ ne są heksaploidalne, mają więc sześć zespo­ łów chromosomów (=42 chromosomy), które dzielą się na trzy pary genomów różnego po­ chodzenia (AABBDD). Genom A pochodzi we­ dług dzisiejszego poglądu z linii spokrewnio­ nej z pszenicą samopszą (Triticum monococcum), podczas gdy genom D został skierowany od Aegilops squarrosa = Triticum tauschi. Po­ chodzenie genomu G nie jest do tej pory cał­ kowicie pewne. Przypuszczalnie genom SS in­ nej dzikiej trawy Aegilops speltoides przyczy­ nił się do genetycznej przebudowy w BB. Najstarsze nagie pszenice zostały znalezione przez archeologów w południowej Turcji (np. Catal Hiiyuk), w Izraelu, Syrii, Iranie i Iraku - w warstwach osad z epoki neolitu, które datuje się na siódme tysiąclecie p.n.e. W środ­ kowej Europie nagie pszenice najstarszych upraw rolnych, z okresu ceramiki wstęgowej, były znajdowane tylko sporadycznie (na przy­ kład w pobliżu Getyngii). Pierwsza czysta uprawa nagiej pszenicy została znaleziona z ok. 3600 roku p.n.e. w okolicy Magdeburga. W tych wczesnych znaleziskach glebowych nie zawsze można na pewno stwierdzić, czy mate­ riał należy do kręgu form dzisiejszej pszenicy zwyczajnej. Pszenica jest obecnie najważniejszym zbożem świata i z dotychczas jeszcze uprawianych druga (po jęczmieniu) pod względem czasu uprawy w historii ludzkości.

Aegilops ovata {Aegilops neglecta)

Aegilops geniculata

Wygląd: trawa jednoroczna, u podstawy przeważnie kępkowato rozgałęziona, ze wzniesionym, dość mocnym i sztywnym źdźbłem, wysoko­ ści 30-45 cm, gładkim, nagim. Języczki liściowe krótkie, całobrzegie. Pochwy liściowe od góry lekko rozdęte, nagie lub co najwyżej dolne nieco puszysto owłosione. Kłosy wzniesione, długości 1-2 cm, 'KL ponad drugim Woskiem nagle się zwężają, znajdujące się nad tym 1-2 kłoski zwykle płonne i bardzo wąskie, stoją w oddaleniu. Dolna plewa kłosków płodnych z 2-3 długimi ośćmi, wyraźnie dłuższymi niż ości plewek dolnych. Osadka kłosowa przewa­ żnie nie rozpada się po dojrzeniu. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: Ugory, wysypiska gruzu. Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona w południowej Europie, poza tym zawleczona.

Wygląd: trawa jednoroczna rosnąca w luźnych kępkach, u nasady rozgałęziona, z wy­ prostowanymi źdźbłami, wy­ sokości 25-30 cm. Języczki li­ ściowe krótkie, całobrzegie. Pochwy liściowe gładkie, lek­ ko rozdęte. Blaszki liściowe owłosione lub nagie. Kłosy długości 1-2 cm, przeważnie tylko z 2 płodnymi kioska­ mi, brzuchowato rozdętymi. Wszystkie plewy długoościste. Najwyższe kło­ ski zawsze płonne. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: otwarte miejsca ruderalne, nieuży­ tki lub rumowiska. Rozmieszczenie: południowa Europa, obszar śródziemnomorski. Gatunki rodzaju Aegilops są blisko spokrewnione z pszenicami i swym genomem partycypowały w kształtowaniu się pszenicy zwyczajnej. W Europie jest w sumie 10 gatunków tego rodzaju.

Aegilops triuncialis

Aegilops ventricosa

Wygląd: jednoroczna, u pod­ stawy kępkowato rozgałęzio­ na, niebieskozielona trawa ze wzniesionymi, gładkimi źdź­ błami, wysokości 30-45 cm. Języczki liściowe krótkie, całobrzegie, stępione. Po­ chwy liściowe lekko rozdęte, górne nagie, dolne często owłosione. Blaszki liściowe z wierzchu delikatnie owło­ sione lub nagie, płaskie lub złożone. Kłosy długości 3-6 cm i zawsze poni­ żej 1 cm szerokości, ku górze wyraźnie zwę­ żone, u podstawy z 1-2 pokrzywionymi Wos­ kami. Kłoski szerszą stroną skierowane ku osi. Plewy szorstkie lub owłosione, z 2-3 szty­ wnymi, do 5 cm długimi ośćmi. Ość najwyż­ szego kłoska wyraźnie dłuższa niż kłosków bocznych. Wszystkie kłoski płodne. Okres kwitnienia: od kwietnia do lipca. Siedlisko: nieużytki, brzegi dróg, rumowiska. Rozmieszczenie: południowa Europa.

Wygląd: jednoroczna trawa, u podstawy silniej rozgałę­ ziona, z wyprostowanymi źdźbłami wysokości 25-40 cm. Języczki liściowe krótkie. Pochwy liściowe przylegające, u góry lekko rozdęte lub pra­ wie wcale nie rozszerzone, górne pochwy prawie nagie, dolne przylegająco owłosione. Blaszki liściowe nagie lub kró­ tko owłosione, przeważnie płaskie, zaostrzone. Kłosy wzniesione, dłu­ gości 10 cm i szerokości ok. 5 mm. Osadka kłosowa w okresie dojrzałym bardzo łamliwa, z 5-10 wyraźnie wybrzuszonymi Woskami, koralikowato uszeregowanymi na osadce. Plewy najwyższego kłoska trójzębne, pozostałe prze­ ważnie tylko dwuzębne. Plewki dolne z ością. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: suche murawy i skraje zarośli. Rozmieszczenie: w zachodniej części obszaru śródziemnomorskiego.

86

Miotła (Mietlica) zbożowa Apera spica-venti Wygląd: trawa jednoodgięta" *% roczna, u podstawy kofankowa.av \ k Pakowało rozgałę\ M \ 1 \ zioną, rosnąca poje\ \ J \ dynczo lub w małych \ i \ kępkach, z e wznie­ ci \ sionymi źdźbłami wy\l sokości 30-100 cm. Języczki liściowe długości do 6 mm, łagodnie zaostrzone, ząbkowane. Pochwy liściowe gła­ dkie, zielone lub purpurowe. Blaszki liściowe nagie, płaskie, zaostrzone, długości do 25 cm i szerokości 3-9 mm, wyraźnie wzniesione do góry, z wierzchu przeważnie szorstkie, od spodu zwykle gładkie. Wiechy bardzo duże, wysokości do 25 cm i szerokości ponad 10 cm, wielogałęziste, zazwyczaj luźno rozpierzchłe, zielonawe lub (często) purpurowe. Kioski bar­ dzo liczne, ok. 3 mm długości, 1-kwiatowe, wąsko wydłużone. Dolne plewy 1-nerwowe, górne z 3 nerwami, podłużnie-lancetowate. Plewki dolne na grzbiecie zaokrąglone, zaost­ rzone, w górnej części szorstkie, u podsta-

wy z włoskami, 5-nerwowe. Ość długości do 10 mm, w dolnej ćwiartce odgięta, kolankowa­ ta, siedzi blisko wierzchołka plewki dolnej. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca Siedlisko: na suchych lub świeżych, piaszczysto-gliniastych glebach, w uprawach zbóż, przede wszystkim w życie. Rozmieszczenie: Europa, Ameryka Północna (zawleczona). W środkowej Europie praw­ dopodobnie nierodzima, lecz rozprzestrze­ niona z nasionami zbóż. Uwagi: miotła zbożowa jest trawą szczególnie częstą. Na polach zbóż może sprawiać kłopo­ ty. Długie wiechy wystają ponad zboża i two­ rzą ponad kłosami własną warstwę. Blisko spokrewniona z nią jest Apera interrupta. Ma ona wiechę gęstą tylko w górnej części, natomiast w dolnej poprzerywaną i z lukami, zazwyczaj także mocniej ścieśnioną. Roślina występuje dość rzadko w otwartych niskich murawach napiaskowych na często naru­ szanych, ubogich glebach. Przede wszystkim w zachodniej i południowej Europie.

Aeluropus littoralis

Hordeum marinum

ł

Wygląd: trawa trwała z daleko płożącym się kłączem i połogimi, źdźbłami, do 25 cm dłu­ gości, z licznymi kolankami i bardzo krótkimi międzywęźlami. Języczki liściowe zastą­ pione przez wieniec długich włosków. Pochwy liściowe z gęstymi bruzdkami, przewa­ żnie nagie. Blaszki liściowe długości do 5 cm, tylko z wie­ rzchu nieco owłosione. Kłos poawojny, długości 1-5 cm i szerokości do 1 cm, w zarysie wąsko-owalny. Każde odgałęzienie boczne z gęstymi, dwurzędowo ustawionymi kłoskami, a te skierowane szerszą stroną ku szyputce. Plewy i plewki dolne bardzo podobne, lekko owłosione i na brzegach prześwitujące. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: słonawe murawy piaskowe, wydmy nadmorskie, toleruje zasolenie. Rozmieszczenie: cały basen Morza Śródziem­ nego i zachodnia Azja.

88

f

-i

Wygląd: trawa jed­

noroczna, szarozielo­ na, luźnokępkowa J i pęczkowato rozga­ łęziona. Źdźbła wy­ sokości do 40 cm, PL wzniesione. Pochwy liściowe na stronie grzbietowej bez ostrego kantu, górne rozdęte, wszystkie nagie lub dolne gęsto owłosione. Bla­ szki długości do 8 cm, szerokości do 4 mm. Ję­ zyczki liściowe w postaci skórzastego rąbka nie dochodzą do 1 mm długości,. Kłosy wzniesione, krótkie, gęste, z łamliwą osią. Kłoski jednokwiatowe, połączone po trzy. Plewy i plewki długoościste. Dolne plewy bocznych kiosków szczeciniaste, górne z wyraźnymi bocznymi skrzydełkami, a u środkowych kłosków obie szczeciniaste. Ple­ wki dolne bocznych kłosków małe, środkowych Siedlisko: Okres Rozmieszczenie: kłoskówkwitnienia: z ością słoneosiągają łąki, zach. od maja wilgotne i ponad pd.doEuropa. czerwca. słone 30 mm. gleby.

89

Jęczmień płonny Hordeum murinum Wygląd: jasnozielona, jednoroczna ozima trawa, tworząca luźne kępki, dzięki groma­ dnemu występowaniu zwykle stwarza wra­ żenie gęstej murawy. Źdźbła cienkie, załamująco wznoszą się na wysokość 30-60 cm. Pochwy liściowe po stronie grzbietowej zaokrą­ glone, przeważnie nagie, najwyższa często rozdęta, i obejmująca nasadową część kłosa. Języczki liściowe w postaci wąskich skórzastych rąbków, krótszych niż 1 mm, uszka zaost­ rzone, obejmujące źdźbło. Blaszki liściowe dłu­ gości do 20 cm, szerokości do 8 mm, cienko zaostrzone, szorstkie, nagie lub luźno owłosio­ ne. Kłosy długości do 10 cm, gęsto obsadzone Woskami. Kłoski długości do 13 mm, 1-kwiato­ we, po trzy złączone na jednej osadce, central­ ny kiosek obupłciowy, oba boczne tylko męskie lub płonne. Plewki i plewy kłoska centralnego i bocznych Wosków z drobnymi, lecz wyraźny­

mi różnicami: plewy bardzo wąskie, lancetowa­ te, długie i z szorstką ością; plewki dolne za­ okrąglone na grzbiecie, 5-nerwowe, ościste; ość długości do 30 mm, szorstka. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: trawa szeroko rozprzestrzeniona, charakterystyczna szczególnie dla miejsc zamieszkiwanych przez ludzi. Spotyka się ją bardzo często i w dużych grupach na murach, brzegach dróg, w zagłębieniach dokoła drzew, na wysypiskach gruzu w miastach i na wsi, również w niezbyt zwartych, zruderalizowanych użytkach zielonych, na glebach żyznych, suchych w czasie lata, piaszczystych, przesiąk­ liwych, stale otwartych. Rozmieszczenie: środkowa i południowa Europa, obszar śródziemnomorski, północna Afryka. Uwagi: osadka dojrzałego kłosa jest bardzo łamliwa. Przy poruszeniu oddzielają się poszczególne fragmenty kłosa i przyczepione do sierści biegnących po trawie zwierząt zo­ stają przeniesione dalej. Tym sposobem moż­ liwe jest zasiedlanie nowych miejsc.

Jęczmień grzywiasty Hordeum jubatum

Jęczmień żytni Hordeum secalinum

Wygląd: jednoroczna trawa wysokości do 40 cm z prze­ wieszonymi i zwisłymi kło­ sami. Liście z wierzchu i od spodu owłosione. Jednokwiatowe kłoski złączone po trzy na jednej osadce, śro­ dkowy kłosek obupłciowy, dwa boczne płonne. Plewy z ością długą do 8 cm. Plewki dolne tak samo długie, ale z krótszą ością niż plewy. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: rzadko zawleczony na brzegach dróg, na placach przeładunkowych, na torach kolejowych, jako roślina ozdobna w ogrodach, na glebie świeżej, żyznej, również zawierają­ cej sól. Rozmieszczenie: Ameryka Północna, wscho­ dnia Azja. Uwagi: długie do 8 cm, jedwabiste ości plew, dłuższe od również bardzo długich ości plewek dolnych nadają tej trawie efektowny wygląd.

Wygląd: trawa trwała, rosnąca w luźnych kępkach wysokości 30-70 cm. Źdźbła cienkie, wznoszące się lub wyprostowa­ ne. Dolne pochwy liś­ ciowe owłosione, u podstawy łodygi resztki starych pochew liścio­ wych, tworzą cebulkowate zgrubienia. Krótkie, zaostrzone uszka. Języczki liściowe tylko w po­ staci skórzastego rąbka. Blaszki liściowe długo­ ści do 15 cm, szerokości do 5 mm, płaskie, prze­ ważnie zwinięte. Najwyższy odcinek źdźbła wy­ soko wystaje z ciasno przylegającej najwyższej pochwy liściowej. Kłoski 1-kwiatowe, połączone po trzy. Plewy i dolne plewki długoościste. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: rzadko w użytkach zielonych na gle­ bach żyznych i wilgotnych, na glebach słonawych w głębi kraju i na wybrzeżu. Rozmieszczenie: wszystkie obszary o umia­ rkowanym klimacie.

90

91

Jęczmień dwurzędowy Hordeum distichon TJTJTY~TTTT[ '

Wygląd: jednoroczna lub ozima trawa ze wzniesionymi, gładkimi, nierozgatęzionymi źdźbłami wysokości 60l/iom -120 cm. Języczki liściowe st \ . V J V 3P icme > krótkie, do 2 mm. ^^gff Pochwy liściowe na górnym | i | | końcu z dużymi, sierpowatymi, szerokimi, zachodzący­ mi na siebie uszkami, które Ifjl w odróżnieniu od pszenicy są IPPL nieowłosione. Kłosy długości 7-15 cm, w okresie dojrzewania pochylone lub (zależnie od długości) wzniesione. Osadka kłosowa niełamliwa. Człony osadki kłosa za­ wsze z 3 kioskami, z których jednak oba bocz­ ne są uwstecznione. Szczegóły podobne u ję­ czmienia zwyczajnego (str. 94). Plewy szczeciniasto wąskie. Plewki dolne długoościste. Ość długości do 15 cm. Podobnie jak u jęczmienia zwyczajnego również i tu bywają oprócz form oscistych także formy bezostne. Kłos z powo­ du dwurzędowego ustawienia stosunkowo du­ żych ziaren wydaje się nie kanciasty lecz wy­ raźnie spłaszczony. Bardzo bogaty w formy. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: uprawiany na umiarkowanie su­ chych, żyznych, obojętnych glebach glinias­ tych lub lessowych. Poza tym ekologiczne wy­ magania porównywalne z wymaganiami jęcz­ mienia zwyczajnego. Rozmieszczenie: uprawiany na wielu terenach jako jęczmień ozimy i jary. Uwagi: jęczmień jary i ozimy różnią się wyma­ ganiami względem długości trwania wegetacji i wysokości temperatury. Jęczmień jary doj­ rzewa w ciągu 95 dni, licząc od czasu siewu i dlatego nadaje się do uprawy również na terenach o krótkim lecie i ze stosunkowo nis­ kimi temperaturami, na przykład w północnej Europie. Jęczmień ozimy natomiast wymaga więcej ciepta i potrzebuje także dłuższego czasu do dojrzewania. Sieje się go już w koń­ cu września. Wraz z jęczmieniem jarym doj­ rzewa jednak wyraźnie wcześniej niż pszenica i żyto. Dlatego przeważnie jest koszony i zwo­ żony jako pierwsze zboże. Jęczmień jest poza tym samopylny. Nie wymaga napływu pyłku z letnim wiatrem, lecz jego kwiaty zapylają się

92

już przed właściwym rozwinięciem samych Wosków. Zjawisko zapylenia w zamkniętym jeszcze kwiecie nie należy do zbyt częstych w świecie roślin. Nazywa się je kleistogamią. Jęczmień dwurzędowy da się wyprowadzić z dużym prawdopodobieństwem od dzikiego jęczmienia dwurzędowego (Hordeum spontaneum). Najstarsze znaleziska dzikiego jęcz­ mienia z ziarnami dzikich gatunków owsa i dzikiej soczewicy pochodzą z jaskiń na Pelo­ ponezie (Grecja) i mają ponad 10 000 lat - są to według stanu znaleziska jednoznacznie re­ sztki jedzenia. We wszystkich warstwach mie­ szkalnych i śmietnikowych od ok. ósmego ty­ siąclecia p.n.e. dziki jęczmień coraz bardziej ustępuje na korzyść uprawianego jęczmienia dwurzędowego. Wyraźne jest w tym czasie przejście od rośliny dzikiej (z łamliwą osadką kłosową) do rośliny bardziej plennej. Jęcz­ mień zatem należy do najstarszych, archeolo­ gicznie udowodnionych roślin uprawnych. Najstarsze znaleziska jęczmienia z Niemiec należą do najwcześniejszego okresu neolitu (ceramika wstęgowa). Pochodzą one z przed­ górza Harcu, z Saksonii i Turyngii, i doliny Nekaru. Zasługuje na uwagę, że znalezisko to należy do formy jęczmienia wielorzędowego (przede wszystkim do luźnokłosowego czterorzędowego). Dwurzędowe jęczmienie upra­ wne są w Niemczech, podobnie jak w pozo­ stałej środkowej Europie stosunkowo młodym osiągnięciem - pojawiają się dopiero w śred­ niowieczu. Jęczmień dwurzędowy uprawiany jest przede wszystkim jako jęczmień browarny. Szczegól­ nie jary jęczmień dwurzędowy nadaje się do produkcji piwa, zawiera on 9-12% białka i ba­ rdzo dużo skrobi - nie mniej niż 65%. Ziarna jęczmienia zebrane do warzenia piwa muszą najpierw zostać przerobione na słód. Podczas słodowania doprowadza się ziarna do kiełko­ wania, przy czym większa część skrobi prze­ kształca się w rozpuszczalny cukier - maltozę. Pod koniec procesu kiełkowanie zostaje prze­ rwane suszeniem w gorącej suszarni, gdzie jednocześnie skrobia tworzy także substancje barwne.

Jęczmień zwyczajny Hordeum vulgare Wygląd: jednoroczna lub ozi­ ma trawa o wzniesionych, 4 mocnych źdźbłach wysokości fc 80-120 cm, u podstawy nie * rozgałęzionych lub tylko słabo rozgałęzionych. Języczki KL liściowe stępione, krótkie, długości ok. 1,5 mm. Pochwy liściowe dość ciasno przyle­ gające, przy przejściu w bla­ szkę liściową z dużymi, sierpowatymi, zachodzącymi na siebie i nieowłosionymi uszkami. Blaszki liściowe płaskie, szerokości do 18 mm i długości ok. 40 cm, zaostrzone, wiotko zwisające. Kłosy wzniesio­ ne lub tuż przed dojrzewaniem lekko zwisają­ ce, 4-10 cm długości, od boku nie ścieśnione. Oś kłosa włóknista, niełamliwa i mocno utrzy­ mująca dojrzałe kłoski. Plewy prawie tak dłu­ gie jak kłoski, równowąskie. Plewki dolne sze­ rsze i tępe. Ości długie do 15 cm. Jęczmień zwyczajny i jęczmień dwurzędowy (Hordeum distichon) (str. 92) mają ten sam plan budowy kłosa: osadka kłosowa podzielo­ na na różne odcinki; na każdym odcinku znaj­ dują się trzy 1-kwiatowe kłoski, każdy z 2 wąs­ kimi, ościstymi plewami i plewką dolną z dłu­ gą ością. U jęczmienia dwurzędowego zawsze tylko jeden z tej trójki, środkowy kłosek jest płodny, podczas gdy oba kłoski boczne są albo męskie, albo uwstecznione. Patrząc z gó­ ry na te kłosy widać tylko 2 rzędy ziaren. U jęczmienia zwyczajnego natomiast również oba kłoski boczne są płodne i w czasie doj­ rzewania dają ziarna tej samej wielkości. Dla­ tego patrząc na kłos zarówno z góry jak i z bo­ ku widzimy wiele rzędów. Przy bardzo zbitych kłosach trzy pojedyncze kwiatki ew. kłoski jed­ nej grupy są ustawione do siebie pod kątem ok. 45 stopni. W związku z tym w dojrzałym kłosie można rozróżnić sześć rzędów. W mniej zbitych kłosach kłoski stoją do siebie pod kątem prostym, a więc powstają tylko 4 rzędy. U jęczmienia zwyczajnego poszcze­ gólne ziarna są mniejsze niż u blisko spok­ rewnionego jęczmienia dwurzędowego. Okres kwitnienia: czerwiec. Siedlisko: stosunkowo mało wymagające zbo­ że, woli gleby świeże, umiarkowanie kwaśne, ^ *

94

KL

piaszczysto-gliniaste w klimacie o chłodnych latach. Rozmieszczenie: uprawiany w wielu regio­ nach od równin po góry, na wybrzeżu Nor­ wegii nawet jeszcze do 70° szer. geogr. pn. Na obszarach o krótkim okresie wegetacji prze­ ważnie uprawiany jako jęczmień jary, na po­ zostałych raczej jako ozimy. Uwagi: wprawdzie jęczmień najlepiej udaje się w klimacie umiarkowanym na glebach głę­ bokich, dobrze nawodnionych, ale może być uprawiany również w warunkach szczególnie ekstremalnych. W północnej Europie (Nor­ wegia) granica uprawy jęczmienia wyznacza granicę uprawy zboża w ogóle. Ze wszystkich roślin uprawnych jęczmień jary wchodzi naj­ wyżej w góry. Kontynentalne obszary środko­ wej Azji nadają się równie dobrze do uprawy jęczmienia jak gorące w czasie lata obszary śródziemnomorskie. W Europie i Azji jęczmień należy do najstar­ szych gatunków zbóż. W wykopaliskach z epoki neolitu (początków rolnictwa) znaleziono ró­ wnież ślady uprawy jęczmienia. Najpierw były to formy, w znacznym stopniu podobne do obe­ cnie występującego jeszcze w południowo-zachodniej Azji dzikiego dwurzędowego jęczmie­ nia (Hordeum spontaneum). Na Bliskim Wscho­ dzie stwierdzono we wszystkich poziomach kul­ turowych prawie bez przerw, najpierw uprawę jęczmienia dwurzędowego, a następnie zwy­ czajnego wielorzędowego. Ze znalezisk można wnioskować, że zarówno wielorzędowe jak i dwurzędowe jęczmienie rozwinęły się z tej samej dzikiej formy. Wszystkie dzisiejsze jęcz­ mienie uprawne normalnie są diploidalne (por. uwagi do pszenicy, str. 16). Wielorzędowe jęczmienie widzimy na naszych polach zbóż najczęściej w postaci odmiany czterorzędowej (var. tetrastichon ewentualnie ssp. vulgare), natomiast sześciorzędowego ję­ czmienia (var. hexasłichon) prawie się jesz­ cze nie uprawia. Wielorzędowe jęczmienie służą w środkowej Europie przede wszystkim do produkcji paszy dla zwierząt lub jako suro­ wiec wyjściowy do szeregu produktów spoży­ wczych jak krupy, kasze lub kawa zbożowa, ale nie do wypieku chleba.

95

Piaskownica zwyczajna Ammophila arenaria Wygląd: trawa trwała, ze wzniesioną osią podstawową, tworząca gęste murawy dzięki grubym, silnym, obficie rozgałęzionym pędom pod­ ziemnym. Źdźbła silne, białawoszarozielone, wysokości 60-100 cm. Liście zwinięte. Pochwy liściowe gładkie, o zachodzących na siebie IIKW brzegach. Języczki liściowe uderzająco duże długości do 25-30 mm, roz­ szczepione od wierzchołka prawie do podsta­ wy bez uszek. Blaszki liściowe sztywne, o dłu­ gości do 60 cm, szerokości 4-6 mm, zaost­ rzone, gładkie, nagie, na wierzchniej stronie wzdłuż nerwów delikatnie owłosione, od spo­ du nagie, gładkie. Wiechy duże, do 15 cm długości, rozwinięte na wszystkie strony, za­ wsze ścieśnione, walcowate, ale zwężające się ku górze. Kłoski ustawione gęsto, 1-kwiatowe, długości do 16 mm. Plewy trwałe, lance­ towate, zaostrzone, dolna z 1 nerwem, górna

z 3 lub 5 nerwami. Plewki dolne lancetowate, z podwójnym wierzchołkiem, u podstawy z włoskami długości 3-5 mm. Plewki górne prawie tak samo długie jak dolne. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: roślina pionierska na ruchomych, żyznych wydmach nadmorskich. Rozmieszczenie: na wszystkich europejskich wybrzeżach. Uwagi: piaskownica zwyczajna przystosowana jest do życia na znajdujących się w ciągłym ruchu piaskach wydm nadmorskich. Z bogato rozgałęzionych, ukorzeniających się podzie­ mnych rozłogów szybko wyrastają w górę pro­ ste pędy. Przerastają one zawsze nowo na­ wiane piaski i tworzą nadziemne części roślin, które dodatkowo umacniają wydmę. Z tego względu trawę tę sadzi się dla umacniania piasku na powierzchniach wydm zwróconych w kierunku wiatru. Związek z piaskiem wyraża także systematyczna nazwa rodzajowa rośli­ ny, złożona z greckich słów ammos = piasek i philos = przyjaciel.

Wydmuchrzyca piaskowa Elymus arenarius Wygląd: trawa trwała, bardzo masywna, w gęstych kępach, z daleko sięgającymi kłą­ czami. Źdźbła wysokości 60-200 cm, wzniesione lub nieco rozpostarte, dość mo­ cne, nagie, nierozgałęzione. Języczki liściowe długości ok. 1 mm, nieco zgrubiałe, de­ likatnie owłosione. Pochwy li­ ściowe nagie, na górnym końPL cu z wąskimi, zagiętymi usz­ kami. Blaszki liściowe, podobnie jak pochwy, niebieskawoszare, o ostrym wierzchołku, bar­ dzo sztywne i mocne, długości 20-60 cm, płas­ kie lub trochę zwinięte, szerokości 7-20 mm, z wierzchu z wyraźnie wystającymi nerwami i delikatnie szorstkie, od spodu zupełnie gład­ kie. Kłosy wzniesione, długości do ok. 30 cm i szerokości 2-2,5 cm, gęste, sztywne. Kłoski prawie bez szypułek, ustawione parami naprzemianlegle po obu stronach osadki, dłu­ gości 2-3 cm, wydłużone, nieco spłaszczone,

96

3-6-kwiatowe. Plewy z wyraźnym grzbietem, prawie tak długie jak kłoski, zaostrzone, dość sztywne. Plewki dolne zaostrzone, 7-nerwowe, delikatnie owłosione. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Sieedlisko: wydmuchrzyca zasiedla luźne pia­ ski wydmowe, jednak jako lekko azotolubny gatunek występuje w pobliżu strefy zalewanej przez fale, gdzie następuje rozkład szczątków materii organicznej. Rozmieszczenie: środkowa i północna Europa, przede wszystkim na wydmach nadmorskich, rzadziej na śródlądowych. Brak jej w basenie Morza Śródziemnego. Uwagi: wydmuchrzyca piaskowa jest jednym z gatunków charakterystycznych dla zbiorowi­ ska piaskownicy zwyczajnej na białej wydmie. W porównaniu z piaskownicą jest jednak mniej odporna na zasypywanie piaskiem. Gęstsze płaty wydmuchrzycy są jednak bardzo skute­ cznym sposobem na utrzymanie piasku i jak do tej pory niezastąpione do umacniania wydm nad Bałtykiem.

97

Jęczmieniec zwyczajny Hordelymus europaeus Wygląd: trawa trwała, zimo- przeważnie jednokwiatowe, połączone po trzy zielona, rosnąca lużnokęp- w przewężeniu osadki. Boczne kłoski na krót­ I kowo, bez kłączy. Źdźbła kiej szypułce. Plewy nagie, zredukowane do I. wzniesione, wysokie do szczeciny. Plewki dolne długości ok. 10 mm, I 100 cm, z 3-4 kolankami, pod na grzbiecie zaokrąglone, nagie, 5-nerwowe, / kwiatostanem szorstkie, w ob­ ku przodowi szorstkie, z ponad 25 mm ością. ręDie / '<0'ane'< kosmkowato Plewki górne tak długie jak dolne. f owłosione. Dolne pochwy li- Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. ściowe kosmkowato owłosio- Siedlisko: w rozproszeniu, ale grupowo w mie­ ne \w ( f i ' 9 orne n^ld^l trocn C roz- szanych lasach liściastych z obfitym runem, WW dąte. Blaszki liściowe tra- również na porębach, na glebach świeżych, *=/ KL wiastozielone, długości do żyznych, przeważnie bogatych w wapń, co naj­ 30 cm, szerokości do 14 mm, płaskie, na wie­ wyżej lekko kwaśnych, o próchnicy typu muli. rzchniej stronie przylegająco owłosione, na Rozmieszczenie: środkowa i południowa Euro­ spodniej z wyraźnie wystającym nerwem śro­ pa, zachodnia Azja o umiarkowanym klimacie. dkowym, wyciągnięte w wąski wierzchołek. Uwagi: jako charakterystyczny, wytrzymujący Uszka zaostrzone, sierpowato wygięte, obej­ zacienienie gatunek leśny rośnie tylko w ma­ mujące źdźbło. Języczki liściowe w postaci łych grupach. Jeżeli jednak wytworzy się do­ skórzastego rąbka, bardzo krótkie. Kłosy jas­ koła nich bezdrzewna luka (poręba, wykrot), nozielone, gęste, wzniesione, wąskie, długie wówczas do roślin dociera pełne światło i ich do 10 cm, oś osadki łamliwa, dzielące się płaty mogą się do tego stopnia zagęścić, że owocostany są przystosowane do rozsiewania utrudnia to wkraczanie gatunków drzewias­ przez czepianie. Kłoski długości ponad 2 cm, tych i naturalną sukcesję.

I I 1 U uli 1 Wr-f fAl ili/li \ \ M lii ™||||

Sesleria skalna Seslene varia Wygląd: trawa trwała, na podłożu bogatym w wapń, przeważnie dob­ rosnąca kępkowo, rze przepuszczalnym. wysokości 10-40 cm. Rozmieszczenie: Europa, od nizin do wysokich Źdźbła cienkie, wznie­ gór. sione, otoczone po­ Uwagi: sesleria skalna, jako typowo pioniers­ chwą. Pochwy liś­ ka roślina, jest w stanie zasiedlić także nie ciowe ku górze lekko ustabilizowane, łatwo osuwające się podłoże, grzbieciste. Blaszki takie jak piarżysko. Dzięki jej korzeniom po­ liściowe z prawie do wierzchnia zostaje przynajmniej choć trochę wierzchołka równolegle biegnącymi brzeż­ przytrzymana i nie może się tak łatwo zsuwać. kami, ściągnięte na czubku w łódkowaty dziób, Od strony zbocza w nadziemnych częściach z wyraźnymi podłużnymi bruzdami, szarozie­ kępy zbierają się znajdujące się w podłożu lone, Języczki liściowe krótkie. Wiecha kłoso- części ziemiste. Zasiedlone przez seslerię kształtna podłużnie walcowata, w okresie kwi­ stoki piargowe uzyskują dzięki niej charakte­ tnienia niebieskawo nabiegła, połyskująca. rystyczną, schodkowatą strukturę. Zaraz po Kłoski długości 5-7 mm, przeważnie 2-kwiato- tym następne gatunki roślin zasiedlają „przy­ we. Plewy jajowate, z ostką na szczycie, Ple- gotowany" przez seslerię stok i przyczyniają wki dolne stępione na wierzchołku, bezostne. się do dalszego utrwalenia ruchomego mate­ Okres kwitnienia: od marca do maja, a nawet riału. Kępy seslerii skalnej i towarzyszące im później, zależnie od miejsce występowania. inne rośliny tworzą typowe płaty roślinności Siedlisko: na skałach, piarżyskach, w pół­ pionierskiej. Jako pierwsze zasiedlają powie­ suchych murawach ale także w ciepłych, świe­ rzchnie bez roślinności i przygotowują siedlis­ tlistych buczynach i nasadzeniach sosnowych, ko do przyjęcia dalszych gatunków. 98

99

Trzcinnik leśny Calamagrostis awndinacea

Trzcinnik lancetowaty Calamagrostis canescens

Wygląd: trawa trwała, kęp­ kowa, z krótkimi rozłogami, wysokości 60-120 cm, z silny­ mi, wzniesionymi źdźbłami. Liście ciemnozielone, blaszki liściowe szerokości 10 mm, z wierzchu krótkoowłosione nagie, od spodu połyskujące, wiotko zwisłe. Języczki liścio­ we długości ok. 2 mm, często rozszczepione. U podstawy blaszki wyraźne pęczki włosków. Wiechy wąs­ kie, po przekwitnięciu ściągnięte. Kłoski dłu­ gie 5-6 mm, 1-kwiatowe, otoczone plewami prawie jednakowej długości. Plewki dolne nie­ wiele krótsze, u podstawy owłosione. Kolan­ kowato zgięta ość u podstawy plewki dolnej, wystaje ponad nią ok. 7 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na świeżych lub wilgotnych, ubogich w wapń glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Europa i Azja o umiarkowa­ nym klimacie.

Wygląd: trawa wysokości 60-120 cm, trwała, z podziemną pełzającą osią pędu, tworzą­ ca luźne murawy. Pełzający pęd cienki. Źdźbła sztywno PL wzniesione, w kolankach roz­ gałęzione. Roślina naga i sza­ rozielona. Języczki liściowe długości ok. 3 mm, na wierz­ chołku stępione. Blaszki liś­ ciowe nieowłosione, wąskie, długo zaostrzone, często zwisłe. Wiechy długości do 20 cm. Gałą­ zki wiechy krótkie, rozpostarte. Kłoski krótkie. Plewy do 6 mm długości, obejmujące kłoski, dwa razy dłuższe od plewek dolnych. Plewki dolne dwuwierzchołkowe. Ość wychodząca z wycięcia plewki dolnej, krótka i wystająca. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: na glebach mokrych, ubogich, torfo­ wych, w olsach i szuwarach wielkoturzycowych. Rozmieszczenie: średnie góry środkowej, za­ chodniej i północnej Europy.

Trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos

Trzcinnik owłosiony Calamagrostis mllosa

Wygląd: wysoka, osiągająca 60-150 cm trawa z podzie­ mnymi pełzającymi, bardzo PL długimi rozłogami, tworzy przeważnie rozległe, hamu­ jące odnowienia drzew w la­ sach, czyste płaty. Mocne źdźbła. Liście nagie. Blaszki liściowe płaskie, na brzegach bardzo szorstkie, długości do 70 cm i szerokości do 2 mm. Języczki silne długości do 9 mm. Wiechy wąskie, wzniesione, o gęstych kwiatach. Gałązki wiechy szorstkie, grube, dłu­ gości ok. 10 cm. Kłoski długości 5-7 mm, 1-kwiatowe, w pęczkach. Plewy długości ok. 5 mm, z ościstym wierzchołkiem. Plewki dolne u podstawy jedwabiście owłosione. Ość wycho­ dzi z dwuwierzchołkowego zakończenia plewki. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na brzegach dróg, porębach, ugorach, na luźnym piaszczystc-gliniastym podłożu. Rozmieszczenie: Europa, Azja.

Wygląd: trawa wieloletnia, ro­ snąca w kępkach lub w mura­ wach, o pełzającej osi pędu i długich rozłogach. Źdźbła kolankowato wstające, wyso­ kości 60-150 cm. Języczki liś­ ciowe długości 2-3 mm, tępe. Pochwy liściowe na górnym końcu z pęczkiem włosków. Blaszki liściowe długości do 40 cm i szerokości 3-5 mm, zielone, wiotkie lub lekko zwinięte, a wówczas sztywno wzniesione. Wiecha długości do 25 cm, przewieszona, z cienkimi gałązkami i licz­ nymi kłoskami. Kłoski długości 4-5 mm. Plewy w górnej części fioletowe, bez ostrego kantu i bez włosków. Plewki dolne 5-nerwowe, z de­ likatną ością, nie przewyższającą Wosków. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: gatunek górski w borach świer­ kowych i w świerczynach na torfie. Nie wy­ stępuje na nizinach. Rozmieszczenie: Alpy, Karpaty, Średniogórze.

100

Mietlica skalna Agrostis wpestris

Mietlica psia Agwstis canina

Wygląd: trawa trwała, w gęs­ tych, mocnych kępach, tylko rzadko z krótkimi rozłogami, o wziesionych lub podno­ szących się źdźbłach, wy­ sokości 5-20 cm. Pochwy liś­ ciowe brązowoszare lub czerwonawobrązowe, przeważnie lśniące. Języczki liściowe około 1 mm długości, zaos­ trzone, delikatnie owłosione. Blaszki liściowe szczeciniasto zwinięte 1 mm szerokości. Wiecha długości do 4 cm, tylko podczas kwitnienia rozpostarta, poza tym ściągnięta. Kłoski długości 2-3 mm. Plewy 1-nerwowe. Plewki dolne wyraźnie dwu­ wierzchołkowe, z kolankowatą ością długości 3 mm. U bardzo podobnej mietlicy alpejskiej (Agrostis alpina) gałązki wiechy są wyraźnie ostre a blaszki liściowe płaskie. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: pastwiska górskie i skaliste zbocza. Rozmieszczenie: Alpy, Karkonosze.Tatry.

Wygląd: Trawa trwała wyso­ kości 20-60 cm, dzięki gęsto ulistnionym, płożącym się rozłogom, tworząca luźne szarozielone murawy. Źdźbła wzniesione lub kolankowato wznoszące się, niekiedy na kolankach rozgałęzione. Liś­ cie szarozielone, nagie, wiot­ kie. Blaszki liściowe długości do 15 cm, zaostrzone, języcz­ ki liściowe długości do 4 mm, lekko zaostrzone. Wiechy w czasie kwitnienia rozpostarte, potem ściągnięte. Gałązki wiechy w pęczkach, bardzo delikatne. Kłoski do 3 mm długości, 1-kwiatowe, zamknięte zaostrzonymi plewami. Plewki dolne jajowate, przycięte. Ość wystająca ponad podstawę plewki, bywa­ ją również bezostne.

Mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera

Mietlica pospolita Agrostis tenuis

Wygląd: trwała, kępkowa, tworząca niekiedy rozległe murawy dzięki płożącym się, bogato ulistnionym rozłogom. Źdźbła wysokości 20-80 cm, wzniesione lub wznoszące się łukowato, ukorzeniające się na kolankach, nieowłosione. Liście szarozielone, na­ gie. Blaszki liściowe sztyw­ no odstające, równomiernie i PL zwężające się ku wierzchoł­ kowi, długości do 10 cm, szerokości do 6 mm. Języczki liściowe długości ok. 6 mm, zaost­ rzone, niekiedy rozcięte. Wiechy połączone w pęczki. Kłoski małe, tylko 1-2 mm długości, 1-kwiatowe, otoczone równie długimi plewami. Plewki dolne nieco krótsze od plew, przeważ­ nie bezostne, jajowate, 5-nerwowe. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na łąkach, przy drogach, w rowach, na wilgotnych, ilastych lub gliniastych glebach. Rozmieszczenie: Europa, Alpy do 2300 m n.p.m.

Wygląd: Trawa trwała wysokości 20-80 cm, kępkowa, tworząca podziemne rozłogi, Źdźbła wyprostowane lub wznoszące się ko­ lankowato, nagie, pod wiechą często szor­ stkie. Liście zielone, nieowłosione. Blaszki liś­ ciowe zaostrzone, długości do 15 cm i szeroko­ ści 1-5 mm, płaskie. Języczek liściowy krótki, 0,5-2 mm długości, stępiony. Wiecha długości do 20 cm. Gałązki wiechy odstające również po przekwitnięciu. Kłoski nie zebrane w pęczki, długości 2-3 mm, 1-kwiatowe, przeważnie nabiegłe czerwonofioletowo. Okryte plewami tej samej wielkości. Plewki dolne przeważnie bez­ ostne, owalne, 3-nerwowe. Plewki górne o po­ łowę mniejsze od plewek dolnych. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na suchych lub świeżych glebach. Wskaźnik gleb kwaśnych i ubogich. Rozmieszczenie: od nizin po góry.

102

Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na ubogich, torfiastych glebach, na łąkach, na miejscach zabagnionych. Rozprzestrzenienie: Europa.

103

Rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius \ \ l /Ą IS IIW 1 \\l Vi l\| i .

Wygląd: trawa trwała, rosnąca w luźnych kępkach, wysokości 50-150 cm, o wzniesionych lub nieco ścielących się źdźbłach, dość mocna, z 3-5 grubawymi kolankami, zupełnie gładka lub na kolan-

\\ul\\ti\ '
w pęczkach, szorstkie. Kłoski wydłużone, ok. 10 mm długości, przeważnie 2-kwiatowe, dol­ ny kwiat jest męski, górny obupłciowy. Plewy skórzaste, zaostrzone, dolna 1-nerwowa i wy­ raźnie krótsza od górnej 3-nerwowej. Plewki dolne długości do 10 mm, po stronie grzbieto­ wej zaokrąglone, wąsko owalne i zaostrzone; najniższe plewki dolne z długą ością: ość dłu­ gości ok. 10-16 mm, zrośniętą z plewką dolną prawie do jednej trzeciej. Wyższe plewki dol­ ne bezostne lub z krótką szczecinką blisko wierzchołka. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: szeroko rozprzestrzeniony, często w użytkach zielonych, wśród żywopłotów i na groblach, na skarpach i brzegach dróg. Lubi umiarkowanie suche lub świeże, żyzne gleby. Rozmieszczenie: w całej Europie od nizin po niższe położenia górskie Rajgras jest wartoś­ ciową trawą pastewną, jednak mniej się nada­ je do spasania. Gatunek charakterystyczny łą­ ki rajgrasowej.

Gaudinia fragilis

Wentenata zwodnicza Yentenata dubia

Wygląd: Jednoroczna, wyso­ kości 20-60 cm, luźno rosną­ ca trawa o gładkim, często kolankowato wznoszącym się pędzie, niekiedy również roz­ gałęzionym. Pochwy liściowe dolnych liści z gęstymi, długi­ mi włoskami, górnych liści gładkie i nagie. Języczki li­ ściowe niewyraźne lub na\/ KL brzmiałe. Blaszki liściowe lekko czółenkowate, lub płaskie, wąsko zaost­ rzone. Kłosy długości do 20 cm. Kłoski poje­ dyncze w dwóch naprzeciwległych rzędach, długości do 25 mm, 7-10-kwiatowe, ku górze ze zmniejszającą się liczbą kwiatów, ościste. Ość długości ok. 7 mm, kolankowato zgięta, odchodząca z górnej ćwiartki plewki dolnej. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: na brzegach dróg lub na ugorach. Rozmieszczenie: gatunek południowoeuro­ pejski.

Wygląd: trawa jednoroczna lub dwuletnia, tworząca małe płaty, o źdźble wznoszącym się, wysokości 30-70 cm, gładPD kim, dość silnym. Języczki liś­ ciowe długości do 9 mm, ca­ łobrzegie. Pochwy liściowe przylegające, nagie lub tylko słabo owłosione. Blaszki li­ ściowe szerokości do 3 mm, z wierzchu szorstkie, bruzdkowane, zwinięte lub płaskie. Wiecha z bardzo obfitymi kwiatami, wielo­ stronna, długości do 20 cm. Gałązki wiechy początkowo wzniesione, później odstające lub nieco rozchylone, nitkowate, długości do 7 cm, z 2-5 Woskami. Kłoski z 2-3 kwiatami, długo­ ści ok. 10 mm, zielonkawe. Plewka dolna dol­ nego kwiatka z krótszą ością niż górnego. Ość skręcona i kolankowato wygięta. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: murawy ciepłolubne, świetliste lasy. Rozmieszczenie: południowa Europa.

104

105

Konietlica łąkowa Trisetum flamcens

Trisetum distichophyllum

Wygląd: trawa trwata, ros­ nąca w luźnych kępach, wy­ sokości 20-80 cm, ze wznie­ sionymi, dość cienkimi źdźbłami, nigdy nierozgałęzionymi, o 2-5 kolankach, gła­ dka lub nieco owłosiona w okolicy kolanek. Pochwy li­ ściowe na grzbiecie nagie lub miękko owłosione. Blaszki liPL ściowe zielone, wąsko zao­ strzone, szerokości 2-4 mm i długości do 12 cm. Języczki liściowe długości ok. 1 mm, owalne, żółtawo połyskujące lub lekko purpu­ rowe. Kłoski 2-4-kwiatowe. Plewki dolne ościste, ość długości do 9 mm, od połowy zgięta. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: rozprzestrzeniona na intensywnie uprawianych łąkach, tworzy płaty przede wszystkim na łąkach górskich na glebach świeżych, przesiąkliwych, żyznych. Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona w Europie i umiarkowanych strefach Azji.

Wygląd: trawa trwała, luźnodarniowa, niebieskozielonawa, z długimi rozłogami, wysokości 10-20 cm. Źdźbła gładkie, wznoszące się kolan­ kowato. Rozłogi cienkie, czę­ sto się ukorzeniające. Liście, szczególnie na niekwitnących pędach, ustawione dwurzę­ dowo. Pochwy liściowe przylegające, gładkie. Blaszki liściowe dość sztywne, krót­ kie, szerokości ok. 3 mm, płaskie, zwykle od­ stające lub nieco skrzywione. Wiecha długości ok. 6 cm, z 3-5 kłoskami. Najniższa z gałązek wiechy ma zwykle tylko 2 kłoski. Kłoski prze­ ważnie 3-kwiatowe. Ość ok. 5 mm długoś­ ci wyrasta w górnej ćwiartce plewki dolnej. Osadki kłosowe gęsto owłosione. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: przede wszystkim na skalistych zbo­ czach i na piarżyskach. Rozmieszczenie: Pireneje, Alpy, Karpaty.

Trisetum ovatum Wygląd: trawa jednoroczna, tworząca murawy, o źdźbłach ścielących się lub wznoszą­ cych, wysokości 4-50 cm, gła­ dkich lub krótko owłosionych. Języczek długości ok. 2 mm, całobrzegi lub falisty. Pochwy liściowe ściśle przylegające, niekiedy pokryte gęstymi krót­ kimi włoskami. Blaszki liś­ ciowe płaskie lub złożone, szerokości do 4 mm i długoś­ ci ok. 5 cm, owłosione lub łysiejące. Wiecha wzniesiona, długości 0,5-3 cm i szerokości do 2 cm, owalna, bardzo gęsta. Kłoski długo­ ści ok. 3 mm. Plewy bardzo twarde, niejed­ nakowej wielkości. Plewki dolne owłosione. Ość długości 3-6 mm, mocno skrzywiona, ku przodowi trochę rozszerzona. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: suche i ubogie murawy na ubogich w próchnicę, niezbyt porośniętych glebach. Rozmieszczenie: zach. Hiszpania i Portugalia.

106

0fVJfc

Trisetum hispidum Wygląd: trawa trwała, two­ rząca murawy, o rozesłanych, dość mocnych źdźbłach, wy­ sokości 30-80 cm, owłosiona, u podstawy purpurowa, z po­ zostającymi pochwami. Języ­ czki liściowe długości 2-3 mm, przeważnie całobrzegie. Po­ chwy liściowe początkowo gę­ sto owłosione, później łysieją­ ce. Blaszki liściowe szero­ kości ok. 5 mm i długości do 25 cm, filcowato owłosione, szarozielone. Wie­ chy wzniesione, długości 6-12 cm i szerokości do 2,5 cm, walcowate, ku górze zwężone. Kło­ ski 4-6 mm długości. Ość do 4 mm. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: siedliska skaliste, ubogie. Rozmieszczenie: góry Hiszpanii i Portugalii. Pokrewne Trisetum spicatum ma prawie głów­ kowate, gęste, kłosokształtne wiechy długości ok. 4 cm i barwnie upstrzone kłoski. Liście u podstawy krótko owłosione.

107

Owies zwyczajny Avena sativa Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca pojedynczo, u pod­ stawy pęczkowata, o wznie­ sionym, tęgim, gtadkim i na­ gim źdźble, wysokości 60-150 cm. Języczki liściowe krótkie, owalne, z zaostrzony­ mi ząbkami. Pochwy liściowe nagie, bez uszek, nieco rozwarte. Blaszki liściowe po obu stronach, szczególnie przy brzegach, dość szorst­ kie, szarozielone, szerokości do 16 mm i dłu­ gości ok. 30 cm, wąsko zaostrzone. Wiecha luźna, rozpostarta na wszystkie strony, długo­ ści 15-30 cm. Gałązki wiechy niejednakowej długości, odstające poziomo lub nieco skiero­ wane ku korze. Oś kłoska lekko owłosiona. Kłoski zwisłe, przeważnie 2-kwiatowe (rzadko również 3-kwiatowe). Plewy 7-11-nerwowe, dłuższe niż poszczególne kwiaty. Plewka dol­ na żółtawobiata, brązowawa, czerwona lub czarna, niekiedy całkiem bezbarwna, bezost­ na albo z ością tylko przy górnym kwiatku, opatrzona 2 bardzo krótkimi ząbkami, a na wierzchołku wyraźnie skórzasta. Ość tylko nie­ wiele przerasta dolną plewkę. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: tam gdzie nie jest uprawiany, na ugorach występuje razem z innymi gatunkami dawnych upraw zbożowych, chętnie na glebach świeżych, dość kwaśnych, lekko pia­ szczystych. Niezbyt wymagający. Wrażliwy na mróz i dlatego w środkowej Europie uprawia­ ny tylko jako zboże jare. Rozmieszczenie: roślina uprawna pochodze­ nia śródziemnomorskiego. Nadaje się do uprawy od nizin po wysokość 1400 m n.p.m. (Alpy). Obecnie uprawiany na wielu obsza­ rach. Bogaty w formy i odmiany. Uwagi: owies jest jedynym gatunkiem zbóż, którego ziarna nie rosną w kłosach lecz zwisa­ ją w luźnych wiechach. Ziarna po wymłóceniu pozostają w plewach i dlatego muszą być uwalniane z plew w specjalnych młynach, za­ nim zostaną użyte na potrawę dla ludzi (płatki owsiane, kasza owsiana). W odróżnieniu jed­ nak od jęczmienia plewy nie są zrośnięte z ziarnem, lecz tylko bardzo mocno je otacza­

108

ją. Naszego owsa uprawnego nie używa się do pieczenia chleba ze względu na małą za­ wartość glutenu. W zachodniej Europie je­ dnak, gdzie ze względu na właściwości klima­ tyczne owies był przez długi czas głównym zbożem, pieczono z niego chleb owsiany. W światowej produkcji zbóż owies stoi na szó­ stym miejscu. Przede wszystkim uprawiany jest na Wyspach Brytyjskich, w Walii, północ­ no-zachodniej Francji (Bretanii) i Skandynawii. Ponieważ owies w głównej mierze był używa­ ny także jako pasza dla koni, rozwój motoryza­ cji przyczynił się w pewnym okresie do zmniejszania jego uprawy. Obecnie, od około trzydziestu lat, wysokość uprawy zaczęła się stabilizować. Owies zwyczajny (Avena sałiva) nie jest jedy­ nym gatunkiem owsa wśród naszych zbóż. Prawie do ostatniego stulecia na ubogich gle­ bach (Szwarzwald, północna Fryzja) uprawia­ no podobny do niego gatunek - owies szorstki (Avena stngosa), którego plewki dolne mają dwie wyraźne ości. Na terenach o gorących i suchych latach wokół Morza Śródziemnego jest uprawiany jeszcze inny gatunek - owies bizantyjski (Avena bysantina). Stanowi on cią­ gle jeszcze jedną piątą światowej produkcji. Owies zwyczajny wywodzi się prawdopodo­ bnie od owsa głuchego {Avena fatua). Historia jego uprawy jest podobna do historii żyta: na obszarze jego pochodzenia początkowo przez dłuższy czas był gatunkiem towarzyszącym na polach zbóż, a następnie przez selekcję prze­ szedł do uprawy własnej. Znaleziska owsa z epoki neolitu w środkowej Europie są bardzo skąpe. W znaleziskach z epoki brązu na dużo większym obszarze zawsze spotykano po kilka ziaren; w Nadrenii znamienne, że za każdym razem znajdowano obok siebie owies zwyczajny i owies głuchy. Wydaje się, że dopiero w epoce żelaza w okresie przedrzymskim owies rozprzestrze­ niał się coraz bardziej i był częściej uprawia­ ny, przy czym sprawdzone znaleziska archeo­ logicznie grupują się tylko na terenach na zachód od Łaby.

0 Trawy

W \ *

t

/

'H

Owies płony Avena sterylis

Owies głuchy Avena fałua

Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca w luźnych kępkach lub pojedynczo, o wzniesio­ nych, gładkich źdźbłach wy­ sokości 60-150 cm, z 2-4 ko­ lankami. Dolne pochwy liścio­ we lekko owłosione. Blaszki liściowe długo zaostrzone, długości do 50 cm i szeroko­ ści ok. 6-8 mm, nieowłosione, PL mocne, dość szorstkie, zie­ lone. Języczki liściowe długości ok. 5 mm, lek­ ko postrzępione. Wiechy jednostronne, bardzo luźne, długości 15-49 cm i szerokości do 20 cm, zielone. Kłoski zwisające, długości do 30 mm, 2-3-kwiatowe, z 2 ościami długości do 5 cm. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: gatunek towarzyszący uprawom, szczególnie na ciężkich, ubogich w próchnicę glebach gliniastych, również na ugorach lub miejscach przeładunkowych. Rozmieszczenie: początkowo na obszarze śródziemnomorskim, rozwleczony.

Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca kępkowo lub poje­ dynczo, o źdźble wzniesio­ nym lub u podstawy lekko zgiętym, wysokości ok. 30-120 cm, dość silnym, z 3-5 kolankami. Języczki liściowe tępe, długości do 6 mm, skórzaste. Pochwy liściowe na stronie grzbietowej zaokrąg­ KL lone, jedynie dolne luźno owłosione, dalsze ku górze nagie. Liście inten­ sywnie zielone, długości 10-45 cm i szerokości do 15 mm, płaskie, długo zaostrzone, szorstkie. Wiechy luźne, wielostronnie rozłożone, długo­ ści 10-40 cm. Gałązki wiechy szeroko rozpierz­ chłe. Kłoski długości do 25 cm, zwisające, 2-3kwiatowe. Plewy tak długie jak kłoski. Plewki dolne u podstawy długoowłosione. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: gatunek towarzyszący uprawom na ubogich w próchnicę glebach gliniastych. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski.

Owies brodaty Avena barbata

Avenula marginata (Avenula sulcata)

Wygląd: trawa jednoroczna, dość tęga, rosnąca w luźnych kępkach lub pojedynczo, o źdźbłach wzniesionych lub lekko wznoszących się, wyso­ kości 40-120 cm, gładkich. Ję­ zyczki liściowe całobrzegie, tępe, długości ok. 5 mm. Po­ chwy liściowe luźno przylega­ jące, w dolnej części trochę owłosione, poza tym nagie, gładkie,' na stronie grzbietowej zaokrąglone. Blaszki liściowe długości do 40 cm i szeroko­ ści ok. 8 mm, wąsko zaostrzone. Wiecha luź­ na, lekko się zwieszająca. Gałązki odstające lub lekko wzniesione. Kłoski zwisające, 2kwiatowe. Plewa wyraźnie 5-11-nerwowa, plewka dolna kosmato owłosiona, z 2 ościstymi zębami i z mocną ością. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: pola zbóż, ugory, miejsca prze­ ładunkowe. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski.

Wygląd: trawa trwała, tworzą­ ca murawy o źdźbłach od podstawy podnoszących się, dość mocnych, wysokości ok. 40-100 cm, gładkich. Języczki u dolnych liści długości 1-3 mm, u liści górnych 4-10 mm. Pochwy dolnych liści lekko ścieśnione i tylko i pod­ stawy zamknięte. Blaszki li­ ściowe szerokości 0,5-6 mm, PL stępione, długości 10-20 cm, na źdźbłach przeważnie nie przekraczające 2 cm. Wiecha wzniesiona, długości 6-15 cm zazwyczaj z 1-3 (rzadko 5) kłoskami. Kłoski o długości do 20 mm. Osie kłosków z brunat­ nymi włoskami. Plewki dolne z bruzdkami. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: suche trawiaste murawy i skraje zarośli, przeważnie na podłożu wapiennym. Rozmieszczenie: południowo-zachodnia Eu­ ropa, zachodnia Francja.

110

111

AvenB longiglumis

Wdngenheimia lima

Wygląd: trawa jednoroczna, u nasady kępkowato rozga­ łęziona, o źdźbłach wzniesio­ nych, wysokości 25-70 cm, nagich, gładkich. Języczki liś­ ciowe długości 2-5 mm, całobrzegie, stępione. Pochwy liś­ ciowe luźno przylegające, przy górnym końcu odstające, bez uszek. Blaszki liściowe szerokości 2-10 mm, długości do 40 cm, płaskie, od góry skąpo owłosione, na brzegach szorstkie. Wie­ chy długości do 30 cm z długimi, odstającymi gałązkami. Kłoski długości 30-45 mm, 2-3-kwiatowe. Plewy długości do 45 mm, znacznie dłuższe od kwiatów, 9-11-nerwowe. Plewki do­ lne długości 20-25 mm, wąsko lancetowate, na wierzchołku z 2 szczeciami długości 10-15 mm, na grzbiecie z ością długości 50-70 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: piasek lub skały na wybrzeżu. Rozmieszczenie: Półwysep Iberyjski.

Wygląd: jednoroczna trawa, tworząca murawy, z bardzo mocnymi, sztywnymi i prawie zawsze wzniesionymi źdźbła­ mi, wysokimi do 30 cm. Po­ chwy liściowe ciasno przy­ legające. Blaszki liściowe przeważnie ściśle zwinięte i bardzo wąskie, szarozieloKW ne, gładkie lub trochę szor­ stkie. Kwiatostan kłosokształtny, długości pra­ wie 1-4 cm i nieco ponad 1 cm szeroki, krępy. Kłoski po przekwitnięciu rozpostarte skośnie ku górze lub pod kątem prostym, długości 3-8 mm, 4-11-kwiatowe. Dolna plewa 1-nerwowa, równowąska. Górna plewa 2-3-nerwowa, lancetowata, z ostrym kantem. Plewka dolna zaostrzona lub tępa, przynajmniej u podstawy nieco owłosiona, 5-nerwowa. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: ciepłe i suche miejsca ruderalne o płytkiej glebie, brzegi dróg. Rozmieszczenie: Półwysep Iberyjski.

Helicotrichon cantabricum

Helicotrichon filifolium

Wygląd: trawa trwała, tworzą­ ca zwarte murawy, o krótkich rozłogach i źdźbłach wznie­ sionych, dość mocnych, gru­ bości 3-6 mm i długości 60-125 cm. Języczki liściowe długości do 0,5 mm, orzęsione. Pochwy liściowe dość miękkie, z podłużnym linio­ waniem, przynajmniej przy , PL dolnych liściach nabiegłe brązowawo lub fioletowo. Blaszki liściowe szerokości 2-3 mm i długości 20-50 cm, bardzo sztywne i mocne, przeważnie odstające, zaostrzone, od spodu nagie, z wierz­ chu zienonawoszare, po obumarciu pozostają na roślinie. Wiecha długości 12-25 cm z 20-60 Woskami. Kłoski długości prawie 15 mm, 2-3-kwiatowe. Plewki dolne długości 10-13 mm, na wierzchołku z 2 zębami. Oś kłoska owłosiona. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: polany leśne, zarośla, łąki górskie. Rozmieszczenie: Półwysep Iberyjski.

Wygląd: trawa trwała, tworzą­ ca zwarte murawy o źdźbłach wzniesionych, wysokości 60-120 cm, gładka, przeważnie naga. Języczki liściowe bar­ dzo krótkie lub prawie ich brak. Pochwy liściowe trwale fioletowobrązowawe, u pod­ stawy stwardniałe, na górnym końcu długo orzęsione. Bla­ szki liściowe nie szersze niż PL 1,3 mm, długości 20-60 cm, zwinięte, kłująco zaostrzone, wzniesione lub odstające, z wierzchu dość szorstkie, od spo­ du nagie, pozostają po obumarciu na roślinie. Wiecha długości 12-25 cm z 15-40 kłoskami. Kłoski długości do 20 mm, 2-3-kwiatowe. Osie Wosków z długimi włoskami długości 5-6 mm. Plewki dolne rozszczepione w dwa zęby. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: łąki suche i ubogie, naskalne mura­ wy w wyższych położeniach górskich. Rozmieszczenie: południowa Hiszpania.

112

Owsica łąkowa Avenula pratense i Wygląd: trawa trwała, tworząv f / ca kępki, ze wzniesionymi, \\ / / . sztywnymi, gładkimi źdżbła\\ / / / m'' w y s °kości 30-100 cm, W mil ° kolankach. Języczki liś\ N i V l r / c ' owe wydłuż 006 ' długości do w T j n k / 5 mm, całobrzegie. Pochwy liJMKt ściowe w dolnej części rurkowate WW] i ku dołowi szorstkie, \\\Yl7 często również podbarwione wM purpurowo, ku górze otwarte W i gładkie. Blaszki liściowe II KŁ sztywne, z wierzchu szorst­ kie, szarozielone, szerokości do 2 mm, począt­ kowo złożone, później płaskie, szerokości 5-30 cm, na brzegach lekko chrząstkowato zgrubiałe i nieco jaśniejsze. Wiecha bardzo wąska, niekiedy groniasto ściesiona, długości 5-15 cm, wzniesiona, zielonawa lub purpuro­ wa, trochę połyskująca. Gałązki wiechy szorst­ kie, pojedyncze lub po dwie, zawsze z 1-2 Woskami. Kłoski długości do 25 mm, 3-5-kwiatowe. Plewy 3-nerwowe, długości do 18 mm,

srebrzystobiałe. Plewki dolne krótsze, zielonawe, o jasnych brzegach, od środka z kolan­ kowato wygiętą ością długości 2 cm. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: na glebach żyznych, z kwaśną pró­ chnicą, kamienistych lub czysto gliniastych, na ubogich pastwiskach i suchych murawach, brzegach dróg. Wskaźnik ubogich siedlisk. Rozmieszczenie: środkowa i północna Europa, a także Azja o umiarkowanym klimacie. Uwagi: owsica łąkowa jest bardzo blisko spok­ rewniona z gatunkami owsa (Avena). Była na­ wet uznawana za jeden z gatunków rodzaju Avenochloa lub Helicotrichon, a nawet duże­ go rodzaju Avena. Obecnie Avenula tworzy osobną grupę, która w odróżnieniu od Avena charakteryzuje się wzniesionymi kłoskami i 1-5-nerwową plewą. Blisko spokrewnionym gatunkiem jest Avenochloa versicolor. Jej liście są z wierzchu gład­ kie, płaskie i na brzegach białawo prześwieca­ jące. Kłoski ma charakterystycznie upstrzone brązowo, żółtawo i fioletowopurpurowo.

Owsica omszona Avenula pubescens ' fi ''U Wygląd: trawa trwała, luź; ;f\v: nokępkowa, o pełzającym ; !l X / kłączu i wzniesionych lub :M «•'/ u podstawy zgiętych źdźbłach ; V z 2-3 kolankami, gładkich, \ Im cienkich lub tęgich, 30iMfrflf -100 cm długości. Języczki li: |K ściowe wydłużone, trójkątne, i IIIH długości do 8 mm. Pochwy li­ ii ściowe kosmato owłosione. ĘF&PL Blaszki liściowe płaskie, pra­ wie nagie lub początkowo miękko owłosione, zielone, szerokości 2-6 mm i długości do 30 cm. Wiechy wzniesione lub słabo zwisłe, dłu­ gości do 20 cm, przeważnie nieco ścieśnione. Gałązki wiechy prawie gładkie, długości do 5 cm, w pęczkach po 3-4 i z 3 (rzadko więcej) kioskami. Kłoski długości 10-16 mm, 2-3-kwiatowe. Osie kłosków z długimi, jedwabistymi włoskami. Plewy dość cienkie, 1-3-nerwowe, zaostrzone. Plewki dolne na wierzchołku ząb­ kowane, prawie od połowy grzbietu z ością. Ość zgięta i skręcona, długości 10-20 mm. 114

Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na intensywnie uprawianych łąkach lub ubogich murawach nawapiennych, na umiarkowanie świeżych lub suchszych, żyz­ nych, luźnych lub próchnicznych glebach gli­ niastych. Od nizin po góry. Rozmieszczenie: Europa i Azja o umiarkowa­ nym klimacie, a także zawleczona w Ameryce Północnej. Owsica omszona i owsica łąkowa są pod względem ekologicznym wikariantami - gatun­ kami, które rzadko występują razem w tym samym siedlisku. O. omszoną można spotkać na miejscach wilgotniejszych, żyźniejszych, po­ łożonych niżej, a o. łąkową na uboższych, su­ chszych siedliskach wyżej położonych terenów. Helicotrichon parlatorei jest trawą wysokości do 80 cm, tworzącą gęste płaty w alpejskim zbiorowisku seslerii skalnej (Sesleria coerulea) na wysokości 1600-2400 m n.p.m. Pochwy liściowe jej dolnych liści są przeważnie nabiegłe jasnopurpurowo lub fioletowo. Języczki li­ ściowe ma bardzo długie i rozszczepione.

Śmiałka wczesna Aira praecox

Śmiałka goździkowa Aira cariophyllea

Wygląd: trawa jednoroczna, bardzo delikatna, rosnąca w małych kępkach, rzadziej pojedynczo, źdźbła pokłada­ jące się, podnoszące lub wzniesione, bardzo cienkie, z 2-3 kolankami, gładkie lub trochę owłosione. Języczki li­ ściowe gładkie. Blaszki liścio­ we bardzo wąskie, przeważV^Ji/PD nie nitkowato zwinięte, do 0,5 mm szerokości i długości do 5 cm, zaost­ rzone, przeważnie delikatnie szorstkie, rza­ dziej całkiem gładkie. Wiechy wąskie i kłosokształtne, długości do 4 cm, srebrzyste lub jasnopurpurowe. Gałązki wiechy krótkie, wzniesione. Kłoski wydłużone i ścieśnione. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: luźne ekstensywne murawy i łąki na w glebie piaszczystej lub żwirowej. Rozmieszczenie: gatunek subatlantycki, prze­ de wszystkim na nizinach zachodniej i południowo-zachodniej Europy.

Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca w kępkach lub poje­ dynczo, u podstawy krzaczkowato rozgałęziona, ze źdźbła­ mi wzniesionymi lub pokłada­ jącymi się, wysokości 5-15 cm, dość cienkimi, z 2-3 ko­ lankami zawsze poniżej środ­ ka źdźbła. Języczek liściowy ząbkowany, długości ok. 3 mm. Pochwy liściowe deli­ katnie szorstkie, tylko luźno obejmujące źdźbło. Blaszki liściowe szarozielone, zwinię­ te, o igłowatym wierzchołku, szerokości poni­ żej 0,5 mm i długości do 5 cm. Wiechy luźne i otwarte, wysokości 3-10 cm. Gałązki wiechy niekiedy faliste. Kłoski srebrzyste lub purpuro­ we. Plewki dolne z długą ością, dwoma krót­ kimi ząbkami, nieco krótsze od plew. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: lekko kwaśne gleby, przy drogach, na wrzosowiskach lub murawach napiaskowych. Rozmieszczenie: południowa Europa.

Molineriella laevis

Airopsis tenella

Wygląd: trawa jednoroczna, dość delikatna, tworząca pła­ ty lub rosnąca pojedynczo, o źdźbłach pokładających się lub wyprostowanych, wysoko­ ści 5-35 cm, cienkich, gład­ kich, lekko połyskujących. Pochwy liściowe niezbyt ściśle przylegające, ku górze lekko rozdęte. Blaszki liściowe sze­ rokości ok. 2 mm i długości do 8 cm, na brzegach szorstkie, płaskie lub złożo­ ne, z wierzchu gładkie. Wiecha wzniesiona, bar­ dzo otwarta i luźna, ok. 7 cm wysokości i szero­ kości. Kłoski długości ok. 2 mm, zielonkawołioletowe, połyskujące. Plewy 1-3-nerwowe. Plewki dolne wydłużone, z krótką prostą osią. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: otwarte, suche murawy trawiaste. Rozmieszczenie: Hiszpania i Portugalia. Mniejsza, ale bardzo podobna Molineriella minuta występuje na całym obszarze śródzie­ mnomorskim.

Wygląd: trawa jednoroczna, u nasady kępkowato rozga­ łęziona lub rosnąca poje­ dynczo, o cienkich, gładkich, pokładających się lub wzniesionych źdźbłach, wy­ sokości 3-20 cm. Języczek li­ ściowy do 2 mm długości, tę­ py, często rozszczepiony. Po­ chwy liściowe lekko szorstkie, KW górne trochę rozdęte. Blaszki liściowe szerokości ok. 1 mm i długości do 6 cm, zwinięte, szarozielone, delikatnie szorst­ kie. Wiechy wzniesione, długości do 1,5 cm, podłużnie lancetowate, niekiedy kłosowato zbite. Kłoski długości do 1,5 mm; szersze i ba­ rdziej wybrzuszone niż u blisko spokrewnionej śmiałki goździkowej. Plewy gładkie i błyszczą­ ce. Plewki niewyraźnie 3-nerwowe, bez ości, Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: suche murawy trawiaste. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski od Sycylii do Gibraltaru.

116

117

Śmiałek darniowy Deschampsia cespitosa z cienką ością, prostą, długą do 4 mm, prawie nie wystającą ponad kłosek. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: rozprzestrzeniony w wilgotnych łą­ kach i lasach, w zagłębieniach źródliskowych lub rowach, na przesiąkliwych, wilgotnych lub zmiennowilgotnych i nieco kwaśnych glebach. Zakorzenia się głęboko. Wskaźnik siedlisk bę­ dących pod wpływem wód źródliskowych I I I '"^ ^u 9° rze trocn^ szors *ie. i gruntowych. U r w PL Języczki liściowe bardzo wą­ Rozmieszczenie: w Europie od nizin po piętro skie ale wyraźnie długie (do 15 mm). Blaszki górskie daleko w zachodniej i północnej Azji, liściowe bardzo zaostrzone, płaskie, na wierz­ Ameryce Północnej i Afryce. chniej stronie z silnie wystającymi, szorstkimi Uwagi: śmiałek darniowy jest bardzo zmienny i ostro wystającymi podłużnymi nerwami, sze­ i tworzy wiele form. Tylko młody nadaje się na rokości do 5 mm i długości 10-60 cm. Liść paszę, ponieważ później jest za twardy. Nie­ lekko się zwija tylko przy większej suszy. Wie­ gdyś używany był na podściółkę w stajni. cha bardzo duża, wąsko stożkowata, długości Z powodu głęboko sięgających korzeni służy 10-50 cm, wzniesiona, otwarta, zielonkawa lub jako skuteczny gatunek umacniający wilgotne, złotosrebrzysta z lekko purpurowym nalotem. zagrożone osuwiskami stoki lub skarpy. Ład­ Gałązki wiechy bardzo cienkie i szorstkie, dol­ ne, dość duże kwiatostany mogą być po prze­ ne okółkowe po 2-4, górne pojedyncze. Kioski kwitnięciu używane do suchych bukietów. Tra­ wąskie, długości do 6 mm. Plewka dolna wa ozdobna do ogrodów. HlAl |n\| ly 1 1/ 1 mi 1 \IV 1 / / sJ WIJ urnjł' |v Wi

Wygląd: trawa trwała, o bardzo gęstych kępach, wysokości 20-200 cm z licznymi, wzniesionymi, dość sztywny­ m c en < m '' ' ' ' ' W1 potężniejszym ' źdźbłami. Źdźbła o 1-3 kolankach, gładkie. Pochwy liściowe na stronie grzbietowej lekko wysklepione, gładkie

Śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa

S

Wygląd: trawa trwała, ros­ nąca w luźnych kępkach, wy­ sokości 30-70 cm, z głęboko sięgającymi korzeniami. Źdźbła wzniesione lub u pod­ stawy zgięte, bardzo mocne i cienkie, gładkie, z 1-3 kolan­ kami. Pochwy liściowe na stronie grzbietowej zaokrąg­ lone, ku górze lekko szorsPL tkie. Języczki liściowe tępe, długości do 3 mm, przeważnie jednak bardzo krótkie. Blaszki liściowe szydlaste, zaost­ rzone, długości ok. 20 cm, zielone, nieowłosione, sztywne. Wiecha bardzo luźna i otwarta, długości do 15 cm i szerokości 10 cm. Główna oś wiechy wężykowato powyginana, szorstka, bardzo cienka. Kłoski 2-3-kwiatowe. Plewki dolne z brązową ością długości 4-7 cm. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: suche lasy i monokultury szpilkowe, wrzosowiska i łąki górskie. Rozmieszczennie: Europa i Ameryka Pn.

118

Deschampsia wibeliana Wygląd: trawa trwała, tworzą­ ca luźne płaty, z bardzo krót­ kimi rozłogami, wysokości 40-120 cm, ze wzniesionymi źdźbłami. Języczki liściowe długości 4-6 mm, wąskie. Liś­ cie płaskie lub lekko zwinięte, dość wiotkie i nie tak szorst­ kie jak u śmiałka darniowego (Deschampsia cespitosa), Wiecha kwiatowa bardzo luź­ na, długości 15-40 cm, ze smukłymi, szorstkimi gałązkami. Kłoski cie­ mne, długości ok. 6 mm, z bardzo krótką ością. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: na wilgotnych, słonawych, piaszczysto-mulistych lub żwirowatych glebach nad rzekami. Rozmieszczenie: gatunek endemiczny w stre­ fie pływów nad Łabą i Eider. Podobny gatunek Deschampsia rhenana ma gęste wiechy długości do 15 cm i występuje nad brzegami Jeziora Bodeńskiego.

119

Szczotlicha siwa Cmynephows canescens I Wygląd: trawa trwała, wyso- nasady wolną ością, lekko maczugowato zgra­ | kości ok. 10-35 cm, rosnąca bioną ku końcowi, w pobliżu środka opatrzoną I w gęstych kępkach: ze wznie- wieńcem szczeciniastych włosków- niezwykła / sionymi lub nieco odchylo- konstrukcja, której trawa zawdzięcza swą ła­ /~Y nymi źdźbłami. Źdźbła z 2-7 cińską nazwę (Corynephorus = niosący ma­ / jf\ kolankami poniżej środka, czugę). / / ] uderzająco cienkie, nieowło- Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. I i sione i lekko szorstkie. Po- Siedlisko: przeważnie w dużych skupieniach na 1 | / chwy liściowe wyraźnie czer- widnych, otwartych miejscach na luźnym pias\ I / wonawopurpurowe, trochę kiu, na suchych łąkach, wydmach nadmorskich V L u / PD szorstkie, ale nieowłosione. i śródlądowych, suchych wrzosowiskach poroś­ Blaszki liściowe szarozielone, dość sztywne, niętych sosną i brzozą jak również na ubogich szczeciniaste, zwinięte, dość ostro zakończo­ w części ziemiste piaszczystych glebach. Woli ne, w dotyku szorstkie, szerokości ok. 0,5 mm siedliska ubogie w wapń, dość kwaśne. i długości 6 cm. Wiechy wąsko podłużne, dłu­ Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona gości 2-8 cm, purpurowe lub barwne, niekiedy od południowej Skandynawii przez północ­ także bladozielone, tylko w okresie kwitnienia no-zachodnią część środkowej Europy do ob­ luźno rozpierzchłe, poza tym dość mocno szarów śródziemnomorskich. Brak jej zupe­ ścieśnione, delikatnie rozgałęzione. Kłoski 2- łnie w Alpach i w wyższych położeniach górs­ -kwiatowe, bardzo wąskie i lekko spłaszczone, kich. Szczotlicha siwa jest charakterystycznym ok. 4 mm długości. Plewki dolne prawie cał­ gatunkiem wydmy szarej, którą gęsto porasta, kowicie zamknięte plewami, o bardzo niewy­ przyczyniając się do jej wyglądu swą odbijają­ raźnej nerwacji, z jasnobrązowawą, już od cą promienie słoneczne barwą ochronną. Izgrzyca alpejska Danthonia alpina

Z

Wygląd: trawa trwała, kęp­ kowa, wysokości ok. 30-60 cm o bardzo smukłych, wzniesio­ nych lub wyprostowujących się źdźbłach. Języczek gubią­ cy się w gęstym wieńcu krót­ kich włosków. Pochwy liś­ ciowe przeważnie nagie i gła­ dkie. Blaszki szerokości do ok. 2,5 mm, szorstkie, na brzegach wyraźnie orzęsione, podczas suszy silnie zwinięte. Kwiatostan gra­ niasty, długości do 5 cm i przeważnie tylko z 5 Woskami, zwykle ciemnofioletowymi, dłu­ gości 12-15 mm. Plewka dolna 2-wierzchołkowa, ze skręconą ością długą ok. 10 mm. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: w suchych murawach na ciepłych, żyznych, przepuszczalnych glebach glinias­ tych, kamienistych i żwirowych. Rozmieszczenie: południowo-wschodnia Eu­ ropa, w środkowej Europie tylko w obszarze naddunajskim.

120

Izgrzyca przyziemna Danthonia [Sieglinia] decumbens Wygląd: trawa trwała gęstokępkowa o wzniesionych, pokładających się lub roze/ s ' an Y cn źdźbłach, wysokości ^ s J M a ^ g 10-60 cm, cienkich, z 1-3 ko; ? j v r ™ j r \ lankami, gładkich i nieowłoMjfi sionych, dość sztywnych. """ III I L " Brak w y. raźne 9° języczka, za| j/p miast niego wianek krótkich, / st0 s,o c cn wos II

liii l

*^ ^

i^ y

'"

ITTJ PL ków. Pochwa liściowa na stro­ nie grzbietowej zaokrąglona i luźno owłosiona. Blaszki liściowe szerokości 2-4 mm i długości 5-20 cm, płaskie lub lekko zwinięte, trochę sztywne, skąpo owłosione lub całkiem wyłysia­ łe, ku górze lekko szorstkie, tępo zaostrzone. Wiechy dość wąskie, wzniesione, długości ok. 6 cm, z szorstkimi, wzniesionymi lub nieco rozpostartymi gałązkami, 1-3-kłosowe. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: lubi ubogie murawy krzemianowe. Rozmieszczenie: w całej Europie.

Kłosówka wełnista Hokus lanatus Wygląd: trawa trwała, ros­ nąca w gęstych kępach lub luźnych płatach, z pełzają­ cymi kłączami. Źdźbła wznie­ sione lub podnoszące się z leżącej podstawy wysokości 20-100 cm, cienkie ale mo­ cne, z 2-5 kolankami, wełnis­ to owłosione. Języczki liś­ ciowe długości 1-4 mm, niepodzielone. Pochwy liś­ ciowe na stronie grzbietowej zaokrąglone z odgiętymi włoskami. Blaszki li­ ściowe płaskie, gęsto owłosione, dlatego sza­ rozielone lub białawozielone, z przodu wycią­ gnięte w wąski wierzchołek, dość miękkie, szerokości 3—10 mm i długości do 20 cm. Wiecha w zarysie podłużnie owalna, tylko w okresie kwitnienia luźniej rozpostarta, poza tym raczej ściągnięta, wzniesiona lub pochyła, nabiegła białawo, bladozielone różowo lub purpurowo, długości 5-20 cm. Gałązki wiechy wielokrotnie rozgałęzione i gęsto owłosione.

Kłoski podłużnie owalne, długości do 6 mm, trochę spłaszczone, 2-kwiatowe; z obu kwia­ tów dolny jest prawie zawsze obupłciowy, gór­ ny wyłącznie męski. Plewy prawie tak długie jak cały kłosek, na wierzchołku z bardzo krót­ ką ostką. Plewki dolne długości do 2,5 mm, błyszczące, tylko plewka górnego kwiatka z ością na grzbiecie długości ok. 2 mm, która po wyschnięciu zakrzywia się haczykowato w dół, zazwyczaj jednak nie wystaje z kłoska. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: trawa dość częsta na wilgotnych łąkach i pastwiskach, torfowiskach niskich lub na brzegach prześwietlonych zarośli. Od nizin sięgająca do pięter górskich. Rozmieszczenie: w całej Europie, w umiarko­ wanych strefach Azji i północnej Afryki, zawle­ czona do Ameryki Północnej, Na ogół kłosów­ ka wełnista była wcześniej traktowana jako chwast pastwisk, chociaż właśnie jej przypada pewna rola przy wypasie i plonowaniu. Wysu­ szone kwiatostany nadają się do celów deko­ racyjnych.

Kłosówka miękka Hokus mollis

Achnathewm calamagwstis

PL Wygląd: trawa trwała, gęstokępkowa. Źdźbła wysokości 25-100 cm wzniesione lub podnoszące się, dość cienkie, z 4-7 kolankami, gładkie na kolankach z gęstym wieńcem włosków. Pochwy liściowe na grzbiecie zaokrąglone, nagie lub trochę owłosione. Języcz­ ki liściowe całobrzegie, dłu­ gości 1-5 mm, tępe. Blaszki liściowe zaostrzone, długoś­ ci 4-20 cm, szerokości do 12 mm, płaskie, szarozielone, pokryte krótkimi włoskami lub nagie, szorstkie. Wiecha wąsko owalna, długo­ ści do 10 cm, biaława lub purpurowa, z owło­ sionymi gałązkami. Kłoski 2-kwiatowe, plewki dolne 3 mm długości, zupełnie przykryte ple­ wami, ość długości do 5 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: ubogie lasy liściaste i wrzosowiska; wskaźnik zakwaszenia siedliska. Rozmieszczenie: cała Europa, rozproszona.

Wygląd: trawa trwała, rosnąca w gęstych kępach, z rozgałę­ zioną osią główną, źdźbła wzniesione lub kolankowato się wznoszące, wysokości 60-120 cm, u nasady z suchy­ mi, szczeciniastymi dolnymi li­ śćmi szerokości ok. 6 mm. Ję­ zyczek liściowy niewyraźny lub go brak. Blaszka liściowa płaska w czasie suszy zwinię­ KL ta. Wiecha z wieloma kłosa­ mi, rozpierzchła, długości do 30 cm, wzniesiona lub nieco zwisła. Gałązki wiechy niekiedy wężo­ wato wygięte, często z ponad 10 kłoskami. Ple­ wki dolne długości ok. 5 mm, w górnej części białawo owłosione, z ością długości 1 cm. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: nasłonecznione piargi, ubogie w części spławialne kamieniste gleby. Rozmieszczenie: sporadycznie na południe od Dunaju, poza tym w środkowych Alpach i na obszarze śródziemnomorskim.

122

123

Koeleria vallesiana

Strzęplica sina Koeleria glauca

Wygląd: trawa trwała, gęstokępkowa. Źdźbła u pod­ stawy zgrubiałe, wzniesione, sztywne, wysokości 10-40 cm, u podstawy z plątaniną włók­ nistych resztek liści. Języczki liściowe bardzo krótkie. Po­ chwy liściowe gładkie, na stronie grzbietowej zaokrąg­ lone. Blaszki liściowe sza­ rozielone, długości do ok. . PL 12 cm, dość wąskie i często szczeciniasto zwinięte, otwarte osiągają szerokość do 3 mm. Wiechy kłosoksztattne, długości do 7 cm i nieco ponad 1 cm szeroko­ ści. Kłoski czółenkowate, nieco spłaszczone. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: w nasłonecznionych murawach na glebach nawapiennych lub między piargami. Rozmieszczenie: gatunek zachodniośródziemnomorski, od Alzacji do północnej Afryki. W środkowej Europie bardzo rzadka.

Wygląd: trawa trwała, bardzo sztywna, rosnąca w gęstych kępach. Źdźbła wzniesione, u podstawy wyraźnie bulwkowato pogrubione starymi włóknistymi blaszkami liś­ ciowymi, wysokości 30-70 cm, krótko owłosione. Liście cha­ rakterystycznie szarozielone. Pochwy liściowe krótko owłosione lub ku górze nagie. 'PD Blaszki liściowe nagie, szor­ stkie, płaskie lub zwinięte. Wiechy gęste i po­ przerywane. Kłoski 2-3-kwiatowe, długości ok. 5 mm. Plewy i plewki dolne tępe, bezostne. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: typowa roślina bujnych muraw napiaskowych i stepów na glebach ciepłych, su­ chych, ubogich, często zawierających wapń. Rozmieszczenie: gatunek kontynentalny. Ro­ śnie w borach sosnowych, na piaszczystych wydmach. Na wydmach nadmorskich występu­ je Koeleria albescens.

Strzęplica piramidalna Koeleria pyramidata (K. cristata)

Strzęplica nadobna (S. grzebieniasta) Koeleria macrantha (K. gracilis) " IUŹWygląd: trawa trwała, tworzą­ ca gęste murawy, źdźbła wzniesione lub podnoszące się, w dolnej części ulistnione, wysokości 20-50 cm. Języczki liściowe długości ok. 1 mm. Dolne blaszki liściowe miękko owłosione. Blaszki li­ ściowe wąskie, tylko ok. 1 mm CPL szerokości, przeważnie zwi­ nięte, owłosione, na brzegach nieodstająco orzęsione. Wiecha podłużnie owalna, nieco połyskująca, dość gęsta i pra­ wie cylindryczna. Kłoski długości do 5 mm, 2-3-kwiatowe. Plewy ścisłe, bezostne, nagie. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: ubogie murawy nawapienne, skalis­ te zbocza, brzegi dróg, suche zarośla na gle­ bach ubogich w części ziemiste, płytkich. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie. Również w Azji i Ameryce Północnej.

Wygląd: trawa trwała, tworzą­ ca płaty, o silnych, wzniesio­ nych źdźbłach, wysokości do 1 m. Języczki liściowe długo­ ści ok. 1 mm. Pochwy liścio­ we zielone, nagie lub orzęsio­ ne, luźno obejmujące źdźbła. Blaszki liściowe płaskie, zielone, szerokości ok. 2 mm, miękkie, na brzegach odstająPD co orzęsione. Wiechy kłoso­ ksztattne, bardzo duże, wzniesione, w dolnej części niekiedy poprzerywane, srebrnozielone lub purpurowe, lśniące. Kłoski 3-kwiatowe, długości do 6,5 mm. Plewy zaostrzone, dość szerokie. Plewka dolna bezostna, szorstka. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na ubogich murawach nawapien­ nych, przy brzegach dróg lub w prześwietlo­ nych drzewostanach sosnowych, w górach do wysokości ok. 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: gatunek subatlantycki.

124

125

Lophochloa cristata

Lophochloa pumila

Wygląd: trawa jednoroczna, u nasady rozgałęziona, two­ rząca murawy, ze wzniesio­ nymi lub pokładającymi się źdźbłami, wysokości 5-60 cm. Języczki liściowe krótkie. Pochwy liściowe owłosione. Blaszki liściowe na brzegach orzęsione, poza tym wełnisto owłosione, szerokości do 8 mm i długości 18 cm. Wie­ chy wzniesione, gęste, cylin­ dryczne, długości 1-12 cm i szerokości 0,51 cm, poprzerywane. Kłoski długości 3-8 mm, 2-5-kwiatowe. Plewka dolna 5-nerwowa, u gó­ ry z 2 krótkimi wierzchołkami. Ość długości 2-3 mm, wychodzi blisko wierzchołka, zgięta. Okres kwitnienia: kwiecień do maja, czasami także od lipca do września. Siedlisko: piaszczyste, suche murawy trawias­ te na ugorach lub brzegach dróg. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, południowo-zachodnia Europa.

Wygląd: trawa jednoroczna, tworząca murawy, u pod­ stawy rozgałęziona z wypros­ towanymi lub nieco ścielą­ cymi się źdźbłami, wysokości 5-35 cm, gładkimi, nagimi. Pochwy liściowe wełnisto owłosione. Blaszki liściowe początkowo bardzo gęsto owłosione, później coraz bar­ dziej łysiejące, szarozielone lub purpurowe, gładkie lub pofałdowane, szerokości do 10 cm i długości 15 cm. Wiechy gęste, kłosokształtne, na koń­ cach zwężone, długości 1-6 cm i szerokości ok. 0,5 cm. Kłoski długości nieco ponad 3 mm, 2-5-kwiatowe. Plewy podobnej długości. Plewki dolne 5-nerwowe, łuskowate, lekko zaost­ rzone. Ość długości ok. 2 mm, odgałęzia się pod wierzchołkiem. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: ciepłe i suche murawy piaskowe na otwartych, piaszczystych glebach.

Triplachne nitens Wygląd: trawa jednoroczna, przy ziemi rozgałęziona, ze smukłymi, ścielącymi się lub wzniesionymi źdźbłami, wy­ sokości 5-20 cm, o wielu ko­ lankach. Języczek liściowy długości 2-3 mm, tępy, szor­ stki. Pochwy liściowe trochę rozdęte. Blaszki liściowe płaskie, szerokości 2-3 mm długości 1-2 cm, na brze­ gach szorstkie, długo zao­ strzone. Wiechy wzniesione, długości 1-5 cm i szerokości do 1 cm, cylindryczne lub owalne, zwężone ku górze. Kłoski długości do 4 mm, 1-kwiatowe, spłaszczone bocznie. Plewy 1-nerwowe, zaostrzone, połyskujące, na daszkowatym wysklepieniu szorstkie. Plewka dolna dłu­ gości 1 mm, z przodu ząbkowana. Ość długo­ ści do 4 mm, u podstawy ciemnobrązowa. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: piaszczyste gleby, skały. Rozmieszczenie: Półwysep Iberyjski.

126

Piptatherum paradoxum Wygląd: trawa trwała, two­ rząca gęste murawy, ze wzniesionymi, dość mocny­ mi źdźbłami, wysokości 80-120 cm, gładka. Języczki liś­ ciowe bardzo krótkie, zaled­ wie ok. 0,5 mm długości, przytępione. Pochwy liściowe nagie, blaszki liściowe szero­ kości do 8 mm i długości 15-25 cm, na brzegach szorPL stkie, poza tym z obu stron gładkie i nieowłosione. Wiechy wzniesione, długości do 20 cm, z odstającymi i wzniesiony­ mi gałązkami, kłoski długości 7-8 mm, tak samo szypułki Wosków. Plewki dolne owłosio­ ne. Ość długości 10-12 mm. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: suche zarośla, świetliste lasy. Rozmieszczenie: pd.-zach. Europa. Bardzo podobny Piptatherum virescens ma kłoski długości 3-4 mm i na wielokrotnie dłuż­ szych szypułkach.

127

Ostnica włosowata Stipa capillata Wygląd: trawa trwała, kęp­ kowa, ze zdrewniałą osią głó­ wną i wzniesionymi źdźbłami, wysokości do 80 cm. Języ­ czek liściowy niezwykle długi (ok. 1 cm), przechodzi nagle w wydłużony, szczeciniasty wierzchołek. Pochwy liściowe dolnych liści brązowawe i po­ łyskujące. Blaszki liściowe bardzo wąskie, szerokości ok 1 mm, szarozielone, szczeciniasto zwinięte. Wiecha wzniesiona, wąska, często częściowo otulona pochwą najwyżej stojącego liścia. Gałązki wiechy nitkowato cienkie z niewielką tylko liczbą kłosków, od 1 do 4. Plewy prawie tej samej długości, wyra­ źnie 3-nerwowe, na brzegu skórzastobiaławe, w środku zielone, często nabiegłe trochę kolo­ rem ciemnozielonym, przechodzą w dość miękką ość długości prawie 1 cm. Plewki dol­ ne długości ponad 10 mm, u podstawy gęsto owłosione, ku górze nagie, z niezwykle długą

ością, mierzącą 10-20 cm, szorstką. Ości zwy­ kle postronkowato ze sobą splątane i skrę­ cone. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: dość rzadka ale tworząca grupy w zbiorowiskach stepów i suchych muraw, na ciepłych, żyznych, przeważnie zawierających wapń glebach piaszczystych i kamienistych. Zakorzenia się głęboko, lubi światło. Rozmieszczenie: na terenie południowej i śro­ dkowej Nadrenii osiąga zachodnią granicę swego naturalnego zasięgu. Punkt ciężkości występowania znajduje się na wschodzie ob­ szaru śródziemnomorskiego, w wewnątrzalpejskich suchych obszarach i na stepach połu­ dniowej części byłego Związku Radzieckiego. Uwagi: w środkowej Europie ostnica włosowa­ ta jest ważnym świadkiem zmian klimaty­ cznych. Jej występowanie służy jako dowód okresowego silnego ocieplenia po okresie zlo­ dowaceń i rozszerzania się strefy stepów. W Polsce wszystkie gatunki Stipa są pod ochroną!

Stipa gennata Wygląd: gatunek zbiorowy o wielu formach, Wspólne ce­ chy: trawy trwałe, kępkowe, wysokości 40-100 cm, ze wzniesionymi, przeważnie łu­ kowato zwieszającymi się źdźbłami. Blaszki liściowe szczeciniasto złożone lub zwinięte, nagie, szarozielone lub jasnozielone. Wiecha pro­ sta, u nasady często objęta pochwą najwyższego liścia. Kłoski okrągłe, na osi bardzo sztywno włosowatej. Plewy lance­ towate, wyciągnięte w długi, cienki wierzcho­ łek. Plewki dolne długości do 25 mm. Ości wolne, niezwykle duże, długości do 30 cm, kolankowato zgięte i zwisające, piórkowato owłosione. Piórkowate włoski początkowo cia­ sno przylegają i dopiero później w czasie dojrzewania stają się odstające. Owocem jest ziarniak ze spiralnie zwiniętą ością. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: słoneczne, suche płytkie gleby, czę­

m

128

sto także zawierające wapń gleby piaszczy­ ste i kamieniste. Wskaźnik siedlisk suchych muraw stepowych. Rozmieszczenie: w południowej i południo­ wo-wschodniej Europie, a także w zachodniej Azji. Świadek zmian klimatycznych. Ważne drobne gatunki wchodzące w skład gatunku zbiorowego: Ostnica powabna (Stipa pulcherrima): pochwy liściowe połyskująco jasnożółte, młode wierz­ chołki liściowe nieowłosione. Ostnica Jana (Stipa joannis): młode wierzcho­ łki liści owłosione, obumarłe pochwy liściowe matowo szarobrązowe, plewki dolne tylko w górnej ćwiartce nieowłosione. Stipa dasyphylla: liście wełnisto owłosione, języczki liściowe z 3 koniuszkami. Ostnica cienkolislna (Stipa stenophylla): liście rozpostarte, szerokości tylko 1,5 mm, długo nitkowato zaostrzone, języczek bardzo krótki; endemit Jury Frankońskiej. Ostnica bawarska (Stipa bavarica): górne liś­ cie tylko u podstawy owłosione.

129

Stipa capensis jamy™

Stipa gigantea jSTp j / | \f% ji' i / I / \

Wygląd: trawa trwała, rosnąca w dużych kępach ze wzniesionymi, bardzo moc­ nymi źdźbłami grubości do 6 mm, wysokości 100-250 cm przeważnie gładkimi i nagimi. / \ Języczki liściowe bardzo króti V kie, bez rzęsek, całobrzegie. ! « P i Wh P° cnw y liściowe przylegająI lvi liriii wce'0Dr9 ^Die' euszek i nagie, tylko na

Wygląd: trawa jednoroczna lub dwuletnia, tworząca mu­ rawy lub rosnąca pojedynczo, I li z nagimi, wzniesionymi, dość SI IIL- m o c n y m i źdźbłami, wysokoIm *mŹ- ści 10—30 cm. Języczek liścioT N ^ ^ K wy bardzo krótki, stępiony, ttllłll fSSr często delikatnie orzęsiony. 11111 Hf Pocnwy liściowe ściśle przyII 1 f i l legające, nagie, tylko na górI 1 | nym końcu brodato owłosioIlllllJWłlll ne. Blaszki liściowe płaskie lub zwinięte, dość wąskie, szarozielone, gład­ kie, nagie lub bardzo rzadko owłosione. Wie­ chy wzniesione, bardzo gęste, długości 3-12 cm. Kłoski długości ok. 10 mm. Plewy jednako­ we. Plewki dolne długości 5-9 mm, na grzbie­ cie z ością długości 6-12 cm, bardzo krótko owłosioną (nie piórkowało!). Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: murawy kserotermiczne i suche za­ rośla, przeważnie na wapiennym podłożu. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski.

UuW^UllllJ końcu brodato orzęsione. Bla­ szki liściowe od spodu zupełnie gładkie lub tro­ chę szorstkie i wyraźnie żłobkowane, na wierz­ chu bardzo krótko ale gęsto owłosione. Wiechy wzniesione lub lekko zwisające na jedną stro­ nę, długości 30-50 cm, dość otwarte i luźne. Kłoski wąskie, długości 30-35 mm. Plewki dol­ ne długości do 18 mm, skórzaste, dwuwierz­ chołkowe. Ość długości 7-12 cm, szorstka. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: słoneczne, suche zarośla. Rozmieszczenie: Hiszpania i Portugalia.

Stipa paniflora

Stipa tenacissima

Iffjfif] PL Wygląd: trawa trwała, kępkol«||! wa lub rosnąca pojedynczo ze I f j | \ wzniesionymi lub podnoszą1HH1 cymi się, dość mocnymi źdźbJf&ifjjł tami, wysokości 50-70 cm, 'MJ§1<MWIM. przeważnie gładka i naga. Jęa P n f r S f f l ^ ' zyczki liściowe krótkie, całoU l l r l \uW brzegie. Pochwy liściowe lv'' IJiH gładkie, tylko na brzegach gę|| [J sto orzęsione i na górnym I 11 końcu brodato owłosione. BlaIIILU^-UIIIIJ szki liściowe płaskie lub zwi­ nięte, od spodu nagie i gładkie, na żebrach delikatnie owłosione. Wiechy wielokwiatowe, otwarte i luźne, długości do 30 cm. Plewy nieje­ dnakowe: dolne długości 12-15 cm, górne 7-10 mm. Plewki dolne wyraźnie krótsze, 4-7 mm, u nasady przylegająco owłosione. Ość długości 5-10 mm i delikatnie owłosiona. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: suche, otwarte murawy trawiaste. Rozmieszczenie: południowa Francja, Pół­ wysep Iberyjski.

err> PL Wygląd: trawa trwała, luź/1/|| nokępkowa lub tworząca mu­ rawy ze wzn es on m li/ 11 ' i i y i> Dar_ S /fi II J dz0 m o c n y m i źdźbłami, wysoko ci 60 150 cm I li I Hf ^ ~ ' rzadko do S K U \\WF 2n °cm. Języczki liściowe króHB|jffl|lf tkie, całobrzegie. Pochwy limfHH ściowe ciasno przylegające. luW Blaszki liściowe nie szersze nz IM ' ^ mrT1, Przeważnie ściśle 11 II zwinięte, od spodu nagie W l l l i l i J j gładkie, od wierzchu bardzo gęsto obrośnięte krótkimi wełnistymi włoskami. Wiechy wzniesione, mocno ścieśnione, 25-35 cm długości, z wieloma kwiatami. Kłoski długości 30-35 mm. Plewy długości 25-30 mm. Plewki dolne znacznie krótsze, z dwuszczytowym wierzchołkiem, skórzaste. Ości długości 4-6 cm, z delikatnymi, przylegającymi włoskami. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: suche okrajki i brzegi zarośli. Rozmieszczenie: zachodnia część obszaru śródziemnomorskiego.

130

PL

PL

Ml ///I

^

Trawy

gómym

131

Tymotka łąkowa Phleum prdtense

Phleum nodosum (Ph. bertolonii]

Wygląd: trawa trwała, kęp­ kowa, ze wzniesionym lub łu­ kowato wznoszącymi się źdźbłami, wysokości 40-150 cm, dość mocnymi, z 3-6 kolankami, gładkimi, dolne międzywęźla wyraźnie zgru­ białe i dość krótkie. Języczki liściowe tępe, długości do 6 mm. Pochwy liściowe gład­ kie, zaokrąglone, później brą­ zowawe. Blaszki liściowe pła­ skie, zaostrzone, szorstkie, szerokości do 9 mm i długości 40 cm. Wiechy kłosokształtne bardzo gęste, cylindryczne, długości 6-15 cm i szerokości do 1 cm. Kłoski 1-kwiatowe. Ple­ wy po bokach skórzaste, z ością długości 1-2 mm. Plewki dolne krótsze. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: dość często na intensywnie uprawianych łąkach i pastwiskach, na żyznych glebach gliniastych. Dobra trawa paszowa. Rozmieszczenie: w całej Europie.

Wygląd: trawa trwała, kęp­ kowa, ze wzniesionymi lub pokładającymi się, cienkimi i sztywnymi źdźbłami, wy­ sokości 10-50 cm, z 2-6 kolankami, u podstawy na­ brzmiałymi i cebulkowato zgrubiałymi Języczki liściowe 1-4 mm długie, owłosione. Pochwy liściowe gładkie, zaokrąglone, nieco rozdęte. Blaszki liściowe szarozielone lub zielone, płaskie, do 5 mm szerokości i ok. 10 cm długości, nieowtosione, na brzegach nieco szorstkie, Wiecha kłosokształtna długo­ ści 1-6 cm i szerokości ok. 5 mm, jasnozielona lub lekko purpurowa. Kłoski gęsto ustawione. Plewa z bardzo krótkim ościstym wyrostkiem. Plewka dolna dość szeroka i skórzasta. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na brzegach dróg i pól, chętnie na głębokich glebach wapiennych lub lessowych. Rozmieszczenie: cała Europa.

Phleum arenarium Wygląd: jednoroczna trawa rosnąca pojedynczo _ lub w małych kępkach, Źdźbła cienkie, wzniesione lub łu­ kowato wygięte, wysokości 2-15 cm, z 1-4 kolankami po­ niżej połowy źdźbła, gładkie. Języczki liściowe całobrzegie, długości do 4 mm. Pochwy liściowe gładkie, na stronie grzbietowej zaokrąg­ lone, lekko rozdęte. Blaszki liściowe nieowto­ sione, białawozielone, szerokości do 3 mm i długości ok. 5 cm, płaskie, na wierzchu z gę­ stymi nerwami, na brzegach delikatnie szorst­ kie. Wiecha kłosokształtna wąskolancetowata, przy odgięciu do tyłu rozdziela się klapowało, bardzo gęsta, długości do 5 cm i szerokości 7 mm, bladozielona. Kłoski 1-kwiatowe. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: otwarte tereny ruchomych piasków. Rozmieszczenie: na wydmach nadmorskich od Szwecji po obszar śródziemnomorski.

132

Tymotka Boehmera Phleum phleoides Wygląd: trawa trwała, kęp­ kowa, ze wzniesionymi, cien­ kimi, mocnymi źdźbłami wy­ sokości 20-70 cm, o 2-3 ko­ lankach poniżej środka źdźbła. Języczki liściowe całobrzegie, tępe, długości do 2 mm. Pochwy liściowe gład­ kie, zaokrąglone, lekko rozdę­ te. Blaszki liściowe nieowto­ sione, szarozielone, z wąskim, tępym wierzchołkiem, płaskie lub trochę zwi­ nięte, szerokości do 3 mm, liście odziomkowe długości do 10 cm, liście łodygowe krótsze. Wiecha kłosokształtna przy odgięciu rozdziela się klapowato na wąskie odcinki, długości do 10 cm i szerokości ok. 5 mm, gęsta, z krótkimi szypułkami. Kłoski wydłużone, 1-kwiatowe, plewa dolna z wystającą linią grzbietową. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: na glebach piaszczystych i kamieni­ stych. Rozmieszczenie: środk. Europa po zach. Azję.

133

Tymotka halna Phieum alpinum

Prosownica rozpierzchła Milium effusum

Wygląd: trawa trwała, luźnokępkowa ze wzniesionymi lub łu­ kowato podnoszącymi się źdźbłami, wysokości 10-50 cm, gładkimi, dość cienkimi, o 2-4 kolankach. Języczki tępe, długości do 2 mm. Pochwy liś­ ciowe gładkie, górne lekko roz­ dęte. Blaszki liściowe szeroko­ ści do 6 cm, nieowłosione, pła­ skie, zaostrzone. Wiechy kłosokształtne, przy odgięciu nie rozdzielają się klapowato, wzniesione, szczeciniaste, długości 1-5 cm i szerokości do 1 cm, purpurowe lub ciemnofioletowe. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: intensywnie użytkowane łąki i past­ wiska alpejskie od 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: w górach. W tym samym pię­ trze wysokościowym występuje tymotka Michela (Phieum hirsutum) o białozielonej wie­ sze kłosokształtnej długości do 7 cm, rozdzie­ lająca się klapowato przy zginaniu.

Wygląd: trawa trwała, rosnąca w luźnych kępach, o wzniesio­ nych lub u podstawy zgiętych źdźbłach, zupełnie gładkich, wysokości 40-160 cm, z 2-5 kolankami poniżej połowy źdźbła. Języczki liściowe długości 3-10 mm, całobrzegie. Pochwy liściowe na stro­ nie grzbietowej zaokrąglone. Blaszki liściowe tępe, ciemnoPL zielone, płaskie, szerokości do 15 mm i długości 10-30 cm, dość wiotkie, tylko na brzegach lekko szorstkie. Wiechy bardzo luźne, przeważnie zwisłe, długości 10-30 cm i szerokości do 15 cm. Gałązki wiechy pokrzy­ wione i daleko odstające, dość cienkie. Kłoski owalne, 1-kwiatowe, bladozielone. Plewki dolne niewiele krótsze od plew, bezostne. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: szeroko rozprzestrzeniona w lasach liściastych i mieszanych o bujnym runie na umiarkowanie świeżych, żyznych glebach.

Mozga trzcinowata Phalaris arudinacea

Mozga kanaryjska Phalaris canariensis

Wygląd: trawa trwała, silna, z pełznącym kłączem. Źdźbło wzniesione lub u podstawy zgięte, wysokości do 200 cm, gładkie, z 4-6 kolankami. Ję­ zyczki liściowe długości 2-16 mm, tępe, później naderwa­ ne. Pochwy liściowe gładkie, na stronie grzbietowej za­ okrąglone. Blaszki liściowe nieowłosione, zielone, szePL rokości do 18 mm i długości 10-35 cm, długo zaostrzone, płaskie, tęgie, w przednim odcinku dość szorstkie. Wiechy w zarysie lancetowate, wzniesione, dość gęs­ te, długości 5-25 cm i szerokości do 4 cm, w okresie kwitnienia rozluźnione. Kłoski długo­ ści ok. 6 mm. Plewy i plewki dolne bezostne. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: tworzy skupienia w szuwarach przy­ brzeżnych nad rzekami i jeziorami. Rozmieszczenie: na półkuli północnej. Ró­ wnież jako trawa ozdobna.

Wygląd: jednoroczna trawa, o wzniesionych lub u podstawy zgiętych źdźbłach, sztywnych, gładkich, mocnych, wysokości 20-120 cm. Języczki liściowe długości 3-8 mm, na brzegach trochę postrzępione. Pochwy liściowe gładkie lub lekko szor­ stkie, ku górze nieco rozdęte. Blaszki liściowe płaskie, wy­ ciągnięte w wąski wierzchołek, długości do 25 cm i szerokości ok. 12 mm, szorstkie, intensywnie zielone. Wie­ chy podłużnie owalne, kłosokształtne, gęste, wzniesione, długości 2-5 cm i szerokości do 2 cm, sztywne, zielonkawobiałe. Kłoski odwrot­ nie jajowate, do 10 mm długości, 1-kwiatowe. Trawa paszowa dla ptactwa. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: w środkowej Europie na miejscach ruderalnych lub sadzona jako trawa ozdobna. Uprawiana w obszarze śródziemnomorskim. Rozmieszczenie: umiarkowanie ciepłe obszary.

134

135

Wyczyniec łąkowy Alopecuws pratensis Wygląd: trawa trwata, ros­ nąca w luźnych lub dość gęs­ tych kępkach, ze wzniesio­ nym lub u podstawy łukowato podnoszącym się źdźbłem, krępym albo cienkim, o uderzająco nielicznych kolankach, wysokości 30-120 cm. Języczki liściowe trochę stępione, długości do 2,5 mm, całobrzegie. Pochwy liściowe gładkie, trochę rozszczepione i lekko rozdęte, zupełnie gładkie. Blaszki liściowe nie owłosio­ ne, jaskrawozielone, lekko szorstkie, wąsko zaostrzone, płaskie, szerokości 3-10 mm i dłu­ gości ok. 5-40 cm, ku górze źdźbła coraz krótsze. Wiechy kłosokształtne bardzo gęste, walcowate, u góry tępe, bardzo wiotkie, długo­ ści 3-13 cm i szerokości do 10 mm, ciemno­ zielone lub nabiegłe purpurowo. Szypułki Wo­ sków bardzo krótkie, wzniesione. Kłoski dłu­ gości ok. 5 mm, podłużnie owalne, 1-kwiato­ we, plewy u podstawy zrośnięte brzegami,

3-nerwowe i na linii grzbietowej wyraźnie owłosione. Plewki dolne krótsze od plew, z li­ nią grzbietową, 4-nerwowe, na grzbiecie tylko w dolnej ćwiartce zrośnięte z ością. Ość dłuż­ sza od plewy o ok. 4 mm. Plewki górne nie rozwinięte. Pręciki żółte lub purpurowe. Okres kwitnienia: od kwietnia do lipca. Siedlisko: od nizin po góry na wilgotnych łą­ kach, w sadach i w ziołoroślach nad brzegami wód na glebach podsiąkających, chłodnych, żyznych. Wskaźnik wilgotności i żyzności sied­ lisk. Bardzo dobrze znosi półcień, lubi nawo­ żenie i nawadnianie. Rozmieszczenie: wyczyniec łąkowy jest szeroko rozprzestrzeniony w całej Europie, został introdukowany także do Ameryki Północnej oraz na inne tereny. Niegdyś nawet w obrębie swego europejskiego zasięgu nie występował tak po­ wszechnie, ale stosowanie upraw łąkowych przyczyniło się do jego rozpowszechnienia. Bar­ dzo plenna trawa o dużej wartości paszowej. Odmiany barwne o liściach w żółtawobiałe paski niekiedy stosowane jako trawy ozdobne.

Wyczyniec polny Alopecuws myosuroides

Wyczyniec kolankowy Alopecuws geniculatus

Wygląd: jednoroczna trawa rosnąca pojedynczo lub w kę­ pkach, o źdźbłach wzniesio­ nych lub u podstawy załama­ nych w kolankach, wysokości 20-80 cm. Języczki tępe, ca­ tobrzegie, długości 2-5 mm, Pochwy liściowe zielone, lub lekko purpurowe, gładkie, tro­ chę rozdęte. Blaszki liściowe szerokości do 8 mm i długo­ ści ok. 15 cm, płaskie, szorstkie, niekiedy od spodu gładkie. Wiecha kłosokształtna, dość gęsta, walcowata, ku górze zwężona, długości 3-12 cm i szerokości ok. 5 mm, żółtawozielona lub ciemnopurpurowa. Kłoski długości do 7 mm. Ość wystaje poza plewkę dolną na 4-8 mm. Brak plewek górnych. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: w zbożach ozimych lub w uprawach okopowych, na brzegach dróg i rumowiskach. Rozmieszczenie: w całej Europie i Azji.

Wygląd: trawa jednoroczna lub wieloletnia z płożącymi się źdźbłami, niekiedy ukorzenia­ jącymi się w kolankach i wsta­ jącymi, załamanymi kolanko­ wato, wysokości 10-45 cm. Ję­ zyczki liściowe długie do 2,5 mm. Pochwy liściowe zielonka­ we, w górnej części źdźbła lek­ ko rozdęte, gładkie. Blaszki liś­ ciowe nieowłosione, zaostrzo­ ne, długie do 12 cm i szerokie 3-7 mm, płaskie, lekko szarozielone, na nerwach nieco szorstkie. Wiechy kłosokształtne gęste, wałeczkowate, dłu­ gie 2-7 cm i szerokie do 7 mm, zielonkawe lub lekko purpurowe. Kłoski 1-kwiatowe. Ość prze­ wyższa plewkę dolną o ok. 3 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na terenach okresowo zalewanych, nad rowami, na brzegach stawów i strumieni. Rozmieszczenie: półkula północna.

136

137

Alopecurus utriculatus Wygląd: trawa jednoroczna, u podstawy kępkowato roz­ gałęziona, ze wznoszącymi się, załamanymi źdźbłami i nielicznymi zupełnie wypro­ stowanymi, wysokości 10—15 cm. Języczki liściowe do 2 mm długości, całobrzegie, Pochwy dolnych liści przylegające, liści pędowych wyraźnie pęcherzykowato rozdęte, przeważnie nagie. Blaszki liściowe płaskie, szerokości do 6 mm, wąsko zaostrzone, zielone. Wiecha kłosokształtna, podłużnie owalna, długo­ ści 1,5-2,5 cm i szerokości ok. 1 cm. Na gałąz­ kach wiechy tylko 1-2 dość duże kłoski. Plewy aż do połowy długości zrośnięte. Plewki dolne z ością długości 10-15 mm, kolankowato zgiętą. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: wilgotne pastwiska i łąki, miejsca zasolone (brzegi ulic). Rozmieszczenie: południowo-wschodnia Eu­ ropa, obszary nad Atlantykiem. Wyczyniec pęcherzykowaty Alopecurus arundinaceus Wygląd: trawa trwała o długich podziemnych rozło­ gach i wzniesionych, szaro­ zielonych źdźbłach długości do 150 cm. Języczki liściowe długości do 5 mm, cało­ brzegie. Pochwy liściowe gła­ dkie, na stronie grzbietowej zaokrąglone, prawie nie rozdęte. Blaszki liściowe szaPL rozielone, zaostrzone, płas­ kie, szorstkie, długości do 40 cm i szerokości do 10 mm. Wiechy kłosokształtne, walcowate, wzniesione, długości do 15 cm i szerokości do 15 mm. Kłoski długości do 7 mm, bardzo gęsto osadzone na krótkich szypułkach, 1-kwiatowe. Plewek górnych brak. Okres kwitnienia: od maja do października. Siedlisko: dość rozproszony na słonych łąkach na podmokłych glebach ilastych, na wybrzeżu. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, nad Bałtykiem.

138

Wyczyniec czerwonożółty Alopecurus aequalis Wygląd: Trawa jednoroczna lub wieloletnia. Źdźbła połogie się lub wznoszące się w kolan­ kach, wysokości 10-35 cm, w kolankach niekiedy się uko­ rzeniające, gładkie, pod kwiatostanami białawe. Języ­ czki liściowe długości do 5 mm, tępe. Pochwy liściowe gładkie, białawozielone, tylko nieco rozdęte. Blaszki liściowe szerokości do 6 mm i długości do 15 cm, płaskie, nieco szorst­ kie tylko na nerwach. Wiechy kłosokształtne, bardzo gęste, wałeczkowate, długości do 5 cm i szerokości do 6 mm, bladoszarozielone lub niebieskawopurpurowe. Pręciki żółtoczerwone. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: na brzegach rzek lub rowów, na wilgotnych, żyznych glebach ilastych. Niekiedy również w płynących wodach. Rozmieszczenie: prawie wszędzie w Europie, rzadko, na izolowanych stanowiskach. Alopecurus bulbosus Wygląd: trawa trwała, tworząca małe, rozpostarte kępki. Źdźbła wznoszące się, zgięte u podstawy, wysokości 10-20 cm, cienkie, nierozgałęzione, gładkie, z nielicznymi ko­ lankami. Najniższe dwa międzywęźla bulwiasto zgru­ białe, o średnicy do 8 mm. Języczki liściowe długości do 6 mm, całobrzegie. Pochwy liNL ściowe gładkie, trochę rozdę­ te. Blaszki liściowe szarozielone lub zielone, zaostrzone, płaskie lub lekko zwinięte, szero­ kości do 3,5 mm i długości do ok. 10 cm, na brzegach szorstkie. Wiecha kłosokształtna, gęsta, 2-7 cm długości i do 5 mm szerokości, zielonkawa lub purpurowo nabiegła. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: słone marsze i słone łąki znajdują­ ce się w zasięgu pływów morskich. Rozmieszczenie: od wybrzeża Atlantyku do obszaru śródziemnomorskiego. PL

139

Tomka wodna Anthoxanthum odoratum Wygląd: trawa trwata, kęp­ kowa ze wzniesionymi, cienki­ mi lub trochę mocniejszymi źdźbłami, wysokości 10-50 cm, o 1-3 kolankach, gtadkimi, nierozgatęzionymi, sztywnymi. Języczki liściowe długości 1-5 mm, tępe. Pochwy liściowe na końcu brodato owłosione, na stronie grzbietowej zaokrąg­ lone. Blaszki liściowe długo zaostrzone, zielone, płaskie, luźno owłosione lub prawie nagie. Wiecha kłosokształtna, dość ścieśniona, walcowata, wydłużona, długości 1-10 cm i do 15 mm szero­ kości, zielona lub purpurowa. Kłoski długości do 10 mm. Plewki dolne z tęgą, zagiętą ością. Po roztarciu mocno pachnie kumaryną. Okres kwitnienia: od kwietnia do lipca. Siedlisko: na ubogich łąkach, w świetlistych lasach liściastych na dość kwaśnych glebach, Rozmmieszczenie: częsta prawie w całej Eu­ ropie, w Alpach do ok, 2300 m n.p.m.

Anthoxanthum puelli Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca pojedynczo lub kępkowo z rozesłanymi lub wzniesionymi, dość cienkimi i przeważnie rozgałęzionymi źdźbłami, 10-40 cm wyso­ kości, o 4-5 kolankach, gład­ kimi. Języczki liściowe długo­ ści do 2 mm, całobrzegie. Po­ chwy liściowe na górnym koń­ cu z nielicznymi odstającymi włoskami. Blaszki liściowe zielone, wąsko zaostrzone, płaskie, skąpo owłosione lub nagie, szerokości do 5 mm i długości ok. 6 cm. Wiecha kłosokształtna, luźniejsza niż u tomki wonnej, bladozielona, długości do 4 cm. Plewka dolna z ością długo­ ści 7-10 mm. Po roztarciu pachnie kumaryną. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na brzegach dróg, ugorach i polach zbóż. Przeważnie tylko zawleczona. Rozmieszczenie: obszar śródziemnmorski, za­ chodnia Francja i Wyspy Brytyjskie.

Anthoxanthum ovałum Turówka wonna Hierochloe odorata Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca pojedynczo lub w lu­ źnych murawach, o poje­ dynczych, nierozgałęzionych, wzniesionych lub łukowato podnoszących się źdźbłach, wysokości 10-45 cm, gład­ kich. Języczki liściowe owa­ lne, długości 1,5-2 mm, cało­ brzegie. Pochwy liściowe dość luźne, na stronie grzbie­ towej zaokrąglone, na gór­ nym końcu skąpo owłosione. Blaszki liściowe szerokości 5-10 mm i długości do 5 cm, zaost­ rzone, zielone, na ogół płaskie, przeważnie nieowłosione. Wiecha kłosokształtna, bardzo gęsta, cylindrycznie owalna, u podstawy dość stępiona, niepłatowata lecz dość zamknięta. Kioski długości 7-8 mm, przeważnie 3-kwiatowe. Roślina po wysuszeniu pachnie kumaryną. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: pola, brzegi dróg, suche ugory. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski.

140

Wygląd: trawa trwała, ros­ nąca w dość gęstych kęp­ kach, o cienkim, płożącym się kłączu i wzniesionych, cien­ kich źdźbłach, wysokości 20-50 cm, gładkich, pod kwia­ tostanem lekko szorstkich. Języczki liściowe tępe, długo­ ści 2-4 mm. Pochwy liściowe delikatnie szorstkie, na stronie grzbietowej okrągłe, przylegające. Blaszki liściowe szerokości do 10 mm i długości 30 cm, wąsko zaostrzone, płas­ kie, skąpo owłosione lub nagie, od spodu połys­ kujące zielono. Górne liście na źdźbłach wyraź­ nie krótkie. Wiechy w zarysie owalne, bardzo luźno rozpierzchłe, do 10 cm długości. Kłoski długości ok. 4 mm, 3-kwiatowe, oba dolne wyłą­ cznie męskie. Plewki dolne bezostne. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: na torfowiskach niskich i wilgotnych glebach piaszczystych. Pachnie kumaryną. Rozmieszczenie: pn. i pn.-zach. Europa.

141

Bliżniczka psia trawka Nardus stricta Wygląd: trawa trwała, ros­ nąca w gęstych i tęgich kępach. Kłącze grube, pod ziemią płożące się, o gru­ bych, sznurowatych korze­ niach. Wszystkie pędy w szty­ wnych pochwach. Źdźbła wzniesione, cienkie, z jednym kolankiem, wysokości 10-40 cm, sztywne, u nasady nagie, ku górze szorstkie, wystające / ponad liście. Liście szarozielone, prawie wy­ łącznie odziomkowe. Języczki tępe, długości 1-2 mm. Pochwy liściowe gładkie, trwałe, gęs­ to ścieśnione, dość twarde i nieco połyskują­ ce. Blaszki liściowe szydłowato zwinięte, gru­ bości ok. 0,5 mm, ostro zakończone, sztywne, długości do 30 cm, szorstkie. Kłosy wzniesio­ ne, jednostrone, długości 3-8 mm, dość cien­ kie, szarozielone lub purpurowo nabiegłe, na wierzchołku wyciągnięte w szczecinę ok. 10 mm długości. Kłoski bardzo wąskie, długości do 9 mm, siedzące, luźne lub słabo na siebie

zachodzące, osadzone w dwóch rzędach po jednej stronie osi kłosa, 1-kwiatowe. Plewy bardzo małe. Plewki dolne bardzo wąskie, prawie tak długie jak kłosek, na wierzchołku z ością 1-3 mm długości, z 2-3 wystającymi nerwami, szorstkie. Plewki górne z 2 nerwami. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: ubogie łąki górskie, na glebach zmienno świeżych, umiarkowanie żyznych i ubogich w wapń, również na glebach tor­ fowych lub gliniastych. Zakorzenia się do głę­ bokości 80 cm. Wypierana pod wpływem na­ wożenia. Bardzo odporna na normalny wypas i wydeptywanie. W lasach jest wskaźnikiem dawniej prowadzonego wypasu. Rozmieszczenie: w całej Europie od równin po góry, gdzie tworzy płaty przede wszystkim na wysokości od 800 do 1900 m n.p.m. W Alpach do ok. 2600 m n.p.m. Na siedliskach wysoko­ górskich rośliny osiągają zazwyczaj wysokość ok. 5 cm. Występuje także na Grenlandii, na Azorach i na Nowej Fundlandii, a dalej w umiarkowanej strefie Azji.

Mibora minima

Coleanthus subtilis

Jh Jff jw fJJ uf

Wygląd: trawa jednoroczna rtjjjr , Wygląd: jednoroczna, bardzo tworząca murawy lub kępko- O m u ź / y ^ delikatna, ścieląca się trawa wo, o wzniesionych lub łu- - ^ w 7 rosnąca w małych, luźnych kowato podnoszących się W kępkach lub pojedynczo. Kw źdźbłach, wysokości 2-15 cm, Źdźbła często rozłożone w róri nitkowato cienkich, nierozgaVj\j^i życzkę i pęczkowato rozgafm łęzionych, gładkich z wysoko \\u\\l łęzione, nitkowato cienkie, nif sięgającymi pochwami. Jeży­ jj| wysokości 2-5 cm. Obok Miły czki liściowe bardzo cienkie, w/ bora minima jest jedną z naj7 wąskie, do 2 mm, tępe. Pof mniejszych traw Europy. f KW chwy liściowe zachodzące na LU PL Pochwy liściowe górnych liści siebie, zaokrąglone, gładkie i nieowłosione. Bla­ pędowych pęcherzykowato rozdęte. Blaszki liś­ szki liściowe szerokości ok. 0,5 mm przy długo­ ciowe przeważnie klapowato złożone i sierpości do 2 cm, płaskie lub zawinięte na brzegach, wato zgięte, najwyżej 2 cm długości. Wiechy zielone. Kwiatostan kłosokształtny lub słabo gro- początkowo otulone pochwą najwyższego liścia. niasty, wzniesiony, bardzo cienki, długości 5-20 Oś wiechy wężowato powyginana. Kłoski spła­ mm, jednostronny, czerwonawy lub purpurowy. szczone, długości do 1 mm, ustawione pęczka­ Okres kwitnienia: od lutego do maja, od wrze­ mi, bez plew. Plewki dolne wyciągnięte w ość. śnia do grudnia. Okres kwitnienia: od sierpnia do października. Siedlisko: na piaszczystych ugorach i suchych Siedlisko: nietrwale na szlamie odwodnionych murawach na terenach o łagodnych zimach. sadzawek i stawów lub na brzegach rzek. Rozmieszczenie: południowo-zachodnia Eu­ Rozmieszczenie: północna i zachodnia Eu­ ropa i obszar śródziemnomorski. ropa.

142

Miłka drobna Eragrostis minor

Lygeum spartum

Wygląd: trawa jednoroczna, luźnokępkowa u nasady silnie rozgałęziona. Źdźbła wypro­ stowane lub wznoszące się kolankowato, wysokości 10-30 cm. Języczków liścio­ wych brak. Pochwy liściowe długo orzęsione, na górnym końcu brodate. Blaszki liś­ ciowe szerokości ok. 4 mm, na brzegach gruczołkowato owłosione, zielone, płaskie. Wiechy luźne, wzniesione, długości do 15 cm. Tylko 1-2 dol­ ne gałązki wiechy sztywne, prawie poziomo odstające, cienkie, trochę powyginane. Kłoski do 8 mm długości, 8-16-kwiatowe, przeważnie ciemnofioletowozielonkawe. Okres kwitnienia: od lipca do listopada. Siedlisko: przeważnie w zbiorowiskach wyde­ ptywanych na brukowanych drogach, brze­ gach dróg lub na glebach piaszczystych. Rozmieszczenie: obszary śródziemnomorskie, obecnie kosmopolityczna.

Wygląd: trawa trwała, tworzą­ ca murawy, przypominająca sitowie, o płożącej się po zie­ mi łodydze i wyprostowują­ cych się lub wzniesionych, obficie ulistnionych źdźbłach, długości 70-80 cm, bardzo mocnych, z rdzeniem, gład­ kich, Języczki liściowe zaost­ rzone, długości do 7 mm. PoPL chwy liściowe nagie, ciasno przylegające. Blaszki liściowe długości do 50 cm i szerokości ok. 1,5 mm, bardzo mocne i twarde, zwinięte. Wiechy otoczone zaostrzo­ ną pochwą długości 4-9 cm. Kłoski 2-kwiatowe, bez plew. Plewki dolne u spodu zrośnięte i długo jedwabiście owłosione. Okres kwitnienia: od marca do lipca. Siedlisko: otwarte murawy na glebach piasz­ czystych lub gliniastych. Rozmieszczenie: cały obszar śródziemnomor­ ski. Dostarcza hiszpańskiego „esparto" — su­ rowca na włókno i do produkcji papieru.

Tragus racemosus

Zamokrzyca ryżowa Leersia oryzoides

Wygląd: jednoroczna trawa, zwykle ścieląca się po ziemi, u nasady kępkowato się roz­ gałęziająca i ukorzeniająca na kolankach. Źdźbła wzno­ szące się, gładkie, długości 10-30 cm. Pochwy liściowe dość krótkie, górne nieco dłu­ ższe i pęcherzykowato rozdę­ te. Blaszki liściowe zwykle ty­ lko słabo rozłożone, na brze­ gach kolczasto orzęsione. Języczki liściowe zastąpione przez krótki wieniec włosków. Wie­ cha groniasta, długości 4-8 cm, walcowata. Gałązki wiechy bardzo krótkie, ze sztywnymi, hakowato zagiętymi włoskami. Kłoski z mięk­ kimi kolcami. Plewka dolna bez ości. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: preferuje suche, żyzne, luźne i ubo­ gie w próchnicę gleby piaszczyste. Rozmieszczenie: na całym świecie w obsza­ rach subtropikalnych, poza tym tylko zawleka­ na i nietrwała.

Wygląd: trawa wieloletnia, tworząca luźne kępki, o cien­ kich płożących się rozłogach i wzniesionych, cienkich, źdźbłach, owłosionych nieco na licznych kolankach. Wy­ sokość 30-120 cm. Języczki liściowe niewyraźne, długości ok. 1 mm. Pochwy liściowe na stronie grzbietowej cienko prążkowane, ku górze nieco szorstkie z powodu sztywnych, odgiętych do tyłu włosków. Blaszki liściowe żółtawozielone, silnie zaostrzone, długości do 30 cm, szeroko­ ści ok. 10 mm, na brzegach kolczasto szorskie. Wiechy początkowo ścieśnione, później bardzo luźne, długości ok. 20 cm. Gałązki wiechy wężykowato powyginane. Kłoski bladozielone, 1-kwiatowe, długości ok. 5 mm. Okres kwitnienia: od sierpnia do października. Siedlisko: brzegi rowów melioracyjnych i poto­ ków, na żyznym mule, w stawach rybnych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie.

144

145

Włośnica zielona Setaria viridis

Włośnica ber Setaria Halka

Wygląd: trawa jednoroczna rosnąca w luźnych kępkach, o wzniesionych lub wyprosto­ wujących się źdźbłach, długo­ ści 10-60 cm, cienkich, z 3-5 kolankami, gładkich, pod wie­ chą szorstkich. Języczki liś­ ciowe zastąpione wieńcem je­ dwabistych włosków. Pochwy liściowe gładkie, na stronie grzbietowej okrągłe, na brzegach owłosione. Blaszki liściowe długości do 30 cm, szerokości do 10 mm. Wiecha kłosokształtna, wzniesiona, dość gęsta, szczeciniasta, ku górze ścieśniona, długości do 10 cm i szerokości 5-9 mm, zielonkawa lub purpuro­ wa. Od niej pochodzi włośnica ber. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: miejsca pokryte żwirem, drogi, ogrody, winnice, pola okopowych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie z wyją­ tkiem północnych części.

Wygląd: jednoroczna trawa uprawna, pochodząca od wło­ śnicy zielonej, o pędach szty­ wnych, wzniesionych, grubo­ ści do 10 mm i wysokości 50-100 cm. Języczki liściowe zastąpione przez wieniec jed­ wabistych włosków. Pochwy liściowe orzęsione na brze­ gach. Blaszki liściowe sze­ rokości do 15 mm i długości 5-40 cm, zielone, nieowłosione. Wiecha kłosokształtna szerokości do 30 mm o wielu poje­ dynczych Woskach, maczugowatych, u nasady zachodzących klapowato, zwisłych w czasie dojrzewania. Kłoski długości 2,5 mm, począt­ kowo zielonawe, później coraz bardziej czer­ wonawe lub brązowe. Ma wiele form. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: drogi, wysypiska gruzu, ogrody o glebach piaszczystych lub gliniastych. Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona na obszarach dostatecznie ciepłych.

Włośnica sina

Chwastnica jednostronna

Setaria glauca (Setaria pumila)

Echinochloa crus-galli

Wygląd: trawa jednoroczna, luźnokępkowa, o źdźbłach wzniesionych lub podnoszą­ cych się łukowato, wysokości 6^70 cm, gładkich, tylko pod wiechą szorstkich. Języczki li­ ściowe zastąpione wianusz­ kiem włosków. Pochwy liścio­ we z wystającym grzbietem, nieowłosione. Blaszki liścio­ we zaostrzone, szerokości 4-9 mm i długości do 30 cm, owłosione, płas­ kie. Wiechy gęste, wzniesione, walcowate, długości 1-12 cm, szerokości do 8 mm, szczeciniaste. Kłoski żółtawe lub czerwonawe. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: na polach i w winnicach, na brzegach dróg, na glebach gliniastych i piaszczystych. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski. Na podobnych miejscach występuje włośnica okół­ kowa [Setaria verticilliata), wiechą u podstawy gronowato rozluźnioną, mniej szczeciniastą.

Wygląd: trawa jednoroczna, kępkowa, o tęgich, wzniesio­ nych, niezbyt rozgałęzionych lub płożących się źdźbłach, wysokości 30-100 cm. Języ­ czków liściowych brak. Pochwy liściowe gładkie, z wystającą linią grzbietową. Blaszki liścio-

146

we {(]}} * ^ ° z a o s t r z o n e > nieowło^W KL sione, płaskie, szerokości 8-20 mm i długości 10-35 cm, miękkie, na brzegach wyraźnie szorstkie. Wiechy w zarysie owalne, wzniesione lub zwisłe, długości do 20 cm, skła­ dają się z wielu kłosokształtnych gron, gęstych, zielonkawych lub purpurowych. Osie kwiatosta­ nów częściowych szorstkie i szczeciniaste. Okres kwitnienia: od sierpnia do października. Siedlisko: wśród chwastów w uprawach oko­ powych, na brzegach sadzawek i rowów w po­ bliżu wsi, w ogrodach i winoroślach. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, rozwleczona szczególnie na polach ryżowych.

147 J

Proso zwyczajne Panicum miliaceum Wygląd: trawa jednoroczna, bardzo silna o sztywnych, wzniesionych lub u nasady kolankowato wznoszących się, słabo rozgałęzionych źdźbłach, wysokości 50-80 cm. Języczki liściowe bardzo krótkie, przeważnie przecho­ dzące we włoski. Pochwy liś­ ciowe na stronie grzbietowej zaokrąglone, silnie owłosio­ ne. Blaszki liściowe szorstko owłosione, sze­ rokości 10-20 mm, zaostrzone, zielone, płas­ kie. Wiecha bardzo duża, długości do 20 cm, początkowo silnie ścieśniona, później bardzo luźno rozpostarta, przeważnie jednostronnie zwisająca. Gałązki wiechy raczej wiotkie, szo­ rstko owłosione, dość długie. Kłoski na wyraź­ nych szypułkach, ok. 3 mm długości, przeważ­ nie jasnozielone, niekiedy również nabiegłe czarnofioletowo lub czerwonawo. Plewy na­ gie, krótko zaostrzone, z licznymi wyraźnymi nerwami, Plewki dolne błyszczące i przeważ­ nie jaskrawo zabarwione, bez ości. Znamiona purpurowoczerwone. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: o ile nie uprawiane, to w miejscach pokrytych żwirem, przy drogach lub wysypis­ kach, preferuje gleby żyzne i gliniaste, słabo spiaszczone. Typowa roślina krótkiego dnia - dlatego zaczyna kwitnąć dopiero po pełni lata, gdy dni stają się krótsze. Rozmieszczenie: początkowo prawdopodob­ nie w południowo-zachodniej Azji. Obecnie w wielu formach uprawnych na całym świecie. Uwagi: proso zwyczajne jest jedną z najstar­ szych roślin zbożowych, których dzikiej formy wyjściowej nie da się jeszcze do dziś ziden­ tyfikować bez wątpliwości. Prawdopodobnie już przed wielu tysiącami lat dotarło ono do nas z centralnej Azji. Wprowadzenie uprawy ziemniaka bardzo ograniczyło uprawę prosa, obecnie w środkowej Europie już się jej nie spotyka. Poza tym z czasem zmieniły się upo­ dobania smakowe na tyle, że proso jako pro­ dukt spożywczy w ostatnich dziesięcioleciach straciło prawie całkowicie swe dawne znacze­ nie. W poprzednich stuleciach i w niektórych regionach jeszcze do czasu po pierwszej woj­

148

nie światowej proso było uprawiane przede wszystkim na paszę. Wygląd zależy w znacznym stopniu od odmia­ ny: opisane tu i przedstawione na zdjęciu na­ leży do tak zwanego prosa zwyczajnego roz­ pierzchłego (var. effusum) o luźno otwartej wiesze, podczas gdy proso zwyczajne skupio­ ne {var. compactum) ma bardziej ścieśnione kwiatostany i owocostany, wskutek czego bar­ dziej przypomina włośnicę ber (Setaria italica). Przy rozróżnianiu odmian odgrywa rolę także barwa plew: obok form o szarych ple­ wach bywają także z plewami brązowawymi lub nawet prawie czarnymi, poza tym różnią się długością okresu dojrzewania i niejedna­ kowo nadają się do różnych stref klimatycz­ nych. Po tym, jak w środkowej Europie uprawa prosa prawie została zarzucona, tereny jego uprawy znajdują się w centalnej i południo­ wo-wschodniej Azji, także w Afryce i innych regionach, przy czym jednak często używa się również kaszy z innych rodzajów traw (Echinochloa, Pennisetum, Sorghum i itp). Historia prosa jest stosunkowo dobrze pozna­ na. Najstarsze do tej pory i dobrze udokumen­ towane znaleziska prosa pochodzą z okresu ceramiki wstęgowej i to ze znalezisk w okoli­ cach Lipska oraz z północno-wschodniego przedgórza Harcu. W obu przypadkach proso występowało razem z pszenicą płaskurką i ję­ czmieniem. Z późniejszych okresów neolitu pochodzą znaleziska np. z osad nadbrzeżnych koło jeziora Bodeńskiego i szwajcarskiego przedgórza alpejskiego. Przez całą epokę neolitu w środkowej Europie większe znacze­ nie miało proso tylko w niektórych regionach. Dopiero na początku epoki brązu znaleziska prosa stawały się coraz liczniejsze. Pochodzą one nie tylko ze wschodniej części środkowej Europy, lecz na przykład z Westfalii lub z do­ lnej Nadrenii. Proso z tego samego okresu znaleziono nawet w południowej Skandyna­ wii. W ogóle jednak udział prosa jest niewielki. Nieco bardziej rozprzestrzeniło się ono dopie­ ro w okresie przedrzymskim. Do dziś nie da się dokładnie ocenić, czy to dawniej używane proso służyło do przyrządzania zupy czy też do pieczenia placków chlebowych.

A-*

i*ej-

^

f 149

Panicum repens

Imperata cylindrica

Wygląd: trawa trwała, tworzą­ ca liczne rozłogi, ze wzniesio­ nymi lub podnoszącymi się łukowato źdźbłami, gładkimi, nagimi, wysokości 15-50 cm. Języczki liściowe 1-2 mm dłu­ gości, całobrzegie, stępione. Pochwy liściowe nieowłosione lub nieco szorstkie. Blasz­ ki liściowe szerokości 2-8 mm i długości 5-25 cm, wyraPL źnie ustawione dwurzędowo. Wiecha otwarta, długości 4-15 cm. Kłoski na­ gie, owalne, długości 2-3 mm. Dolna plewa długości około jednej czwartej całego kłoska, beczółkowato wypukła. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: zmiennowilgotne, piaszczyste gle­ by, zazwyczaj w pobliżu wybrzeży. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski. Na Sycylii występuje także podobny gatunek Panicum maximum na skałach wapiennych w pobliżu wybrzeży. Nie wypuszcza rozłogów.

•jflrmTTrm-j Wygląd: trawa trwała, bardzo 11 fli okazała, z długimi podziemnymi r o z t o a m i II I I 9 ' wzniesionymi, II II gładkimi, pustymi źdźbłami. || II wysokości 80-120 cm. Pochwy 1 II liściowe dość szerokie. BlaszUU^UJ pL ki liściowe szerokości 3-6 V(]]jjri7f| mm i długości do 60 cm, dość I l/H sztywne i tęgie, wzniesione 1 Ii fll ' u b oa9'Cte' Piskie IUD do Mliii wierzchołka klapowato złołl» wH żonę. Wiechy gęste, walcowa­ te, długości do 20 cm, srebrzystobiałe. Kłoski silnie owłosione, długości 4-5 mm, 2-kwiato­ we, dolny kwiat skarlały, górny obupłciowy. Plewka dolna bezostna, przezroczysta, lance­ towata, z 2 pręcikami. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: wysychające koryta strumieni i rzek, piaszczyste gleby, również w pobliżu brzegu morskiego.

§

Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, także w głębi lądu.

Sorgo alepskie Sorghum halepense

S

^rr^rrmrm. Wygląd: trawa trwała, bardzo j f f l l flljf okazała, z krótkimi ale tęgimi (ok. 1 cm grubości) białawymi I rozłogami i wzniesionymi, gładkimi źdźbłami, wysokości ul 60-100 cm. Języczki liściowe

j J ^ S & L ^ krótkie, obrośnięte krótkimi WĘĘ^BĘ^' (ok. 1 mm długości) włosi M f f l V ^ami. P°cnwy liściowe gła-

il

c < e na

" ' ' 9 o r n y m ^oncu , r o c n 3

I odstające i brodato owłolUlUłl PL sione. Blaszki liściowe zie­ lone, szerokości 10-15 mm i długości ok. 25 cm, gładkie, zaostrzone, na brzegach z bardzo ostrymi ząbkami. Wiechy długości do 30 cm, w zarysie lancetowate, silnie rozgałęzione. Gałązki wiechy długości do 15 cm, w okółkach po 3 lub więcej, u podstawy brodato owłosio­ ne, zwykle skierowane skośnie ku górze i tro­ chę zwisłe, ostatnie rozgałęzienie z ok. 5 pa­ rami kłosków. Kłoski długości do 5 mm, owal­ ne, 2-kwiatowe, z czego tylko górne kwiaty obupłciowe, purpurowe lub zielonkawe. Najni-

150

ższe plewy zaostrzone, z gęstymi krótkimi włoskami, żółtawobrązowe. Plewki dolne z oś­ cią długości 10-15 mm lub bezostne. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: słoneczne, suche i gorące zbocza, skraje winnic i zarośli, brzegi dróg. Rozmieszczenie: niegdyś tylko we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego (północ­ na Adria, Istria) ale daleko rozwleczone i obe­ cnie zadomowiło się na całym obszarze śród­ ziemnomorskim. Niekiedy także na północ od Alp nietrwale w zbiorowiskach napiargowych. Uwagi: sorgo alepskie mimo swego szerokie­ go rozprzestrzenienia praktycznie nie jest wy­ korzystywane. Natomiast na ciepłych terenach dokoła Morza Śródziemnego bardzo często bywa uprawiane pochodzące z centralnej Af­ ryki Sorghum bicolor. Dojrzałe ziarna używa­ ne bywają między innymi do karmienia dro­ biu. Można je jednak, podobnie jak proso,wy­ korzystywać do pieczenia placków chlebo­ wych. Wysuszone gałązki wiechy są niezwykle sztywne. Robi się z nich szczotki i miotły.

151

Cynodon palczasty (Trawa bermudzka) Palczatka kosmata Cynodon dactylon , , j Bothriochloa ischaemum Wygląd: trawa trwała, tworzą­ ca murawy o licznych pło­ żących się rozłogach, roz­ gałęziających się i ukorzenia­ jących w kolankach. Od nich rozwijają się również krótkie pędy liściowe i wzniesione źdźbła, wysokości 5-30 cm, bardzo cienkie, gładkie, nieco szarozielone. Brak języczka liściowego, a zamiast niego wąski wieniec włosków. Pochwy liściowe bar­ dzo krótkie, nieowłosione. Blaszki liściowe o tępym wierzchołku, szerokości do 4 mm i długości ok. 15 cm, płaskie, trochę szorstkie. Kłosy w pęczkach po 3-6 na wierzchołku źdźbła, długości do 5 cm. Kłoski w dwóch rzędach.

Wygląd: trawa trwała, oka­ zała, tworząca murawy, o kłą­ czu płożącym się i wzno­ szących się, tęgich źdźbłach wysokości 80-100 cm. Języ­ czek liściowy zastąpiony rządkiem włosków. Pochwy li­ ściowe szarozielone, na stronie grzbietowej zaokrąg­ lone. Blaszki liściowe wąskie, szerokości ok. 3 mm, górne dużo krótsze niż ich pochwy, u nasady blaszki brodato owłosione. Kłosy pozorne w pęczkach po 2-6 na końcu źdźbła, palczasto odgięte. Osadka kłosowa cienka, z długimi, odstający­ mi białawymi włoskami. Kłoski 2-kwiatowe. Plewka dolna górnego kwiatu z jedną ością długości ok. 15 mm.

Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na drogach i szutrowiskach na żyz­ nym piasku gliniastym. Roślina pionierska. Rozmieszczenie: rozwleczona po świecie.

Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: murawy nawapienne, brzegi dróg. Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona w subtropikach, w środkowej Europie rzadka.

Palusznik krwawy Digitaria sanguinalis

Palusznik nitkowaty Digitaria ischaemum

Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca luźno, z płożącymi . się, rozgałęzionymi, ukorze­ niającymi się i kolankowato , wznoszącymi się źdźbłami, długości 10-30 cm, na kolan­ kach brodato owłosionymi lub nagimi. Języczki liściowe stę­ pione, długości do 2 mm. Po­ chwy liściowe bardziej lub mniej orzęsione. Blaszki li­ ściowe wąsko lancetowate, u nasady zaokrąglone, długo zaostrzone, sze­ rokości do 8 mm i długości 3-10 cm, płaskie, na brzegach szorstkie, orzęsione lub prawie nagie, często purpurowo nabiegłe podobnie jak pozostałe części rośliny. Kłosy groniaste, na końcach źdźbeł w pęczkach po 4-10, długo­ ści 5-15 cm, cienkie, rozpostarte. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: chwast w ogrodach, na polach, win­ nicach lub rośnie w szczelinach między płytami. Rozmieszczenie: rozwleczona po świecie.

Wygląd: trawa jednoroczna, rosnąca w luźnych lub zbitych kępkach o połogich, zwykle wielokrotnie rozgałęzionych i często na końcach wznoszą­ cych się źdźbłach, wysokości 5-35 cm. Pochwy liściowe nieowłosione lub luźno orzęsione na górnym brzegu. Blaszki liściowe u nasady za­ okrąglone, równowąsko lan­ cetowate, zaostrzone, szero­ kości do 7 mm i długości 2-10 cm, płaskie, nagie, na brzegach nieco szorstkie, zielonawe, niekiedy nabiegłe czerwonawo. Kłosy prawie groniaste, przeważnie po 3 w pęczku w pobliżu wierzchołka źdźbła. Kłoski okrągławe. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: chętnie w uprawach roślin oko­ powych na glebach świeżych, żyznych. Rozmieszczenie: południowa Europa i Azja, obecnie rozprzestrzeniony w umiarkowanie ciepłych strefach.

152

Trzcina pospolita Phragmites austialis IIII1I1JJJJJ Wygląd: trawa trwała, okazała ^Vf*sT i tęga, z daleko płożącym się II i| kłączem i rozłogami sięgaI L-J pL jącymi 10 m. Źdźbła bardzo " ^ mocne, sztywne, wzniesione, wysokości 150-300 cm, nie­ kiedy jeszcze wyższe, o licz­ nych kolankach, gęsto otu­ lone pochwami liściowymi, nagie, grubości do 25 mm. Li­ ście po obu stronach lub tylko od spodu niebieskawozielone. Języczki liścio­ we zastąpione gęstym wieńcem krótkich włos­ ków. Pochwy liściowe na stronie grzbietowej zaokrąglone, nagie, zachodzące na siebie brzegami, u góry wyciągnięte w małe uszka i tylko tam lekko owłosione. Blaszki liściowe wyciągnięte w bardzo długi, cienki, nieco po­ falowany wierzchołek, długości 35-50 cm i szerokości do 30 mm, bardzo twarde i sztyw­ ne, o gęstej nerwacji, płasko rozłożone. Wie­ chy wzniesione lub (później) również zwisłe, długości 15-40 cm, niewyraźnie jednostronne, tylko podczas kwitnienia luźno rozpierzchłe, poza tym raczej ścieśnione. Gałązki wiechy dość szorstkie, ustawione spiralnie, u podsta­ wy jedwabiście owłosione, z Woskami prawie na całej długości. Kłoski lancetowate, długości 10-15 mm, 2-6-kwiatowe, najniższe kwiaty za­ wsze męskie, wszystkie pozostałe obupłciowe. Plewki dolne wąskie i zaostrzone, otoczone długimi jedwabistymi włoskami osi kłosków. Brak ości.

f

Okres kwitnienia: od sierpnia do października. Siedlisko: tworzy zbiorowiska szuwarów trzci­ nowych w wodach stojących lub wolno płyną­ cych do głębokości ok. 1 m, także w torfowis­ kach źródliskowych, na wilgotnych łąkach, łę­ gach i olsach. Na łąkach wskaźnik dużej wil­ gotności siedlisk. Rośnie także w opusz­ czonych żwirowniach i na suchych glebach kamienistych. Rozmieszczenie: od nizin po średnie położenia górskie (w wyższych już nie kwitnie), wszędzie rozprzestrzeniona. Kosmopolityczna. Uwagi: Trzcina jest największą środkowoeuro­ pejską trawą. Obok najbardziej rozprzest­ rzenionej formy znana jest także ogromna od­ miana, której źdźbła rozwijają się do wysoko­

154

ści 10 m, a liście do długości 75 cm i szeroko­ ści 6 cm. Ta ogromna forma znana jest prawie wyłącznie z tropików i jak dotychczas tylko bardzo rzadka w środkowej Europie. Trzcina jest gatunkiem charakterystycznym szuwarów, tworzy zbiorowiska szuwarów trzcinowych i występuje wśród wysokich turzycowisk. Gęsta sieć podziemnych rozłogów, które niekiedy mogą również pływać swobod­ nie w wodzie, ma ogromne znaczenie dla ochrony brzegów i zapobieżenia erozji. Z dru­ giej strony jest to bardzo zastanawiające, jak mało odporne są tak potężnie wyglądające trzciny na przepływ wody, przede wszystkim na uderzenia fal. Dlatego nad wszystkimi pły­ nącymi wodami roślina ta jest wyraźnie słaba konkurencyjnie i przeważnie zastępowana tam przez mozgę trzcinowatą (Phalaris arundinacea). Natomiast w wodach stojących lub płynących bardzo powoli trzcina odgrywa zna­ czną rolę jako najważniejsza roślina pioniers­ ka, biorąca udział w procesach lądowienia zbiorników wodnych. Linia brzegowa może się przesuwać do 1 m w ciągu roku wskutek ob­ rastania pasem trzcin, jeśli tylko brzeg jest płaski. Plątanina trzcin wzmaga pośrednio osadzanie się planktonu lub różnorodnego or­ ganicznego detrytusu, co również ułatwia pro­ cesy lądowienia. Trzcinowisko jest miejscem życia bardzo bogatego pod względem gatun­ kowym i co raz bardziej zagrożonego świata zwierząt. Liczne gatunki ptaków wód śródlądo­ wych odbywają lęgi w osłonie gąszczu trzcin, od ptaków śpiewających (na przykład gajówki) aż do derkaczy i bąków. Z drugiej strony ze­ społy trzcin wód śródlądowych już od setek lat wykorzystywane są w celach użytkowych. Źdźbła bardzo odporne na wietrzenie są w niektórych regionach do dziś używane jako materiał do pokrycia dachów. W niektórych okolicach używano wcześnie zżętych roślin na paszę dla koni lub na podściółkę. Pojedyncze źdźbła trzciny znajdują rozmaite zastoso­ wanie: mundsztuki do instrumentów dętych, obsadki do piór lub przyrządów kreślarskich. Poza tym źdźbła służą jako materiał na ple­ cionki lub do sporządzania szpulek tkackich. Podziemne kłącza przerabiano nawet niekiedy na namiastkę kawy.

Awndo donax f f f l l f B Wygląd: trawa trwała, potęV > ^ z ^ J f żna, z bulwiasto zgrubiałymi, fśazffm ale niezbyt daleko sięgająf cymi kłączami i sztywnymi, iJllIj^jlp PL wzniesionymi źdźbłami gru, A.JM/J bości do 20 mm. Obok trzciny WĘyfgj! iest to największy europejski \\Lwr/ przedstawiciel traw. Zazwy\^§y czaj osiągająca wysokość \L/ 4 m, czasem nawet wyższa, li KL Języczki liściowe bardzo krót­ kie, całobrzegie, długości do 2 mm. Pochwy liściowe wąsko przylegające, zachodzące na siebie na górnym końcu. Blaszki liściowe sza­ rozielone, równowąsko-lancetowate, u podsta­ wy nieco zaokrąglone, szerokości do 30 mm i długości 50-70 cm, długo zaostrzone, płasko rozłożone, nieowłosione, jednak na brzegach wyraźnie szorstkie. Wiechy bardzo duże, dłu­ gości do 70 cm, silnie rozgałęzione, począt­ kowo wzniesione, później zwisające, tylko w czasie pełnego kwitnienia całkowicie rozwi­ nięte, poza tym ścieśnione. Gałązki wiechy

i osie kłosków nieowłosione. Kłoski długości 10-12 mm, bocznie spłaszczone. Plewy lance­ towate, połyskujące. Plewki dolne 3-dzielne z dwoma krótkimi wierzchołkami bocznymi i środkowym zakończonym ościokształtnie, u nasady z długimi, białawymi włoskami. Wło­ ski później służą dojrzałym nasionom trawy jako aparat do rozprzestrzeniania za pomocą wiatru. Wszystkie kwiaty w kłosku są obupłciowe. Okres kwitnienia: od września do grudnia. Siedlisko: wilgotne gleby mułowe lub żwirowe na brzegach sadzawek, jeziorek lub wzdłuż powoli płynących wód, w zagłębieniach ze stagnującą wodą i w rowach. Rozmieszczenie: obecnie rozprzestrzeniona na całym obszarze śródziemnomorskim, a da­ lej na Azorach i wyspach Kanaryjskich. Uwagi: Arundo donax w południowej Europie jest stosowana do celów praktycznych podob­ nie jak trzcina (patrz str. 154) i dlatego w nie­ których miejscach uprawiana.

Ampelodesmos mawitanica Schismus barbatus

B t Wygląd: trawa trwała, masyw­ na, w dużych kępach. Źdźbła [I wzniesione, nagie, gładkie, i wypełnione wewnątrz, gru­ bości do 8 mm i wysokości do 350 cm. Języczki liściowe dłu­ gości 8-15 mm, całobrzegie, skórzaste, u nasady nieco orzęsione. Pochwy liściowe luźno przylegające, podłużnie PL prążkowane, nagie. Blaszki li­ ściowe szerokości do 7 mm i długości do 100 cm, z obu stron żeberkowane, skórzaste, pod­ czas suszy z podwiniętymi brzegami. Wiechy z dużą liczbą kwiatów, przerywane, lekko jed­ nostronne, czerwonawozielone, długości do 50 cm, luźne. Kłoski długości 10-15 mm, 2-5-kwiatowe. Plewki dolne z dwoma ząbkami i z ością 1-2 mm długości. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: nasłonecznione skały przybrzeżne. Rozmieszczenie: zachodnia część obszaru śródziemnomorskiego.

156

Wygląd: Trawa jednoroczna, u podstawy pęczkowato rozgałęziona z płożącymi się lub kolankowato wznoszący­ mi się źdźbłami, gładkimi, na­ gimi, wysokości 5-15 cm, z li­ cznymi kolankami. Języczki liściowe krótkie lub ich brak. Pochwy liściowe przylegają­ ce, na grzbiecie zaokrąglone, na górnym końcu brodato owłosione. Blaszki liściowe płaskie lub zwinięte. Wiechy gęste, długości 1-4 cm, z krótkimi gałązkami. Kłoski długości 5-7 mm. Plewki dolne na wierzchołku 2-ząbkowe lub 2-klapowe. Plewki górne dłuższe od dolnych. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: suche pola, brzegi dróg i ugory. Rozmieszczenie: południowa Francja i Hisz­ pania, a dalej północna Afryka i zachodnia Azja. Spokrewniony gatunek Schismus arabicus z okolic Morza Egejskiego ma dłuższe kłoski. Plewy do połowy zachodzące na siebie.

•V f •

V^-f

-

*

&

-*z

Dmuszek jajowaty Laguws ovatus Wygląd: trawa jednoroczna, 1 .:•, , v \: o tylko pojedynczych, wyprosV\~~"/y towujących się lub wznie| f r ' PL sionych źdźbłach wysokości 10 30 c m iJHJ / ~ . rzadziej również / w luźnych kępkach, z nielicz­ n y m ty <0 k o l a n k a m i ne W li ' " ' ^os%/1ll> mkowato owłosiona. Języm/i|K: czek liściowy tępy, owłosiony, ~gM | f ^ długości do 3 mm. Pochwy lij| Jp ściowe luźne lub lekko rozdęV KL te, na stronie grzbietowej za­ okrąglone. Blaszki liściowe szarozielone, po­ dobnie jak pochwy kosmkowato owłosione, 1-20 cm długości i szerokości do 15 mm, płaskie, równowąsko-lancetowate, w dotyku aksamitno miękkie. Wiecha kłosokształtna, ba­ rdzo gęsta, kulista lub owalna, długości 1-2 cm, miękko owłosiona, początkowo wzniesio­ na, później także pochylona, bladozielona, rzadziej także purpurowo nabiegła, na koniec srebrzysto biała. Kłoski bardzo gęste, długo­ ści do 10 mm, 1-kwiatowe. Plewy trwałe, jed-

nakowe, bardzo wąskie, wydłużone w długą szczecinkę. Plewka dolna owalna, ok. 5 mm długości, wyciągnięta w rozwidlony wierzcho­ łek i opatrzona ością wychodzącą na stronie grzbietowej w górnej części. Ość poniżej poło­ wy kolankowato zgięta, długości do 18 mm i sztywno szczeciniasta. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: w środkowej Europie bardzo nietrwała, szczególnie na wysypiskach śmieci, brzegach dróg lub na placach przeładun­ kowych, ugorach, poza tym w murawach napiaskowych na podłożu krzemianowym i gle­ bach ciepłych, suchych, ubogich w części zie­ miste. Rozmieszczenie: niegdyś tylko w rejonie Mo­ rza Śródziemnego i wzdłuż zachodnioeuropej­ skiego wybrzeża Atlantyku. Od dawna jednak dmuszek jajowaty został zawleczony na wiele terenów z odpowiadającym mu klimatem. Obecnie poprzez zawleczenie lub introdukcję został rozprzestrzeniony po wszystkich konty­ nentach.

Paspalum vaginatum

Paspalum paspaloides

Wygląd: trawa trwała, rosnąca w niskich, gęstych murawach, z płożącymi się, wielokolankowymi, na koń­ cach podnoszącymi się lub wzniesionymi źdźbłami wyJLjJJJiiL sokości 5-50 cm. Pochwy lis­ ia, Jff ciowe przylegające, w górnej \m[Wl części nagie. Języczki liśc i o w e po s t r o m e Wwi grzbietowej llmWf orzęsione. Blaszki liściowe II płaskie lub zwinięte. KwiaUllUllIl PL tostan z palczasto ustawiony­ mi kłosami lub gronami. Kłoski 2-kwiatowe, dolny płonny, górny obupłciowy. Dolnych plew przeważnie brak, górne zupełnie nagie, z nie­ wyraźnym nerwem środkowym, cienkie. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: miejsca piaszczyste, zmiennowilgotne, często na polach ryżowych. Rozmieszczenie: niegdyś rodzimy tylko w tro­ pikach, obecnie zadomowiony na dużych poła­ ciach obszaru śródziemnomorskiego. TirrrTTTTTTj

158

rmW^Yrftrn ' li 1 lit HlnllilllMl

HnłlnłHln

Wygląd: trawa trwała z płożąy się i w kolankach ukorzeniającym kłączem. Źdźbła wzniesione lub wyprostowu-

c m

^ ce s'^ wysokości 5-60 cm,

| |H[[rli j' nagie i gładkie, z licznymi koJl/\lii lankami. Języczki liściowe Sj Jw| długości do 5 mm, cało'wnjfijjlp brzegie. Pochwy liściowe na fUJII brzegu orzęsione. Blaszki liś• 1 9 ciowe płaskie lub fałdowato Uli I złożone, nagie lub skąpo IIIIWII PL owłosione. Kwiatostany w po­ staci palczasto złożonych kłosów lub gron, przeważnie długości 2-7 cm o długiej, spłasz­ czonej osi. Kłoski długości do 3,5 mm, blado­ zielone, spłaszczone, osadka kłosowa powginana. Górne plewy z przylegającymi krótkimi włoskami i wyraźnym nerwem środkowym. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: nadbrzeżne marsze. Rozmieszczenie: zawleczony na obszar śród­ ziemnomorski i szeroko rozprzestrzeniony.

Trzcina cukrowa Saccharum olficinarum Wygląd: trawa wieloletnia, ____ bardzo duża, z wzniesionymi jpi^j masywnymi źdźbłami, mogą|jj_l cymi dochodzić do 5 cm grubośc 1 * 1 ! '' * * 6 m wyso'(0^ci- Za­ li I wierają one do 40 kolanek. f\/ Nad każdym kolankiem łi,^ znajduje się uszeregowana •i11, ICH W wielu k r ? 9 a c h seria zawi?" ^ p * j | tl zków korzeni, zwana również —T pierścieniem korzeniowym. Z niego następuje ukorzenianie (rozkrzewienie) rośliny, przy rozmnażaniu wegetatyw­ nym pędy wyrastają z korzeni. Nad pierście­ niem korzeni leży tkanka zdolna do podziałów (merystem), która przez zróżnicowanie silny wzrost może, podobnie jak u naszych traw, na nowo budować źdźbła. Źdźbła są zabarwione na zielono, żółtawo lub fioletowo, u niektórych odmian również w kolorowe paski. Liście osią­ gają długość 100-200 cm i szerokość ok. 2 cm, mają silne, grube białe nerwy środkowe, na brzegach drobne ząbkowanie i dzięki odkłada­ niu się kwasów krzemowych są bardzo twarde i ostre. Kwiatostan w postaci bogato rozgałęzionej wiechy długości 70-90 cm o wydłużonym stoż­ kowatym zarysie. Kłoski długości do 9 mm, nieco lancetowate ustawione są parzyście na gałązkach wiechy. Na osadce kłosków, pod Woskami znajduje się wieniec bardzo długich, jedwabistych włosków, nadających całemu kwiatostanowi dość wełnisty wygląd. Więk­ szość odmian uprawnych trzciny cukrowej kwitnie tylko bardzo skąpo i nie daje zawiąz­ ków owocu. Okres kwitnienia: na półkuli północnej od sier­ pnia do listopada. Siedlisko: żyzne, luźne gleby na ciepłych i ob­ fitych w opady obszarach. Rozmieszczenie: roślina uprawna, obecnie rozprzestrzeniona prawie we wszystkich regionach tropikalnych i subtropikalnych. Uwagi: nie znamy dokładnie dzikiej formy trzciny cukrowej. Przypuszcza się, że odkry­ ty dopiero w 1928 r. na Nowej Gwinei gatu­ nek Saccharum robustum ma coś wspólnego z genomem obecnych odmian rośliny upra­ wianej z takim powodzeniem. Z pewnością

160

można jednak przyjąć, że południowo-wschodni obszar Azji jest prawdziwą ojczy­ zną trzciny cukrowej. Aleksander Wielki pod­ czas swego marszu na Indie spotkał się z tą rośliną w dolinie rzeki Indus. W zapiskach Marco Polo można przeczytać, że w XIII wie­ ku uprawa trzciny cukrowej była znana już w znacznej części Chin. Arabowie przenieśli tę roślinę uprawną na obszar śródziem­ nomorski między VIII i IX wiekiem naszej ery, a dopiero Hiszpanie i Portugalczycy za­ wieźli trzcinę cukrową przez Wyspy Kanaryj­ skie na Karaiby i wiele innych części Nowe­ go Świata. W południowo-zachodniej Hiszpa­ nii (Andaluzja) i w okolicach Malagi znajdują się znaczne obszary uprawy tej rośliny, za­ chowane od czasów, kiedy panowali tu Ara­ bowie. Wraz z kukurydzą, różnymi gatunkami jęcz­ mienia i niektórymi innymi nielicznymi roś­ linami uprawnymi trzcina cukrowa stanowi typ tak zwanych tropikalnych roślin wysokiej produktywności. Za pomocą szczególnego fi­ zjologicznego tricku może ona w jednostce czasu związać z atmosfery poprzez fotosyn­ tezę znacznie więcej dwutlenku węgla niż większość pozostałych roślin zielonych. Ma ona do tego system enzymów, który pracuje w pewnym sensie jak pompa dwutlenku węg­ la i przy stosunkowo niewielkim zużyciu wo­ dy może osiągnąć dostatecznie dużą wydaj­ ność. W każdym razie ten dodatkowy mecha­ nizm w większości przypadków jest związa­ ny z wysokimi temperaturami i dlatego roś­ liny użytkowe o przemianie materii typu trzciny cukrowej przeważają na ciepłych ob­ szarach kuli ziemskiej. Optymalna tempera­ tura dla trzciny cukrowej wynosi ok. 30°C. Poniżej 20°C rozwój jest wyraźnie zwolnio­ ny, a przy 15°C całkowicie zatrzymany. W odróżnieniu od wielu rodzimych traw źdźbła trzciny cukrowej są wypełnione luźną tkanką rdzenia. Rdzeń ten służy do magazy­ nowania cukru, który w wyniku fotosyntezy jest produkowany w wielkich liściach. Zawa­ rtość może u niektórych odmian wynosić ok. 20%. Zebrana trzcina cukrowa nie nadaje się do przechowywania, lecz musi być na­ tychmiast poddana obróbce.

161

Saccharum ravennae

Echinaria capitata

Wygląd: trawa trwała, ros­ nąca w łanach, ze wznie­ sionymi źdźbłami wypełnio­ nymi rdzeniem, wielokolankowymi, wysokości 150-300 cm. Języczki liściowe zastąpione wiankiem włosków. Pochwy liściowe, gładkie, nagie. Blaszki liściowe szerokości 10-15 cm długości do 100 cm, z wierzchu oszronione, na PL brzegach szorstkie, mocne. Wiechy długości 25-60 cm, klapowato podzie­ lone, w okresie kwitnienia luźne, później ścią­ gnięte, wielokwiatowe. Kłoski długości do 5 mm, na stronie grzbietowej ścieśnione. Oś Wosków z licznymi, długimi jedwabistymi wło­ skami. Plewy o długich wierzchołkach. Plewki dolne pokryte włoskami, z ośćmi długości 3-4 mm stojącymi na szczycie plewek. Okres kwitnienia: od sierpnia do października. Siedlisko: brzegi rzek, murawy napiaskowe. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski.

Wygląd: bardzo charakterys­ tyczna trawa jednoroczna, w małych, u podstawy pęczkowato rozgałęzionych kę­ pkach i o połogich lub podno­ szących się źdźbłach, wy­ sokości 1-25 cm. Języczki liś­ ciowe bardzo krótkie, krótko orzęsione. Pochwy liściowe luźno obejmujące pęd. Blasz­ ki liściowe szerokości do 2 mm, długości 5 cm, płaskie, z obu stron dość szorstkie i krótko owłosione. Kwiatostan główkowato-kulisty o średnicy 5-15 mm, ze spłaszczonymi Woskami na bar­ dzo krótkich szypułkach. Plewy bardzo zwarte, z 2-3 krótkimi kolcami. Plewki dolne z 5-6 bardzo niejednakowymi i pokrzywionymi kol­ cami. Dlatego główki kwiatostanu w dotyku robią wrażenie bardzo szpiczasto-kolczastych. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: miejsca ruderalne, suche i otwarte. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski.

Trzęślica modra Molinia caerulea Wygląd: trawa trwała, ros­ nąca w okrągławych kępkach, z bardzo twardymi korze­ niami i krótkimi rozłogami, Źdźbła wzniesione, cienkie, lub nieco mocniejsze, gład­ kie, mają tylko jedno kolanko tuź nad powierzchnią ziemi, z maczugowatym międzywęźlem u nasady długości ok. 5 cm (międzywęźlem maga­ zynującym), bezlistne. Języ­ czki liściowe zastąpione wiankiem gęstych włosków. Pochwy liściowe na grzbiecie za­ okrąglone. Liść tylko na górnym końcu nieco owłosiony. Blaszki liściowe niebieskawozielone, sztywne, płaskie, szerokości 3-10 mm i długości 40 cm, z białawym pasem pośrodku, podczas suszy zwinięte w pół, od wierzchu niekiedy trochę owłosione, na brzegach i w górnej połowie szorstkie, jesienią odpada­ jące z pozostającej pochwy. Wiecha wzniesio­ na, długości do 40 cm (przeważnie znacznie

162

krótsza), wąska, zazwyczaj ścieśniona a u form rosnących w cieniu bardziej otwarta, ciemnopurpurowa lub zielononiebieska. Gałązki wiechy wyraźnie niejednakowej długości. Kłoski długo­ ści 4-9 mm, 1-4-kwiatowe, lancetowate. Plewy krótsze od plewek dolnych. Bezostne. Pylniki purpurowe, znamiona czerwonawe. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: przeważnie rosnąca płatami i two­ rząca zbiorowiska wilgotnych łąk jednokośnych, na podsuszonych torfowiskach i na wrzosowiskach, a także w lasach na glebie ubogiej , dość kwaśnej, o zmiennej wilgotno­ ści; gatunek wskaźnikowy ubogiego siedliska. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie z wy­ jątkiem południowej Hiszpanii, południowych Włoch i Grecji. Trzęślica trzcinowata (Molinia arundinacea) wyrastająca do ponad 100 cm i z wiechą długości 20 cm została zaszerego­ wana jako osobny gatunek. Występuje od nizin po średnie położenia górskie na łąkach jednokośnych i w prześwietlonych drzewostanach.

163

Ryż siewny Oryza sativa

S

Wygląd: trawa jednoroczna,

u podstawy krzaczasto rozga­ łęziona, o silnych wzniesio­ nych lub łukowato wypros­ towujących się źdźbłach, >L które w odróżnieniu od wielu I innych traw użytkowych cieJ^W płych terenów są puste, osiąM Vm gają wysokość 150-180 cm, ^ V ^ ulistnione a ż p o kwiatostan. KŁl Języczki liściowe podzielone na 2 nierówne części, długości do ok. 20 mm, skórzaste, jasnobiałe. Liście odziomkowe składają się prawie wyłącznie z długich po­ chew liściowych. Dopiero wyższe liście łody­ gowe rozwijają się w odstające blaszki liścio­ we szerokości do 15 mm i długości do 60 cm, u podstawy szczeciniasto orzęsione. Wiechy bardzo duże, długości do 50 cm, wzniesione, przeważnie silnie ścieśnione, po dojrzeniu zwisłe. Gałązki wiechy z licznymi Woskami spłaszczonymi, długości do 3 mm i osadzony­ mi na wyraźnych szypułkach. Według zawiąz­ ków kłoski mogą być 3-kwiatowe, ale z tego rozwijają się tylko obupłciowe kwiaty wie­ rzchołkowe, które w odróżnieniu od prawie wszystkich innych traw mają po 6 pręcików. Każdy kłosek otoczony jest dwoma większymi dolnymi i dwoma silnie uwstecznionymi gór­ nymi plewami. Plewka dolna jest przeważnie oścista i zrośnięta, podobnie jak i górna, z owocem właściwym, tak że zbierane są oplewione ziarna ryżu. Niektóre odmiany mo­ gą mieć ość dolnej plewki długości kilku cen­ tymetrów, u innych może jej zupełnie nie być. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: gleby próchniczne, ciężkie, ilaste, dość wilgotne lub zalewany wodą muł. Rozmieszczenie: ryż uprawiany jest obecnie powszechnie wszędzie w tropikach. W Europie uprawa ryżu ogranicza się do niewielu tere­ nów w północnych Włoszech, na Nizinie Wę­ gierskiej oraz w Hiszpanii i Portugalii. Uwagi: ryż uprawiany jest już od dawna, we­ dług najstarszych dostępnych źródeł co najm­ niej od trzeciego tysiąclecia p.n.e. W tym 164 czasie dysponowano już ryżem uprawnym, a więc selekcja odbywać się znacznie plonujących wcześniej. odmian Najprawdo­ musiała

podobniej prawdziwą ojczyzną ryżu uprawne­ go jest tropikalna południowa Azja. Występu­ jący tam gatunek Oryza fatua jest przypusz­ czalnie jednym z gatunków wyjściowych. Dal­ sze gatunki dzikiego ryżu, występują w Afryce i Ameryce. Długa historia uprawy ryżu ma też poparcie w argumencie słownym, ponieważ łacińska (wcześniej grecka) nazwa rodzajowa Oryza wywodzi się z sanskrytu. Nasze słowo ryż jest przejęte z włoskiego riso, ponieważ we Włoszech około roku 1500 po raz pierwszy w Europie rozpoczęto uprawę tej ważnej roś­ liny. Uprawa ryżu na półkuli północnej, ze względu na specjalne wymagania klimatyczne rośliny jest możliwa do ok. 45° szer. geogr. W wyższych szerokościach na półkuli po­ łudniowej uprawa się nie opłaca; tam pas upraw nie przekracza 40° szer. geogr. płd. Można wyróżnić dwie formy ryżu uprawnego: ryż suchy lub górski uprawiany jest na nor­ malnych polach jak zwykłe zboże. Na terenach tropikalnych może się on udawać jeszcze na wysokości do 2000 m n.p.m., jeśli tylko jest dostateczna ilość opadów. Plony są jednak znacznie niższe niż przy uprawie wilgotnej. Dla ryżu błotnego trzeba najpierw wyproduko­ wać sadzonki na specjalnych rozsadnikach w wodzie, a później sadzić na polach, które przygotowane są do zalewania. Stan wody przy uprawie wilgotnej musi być regulowany groblami i za każdym razem dopasowywany do wysokość wzrostu roślin. Dopiero na krótko przed zbiorami przerywa się dopływ wody. Zbiór ryżu nie odbywa się przy pełnej doj­ rzałości, ponieważ traci się wówczas wiele ziaren z wiechy, lecz w tak zwanej żółtej doj­ rzałości. Po wymłóceniu otrzymuje się oplewione ziar­ na, które są następnie łuskane w specjalnych młynach ryżowych. Jako specjalny postęp oceniano w ostatnim stuleciu wynalezienie maszyn do polerowania, które zdejmują nie tylko łuski, lecz także bogatą w białko sreb­ rzystą skórkę ziarna. U części wschodnioazjatyckiej ludności, pojawiła się wskutek tego choroba wywołana niedoborem witaminy B. Obecnie na rynku mamy przeważnie ryż niepolerowany, który zawiera bogatą w witaminy łupinę.

Kukurydza zwyczajna Zea mays ^SM£!L Wygląd: trawa jednoroczna, Rozmieszczenie: jako roślina uprawna roz­ Darc zo '•^Wtsmt ' okazała o pojedynczej przestrzeniona obecnie na całym świecie. i 'jEjpw ' ty"*0 bardzo rzadko słabo Uwagi: dotychczas nie znaleziono dzikiej for­ Tm\~ rozgałęzionej łodydze. Łody- my kukurydzy. Z pewną dozą prawdopodo­ 1/iM/ 93. czyli źdźbło jest gładka, bieństwa można przyjąć, że uprawiane obec­ l l l f " wzniesiona, zawierająca nie we wszystkich częściach świata rośliny || M i i rdzeń, wysokości 150-250 cm mają swą ojczyznę w Ameryce Środkowej tl i w l l i ' 9 ruba L Pot*s,awy do 5 cm. i Południowej. Przez pewien czas przypusz­ «™K\ Kolanka liczne, najliczniejsze czano, że uprawna kukurydza powstała z krzy­ ^%'lil' u podstawy. Na kolankach żówki między podobną do kukurydzy meksy­ JkSJfy w pobliżu ziemi rozwijają się kańską dziką trawą z rodzaju Euchlanea i wy­ " ^ ^ liczne korzenie łodygowe, marłym już dziś gatunkiem z rodzaju Zea. służące z jednej strony do pobierania wody Obecnie jednak raczej panuje pogląd, że i substancji odżywczych, z drugiej jednak wzma­ w Euchlanea znajduje się genom kukurydzy cniające stabilność rośliny. Wzdłuż źdźbła znaj­ i że kukurydzę uprawną wyselekcjonowano duje się do 40 taśmowatych, 4-10 cm szerokości z gatunku dzikiej kukurydzy dziś już nie ist­ i do 100 cm długości ciemnozielonych liści. Ję­ niejącej. Resztki bardzo pierwotnej dzikiej ku­ zyczek liściowy stosunkowo krótki (do 5 mm) kurydzy znaleziono w jaskiniach w południo­ i podłużnie porozrywany lub orzęsiony. Pochwy wym Meksyku. Są one datowane na czwarte liściowe gładkie. Blaszki liściowe płaskie, z wie­ tysiąclecie p.n.e. W życiu Indian kukurydza rzchu niekiedy luźno owłosione, na brzegach jako roślina uprawna odgrywała przez wiele pofalowane, lekko szorstkie. Wiecha wierzchoł­ wieków znaczącą rolę. Mieszkańcy Wysp Ka­ kowa, bardzo duża, prawie do 50 cm długości. raibskich nazywali tę roślinę „mahiz". Hi­ Gałązki wiechy z parzyście ustawionymi Woska­ szpańscy zdobywcy przejęli to określenie mi, zawierającymi zawsze po 2 męskie kwiaty i przewieźli roślinę do Europy krótko po z 2 zaostrzonymi, owłosionymi, jasnofioletowymi 1500 r. Dopiero jednak od XVII wieku zaczęto i wielonerwowymi plewami. Kwiatostany żeń­ regularnie uprawiać kukurydzę, początkowo skie umiejscowione po 1-3 jako boczne krótko- we Włoszech, a później także na Bałkanach. pędy w kątach liści u dołu lub w środku źdźbła, Dopiero od dwdziestu lat uprawia się kukury­ są to kolby o krótkich szypułkach zamknięte dzę pastewną na północ od Alp. szerokimi, zielonawymi liśćmi okrywowymi i za­ Pod względem botanicznym kukurydza różni wierające 8-16 podłużnych rzędów parzyście się od wszystkich pozostałych traw tym, że ma ustawionych kłosków. Każdy kłosek składa się rozdzielnopłciowe kwiaty. Godne uwagi jest z 2 kwiatów, z których jednak tylko jeden jest osobliwe ustawienie kwiatostanów żeńskich. w pełni rozwinięty. Słupki bardzo małe, najwy­ Ziarna pyłku są niezwykle duże i nie mogą być żej 3 mm długości, jednak w czasie kwitnienia bardzo daleko transportowane przez wiatr. Na zaopatrzone w mierzące 20-40 cm szyjki słup­ polu kukurydzy wystarcza więc do zapylenia, ków ze znamieniem na końcu. Wysuszone szyjki żeby ziarna pyłku po prostu stoczyły się z wy­ wystają w postaci brązowawego pęczka na wie­ stających męskich kwiatostanów. Samozapylerzchołku kolby między liśćmi okrywowymi. Deli­ nie jest wykluczone, ponieważ na tej samej katne plewy i plewki żeńskiego kwiatostanu roślinie kwiaty męskie zaczynają kwitnąć przestają się rozwijać. Dlatego owoce mogą przed żeńskimi. Kukurydza jest rośliną bardzo wyrastać całkowicie bez plew. Dojrzałe nasiona produktywną. Podobnie jak proso i trzcina cu­ kukurydzy są białawe, złotożółte, czerwone lub krowa należy do tak zwanych tropikalnych roś­ lin wysokiej produktywności, które dzięki fiz­ czarnofioletowe - zależnie od odmiany. jologicznemu mechanizmowi może więcej Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: najlepiej na glebach piaszczysto- dwutlenku węgla przekształcić w węglowoda­ -gliniastych w klimacie ciepłym ale zapewnia­ ny. jącym wilgoć.

Trawy

- "

166

-

'

-•

- ' -

167

••>

. '

Polypogon maritimum

Polypogon monspeliensis

Wygląd: trawa trwała, u pod­ stawy obficie rozgałęziona, o źdźbłach rozesłanych, wyprostowujących się lub wzniesionych, wysokości 10-25 cm, z wieloma kolanka­ mi, gładkich, szorstkich pod kwiatostanem. Języczki dłu­ gości ok. 5 mm, całobrzegie. Pochwy liściowe luźno obejmują źdźbło. Blaszki li­ ściowe zielone, krótsze niź ich pochwy, zaos­ trzone, płaskie lub nieco zwinięte, odstające lub skierowane skośnie do przodu. Wiecha kłosokształtna, gęsta, długości do 5 cm i sze­ rokości 1 cm, zielonawa. Plewki dolne na grzbiecie długoościste. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: piaszczyste tereny nadmorskie. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, wybrzeże atlantyckie do południowej Anglii. Polypogon viridis występuje w wilgotnych biotopach śródziemnomorskich.

Wygląd: trawa jednoroczna, u podstawy kępkowato rozga­ łęziona, z licznymi wznie­ sionymi lub łukowato wzno­ szącymi się źdźbłami, wy­ sokości 10-70 cm, gładkimi, tylko pod kwiatostanem wyra­ źnie szorstkimi. Języczki li­ ściowe duże, do 8 mm długo­ ści. Pochwy liściowe przyle­ gające ciasno tylko przy PL kolankach, dalej ku górze luź­ niejsze i lekko rozdęte. Blaszki liściowe szors­ tkie, krótsze niż pochwy, wąsko zaostrzone. Wiecha w postaci gęstego kłosa pozornego, wzniesiona, długości do 12 cm i grubości ok. 2 cm, z wyglądu przypomina szczotkę do bute­ lek, nieco wcięta, bladozielona. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca i w październiku. Siedlisko: na suchych, ubogich glebach piasz­ czystych, również na terenach uprawnych. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski.

Spartina x townsendii Wygląd: trawa trwała, bardzo głęboko się zakorzeniająca, rosnąca gęstymi kępami lub płatami, z wzniesionymi, si­ lnymi źdźbłami i daleko rozpełzającymi się kłączami, wysokości 30-120 cm. Języcz­ ki liściowe zastąpione przez gęsty wianek jedwabistych włosków długości do 2 mm. Pochwy liściowe bardzo gęsto następujące po sobie, z przo­ du zachodzące na siebie, od strony grzbieto­ wej zaokrąglone, gładkie, nieowłosione. Blaszki liściowe szarozielone, szerokości do 12 mm i długości 5-30 cm, płaskie lub lekko rynienkowate, dość twarde, gęsto żeberkowane, wzniesione lub skośnie odchylone, wycią­ gnięte w bardzo cienki, twardy wierzchołek. Wiechy wzniesione, ścieśnione, długości do 20 cm, żółtawozielone, składające się z 2-9 kłosokształtnie ustawionych gałązek wiechy, któ­ re się nie rozgałęziają. Kłosy bardzo sztywne,

168

trójkątne, gładkie, na końcu z wydłużoną szczecinką. Kłoski jednostronne i zachodzące na siebie, spłaszczone, długości do 18 mm, 1-kwiatowe, delikatnie owłosione. Plewy z wy­ stającym żebrem. Plewki bezostne. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: zbiorowiska na płyciznach (wattach) Morza Północnego w strefie pływów. Rozmieszczenie: rozprzestrzeniona na wybrzerzu Morza Północnego i bardzo częsta. Uwagi: jest to mieszaniec powstały ok. 1870 r. w kanale na Morzu Północnym z rodzimej tam Spartina maritima, która osiąga wysokość tylko 50 cm, a kwiatostan jej składa się zaledwie z 2-3 gałązek wiechy, oraz z przywleczonej z pół­ nocnej Ameryki Spartina alterniflora. Z tej krzy­ żówki wyszły mieszańce płonne i płodne. Obec­ nie płonne mieszańce określane są jako Spar­ tina townsendi a płodne jako Spartina anglica. Spartina x townsendii została posadzona na wielu miejscach przed groblami nadbrzeżnymi dla przytrzymania namułu. Gatunek ten jednak nie bardzo nadał się do tego celu.

•

WA

W

wi&rjp

Cłenopsis delicata

Cutandia martima

Wygląd: trawa jednoroczna, u podstawy rozgałęziona, o cienkich wznoszących się lub kolankowato pogiętych, prawie ścielących się źdźbłach, 15-25 cm wysoko­ ści. Języczki liści pędowych najwyżej 0,5 mm długości, całobrzegie. Pochwy liściowe przylegające. Blaszki liścio­ we wąskie, przeważnie silnie zwinięte. Kwiatostan groniasty lub skąpo rozgałęziony, długości 1-7 cm i szerokości do 1 cm. Kłoski odstające po zakwitnięciu, bez ości, długości 6-9 mm, 3-7-kwiatowe. Dolne plewy długości ok. 1 mm, 1-nerwowe, delikatnie zaostrzone. Górne ple­ wy długości ok. 5 mm, z ością mniej więcej tak samo długą, bez wyraźnych nerwów. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: suche murawy napiaskowe, ugory. Rozmieszczenie: Hiszpania.

Wygląd: trawa jednoroczna, u podstawy silnie rozgałę­ ziona, rosnąca w luźnych kę­ pach lub murawach, z silnymi ale przeważnie ścielącymi się i tylko częściowo wzniesiony­ mi źdźbłami długości do 35 cm. Pochwy liściowe krótkie i przylegające, blaszki liś­ ciowe płaskie lub w czasie suszy zwinięte. Wiechy o bar­ dzo niewielu gałązkach, długości 2-12 cm, przeważnie tylko z 1 lub 2 gałązkami na każdym kolanku, a każda z nich tylko z 1 Woskiem. Kłoski 5-9-kwiatowe, 8-16 mm długości, wąsko owalne. Plewy tępe, gładkie, z silnymi nerwami. Plewki dolne do 7 mm długości, gładkie, słabo zaostrzone, częściowo obejmują kwiaty. Bez ości. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: piaszczyste tereny przybrzeżne, wy­ dmy, miejsca ruderalne w pobliżu plaży.

Crypsis aculeata Wygląd: trawa jednoroczna, u nasady silnie pęczkowato rozgałęziona ze ścielącymi się, rozesłanymi i tylko na końcach łukowato lub ko­ lankowato wznoszącymi się źdźbłami, wysokości 10-40 cm. Tylko nieliczne źdźbła wyrastają pionowo od nasa­ dy. Pochwy liściowe przylegar KL ją bardzo luźno do źdźbeł i zazwyczaj są rozdęte, na całej długości gład­ kie i nagie. Języczka liściowego brak. Zamiast niego na górnym brzegu pochwy liściowej znajduje się gęsty wieniec krótkich włosków. Blaszka liściowa zielonkawoniebieska, szczególnie u nasady skąpo owłosiona i wy­ ciągnięta w kolcowaty wierzchołek. Blaszki są prawie zawsze lekko wzniesione lub odstają poziomo jak drogowskaz. Płaska część blaszki wyraźnie dłuższa od jej pochwy. Kwiatostan w postaci główkowatych kłosów pozornych, kłosy płaskie, długości do 1 cm i 1,5 cm szero­

170

kości, ustawione między dwoma rozdętymi po­ chwami liściowymi. Kłoski bardzo wąskie, dłu­ gości do 4 mm. Plewy z wystającą krawędzią nerwu, delikatnie szczeciniasto owłosioną. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: Cryspis aculeata chętnie rośnie na miejscach zasolonych w głębi lądu lub na wilgotnych, piaszczystych brzegach morskich. Niekiedy także w pobliżu wybrzeża. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski, po­ łudniowo-wschodnia Austria (okolice Jeziora Nezyderskiego) i Węgry. W zachodniej Europie od Bretanii na południowy- zachód. Uwagi: Cryspis alopeuroides ma szczeciniasto zwinięte, z wierzchu krótko owłosione liście i wąskie, walcowate lub maczugowate kłosy po­ zorne, długości do 6 cm, podobne do wyczynca łąkowego. Występuje na wilgotnych polach i brzegach rzek, oraz sporadycznie zawleczony na siedliska ruderalne (dworce kolejowe, porty). Zadomowiony w południowo-zachodniej Europie i na obszarze śródziemnomorskim, dalej w ca­ łym wschodnim dorzeczu Dunaju.

171

Sitowate (Juncaceae)

\8£

Kwiat situ {Juncus)

Liść kosmatki [Luzula]

Sitowate są rodziną 8 rodzajów i około 300 gatun­ ków roślin, z których przeważająca część należy do obu kosmopolitycznych rodzajów: sit (Juncus, ok. 200 gatunków) i kosmatka (Luzula, ok. 80 ga­ tunków) W tropikach zasiedlają one chłodniejsze, wyżej położone miejsca. Sitowate przypominają liliowate zasadniczą budową kwiatów, a szczegól­ nie promienistą budową i przeważnie jeszcze peł­ nym wykształceniem organów kwiatowych, miano­ wicie mają one po 6 płatków, 6 pręcików i 6 owocolistków. Rzadko liczba pręcików zostaje zredu­ kowana do 3. W odróżnieniu jednak od liliowatych kwiaty ich są małe, a płatki korony przekształcone w plewkowate łuski. Ma to związek z wiatropylnością, którą odznaczają się prawie wszystkie gatunki tej rodzi­ ny. Dodatkową różnicę w stosunku do Liliaceae stanowią ziarna pyłku połączone w poczwórne pakiety i mączysta tkanka zapasowa nasion. Kwia­ tostanem jest przekształcona forma wiechy - rozrzutka. U tej formy, przeważnie bogato rozgałęzio­ nej, kwiaty boczne, ewentualnie dolne, mają naj­ dłuższe szypułki, podczas gdy znajdujące się w położeniu środkowym lub górnym są mocno skupione. W ten sposób powstaje twór przestrzen­ ny, prawie kielichowaty. Na dodatek wiele kwiatów może być skupionych kłębkowato. Słupek jest zawsze górny i kończy się trzema stosunkowo długimi, brodawkowatymi, często skręconymi gałązkami znamion. Nasiona kosmatek są zaopatrzone na końcu w białawy wyros­ tek (elajosom) różnej długości, natomiast u sitów tylko wyjątkowo występują skórzaste przedłu­ żenia. Rodzaj Juncus charakteryzują poza tym pochwy liściowe otwarte, rozszczepione u góry, zwykle zaopatrzone w uszka oraz liście podobne do pędów, często okrągłe w przekroju poprzecz­ nym i nagie. Liście mogą niekiedy w prostej linii

172

stanowić przedłużenie pędu i wówczas kwiatostan wygląda jakby był ustawiony bocznie. Niekiedy liście są bardziej płaskie, ale i wówczas jeszcze często grubawe i rynienkowate. Pędy i liście mogą być ściśle wypełnione białym rdzeniem lub być puste i tylko piętrowo poprze­ dzielane przez poprzecznie biegnące warstwy rdzenia. Tę ważną cechę rozpoznawczą można wyczuć już przy lekkim nacisku i jest ona szcze­ gólnie wyraźna na suchych częściach rośliny. Podstawę pędu często otacza pozbawiona blaszki liściowej pochwa liściowa. Torebka sitów jest wielonasienna i podzielona wewnętrznymi przegrodami na trzy komory. Sity preferują siedliska wilgotne a nawet mokre, częs­ to wyrastają ze zwartego, płożącego się kłącza. Kosmatka ma zawsze zamknięte pochwy liściowe i płaskie, podobne do traw lub co najwyżej rynien­ kowate liście. Przeważnie, co najmniej w pobliżu ujścia pochwy, znajduje się kilka włosków. Toreb­ ka Luzula jest jednokomorowa i zawiera wewnątrz tylko u podstawy trzy nasiona. Kosmatka preferuje siedliska dość suche, często również cieniste, ta­ kie jak lasy i zarośla. Oba rodzaje są roślinami trwałymi.

F\ • U góry z lewej: kwiatostan situ skupionego, u góry z prawej: przekrój podłużny przez łodygę situ rozpierzchłego, u dołu: okazała kosmatka olbrzymia lubi siedliska wilgotne i półcieniste

Sit siny Juncus inflexus

Sit rozpierzchły Juncus effusus

Wygląd: roślina trwata, wy­ sokości do 80 cm, szarozie­ lona, rosnąca w gęstych da­ rniach. Łodyga wzniesiona, ob­ ła i żeberkowana, wewnątrz z rdzeniem podzielonym po­ przecznymi przegrodami, z jednym liściem przewyższają­ cym kwiatostan, u nasady z czerwonobrunatnymi poch­ wami. Kwiatostan pozornie bo­ czny, luźny, długości do 5 cm, tworzący rozpie­ rzchłą wiechę, wielokwiatowy. 6 działek okwiatu prawie jednakowej długości, brązowa­ wych z zielonym paskiem pośrodku, wąskich i długo zaostrzonych, nieco dłuższych od owocu. 6 pręcików. 3 długie, wzniesione czerwonawe znamiona. Torebka trójkanciasta, z zaostrzonym dzióbkiem, ciemnokasztanowata. Nasiona małe, czerwonobrązowe. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: torfowiska, wilgotne łąki. Rozmieszczenie: Europa, do Szwecji i Szkocji.

Wygląd: roślina trwała, wysokości do 75 cm, jaskrawozie­ lona, rosnąca w gęstych dar­ niach. Łodyga wzniesiona, obła, gładka, niekiedy lekko żeberkowana, wypełniona rdzeniem, z jednym liściem wyrastającym ponad kwiato­ stan, u nasady z żółtawobrą• zowymi pochwami. Kwiato­ stan pozornie boczny, dość luźny, stanowiący rozpierzchłą wiechę, wielo­ kwiatowy. 6 działek okwiatu, zewnętrzne nieco dłuższe, zielonawe, z szerokim skórzastym brzegiem, jajowate i zaostrzone, nieco dłuż­ sze niż owoc. Przeważnie 3 pręciki. 3 wznie­ sione znamiona. Torebka trójkanciasta. Szyjka słupka w zagłębieniu torebki, jaskrawobrązowa. Nasiona małe, jasnobrązowe. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: pospolicie na wilgotnych miejscach. Rozmieszczenie: w całej Europie z wyjątkiem obszarów arktycznych.

Sit skupiony Juncus conglomeratus

Sit bałtycki Juncus balticus

Wygląd: roślina trwała, wy­ sokości do 75 cm, niekiedy wy­ ższa, lekko szarozielona, gęstodarniowa. Łodyga wznie­ siona, obła, żeberkowana wypełniona rdzeniem, tylko z jednym liściem wyrastającym ponad kwiatostan, u podstawy z żółtawobrązowymi, tępo zakończonymi pochwami. Kwiatostan pozornie boczny, zbity lub prawie kulisty i wielokwiatowy. 6 dzia­ łek okwiatu jednakowej wielkości, długozaostrzonych, brązowawych i z wąskim skórzastym brzeżkiem, nieco dłuższych od owocu. Przewa­ żnie tylko 3 pręciki. 3 wzniesione czerwone znamiona. Torebka trójkanciasta, u góry rozszerzona i nieco zagłębiona. Jaskrawobrązowa szyjka słupka w zagłębieniu torebki. Na­ siona małe, jasnoczerwonobrązowe. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: miejsca wilgotne, bezwapienne. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie.

Wygląd: roślina trwała, wy­ sokości do 70 cm, szarozie­ lona, luźnokępkowa, przeważ­ nie pozbawiona nie kwitnących łodyg. Łodygi wzniesione i sztywne, u nasady z żółtawo­ brązowymi, lśniącymi pochwa­ mi. Rozpierzchła wiecha, obfi­ cie kwitnąca, ustawiona jest bocznie; sztywna, zaostrzona podsadka przewyższa kwiato­ stan. 6 działek okwiatu, czerwonobrunatnych z zielonym nerwem pośrodku, zewnętrzne dzia­ łki zaostrzone, wewnętrzne raczej tępe i biało skórzasto obrzeżone. 6 pręcików. 3 wzniesione długie znamiona. Torebka jajowato trójkancias­ ta, zakończona kolcowato, brązowa, błyszcząca, długości działek okwiatu lub dłuższa. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: brzeg morski i słone łąki, wilgotne zagłębienia między wydmami i wrzosowiska. Rozmieszczenie: zachodnia Europa do półno­ cnej Rosji. Często spotykany nad Bałtykiem.

174

0

Sitowate

175

Sit cienki Juncus filiformis

Sit skucina Juncus trifidus

Wygląd: roślina trwała wysoko­ ści 10-60 cm, trawiastozielona lub jasnozielona, tworząca dar­ nie. Bez płonnych pędów. Ło­ dyga wzniesiona, obła lub lek­ I KM ko spłaszczona, błyszcząca, wypełniona siatkowatym rdze­ niem, z jednym liściem prze­ wyższającym kwiatostan, u na­ sady z pochwami koloru słomiastego. Kwiatostan pozornie boczny, do 1 cm długości, o niewielkiej liczbie kwiatów (do 10). 6 działek okwiatu prawie tej samej długości, zielonkawych, wąskich i długo zaostrzonych, tak długich jak owoc. 6 pręcików. 3 wzniesione bladoczerwone znamiona. Toreb­ ka okrągła, tępa z krótkim kolcowatym wierz­ chołkiem. Nasiona kuliste, bez wypustek. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: torfowiska, łąki, podłoże bezwapienne. Rozmieszczenie: Europa, rzadziej na połu­ dniu. Azja, Ameryka Północna.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości do 30 cm, tworząca gęs­ te darnie. Łodyga wzniesiona, nitkowata, obła, u nasady z błyszczącymi, żółtobrązowymi pochwami. Liście cien­ kie, nitkowate, z głębokim żłobkiem, u ujścia pochwy z włosowatymi wypustkami. 2-3 podsadki przewyższają kwia­ tostan składający się z 2-4 kwiatów na szypułkach. 6 działek okwiatu, kasztanowatobrązowych, z zielonym nerwem po­ środku, wąskich i długo zaostrzonych, tak dłu­ gich jak owoc. 6 pręcików. 3 wygięte do tyłu, białe znamiona. Torebka jajowata z długim wierzchołkiem. Dzielony na 2 podgatunki. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: na skałach, w suchych górskich mu­ rawach, 1600-3000 m n.p.m. Podgatunek typo­ wy unika wapieni, drugi je preferuje. Rozmieszczenie: północna Europa, na po­ łudniu tylko w górach.

Sit sztywny Juncus scuarrosus

Sit chudy Juncus łenuis

Wygląd: roślina trwała wy­ sokości 10-30 cm, tworząca darnie. Łodyga wzniesiona, dłuższa niż liście odziomko­ we, które są skórzasto-szczeciniaste, rynienkowate, od­ gięte od kępki, u góry często zagięte do środka. Kwiato­ stan szczytowy, w postaci baldachowatej rozpierzchłej wie­ chy, z jedną dłuższą i wielo­ ma krótszymi podsadkami, 6 działek okwiatu, oliwkowobrązowych z zielonym paskiem pośro­ dku, skórzasto obrzeżonych, jajowatych, tępych, tak długich jak owoc. 6 pręcików. 3 wzniesione, czerwonawe znamiona. Torebka cylindrycznie jajowata, tępa z ząbkiem na szczycie. Nasiona podłużne, z siatkowatymi jamkami. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: wilgotne bagienne lub piaszczyste gleby; unika wapnia. Rozmieszczenie: prawie cała Europa, brak go szczególnie na południowym-zachodzie.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 15-70 cm, żółtozielona, później brązowożółta; tworzy gęste darnie. Łodyga wypros­ towana, z podsadkami silnie przewyższającymi kwiato­ stan. Liście wąskie, wzniesio­ ne. Kwiatostan szczytowy w kształcie baldachowatej rozpierzchłej wiechy. 6 dzia­ łek okwiatu, żółtobrązowych, 3-nerwowych, wąsko lancetowatych, zaostrzo­ nych, działki wewnętrzne o skórzastych brze­ gach. 6 pręcików. 3 wzniesione, długie zna­ miona. Torebka jajowato-kulista, z wierzchoł­ kiem krótszym od okryw kwiatowych. Nasiona małe, blade, pęczniejące w wodzie. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: wilgotne brzegi dróg, na wrzosowis­ kach i w lasach sosnowych. Rozmieszczenie: pochodzi z Ameryki Północ­ nej, zadomowił się w północnej, zachodniej i centralnej Europie.

176

177

Sit Gerarda Juncus gerardii Wygląd: roślina trwała wy­ sokości 10-30 cm, rzadko wy­ ższa, jaskrawo zielona lub oliwkowozielona z krótkim płożącym się kłączem. Ło­ dyga wzniesiona i sztywna, prawie obła, ulistniona. Liście ścieśnione, rynienkowate, EtStj^l/ rdzeń podzielony na komory. Kwiatostan w postaci luźno rozpierzchłej wiechy, z liczny­ mi kwiatami, na początku ze wzniesionymi gałązkami. Najniższa przy­ sadka kwiatowa krótsza niż wiecha. Dział­ ki okwiatu zaostrzone, czarnobrązowe z jaśniejszym nerwem środkowym, mniej więcej tak długie jak owoc, 6 krótkich pręcików. Szyjka słupka z 3 znamionami, tak długa jak zalążnia. Torebka owalna i ciemnobrązowa. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na miejscach zawierających sól, na wybrzeżu jak i w głębi lądu, przeważnie tylko na nizinach. Sit ściśniony Juncus compressus Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości do 40 cm, szarozielona, rosnąca luźno. Łodyga wypro­ stowana lub wznosząca się, spłaszczona, z 1-2 liśćmi ło­ dygowymi, u podstawy z cie­ mnymi, matowymi pochwami. Liście odziomkowe wąskie, nitkowate, lekko rynienkowa­ te, z długimi pochwami i tępy­ mi uszkami liściowymi. Kwia­ tostan szczytowy, w postaci luźnej rozpierzch­ łej rozrzutki, rzadko bardziej zbity. 6 jajowa­ tych działek okwiatu, czerwonawych lub brą­ zowych, pośrodku z zielonym nerwem, tępych, wszystkie skórzasto obrzeżone i krótsze od owocu. 6 pręcików. 3 wzniesione znamiona. Torebka jajowato kulista, z krótkim kolcowatym wierzchołkiem. Nasiona czerwonawobrązowe. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: łąki, torfowiska, niskie, brzegi wód. Rozmieszczenie: w całej Europie, także w Azji.

178

Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, w Azji, Ameryce Północnej i w północnej Af­ ryce. Uwagi: w przeciwieństwie do wielu innych si­ tów, sit Gerarda jest cenioną rośliną pastewną. Jest zjadany chętnie przez bydło zarówno w stanie świeżym jak i wysuszonym. Najlepiej udaje się bez nawożenia na przybrzeżnych łą­ kach zalewanych okresowo słonawą wodą. W takich warunkach dostarcza on znacznej ilo­ ści pożywienia, znajdującego się w zbitej, lek­ ko mięsistej substancji łodyg i liści. Sit Gerarda występuje razem z kostrzewą czerwoną (Festuca rubra), zawciągiem pospolitym (Armeria maritima), warzuchą (Cochlearia anglica) i bylicą nadmorską [Artemisia maritima) w miej­ scach, gdzie woda wdziera się wgłąb tylko podczas ekstremalnie wysokiego poziomu. Na wypłycanych jeziorach w pobliżu brzegu mors­ kiego znajduje się również często szereg in­ nych słonorośli. W głębi lądu omawiany gatu­ nek występuje tylko w pobliżu warzelni soli i innych miejscach, w których znajduje się sól. Sit błotny Juncus tenageia Wygląd: roślina jednoroczna, wysokości do 40 cm, rozgałę­ ziona, pozbawiona kłącza. Łodyga wzniesiona, ulistnio­ na. Liście wąskie, płaskie, szerokości do 1 mm, nieco kłujące. Pochwy z tępymi usz­ kami. Kwiatostan luźny, roz­ gałęziony, sierpikowaty. Po­ jedyncze małe kwiatki na od­ stających gałązkach rozpie­ rzchłej wiechy. 6 działek okwiatu brązowawych, w środku z zielonym paskiem, jajowatych, o kolcowato zaostrzonych wierzchołkach, nie prze­ kraczające 2 mm długości; wszystkie skórzasto obrzeżone i prawie tak długie jak owoc. 6 pręci­ ków. 3 skręcone znamiona. Torebka kulista, zie­ lonkawa lub brązowawa. Nasiona żółtawe. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: otwarte wilgotne miejsca, gleby gli­ niaste i piaszczyste, unika wapnia w podłożu. Rozmieszczenie: południowa i centralna Euro­ pa, na ogół jednak gatunek bardzo rzadki.

179

Juncus sphaerocarpus

Sit dwudzielny Juncus bufonius

Wygląd: roślina jednoroczna, delikatna, wysokości do 30 cm, rozgałęziona. Łodyga wiotka, ścieląca się, ulistniona. Liście wąskie, płaskie, szerokości do 1 mm, trochę kłujące, pochwy bez uszek. Kwiatostan luźny, rozgałęziony, sierpikowaty, zaczynający się już w dolnych partiach pędu. Małe pojedyn­ cze kwiaty na odstających ga­ łązkach rozpierzchłej wiechy. 6 bladozielonych działek okwiatu zielonawych na grzbiecie, jajowatych, kolcowato zaostrzo­ nych, nie przekraczających 4 mm długości; wszystkie skórzasto obrzeżone i do czasu owo­ cowania odstające. 6 pręcików. 3 wyprostowane znamiona. Torebka kulista, lekko kanciasta, tę­ pa, zielonkawa lub brązowawa. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: wilgotne brzegi wód i leśne drogi. Rozmieszczenie: tylko na nizinach, gatunek bardzo rzadki.

Wygląd: roślina jednoroczna, delikatna, wysokości do 30 cm, rozgałęziona, bez kłącza. Łodyga wiotka, obła, płożąca się, ulistniona. Liście wąskie, płaskie, u góry nitkowate. Po­ chwy bez uszek. Kwiatostan luźny, silnie rozgałęziony, za­ czynający się już w dolnych partiach pędu. Małe kwiatki na wzniesionych gałązkach rozpierzchłej wiechy pojedynczo, rzadko w grupach. 6 działek okwiatu zielonkawych, na grzbiecie zielonych, jajowatych o kolcowatych wierzchołkach, długich &-8 mm; wszystkie skórzasto obrzeżone. 6 pręcików, u kwiatów szczytowych także mniej. 3 wyprostowane, ja­ sne znamiona, Torebka podłużna, lekko trójkanciasta, słomkowożółta lub zielonkawa, kró­ tsza od okwiatu.

Sit główkowaty Juncus capitatus

Sit torfowy Juncus stygius

Wygląd: roślina jednoroczna, delikatna, wysokości do 20 cm, krzaczkowato rozgałęziona, bez kłącza. Łodyga cienka, wzniesiona, obła lub lekko kanciasta, bezlistna. Liście bardzo wąskie, rynienkowate lub płaskie, szczeciniaste. Kwiatostan składa się z 2 od­ ległych, szczytowych, prze­ ważnie 5-10-kwiatowych, do 1 cm szerokich główek. Najniższa podsadka kwiatostanu skośnie wzniesiona, dłuższa od przynależącej do niej główki. 6 białawych lub brązowawych działek okwiatu. Działki zewnętrz­ ne zaostrzone i dłuższe, wewnętrzne tępo za­ kończone i krótsze. 3 pręciki. 3 znamiona. Tore­ bka jajowata, czerwonobrązowa, z krótkim kol­ cem, krótsza od wewnętrznych działek okwiatu. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: miejsca wilgotne, otwarte, pod­ suszone łąki. Rozmieszczenie: cała Europa, na pn. rzadki.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości do 20 cm, czerwonawo nabiegła, gęstodarniowa, ło­ dyga wzniesiona, z 2-3 liśćmi rynienkowatymi u nasady. Kwiatostan szczytowy z jedną lub dwoma 2-3-kwiatowymi, siedzącymi główkami. Liście ustawione piętrowo, pochwy liściowe z dwoma tępymi usz­ kami. Kwiaty zielonkawe lub żółtawe, niekiedy nabiegłe czerwonawo, na krótkich szypułkach. Działki okwiatu równej długości, wąsko jajowate, lekko zaostrzone, 3-nerwowe. Szyjka słupka z trzema krótkimi znamionami. Owoc trójkanciasto jajowaty, za­ ostrzony, dłuższy od działek okwiatu, słomkowoźółty i błyszczący. Nasiona duże ze skórzastymi wyrostkami na obu końcach. Okres kwitnienia: od lipca do września. Siedlisko: torfowiska wysokie i bagna. Rozmieszczenie: północna Europa, w środko­ wej Europie jako relikt polodowcowy.

180

Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: wilgotne, otwarte miejsca. Rozmieszczenie: w całej Europie.

181

Sit drobny Juncus bulbosus

Juncus mgmaeus

Wygląd: roślina trwata, gęstodarniowa, wysokości 5^25 cm, zielona lub czerwonawa, bez kłącza. Łodyga cienka, wznie­ siona lub płożąca się, obła, ulistniona, u podstawy nieco kolankowato nabrzmiała. Li­ ście okrągławo nitkowate, ba­ rdzo wąskie, szczeciniaste. Kwiatostan rozgałęziony, składający się z wielu odleg­ łych, 2-10-kwiatowych głó­ wek. Na miejscu kwiatów często rozmnóżki pędowe. 6 jasnobrązowych działek okwiatu. Zewnętrzne zaostrzone i dłuższe, wewnętrzne stępione i krótsze. Przeważnie 3 pręciki. 3 dłu­ gie jasnoczerwone znamiona. Torebka jajowa­ ta, błyszcząca, czerwonobrązowa, z krótkim wierzchołkiem, nieco dłuższa od wewnętrz­ nych działek okwiatu.

Wygląd: roślina jednoroczna, u podstawy krzaczkowato roz­ gałęziona, wysokości 1-10 cm, zielona lub czerwonawa, bez kłącza. Łodyga cienka, obła, wzniesiona lub wypro­ stowująca się, z jednym li­ ściem poniżej połowy. Liście nitkowate, spłaszczone. Kwiatostan z 1-5 osobno sto­ jącymi główkami. Główki długości 1 cm, z 2-15 kwiata­ mi na szypułkach. 6 zielonkawych, wydłu­ żonych działek okwiatu. Zewnętrzne tępe i dłuższe, wewnętrzne krótsze i zaostrzone. W zależności od pochodzenia 3 lub 6 pręci­ ków. 3 krótkie znamiona bezpośrednio na zalążni. Torebka słomkowożółta, krótsza od płat­ ków okwiatu.

Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: miejsca wilgote, zalewane łąki. Rozmieszczenie: w całej Europie.

Okres kwitnienia: od maja do października. Siedlisko: na wilgotnych piaskach i w obniże­ niach wśród wydm. Rozmieszczenie: zachodnia Europa.

Sit tępokwiatowy Juncus subnodulosus

Sit czarny Juncus dtratus

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 40-100 cm, tworząca lu­ źne darnie, z mocnym kłą­ czem. Płonne pędy zakończo­ ne liściem podobnym do łody­ gi, pędy kwitnące z 2 liśćmi. Liście okrągławe, z poprzecz­ nymi przegrodami. Rozgałę­ ziona rozrzutka z 50 lub więk­ szą liczbą półkulistych głó­ wek o zygzakowato zgiętych główkach. Główki długości 5 mm, 5-12-kwiatowe. 6 bladozielonych lub słomkowych działek okwiatu, eliptycznych, tępych, długości do 3 mm. 6 pręcików. Torebka nieco dłuższa od działek okwiatu, trójkanciasto jajowata, bocznie spłasz­ czona i z krótkim wierzchołkiem. Nasiona czerwonobrązowe i z siatkowatym wzorkiem. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: miejsca wilgotne, zawierające wapń; toleruje zasolenie. Rozmieszczenie: środkowa, zachodnia i połu­ dniowa Europa.

Wygląd: roślina trwała, tęga, wysokości 40-120 cm, sza­ rozielona, tworząca rozległe darnie, z krótkim kłączem, u nasady z ciemnymi, ma­ towymi pochwami liściowymi. Liście okrągławe lub ścieś­ nione, kanciasto żłobkowane, wewnątrz rdzeń z poprzecz­ nymi przegrodami. Bogato rozgałęziona rozrzutka, wy­ sokości do 15 cm z licznymi (ok. 50), czarnobrązowymi główkami. Główki do 5 cm szero­ kości, kuliste, 5-10-kwiatowe. 6 czarnobrązowych, lancetowatych i długo zaostrzonych, ok. 3 mm długości, działek okwiatu jednako­ wej wielkości. 6 pręcików. Torebka kasztanowatobrązowa, trójkanciasto jajowata, o pła­ skich ściankach i wydłużonym wierzchołku, tak długa jak działki okwiatu. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: łąki bagienne i torfowiska niskie. Rozmieszczenie: środkowa i wsch. Europa.

182

Sit ostrokwiatowy Juncus acutiflorus Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 30-100 cm, jasnozie­ lona, tworząca rozległe mura­ wy, z krótkim kłączem. Liście spłaszczone, z długą pochwą, rdzeń z poprzecznymi prze­ grodami. Bogato rozgałęzio­ na, wysokości do 15 cm rozrzutka o licznych, przeważnie 50 lub więcej główkach. Główki do 7 mm szerokości, przeważnie 5-8-kwiatowe. 6 skórzastobrązowych, lancetowatych, długo zaostrzonych, dłu­ gości do 3 mm działek okwiatu; wewnętrzne dłuższe od zewnętrznych. 6 pręcików. Torebka kasztanowobrązowa, dłuższa niż płatki okwia­ tu, trójkanciasto jajowata, z wydłużonym wie­ rzchołkiem. Nasiona przezroczyste, czerwonobrązowe.

Sit członowały Juncus arłiculatus

AKW*

Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: w lasach, na śródleśnych bagnach, w rowach i na wilgotnych łąkach. Rozmieszczenie: prawie cała Europa.

Wygląd: roślina trwała, smuk­ ła, wysokości 10-60 cm, ja­ snozielona, tworząca luźne murawy, z płożącym się kłączem. Liście okrągławe lub spłaszczone, zaostrzone, z rdzeniem podzielonym poprzecznymi przegrodami. Wzniesiona rozrzutka, wyso­ kości do 10 cm, ze skośnie wzniesionymi gałązkami bo­ cznymi i ok. 30 luźno ustawionymi główkami. Główki do 5 mm szerokości, półkuliste, 5-15-kwiatowe. 6 działek okwiatu czerwonobrązowych, jednakowo długich, lancetowatych, dłu­ gości ponad 3 mm; płatki wewnętrzne nieco skórzasto obrzeżone. 6 pręcików. Torebka bły­ szcząco czarnobrązowa, jajowato zaostrzona, tak długa jak działki okwiatu lub dłuższa. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: występuje na wilgotnych miejscach, w rowach, na bagnach, do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: w całej Europie.

Sit alpejski Juncus alpino-articulatus

Juncus anceps

Wygląd: roślina trwała, wy­ smukła, wysokości 9-50 cm, jasnozielona, luźnodarniowa z płożącym się kłączem. Liś­ cie okrągławe, u podstawy żeberkowane, z rdzeniem po­ dzielonym poprzecznymi przegrodami. Wzniesiona, słabo rozgałęziona rozrzutka ze sztywno wzniesionymi "° gałązkami bocznymi i małymi ściemnobrązowymi główkami. Główki szero­ kości do 4 mm, półkuliste, przeważnie 3-6-kwiatowe. 6 ciemnobrązowych działek okwiatu jed­ nakowej długości, tępo jajowatych, długości ok. 3 mm; wewnętrzne nieco skórzasto obrzeżone, zewnętrzne z małym kolcem. 6 pręcików. Toreb­ ka błyszcząco czarnobrązowa, trójkątno jajowa­ ta, dłuższa od działek okwiatu. Gatunek zmien­ ny, podzielony na wiele podgatunków. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: miejsca wilgotne, do 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: w całej Europie.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości do 50 cm, jaskrawozie­ lona, luźnodarniowa, z dość długim, grubym kłączem. Ło­ dyga wzniesiona i gładka, okrągława lub przeważnie sil­ nie spłaszczona, niekwitnące pędy obficie ulistnione. Liście szorstkie, gładkie, z prze­ grodami poprzecznymi. Kwia­ tostan wyraźnie szczytowy, rozrzutka bogato rozgałęziona z pionowo od­ stającymi gałązkami. Kwiaty w licznych, prze­ ważnie 3-6-kwiatkowych, małych główkach na szypułkach. 6 działek okwiatu, czerwonobrązowych, skórzasto obrzeżonych, jedna­ kowej długości i tępych, przyciśniętych do owocu. 6 pręcików. Torebka trójstronnie owal­ na, zaostrzona, ciemna, błyszcząca. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: wilgotne obniżenia wśród wydm. Rozmieszczenie: wybrzeża morskie od Morza Śródziemnego po Szwecję.

184

185

Juncus jacquinii

Juncus BCUWS

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości do 30 cm, ciemnozielo­ na, gęstodarniowa. Łodyga . wzniesiona i gładka lub słabo ) żeberkowana, obła. Pęd kwia­ towy u podstawy otoczony po­ chwami, z jedną podsadką w pobliżu czarnobrązowego kwiatostanu. Liście odziom­ kowe cienkie, gładkie, z je­ dnej strony słabo rynienkowate, z rdzeniem. Kwiatostan boczny, główkowaty, w rozrzutce, 6-15-kwiatowy. 6 działek okwiatu, błyszcząco czarnobrązowych z nieco jaśniej­ szym nerwem środkowym, lancetowato zaos­ trzonych, jednakowej długości. 6 pręcików. 3 długie zielonawe lub czerwone znamiona, skręcone. Torebka tępa, trójkanciasta, jasnobrązowa błyszcząca, krótsza od działek okwiatu. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: brzegi strumieni, wilgotne, ubogie w wapń łąki, 1700-3200 m n.p.m. Rozmieszczenie: Alpy i północne Apeniny.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości do 1 m lub wyższa, two­ rząca gęste darnie, z pło­ żącym się kłączem. 2-5 liści odziomkowych, okrągławych, u nasady z szeroką pochwą liściową. Kwiatostan w posta­ ci gęstej, wielokwiatowej wie­ rzchołki, jedna lub dwie podsadki kwiatostanu szerokie ' B L u dołu, a szydlaste u góry. 6 działek okwiatu czerwonawych lub zielo­ nych, długości do 6 mm, jajowatych, szeroko skórzasto obrzeżonych; wewnętrzne z dwoma suchymi skórzastymi uszkami. 6 pręcików ró­ wnie długich jak okwiat. Torebka błyszcząca, ciemnobrązowa, jajowata, dwa razy dłuższa od działek okwiatu, z tępym końcem i nasa­ dzonym wierzchołkiem. Nasiona z wypustką. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: miejsca słonawe, piaszczyste. Rozmieszczenie: w zachodniej Europie i w ob­ szarze śródziemnomorskim.

Sit morski Juncus meritimus

Sit arktyczny Juncus arclicus

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości do 120 cm, tworząca gę­ ste kępy, z płożącym się kłą­ czem. Wszystkie liście od­ ziomkowe okrągławe, u nasa­ dy z szeroką pochwą. Kwiato­ stan w postaci gęstej, wie­ lokwiatowej rozrzutki długo­ ści do 10 cm, którą przewyż­ sza podsadką szeroka u dołu, a u góry szydlasta. Po 2-3 kwiaty w główce. 6 słomiastoźółtych niekiedy czerwonawych działek okwiatu długości do 4 mm, jajowatych, szeroko skórzasto obrzeżo­ nych, z których wewnętrzne są krótsze i tępe, zewnętrzne lancetowate i zaostrzone. 6 pręci­ ków. Trzy purpurowe znamiona. Torebka słomiastożółta lub rdzawożółta, jajowato trójkan­ ciasta i tylko niewiele dłuższa od działek okwiatu. Nasiona małe, do 1 mm długości. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: słonawe łąki, w pobliżu wybrzeża. Rozmieszczenie: prawie na całym świecie.

m / \ o (j JLffiśm

186

Wygląd: roślina trwała, wysokości 10-40 cm, niebieskozielona, gęstodarniowa, prawie bez płonnych pędów. Łodygi wzniesione i sztywne z lekko błyszczącą, brązowawą po­ chwą. Kwiatostan 3-8-kwiatowy w postaci główkowatej bocznej rozrzutki, którą przewyższa sztywna, szydla­ sta podsadką długości do 5 cm. 6 działek okwiatu długości do 5 mm, ciemnobrązowych z zielonkawym nerwem środkowym, zewnętrzne zaostrzone, wewnętrze raczej tępe. 6 pręcików. 3 wzniesione, rdzawe znamiona. Torebka tępa z czubkiem, trójkątna, brązowa, błyszcząca, dłuższa od działek okwiatu. Nasiona duże, bez wypustki. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: żwirowate brzegi strumieni, piargi lodowców, w Alpach od 1500 do 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Alpy, Pireneje, Apeniny i Skandynawia- gatunek arktyczno-alpejski.

Kosmatka owłosiona Luzula pilosa

Luzula forsteri

Wygląd: roślina trwała wysokości 15-40 cm, jasnozielona, tworzą­ ca darnie. Łodyga wzniesiona, obła. Li­ ście odziomkowe tra­ wiaste, szerokości do o 10 mm, biało orzęsione. Kwiatostanem jest podbaldach, z cienkimi, wzniesionymi, do czasu dojrzałości zbitymi gałązkami. Przysadki kwiatowe krótsze od kwiatostanu. Działki okwiatu długości ok. 3 mm, lancetowate, zaostrzone, kasztanowatobrązowe, skórzasto obrzeżone. Szyjka słupka z trzema długimi, wzniesionymi, zielonawobiałymi znamionami. Owoc stożkowaty, tępy, z nasadzonym wierzchołkiem, żółtozielony po­ łyskujący, dłuższy od działek okwiatu. Nasiona duże z sierpowatym elajosomem (grzeby­ czkiem). Okres kwitnienia: od marca do maja. Siedlisko: w lasach liściastych i iglastych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie.

Wygląd: roślina trwa­ ła, wysokości 15-40 cm, zielona, gęstodarniowa. Łodyga wzniesiona, delikat­ na, obła. Liście od­ ziomkowe trawiasto wąskie, szerokości do 3 mm z pochwami purpurowoczerwonymi, u góry orzęsionymi. Kwiatostan skąpokwiatowy, w postaci baldachowatej rozrzutki, wznie­ siony lub pochyły. Jedyna przysadka kwiato­ stanowa krótsza od kwiatostanu. Działki okwiatu długości ok. 4 mm, jajowato zaostrzo­ ne, prawie jednakowej długości, kasztanowobrązowe, skórzasto obrzeżone. Szyjka słupka z trzema długimi, wzniesionymi znamionami. Owoc jajowato zaostrzony, słomiastożółty. Na­ siona stosunkowo duże, w wodzie pęcznieją­ ce, z jednym stożkowatym elajosomem. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: lasy górskie, unika wapnia. Rozmieszczenie: obszar śródziemnomorski.

Kosmatka gajowa Luzula luzuloides

Kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica

Wygląd: roślina trwa­ ła, wysokości 30-60 cm, luźnodarniowa. Łodyga cienka, wznie­ siona. Liście odziom­ kowe trawiaste, sze­ rokości do 4 mm, na brzegu orzęsione. Kwiatostan jest rozrzutką ze wzniesionymi, po dojrzeniu zwisającymi gałązkami. Najwyższy liść przewyższający łodygę. Kwiaty skupione po 2-8. Działki okwiatu długości ok. 4 mm, lancetowate, zaostrzone, prawie jednakowej wielkości, białawe lub brązowawe. Szyjka słu­ pka z 3 znamionami. Owoc trójkanciasty, stoż­ kowato zaostrzony, lśniąco kasztanowobrązowy, tak długi jak działki okwiatu. Nasiona lśniąco brązowe, z elajosomem. Okres kwitnienia: lipiec. Siedlisko: w suchych lasach liściastych i iglas­ tych, na łąkach, do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: na południe od Morza Pół­ nocnego i Bałtyku.

Wygląd: roślina trwała wysokości 30-90 cm, jasnozielona, luźno­ darniowa. Łodyga mo­ cna, wzniesiona. Liś­ cie odziomkowe tra­ wiaste, błyszczące, szerokości ponad 10 mm o brzegach orzęsionych. Kwiatostanem jest duża, luźna rozrzutką, z cienkimi, wznie­ sionymi gałązkami. Górne liście łodygowe krótsze od kwiatostanu. Kwiaty skupione po 4-5. Działki okwiatu długości ok. 4 mm, lan­ cetowate, cienko zaostrzone, prawie tej samej wielkości, brązowawe, biało obrzeżone. Szyj­ ka słupka 3 znamionami. Owoc trójkanciasto stożkowaty, długozaostrzony, błyszczący, kasztanowobrunatny, tak długi jak działki okwiatu. Nasiona z elajosomem. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: w świeżych lasach, na wilgotnych łąkach, do ponad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie.

188

189

Kosmatka polna Luzula campestris

Kosmatka licznokwiatowa Luzula multiflora

Wygląd: roślina trwała wysokości 10-30 cm, lużnodarniowa z roz­ łogami. Łodyga szty­ wno wzniesiona. Liś­ cie odziomkowe tra­ wiaste, różnej szero­ kości zależnie od siedliska, orzęsione, na końcu tępe. Kwiatostan zbity, wzniesiony, tylko dojrzały z częściowo zwisającymi gałązkami. Górne liście łodygowe prawie tak długie jak kwiatostan. Kwiaty skupio­ ne po 5-12. Działki okwiatu długości do 3 mm, lancetowate, zaostrzone, prawie jednakowej wielkości, czerwonawe lub bladobrązowe, biało obrzeżone. Szyjka słupka dłuższa od zalążni. Owoc tępo jajowaty z krótkim wierzchołkiem, brązowy, prawie tak długi jak działki okwiatu. Nasiona z dużym elajosomem. Okres kwitnienia: w marcu i maju. Siedlisko: brzegi dróg, ubogie i suche mura­ wy. Raczej na słabo kwaśnych glebach. Rozmieszczenie: prawie kosmopolityczna.

Wygląd: roślina trwa­ ła wysokości 30-55 cm, gęstodarniowa bez rozłogów. Łodyga sztywno wzniesiona. /^p 7 Liście odziomkowe ^"^ N trawiaste, szerokości 3-4 mm, luźno orzęsione, na wierzchołku tępe. Kwiatostan z prawie baldachowatymi gałąz­ kami, wzniesiony, dojrzały częściowo zwisający. Górne liście łodygowe prawie tak długie jak kwiatostan. Kwiaty skupione po 5-10. Działki okwiatu długości do 3 mm, lancetowate, zaost­ rzone, prawie jednakowej wielkości, czerwona­ we lub bladobrązowe, biało obrzeżone, Szyjka słupka tak długa jak zalążnia. Owoc tępo jajo­ waty z krótkim wierzchołkiem, brązowy, prawie tak długi jak działki okwiatu. Nasiona z dużym elajosomem. Okres kwitnienia: w marcu i maju. Siedlisko: suche murawy, na glebach torfowych. Rozmieszczenie: w całej Europie.

Luzula nivea

Pol. Luzula lutea

Wygląd: roślina trwa­ ła wysokości 30-90 cm, lużnodarniowa, jasno­ zielona, z rozłogami. Łodyga wznosząca się lub wyprostowana. Li­ ście szerokości do 4 mm o blaszce dłu­ gości do 30 cm, orzęsionej na brzegu i koło pochwy liściowej. Kwiatostan szczytowy w po­ staci prawie baldachowatej rozrzutki ze wzniesionymi gałązkami. Co najmniej jedna przysadka kwiatowa przewyższa kwiatostan. Kwiaty duże, skupione po 6-20. Działki okwia­ tu białe, długości 4-6 mm, lancetowato zaost­ rzone, zewnętrze krótsze. Szyjka słupka dużo dłuższa od zalążni. Owoc kulisty, z krótkim wierzchołkiem, brązowy i krótszy od działek okwiatu. Nasiona z małym elajosomem. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: lasy i zarośla. Rozmieszczenie: południowe Alpy, wschodnie Pireneje, Apeniny, wschodnia Francja.

Wygląd: roślina trwała wysokości 10-20 cm, lużnodarniowa, niebieskozielona, prze­ ważnie bez rozłogów. Łodyga podnosząca się lub wzniesiona. Li­ ście szerokości do 6 mm, o bardzo krótkiej, nagiej blaszce długości 4-8 cm. Kwiatostan szczytowy, w postaci prawie baldachowatej rozrzutki z mniej więcej poziomo odstającymi gałązkami. U ich podstawy jeden krótki, brązowy lub czerwonawy liść. Kwiaty skupione po 6-10. Działki okwiatu żółte, u nasa­ dy czerwonawe, lancetowate, jednakowej długo­ ści, zewnętrzne płatki zaostrzone, wewnętrzne tępe. Szyjka słupka dłuższa od zalążni. Owoc kulisty z krótkim wierzchołkiem, brązowy, tak długi jak działki okwiatu. Nasiona bez elajosomu. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: bezwapienne łąki górskie. Rozmieszczenie: Alpy, Pireneje, Apeniny.

190

191

Turzycowate (Cyperaceae)

Kwiatostany:

Kwiaty: Blysmus

Scirpus Eriophorum

^2 Cyperus

Turzycowate (Cyperaceae), bardzo duża rodzi­ na w obrębie jednoliściennych (Monocotyledones) obejmuje 90 rodzajów z ok. 4000 gatunków i występuje na catym świecie. Są to gatunki trawopodobne, głównie wieloletnie, częściowo tworzące darnie i kępy lub płożące się za pomocą kłączy. Rosną na mokrych sie­ dliskach, np. na torfowiskach wysokich, łąkach bagiennych, bagnach, na brzegach, w strefie lądowienia zbiorników wodnych lub w torfiankach. Niektóre z nich występują także w su­ chych i wilgotnych lasach, na miejscach tra­ wiastych, w olsach, na wydmach, a także na wysokogórskich piargach lub szczelinach ska­ lnych. Obok zróżnicowanych wymagań wilgot­ nościowych wykazują także różne tendencje do występowania w siedliskach bogatych lub ubogich w wapń lub zupełnie bezwapiennych. Jednakże przeważają gatunki rosnące na gle­ bach ubogich w wapń (kwaśnych). Różnym wymaganiom odpowiada różna budowa rośli­ ny, szczególnie blaszek liściowych i kwiatosta­ nów. W rodzinie tej znajdują się niektóre, przeważnie pozaeuropejskie rośliny użytkowe. Łodygi Cyperus papyrus dostarczały w staro­ żytności bardzo często używanego papirusa. Inne gatunki Cyperus były i są używane do sporządzania mat. Kłóć wiechowata (Cladium mariscus) znalazła zastosowanie jako materiał budowlany do pokrywania dachów. Gatunki z rodzaju Carex np. turzyca prosowa (C. paniculata) lub turzyca brzegowa (C. riparia) częs­ to używano zamiast słomy. Łodygi i liście tu­ rzycy drżączkowatej (C. brizoides) były w nie­ których okolicach stosowane jako materiał tapicerski. Wśród roślin jednoliściennych turzycowate są stosunkowo wyspecjalizowaną rodziną. Ty­ powe dla niej są przeważnie trójkątne, nie

192

turzyce

podzielone na zgrubienia, zwykle wypełnione rdzeniem i nie rozgałęzione pod kwiatosta­ nem pędy oraz liście ustawione w trzech szeregach. Pochwy liściowe mają przeważ­ nie zamknięte, w odróżnieniu od otwartych u traw. W miejscu przejścia między pochwą a blaszką liściową zwykle nie ma właściwe­ go języczka (ligula), inaczej niż u traw. Bla­ szki liściowe mogą być równowąskie, szczecinowate, płaskie lub rynienkowate. Poza nielicznymi wyjątkami są wiatropylne, o kwiatostanie w postaci grona, kłosa, głó­ wki, wiechy lub rozrzutki. Niepozorne poje­ dyncze kwiaty, zwykle w kącie plewki dolnej, łączą się w kłosy lub kłoski stanowiąc bio­ logiczną całość. W Europie w obrębie rodziny Cyperaceae wy­ stępują trzy podrodziny: 1. Scirpoideae [Cyperoideae) z rodzajami Cyperus, Eriophorum, Scirpus i niektórymi innymi, 2. Rhynchosporoideae z Rhynchospora i 3. Caricoideae między innymi z dużym rodzajem Carex. W podrodzinie Scirpoideae obupłciowe kwia­ ty stojące w pachwinach przysadki kwia­ towej są jeszcze stosunkowo słabo zreduko­ wane i mają 6 szczeciniastych działek okwiatu (u rodzaju Eriophorum są one bar­ dzo liczne i wydłużone), 2-3 pręciki i jedną zalążnię złożoną z 2-3 owocolistków, z któ­ rej powstaje trójkanciasty lub soczewkowaty jednonasienny orzech. U Rhynchosporoideae kłoski składają się tylko z 2-3 przeważnie obupłciowych kwiatów z jed­ ną górną, nieprzegrodzoną zalążnią o 2-3 znamionach. Gatunki największej w Europie podrodziny Caricoideae mają jednopłciowe kwiaty z - za­ leżnie od płci - tylko trzema pręcikami albo tylko z jedną zalążnią o 2-3 znamionach.

Gleby ze stagnująca wodą również w górach stan >ią siedliska dla licznych roślin łurzycowatych Okwiat się nie wytworzył. Żeńskie kwiaty z ro­ dzaju Carex są zamknięte w pęcherzyku, który wywodzi się z przysadki kwiatowej. W nie omawianym tu bliżej, spokrewnionym rodzaju Kobresia znajduje się jeszcze otwarta przy­ sadka. U obu wspomnianych rodzajów żeńskie kwia­ tostany tworzą kłosy, które składają się z jednokwiatowych kłosków. Pochodzenie Wosków od jednego kwiatu jest jeszcze rozpoznawalne u niektórych gatunków po szczątkowej osi kwiatostanowej. Gatunki rodzaju Carex można podzielić na trzy grupy według rozstawienia kwiatów męskich i żeńskich: Tak zwane turzyce „jednokłosowe" mają tylko jeden kłos, składający się z kwiatów wyłącz­ nie męskich lub tylko żeńskich albo u góry z męskich a u dołu z żeńskich (rysunek). Do tej grupy należą przedstawione tu gatunki od turzycy Davalla (C. davalliana) do turzycy skąpokwiatowej (C. pauciflora) włącznie. U turzyc „jednakokłosowych" - od turzycy strunowej

(C. chordorrhiza) do turzycy dwubarwnej (C. bicolor) - wszystkie kłosy są jednakowo wykształcone, z kwiatami męskimi u góry a żeńskimi u dołu lub na odwrót. Również gatunki z mniej lub bardziej jednakowo wykształconymi męskimi i żeńskimi ewentual­ nie mieszanymi kłosami zaliczone są do grupy turzyc „jednakokłosowych" (rysunek), np. turzyca piaskowa (C. arenaria). Turzyce „różnokłosowe" - od turzycy sztywnej (C. elata) do C. serotina mają podobnie jak „jednakokłosowe" wiele kłosów, jednak zawsze tylko albo z kwiatami męskimi, albo żeńskimi. Często rozwija się tylko jeden kłos męski, który znajduje się najwyżej na roślinie i odbiega wy­ glądem od żeńskich (rysunek). Tradycyjny podział gatunków Carex zastosowany w naszej książce nie odzwierciedla wprawdzie natural­ nych stosunków pokrewieństwa, ale okazuje się bardzo praktyczny przy oznaczaniu.

193

Sitowie leśne Scirpus sylvaticus

Wygląd: roślina trwała, wysokości 30 -120 cm, z krótkimi pędami nadziemnymi. Kłącze z pod­ ziemnymi rozłogami. Łodyga wzniesiona lub zwisająca, ulistniona, w przekroju poprze­ cznym tępo trójkanciasta, pusta, gładka lub tylko pod kwiatostanem nieco szorstka. Liście ustawione skrętolegle. Pochwy liściowe gó­ rnych liści zielone, dolnych żółtozielone lub brązowe. Blaszki liściowe trawiaste, zbiegają­ ce się w trójkanciasty wierzchołek, szerokości (4-) 8-18 mm, płaskie. Brzegi liścia i nerw środkowy szorstkie. U podstawy wierzchołko­ wego kwiatostanu odchodzą 1-3-liściowate podsadki, wysokości kwiatostanu lub niewiele wyższe. Kwiatostanem jest rozgałęziona roz-

rzutka, każda gałązka z 2-9 główkowato sku­ pionymi Woskami. Kłoski czarnozielone, jajo­ wate, długości 3-4 mm, 10-20 kwiatowe. Ple­ wy jajowate, tępe, z krótkim szydlastym wierz­ chołkiem i wystającym grzbietem, długości 2 mm, czarnozielone. Okrywy kwiatowe tak długie jak owoc, składające się z 6 szczecinek szorstkich na grzbiecie. Kwiaty z 3 pręcikami i słupkiem o szyjce z 3 znamionami. Owoc ok. 1 mm długości, owalny lub odwrotnie jajowaty z krótkim wierzchołkiem, żółtawobiały. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia, spora­ dycznie do października. Siedlisko: wilgotne, żyzne szuwary, łąki, olsy. Rozmieszczenie: na półkuli północnej. Uwagi: podobne jest sitowie korzenioczepne (S. radicans), rzadki gatunek z długimi, zwisłymi i na wierzchołkach ukorzeniającymi się pędami nadziemnymi, kioskami stojącymi po­ jedynczo na długich szypułkach, plewkami bez wystającego grzbietu i zaostrzonego wierz­ chołka, i dłuższymi obrzeżeniami okryw kwia­ towych.

Oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris

Wygląd: roślina trwała wysokości 50-400 cm. Kłącze żółtobrązowe, czerwonobrązowe lub ciemnoczerwone, daleko płożące się poziomo. Łodyga wzniesiona lub nieco łukowato zgięta, prawie zawsze bezlistna, na przekroju poprze­ cznym walcowata, rzadko u góry słabo trój­ kanciasta, gładka, ciemnozielona. Pochwy liś­ ciowe bardzo długie. Blaszki liściowe rozwi­ nięte przeważnie tylko u górnego liścia lub u kilku górnych, długości 20-45 cm (liście za­ nurzone długości do 150 cm), szerokości do 7 mm, rynienkowate, płaskie, gładkie lub na brzegach szorstkie. Podsadka kwiatostanu sta­ nowi przedłużenie łodygi, tak długa jak kwia­ tostan lub krótsza. Kwiatostanem jest rozrzut194

ka, szerokości do 12 cm, gałązki rozrzutki długości do 10 cm, o licznych, niekiedy głów­ kowato skupionych Woskach. Kłoski jajowate lub podłużne, długie 6-12 mm, szerokie 2-5 mm. Plewy okrągławe, na wierzchołku wycię­ te, z krótkim szczeciniastym wyrostkiem, dłu­ gości 4 mm i szerokości 3 mm (czerwono)brązowe, z zielonym nerwem środkowym, bez czerwonych brodawek lub tylko na środ­ kowym nerwie. Okrywy kwiatowe tak długie jak owoc lub krótsze, składające się z 4-6 szczecinek szorstkich na grzbiecie. Kwiaty z 3 pręcikami i słupkiem z 3 znamionami. Owoc długości 2-3 mm, szerokości 1,5-2 mm, owalny lub odwrotnie jajowaty, z nasadzonym ostrzem, żółtobrązowy lub szarobrązowy. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia, spora­ dycznie do października. Siedlisko: szuwary w wodach stojących lub wolno płynących, eutroficznych. Rozmieszczenie: na półkuli północnej. Uwagi: tworzy szuwar oczeretowy i odgrywa rolę przy lądowieniu zbiorników wodnych.

Schoenoplectus supinus Wygląd: roślina jednoroczna, wysokości 5-20 cm, tworząca gęste darnie. Łodyga ścieląca się lub wzniesiona, na przekro­ ju poprzecznym owalna. Dolne pochwy liściowe brązowe, gór­ ne zielone. Blaszki liściowe rozwinięte tylko u 1-2 górnych liści, rynienkowate, długości do 4 cm, szerokości 0,5-1 mm. Podsadka dłuższa od kwiato­ stanu, stojąca w przedłużeniu łodygi. Skupiona rozrzutka z 1-6 (-10) siedzący­ mi Woskami. Kłoski wydłużone, długości 5-10 mm. Plewy jajowate, długości 2-3 mm, czerwonobrązowe, z zielonym grzbietem, dolne z szor­ stkim szydlastym wierzchołkiem. Okryw kwiato­ wych brak lub w postaci nielicznych szczecin. Po 3 pręciki i znamiona. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: na miejscach wilgotnych, brzegach stawów i małych jezior; tylko na nizinach. Rozmieszczenie: na półkuli północnej, rzadki.

Oczeret Tabernemontana Schoenoplectus tabemaemontani Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 50-150 cm. Kłącze żółtobrązowe, płożące się. Łody­ ga wzniesiona lub pochylona, przeważnie bezlistna, obła, niebieskozielona lub szaro­ zielona. Blaszki liściowe na najwyższych pochwach, ry­ nienkowate, płaskie. Podsa­ dka tak długa jak kwiatostan lub krótsza, stojąca w prze­ dłużeniu łodygi. Kłoski liczne, skupione. Plewy okrągławe, czerwonobrązowe z zielonym nerwem środkowym, pokryte czer­ wonymi brodawkami. Okrywy kwiatowe składa­ jące się z 4-6 krótkich szczecin. 3 pręciki, 2 zna­ miona. Owoc soczewkowaty długości 2-2,5 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: w szuwarach w wodach stojących lub powoli płynących; często zasolonych. Rozmieszczenie: Europa (bez północnej Skan­ dynawii), Azja, Afryka; sporadycznie.

Sitowiec nadmorski Bulboschoenus maritimus

brzeg liścia

Wygląd: roślina trwała wysokości 30-150 cm. Kłącze płożące się, z rozłogami zgrubiałymi na końcach. Łodygi sztywno wzniesione lub pochylone, ulistnione, ostro trójkanciaste, ku górze dość szorstkie. Liście ustawione skrętolegle. Pochwy liściowe górnych liści zielone, dolnych brązowe (czarne). Blaszki liściowe trawiaste, zwykle zwężone w długi, trójkancia­ sty wierzchołek, szerokości 2-10 mm, płaskie. Brzeg liścia i nerw środkowy na spodniej stro­ nie szorstki ku górze. U nasady wierzchołko­ wego kwiatostanu wyrastają 2-3 liściowate podsadki, często znacznie przewyższające kwiatostan. Kwiatostan w postaci rozrzutki lub z powodu skróconych gałązek - główkowaty.

196

Kłoski siedzące, czerwonawe lub poczerniałe, jajowate lub wydłużone, zaostrzone, duże, długości 9-20 mm, wielokwiatowe, po 1-10 na każdej gałązce rozrzutki. Plewy jajowate, dwu­ wierzchołkowe z ością w wycięciu, ok. 7 mm długości, brązowe. Okrywy kwiatowe (do 6) dłuższe od owocu, składające się ze szczecin szorstkich na grzbiecie. Kwiaty z 3 pręcikami i jednym górnym słupkiem o szyjce z 3 zna­ mionami. Owoc długości ok. 3 mm, odwrotnie jajowaty, trójkanciasty, błyszcząco brązowy, z krótkim wierzchołkiem. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia, czę­ ściowo do października. Siedlisko: na zalewanych, przeważnie zasolo­ nych szlamach i glebach ilastych nad brzegiem morza. W głębi lądu na solniskach, nad brzegami jezior i rzek. Rozmieszczenie: rozprzestrzeniony na całym świecie, brak go tylko w Arktyce. Uwagi: występuje tylko do ok. 600 m n.p.m. Sitowiec rośnie płatowo w strefie lądowienia słonych wód.

i

197

I

Ostrzew spłaszczony Blysmus compressus

Wygląd: roślina trwała wysokości 10-40 cm. Kłącze płożące się. Łodyga wzniesiona lub łukowato się wznosząca, ulistniona u nasady lub do połowy, na przekroju okrągławo spłasz­ czona, u góry tępo trójkanciasta, gładka lub u góry nieco szorstka, zielona. Pochwy liścio­ we brązowe. Blaszki liściowe przeważnie krót­ sze od łodygi, trawiaste, schodzące się w trójkanciasty wierzchołek, szerokości 2-4 mm, z wystającą linią grzbietową, na przekroju po­ przecznym płaskie lub rynienkowate, zielone, na brzegach szorstkie. U podstawy wierzchoł­ kowego kwiatostanu wyrasta 1 liściowata podsadka, zwykle wyraźnie przewyższająca kwia­ tostan. Skupiony kłos długości 1-4 cm, 8-12 mm szerokości. Kłoski lancetowate, długości

4-10 mm, szerokości 2-3 mm, 5-12-kwiatowe, czerwonobrązowe z plewiastą przysadką. Ple­ wy podłużnie lancetowate, zaostrzone, 5-7-nerwowe, ok. 4 mm długości, 2 mm szerokości, czerwonobrązowe, z wąskim, zielonym wypu­ kłym grzbietem i szklistym (hyalinowym) brze­ giem. Okrywy kwiatowe dłuższe od owocu, składające się z 3-6 szczecinek szorstkich na grzbiecie. 3 pręciki, 2 znamiona. Owoc długo­ ści ok. 2 mm, spłaszczony, odwrotnie jajowaty lub prawie okrągły, błyszczący, kasztanowobrązowy, u góry zwężający się w długą resztkę szyjki słupka. Okres kwitnienia: od maja do września. Siedlisko: podmokłe łąki, brzegi jezior, torfo­ wiska źródliskowe; na mokrych, żyznych gle­ bach, również na słonych łąkach. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie i w Azji; niezbyt częsty. Uwagi: podobny jest ostrzew rudy (B. rufus) (*), roślina szarozielona, ma obłą łodygę, ry­ nienkowate liście, kasztanowobrązowe plewy i do 3 miękkich szczecinek okrywy kwiatowej.

Holoschoenus romanus

Sitniczka szczecinowata Isolepis setacea

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 30-100 (-250) cm. Płożące się kłącze. Łodyga wzniesiona, okrągława, żło­ bkowana. Dolne pochwy liś­ ciowe bezblaszkowe. Blaszki liściowe nitkowate, rynienko­ wate, z jaśniejszym paskiem na środku, na brzegach szor­ stkie, szerokości 1-2 mm. Kwiatostan z 1-2 podsadkami, dolna przewyższa łodygę i wystaje ponad kwiatostan. Rozrzutka, składa się z 1-10 główek siedzących lub szypułkowych, szerokości do 12 mm. Kłoski długości 2-4 mm. Plewy jajowate, tępe, z nasadzonym wierzchoł­ kiem, na zielonym wypukłym grzbiecie i po brzegach orzęsione. Okryw kwiatowych brak. Po 2 pręciki i znamiona. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: brzegi wód, łąki bagienne. Rozmieszczenie: Europa (z wyjątkiem pół­ nocy), Azja, północna Afryka; w rozproszeniu.

Wygląd: roślina jednoroczna lub wieloletnia, wysokości 2-15 (-30) cm, tworząca dar­ nie, z rozłogami. Łodyga wzniesiona, nitkowata, pas­ kowana, obła. Pochwy liś­ ciowe czerwone, górne z pła­ skimi lub rynienkowatymi gła­ dkimi blaszkami szerokości do 0,5 mm. Podsadka przewy­ ższająca kwiatostan, długości do 3 cm, stojąca na przedłużeniu łodygi. Kwia­ tostan główkowaty, składa się z 1-4 siedzą­ cych, jajowatych, długości 2-3 mm, 10-40-kwiatowych kłosków. Plewy wydłużone, zaos­ trzone, czerwono brązowe lub zielone, z wy­ stającym grzbietem. Brak szczecinek okrywy. 2(-3) pręciki, 3 znamiona. Owoc trójkanciasty, długości 0,8 mm, brązowy. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: wilgotne drogi leśne i brzegi wód; na mokrych glebach gliniastych i torfiastych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie.

KW

198

Ponikło jajowate Eleocharis ovata

Polikło błotne Eleocharis palustris

Wygląd: roślina jednoroczna, wysokości 4-40 cm, bez rozłogów. Łodyga cienka, miękka, wznosząca się, po wysuszeniu drobno prążko­ wana, na przekroju poprzecz­ nym okrągława lub trochę spłaszczona. Dolne pochwy liściowe purpurowe, bez blaszek liściowych. Kwiato­ stan w postaci jednego, wierzchołkowego, jajowatego, później wy­ dłużonego, długości 2-8 mm, ok. 30-kwiatowego kłoska. Plewy jajowate, tępe, długości 1,5-2 mm, brązowe, z białym brzegiem i zielo­ nym nerwem środkowym, odpadające po doj­ rzeniu. 5-7 szczecinek okrywy, dłuższych od owocu, na grzbiecie szorstkich. 2-3 pręciki, 2 (-3) znamiona. Owoc ostro dwukanciasty, długości 1mm, błyszcząco brązowy. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: brzegi stawów i jezior. Rozmieszczenie: półkula północna; rzadko.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 10-60 (-100) cm. Kłącze długie, podziemne, pełzające. Łodyga sztywna, wzniesiona, niebruzdkowana, okrągława, gładka, niebieskozielona. Pochwy liściowe brązowe lub ciemnozielone, błyszczące. Kłosek szczytowy, podłużny, zaostrzony, 5-30 mm długo­ ści, 20-70-kwiatowy. Plewy podłużnie jajowate, tępe lub trochę zaostrzo­ ne, długości 3-5 mm, blade lub brązowe z białożółtawym błoniastym brzegiem i zielonym nerwem środkowym, nie odpadające. Brak szczecinek okrywy lub po 3-4, przeważnie nie­ co krótsze od owocu, na grzbiecie szorstkie. 3 pręciki, 2 (-3) znamiona. Owoc soczewkowaty, długości do 1,8 mm, żółty lub brązowy. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia, częś­ ciowo do października. Siedlisko: szuwary, mokre łąki. Rozmieszczenie: półkula północna; często.

Ponikło wielołodygowe Eleocharis multicaulis

Ponikło igłowate Eleocharis aciculatus

Wygląd: roślina trwała wy­ sokości 5-50 cm, tworząca gęste darnie. Łodyga wypros­ towana lub ścieląca się, na wierzchołku ukorzeniająca się, cienka, podłużnie prążko­ wana, obła, trawiastozielona. Pochwy liściowe brązowe lub czerwonawe. Jeden kłos wierzchołkowy, podłużny, za­ ostrzony, długości 5-14 mm, klbii 7-30-kwiatowy. Plewy jajowate, tępe, dłuższe od owocu, 3-4 mm długości, czerwonobrązowe z błoniastym obrzeżeniem i zielonym nerwem środkowym. 4-6 szczecinek okrywy, krótszych lub nieco dłuższych od owocu, na grzbiecie szorstkich. 3 pręciki, 3 znamiona. Owoc ostro trójkanciasty, długości 2 mm, oliwkowobrązowy. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia, spora­ dycznie w październiku. Siedlisko: na glebach torfowych i szlamie. Rozmieszczenie: zach. Europa i pn. Afryka.

200

Wygląd: roślina trwała, rza­ dko jednoroczna, wysokości 2-10 cm (zanurzona - 50 cm długości), tworząca gęste darnie, z cienkimi rozłogami. Łodyga bardzo cienka, nit­ kowata, bruzdkowana (3-)4-kanciasta, ciemnozielona. Pochwy liściowe u nasady pu­ rpurowe. Jeden kłos wierz­ chołkowy, jajowaty lub wydłu­ żony, zaostrzony, długości 2-4 (-7) mm, 2-8(-15)-kwiatowy. Plewy jajowato lanceto­ wate, tępe, długości ok. 2 mm, brązowe, z bia­ łym błoniastym obrzeżeniem i zielonym ner­ wem środkowym. 0-4 szczecinek okrywy dłu­ gości co najwyżej połowy długości owocu. Po 3 pręciki i znamiona. Owoc tępy, trójkanciasty, długości 1 mm, z podłużnym żeberkowaniem. Okres kwitnienia: od czerwca do października. Siedlisko: brzegi jezior, starorzecza. Rozprzestrzenienie: półkula północna, w roz­ proszeniu.

201

Welnianka pochwowata Eriophowm vaginatum

Wygląd: Roślina trwata, wysokości 30-70 cm, tworząca zbite darnie. Ktącze bez rozłogów. Łodyga wzniesiona, ulistniona, na przekroju poprzecznym walcowata, u góry tępo trójkanciasta, gtadka, szarozielona. Pochwy liści ło­ dygowych rozdęte (nazwa!). Blaszki szczeciniaste, szerokości ok. 1 mm, na przekroju poprzecznym rynienkowate lub trójkanciaste, tępe, na brzegach szorstkie, szarozielone. Blaszki górnych liści częściowo zredukowane. Podsadki kwiatostanowe plewiaste, większe od plew. Kwiatostan składający się z jedyne­ go, szczytowego kłoska. Kłosek odwrotnie ja­ jowaty lub wydłużony, w okresie kwitnienia długości 1-3 cm, zawierający do 100 kwiatów.

Plewy lancetowate, długo zaostrzone, 1-nerwowe, długości ok. 10 mm, z błoniastym brze­ żkiem, srebrnoszare. Włoski okwiatu liczne, długości do 2,5 cm, tworzące biały wełniasty pióropusz, później odpadający z owocami. Po 3 pręciki i znamiona. Owoc ostro trójkanciasty z krótkim wierzchołkiem, długości 2-3 mm, ciemny, czerwonobrązowy. Okres kwitnienia: od marca do maja, rzadko w drugim okresie od lipca do września. Siedlisko: torfowiska wysokie, niskie, wilgotne wrzosowiska, torfowiska porośnięte sosną i brzozą; na niezbyt ubogich, kwaśnych gle­ bach torfowych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, Azji, Ameryce Północnej; częsta lub w rozproszeniu. Uwagi: roślina charakterystyczna dla torfowiska wysokiego; blaszkami liściowymi rozpadającymi się na włókna przyczynia się do budowy torfu. Długie nici okrywy kwiatowej wszystkich gatun­ ków wełnianek pozostają u podstawy dojrzałego owocu i tworzą aparat lotny i pływający, przyda­ tny dla rozprzestrzeniania owoców.

Eriophowm scheuchzeri

Wygląd: roślina trwała, wysokości 10-35 cm, kłącze z długimi czerwonobrązowymi rozłoga­ mi. Łodyga pojedyncza, wzniesiona, ulistniona tylko w dolnej części, walcowata, gładka. Po­ chwy dolnych liści brązowe lub ciemnobrązo­ we, pochwa najwyższego liścia łodygowego niezbyt wyraźnie rozdęta, blaszki liściowe gła­ dkie, podobne jak u sitów, na przekroju po­ przecznym rynienkowate. Najwyższy liść łody­ gowy tylko z krótką ale wyraźną blaszką. Pod­ sadki kwiatostanowe podobne do plew, jednak większe. Kwiatostan składający się z jedyne­ go, szczytowego, wzniesionego kłoska. Kłosek szeroko odwrotnie jajowaty lub prawie kulisty, w okresie kwitnienia długości do 0,5 cm, póź­

202

niej do 3 cm, wielokwiatowy. Plewy wąsko lancetowate, długo zaostrzone, błoniasto obrzeżone, szarobrązowe. Włoski okrywy kwiatowej liczne, długości do 3 cm, tworzące wełnisty pióropusz, później odpadające z na­ sieniem. Po 3 pręciki i znamiona słupka. Owoc słabo trójkanciasty i zaostrzony, długości 2 mm, ciemnobrązowy. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: wysokogórskie mszary, brzegi je­ zior i bagien; na mokrych, mniej lub bardziej ubogich glebach torfowych. Rozmieszczenie: Pireneje, Alpy, Karpaty, Ape­ niny, północna i arktyczna Eurazja, Grenlan­ dia, Ameryka Północna, jednak występuje tyl­ ko w rozproszeniu i rzadko. Uwagi: dzięki swym daleko w wodę sięgają­ cym rozłogom gatunek ten w znacznym stop­ niu przyczynia się do lądowienia wysokogórs­ kich alpejskich jezior i stawków. W Alpach znajdowany na wysokości 1500-2900 m n.p.m.

m * „• *HP V

Wełnianka wąskolistna Eriophowm angustifolium

Wełnianka szerokolistna , Efiophorum latilolium

Wygląd: roślina trwała wy­ sokości 20-50 (-90) cm, luźnodarniowa, z rozłogami. Łodyga wzniesiona, walco­ wata lub u góry tępo trójkanciasta, gładka. Pochwa liścio­ wa najwyższego liścia łody­ gowego nieco rozdęta. Blasz­ ki liściowe podłużne, rynienkowate, z trójkanciastym wierzchołkiem, na brzegach szorstkie. Kwiatostan z 2 lisciowatymi podsadkami, składa się z 3-5 (-8) kłosków siedzących lub na szypułkach, później zwisających. Kłoski długości 10-22 mm, ok. 50-kwiatowe, z gładką szypułą. Plewy zaostrzone, brązowe, błonias­ to obrzeżone. Włoski okryw kwiatowych długo­ ści ok. 4 cm. Owoc prawie oskrzydlony, trójkanciasty, długości 2-3 mm, brązowy. Okres kwitnienia: od marca do maja. Siedlisko: torfowiska niskie i przejściowe. Rozmieszczenie: półkula północna.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 20-80 cm, gęstodar­ niowa, bez rozłogów. Łodyga wzniesiona, tępo trójkanciasta, gładka. Pochwa najwy­ ższego liścia łodygowego nie rozdęta. Blaszki liściowe wąsko lancetowate, płaskie lub słabo grzbieciste, z trójkanciastym wierzchoł­ kiem. Podsadki liściowate nie przewyższają kwiatostanu. Kwiatostan składa się z (2-) 4-12 kłosków siedzących lub na szypułkach, pod koniec zwisłych. Kłoski długo­ ści 6-10 mm, 15-30-kwiatowe, z szypułą na grzbiecie szorstkoowłosioną. Plewy zaost­ rzone, szarobrązowe, błoniasto obrzeżone. Włoski okrywy kwiatowej długości do ok. 2,5 cm. Owoc tępo trójkanciasty, długości 3 mm. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: torfowiska niskie i źródliskowe. Rozmieszczenie: Europa i Azja; rozproszona.

Wełnianka delikatna Eriophorum gracile

Wełnianeczka alpejska Trichophorum alpinum

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 10-50 cm, luźnodarniowa, z rozłogami. Łodyga wzniesiona lub podnosząca się, tępo trójkanciasta. Po­ chwy nie rozdęte. Blaszki liś­ ciowe wydłużone, dolne płaskie, górne prawie od podstawy trójkanciaste. Liściowate podsa­ dki nie przewyższają kwiatostanu. Kwiatostan z 2-4 (-5) Woskami siedzącymi lub na szypuł­ kach, często prawie wzniesionych. Kłoski dłu­ gości 5-10 mm, 12-30-kwiatowe, z szorstko owłosioną szypułą. Plewy tępe, żółtobrązowe lub czerwonobrązowe, błoniasto obrzeżone. Nitki okrywy kwiatowej długości do 2,5 cm. Owoc tępo trójkanciasty, długości 2-3 mm. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: torfowiska niskie, przejściowe i wy­ sokie; na glebach torfowych, mokrych, umiar­ kowanie kwaśnych. Rozmieszczenie: północna, środkowa i (lokal­ nie) południowa Europa, Syberia, Ameryka Pół­ nocna Ameryka; w rozproszeniu lub rzadko.

KW II \ [ | / PR Wygląd: roślina trwała, wysokości 10-30 cm, gęstodarniowa z rozłogami. Łodyga sztywno wzniesiona, ostro trójkanciasta, bruzdkowana, szarozielona, ku górze z szorstkimi kantami, Pochwy najwyższych liści łodygowych zielone, z krótkimi, na brzegach szorstkimi blaszkami liściowymi. Podsadki kwiatostanu krótkie, po­ dobne do plew. Kwiatostan składa się z jed­ nego szczytowego, owalnego kłoska, długości 5-7 mm, 8^12-kwiatowego. Plewy jajowate, tę­ pe, żółtobrązowe. 4-6 włosków okrywy kwiato­ wej w okresie dojrzewania długości do 2,5 cm, białe, pogięte. 3 pręciki, 3 znamiona. Owoc trójkanciasty, długości 1-1,5 mm, brązowy. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: torfowiska wysokie i przejściowe. Rozmieszczenie: półkulaa północna.

204

^J

U'/W

kłącze

Wełnianeczka darniowa Trichophowm cespitosum

kłącze

Wygląd: roślina trwała wysokości MO cm, tworząca bardzo gęste darnie. Kłącze bez roz­ łogów. Łodyga wzniesiona lub skośnie zgięta ku górze, w przekroju okrągława, gładka lub słabo bruzdkowana. Pochwy dolnych liści zwy­ kle bez blaszek liściowych, pochwa najwy­ ższego liścia z blaszką krótką, rynienkowatą, tępą, szerokości do 1 mm. Podsadki kwiato­ stanu po 1-2, podobne do plew, tak długie jak kwiatostan. Kwiatostan składający się z jedne­ go, wzniesionego kłoska. Kłosek odwrotnie ja­ jowaty, podłużny lub kulisty, długości 3-5 (-8) mm, 3-20-kwiatowy. Plewy podłużnie lanceto­ wate, zaostrzone, długości 3-4 mm, żółtobrązowe lub czerwonobrązowe, z zielonym

grzbietem i błoniastym obrzeżeniem. 5-6 szczecinek okrywy, przeważnie wyraźnie dłuż­ szych od owocu. Po 3 pręciki i znamiona. Owoc spłaszczony, trójkanciasty, na wierzcho­ łku zwężony, długości 1,5-2 mm, szarobrązowy lub żółtobrązowy, matowy. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: na otwartych torfowiskach wyso­ kich, mokrych wrzosowiskach i torfowiskach źródliskowych, na brzegach wysokogórskich jezior; na mokrych, mniej lub bardziej ubogich, kwaśnych glebach torfowych. Rozmieszczenie: szeroko rozprrzestrzeniona na całym świecie; tylko w rozproszeniu. Uwagi: wełnianeczka darnista często nie two­ rzy płatów. Brak jej długich, białych włosków okrywy kwiatostanu tak charakterystycznych dla wełnianeczki alpejskiej i wełnianek. Gatu­ nek pokrojem przypomina ponikło, w przeci­ wieństwie jednak do niego ma wyraźną, choć krótką blaszkę liściową przy najwyższej pochwie.

;

j Turzycowatt

Kloc wiechowata Cladium mańscus

Wygląd: roślina trwała wysokości 50-200 (-250) cm, tęga. Kłącze płożące się pod zie­ mią, z rozłogami. Łodyga szarozielona, tęga, ulistniona, pusta w środku, na przekroju okrą­ gława lub tępo trójkanciasta. Liście ustawione skrętolegle, długości do 2 m. Pochwy liściowe brązowe lub prawie czarne, przeważnie silnie siatkowata unerwione. Blaszki liściowe trawia­ ste, tęgie, szerokości do 1,5 cm, na przekroju poprzecznym w kształcie litery V, szarozielo­ ne. Brzegi liścia i nerw środkowy na spodniej stronie szorstkie z powodu skierowanych ku górze małych, sztywnych szczecinek, ostro tnące. Wierzchołek liścia zbiegający się w sztywny, w przekroju trójkanciasty szczyt.

206

Podsadki kwiatostanu liściowate, dolna długa, górna krótka, u nasady brązowe. Kwiatostan złożony z 4-7 główek, z których każda składa się z 3^15 jajowatych Wosków. Kłosek zawiera kwiaty męskie, żeńskie i obupłciowe, a także u nasady 2-5 płonne plewy. Kwiaty męskie o 2 (-3) pręcikach, obupłciowe z 2 (-3) pręci­ kami i słupkiem górnym o szyjce z 3 znamio­ nami. Owoc długości ok. 3-3,5 mm, jajowaty, błyszczący ciemnobrązowy, pękający. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na glebach powstałych z mułu, żyz­ nych, zwykle zasobnych w wapń, w strefie lądowienia stawów i jezior, częściowo za pa­ sem trzcin, w zagłębieniach torfowiska niskie­ go i w rowach z wodą. Rozmieszczenie: rozprzestrzeniona na całym świecie na odpowiednich siedliskach; jednak­ że występuje w rozproszeniu i rzadko. Uwagi: z powodu osuszania siedlisk tego ga­ tunku jest on coraz rzadsza. Na ogół kwitnie tylko na nizinach, a nawet i tam nie tworzy kwiatów, gdy pogarszają się warunki życia.

207

Cibora brunatna Cyperus fuscus Wygląd: roślina jednoroczna, wysokości 2-20 (-45) cm, gęstodarniowa. Korzenie czarnoczerwone. Łodyga wznie­ siona, ostro trójkanciasta, z 2-3 płaskimi, gładkimi lub u góry nieco szorstkimi liśćmi łodygowymi. Podsadki kwia­ tostanowe odstające, liściowate, dłuższe od kwiatostanu. Kwiatostan rozpierzchły, ga­ łązki rozrzutki z jednym lub licznymi główkowato skupionymi Woskami. Kłoski wydłużone, spłaszczone bocznie, długości do 10 mm, 5-20-kwiatowe. Plewy ja­ jowate, tępe, czarnobrązowe z zielonym wy­ stającym grzbietem. 2 pręciki, 3 znamiona. Owoc ostro trójkanciasty, ok. 3 mm długości, jasnożółtobrązowy. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: brzegi starorzeczy i jezior, obrzeża bagien. Na glebach aluwialnych. Rozmieszczenie: półkula północna.

Cibora żółta Cyperus flavescens Wygląd: roślina jednoroczna, wysokości 1-30 cm, gęstodarniowa. Korzenie żółtobrązowe. Łodyga wzniesiona, tępo trójkanciasta z 2-3 rynienkowatymi, gładkimi liśćmi łodygowymi o wystającym grzbiecie. Podsadki odstają­ ce, liściowate, dłuższe od kwiatostanu. Kwiatostan w postaci główkowatej roz­ rzutki z 2 lub wieloma Woskami. Kłoski wy­ dłużone, długości do 12 mm, z boków spłasz­ czone, 5-25-kwiatowe. Plewy szeroko jajowa­ te, zaostrzone, żółtawe, z zielonym grzbietem. 3 pręciki, 2 znamiona. Owoc soczewkowato spłaszczony, 1-3 mm długi, ciemnobrązowy. Okres kwitnienia: od lipca do października. Siedlisko: brzegi wód, drogi; na żyznych gle­ bach piaszczystych i gliniastych. Rozmieszczenie: w tropikalnychi umiarko­ wanych strefach Ziemi; w rozproszeniu.

Cyperus capitatus

Cyperus capitatus

Cypems escuhn^

Wygląd: roślina trwała wysokości 10-50 cm. Kłącze grube, pokryte łuskami, długie, pełza­ jące. Korzenie pokryte włoskami. Łodyga po­ jedyncza, szarozielona, żłobkowana, u podsta­ wy ulistniona, na przekroju poprzecznym okrągława lub tępo trójkanciasta. Liście szero­ kości 1-6 mm, rynienkowate, z wystającym nerwem, na brzegach szorstkie i podwinięte, szarozielone. 3 (-6) liściowatych podsadek kwiatostanowych, dłuższych od kwiatostanu, rynienkowatych, u podstawy rozszerzonych i często czerwonawych, długości do 15 cm, łukowato zgiętych ku dołowi. Kwiatostan szczytowy, siedzący, gęsto główkowato skupiony, 15-30 mm szerokości, z bardzo gęs­

208

to ustawionymi Woskami. Kłoski podłużnie lan­ cetowate, długości 8-20 mm, 4-12-kwiatowe. Osie Wosków bez skrzydełek. Plewy grzbieciste, szeroko lancetowate, czerwonobrunatne, 5-8 mm długości, nagle zwężające się w sztywny wierzchołek długości 1-3 mm, białoobrzeżone. Kwiaty obupłciowe, z 3 pręcikami i jednym słup­ kiem górnym o szyjce nie rozszerzonej u pod­ stawy, zakończonej 3 znamionami. Owoc owal­ nie wydłużony, trójkanciasty, krótszy od plew, żółtobrązowy lub szarobrązowy. Okres kwitnienia: od kwietnia do sierpnia. Siedlisko: na piaszczystym brzegu morskim i na wydmach. Rozmieszczenie: wyspy Kanaryjskie, kraje śród­ ziemnomorskie; rozprzestrzeniony. Uwagi: rodzaj Cyperus (cibora) obejmuje około 600 gatunków, Wóre występują przeważnie w kli­ macie tropikalnym i subtropikalnym. Cibory są roślinami nadbrzeżnymi i bagiennymi. Cyperus capitatus, wyróżnia się główkowato skupionym kwiatostanem. Bulwki Cyperus esculentus służą do wyrobu napoju orzeźwiającego.

Marzyca czarniawa Schoenus nigricans Wygląd: roślina trwata, wyso­ kości 10-60 cm, gęstodarniowa. Łodyga sztywno wzniesiona, okrągtawa, u podstawy ulistniona, niebieskozielona lub szarozielona. Pochwy liściowe dtugie, czarnobrązowe lub żóttobrązowe, błyszczące. Liście szczecinowate, długości do 2/3 łody­ gi, bardzo wąskie, szorstkie. Podsadki 2, dolna wyraźnie przewyższa kwia­ tostan. Kwiatostan szczytowy, składa się z 5-10 (-20) krótkoszypułkowych kłosków, ze­ branych w główki. Kłoski lancetowate, 8-10 (-12) mm długości, 2-3 (-7) kwiatowe. Kwiaty obupłciowe, górne częściowo męskie, z 1-6 krótkimi, owłosionymi, brązowawymi szcze­ cinkami okrywy. Szczecinki wyraźnie krótsze od owocu. Plewy ustawione w 2 szeregach, lancetowate, zaostrzone, silnie grzbieciste, na grzbiecie szorstkie, czarnobrązowe, 5-7 mm długości. Po 3 pręciki i znamiona. Szyjka słup­

ka u podstawy zgrubiała. Owoc tępo trójkanciasty, do 1,5 mm długości, biały. Okres kwitnienia: od maja do lipca, sporadycz­ nie do października. Siedlisko: torfowiska niskie, brzegi wóg, zabagnione łąki; na mokrych, bardziej lub mniej gliniastych, zasobnych w wapń tufach wulkani­ cznych lub glebach torfowych. Rozmieszczenie: środkowa i południowa Euro­ pa (na północy sięga do Szkocji i południowej Skandynawii), południowo-zachodnia i central­ na Azja, północna i południowa Afryka i Ame­ ryka Północna (w różnych odmianach); w roz­ proszeniu. Uwagi: z ok. 95 znanych gatunków rodzaju Schoenus dwa są rodzime w Europie: marzy­ ca czarniawa i ruda. Często występują razem z wełnianką szerokolistną na torfowiskach nis­ kich, w których marzyca czarniawa jest gatun­ kiem torfotworczym. W niektórych miejscach nierzadko zdarzają się mieszańce między oboma gatunkami marzycy.

Marzyca ruda Schoenus fenugineus

Przegiełka brunatna Rhynchospora fusca

KW

t

/ /K

Wygląd: roślina trwała, wyso-

Mt^k '
cm

' 9? stoc ' ar "

/ K M \ | niowa. Łodyga wzniesiona, f H ł i l f o k r 3 9 | a w a ' gładka, u pod­ stawy ulistniona. Dolne po­ chwy liściowe ciemnoczerwonobrązowe. Liście szczecinowate, krótsze od łodygi, ba­ rdzo wąskie. Podsadka długo­ ści kwiatostanu lub dłuższa. ' OL Kwiatostan z 2 (-3) krótkoszypułkowymi Woskami, zebranymi w główki. Kło­ ski lancetowate, 8-10mm długości, 2-3-kwiatowe. Plewy lancetowate, zaostrzone, o wyraź­ nym grzbiecie. Grzbiet gładki lub szorstki, ciemnoczerwonobrązowy, biało obrzeżony. Po 3 pręciki i znamiona. Owoc trójkanciasty, ok. 1 mm długości, białawo połyskujący. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: żyzne, zwykle ubogie w wapń tor­ fowiska źródliskowe i niskie. Rozmieszczenie: Europa (z wyjątkiem połu­ dnia); dość rzadko.

210

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 8-30 (45) cm, luźnodarniowa, z długimi rozłogami. Łodyga wzniesiona, trójkanciasta, ulistniona. Pochwy liś­ ciowe jasnobrązowe. Blaszki liściowe rynienkowate, do 1,5 mm szerokości, na wierzchoł­ ku szorstkie. Podsadki liściowate, przewyższające kwiatostan. Kwiatostan zło­ żony z 2(-3) rozrzutek na szypułkach, główko­ wato skupionych. Kłoski siedzące, długości 4-6 mm, 2-3-kwiatowe. Plewy jajowate lub lancetowate, brązowe, żółte lub czerwonobrązowe, błoniasto obrzeżone. 4-6 szczecinek okrywy kwiatowej, dłuższych od owocu. 3 prę­ ciki, 2 znamiona. Owoc 1-1,5 mm długości, czerwonobrązowy z dzióbkiem. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: torfowiska przejściowe i wysokie. Rozmieszczenie: pn. i zach. Europa; rzadko.

Turzycowate

M

V.: V '/I i I //

211

Przegiełka biała Rhynchospora alba

KW o PR Wygląd: roślina trwała, 10-40 (-65) cm wyso­ kości, luźnodarniowa, z cebulkami zimują­ cymi. Kłącze bez rozłogów lub tylko z krótkimi rozłogami. Łodyga wzniesiona, ulistniona, na przekroju trójkanciasta, u góry szorstka. Pochwy liściowe żółtobrązowe, najniższe bez blaszek liśiowych. Blaszki równowąskie, płas­ kie lub rynienkowate, do 2 mm szerokości, na brzegach i na wierzchołku nieco szorstkie. Podsadki liściowate długości równej kwia­ tostanowi lub trochę dłuższe. Kwiatostan z wielu długoszypułkowych, główkowato zebranych rozrzutek składających się z 2-5 Wosków o krótkich szypułkach. Kłoski jajowate lub wydłużone, zaostrzone, okrągławe, 4-5

mm długości. W kłosku znajdują się 2-3 obupłciowe kwiaty i 2-3 płonne plewy u nasady. Plewy jajowato-lancetowate, z kolcowatym wierzchołkiem, początkowo śnieżnobiałe, póź­ niej nieco czerwonawe. 9-13 szczecinek okry­ wy kwiatowej krótszych od owocu, u nasady z długimi włoskowatymi rzęskami, jasnobrązowe. Po 2 pręciki i znamiona. Owoc soczewkowato spłaszczony, z ostrymi brzegami, 1,5-2 mm długości, jasnobrązowy, z dzióbkiem po­ wstałym z pozostającej podstawy szyjki. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: ubogie w wapń torfowiska wysokie, przejściowe i mokre wrzosowiska; na mok­ rych, często nieporośniętych, mało zasobnych glebach torfowych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie (brak jedynie na najdalszej północy i południu), w Azji i Ameryce Północnej; w rozproszeniu. Uwagi: dolna część szyjki słupka tworzy na owocu dzióbkowaty wyrostek. Przegiełkę białą można znaleźć częściej niż brązową. Oba ga­ tunki nierzadko występują razem.

Elyna myoswoides

Wygląd: roślina trwała, 5-20 cm wysokości, gęstodarniowa, ze sztywnym kłączem. Łodyga sztywno wzniesiona, na przekroju okrągława lub tępo trójkanciasta, gładka, tylko u podsta­ wy ulistniona. Pochwy liściowe brunatnożółte, błyszczące, rozpadające się na włókna, dolne bez blaszek. Blaszki liściowe szczeciniaste, rynienkowate, sztywno wzniesione, do 1,5 mm szerokości, długości łodygi lub trochę dłuższe, na brzegach szorstkie. Kwiatostan w postaci jednego, wąskiego, wierzchołkowego kłosa do 2,5 cm długości, o 10-20 Woskach. Kłoski z ja­ jowatymi lub lancetowatymi, do 5 mm długo­ ści, brązowymi, biało obrzeżonymi plewami. Wierzchołkowy kłosek zawiera wiele męskich

212

kwiatów. Boczne kłoski składają się z jednego dolnego kwiatu żeńskiego i jednego szczyto­ wego męskiego. Przysadka kwiatu żeńskiego zrośnięta u podstawy, obejmuje rurkowato oba kwiaty w kłosku. Męskie kwiaty z 3 pręci­ kami, żeńskie z górnym słupkiem, na którym znajduje się szyjka o 3 znamionach. Owoc niezupełnie zamknięty przez przysadkę, ko­ lczasto zaostrzony, trójkanciasty, do 2,5 cm długości, brązowy. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia, rza­ dko do października. Siedlisko: murawy wysokogórskie na wy­ stawionych na wiatr graniach. Rozmieszczenie: holarktyczne, w piętrze alpejskim; w rozproszeniu. Uwagi: podobna jest kobrezja turzycowata (Kobresia simpliciuscula), która preferuje mok­ re miejsca w piętrze alpejskim i ma krótsze liście, matowe pochwy liściowe, zawsze zawierające blaszki liściowe oraz 4-10-wierzchołkowe kłosy, składające się z wielu 1-kwiatowych Wosków.

213

Turzyca Davalla Carex davalliana

KW

O

¥

¥

pR

o

luźnokwiatowe, do 1,5 cm długości, 4 mm sze­ rokości. Plewy kwiatów żeńskich jajowate, za­ ostrzone, ciemnobrązowe, z jasnobrązowym rąbkiem. Kwiaty żeńskie z jednym słupkiem o dwóch znamionach. Pęcherzyki dłuższe od plew, brązowe, 3-4 mm długości, z długim dzióbkiem, początkowo wzniesione, później zgięte, częściowo z wierzchołkiem skiero­ wanym skośnie do dołu. Owoc w zarysie jajo­ waty, soczewkowato spłaszczony. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: torfowiska niskie i żródliskowe, na brzegach małych cieków wodnych; na glebach z wodą stagnującą i podciekającą, żyznych, z zawartością wapnia w podłożu. Rozmieszczenie: Europa, Azja Mniejsza (brak w północnej Europie i na Wyspach Brytyj­ skich); rzadka.

Wygląd: roślina trwała, 10-40 (50) cm wysoko­ ści, gęstokępkowa, bez rozłogów. Łodyga sztywno wzniesiona, u podstawy z włóknistymi resztkami liści, ku górze przeważnie szorstka, na przekroju okrągtawa lub niewyraźnie trójkanciasta. Pochwy liściowe ciemnobrązowe. Blaszki liściowe ciemnozielone, krótsze od ło­ dygi, ok. 0,5 mm szerokości, nitkowate, na brzegach szorstkie, na przekroju tępo trójkan­ ciaste. Roślina dwupienna. Kwiatostan w po­ staci jednego, wierzchołkowego kłosa. Kłosy męskie do 2 cm długości, ok. 2 mm szeroko­ ści. Plewy kwiatów męskich lancetowato zaos­ trzone, żółtobrązowe, z rąbkiem hyalinowym. Kwiaty męskie z 3 pręcikami. Kłosy żeńskie

Uwagi: podobna jest turzyca dwupienna (C. dioica), ta jednak nie tworzy rozłogów. Poza tym łodyga i liście są przeważnie gładkie, pęcherzyki początkowo mniej lub bardziej wzniesione, później poziomo odstające.

Turzyca skalna Carex rupestris

Turzyca pchla Carex pulicans

*

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 5-15 cm, tworząca dar­ nie, z podziemymi rozłogami. Łodyga wzniesiona, tępo trójkanciasta. Starsze pochwy li­ ściowe czerwono brązowe. Blaszki 1-2 mm szerokości, płaskie lub z grzbietem, po brzegach szorstkie, sztywne, na wierzchołku łukowato zgięte. Roślina jednopienna. Kwiatostan z jednym wąskim kłosem wierzchołkowym długości 10-15 mm. Górne kwiaty w kłosie męskie, dolne (3-6) żeńs­ kie. Plewy kwiatów żeńskich jajowate, tępe, 3,5 mm długości, czerwonobrązowe. Pęcherzyki krótsze od plew, jajowate, tępo trójkanciaste, z bardzo krótkim dzióbkiem, 2,5-4 mm długości, słabo unerwione, zielone lub brązowe. Słupek o 3 znamionach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: naskalne murawy piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: holarktyczna; rzadka.

214

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 5-35 cm, luźno murawowa. Łodyga wzniesiona lub wznosząca się, trójkanciasta, gładka, w podłużne paski. Po­ chwy liściowe rdzawobrązowe lub jasnobrązowe. Blaszki liściowe sztywne, szczeciniaste, nieco rynienkowate, ok. 0,5 mm szerokości, trawiastozielone, błyszczące. Kwiatostan z jednym szczyto­ wym kłosem długości 10-20 mm. Kłos u dołu z 5-10 kwiatami żeńskimi, u góry z męskimi. Plewy rdzawobrązowe, z zielonym grzbietem, u góry błoniasto obrzeżone. Pęcherzyki dłuż­ sze od plew, 4-5 mm długości, odstające lub zbite, brązowe, gładkie, pozbawione nerwów. Słupek z 2 znamionami. Owoc szarobrązowy. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: zabagnione łąki, torfowiska. Rozmieszczenie: Europa (z wyjątkiem skrajnej północy i południa); w rozproszeniu.

215

Turzyca skąpokwiatowa Carex pauciflore

Turzyca strunowa Carex chordorrhiza

Wygląd: roślina trwała, wy­ sokości 5-20 cm, z nadziemny­ mi rozłogami. Łodyga wznie­ siona, u podstawy ulistniona, gładka, tępo trójkanciasta. Pochwy liściowe brązowe. Bla­ szki liściowe do 1 mm szeroko­ ści, równowąskie, słabo rynienkowate. Roślina jednopienna. Kwiatostanem jest jedyny szczytowy kłos długości 0,5-1 cm, u góry z 1-3 męskimi kwiatami, u dołu z 2-5 żeńskimi. Plewy jajowate lub wydłużone, jasnobrązowe, z zielonym grzbietem i białymi brzegami, szybko odpadają­ ce. Pęcherzyki dłuższe od plew, po dojrzeniu słomiastożółte, długości 6-7 mm, z dzióbkiem zaostrzone, gładkie. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: wilgotne wrzosowiska, torfowiska przejściowe i wysokie; na kwaśnych, ubogich glebach torfowych. Rozmieszczenie: półkula pin.: rozproszona.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 5-15 (-30) cm, z długimi nadziemnymi rozłogami, na wierzchołku których wyrasta kwitnąca łodyga. Łodyga wzniesiona, okrągława lub słabo trójkanciasta, gładka. Pochwy liściowe brązowe. Blaszki liściowe sztywne, zaostrzone, płaskie lub rynienkowate, do 1,5 mm szerokości. Kwiatostan bez podsadki, 10-15 mm długości, składający się z 3-5 główkowato skupionych kłosów. Kłosy u dołu z kwiatami męskimi, u góry żeńskimi. Plewy brązowe, biało obrzeżone. Pęcherzyki niewiele dłuższe od plew, szeroko jajowate, brązowe, na brze­ gach gładkie, z dzióbkiem o dwóch ząbkach. Słupek z 2 znamionami. Owoc brązowy. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: torfowiska przejściowe: w zagłębie­ niach i na pływającym kożuchu (ple). Rozmieszczenie: holarktyczna; rzadka.

Turzyca piaskowa Carex arenaria Wygląd: roślina trwała, 15-60 (-75) cm wysokości, z daleko sięgającymi, częściowo roz­ gałęzionymi rozłogami, po­ krytymi przez brązowe, rozło­ żone na włókna liście od­ ziomkowe. Łodyga wzniesio­ na, później zwieszona, na przekroju ostro trójkanciasta, u góry szorstka, tak długa jak liście. Pochwy liściowe brązowe. Blaszki liściowe sztywne, rynienkowate, 2-4 mm szerokości, Kwiatostan kłosowaty: przeważnie pochylony, 3-6 cm długości, skła­ dający się z 4-16 jajowatych kłosów, długość ok. 1 cm. Kłosy dolne z kwiatami żeńskimi środkowe u nasady z żeńskimi, u góry z męs kimi, górny kłos tylko z kwiatami męskimi Plewy wąskie, jajowato lancetowate, zaostrzo ne, żółtawe. Męskie kwiaty z 3 pręcikami Kwiaty żeńskie ze słupkiem o 3 znamionach Pęcherzyki nieco dłuższe od plew, 4-5 mm długości, płasko stożkowate, z szerokimi

216

skrzydełkami na brzegach, z dzióbkiem, źółtobrązowe. Owoc jajowaty, żółtobrązowy i błysz­ czący. Okres kwitnienia: od maja do października. Siedlisko: miejsca piaszczyste, szczególnie na nie zarośniętych wydmach, ale także w lasach sosnowych i na wrzosowiskach; na suchych, luźnych, kwaśnych glebach piaszczystych. Rozmieszczenie: północna, zachodnia i środ­ kowa Europa, zawleczony do Ameryki Północ­ nej, szczególnie na wybrzeżach, niekiedy rów­ nież w głębi lądu; w rozproszeniu. Uwagi: turzyca piaskowa jest nadmorską roś­ liną pionierską, która swymi bardzo długimi rozłogami przyczynia się do utrwalania wydm. Na podobnych siedliskach spotkać można tak­ że turzycę wyciągniętą (Carex extensa), która jednak nie daje rozłogów i woli gleby bardziej zwięzłe i bardziej wilgotne.

217

f

Turzyca Reichenbacha Carex reichenbdchii Turzyca dwustronna Carex disticha Wygląd: roślina trwała, 30-50 (90) cm wysokości, z długim rozłogami. Łodyga wyprosto wana, później łukowato powy ginana, ostro trójkanciasta ku górze szorstka. Pochwy li­ ściowe jasnobrązowe. Blaszki liściowe płaskie szerokości 2-3 mm. Kwiatostan ktosowa­ ty ze szczecinowatą podsaPR o dką, 3-5 cm długości, złożo­ ny z 5-12-jajowatych, częściowo pokrzywio­ nych kłosów. Kłosy zwykle u nasady z kwiata­ mi męskimi, u z góry żeńskimi. Plewy lanceto­ wate, zaostrzone, rdzawobrązowe lub w kolo­ rze słomy. Pęcherzyki trochę krótsze od plew, ok. 5 mm długości, lancetowate, zielone, ze skrzydełkami i dzióbkiem o dwu ząbkach. Słu­ pek z 2 znamionami, owoc żółtobrązowy. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: świetliste, suche lasy sosnowe. Rozmieszczenie: Holandia, Belgia, Francja, Niemcy, spotykana także w Polsce; rzadko.

PR

Wygląd: roślina trwała, (15-) 30-60 (-100) cm wysokości, z długimi podziemnymi rozło­ gami. Łodyga wzniesiona, do połowy ulistniona, u góry ost­ ro trójkanciasta, szorstka. Po­ chwy liściowe brązowe. Blaszki liściowe na brzegach ostre, płaskie lub rynienkowate, 2-4 mm szerokości. Kwia­ tostan ktosowaty, 3-7 cm dłu­ gości, składający się z ponad 20 ktosów. Dol­ ne i górne kłosy przeważnie wyłącznie z kwia­ tami żeńskimi, środkowe z męskimi. Plewy zaostrzone, żółtobrązowe. Pęcherzyki nie­ wiele dłuższe od plew, jajowate, brązowe, prawie bez skrzydełek, prawie bez szypułek, z dzióbkiem o dwóch ząbkach. Słupek z 2 zna­ mionami. Owoc oliwkowozielony lub brązowy. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: zabagnione łąki i brzegi wód. Rozmieszczenie: północna, zachodnia i środ­ kowa Europa; w rozproszeniu.

* i£

Turzycowate

hł\

m Mi* ' 1

^

Turzyca drżączkowata Carex brizoides

KW

PR

Wygląd: roślina trwała, 25-60 (-100 cm) wyso­ kości. Kłącze długie, płożące się. Łodyga po­ czątkowo wzniesiona, później łukowato wygię­ ta, wiotka, u góry szorstka, na przekroju ostro trójkanciasta, w okresie kwitnienia przeważnie krótsza od liści, u podstawy objęta jasnobrązowymi bezlistnymi pochwami. Blaszki liścio­ we trawiastozielone, zasostrzone, wiotkie, często zwisające, 1,5-3 mm szerokości, płas­ kie lub rynienkowate, na brzegach i nerwie środkowym szorstkie. Kwiatostan ktosowaty, 2-4 cm długości, składający się z 4-8 (-16) mniej lub bardziej gęsto ustawionych ktosów. Wszystkie ktosy jednakowe, 8-9 mm długości, przeważnie trochę skrzywione, u podstawy

218

z kwiatami męskimi, u góry z żeńskimi. Plewy wąsko wydłużone lub jajowate, dość tępe, 1,5 mm szerokości, biatawo połyskujące, z zielo­ nym grzbietem, później żółtawe. Kwiaty męs­ kie z 3 pręcikami, żeńskie ze słupkiem o 2 znamionach. Pęcherzyki zielone lub żół­ tawe, wąsko lancetowate, odstające, wyraźnie dtuższe od plew, 3(-4) mm długości, 1 mm szerokości, silnie ścieśnione, z dzióbkiem, do wierzchołka wąsko oskrzydlone, niewyraźnie unerwione. Owoc wydłużony lub jajowaty, pła­ ski, długości do 2 mm, ok.1 mm szerokości. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: wilgotne lasy liściaste, olsy, brzegi lasów i polany; na glebach z wodą stagnującą lub podsiąkającą. Rozmieszczenie: w środkowej i zachodniej Eu­ ropie; występuje sporadycznie lub często. Uwagi: turzyca drżączkowata występuje niekiedy płatami. Niegdyś używano jej w tapicerce jako „trawy morskiej" zamiast prawdzi­ wej zostery morskiej (Zostera marina) do wy­ pełniania materaców i wyściełania mebli.

•HI

219

Camx cunata

Carex cunula

Wygląd: roślina trwała, 30-60 cm wysokości, z rozłogami. Łodyga wzniesiona lub łu­ kowato wygięta, tępo trójkanciasta. Pochwy liściowe jasnobrązowe. Blaszki liś­ ciowe płaskie, wiotkie, 1-2 mm szerokości, tak długie jak łodyga. Kwiatostan kłosowaty, 1,5-3 cm długości, złożony z 3-7-jajowatych kłosów. Kłosy u nasady z kwiatami męskimi, u góry z żeńskimi. Plewy jasnobrą­ zowe z zielonym grzbietem. Pęcherzyki dłuż­ sze od plew, w górnej połowie oskrzydlone, 2-3 mm długości, zielone lub jasnobrązowe, zwykle zwężające się w dwuząbkowy dzióbek. Słupek z 2 znamionami, owoc brązowy. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: w świetlistych lasach liściastych, na brzegach lasów i na półsuchych murawach. Rozmieszczenie: środkowa Europa, Słowacja, Siedmiogród; rzadko.

Wygląd: roślina trwała, wyskości 5-30 cm, gęstodarniowa, u podstawy z płaszczem zeszłorocznych liści. Łodyga przeważnie pokrzywiona, u podstawy ulistniona, trójkanciasta, gładka. Dolne pochwy liściowe żółtobrązowe. Blaszki liściowe szczeciniaste, na wie­ rzchołku, przeważnie obuma­ rłym, pokrzywione, 1,5-2,5 mm szer. Kwiatostan główkowaty, 1-2 cm dł„ złożony z 5-6 kłosów. Kłosy u nasa­ dy z kwiatami żeńskimi, u góry z męskimi. Ple­ wy tępe, na wierzchołku szczeciniaste, brązowe, z zielonym grzbietem. Pęcherzyki 5^B mm dł., żółtawozielone lub brązowe, z dwoma wystają­ cymi krawędziami i długim dwuząbkowym dzió­ bkiem. Oś kłoska wystająca z pęcherzyka. Słu­ pek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: murawy i piarżyska; piętro alpejskie. Rozmieszczenie: góry Europy; często.

Carex baldensis

Wygląd: Roślina trwała, 10-40 cm wysokości. Kłącze tworzące luźniejsze lub gęste darnie. Łodyga sztywno wzniesiona, tylko u podstawy ulistniona, gładka, na przekroju niewyraźnie trójkanciasta. Liście szarozielone, ścieśnione, zarówno krótsze jak i dłuższe od łodygi, 2-4 mm szerokości, płaskie lub złożone fatdowato, na brzegach szorstkie, na wierzchołku zwinię­ te. U nasady kwiatostanu odchodzi 2-5 liściowatych, do 5 cm długości, poziomo odstają­ cych podsadek kwiatostanowych. Kwiatostan główkowaty, do 1,5 cm długości, o średnicy do 2,5 cm, składający się z 3-9 gęsto stłoczonych kłosów. Wszystkie kłosy jednakowe, białawe, do ok. 1cm długości, 4 mm szerokości, jajo­

220

wate, wielokwiatowe, u nasady z kwiatami żeńskimi, u góry z męskimi. Plewy podługowato-trójkątne lub jajowate, przeważnie zaost­ rzone, białawe z zielonym grzbietem, 3-nerwowe. Męskie kwiaty z 3 pylnikami, żeńskie z jednym słupkiem o 3 znamionach. Pęcherzy­ ki ciemnobrązowe, wydłużone, tępe, trójkanciaste, 4-5 mm długości, bez dzióbka, du­ żo krótsze od plew, wielonerwowe. Przedłużo­ na oś kłoska wystaje niekiedy z pęcherzyka. Owoc w zarysie jajowaty, ostro trójkanciasty z zaklęśniętymi ściankami bocznymi. Okres kwitnienia: od (maja) czerwca do sierp­ nia. Siedlisko: słoneczne kamieniste murawy, na piargach wapiennych lub dolomitowych na ka­ mienistych, suchych zboczach w piętrze subalpejskim. Rozmieszczenie: dość rozprzestrzeniona w południowych Alpach, również, choć rzadko, w centralnych i północnych Alpach. Uwagi: rośliny te, jako jedyne z turzyc, bywają niekiedy zapylane przez chrząszcze.

Carex otrubae

Wygląd: roślina trwała, 30-60 cm wysokości. Kłącze silne, tworzące gęste darnie. Łodyga mocna, sztywno wzniesiona, u podstawy oto­ czona jasnobrązowymi nie rozpadającymi się pochwami liściowymi, na przekroju ostro trójkanciasta, ku górze ostra na kantach. Blaszki liściowe przeważnie jasnozielone, gdy suche - szarozielone, płaskie, przeważnie krótsze od łodygi, do 7 mm szerokości, na brzegach szor­ stkie, zwężające się w trójkanciasty wierzcho­ łek. Języczek liściowy 10—15 mm długości, dłu­ ższy niż szerszy. Kwiatostan kłosokształtny, wydłużony lub stożkowaty, 2-6 mm długości, składający się z 5-10 kłosów, zielony lub jas-

nobrązowy. Podsaaki kłosów tak długie lub dłuższe jak ich kłosy. Kłosy jajowate, wielo­ kwiatowe, u nasady z kwiatami żeńskimi, u gó­ ry z męskimi. Plewy podłużnie jajowate, jasnobrązowe, z zielonym grzbietem, ok. 3 mm długie. Męskie kwiaty z 3 pręcikami, żeńskie ze słupkiem o 2 znamionach. Pęcherzyki dłuż­ sze od plew, zielone lub jasnobrązowe, błysz­ czące, 5-6 mm długości, ok. 2,5 mm szeroko­ ści, równomiernie zwężające się w dzióbek o 2 ząbkach, gładko-wypukłe. Owoc w zarysie jajowaty, ok. 2 mm długości, 1,5 mm szeroko­ ści, błyszczący, jasnobrązowy. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: na bagnach, olsach i mokrych łąkach, na glebach, przepuszczalnych, żyznych. Rozmieszczenie: Europa, północna Afryka, Az­ ja; w rozproszeniu. Uwagi: podobna, turzyca lisia (C. vulpina) ma języczki liściowe długości 7-15 mm, szersze niż dłuższe. Liście jasnozielone, dolne pochwy liściowe bardzo ciemne i silnie postrzępione na włókna, łodygi ze skrzydełkami.

Turzyca ścieśniona Carex spicata

Turzyca rozsunięta Carex dimsla

Wygląd: Roślina trwała, wyso­ kości 20-60 (-100) cm, zbitodarniowa. Łodyga sztywno wzniesiona, trójkanciasta, na * <£ ( | | li} kantach szorstka ku górze. ^ A ™ Pochwy liściowe purpurowe lub czarnobrązowe, włóknis­ te. Blaszki liściowe płaskie lub rynienkowate, 2-4 mm szerokości. Języczek liściowy 2-4 razy tak długi jak szeroki, rozszczepiony. Kwiatostan kłosowaty z krótką podsadką, 2-3 (-5) cm dłu­ gości, składający się z 5-10 bardzo ściśle ustawionych kłosów. Kłosy u nasady żeńskie, u góry męskie. Plewy brązowe. Pęcherzyki u nasady gąbczasto zgrubiałe, do 6 mm długo­ ści, z dzióbkiem długości 1,5 mm, na koniec rozszczepionym. Słupki o 2 znamionach. Owoc jasnobrązowy. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: brzegi lasu, zarośla, brzegi dróg. Rozmieszczenie: półkula północna; często.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 20-200 cm, zbitodarniowa. Łodyga wiotka, prze­ ważnie ostro trójkanciasta, na kantach szorstka ku górze. Pochwy liściowe ciemnobrą­ zowe, włókniste. Blaszki liś­ ciowe płaskie, 2-3 mm szero­ kości. Języczek liściowy niewiele dłuższy niż szerszy, nie rozszczepiony. Kwiato­ stan kłosowaty, częściowo z długą podsadką, 5-8 (-10) cm długości, skła­ dający się z 6-8 luźno stojących kłosów. Kłosy z kwiatami żeńskimi ustawionymi na dole, a męskimi ponad nimi. Plewy białawe lub jasnobrązowe. Pęcherzyk nie zgrubiały gą­ bczasto, z dzióbkiem długości 1 mm, skośnie odstającym, nie rozszczepionym. Słupek z 2 znamionami. Owoc długości 2-2,5 mm. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: świetliste lasy liściaste, zarośla. Rozmieszczenie: półkula północna.

222

223

Turzyca najeżona Carex pairaei

Wygląd: roślina trwała, 20-60 (-90) cm wyso­ kości, darniowa, bez rozłogów. Łodyga sztyw­ no wzniesiona lub wznosząca się, tępo trójkanciasta, szorstka na kantach ku górze. Po­ chwy liściowe włókniste, czarnobrązowe. Bla­ szki liściowe płaskie lub trochę rynienkowate, 2(-3) mm szerokości, trawiastozielone, na brzegach i nerwie środkowym szorstkie. Języ­ czek liściowy prawie tak długi jak szeroki, białoobrzeżony. Kwiatostan kłosowaty, wydłu­ żony, 2-3 cm długości, składający się z 4-6 przeważnie gęsto skupionych kłosów. Kłosy jednakowe, skąpokwiatowe, z kwiatami żeńs­ kimi u dołu, a męskimi powyżej. Najniższe kłosy niekiedy z podsadką do 5 cm długości.

Plewy przeważnie czerwonobrązowe. Kwiaty męskie z 3 pręcikami, żeńskie ze słupkiem o 2 znamionach. Pęcherzyki dłuższe od plew, po dojrzeniu ciemnoczerwone, u nasady nie zgrubiałe gąbczasto, z dzióbkiem długości 0,7 mm, szorstkim na brzegach, po dojrzeniu roz­ szczepionym. Owoc czterokątny, 1,7-2 mm długości. Okres kwitnienia: maj do czerwca. Siedlisko: poręby, drogi leśne, brzegi lasów, rowy; na żyznych, kamienistych lub piaszczys­ tych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, czę­ ściowo także w Azji; zawleczony do Ameryki Północnej Ameryki; tylko w rozproszeniu. Uwagi: Carex pairae (C. muricata ssp. lampocarpa) swego czasu była zaliczana z turzycą ścieśnioną (C. spicata) i turzycą rozsuniętą (C. divulsa) do grupy Muricata. Te trzy wymienio­ ne gatunki są bardzo trudne do rozróżnienia. Ważną cechą systematyczną jest kształt języ­ czka liściowego i występownie lub brak gąb­ czastego zgrubienia u nasady pęcherzyka.

Turzyca tunikowa Carex appropinquata

Turzyca prosowa Carex paniculata

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 40-80 (-100) cm, gęstodarniowa. Łodyga wzniesio­ na, u podstawy ulistniona, os­ tro trójkanciasta, szorstka. Pochwy liściowe włókniste, czarnobrązowe. Blaszki liś­ ciowe szorstkie, płaskie lub rynienkowate, 2-3 mm sze­ rokości, przeważnie żółto­ zielone. Kwiatostan wiechowaty, 4-8 cm długości, z licz­ nymi kłosami na wzniesionych gałązkach. Kło­ sy skąpokwiatowe, u dołu z kwiatami żeński­ mi, u góry z męskimi. Plewy zaostrzone i czer­ wonobrązowe. Pęcherzyki matowe, z wyraźny­ mi nerwami, ciemnobrązowe, skośnie odstają­ ce i z dzióbkiem o 2 ząbkach. Słupek z 2 zna­ mionami, owoc żółtobrązowy. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: torfowiska niskie, bagienne łąki, olsy. Rozmieszczenie: północna i środkowa Europa, Azja; w rozproszeniu.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 40-100 cm, gęstodarniowa. Łodyga wzniesiona, u na­ sady ulistniona, ostro trójkan­ ciasta, szorstka. Pochwy liś­ ciowe, niewłókniste. Blaszki liściowe na brzegach szors­ tkie, płaskie, szerokości 3-6 mm, szarozielone. Kwiatostan luźno wiechowaty, 5-10 cm długości, z odstającymi, wy­ dłużonymi gałązkami z liczny­ mi kłosami. W kłosach kwiaty żeńskie u dołu, męskie u góry. Plewy zaostrzone, jasnobrązowe, biało obrzeżone. Pęcherzyki błyszczące, z niewyraźnymi nerwami, 2,5-3 mm długości, brązowe, skośnie odstające, z dzióbkiem o 2 ząbkach. Słupek z 2 znamionami. Owoc żółtobrązowy. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: torfowiska źródliskowe, olsy. Rozmieszczenie: Europa (brak na północy), Wyspy Kanaryjskie, Maroko, Azja Mniejsza.

224

225

Carex ovalis

Turzyca gwiazdkowa Carex echinała

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 20-70 cm, gęstodarniowa. Łodyga sztywno wzniesiona, tylko u dołu ulistniona, ku górze ostro trójkanciasta i nieco szorstka. Po­ chwy liściowe jasnobrązowe, włókniste. Blaszki liściowe o szorstkich brzegach, płas­ kie lub rynienkowate, 2-3 mm szerokości. Kwiatostan kłosowaty, rzadko główkowaty, 2-4 cm długości, składający się z 3-7 (9) ciasno stojących, jajowatych kłosów. Kłosy u dołu z kwiatami męskimi, u góry z żeńskimi. Plewy zaostrzone, jasnobrązowe, biało obrzeżone z zielonym grzbietem. Pęcherzyki prawie tak dłu­ gie jak plewy, jajowate, żółtobrązowe, otoczone skrzydełkami, z dzióbkiem o 2 ząbkach, słupek z 2 znamionami. Owoc brązowy i błyszczący. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: ubogie murawy, wilgotne pastwiska. Rozmieszczenie: rozprzestrzeniona; częsta.

Wygląd: roślina trwała, wy­ sokości 5-30 (-90) cm, tworzą­ ca luźne darnie. Łodyga wznie­ siona, tylko u dołu ulistniona, tępo trójkanciasta. Pochwy li­ ściowe szarobrązowe. Blaszki liściowe sztywne, płaskie lub rynienkowate, 1-2 mm szer., krótsze od łodygi. Kwiatostan kłosowaty, 1,5-3 cm długości, składający się z kłosów niezbyt od siebie oddalonych. Kłosy prawie kuliste, u nasady z męskimi, u góry z 5-7 żeńskimi kwiatami. Plewy brązowe, z zielonym grzbietem, błoniasto obrzeżone. Pęcherzyki dłu­ ższe od plew, zielone lub żółtobrązowe, po doj­ rzeniu gwiazdkowato odstające, z dzióbkiem, o 2 ząbkach. Słupek brązowy. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: na zabagnionych łąkach, torfowi­ skach źródliskowych i niskich. Rozmieszczenie: szeroko rozprzestrzeniona; częsta.

Pol. Carex cuda Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 20-45 (-60)cm, tworząca gęste darnie, częściowo z rozłogami. Łodyga sztywna, wzniesiona, tylko u dołu ulist­ niona, szorstko trójkanciasta, ostro szorstka u góry. Pochwy liściowe szarobrązowe. Bla­ szki liściowe ku górze na brzegach szorstkie, płaskie, miękkie, 2-3 (-4) mm sze­ rokości, szarozielone. Kwia­ tostan kłosowaty, wydłużony, 3-5 cm długości, składający się z 3-6 siedzących, przeważnie zbliżonych do siebie kłosów. Kłosy 5-8 mm długości, 7-18-kwiatowe, u dołu z kwiatami męskimi, a u góry żeńskimi. Plewy mniej lub bardziej zaostrzone, szeroko jajowate, szarobiałe, z zielonym grzbietem. Męskie kwiaty z 3 pręcikami, żeńskie ze słupkiem o 2 zna­ mionach. Pęcherzyki dłuższe od plew, 2-2,5 mm długości, odstające ku górze, szeroko ja­ jowate, żółtozielone, bez skrzydełek, z bardzo

226

krótkim, na brzegach trochę szorstkim, nie rozszczepionym dzióbkiem, wyraźnie uner­ wionym. Owoc jajowaty, żółtobrązowy, 1,5 mm długości. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: torfowiska niskie, żródliskowe i śródwydmowe, torfianki, zabagnione niecki, mokre łąki, bagna leśne, brzegi wód; na mok­ rych, kwaśnych glebach bagiennych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie (czę­ ściowo brak na południu), w północnej Azji, Ameryce, na Nowej Gwinei, w Australii; dość częsta. Uwagi: podobna do niej jest turzyca brunatna (Carex bunescens), niezbyt częsty gatunek al­ pejskich torfowisk niskich. W odróżnieniu od C. curta ma brązowo zabarwione plewy (na­ zwa!), kłosy 3-5 mm długości i małe, brązowe pęcherzyki (1,5-2 mm) z wyraźnie rozwi­ niętym, głęboko rozszczepionym dzióbkiem.

227

Turzyca rzadkokłosa Carex remota

Wygląd: roślina trwała, 30-70 (-100) cm wyso­ kości, tworząca gęste darnie. Łodyga wiotka, zwieszająca się łukowato, dzięki długim przy­ sadkom sprawia wrażenie, że jest ulistniona do samej góry, ostro trójkanciasta. Pochwy liściowe brązowe. Blaszki liściowe wiotkie, płaskie lub nieco rynienkowate, do 2 mm sze­ rokości, jasnozielone. Kwiatostan kłosowato wydłużony, 10-20 cm długości, składający się z 6-9, częściowo daleko od siebie odsu­ niętych, siedzących kłosów. Kłosy jednakowe, 4—10 mm długości, u dołu męskie, u góry żeńskie, z bardzo długimi, liściowatymi, wiot­ kimi przysadkami kwiatostanowymi. Plewy szeroko jajowate, zaostrzone, białe lub brązo­

wawe, z zielonym grzbietem. Kwiaty męskie z 3 pręcikami. Kwiaty żeńskie ze słupkiem o 2 znamionach. Pęcherzyki dłuższe od plew, 2,5-3,5 mm długości, odstające ku górze, lan­ cetowate, żółtozielone, spłaszczone, z krót­ kim, po brzegach szorstkim dzióbkiem o 2 zą­ bkach, wyraźnie żyłkowanym. Owoc jajowato spłaszczony, 1,5 mm długości, żółtobrązowy. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: olsy, mieszane lasy liściaste, cienis­ te źródliska, wilgotne drogi leśne, zarośla; na mokrych, żyznych glebach bagniennych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie (brak w Arktyce i częściowo na południu), w północ­ nej Afryce, częściowo w Azji; sporadycznie lub dość często. Uwagi: ze względu na pojedyncze kłosy, sie­ dzące w kątach między przysadką a osią głó­ wną, turzyca rzadkokłosa jest dobrze roz­ poznawalna z wyglądu. Występuje często w skupieniach i nierzadko spotyka się ją w ru­ nie lasów mieszanych bukowo-grabowych, je­ sionowych lub w olsach.

Turzyca długokłosa Carex elongata

Carex bicolor

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 15-60 (-100) cm, two­ rząca gęste darnie. Łodyga wiotka, wzniesiona lub zwi­ sła, tylko u nasady ulistniona, ostro trójkanciasta, szorstka. Pochwy liściowe jasnobrązowe. Blaszki liściowe wiotkie, na brzegach szorstkie, płas­ kie, 2-6 mm szerokości, tak długie jak łodyga. Kwiatostan kłosowaty, 4-7 mm długości, składający się z (5-) 8-12 ściśle ustawionych kłosów. Kłosy wielokwiatowe, u dołu z kwiata­ mi męskimi, u góry z żeńskimi. Plewy jasnobrązowe, skórzasto obrzeżone. Pęcherzyki lancetowate, odstające, ścieśnione, dłuższe od plew, brązowe, z dzióbkiem o 2 ząbkach. Słupek z 2 znamionami. Owoc żółtobrązowy. Okres kwitnienia: od maja do czewca. Siedlisko: w olsach, na mokrych łąkach. Rozmieszczenie: północna, zachodnia i środ­ kowa Europa, Azja; sporadycznie lub często.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 5-20 cm, luźnodarniowa, o krótkich rozłogach. Ło­ dyga wiotka, częściowo zwisająca, ulistniona tylko u nasady, ku górze kanciasta. Blaszki liściowe wiotkie, płas­ kie, 1-2 mm szerokości, jasnożółte. Najniższa podsadka długa, liściowata, pochwiasta. Kwiatostan pochylony, skła­ dający się z 2-5 siedzących, 5-10 mm długości, palcowato ustawionych kło­ sów. Kłos szczytowy z kwiatami męskimi u na­ sady, a żeńskimi u góry, pozostałe kłosy tylko żeńskie. Plewy czarnoczerwone, z zielonym grzbietem. Pęcherzyki tak długie jak plewy, albo trochę krótsze, długości 2-2,5 mm, jasno­ zielone, bez dzióbka. Słupek o 2 znamionach. Owoc żółtawobrązowy, nakrapiany. Okres kwitnienia: lipiec. Siedlisko: wilgotne miejsca, piarżyska. Rozmieszczenie: okołobiegunowe; rzadko.

228

229

Turzyca sztywna Carex elata Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 20-120 cm, tworząca gę­ ste darnie lub kępy, bez roz­ łogów. Łodyga sztywno wzniesiona, ostro trójkanciasta, ku górze na kantach ost­ ra, tylko u nasady ulistniona. Najniższe pochwy liściowe jasnożółtobrązowe, siatkowało włókniste. Blaszki liściowe szarozielone, płaskie, szero­ kości 3-5 mm, na brzegach bardzo szorstkie. Najniższa podsadka kwiato­ stanu liściowata, nie przekracza długością kwiatostanu, bez pochwy, u nasady z 2 czar­ nymi uszkami. Kwiatostan składa się z 2-6 (-7) siedzących lub krótkoszypułkowych, wzniesionych kłosów. Górne 1-2 (-3) wąsko walcowate, z kwiatami męskimi, dolne walco­ wate z bardzo gęsto stojącymi kwiatami żeńs­ kimi. Plewy czarnobrązowe, z zielonym grzbietem, 2,5-3,5 mm długości. Męskie kwia­ ty z 3 pręcikami, żeńskie ze słupkiem o 2 zna­

mionach. Pęcherzyki wzniesione, owalne, sil­ nie spłaszczone, szarozielone, 3,5-4 mm dłu­ gości, ok. 2 mm szerokości, z krótkim nie rozszczepionym dzióbkiem, na zewnątrz z 5-7 wyraźnymi nerwami. Owoc soczewkowaty, ok. 2 mm długości i 1,5 mm szerokości, żółtobrązowy. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: zabagnione łąki, torfowiska niskie, torfowiska wśród wydmowe, brzegi jezior i strumieni, na glebach o stojącej wodzie, żyznych, gliniastych i mulistych. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie (z wyjątkiem północy i częściowo obszaru śród­ ziemnomorskiego), północna Afryka, Kaukaz; często lub sporadycznie. Uwagi: turzyca sztywna (Carex elata) nierzad­ ko tworzy płaty roślinności w strefie lądowienia zbiorników wód stojących lub powoli pły­ nących. Zwraca uwagę swym kępkowatym wzrostem i dużymi, piętrowo ustawionymi kwiatami.

Carex trinenis

Turzyca pospolita Carex nigra

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 10-40 (-60) cm, z rozło­ gami. Łodyga wzniesiona, u nasady ulistniona, tępo trójkanciasta, gładka. Pochwy liś­ ciowe jasnobrązowe. Blaszki liściowe sztywne, szorstkie, J T T ^ f t K zwinięte, szerokości 2 mm, Okill '' ) s z a r o z i e l o n e ' Najniższa podl l h j j ' l i i sadka liściowata. Kwiatostan •• v i\.'J gęsty, 3-8 prawie siedzących, | y p R % / wzniesionych kłosów. Górne męskimi, dolne 2-4 z żeńskimi. Plewy czerwonobrązowe, z 3-nerwowym, zie­ lonym grzbietem, błoniasto obrzeżone. Pęche­ rzyki 3-5 mm długości, z dzióbkiem, zielone, na zewnątrz uwypuklone, od strony wewnętrz­ nej płaskie, trojnerwowe. Słupek z 2 znamio­ nami. Owoc ciemnobrązowy. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: torfowiska, obniżenia wśród wydm. Rozmieszczenie: atlantyckie wybrzeża Euro­ py; występuje rzadko.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 10-50 (-90) cm, tworzą­ ca darnie. Łodyga sztywna, u podstawy ulistniona, ostro trójkanciasta, ku górze szorst­ ka. Pochwy liściowe brązowe. Blaszki liściowe sztywne, pła­ skie lub poskładane, 1-3 mm szerokości, na brzegach szor­ stkie, szarozielone. Najniższa podsadka liściowata, krótsza od kwiatostanu. Kwiatostan wzniesiony, złożony z 1(-2) kłosa męskiego na szypułce, a poniżej z 2-4 prawie siedzących kłosów żeńskich. Plewy czarne, z zielonym grzbietem. Pęcherzyki dłuższe od plew, zielo­ ne, u góry brązowe, uwypuklone na zewnątrz, od wewnątrz płaskie, słabo unerwione. Słupek o 2 znamionach. Owoc brązowy. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: torfowiska niskie, torfowiska wśród wydm, brzegi rzek. Rozmieszczenie: półkula północna; często.

230

*

Carex acuta

Carex pan/iflora

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 30-150 cm, z rozłogami. Łodyga sztywno wzniesiona, trójkanciasta, szorstka. Dolne pochwy liściowe jasnobrązowe. Blaszki liściowe wiotkie, zwisające, 5-10 mm szerokie, płaskie, z wystającym ner­ wem. Najniższa podsadka liściowata, dłuższa niż kwiato­ stan. Kwiatostan 20 cm długo­ ści trochę zwisający, składa się z 2-4 męs­ kich, a pod nimi (1-) 2-4 żeńskich wąskich kłosów, 3-15 cm długości. Plewy czerwonobrązowe lub czarnobrązowe, z zielonym grzbietem. Pęcherzyki żółtozielone lub brązo­ we, po obu stronach uwypuklone, unerwione, z krótkim, nierozszczepionym dzióbkiem. Słu­ pek o 2 znamionach. Owoc brązowy. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: na brzegach, w mokrych zagłębie­ niach na łąkach i w rowach. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, w pn. Atryce, zach. i pn. Azji; często.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 1-20 cm, gęstomurawowa, z krótkimi rozłogami. Łodyga wzniesiona, trójkan­ ciasta, przeważnie gładka. Pochwy liściowe żóttobrązo­ we lub purpurowobrązowe. Blaszki liściowe sztywne, 2-3 (-4) mm szerokie, płaskie. Najniższa podsadka liściowata, odstająca. Kwiatostan składa się z (2-) 3-4 bardzo ściśle stojących, jajowatych lub kulistych, siedzących, 5-7 mm długich kłosów. Kłosy z żeńskimi kwiatami, tylko najwyższy ma u podstawy kwiaty męskie. Plewy czarne. Pęcherzyki czarne, dłuższe od plew, 3-3,5 mm długie, z bardzo krótkim, 2 ząbkowym dzióbkiem. Słupek o (2-) 3 znamio­ nach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: murawy wysokogórskie, piargi. Rozmieszczenie: Pireneje, Alpy, Kaukaz, Azja Mniejsza; tylko sporadycznie.

Turzyca czarniawa Carex atrata

Turzyca delikatna Carex supina

Wygląd: roślina trwała, wyso^c^o kości 15-30 (-60) cm, gęstoU f ^ darniowa, z bardzo krótkimi rozłogami. Łodyga wzniesio­ na, tylko u podstawy ulistniona, trójkanciasta. Dolne po­ chwy liściowe purpurowe. Blaszki liściowe sztywne, z wystającym nerwem, 3-4 (-9) mm szerokie, jasnozie­ lone. Najniższa podsadka liściowata. Kwiatostan lekko pochylony, składający się z 2-5 (-7) trochę zbliżonych do siebie, wałeczkowatych kłosów 1-2 (-3,5) mm długości, na szypułkach. Kłosy z żeńskimi kwiatami, tylko najwyższy ma u podstawy kwiaty męskie. Plewy czarne. Pę­ cherzyki żóttobrązowe, rzadko czarne, niewie­ le krótsze od plew, 3,5-5 mm długości, z krót­ kim dzióbkiem. Słupek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: wysokogórskie murawy naskalne. Rozmieszczenie: w górach Eurazji; rzadko.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 5-20 (-30) cm, z długimi rozłogami. Łodyga sztywno wzniesiona, cienka, tępo trój­ kanciasta, u góry szorstka. Pochwy liściowe purpurowe. Blaszki liściowe płaskie, wzniesione, 1-1,5 mm sze­ rokie. Najniższa podsadka liściowata. Kwiatostan 10-20 (-30) mm długości, składający się z 2-4 siedzących, wznie­ sionych kłosów. Najwyższy kłos wąsko walco­ waty z kwiatami męskimi, pozostałe okrągławe z 3-5 żeńskimi kwiatami. Plewy brązowe, z zielonym grzbietem. Pęcherzyki dłuższe od plew, brązowe, błyszczące, trójkanciaste, uwypuklone, z dzióbkiem, nagie. Słupek o 3 znamionach, szarobrązowy. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: suche murawy, lasy sosnowe; na glebach piaszczystych i kamienistych. Rozmieszczenie: okołobiegunowe; rzadko.

A

232

233

Turzyca pigułkowata Carex pilulifera

Turzyca filcowata Carex tomentosa

Wygląd: roślina trwała, wy­ sokości 10-40 (-80) cm, two­ rząca darnie. Łodyga wzniesio­ na lub zwisła, ostro trójkanciasta, u nasady ulistniona. Najni­ ższe pochwy liściowe żółtobrązowe lub czerwone, siatkowato włókniste. Blaszki liściowe pła­ skie lub rynienkowate, wiotkie, 2-3 mm szerokości. Najniższa podsadka krótka, liściowata. Kwiatostan 15-20 mm długości, złożony z 3-5 siedzących, wzniesionych kłosów, Najwyższy walcowaty, z kwiatami męskimi, po­ zostałe kuliste, skupione, z kwiatami żeńskimi. Plewy brązowe, białoobrzeżone. Pęcherzyki dłu­ ższe od plew, szarobiałe lub zielonkawe, z krót­ kim dzióbkiem, krótkoowłosione. Słupek o 3 zna­ mionach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: ubogie murawy, wrzosowiska; unika wapnia w podłożu. Rozmieszczenie: prawie cała Europa; często.

Wygląd: roślina trwała, wy­ sokości (10-) 20-50 cm, z roz­ łogami. Łodyga sztywno wznie­ siona, u podstawy ulistniona, tępo trójkanciasta. Pochwy li­ ściowe czerwonobrązowe. Bla­ szki liściowe płaskie, sztywno wzniesione, 1,5-2 mm szeroko­ ści. Najniższa podsadka liścio­ wata. Kwiatostan 2-5 cm długości, złożony z 2-3 wznie­ sionych kłosów. Najwyższy wy­ dłużony, krótkoszypułkowy, z kwiatami męskimi, pozostałe okrągławe, siedzące, z kwiatami żeń­ skimi. Najniższy kłos odstawiony, Plewy czerwo­ nobrązowe, z wystającym grzbietem. Pęcherzyki dłuższe od plew, jasnozielone, z krótkim dziób­ kiem, wełnisto owłosione. Słupek o 3 znamio­ nach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od kwietnia do lipca. Siedlisko: w kwaśnych młakach niskoturzycowych, w łęgach. Rozmieszczenie: Europa, Kaukaz, Syberia.

Turzyca wrzosowiskowa Carex ericetowm

Turzyca pagórkowata Carex montana

§

Wygląd: roślina trwała, wyso-

KW

kości 5-20 (-40) cm, tworząca / - ^ darnie. Łodyga wzniesiona, u podstawy ulistniona, tępo trójkanciasta. Pochwy liścio­ we żółte, purpurowo nabiegłe. Blaszki liściowe sztywne, \ płaskie, 2-3 (-3,5) mm szero­ kości, szarozielone. Najniż­ sza podsadka 1-2 mm długo­ ści, brązowo skórzasta. Kwia­ tostan 15-30 mm długości, złożony z "2-4 skupionych, prawie siedzących, wzniesionych kłosów. Najwyższy z kwiatami męskimi, pozostałe z żeńskimi, Plewy tępe, brązowe, skórzasto obrzeżone, z przodu częs­ to orzęsione. Pęcherzyki kuliste, szarozielone, z krótkim dzióbkiem, krótko owłosione. Słupek o 3 znamionach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od marca do maja. Siedlisko: wrzosowiska, suche lasy sosnowe. Rozmieszczenie: Europa (brak na północy i nad Morzem Śródziemnym), Azja.

234

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 6-30 cm, gęstodarniowa. Łodyga miękka lub zwisa­ jąca, tępo trójkanciasta. Najniższe pochwy liściowe czerwone. Blaszki liściowe miękkie, u góry szorstkie, pła­ skie, 1,5-2 mm szerokości, ja­ snozielone. Najniższa pod­ sadka z liściowatym wierz­ chołkiem, pozostałe plewiaste. Kwiatostan długości do 4 cm, złożonych z 2-4 siedzących, wzniesio­ nych kłosów. Najwyższy z kwiatami męskimi, pozostałe kuliste, z kwiatami żeńskimi. Najniż­ szy kłos odstawiony. Plewy czarnobrązowe. Pęcherzyki dłuższe od plew, zielone, z krótkim dzióbkiem, gęsto pokryte kosmkami. Słupek o 3 znamionach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od marca do maja. Siedlisko: świetliste lasy liściaste, suche łąki górskie. Rozmieszczenie: Europa, Azja; często.

235

Turzyca cienista Carex umbrosa

Turzyca wiosenna Carex caryophyllea

Wygląd: roślina trwała, wy­ sokości 30-45 cm wysokości, gęstodarniowa. Łodyga wzniesiona lub łukowato zgięta, u nasady ulistniona, tę­ po trójkaciasta, szorstka. Najni­ ższe pochwy liściowe czarnobrązowe, włókniście po­ strzępione. Blaszki liściowe na brzegach ostre, szorstkie, płas­ kie, 2 mm szerokości, pod ko­ niec dłuższe od łodygi. Najniższa podsadka czę­ ściowo liściowata, pozostałe zawsze plewiaste. Kwiatostan do 3 mm długości, składający się z 2-4 siedzących, wzniesionych kłosów. Górny kłos tylko z kwiatami męskimi, pozostałe z żeńs­ kimi. Plewy czerwonobrązowe, z zielonym wy­ stającym grzbietem. Pęcherzyki dłuższe od plew, zielone z krótkim dzióbkiem, owłosione. Słupek o 3 znamionach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: lasy liściaste, murawy górskie. Rozmieszczenie: zachodnia i środkowa Europa.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 5-30 cm, o krótkich rozPR togach. Łodyga wzniesiona, u nasady ulistniona, tępo trójkanciasta. Pochwy liściowe jasnobrązowe lub szarobrązowe, prawie nie postrzę­ pione. Blaszki liściowe pła­ skie, krótsze niż łodyga, sze­ rokości 1,5-2 mm, odgięte. Najniższa podsadka plewiasta, z krótką pochwą. Kwiatostan 2-3 cm długo­ ści, składający się z 2-4 gęsto ustawionych, wzniesionych kłosów. Najwyższy kłos z męs­ kimi kwiatami, pozostałe z żeńskimi. Plewy czerwonobrązowe lub jasnobrązowe, z zie­ lonym wystającym grzbietem. Pęcherzyki 4-5 mm długości, jasnobrązowe, z krótkim dziób­ kiem, krótkoowłosione. Słupek o 3 znamio­ nach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od marca do maja. Siedlisko: półsuche i ubogie murawy. Rozmieszczenie: prawie cała Europa; częsta.

Turzyca niska Carex humilis

Turzyca palczasta Carex digitata

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 2-15 cm, tworząca pierścieniowate darnie. Łodyga u nasady ulistniona, słabo trójkanciasta, przeważnie krótsza od liści. Pochwy li­ ściowe czerwonobrązowe, siatkowate włókniste. Blaszki liściowe sztywne, na brze­ gach szorstkie, szerokie 1-2 mm, szarozielone. Kwiatostan luźny, składający się z 3-5 szypułkowych, wzniesionych kłosów. Najwy­ ższy kłos z kwiatami męskimi, pozostałe z żeńskimi. Kłosy żeńskie z dużą pochwowatą podsadka. Plewy brązowe, z zielonym grzbie­ tem, biało obrzeżone. Pęcherzyki 2,5-3 mm długości, żółtozielone lub czerwonobrązowe, z niewyraźnym dzióbkiem, krótko owłosione. Słupek o 3 znamionach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od marca do maja. Siedlisko: suche murawy, świetliste lasy. Rozmieszczenie: prawie cała Europa częsta.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 10-40 cm, darniowa. Ło­ dyga wzniesiona, miękka. Po­ chwy liściowe purpurowe. Blaszki liściowe tęgie, na brzegach szorstkie, płaskie, 2-4 cm szerokości. Kwiato­ stan luźny, składający się z 3-5 prawie siedzących lub szypułkowych, wzniesionych kłosów. Najwyższy kłos z kwiatami męskimi, pozosta­ łe z 5-10 kwiatami żeńskimi. Podsadki pochwowato obejmują osadki palczasto ustawio­ nych kłosów żeńskich długości 1,5-3 cm. Ple­ wy czerwonobrązowe, z zielonym grzbietem, biało obrzeżone, z ząbkiem. Pęcherzyki trójkanciaste, jasnozielone lub jasnobrązowe, z krótkim dzióbkiem, krótko owłosione. Słupek o 3 znamionach. Owoc ostro trójkanciasty. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: lasy liściaste i mieszane iglaste. Rozmieszczenie: prawie cała Europa; częsta.

236

237

Turzyca ptasie łapki Carex omithopoda Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 5-25 cm, tworząca dar­ nie. Łodyga wzniesiona lub pokrzywiona. Pochwy liścio­ we jasnobrązowe lub pur­ purowe. Blaszki liściowe tę­ gie, płaskie, na brzegach szo­ rstkie, 2-3 H) mm szero­ kości, z nerwami, jasnozie­ lone. Najniższa podsadka kró­ tka, pochwowata, szczecinowata. Kwiatostan długości 10-20 cm, złożony z 3-5 palczastych, skupionych kłosów. Najwyższy kłos siedzący, z kwiatami męskimi, pozostałe szypułkowe, luźne, z 2-6 żeńskimi kwiatami. Plewy brązowe, z zielonym wystającym grzbietem, biało obrzeżone. Pęche­ rzyki dłuższe od plew, trójkanciaste, z cienkim dzióbkiem, krótko owłosione. Słupek o 3 znamionach. Owoc ostro trójkanciasty. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: suche lasy, półsuche murawy. Rozmieszczenie: Europa; w rozproszeniu.

Turzyca nitkowata Carex lasiocarpa KW

Wygląd: roślina trwała, wy­ sokości 30-60 (100) cm, z roz­ łogami. Łodyga cienka, szty­ wno wzniesiona, tępo trójkanciasta lub okrągła. Najni­ ższe pochwy liściowe bez bla­ szek, brązowe, o siatkowatych PR włóknach. Blaszki liściowe sztywne, na brzegach szorst­ kie, rynienkowate lub zwinięte, 1-2 mm szerokości, szarozielo­ ne. Najniższa podsadka liściowata, dłuższa od kwiatostanu. Kwiatostan długości do 15 cm, składający się z 2-6 oddalo­ nych od siebie, siedzących, wzniesionych kłosów. Górne 1-3 z kwiatami męskimi, pozo­ stałe z żeńskimi. Plewy ciemnobrązowe, szydlasto zaostrzone. Pęcherzyki odstające, z dziób­ kiem, krótko owłosione. Słupek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: torfowiska, rowy. Rozmieszczenie: półkula północna; rozporoszona.

Turzyca owłosiona Carex hirta

Wygląd: roślina trwała, 20-60 (-100) cm wyso­ kości. Kłącze z długimi rozłogami. Łodyga wzniesiona, tępo trójkanciasta, ulistniona. Naj­ niższe pochwy liściowe bez blaszek, brązowe lub purpurowe, słabo siatkowało włókniste, owłosione. Blaszki liściowe szarozielone lub trawiastozielone, płaskie lub trochę rynienko­ wate, 3-6 mm szerokości, owłosione, na brze­ gach szorstkie, zwężające się do wierzchołka. Podsadki o długich pochwach, liściowate, przeważnie dłuższe od kwiatostanu. Kwia­ tostan luźny, składający się z 3-9 wznie­ sionych kłosów siedzących lub na długich szypułkach. Górne 1-3 kłosy wąsko walcowate, z kwiatami męskimi, dolne jajowate lub krótko

238

walcowate, z kwiatami żeńskimi. Plewy brązo­ we, 4-8 mm długie, z zielonym wystającym grzbietem i ostrym wierzchołkiem. Męskie kwia­ ty z 3 pręcikami, żeńskie ze słupkiem o 3 zna­ mionach. Pęcherzyki skośnie odstające, jajowa­ te, żółtozielone lub brązowe, 5-8 mm długości, ok. 2 mm szerokości, równomiernie owłosione, stopniowo zwężające się w długi dzióbek o 2 zą­ bkach, podłużnie unerwione, Owoc odwrotnie jajowaty i trójkanciasty, ok. 2,3 mm długości, 1,5 mm szerokości, żółtobrązowy. Okres kwitnienia: od kwietnia do lipca. Siedlisko: drogi, zarośla, brzegi rzek, luźno po­ rośnięte łąki i pastwiska, rowy. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, pół­ nocnej Afryce, Azji Mniejszej, zawleczona do Ameryki Północnej; często spotykana. Uwagi: C.hirta należy do najczęstszych ga­ tunków turzyc. Ten ciepłolubny gatunek wystę­ puje na glebach żyznych, słabo próchnicznycn, piaszczystych. Nierzadko pojawiają się rośliny o nagich zarówno liściach jak i łodygach, z owłosionymi pęcherzykami (f. hirteaformis).

239

Turzyca orzęsiona Carex pilosa

Turzyca biała Carex alba

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 20-50 cm, z rozłogami. Łodyga sztywno wzniesiona, u podstawy ulistniona, słabo trójkanciasta. Dolne pochwy liściowe bez blaszek, czerwonobrązowe. Blaszki liściowe zgięte, płaskie, 4-10 mm sze­ rokości, na brzegach z długi­ mi rzęskami, ciemnozielone. Podsadki krótkie, liściowate, z długimi pochwami. Kwia­ tostan 10-20 cm długości, składający się ze wzniesionych kłosów na długich szypułkach. Najwyższy kłos z męskimi, a 2-4 dolne z więcej niż 6 żeńskimi kwiatami. Plewy brązowe, 4-5 mm długości, z zielonym wystającym grzbietem. Pęcherzyki dłuższe od plew, zielone lub brązo­ we, nagie, z dzióbkiem o 2 ząbkach. Słupek o 3 znamionach. Owoc żółtobrązowy. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: mieszane lasy liściaste. Rozmieszczenie: głównie wchodnia Europa.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 10-30 (-40) cm, z roz­ łogami. Łodyga sztywno wzniesiona, tępo trójkancia­ sta. Najniższe pochwy liś­ ciowe żółtobrązowe. Blaszki liściowe miękkie, na brze­ gach szorstkie, płaskie lub szczecinowato zwinięte, 1-1,5 mm szerokości. Podsadki bez blaszek, białoskórzaste po­ dobnie jak plewy, z zielonym wystającym grzbietem. Kwiatostan składający się z 2-4 nieco od siebie odsuniętych, wznie­ sionych kłosów na szypułkach. Najwyższy kłos z kwiatami męskimi, pozostałe z 3-6 kwiatami żeńskimi; owoce luźno rozmieszczone. Pęche­ rzyki dłuższe od plew, wydęte, ciemnobrązo­ we, błyszczące, nagie, z dzióbkiem. Słupek o 3 znamionach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: ciepłolubne lasy; wapniolubna. Rozmieszczenie: środk. i wsch. Europa, Azja.

Turzyca zwisła Carex pendula

Turzyca blada Carex pallescens

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 50-150 cm, gęstodarniowa. Łodyga sztywno wznie­ siona, ulistniona, trójkancia­ sta. Najniższe pochwy liś­ ciowe czerwonobrązowe. Blaszki liściowe na brzegach szorstkie, płaskie, z wysta­ jącym grzbietem, 10-20 mm szerokości, ciemnozielone. Podsadki liściowate. Kwiato­ stan do 50 cm długości, skła­ dający się z 4-9 oddalonych od siebie, zwisają­ cych kłosów. Górne 1-2 kłosy z kwiatami męs­ kimi, pozostałe, częściowo na długich szypuł­ kach, z kwiatami żeńskimi. Plewy czerwonobrą­ zowe, z zielonym wystającym grzbietem. Pęche­ rzyki nieco dłuższe od plew, bladozielone, trójkanciaste, błyszczące, z dzióbkiem. Słupek o 3 znamionach. Owoc ostro trójkanciasty. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: lasy liściaste, obszary źródliskowe. Rozmieszczenie: półkula pn.; rozproszona.

Wygląd: roślina trwała, 20-45 (-70) cm wysokości, kępkowa, bez rozłogów. Łodyga szty­ wno wzniesiona, ostro trój­ kanciasta. Najniższe pochwy liściowe jasnobrązowe lub czerwonobrązowe, Blaszki liściowe wiotkie, płaskie, 2-3 mm szerokości, luźno owło­ sione, żółtozielone. Podsadki liściowate, na brzegach szor­ stkie. Kwiatostan długości 3-5 cm, składający się z 3-4 wzniesionych kłosów na krótkiej szypułkach. Kłos szczytowy z kwia­ tami męskimi, pozostałe z gęstymi kwiatami żeńskimi. Plewy białawe, z zielonym wystają­ cym grzbietem, u góry orzęsione. Pęcherzyki 2,5-3 mm długości, żółtozielone, błyszczące, bez dzióbka. Słupek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od kwietnia do lipca. Siedlisko: ubogie murawy, poręby, lasy iglas­ te; na glebach piaszczysto-gliniastych. Rozmieszczenie: półkula północna; częsta.

240

241

Carex hallerana

Turzyca włosowata Carex capillaris

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 10-40 cm, gęstodarniowa. Łodyga wzniesiona, tępo trójkanciasta. Najniższe pochwy liściowe brązowe. Najniższe pochwy liściowe brunatne. Blaszki liściowe tęgie, sztywne, wzniesione, u góry szorstkie, o podwinię­ tych brzegach, długości 1,5-2,5 mm. Najniższa podsadka liściowata. Kwiatostan składający się z 2-4 zbliżonych do siebie kłosów i jednego stojącego u dołu. Szczytowy kłos z kwiatami męskimi, 2-6 dolnych z kwiatami żeńskimi. Plewy brązowe, biało obrzeżone. Pęcherzyki dłuższe od plew, brązowe, z zielonym wierz­ chołkiem, o krótkim dzióbku, u góry krótko owłosione, z wyraźnymi nerwami. Słupek o 3 znamionach. Owoc ostro trójkanciasty. Okres kwitnienia: od marca do maja. Siedlisko: suche murawy i świetliste lasy. Rozmieszczenie: półkula północna;rzadka.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 5-40 (-60) cm, tworząca darnie. Łodyga cienka, szty­ wno wzniesiona, przeważnie ulistniona tylko u dołu, gła­ dka. Najniższe pochwy liś­ ciowe brązowe, postrzępione. Blaszki liściowe szorstkie, płaskie lub rynienkowate, kró­ tkie, 0,5-2,5 mm szerokości. Najniższa podsadka liścio­ wata, pochwiasta. Kwiatostan składający się z 3-5, często palczasto zbliżo­ nych kłosów na cienkich szypułach, częściowo zwisłych. Szczytowy kłos z kwiatami męskimi, pozostałe z luźno stojącymi kwiatami żeński­ mi. Plewy brązowe, biało obrzeżone. Pęche­ rzyki dłuższe od plew, brązowe, z długim dzió­ bkiem, bez nerwów. Słupek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od maja do lipca. Siedlisko: wysokogórskie młaki, źródliska, brzegi strumieni, łąki górskie. Rozmieszczenie: okołobiegunowe; rozproszona.

Turzyca sina Carex flacca

Wygląd: roślina trwała, wysokości 20-50 cm. Kłącze z długimi rozłogami. Łodyga wzniesio­ na, tępo trójkanciasta, tylko u nasady ulistnio­ na. Dolne pochwy liściowe brązowe, częścio­ wo purpurowo nabiegłe. Blaszki liściowe sza­ rozielone lub niebieskozielone, sztywne, z ost­ ro wystającym grzbietem, 2-6 mm szerokości, na brzegach szorstkie. Najniższa podsadka kwiatostanu liściasta, tak długa jak kłos lub dłuższa, najwyższa z krótką pochwą. Kwiato­ stan długości 5-10 (-20) cm, składający się z 2-8 kłosów. Górne 1-4 ciasno skupione, z kwiatami męskimi, dolne 1-4 na długich, cienkich szypułkach, pod koniec zwisłe, z gęs­ to zgrupowanymi kwiatami żeńskimi. Plewy

242

podłużnie jajowate, zaostrzone, ciemnoczerwonobrązowe, z zielonym lub jasnobrązowym wystającym grzbietem, 2-3 mm długości. Kwiaty męskie z 3 pręcikami, żeńskie ze słup­ kiem o (2-) 3 znamionach. Pęcherzyki jajowa­ te, przeważnie nieco dłuższe od plew, brązo­ we lub czarne, szorstko nakrapiane, krótko szczeciniasto owłosione, z bardzo krótkim dzióbkiem i 2 bocznymi nerwami. Owoc odwrotnie jajowaty, trójkanciasty, ok. 1,5 mm długości, 1 mm szerokości, brązowy. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: wilgotne łąki, żyzne młaki niskoturzycowe, polany leśne, brzegi strumieni, łęgi; na mokrych, przeważnie bogatych w wapń glebach kamienistych, gliniastych i ilastych. Rozmieszczenie: rozprzestrzeniona; częsta. Uwagi: jest to jeden z najczęstszych gatunków turzyc występujących w środkowej Europie. Wykazuje dużą zmienność szczególnie pod względem kwiatostanów. Spotykamy rośliny mające kłosy żeńskie siedzące, luźno rozsta­ wione kwiaty żeńskie lub blade plewy.

243

Turzyca bagienna Carexlimosa

Turzyca prosowata Campanicea

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 20-60 cm, z długimi roz­ łogami. Łodyga wzniesiona, u podstawy ulistniona, ostro trójkanciasta. Najniższe po­ chwy liściowe czerwonobrązowe. Blaszki liściowe szty­ wne, rynienkowate lub po'APR dłużnie złożone, 1-1,5 (-2) mm szerokości, szarozielone. Najniższa podsadka igłowata lub liściasta, krótsza od kwia­ tostanu. Kwiatostan długości 3-6 cm, składający się z 2-3 kłosów na szypułach. Kłos szczytowy wzniesiony, z kwiatami męskimi, dolne zwisłe z licznymi kwiatami żeńskimi. Plewy czerwonobrązowe, czarnobrązowe lub zielone. Pęcherzy­ ki ok. 4 mm długości, z dzióbkiem, podłużnymi nerwami, nagie, szarozielone. Słupek o 3 zna­ mionach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: torfowiska wysokie i przejściowe. Rozmieszczenie: półkula północna.

Wygląd: roślina trwała wy­ sokości 15-40 (-90) cm, z roz­ łogami. Łodyga ulistniona tyl­ ko u podstawy, gładka. Najni­ ższe pochwy liściowe jas­ nobrązowe. Blaszki liściowe płaskie, 1-6 mm szerokości, szarozielone lub niebieskozielone. Podsadka najniż­ szego kwiatostanu liściowata, z pochwą. Kwiatostan dłu­ gości 5-10 (-20) cm, składają­ cy się z 2-3 (-4) wzniesionych kłosów na szypułach. Szczytowy kłos z kwiatami męski­ mi, dolne luźnokwiatowe, z kwiatami żeńskimi. Plewy brązowe lub czarnobrązowe, z zie­ lonym wystającym grzbietem. Pęcherzyki dłu­ ższe od plew, wypukłe, zielone, z krótkim dzióbkiem, z nerwami na brzegach, gładkie. Słupek o 3 znamionach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: młaki niskoturzycowe. Rozmieszczenie: półkula północna; częsta.

Carex hordeistichos

Turzyca nibyciborowata Csrex pseudocyperus

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 10-50 cm, gęstodarniowa. Łodyga krótsza od li­ ści, tępo trójkanciasta, gła­ dka. Pochwy liściowe brą| " \ P / - / zowe, włókniste. Blaszki liś| ^ \ j j ) ciowe sztywne, na brzegach bardzo szorstkie, u góry płas­ kie, u dołu rynienkowate, 2-5 mm szerokości, szarozielone. Podsadka najniższego kwia­ tostanu liściowata, z pochwą. Kwiatostan składający się z 4-7 wzniesionych kłosów. 1-3 górne kłosy wąskie, z kwiatami męskimi, 3-4 dolne jajowate, z kwiatami żeńs­ kimi. Plewy jasnobrązowe, biało obrzeżone. Pęcherzyki ustawione 5-6-rzędowo, 8-10 mm długości, żółte lub czerwonobrązowe, z dziób­ kiem o 2 ząbkach. Słupek z 3 znamionami. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: na wilgotnych łąkach i nad rowami. Rozmieszczenie: środkowa, wschodnia i po­ łudniowa Europa, północna Afryka, Azja; rzadka.

244

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 30-100 cm, luźnodarniowa. Łodyga ostro trójkancias­ ta. Pochwy liściowe jasnobrą­ zowe, nie włókniste. Blaszki liściowe na brzegach szors­ tkie, z wystającym grzbietem, 5-15 mm szerokości, żółtozie­ lone. Podsadki liściowate, ba­ rdzo długie. Kwiatostan dłu­ gości do 15 cm, składający się z 4-7 skupionych kłosów długoszypułkowych, wzniesionych lub zwisłych. Kłos szczytowy z kwiatami męskimi, po­ zostałe z bardzo gęstymi kwiatami żeńskimi. Plewy jasnozielone lub brązowe, u góry piłkowane. Pęcherzyki prosto odstające lub skie­ rowane skośnie do tyłu, żółtozielone, z dziób­ kiem o 2 ząbkach. Słupek z 3 znamionami. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: brzegi, mokradła, rowy, olsy. Rozmieszczenie: półkula północna.

245

Turzyca dzióbkowata Catex rostrata

Turzyca pęcherzykowata Carex vesicaha

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 30-60 (-100) cm, z roz­ łogami. Łodyga wzniesiona, krótsza od liści, tępo trójkanciasta. Najniższe pochwy li­ ściowe ciemnobrązowe. Bla­ szki liściowe sztywne, rynienkowate, 2-5 (-10) mm sze­ rokości, szarozielone. Podsadka najniższego kwiato­ stanu liściowata. Kwiatostan wydłużony, złożony z 4-9 sie­ dzących lub krótko szypułkowych kłosów. 1-4 kłosy górne skupione, z kwiatami męskimi, dolne z kwiatami żeńskimi. Plewy czerwonobrązowe. Pęcherzyki prawie poziomo odstają­ ce, butelkowate, wydęte, nagle zwężające się w cienki, 1-2 mm długi dzióbek o 2 ząbkach, żółtozielone lub brązowe, błyszczące. Słupek z 3 znamionami. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: jeziora, (zatorfione) rowy, brzegi. Rozmieszczenie: wokółbiegunowe; częsta.

Wygląd: roślina trwała, wysokości 30-120 cm, z rozłogami. Łodyga wzniesiona, ostro trójkanciasta, na brzegach szorstka. Dolne pochwy liś­ ciowe szarobrązowe lub pu­ rpurowe, bez blaszek liścio­ wych, siatkowato włókniste. Blaszki liściowe sztywne, delikatnie szorstkie, 3-8 mm szerokości, trawiastozielone. o Podsadki liściowate. Kwiato­ stan długości do 20 cm, składający się z 3-7 siedzących lub krótko szypułkowych, wzniesionych kłosów. Górne 2-4 z kwiatami męskimi, pozostałe 1-3 dość oddalone z kwia­ tami żeńskimi. Plewy brązowe. Pęcherzyki skośnie odstające i wydęte, równomiernie zwężone w dzióbek o 2 ząbkach, zielone lub jasnobrązowe, nagie. Słupek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: brzegi wód, mokradła, torfowiska. Rozmieszczenie: półkula północnana.

Turzyca błotna Carex acutilormis

Turzyca brzegowa Carexriparia

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 30-150 cm, z rozłogami. Łodyga sztywno wzniesiona, ostro trójkanciasta, u góry szorstka. Najniższe pochwy li­ ściowe bez blaszek, jasno­ brązowe lub purpurowe, siat­ kowato włókniste. Blaszki liś­ ciowe płaskie, szorstkie, ze słabo wystającym grzbietem, szerokości 3-10 (-20) mm. Podsadki kwiatostanu liścio­ wate. Kwiatostan osiąga długość ponad 30 cm, składa się z 3-9 siedzących lub krótkoszypułkowych, wzniesionych kłosów. Górne 1-4 z kwiatami męskimi, pozostałe, oddalone, z kwiatami żeńskimi. Plewy ciemobrązowe. Pęcherzyki skośnie odstające, nie wydęte, 4-5,5 mm długości, zielone z krótkim dziób­ kiem, matowe. Słupek z 3 znamionami. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: młaki niskoturzycowe, mokre łąki. Rozmieszczenie: półkula północna; częsta.

Wygląd: Roślina trwała, wyso­ kości 60-200 cm, z długimi rozłogami. Łodyga wzniesio­ na, ostro trójkanciasta. Najni­ ższe pochwy liściowe jas­ nobrązowe lub purpurowe, błoniasto porozrywane. Bla­ szki liściowe szorstkie, ze słabo zaznaczonym grzbie­ tem, 10-20 (-30) mm szeroko­ ści, niebieskozielone. Pod0 sadki kwiatostanowe liścio­ wate. Kwiatostan składający się z 3-11 siedzą­ cych lub szypułkowych, wzniesionych kłosów. Górne 1-6 skupione do siebie, z kwiatami męs­ kimi, dolne 2-5 oddalone, z kwiatami żeńskimi. Plewy ciemnobrązowe. Pęcherzyki krótsze od plew, wydęte, 5-8 mm długości, szarobrązowe, z dzióbkiem o 2 ząbkach, błyszczące. Słupek o 3-4 znamionach. Owoc trójkanciasty. Okres kwitnienia: od kwietnia, maja do czerwca. Siedlisko: rowy, mokre łąki, brzegi. Rozmieszczenie: Europa, pn. Afryka.

246

KW

'

247

Turzyca leśna Carex sylvatica

Wygląd: roślina trwała, wysokości (10-) 20-70 (-190) cm, tworząca darnie. Łodyga wzniesio­ na, często u góry zwisła, trójkanciasta, gładka, od dołu do połowy ulistniona. Najniższe po­ chwy liściowe białawe lub jasnobrązowe, nie postrzępione. Blaszki liściowe trawiastozieione, wiotkie, szeroko równowąskie, z wysta­ jącym grzbietem, szerokości do 3-8 mm, na brzegach i nerwach szorstkie ku górze. Języ­ czek liściowy ok. 2 mm długości. Dolne podsadki liściowate z długa pochwą, przeważnie krótsze od kwiatostanu. Kwiatostan długi, wą­ ski, składający się z 3-8 kłosów na długich i cienkich szypułach, przeważnie zwisłych, 3-5 cm długości. Szczytowy 1(-2) wąsko walcowa­

ty, z kwiatami męskimi, dolne walcowate, z lu­ źno stojącymi żeńskimi kwiatami. Plewy z kolcowatym wierzchołkiem, białawe lub jasno­ brązowe, z szerokim zielonym paskiem pośro­ dku, 3-5 mm długości. Kwiaty żeńskie ze słup­ kiem o 3 znamionach. Pęcherzyki nieco dłuż­ sze od plew, zielone lub brązowe, długości 4-5 mm, szerokości 1,5 mm, nagie, nagle zwę­ żające się w dwuząbkowy dzióbek, trojkancia­ ste. Owoc trójkanciasty, ok. 2,5 mm długości, brązowy. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: lasy liściaste i iglaste o bujnym runie, leśne drogi; na glebach wilgotnych. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, pół­ nocnej Afryce, zachodniej Azji, zadomowiona w Ameryce Północnej; częsta. Uwagi: C. silvatica często występuje gromad­ nie i woli miejsca zacienione. Typowy gatunek lasów liściastych. Przypomina turzycę zgrzeblowatą (C. strigosa). Ten znacznie rzadszy ga­ tunek ma języczki liściowe 5-8 mm długości i pęcherzyki z bardzo krótkim dzióbkiem.

Carex leavigata

Carex frigida

Wygląd: Roślina trwała, wy­ sokości 50-100 cm, luźnodarniowa, z rozłogami. Łodyga wzniesiona lub zwisła, w dol­ nej połowie ulistniona, ostro trójkanciasta. Najniższe po­ chwy liściowe bez blaszek, jasPR nobrązowe, błyszczące. Bla­ szki liściowe szorstkie, płaskie, z wystającym grzbietem, 7-11 mm szerokości. Podsadka naj­ niższego kłosa liściowata, z długą pochwą. Kwiatostan długości do 30 cm, składający się z 4-5 wzniesionych kłosów, na szypułach. Kłos szczytowy z kwiatami męskimi, pozostałe gęstokwiatowe, z kwiatami żeńskimi. Plewy brązowe. Pęcherzyki dłuższe od plew, zielone lub brązowe, z długim dzióbkiem o 2 zą­ bkach. Słupek z 3 znamionami. Okres kwitnienia: od kwietnia do czerwca. Siedlisko: wilgotne łąki śródleśne, olsy. Rozmieszczenie: atlantyckie i zachodnio-śródziemnomorskie obszary Europy; rzadka.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 10-50 (-75) cm, luźnodarniowa, z rozłogami. Łodyga wzniesiona lub zwi­ sła, wiotka, trójkanciasta, ku górze szorstka. Dolne pochwy liściowe jasnobrązowe. Bla­ szki liściowe płaskie, krótkie, szorstkie, 2-4 mm szerokości. Podsadka najniższego kłosa liściowata, z długą pochwą. Kwiatostan składający się z 4-5 luźno stojących, wzniesionych kłosów, na szypułach lub siedzących. Kłos szczytowy z kwiatami męskimi, pozostałe z gęstymi kwiata­ mi żeńskimi. Plewy ciemnoczerwonobrązowe. Pęcherzyki dłuższe od plew, brązowe, ścieśnio­ ne, trojkanciaste, na grzbiecie orzęsione. Słupek z 3 znamionami. Owoc żółtobrązowy. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: subalpejskie i alpejskie eutroficzne młaki niskoturzycowe. Rozmieszczenie: góry Europy; bardzo rzadka.

248

249

Turzyca zielona Carex sempenirens

Wygląd: Roślina trwała, wysokości 10-40 cm, tworząca darnie lub kępki. Łodyga wzniesio­ na, obła lub słabo trójkanciasta, gładka, ulistniona tylko u podstawy. Najniższe pochwy liś­ ciowe z blaszkami, żółtobrązowe, tworzące ciemnoczerwonobrązową gęstwę włókien. Su­ che blaszki liściowe szarozielone, płaskie, wiotkie, niewiele krótsze od łodygi, 1-3 mm szerokości, błyszczące. Podsadki krótsze od kwiatostanu, z długą pochwą, liściowate. Kwiatostan długości 5-15 cm, składający się z 3-4 oddalonych od siebie kłosów na długich szypułach. Najwyższy kłos kulisty lub walco­ waty z kwiatami męskimi, pozostałe krótkowałeczkowate, 1-1,5 cm długości, z licznymi,

u dołu luźno stojącymi kwiatami żeńskimi. Ple­ wy jajowate, tępe lub zaostrzone, brązowe z jasnymi pasami środkowymi i białymi, skórzastymi brzegami. Pęcherzyki odstające ku górze, koloru słomkowego lub zielone, dłuż­ sze od plew, 4-5,5 mm długości, równomiernie zwężające się w dzióbek, ostro trójkanciaste, na kantach szczeciniasto orzęsione, ze słaby­ mi wystającymi nerwami. Słupek z 3 znamio­ nami. Owoc ostro trójkanciasty. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: wysokogórskie lub górskie murawy na umiarkowanie suchych lub świeżych, obo­ jętnych lub słabo kwaśnych, próchnicznych glebach na podłożu kamienistym i gliniastym. Rozmieszczenie: Pireneje, Jura, Alpy, północ­ ne przedgórze Alp, Karpaty, północna część Półwyspu Bałkańskiego, Apeniny; dość często. Uwagi: tworzy potężne poduchy na piargach i kamienistych zboczach górskich, gdzie prze­ ważnie razem z seslerią skalną (patrz str. 98) utrwala piargi, co umożliwia zasiedlanie ich przez inne rośliny.

Turzyca mocna Carex firma

Wygląd: roślina trwała, wysokości 5-20 cm, tworząca gęste i mocne połkuliste (o średnicy do 30 cm) poduchy. Łodyga wzniesiona, na wierzchołku nieco wygięta ku dołowi, tępo trójkanciasta, gładka lub trochę szorstka, tylko u podstawy ulistniona. Dolne pochwy liściowe żółtobrązowe, zawsze z blaszkami liściowymi, trwałe, nie podzielone na włókna. Blaszki liś­ ciowe żółtozielone lub ciemnozielone, płaskie, ułożone w rozetkę, sztywne, dużo krótsze od łodygi, do 5 cm długości, 2-3 (-4) mm szeroko­ ści, ze sztywnym wierzchołkiem. Najniższa podsadka kwiatostanu liściowata, pozostałe plewiaste. Kwiatostan długości 2-5 cm, skła­ dający się z 2-4 kłosów wzniesionych lub łu-

250

kowato wygiętych, siedzących lub szypułkowych, oddalonych od siebie, jajowatych. Szczy­ towy kłos z kwiatami męskimi, pozostałe z 3-^8 gęsto stojącymi kwiatami żeńskimi. Plewy jajo­ wate, zaostrzone lub tępe, brązowe, z jasnozie­ lonym paskiem na grzbiecie, białoobrzeżone. Pęcherzyki odstające ku górze, zielone lub brą­ zowe, matowe, trochę dłuższe od plew, 3,5-4 mm długości, trójkanciaste, szorstkie, zwężają­ ce się w dzióbek, na brzegach szczeciniasto orzęsiony. Słupek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: wysokogórskie murawy, na graniach, skałach, w szczelinach skalnych; na suchej, bo­ gatej w wapń, płytkiej glebie kamienistej. Rozmieszczenie: Alpy, Karpaty, Góry Dynarskie, Apeniny; dość często. Uwagi: roślina pionierska, odporna na wiatry i mrozy, zasiedla wysokogórskie wapienne skały i piargowe stoki do ponad 2000 m n.p.m. Przy­ czynia się do powstawania próchnicy. Ukorzenia się tylko powierzchniowo i może być łatwo zdzierana przez kamienne lub śnieżne lawiny.

Turzyca wąskolistna Carex brachystachys

Carex depauperata

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 15-30 cm, gęstodarniowa. Łodyga wiotka, tylko u podstawy ulistniona, gład­ ka. Najniższe pochwy liścio­ we brązowe lub purpurowe. Blaszki liściowe wiotkie, szczeciniaste, do 1 mm szero­ kości. Podsadki szczecinias­ te, najniższa liściowata, z po­ chwą. Kwiatostan składa się z 3-4 oddalonych od siebie kłosów na długich szypułach, wzniesionych lub zwisłych. Kłos szczytowy z kwiatami męs­ kimi, pozostałe z luźno ustawionymi kwiatami żeńskimi. Plewy czerwonobrązowe, z zielo­ nym wystającym grzbietem. Pęcherzyki dłuż­ sze od plew, zielone, z dzióbkiem o 2 ząbkach, nagi, błyszczący. Słupek z 3 znamionami. Owoc trójkanciasty, bardzo mały. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: szczeliny wapiennych skał, wąwozy. Rozmieszczenie: góry Europy; bardzo rzadka.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 30-70 cm, luźnodarniowa. Łodyga wzniesiona, ulistniona, tępo trójkanciasta, gładka. Najniższe pochwy liś­ ciowe czerwonobrązowe. Blaszki liściowe płaskie, szor­ stkie, 2-4 mm szerokości. Podsadki liściowate, z długa pochwą. Kwiatostan składa­ jący się z 3-5 oddalonych od siebie, sztywno wzniesionych, luźnokwiatowych kłosów na szypułach. Szczy­ towy kłos z kwiatami męskimi, pozostałe 3-6 z kwiatami żeńskimi. Plewy zielone o brązo­ wych brzegach. Pęcherzyk dłuższy od plew, z dzióbkiem o 2 ząbkach, 7-10 mm długości, brązowy, błyszczący. Słupek o 3 znamionach. Owoc ostro trójkanciasty. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. Siedlisko: ciepłolubne lasy liściaste. Rozmieszczenie: środkowa i zachodnia Euro­ pa, Kaukaz, Iran; bardzo rzadko spotykana.

Turzyca Hosta Carex hostiana

Turzyca punktowana Carex punctata

n

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 25-50 cm, luźnodarniowa, z krótkimi rozłogami. rw i Łodyga wzniesiona, w dolnej Vi /l/k połowie ulistniona, tępo trójkanciasta, gładka. Najniż­ sze pochwy liściowe żółtobrązowe, postrzępione. Blaszki liściowe płaskie, z wystają­ cym grzbietem, sztywne, na brzegach szorstkie, 2-4 mm szerokości, niebieskozielone. Dolne podsadki liściowate. Kwiatostan składa­ jący się z 2-6 oddalonych od siebie, wzniesio­ nych kłosów na szypułach. Szczytowy kłos z kwiatami męskimi, pozostałe z żeńskimi. Plewy brązowe, na brzegu skórzaste. Pęche­ rzyki dłuższe od plew, żółtozielone i z krótkim dzióbkiem. Słupek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: eutroficzne młaki niskoturzycowe. Rozmieszczenie: prawie cała Europa, południowo-zachodnia Azja; w rozproszeniu.

252

-^L iTurzycowate

~"3«, y

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 15-150 cm, gęstodarniowa. Łodyga wzniesiona lub wznosząca się, u dołu ulis­ tniona, tępo trójkanciasta, gładka. Najniższe pochwy liś­ ciowe żółtobrązowe lub cie­ mnobrązowe. Blaszki liścio­ we tęgie, płaskie lub słabo rynienkowate, 2-6 mm sze­ rokości, żółto zielone. Języ­ czek zaostrzony, brązowy. Podsadki liściowate, z długimi pochwami. Kwiatostan złożony z 3-5 stojących w oddaleniu, wzniesionych kłosów, na szypułach. Kłos szczytowy z kwiatami męskimi, pozostałe z żeńskimi. Plewy brązowe, z zielo­ nym wystającym grzbietem, szczeciniasto zaost­ rzone. Pęcherzyki dłuższe od plew, żółtozielone, czerwonobrązowo nakrapiane, trochę wydęte, z dzióbkiem. Słupek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: łąki na wattach, nisze śródwydmowe. Rozmieszczenie: pn., zach. i środk. Europa.

253

Turzyca odległokłosa Catex distans

Catex binems

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości (15-) 30-60 cm, gęstodarniowa. Łodyga u dołu w\ 'm , ulistniona, tępo trójkanciasta, v fllk 9 * a ^ a ' Najniższe pochwy liś­ ciowe brązowe. Blaszki liś­ ciowe sztywne, płaskie, szerokości 3-5 mm, szarozie­ lone. Języczek liściowy tępy. Podsadki liściowate, górne częściowo plewiaste. Kwia­ tostan składa się z 3-5 wzniesionych kłosów na szyputach. Szczytowy kłos z kwiatami męs­ kimi, pozostałe z gęsto ustawionymi żeńskimi. Plewy rdzawobrązowe, z zielonym grzbietem, szczeciniasto zaostrzone. Pęcherzyki dłuższe od plew, zielone, unerwione, z dzióbkiem. Słu­ pek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: preferuje słone łąki, wydmy, eutrofi­ czne, nawapienne młaki niskoturzycowe. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, pół­ nocna Afryka, Azja Mniejsza; w rozproszeniu.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości (15-) 30-120 cm, z roz­ łogami. Łodyga ulistniona w dolnej połowie, tępo trój­ kanciasta. Najniższe pochwy liściowe brązowe. Blaszki liś­ ciowe sztywne, płaskie lub fałdowato złożone, 2-6 mm sze­ rokości, na brzegach szors­ tkie, szarozielone. Języczek zaokrąglony. Podsadki liś­ ciowate, z długimi pochwami. Kwiatostan składa się z 3-5 oddalonych od siebie kłosów na szyputach. Kłos szczytowy z kwiatami męskimi, pozostałe z żeńskimi. Plewy czerwonobrązowe, z ostrym, kolcza­ stym wierzchołkiem. Pęcherzyki dłuższe od plew, czarnobrązowe, o 2 ostrych grzbietach, z dzióbkiem. Słupek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: wilgotne wrzosowiska, polany. Rozmieszczenie: atlantyckie wybrzeża Euro­ py, Maroko; tylko bardzo rzadko.

Turzyca wyciągnięta Carex extensa Wygląd: Roślina trwała, wyso­ kości 10-40 cm, tworząca gęw . / ste darnie. Łodyga wznie• w - \ Q/J siona, tylko u podstawy ulist^- ^y niona, tępo trójkanciasta, gła­ dka. Dolne pochwy liściowe brązowe lub rdzawe, nie postrzępione. Blaszki liścio­ we sztywne, grube, rynienkowate, z wystającym grzbietem, często na brze­ gach podwinięte, 2-3 mm szerokości, szarozielone. Języczek niewyra­ źny, krótko trójkątny. Podsadki długości do 10 cm, liściowate, z pochwą, często dłuższe od kwiatostanu. Kwiatostan krótki, dość gęsty, składający się z 3-5 siedzących, wzniesionych kłosów, często skupionych do siebie. Kłos szczytowy wałeczkowaty z kwiatami męskimi, pozostałe podłużnie jajowate, z gęsto ustawio­ nymi żeńskimi kwiatami. Plewy żółtobrązowe lub czerwonobrązowe, z zielonym grzbietem i ostrym, kolczastym wierzchołkiem. Kwiaty KW

254

męskie z 3 pręcikami. Kwiaty żeńskie ze słup­ kiem o 3 znamionach. Pęcherzyki krótsze od plew, 3-4 mm długości, wyraźnie 2-3-kanciaste, szarozielone lub oliwkowozielone, matowe, z krótkim, dwuząbkowym dzióbkiem, gładkim. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: wybrzeże morskie, słone łąki, past­ wiska na wattach, w niszach śródwydmowych; rzadko również na słoniskach wewnątrz lądu. Rozmieszczenie: północno- i zachodnioeu­ ropejskie wybrzeża Atlantyku, wybrzeża Morza Śródziemnego i Morza Czarnego; zado­ mowiona w Ameryce Północnej i Południowej; dość rzadka. Uwagi: turzyca piaskowa (Carex arenaria) wy­ stępuje na podobnych siedliskach jak turzyca wyciągnięta, preferuje jednak gleby suchsze, luźniejsze. W przeciwieństwie do turzycy wy­ ciągniętej jej kłosy są mniej lub bardziej podo­ bne, a słupek ma tylko 2 znamiona.

255

Turzyca żółta Carex flava

Turzyca łuszczkowata Carex lepidocarpa

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 25-70 cm, gęstodarniowa. Łodyga sztywno wzniesiona, w dolnej części ulistniona, ostro trójkanciasta, gładka. Najniższe pochwy liściowe jasnobrązowe. Bla­ szki liściowe wiotkie, płaskie, 3-5 mm szerokości, żółto­ zielone. Najniższa podsadka długa, liściowata, z długą po­ chwą. Kwiatostan składający się z 3-5 skupionych, siedzących lub krótkoszypułkowych, wzniesionych kłosów. Kłos szczyto­ wy wydłużony z kwiatami męskimi, pozostałe jajowate lub kuliste, z kwiatami żeńskimi. Plewy żółtobrązowe z zielonym grzbietem. Pęcherzyki 5-7 mm długości, dłuższe od plew, jasnożółte, z szorstkim dzióbkiem długości ok. 3 mm, o 2 ząbkach. Słupek z 3 znamionami. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: młaki niskoturzycowe, łąki. Rozmieszczenie: prawie cała Europa.

Wygląd: roślina trwała, wy­ sokości 20-50 cm, luźnodarniowa. Łodyga wiotka, w dolnej części ulistniona, tępo trójkanciasta, ku górze szorstka. Dolne pochwy liściowe jas­ nobrązowe. Blaszki liściowe sztywne, rynienkowate, 2-3 mm szerokości, trawiastozielone. Najniższa podsadka krót­ ka, liściowata; pochwa długa. Kwiatostan składający się z 2-4 wzniesionych kłosów oddalonych od sie­ bie. Szczytowy kłos na szypule, z kwiatami męs­ kimi, pozostałe siedzące, z kwiatami żeńskimi. Plewy czerwonobrązowe z zielonym grzbietem, skórzasto obrzeżone. Pęcherzyki (3,5-) 4-5 mm długości, dłuższe od plew, zielonkawe, z 2-ząbkowym dzióbkiem długości 1,5-2 mm. Słupek o 3 znamionach. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: młaki niskoturzycowe, łąki. Rozmieszczenie: prawie cała Europa.

Turzyca drobna Carex demissa

Carex serotina

Wygląd: roślina trwała, wy­ sokości 5-40 cm, gęstodarniowa. Łodyga wznosząca się, Y ^ , (j tylko w dolnej części ulist­ niona, tępo trójkanciasta, gład­ ka. Najniższe pochwy liściowe jasnobrązowe. Blaszki liściowe płaskie lub słabo rynienko­ wate, 2-5 mm szerokości, żół­ tozielone. Najniższa podsadka długa, liściowata; pochwa wy­ dłużona. Kwiatostan składa się z 3-5 wzniesionych kłosów. Szczytowy kłos równowąski, z kwiatami męskimi, pozostałe jajowa­ te z kwiatami męskimi. Plewy żółtobrązowe, z zielonym grzbietem. Pęcherzyki 3-4 mm dłu­ gości, jasnożółte z gładkim dzióbkiem 1-1,5 mm długości i 2 ząbkach. Słupek z 3 znamionami. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: młaki niskoturzycowe, bagna. Rozmieszczenie: północna, zachodnia i środ­ kowa Europa, wschodnia część Ameryki Pół­ nocnej; tylko w rozproszeniu.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 5-30 cm, gęstodarniowa. Łodyga sztywno wznie­ siona, tylko u podstawy ulist­ niona, tępo trójkanciasta, gła­ dka. Najniższe pochwy liś­ ciowe żółtawe. Blaszki liś­ ciowe sztywne, rynienkowate, 1-2 mm szerokie. Najniższa podsadka długa, liściowata, z krótką pochwą. Kwiatostan składa się z 3-5 (-9) prawie siedzących lub krótkoszypułkowych, wzniesio­ nych kłosów. Szczytowy kłos równowąski, z kwiatami męskimi, pozostałe kulisto jajowa­ te, z kwiatami żeńskimi. Plewy żółtobrązowe z zielonym grzbietem. Pęcherzyki 2-3 mm dłu­ gości, jasnożółte z dwuzębowym dzióbkiem długości 0,25-1 mm. Słupek z 3 znamionami. Okres kwitnienia: od (maja) czerwca do lipca. Siedlisko: młaki niskoturzycowe, mokre łąki. Rozmieszczenie: prawie w całej Europie, w Maroku, częściowo w Azji; rozproszona.

256

Rośliny podobne do traw Liście

Potocznie „trawą" nazywamy zwykle te roś­ liny, których postać zielna ma wąskie „trawia­ ste" liście i dodatkowo niepozore kwiaty. Te szczególne cechy charakterystyczne powo­ dują, że mówi się tak o niektórych roślinach, mimo że nie należą one do rodziny traw, ale jedynie przypominają je kształtem liści. Trawiasty liść w swej typowej formie jest wy­ tworem roślin jednoliściennych. Poprzez rów­ noległą nerwację, brak ogonka liściowego i wykształcenie pochwy liściowej uzyskuje on łatwy do zapamiętania kształt. Rośliny z takimi liśćmi znajdujemy więc przeważnie wśród jed­ noliściennych (Monocotyledones). Tylko wyją­ tkowo takie liście występują u dwuliściennych. Innego typu kwiaty, niekiedy bardziej rzucają­ ce się w oczy, pokazują z reguły szybko, że tych roślin do traw zaliczyć nie można chociaż są do nich bardzo podobne. Przedstawiciele włączonych tu dodatkowo rodzin są bez wyjąt­ ku roślinami siedlisk wilgotnych, stąd upodob­ niły się do sitowatych i turzycowatych. Pałki (Typha) mają kwiatostany w postaci zwa­ rtych kolb i są wiatropylne. Jeżogłówki (Sparganium) mają kwiatostany kuliste, przy czym dolne, większe są żeńskie a mniejsze, górne - męskie. Obrazkowate, do których należy ta­ tarak (Acorus), mają normalnie jeden kolbowaty kwiatostan, otoczony przez górny, zwykle barwny, często dzbaneczkowaty liść i są przystosowane do wysoko wyspecjalizo­ wanego zapylania przez owady. Wiatropylny tatarak zwyczajny rezygnuje z tej ozdoby i ba­ rdziej upodabnia się do traw. Rodzaj bagnica (Scheuchzetia) obejmuje tylko jeden, omawia­ ny tu gatunek, którego prymitywne, nie zroś­ nięte, wielonasienne zalążnie również są za­ pylane przez wiatr. Świbka (Triglochin) jest blisko spokrewniona z bagnicą, jednak ma

258

mniej lub bardziej zrośniętą zalążnie, która dopiero wtórnie rozpada się na rozłupki z po­ jedynczymi nasionami. Rodzaj zamętnica [Zannichellia) należy do roślin wodnych, których pyłek przenoszony jest przez wodę. U babki (Plantago), jedynej tu omawianej rośliny dwu­ liściennej, wszystkie gatunki odznaczają się szczególną właściwością - mają liście o rów­ noległych nerwach, a ich niepozorne kwiaty są zapylane przez wiatr. Owadopylne liliowate (Tofieldia, Narthecium) z reguły różnią się od traw rzucającymi się w oczy kwiatami. Jeśli są one wyjątkowo małe (jak u Tofieldia) lub zo­ staną znalezione po przekwitnięciu, wówczas mieczowate liście niewysokich gatunków mo­ gą przypominać trawy. Również rośliny z ro­ dzajów Zostera i Posidonia rosną, podobnie jak Zanichellia, zanurzone w wodzie i są przy­ stosowane do wody morskiej. Tutaj także oś główna jest płaska i przypomina liść trawy. Gatunki gałuszki [Pilularia) nie należą do roś­ lin kwiatowych lecz do paproci. Ich liście przy­ pominające sity wykazują pewne podobieńst­ wo do Juncaceae, jednak zwinięte wierzchołki zdradzają przynależność do paproci.

• Bagnica torfowa (Scheuchzeria palustris)

259

Tatarak zwyczajny Acorus calamus

KW

Wygląd: trwała roślina wodna lub bagienna wysokości 50-60 cm. Płożące się kłącze 0P silnie rozgałęzione, o średni­ cy ok. 3 cm, z zawiązkami pędów i liści tylko na stronie górnej, przy roztarciu aro­ matycznie pachnące. Łodyga ulistniona dwurzędowo, na przekroju tępo V-kształtna, z podużną bruzdą wycho­ dzącą od kwiatostanu, we­ wnątrz bardzo gąbczasta. Po­ wyżej kwiatostanu łodygę przedłuża w prostej linii mie­ czowaty liść, podzielony os­ trym żebrem po stronie przedniej i tylniej na dwie niejednakowe części. Blaszki liściowe zbudowane podob­ nie, szerokości do 1,5 cm, u nasady czerwonawo zabar­ wione. Kwiatostan stanowi

masywna kolba do 3 cm długości, ustawiona bocznie i skośnie łukowato skierowana do gó­ ry, zielonkawa lub żółtozielona, później brązo­ wawa, która rozkwita od dołu. Gęsto stłoczone małe pojedyncze kwiatki są obupłciowe. 6 od­ wrotnie jajowatych, zielonych, zagiętych na szczycie członów okwiatu otacza 6 krótkich pręcików i okrągławy, 2-3-komorowy słupek. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. Siedlisko: na obrzeżu stawów, brzegach stru­ mieni, również na młakach niskoturzycowych, do 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Europa, Azja, Ameryka Pół­ nocna, na południu aż do tropików. Uwagi ogólne: tatarak nie jest w Europie roś­ liną rodzimą lecz został wprowadzony dopiero w średniowieczu. Od razu szybko rozprzest­ rzenił się wegetatywnie. W naszych szeroko­ ściach geograficznych zakwita tylko w sprzyja­ jących latach, pojawiają się czerwone jagody, nigdy nie wydaje dojrzałych owoców. Kłącze zawiera olejek eteryczny i gorzkie alkaloidy; już od dawna jest zbierane w celach leczniczych.

Bagnica torfowa Scheuchzerid palustris Wygląd: roślina trwała, wy­ sokości 10-30 cm, podobna do sitowatych, z pędami przeważ­ nie rosnącymi w skupieniach. Pęd otoczony jest grubawym liściem, mającym w przekroju poprzecznym kształt kropli, u nasady pochwą. Na pochwie liściowej znajdują się dwa usz­ ka. Ku górze liście łodygowe stają sie coraz krótsze, na­ tomiast w stosunku do całego liścia zwiększa się udział bladoczerwonych po­ chew liściowych. W kątach górnych liści stoi pojedynczo ok. 5 kwiatów, wielkości do 5 mm, na szypułach. Kwiaty mają po 6 listków okwiatu, zielonkawych, wąskich i tak długich jak 6 pręci­ ków. Wewnątrz kwiatu znajduje się 3-5 wolnych słupków, w okresie dojrzałości pęcherzowato nabrzmiałych. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: torfowiska wysokie, szczególnie w do­ linkach i na ple, w Alpach do 2000 m n.p.m.

260

Rozmieszczenie: cała półkula północna na ob­ szarach o klimacie umiarkowanym. Północna Azja, wschodnia Europa, północna Europa. Na południe sięga do Karpat, południowych Alp i centralnych Pirenejów. Uwagi: rośliny z Ameryki Północnej nieco różnią się owocami i dlatego traktowane są jako osob­ na odmiana. Roślina związana z torfowiskiem wysokim, przez rozpoczęte w ostatnim stuleciu osuszanie jej siedlisk jest silnie ograniczana i w wielu miejscach na wyginięciu. Ma udział w tworzeniu torfu i przez stosunkowo szybki wzrost broni się przed zarośnięciem przez tor­ fowce. Kanały powietrzne w liściach i łodydze stanowią przystosowanie do wilgotnych miejsc. Niepozorne kwiaty zapylane są przez wiatr. Zia­ rna pyłku są transportowane w pakietach po 2.

261

Swibka błotna Triglochin palustre

Swibka morska Triglochin maritima

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości do 30 cm, z poziomym kłączem i cebulkowatymi organami przetrwalnikowymi. Liście grubawe, na przekroju poprzecznym jednostronnie spłaszczone, szerokości do 1 mm, na końcu pochwy liś­ ciowej z dwoma obejmują­ cymi się uszkami. Kwiatostan w postaci luźnego grona. Szypułki kwiatowe 1-4 mm długości. 6 zielonka­ wych listków okwiatu otacza 6 prawie siedzą­ cych pręcików i trzyczęściowy, żeberkowany słupek. 3 znamiona słupka jasne, pierzaste. Owoc wąski, do 6 mm długości Przy dojrzewa­ niu owocki uwalniają się od dołu, rozpadając się na pojedyncze rozłupki. Okres kwitnienia: od czerwca do września. Siedlisko: na glebach torfowych i ilastych tor­ fowisk i bagien, również na glebach zasolonych. Rozmieszczenie: na półkuli północnej i w Ameryce Południowej.

Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości do 50 cm, z poziomym kłączem i włóknistą nasadą. Liście grubawe, na przekroju poprzecznym jednostronnie spłaszczone, szerokości do 4 mm, na końcu pochwy liś­ ciowej z jednym prostym usz­ kiem. Kwiatostan w postaci luźnego grona, do 20 cm dłu­ gości, wielokwiatowego. Szypułki 1-4 mm długości. 6 zielonkawych listków okwiatu otacza 6 pra­ wie siedzących pręcików i jeden 6-częściowy słupek. 6 znamion czerwonawych i krótko pie­ rzastych. Owoc owalny, do 6 mm długości. Owocki z bruzdami na grzbiecie, uwalniają się w czasie dojrzewania i pojedynczo odpadają. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: słone łąki, brzegi rzek o wodzie słonosłodkiej.

Zamętnica błotna Zannichellia palustris

Brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora

Wygląd: trwała, za­ nurzona roślina wo­ dna. Kłącze delikat­ ne, pełzające i rozga­ łęzione. Pędy delikat­ ne, luźno, prawie naprzeciwległe ulistnione. Liście równowąskie, wstęgowate, u dołu z długą rurką obejmującą łodygę. Kwiaty w kątach liści, jednopłciowe, małe i niepozorne. Kwiaty męskie z 1 pręcikiem, bez okrywy kwiatowej, rzadziej z 2 pręcikami zrośniętymi grzbietem. Kwiaty żeńskie na krótkich szyputkach, z okrywą kubkowatą, wysokości 2 mm, trójząbkową i 3-4 nie zrośniętymi owocolistkami. Szyjka słupka zawsze z lejkowatym znamieniem. Owoce sierpowate, pestkowate. Okres kwitnienia: od maja do października. Siedlisko: w wodach stojących lub powoli pły­ nących, również w zanieczyszczonych; do 1200 m n.p.m. Rozmieszczenie: strefy umiarkowane.

Wygląd: roślina trwa­ ła, wysokości 15 cm, z płożącymi się roz­ łogami, na których powstają nowe rośli­ ny. Liście odziomko­ we ułożone w rozetę, 4-15 cm długości, równowąskie lub szydlaste, u nasady pochwowato rozszerzone. Kwiaty jednopłciowe. Kwiatostan składa się z jednego, wzniesione­ go kwiatu męskiego na długiej szypułce i przeważnie z 3 u nasady rozetkowato usta­ wionych kwiatów żeńskich. Kwiaty męskie z 4 sercowatymi pręcikami i jedną, czterodzieIną, białawą, dzwonkowatą koroną, pod nią znajdują się suche skorzaste łuski. Kwiaty żeńskie z krótką rurką korony, z której wycho­ dzi długa, nitkowata szyjka słupka. Owocem jest jednonasienny orzeszek. Okres kwitnienia: od maja do sierpnia. Siedlisko: piaszczyste lub muliste brzegi. Rozmieszczenie: pn. i zach. Europa.

262

Rozmieszczenie: na półkuli i w Ameryce Południowej.

północnej

Kosatka kielichowa Tofieldia calyculata Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości do 40 cm, podobna do trawy. Łodyga wzniesiona lub nieco się płożąca. Liście mie­ czowate, bez ogonków, z wy­ raźnymi nerwami podłużny­ mi, do 4 mm szerokości, sza­ rozielone lub żółtawozielone. Dolna część liści w kształcie litery V, górna płaska z wysta­ jącym grzbietem. Kwiatostan przeważnie graniasty. Szypułka kwiatowa z 3-klapowym podkwiatkiem. 6 żółtawobiałych działek okwiatu długości do 6 mm i 6 pręcików dokoła górnego słupka o 3 szyjkach. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: na ubogich, suchych lub wilgotnych łąkach, na młakach niskoturzycowych; do po­ nad 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Pireneje, Alpy, Karpaty. Uwagi: podobnym gatunkiem jest Toefildiapusilla lecz bez podkwiatka.

Łomka zachodnia Northecium ossifragum Wygląd: roślina trwała, wyso­ kości 10-30 cm, podobna do trawy. Łodyga wzniesiona, dwurzędowo ulistniona. Liś­ cie mieczowate, bez ogon­ ków, z wyraźnymi podłużnymi nerwami, szerokości do 4 mm, intensywnie zielone. Dolna część liści wąsko Vkształtna, górna płaska z wy­ stającym grzbietem. Kwiato­ stan graniasty. 6 działek okwiatu z zewnątrz zielonych, wewnątrz złotożółtych, lanceto­ watych, do 4 mm długości, 6 żółtych pręcików o gęsto owłosionych nitkach, z ceglastymi wo­ rkami pyłkowymi, dokoła słupka górnego, wą­ skiego, z 3 szyjkami. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: na torfowiskach. Rozmieszczenie: zachodnia Europa, Skan­ dynawia, północne Niemcy. Uwagi: niegdyś przypisywano tej roślinie wpływ na łamliwość kości u bydła.

Zostera morska Zostera marina Wygląd: roślina trwała, żyjąca w słonej wodzie, z ukorzenio­ nym, płożącym się kłączem, tworzy często rozległe, pły­ wające łąki. Pęd nadziemny krótki, nierozgalęziony i skrętolegle dwurzędowo ulistniony. Liście 20-200 cm długości, 3-12 mm szerokości, równowąskie, na wierzchołku za­ okrąglone, jaskrawozielone, z zamkniętą pochwą. Pęd kwiatowy do 1,5 m długości, rozgałęziony. Kwiaty skupione w kło­ sie długości do 12 cm, szerokości do 5 cm, jednostronnym, zamkniętym pochwą najwy­ ższego liścia. Kłosy układają się na powierz­ chni wody wierzchnią stroną ku górze. Kwiaty jednopłciowe i bez okrywy kwiatowej, Kwiaty żeńskie składają się tylko ze słupka, męskie z pręcika dwudzielnego w późniejszym okre­ sie rozwoju. Owoc 3-3,5 cm długości, owalny.

264

Okres kwitnienia: od lipca do października, w Morzu Śródziemnym wcześniej, od kwietnia, czasami nawet od lutego. Siedlisko: często na wybrzeżach morskich na glebach piaszczystych lub mulistych, do głę­ bokości 11 m, często w wodach słonawycli, zalana również w czasie odpływu. Rozmieszczenie: wybrzeża europejskie z wy­ jątkiem Korsyki, Sardynii i Krety. Poza tym w Ameryce Północnej i wschodniej Azji. Uwagi: poodrywane liście często po burzach bywają wyrzucane w dużych ilościach na brzeg morski i tworzą wysokie wały. Dawniej zostera była zbierana do wypychania matera­ ców. Zostera nolti jest mniejsza, zielona bez połysku. Liście dochodzą tylko do długości 40 cm i szerokości 1,5 cm. Wszystkie pochwy liściowe są otwarte i mają u góry dwa uszka. Kwiatostany wyrastają z kłącza i mają mniej kłosków. Gatunek ten zasiedla strefy płytsze i wysycha podczas odpływu.

265

Posidonia oceanica Wygląd: zanurzona roślina wodna z płożącym się, spłaszczonym kłą­ czem, po wyschnię­ ciu czarnym. Boczne pędy w kępkach, zakończone naprzemianległymi, dwurzę­ dowo ustawionymi liśćmi. Pochwy liś­ ciowe obejmują ło­ dygi, tylko u nasady zachodzą na siebie, nie odpadają z liśćmi lecz rozkładają się na starość we włókniste pasma i przypominają pędzel do golenia. Blaszki liściowe ciemnozie­ lone, do 50 cm długości, równowąskie i taśmowate, wierzchołek tępy lub wycięty. Kwiato­ stan długości do 4,5 cm, składa się z 1-4 kłosków, te zwykle z 3-7 kwiatów, które znaj­ dują się na brzegach płaskiej osi kłosków. Dolne kwiaty obupłciowe, górne męskie. Brak

okryw kwiatowych. 3 pręciki otwierają się na zewnątrz. Łącznik między workami pyłkowymi jest powiększony i podobny do działek okryw kwiatowych. Zalążnia składa się tylko z jed­ nego owocolistka, na którego słabo rozwinię­ tej szyjce znajduje się brodawkowate znamię. Okres kwitnienia: od sierpnia do listopada. Kwiaty udaje się tylko rzadko zauważyć. Siedlisko: płaskie piaszczyste brzegi, od brze­ gu na głębokość do 40 m. Rozmieszczenie: Morze Śródziemne. Uwagi: trzy następne gatunki tego specyficz­ nego rodzaju występują na południowym wy­ brzeżu Australii. Często wiosenne burze odry­ wają stare rośliny lub ich liście. Włókna wskutek ruchu fal zbijają się w kule o średnicy 2-5 cm, rzadziej nawet do 15 cm i w dużych ilościach zostają wyrzucane na brzeg. Przenoszenie nitkowatych pyłków kwiatowych na rozkwitające pod powierzchnią wody kwia­ tostany odbywa się za pomocą wody.

Gałuszka kulecznica Pilularia globulifera

Sporokarp

Wygląd: paproć zakorzeniająca się w szlamie za pomocą płożącego się kłącza, wypuszcza­ jąca na węzłach korzenie i liście. Odstęp mię­ dzy węzłami wynosi ok. 4 cm. Liście co 2-4 węzły, 3-10 cm długości, podobne jak u sitów ale miękkie, w przekroju poprzeczym zwarte, intensywnie zielone, młode zwinięte na czub­ ku. Korzenie proste, nitkowate wyrastają co 2-4 węzły. Poza tym na węzłach powstają pojedyncze sporokarpia. Są to zarodnie (sporangia) okryte przekształconym liściem. Liść tworzy wełnisto włosowate, kuliste, kasztanowatobrązowe osłony średnicy ok 3 mm (sporo­ karp). We wnętrzu tego sporokarpu znajduje się wiele krzaczkowatych tworów, u których

266

w dolnej części znajdują się sporangia (megasporangia), zawierające duże zarodniki, podczas gdy w górnej części siedzą sporangia (mikrosporangia) z licznymi drobnymi zarodni­ kami. Rozwój roślin potomnych odbywa się wewnątrz sporokarpu. Okres dojrzewania: od lipca do września. Siedlisko: gleby błotniste, opuszczone stawy, brzegi rowów. Rozmieszczenie: zachodnia Europa. Uwagi: gałuszka należy do paprotników, na co wskazują zwinięte młode liście i tworzenie się sporangiów. Od większości paproci różni się jednak siedliskiem i tworzeniem dwóch ró­ żnych typów zarodników. Z mikrospor powsta­ je pokolenie męskie, z makrospor - żeńskie. Żeńskie pozostaje zamknięte w sporokarpie, gdzie po zapłodnieniu powstaje młoda roślina, która wydostaje się ze sporokarpu przez otwór z klapką.

267

Typha minima

i

Pałka szerokolistna Typha latifolia

(] Wygląd: roślina woda lub f przybrzeżna, wysokości 30-70 I cm. Liście równowąskie, szarozielone, nie błyszczące, do 30 cm długości, 1-2 mm szerokości, nie występujące KW przy kwiatostanie, u dołu z pochwą otwartą, skórzastą, u góry opatrzoną niewielkimi uszkami. Na przekroju poL przecznym półkoliste, od spoduwyraźnie wydęte, z wierzchu płaskie, wy­ pełnione gąbczastym rdzeniem. Kwiaty jednopłciowe. Kwiaty żeńskie tworzące jajowato ku­ listą, do 4 cm długą, brązowoczarną kolbę; nad nią znajdują sie kwiaty męskie oddzielone odcinkiem pędu. Kwiaty żeńskie składają się z zalążni na trzoneczku, otoczonej gęstym wieńcem włosków, męskie z 3 pojedynczych pręcików otoczonych nielicznymi włoskami. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. Siedlisko: brzegi rzek i torfowiska. Rozmieszczenie: Europa (Alpy, Bałkany), Azja.

Wygląd: Roślina wodna lub przybrzeżna, wysokości 1-2,5 m. Liście równowąskie, niebieskozielone, nie błyszczą­ ce, 1-2 cm szerokości, często przewyższające kwiatostan, u nasady z otwartą, skórzastą pochwą opatrzoną u góry nie­ wielkimi uszkami. Na przeL kroju poprzecznym u góry płaskie, u dołu lekko wydęte i wypełnione gąbkowatym rdzeniem. Kwiaty jednopłciowe. Kwiaty żeńskie skupione w zwa­ rtej, brązowoczarnej kolbie długości często ponad 20 cm, z bezpośrednio nad nią stojący­ mi kwiatami męskimi. Kwiaty żeńskie: jeden słupek stojący na trzoneczku, otoczony gę­ stym kręgiem włosków; kwiaty męskie: trzy pręciki osadzone na jednym rozgałęzionym trzoneczku, otoczone nielicznymi włoskami. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: brzegi jezior i rzek, torfowiska. Rozmieszczenie: półkula północna; w tropikach.

Pałka Shuttelwortha Typha shuttelworthii

Pałka wąskolistna Typha angustifolia

y. , Wygląd: roślina wodna lub Wygląd: roślina wodna lub przybrzeżna wysokości 1-3 i KW /1 Przybrzeżna wysokości 1-1,5 m. Liście równowąskie, nieJL /, / m. Liście równowąskie, niebieskozielone, nie błyszczą­ • r',1 bieskozielone, 5-10 mm ce, 3-10 mm szerokości, częI / / ' 7 szerokości, przewyższające sto przewyższające kwiato// / kwiatostan, u nasady z otwar- I w / / y/flĄ stan, u nasady ze skórzastą, I /;,'/ tą skórzastą pochwą zaopam otwarta liiUl - P o c n w 3> u góry z nieH lii trzoną u góry w niewielkie § WIJ wielkimi uszkami. Na prze•r h'1! uszka. Na przekroju poprze\wu/f ^r0'u P°P rzeczn y m u góry I I,';/ cznym u góry płaskie, u dołu wW płaskie, u dołu wyraźnie i vi''\L wypukłe i wypełnione gąbfo K wypukłe, wypełnione gąb­ \\ w kowatym rdzeniem. Kwiaty je­ dnopłciowe. Kwiaty żeńskie tworzą kolbę sre- czastym rdzeniem. Kwiaty jednopłciowe. Kwiaty brzystobiałą w okresie dojrzałości, często dłu­ żeńskie tworzą wąską, brązowoczarną kolbę gości ponad 25 cm, z bezpośrednio nad nią długości do 35 cm, nad nią, oddzielone odcin­ stojącymi kwiatami męskimi. Kwiaty żeńskie kiem pędu, znajdują się kwiaty męskie, Kwiaty składają się ze słupka na trzoneczku, otoczo­ żeńskie składają się ze słupka na trzoneczku, nego gęstym kręgiem włosków, męskie z prę­ otoczonego gęstym kręgiem włosków, męskie cików siedzących na rozgałęzionym trzonecz­ z pręcików siedzących po trzy na rozgałęzionym trzoneczku, otoczonych nielicznymi włoskami. ku i otoczonych nielicznymi włoskami. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. Siedlisko: brzegi jezior i rzek, torfowiska. Siedlisko: brzegi jezior i rzek, w górach. Rozmieszczenie: Europa, Azja, Ameryka Pn. Rozmieszczenie: Pireneje, Alpy, Karpaty.

268

269

Jeżoglówka najmniejsza Sparganium minimum

Wygląd: roślina korzeniąca się w wodzie, ze wzniesionym lub pływającym pędem kwia­ towym długości 60-80 cm. Liście trawiaste, delikatne i cienkie, jaskrawozielone, wystają­ ce z wody lub pływające, 4-60 cm długości i 2-8 mm szerokości, płaskie, z 5-7 równoleg­ łymi, po bokach siatkowatymi nerwami, o na­ gle zwężonym i stępionym wierzchołku. Kwia­ ty jednoptciowe, skupione w kuliste główki. 1-3 główki żeńskie, stojące jedna nad drugą na pędzie w kącie krótkiej, rynienkowatej podsadki kwiatowej. Na szczycie kulisty kwia­ tostan męski. Kwiaty żeńskie składają się ze słupka o bocznie ustawionym znamieniu i okwiatu w postaci kilku skórzastych łusek.

Kwiaty męskie zazwyczaj o 3-6 pręcikach i kil­ ku łuskach u nasady. Owocem jest zaostrzony owalny pestkowiec. Okres kwitnienia: od lipca do sierpnia. Siedlisko: wody stojące lub powoli płynące, ro­ wy, dolinki torfowisk, do ponad 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: środkowa i północna Europa, północna Azja i Ameryka Północna. Uwagi: jeżogłówka najmniejsza jest stosunko­ wo wielopostaciowym gatunkiem, którego wy­ stępowanie bardzo zależy od wysokości wody i zaopatrzenia w substancje odżywcze. W związku z tym szczególnie silnie zmienia się szerokość liści. Nazwa jeżogłówka związa­ na jest z wyglądem kulisto kolczastych kwiato­ stanów. Cały rodzaj obejmuje ok. 20 ga­ tunków, które prawie wyłącznie występują na półkuli północnej. Zaledwie jeden gatunek jest zadomowiony w Nowej Zelandii.

Jeżogłówka gałęzista Sparganium ramosum Jeżogłówka pojedyncza Sparganium emersum Wygląd: roślina Wygląd: roślina przeważnie przeważnie zakorze­ zakorzeniona w wodzie z pę­ niająca się w wodzie, dem kwiatowym wzniesionym sztywno wzniesio­ lub pływającym, 20-60 cm nych pędach kwiato­ długości. Kłącze płożące się, wych 30-60 cm dłu­ z rozłogami. Liście tęgie gości. Płożące się z szerokimi pochwami liś­ kłącze z rozłogami. ciowymi, u dołu trójkanciaste, Liście sztywne i tęgie, wzniesione, u nasady u góry z grzbietem ciągną­ trójkanciaste, u góry na stronie spodniej z wy­ cym się do wierzchołka, do 50 stającym grzbietem, ciągnącym się aż do wie­ cm długości, 3-6 mm sze­ rzchołka, do 50 cm długości i do 1,5 cm szero­ kości, nie błyszczące. Kwiaty jednoptciowe, rokości. Pływające liście na wierzchniej stro­ skupione w kuliste główki, stojące na wiecho- nie z wystającym nerwem środkowym. Kwiaty wato rozgałęzionym kwiatostanie. Na każdej jednoptciowe skupione w kuliste główki na gałązce bocznej w kącie liściowatej przysadki nierozgatęzionym kwiatostanie. Na dole 1-5 znajdują się najpierw 2-3 żeńskie główki, żeńskich główek, nad nimi 2-8 główek męs­ a nad nimi wiele główek męskich. Działki kich. Słupek z długim nitkowatym znamieniem. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. okwiatu łuskowate. Siedlisko: w stawach i jeziorach, unosi się na Okres kwitnienia: od czerwca do sierpnia. powoli płynących wodach. Siedlisko: wody stojące lub powoli płynące. Rozmieszczenie: środkowa i północna Europa, Rozmieszczenie: środkowa i północna Europa, zachodnia Azja, Ameryka Północna. północna Azja, północna Afryka.

270

271

Formacje roślinne zdominowane przez trawy i gatunki trawopodobne Powstawanie ląk i pastwisk Łąki i pastwiska są specyficznymi zbiorowis­ kami roślinnymi opanowanymi zwykle przez trawy, w których znajdują swe miejsce także inne gatunki trawopodobne, takie jak turzyce, sity, sitowia i oczerety, a oprócz tego także spora liczba gatunków ziołoroślowych i bylin. W krajobrazach naturalnych Europy Środ­ kowej zbiorowiska te ograniczone są do nieli­ cznych siedlisk, które ze względu na panujące w nich warunki ekologiczne pozostają bezleś­ ne z przyczyn naturalnych. Łąki zajmujące duże powierzchnie to przede wszystkim nad­ morskie zbiorowiska słonorośli (fot. lewa dol­ na) i wysokogórskie murawy powyżej górnej granicy lasu (fot. u góry), w innych częściach Europy Środkowej łąki naturalnego pochodze­ nia zajmują jedynie niewielkie powierzchnie na siedliskach bezleśnych z przyczyn siedlis­ kowych. Z naturalnych przyczyn stale bezleś­ ne lub skąpo porośnięte gatunkami drzewias­ tymi pozostawały okrajki torfowisk wysokich, brzegi rzek i strefy lądowienia zbiorników wo­ dnych. Miejsca te stwarzały korzystne warunki turzycom i innym gatunkom turzycowatych i sitowatych. Szeroko rozprzestrzenione w dzi­ siejszym krajobrazie kulturalnym użytki zielo­ ne są pochodzenia antropogenicznego, tzn. zawdzięczają swe powstanie wpływowi człowieka. Ludzie karczowali pierwotną puszczę i tworzy­ li miejsca pozbawione drzew. Prowadzili na nich gospodarkę rolną zapobiegając pono­ wnemu zalesieniu. Na te otwarte miejsca stop­ niowo wkraczały ze swych pierwotnych, natu­ ralnych siedlisk te gatunki roślin i zwierząt, które były szczególnie światłolubne, a równo­ cześnie łatwo regenerowały się, co pozwalało im łatwo znosić koszenie i wypas. Powierzch­ nie wykaszane rozwinęły się w łąki kośne, a wypasane - w pastwiska. W wielu re­ gionach, gdzie słoma jako ściółka w oborach była zbyt cenna, użytkowano nawet takie po­ wierzchnie, które jako łąki i pastwiska nie dostarczały wartościowej paszy. Rozwijały się tam na siedliskach wilgotnych i zabagnionych łąki jednokośne, zdominowane przez trzęślicę modrą i „kwaśne trawy", a więc turzyce i sity.

272

W zależności od sposobu użytkowania i lokal­ nych warunków powstały w tych miejscach różnorodne, zwykle bardzo bogate gatunkowo zbiorowiska łąkowe. W dzisiejszym krajobrazie kulturalnym to wła­ śnie użytki zielone determinują wygląd krajob­ razu na prawie wszystkich glebach nie nada­ jących się do uprawy roli (fot. prawa dolna). Pochodzą one z opisanych powyżej, zwykle mało opłacalnych ubogich łąk i pastwisk, które pierwotnie były nie nawożone lub nawożone jedynie słabo. Uprawa wysokowydajnych i wy­ trzymałych gatunków traw, podsiewanie wyse­ lekcjonowanych mieszanek traw, stosowanie nawozów organicznych i mineralnych, a także nowoczesne techniki uprawy z dokładnie do­ pasowanymi do rytmu rozwoju traw terminami nawożenia doprowadziły do wysokoproduktywnych zbiorowisk roślinnych. Takimi są np. łąki, które na odpowiednich siedliskach i w op­ tymalnych warunkach klimatycznych mogą być koszone nawet sześciokrotnie w ciągu roku. Mają one już niewiele wspólnego ze zbliżonymi do naturalnych ubogimi łąkami i pastwiskami. Podczas gdy użytki zielone ubogich siedlisk są z reguły bardzo bogate gatunkowo i posiadają stałą charakterystyczną kombinację gatunków, dokładnie odzwierciedlającą panujące tam warunki siedliskowe, intensywne zagospo­ darowanie prowadzi do silnego uproszczenia tej różnorodności, którego ofiarą padają prze­ de wszystkim gatunki mało wytrzymałe konku­ rencyjnie. Ich zanikanie prowadzi nie tylko do utraty charakterystycznej kombinacji gatun­ ków lecz i do uproszczenia inwentarza florystycznego i faunistycznego zbiorowisk łąko­ wych i pastwiskowych. Intensywnie użytkowa­ ne, zwykle obficie nawożone azotem, ubogie w gatunki pastwiska zaliczane są do typu świeżych pastwisk z życicą trwałą, grzebienicą pospolitą, tymotką łąkową i koniczyną bia­ łą. Intensywnie użytkowane łąki zaliczane są do łąk świeżych z rajgrasem wyniosłym, wy• U góry: wysokogórskie murawy, u dołu z lewej: shnorośla nad brzegami morskimi, u dołu z prawej: intensywnie użytkowane pas­ twisko

czyńcem łąkowym, owsicą omszoną, konietlicą łąkową, stokłosa miękką i wiechliną łąko­ wą. Nawet jeśli w obrębie tych dwóch opisa­ nych typów dają się zauważyć różnice uwa­ runkowane siedliskowo, to nie są one tak wielopostaciowe, jak na analogicznych siedlis­ kach ekstensywnie użytkowane łąki i pastwis­ ka (fot. u góry str. 274). Ubogie pastwiska nawapienne Na miejscu ciepłolubnych suchych lasów liś­ ciastych, na podłożu wapiennym powstały pod wpływem długotrwałego, ekstensywnego wypasu owiec antropogeniczne zbiorowiska zastępcze, tzw. ciepłolubne murawy nawa­ pienne (fot. lewa dolna). Z powodu małej żyz­ ności siedlisk uwarunkowanej skalistym podłożem i sposobu użytkowania są one częs­ to nazywane ubogimi murawami i pastwiskami nawapiennymi. Występują na nich liczne ciep­ łolubne i znoszące suszę rośliny i zwierzęta. Zbiorowiska te zaliczane są do najbogatszych gatunkowo w całej Europie Środkowej. Szcze­ gólnie interesujące są gatunki, które swe cent­ ra występowania mają w ciepłych obszarach Europy i w obszarze śródziemnomorskim, w Europie Środkowej zasiedlają jedynie tere­ ny szczególnie korzystne pod względem kli­ matycznym. Wśród traw i roślin trawopodobnych występują strzęplica piramidalna i strzęplica nadobna, oprócz nich kostrzewa owcza, drżączka średnia, owsicą łąkowa, wiechlina wąskolistna, rajgras wyniosły, stokłosa prosta, konietlica łąkowa, turzyce: pagórkowa, niska, wiosenna, sina, kosmatka polna i inne, obok nich cały szereg krzewinek, bylin i ziół, z któ­ rych należy wymienić typowe gatunki: gorycz­ kę orzęsioną i goryczkę Wettseina. Występo­ wanie kolczastych, pachnących olejkami eterycznymi lub silnie pokrytych włoskami ro­ ślin wskazuje na to, że zbiorowiska te powsta­ ły na skutek wypasu, gdyż takie rośliny są albo całkowicie pozostawiane przez bydło al­ bo zjadane tylko w młodym stanie. Do nich zaliczane są przede wszystkim: jałowiec, ostrożeń krótkołodygowy, dziewięćsił bezłodygowy, dziewięćsił pospolity, wilżyna rozło­ gowa, wilżyna ciernista, macierzanka zwy­ czajna. Ponieważ hodowla owiec jest obecnie nieopłacalna, użytkowanie ubogich muraw nawapiennych jest w wielu miejscach zarzucane.

274

Leżą one odłogiem, zarastają krzewami lub są zalesiane, zwykle sosną. Ich utrzymywanie się związane jest z trwałym, choć ekstensywnym użytkowaniem, tak że dziś konieczne jest pod­ jęcie ukierunkowanych działań pielęgnacyj­ nych w celu ich ochrony. Murawy bliźniczkowe („psiary") Na ubogich, kwaśnych glebach na podłożu bezwapiennym wykształcają się również bar­ dzo typowe ubogie pastwiska, tzw. psiary (fot. prawa dolna). Czynnikiem decydującym o ich powstaniu jest, podobnie jak w przypadku ubogich muraw nawapiennych, ekstensywny wypas. Pasące się stada były nieregularnie przepędzane przez tereny użytkowane jako pastwisko gminne. Nie stosowano nawożenia, stąd odrosty były bardzo skąpe. Selektywne spasanie przez zwierzęta powodowało zwięk­ szony napór na gatunki preferowane jako pa­ sza, co prowadziło do przewagi gatunków omijanych i nie spasanych. Należy do nich bliźniczka psia trawka, od której pochodzi na­ zwa zbiorowiska. Zwierzęta skubią małe jej kępki, żują, aby następnie je wypluć. Tak moż­ na znaleźć wśród muraw bliźniczkowych su­ che „trawiaste mumie" o twardych, zdrewnia­ łych pochwach liściowych. Gatunkami charak­ terystycznymi tych muraw są poza tym krzyżownica zwyczajna i krzyżownica ostroskrzydełkowa oraz arnika górska. Biorąc pod uwagę stosunki wodne murawy bliźniczkowe porastają bardzo ruóżnorodne siedliska. Na glebach ze stagnującą wodą two­ rzy się często interesująca, drobnopowierzchniowa mozaika różnych postaci. Przede wszy­ stkim na mokrych siedliskach występują obok gatunków będących wskaźnikami zmiennej i dużej wilgotności siedlisk, takich jak trzęślica modra, czarcikęs łąkowy, gnidosz rozesłany także turzyce i sitowate: turzyca blada, pigułkowata i prosowata, sit sztywny, kosmatka licznokwiatowa. Także i te mało wydajne sied­ liska są już od lat prawie wcale nie użytkowa­ ne. Ich biocenozy wymagają ochrony nie tylko z ekologicznego punktu widzenia; pożądane • U góry: ekstensywnie użytkowana łąka ko­ śna, u dołu z lewej: ubogie pastwisko nawa­ pienne, u dołu z prawej: uboga murawa bliźniczkowa (psiara)

jest zachowanie ich jako przykładu dawnego, tradycyjnego użytkowania ziemi na wsi. Murawy napiaskowe Murawy szczotlichowe są ubogimi gatunkowo zbiorowiskami pionierskimi, znoszącymi kwaśne podłoże i zasiedlającymi siedliska bezwapienne i ubogie w substancje organicz­ ne o przepuszczalnych glebach. Występują one przeważnie na luźnych, ubogich w sustancje pokarmowe, suchych piaskach wydmo­ wych Europy Środkowej i z tego powodu nazy­ wane są murawami napiaskowymi (fot. u gó­ ry). Charakterystycznymi trawami i roślinami trawopodobnymi tych siedlisk są szczotlicha siwa i turzyca piaskowa. Na wydmach będą­ cych w ciągłym ruchu lekkie zasypanie pias­ kiem małej kępy szczotlichy prowadzi do wy­ tworzenia korzeni przez węzły pokryte pia­ skiem. Stały wzrost gęstego i głęboko sięgają­ cego systemu korzeniowego wpływa na utrwa­ lanie piasków, które następnie mogą być za­ siedlane przez liczne mchy i porosty. Między panującą na początku szczotlichę wkraczają następnie inne nieliczne rośliny wyższe jak Choroszcz nagołodygowy i sporek wiosenny. W trakcie dalszego rozwoju gatunki muraw napiaskowych są wypierane przez gatunki su­ chych muraw. Suche murawy i stepy W krajobrazach naturalnych Europy Środ­ kowej występowanie suchych muraw było ograniczone jedynie do niewielkich powie­ rzchni. Ich zasięg został powiększony przez człowieka i obecnie zasiedlają one, jako zbio­ rowiska zastępcze ciepłych i znoszących su­ szę lasów i zarośli, zwykle strome, płytkie, suche i ciepłe zbocza (fot. dolna lewa). Obok dużego udziału gatunków roślin dobrze przy­ stosowanych do suszy i ciepła bardzo typowy jest przede wszyskim wygląd tych zbiorowisk. Podczas gdy w mniej ekstremalnych, umiar­ kowanie suchych murawach dominują takie gatunki roślin, których pączki przetrwalnikowe przetrzymują zimę na powierzchni gleby, a gatunki te tworzą zwartą pokrywę roślinną, to w prawdziwie suchych murawach występuje duża liczba roślin jednorocznych a więc takich gatunków, które przetrzymują zimę w postaci nasion. Zbiorowiska te mają luki w pokrywie

276

roślinnej, w których wiosną następnego roku kiełkują nasiona i rozwijają się rośliny. W Europie Wschodniej będącej pod wpływem klimatu kontynentalnego, a także w tych częś­ ciach Europy Środkowej, gdzie opady roczne nie przekraczają 500 mm, suche murawy nie ograniczają się tylko do małych powierzchni (fot. prawa dolna). Zajmują one tam duże po­ wierzchnie i nawet tworzą zbiorowiska domi­ nujące w krajobrazie, noszące nazwę stepów. Choć liczne dobrze wytrzymujące suszę gatunki traw i turzyc budują niezbyt zwartą darń, to zwłaszcza ostnice w porze owocowa­ nia nadają stepom ich charakterystyczny wy­ gląd, nawet jeśli nie są one dominantami w pokrywie roślinnej. Oprócz nich typowe dla zbiorowisk stepów są różne drobne gatunki z grupy kostrzewy owczej. Stepy posiadają cechy zbiorowisk pastwiskowych. Szczecinowate kostrzewy o twardych liściach podob­ nie jak ostnice, które jedynie w młodym stanie są zgryzane przez bydło, są w stanie wytrzy­ mać wypas. Łąki kośne Przykładem ekstensywnie użytkowanych łąk kośnych są zbiorowiska bogate w byliny, jakie występują zwłaszcza w Europie Zachodniej znajdującej się pod wpływem bogatego w opa­ dy i łagodnego klimatu subatlantyckiego, na kwaśnym, ubogim podłożu. Te jednokośne łąki są szczególnie atrakcyjne z powodu bogactwa kwiatów. Wiosną niekiedy tysiące żółtych nar­ cyzów trąbkowych przetykanych groszkami skrzydlastymi, zawilcami gajowymi i rdestami wężownikami tworzą obraz tego zbiorowiska, wczesnym latem zaś dominuje aromatycznie pachnąca wszewłoga górska (fot. u góry str. 279). Również tu na małych powierzchniach, w miejscach stale mokrych, występują liczne turzyce. Często do łąk położonych w górnej części na stokach doprowadzano wodę rowa­ mi z pewnych odległości. Wczesną wiosną tamowano rowy; zalewająca woda, która pod­ czas napływu przynosiła niewielkie ilości sub-

• U góry: murawy napiaskowe, u dołu z le­ wej: suche murawy, u dołu z prawej: murawy stepowe

stancji odżywczych, nawadniała powierzchnie i przyczyniała się równocześnie do jej nawo­ żenia. Szuwary wielkoturzycowe Charakterystyczne, zwykle ubogie gatunkowo, zdominowane przez wysokie turzyce (stąd ich nazwa) szuwary zasiedlają zwykle mokre, podtopione i znów podsychające siedliska na mineralnych, częściowo torfowych glebach. Rzucają się one w oczy dzięki swym dużym, mocnym gatunkom, tworzącym, jak niektóre z nich potężne kępy. Najważniejszymi z nich są turzyce: sztywna, tunikowa, dzióbkowata, błotna, brzegowa, zaostrzona. Szuwary wiel­ koturzycowe uchodzą częściowo za antro­ pogeniczne i zawdzięczają swe występowanie na wielkich powierzchniach użytkowaniu jako łąki produkujące ściółkę. Zwykle występują w bliskim kontakcie z różnymi zbiorowiskami, takimi jak szuwary trzcinowe, torfowiska nis­ kie i wysokie oraz łąki świeże, wilgotne i zabagnione. Szuwar z turzycą prosową, nie do pomylenia dzięki swym tęgim, poduszkowatym kępom (fot. środkowa), występuje na żyznych, nieco źródliskowych siedliskach na torfie, z wolną sączącą się wodą. Czasowe podsuszenie i wahania poziomu wody są dob­ rze znoszone.

jak i bezwęglanowym. Warunkiem koniecznym jest trwałe przewodnienie siedliska i nieprze­ puszczalne podłoże. W odróżnieniu od torfo­ wisk wysokich woda gruntowa jest stale zasi­ lana substancjami mineralnymi. W takich wa­ runkach powstaje warstwa torfu, ale nie two­ rzy się kopuła torfowiska wysokiego. Występu­ jące na wapiennym podłożu eutroficzne młaki niskoturzycowe zaskakują bogactwem ga­ tunków, obejmującym zarówno niepozorne mchy jak i okazałe gatunki storczykowatych. Rosną tu również pojedyncze gatunki traw, przede wszystkim zaś spora liczba roślin trawopodobnych. Obok tworzącej zbiorowiska tu­ rzycy Davalla występują turzyce: pchla i dwu­ pienna oraz turzyca Hosta, turzyca sina, łuszczkowata, żółta, prosowata i inne charakterys­ tyczne zwłaszcza dla obszarów górskich. Oprócz nich występuje ponikło skąpokwiatowe i ponikło jednoprzysadkowe, sit tępokwiatowy, ostrzew spłaszczony, marzyca czarniawa i wełnianka szerokolistna. Trawy są mniej ty­ powe dla tych zbiorowisk, choć na ich brze­ gach i w postaciach degeneracyjnych może występować trzęślica modra. Torfowiska ni­ skie leżą często wśród obszarów rolnych i są przez to narażone na działanie zabiegów me­ lioracyjnych i nawożenia. Ich dalsze trwanie jest dziś przez to bardzo zagrożone.

Torfowiska Pierwotne torfowiska wysokie i niskie przynaj­ mniej częściowo są opanowane przez gatunki trawiaste. Na torfowiskach wysokich są to wełnianki, przede wszystkim wełnianka pochwowata (fot. dolna), której szczątki uczest­ niczą w tworzeniu się torfu, rzadziej wełnian­ ka wąskolistna. W miejscach mokrych mogą występować turzyce dzióbkowata i bagienna. Wyższe części kęp zajmują również typowe gatunki, jak np. niepozorna turzyca skąpokwiatowa. Na brzegu torfowiska rosną szuwa­ ry wielkoturzycowe z turzycą dzióbkowata i ni­ tkowatą. Także sity i trzęślica modra należą do gatunków wysokotorfowiskowych. Torfowiska niskie występujące w górach do piętra subalpejskiego rozwinęły się w dużym stopniu pod wpływem ekstensywnego ko­ szenia jako łąki jednokośne z przeznaczeniem na ściółkę. Torfowiska niskie mogą po­ wstawać na podłożu zarówno węglanowym

278

• U góry: łąka kośna, w środku: szuwar wielkoturzycowy, u dołu: torfowisko

279

Wykaz gatunków

Biysmus rufus 198

Carex elongata 228

Coleanthus subtilis 142

Festuca balleri 46

Jeżogłówka najmniejsza 270

Botbriochloa ischaemum 152

Carex ericetorum 234

Cochleaha anglica 178

Festuca beteropacbys 38

Jeżogłówka pojedyncza 270

Achnatberum calamagrostis 122

Bracbypodium distacbon 30

Carex exrensa 216, 254

Corynephorus canescens 120

Festuca heterophylla 40

Jęczmieniec zwyczajny 98

Acorus calamus 260

Brachypodium phoenicoides 30

Carex Arna 250

Crypsis aculeata 170

Festuca laxa 46

Jęczmień dwurzędowy 92

Aegilops genlculata 86

Bracbypodium pinnatum 24, 32

Carex //acca 242

Cryspis alopeuroides 170

Festuca nigrescens 40

Jęczmień grzywiasty 90

Aegilops neglecta 86

Brachypodium syfoaticum 32

Carex ffara 256

Ctenopsis delicata 170

Festuca ovina 38

Jęczmień płonny 90

Aegilops ovata 86

Br/za maxima 66

Carex % / d a 248

Cutandia martima 170

Festuca pallens 38

Jęczmień zwyczajny 94

Aegilops speltoides 78, 80

ft&a med/a 66

Carex hallerana 242

Cynodon dactyion 152

Festuca paniculata 46

Jęczmień żytni 90

Aegilops squanosa 84

£?/7>3 m//)or 66

Carex /w/ta 238

Cynodon palczasty 152

Festuca pannonica 38

Juncus acutiflorus 184

Aegilops triuncialis 86

Brodobrzanka wodna 48

Carex ń/rfa f. hirteaformis 238

Cynosurus cristatus 64

Festuca patzkei 38

Juncus acutus 184

Aegilops ventricosa 86

Bromus arvensis 26

Carex hordeistichos 244

Cynosurus echinatus 64

Festuca polesiaca 38

Juncus alpino-articulatus

Aeluropus Httoralis 88

Bromus diandrus 30

Carex bostiana 252

Cyperus capitatus 208

Festuca pratensis 44

Juncus anceps 184

Agropyron caninum 72

Bromus erectus 24

Carex /wm/tó 236

Cyperus esculentus 208

Festuca psammophila 38

Juncus arcticus 184

Agropyron junceum 72

Bromus inermis 28

Carex laevigata 248

Cyperus flavescens 208

Festuca pseudovina 38

Juncus articulatus 184

Agropyron repens 72

Bromus madritensis 30

Carex lasiocarpa 238

Cyperus fuscus 208

Festuca rubra 38, 40, 178

Juncus atratus 182

Agrostis alpina 102

Bromus mollis 28

G M 9 X lepidocarpa 256

Cyperus papyrus 192

Festuca rupicola 38

Juncus balticus 174

Agrostis canina 102

Bromus ramosus 24

Carex ///nosa 244

Festuca salina 40

Juncus bufonius 180

184

Agrostis rupestris 102

Bromus racemosus 28

Carex montana 234

Dactylis glomerata 62

Festuca tenuifo/ia 38

Juncus bulbosus 182

Agrostis stolonifera 102

Bromus secalinus 24

Carex muricata ssp. lamprocarpa 224

Dactylis polygama 62

Festuca trachyphylla 38

Juncus capitatus 180

Agrostis tenuis 102

Bromus sterilis 26

Carex n/pra 230

Dantbonia alpina 120

Festuca tricbophylla 40

Juncus compressus 178

>4//a cariophyllea 116

Bromus squarrosus 26

Carex ornithopoda 238

Dantbonia (Sieglinia) decumbens 120

Festuca unifaria 40

Juncus conglomeratus 174

Aira praecox 116

Bromus tectorum 26

Carex ofruóae 222

Descbampsia cesphosa 118

Festuca vallesiaca 38

Juncus effusus 174

Airopsis tenella 116

Brzeżyca jednokwiatowa 262

Carex ova//s 226

Deschampsia flexuosa 118

Festuca villosa 40

Juncus filiformis 176

Alopecurus aequalis 138

Bulboscboenus maritimus 196

Carex pairaei 224

Deschampsia rhenana 118

Festulolium bńnkmanni 42

Juncus gerardii 178

Carex pallescens 240

Deschampsia wibeliana 118

Calamagrostis arudinacea 42, 100

Carex panicea 244

Digitaria ischaemum 152

Gałuszka kulecznica 266

Juncus jacquinii

Calamagrostis canescens 100

Ca/ex paniculata 192, 224

Digitaria sanguinalis 152

Gaudinia fragilis 104

Juncus maritimus 184 Juncus pygmaeus 182

Alopecurus arundinaceus 138 Alopecurus

bulbosus138

Alopecurus genicu/atus 136

Juncus inflexus 174 184

Alopecurus myosuroides 136

Calamagrostis epigejos 100

Ca/-ex pan/iflora 232

Dmuszek jajowaty 158

Glyceria declineata 52

Alopecurus pratensis 136

Calamagrostis villosa 100

Carex paucif/ora 193, 216

Drżączka mniejsza 66

Glyceria fluitans 52

Juncus sphaerocarpus 180

Alopecurus utriculatus 138

Carex acufd 232

Carex pendula 240

Drżączka średnia 66

Glyceria maxima 52

Juncus squarrosus 176

Ammopbila arenaria 96

Csrejf acutiformis 246

Carex pz/osa 240

Drżączka większa 66

Glyceria plicata 52

Juncus stygius 180

Ampelodesmos mauritanica 156

Csre/r atóa 240

Carex pilulifera 234

Grzebienica pospolita 64

Juncus subnodulosus 182

Anthoxanthum odoratum 140

Carex appropinquata 224

Carex pseudocyperus 244

Echinaria capitata 162

Anthoxanthum ovatum

Carex arenaria 216, 254

Carex pulicans 214

Ecbinochloa crus-galli 146

Helicotrichon cantabricum 112

Cara* afrara 232

Carex punctata 252

Eleocbaris aciculatus 200

He/icotrichon filifolium

Anthoxanthum puelli

140 140

112

Juncus

tenageia178

Juncus

tenuis176

Juncus trifidus 176

>4/>ere interrupta 88

Gsnat baldensis 220

Carex reichenbachii 218

Eleocbaris multicaulis 200

Helicotrichon parlatorei 114

Apera spica-venti 88

Carex bicolor 193, 228

Carex remo/a 228

Eleocharis ovata 200

Hierochlbe odorata 140

Kłóć wiechowata 206, 192

Armeria maritlma 178

Carex binervis 254

Cacex r/par/a 192, 246

Eleocharis palustris 200

Kłosownica leśna 32

Artemisia maritima 178

Holcus lanatus 122

Carex bracbystachys 252

Carex rostrata 246

Elymus arenarius %

Holcus mollis 122

Kłosownica pierzasta 24, 32

Arrhenatherum elatius 104

Carex brizoides 192, 218

Carex rupestris 214

F/y na myosuroides 212

Holoschoenus romanus 198

Kłosówka miękka 122

Arundo donax 156

Carex bunescens 226

Carex sempervirens 250

Eragrostis minor 144

Hordelymus europaeus 98

Kłosówka wełnista 122

Cara* capillarls 242

Carex serotina 256

Eriopborum angustifolium 204

Hordeum disticbon 92,94

Kobresia simpliciuscula 212

Carex caryopbyllea 236

Carex sp/ca/a 222, 224

Eriopborum gracile 204

Hordeum jubatum 90

Kobrezja turzycowata 212

Carex chordorrhiza 193, 216

Carex strigosa 248

Eriophorum latifolium 204

Hordeum marinum 88

Koeleria albescens 124

Avena barbata 110 Avena bysantina 108 Avena fatua 74,108, 110 >4ve/)3 longiglumis 112 Avena sativa 108 Avena ster/lis 108, 110 Avena strigosa 108 Avenochloa versicohr 114 Avenula marginata 110 Avenula pratense 114 Avenula pubescens 114 Avenula sulcata 110

Cara* ct/rfa 226

Carex 5up/na 232

Eriophorum scheuchzeri 202

Hordeum murinum 90

Koelerla cristata 124

Carex cun/ata 220

Carex syhatica 248

Eriophorum vaginatum 202

Hordeum secalinum 90

Koeleria glauca 124

Carex cun/ula 220

Carex tomentosa 234

Euchlanea 166

Hordeum spontaneum 92, 94

Koeleria gracilis 124

Care* davalliana 193, 214

Carex trinenris 230

Hordeum vulgare 94

Koeleria macrantha 124

Cara* demissa 256

Carex umbrosa 236

Festuca airoides 38

Hordeum vulgare var. hexastichon 94

Koeleria pyramidata 124

Carex depauperata 252

Carex vesicaria 246

Festuca alpina 46

Hordeum vuigare var. tetrastichon 94

Koeleria vallesiana 124

Carex digitata 236

Carex i/o//j/na 222

Festuca altissima 42

Carex fiSafca 214

Catabrosa aquatica 48

Festuca arundinacea 44

Imperata cylindrica 150

Carex tf/s/a/js 254

Catapodium rigidum 48

Festuca curvula 38

Isolepis setacea 198

Konietlica łąkowa 106

Carex disticha 218

Cibora brunatna 208

Festuca difiusa 40

Izgrzyca alpejska 120

Bagnica torfowa 260

Carex (/m/sfe 222, 224

Ci bora żółta 208

Festuca duvatt 38

Izgrzyca przyziemna 120

Bliźniczka psia trawka 142

Carex echinata 226

Chwastnica jednostronna 146

Festuca gigantea 42

Biysmus compressus 198

Carex e/ate 193, 230

Cladium mariscus 192, 206

Festuca guestfalica 38

280

Kosatka kielichowa 264 Kosmatka gajowa 186 Kosmatka licznokwiatowa 190 Kosmatka olbrzymia 188 Kosmatka owłosiona 188

Jeżogłówka gałęzista 270

Kosmatka polna 190

Kostrzewa czerwona 40

Moiineneila minuta 116

Phragmites australis 154

Schoenus ferrugineus 210

Stipa gigantea 130

Kostrzewa leśna 42

Mozga kanaryjska 134

Piaskownica zwyczajna 96

Schoenus nigricans 210

Stipa joannis 128

Triticum turanicum 16

Kostrzewa łąkowa 44

Mozga trzcinowata 134,154

Pilularia g/obulifera 266

Scirpus radicans 194

Stipa pennata 128

Triticum turgidum 80

Piptatherum paradoxum 126

Sclrpus sylvaticus 194

Stipa stenophylla 128

Triplachne nitens 126

Kostrzewa owcza 38

Nardus stricta 142

Piptatherum virescens 126

Sclerochioa dura 62

Stipa panriflora 130

Trzcina cukrowa 160

Kostrzewa różnolistna 40

Narthecium ossifragum 264

Poa alpina 54

Kostrzewa olbrzymia 42

Triticum timppheevi 14, 15

Secale ancestrale 74

Stipa pulcherrima 128

Trzcina pospolita 154

Poa alpina var. vivipara 54, 56

Secale cereale 74

Stipa

Trzcinnik lancetowaty 100

Kukurydza zwyczajna 166

Oczeret jeziorny 194

Poa angustifolia 60

Ses/eria coerulea 114

Stokłosa bezostna 28

Kupkówka Aschersona 62

Oczeret Tabernemontana 196

Poa annua 54

Secale montanum 74

Stokłosa dachowa 26

Trzcinnik owłosiony 100

Kupkówka pospolita 62

Oryza fatua 164

Poa badensis 56

Sesleria skalna 98

Stokłosa gałęzista 24

Trzcinnik piaskowy 100

Oryza sativa 164

Poa bulbosa 56

Sesleria varia 98

Stokłosa groniasta 28

Trzęślica modra 162

Lagurus ovatus 158

Ostnica bawarska 128

Poa chaixii 60

Setaria g/auca 146

Stokłosa łuskowata 26

Trzęślica trzcinowata 162

Lamarckia aurea 64

Ostnicacienkolistna128

Poa compressa 56

Setaria italica 146, 148

Stokłosa miękka 28

Turówka wonna 140

Leersia oryzoides 144

Ostnica Jana 128

Poa nemoralis 60

Setaria okółkowa 146

Stokłosa płonna 26

Turzyca bagienna 244

Littoreila uniflora 262

Ostnica powabna 128

Poa palustris 60

Setaria pumila 146

Stokłosa polna 26

Turzyca biała 240

Loli urn multiflorum 36

Ostnica włosowata 128

Poa pratensis 58

Setaria verticilliata 146

Stokłosa prosta 24

Turzyca blada 240

Lolium perenne 36

Ostrzew rudy 198

Poa suplna 54

Setaria v'mdis 146

Stokłosa żytnia 24

Turzyca błotna 246

Loiium remotum 34

Ostrzew spłaszczony 198

Poa trivialis 58

Sit alpejski 184

Strzęplica grzebieniasta 124

Turzyca brunatna 226

Lolium temulentum 34

Owies bizantyjski 108

Polypogon maritimum 168

Sitarktyczny 184

Strzęplica nadobna 124

Turzyca brzegowa 192, 246

Lophochloa cristata 126

Owies brodaty 110

Polypogon monspeliensis 168

Sit bałtycki 174

Strzęplica piramidalna 124

Turzyca cienista 236

Lophochloa

Kostrzewa trzcinowa 44

tenacissimal30

Trzcinnik leśny 42, 100

Owies głuchy 74, 108, 110

Polypogon viridis 168

Sit błotny 178

Strzęplica sina 124

Turzyca czarna 232

Luzuia campestris 190

Owies płony 108, 110

Ponikło błotne 200

Sit chudy 176

Suchotraw twardy 62

Turzyca czarniawa 232

Luzula forsteri 186

Owies szorstki 108

Ponikło igłowate 200

Sit cienki 176

Szczotlicha siwa 120

Turzyca Davalla 193, 214

Luzuia lutea 190

Owies zwyczajny 108

Ponikło jajowate 200

Sit czarny 182

Luzula luzuloides 186

Owsica łąkowa 114

Ponikło wielołodygowe 200

Sit członowaty 184

Turzyca długokłosa 228

Luzula multiflora 190

Owsica omszona 114

Śmiałka goździkowa 116

Posidonia oceanica 266

Sit drobny 182

Śmiałka wczesna 116

Turzyca drobna 256

Proso zwyczajne 148

Sit dwudzielny 180

Śmiałek darniowy 118

Turzyca drżączkowata 192, 218

Palczatka kosmata 152

Proso zwyczajne rozpierzchłe 148

Sit Gerarda 178

śmiałek pogięty 118

Turzyca dwubarwna 193

Luzula syNatica 188

Palusznik krwawy 152

Proso zwyczajne skupione 148

Sit główkowaty 180

Świbka błotna 262

Turzyca dwupienna 214

Lygeum spartum 144

Palusznik nitkowaty 152

Prosownica rozpierzchła 134

Sit morski 164

Swibka morska 262

Turzyca dwustronna 218

pumila126

Luzuia nivea 190 Luzula

pilosal88

Pałka Shuttelwortha 268

Pszenica karłowata 84

Sit ostrokwiatowy 184

Lomka zachodnia 264

Pałka szerokolistna268

Pszenica kulista 84

Sit rozpierzchły 174

Pałka wąskolistna 268

Pszenica napalowiskowa 84

Sit siny 174

Manna dtugoząbkowa 52

Panicum miliaceum 148

Pszenica orkisz 82

Sit skucina 176

Manna jadalna 52

Panicum miliaceum var. compactum 148

Pszenica płaskurka 78

Sit skupiony 174

Manna mielec 52

Panicum miliaceum var. effusum 148

Pszenica samopsza 76

Sit sztywny 176

Manna pofałdowana 52

Panicum repens 150

Pszenica twarda 80

Sit ściśniony 178

Mannica nadmorska 50

Parapholis strigosa 32

Pszenica zwyczajna 84

Sit tępokwiatowy 182

Mannica odstająca 50

Paspalum paspaloides 158

Przegiełka biała 212

Marzyca czarniawa 210

Paspalum vaginatum 158

Przegiełka brunatna 210

Marzyca ruda 210

Perłówka jednokwiatowa 70

Puccinellia distans 50 Puccinella maritima 50

Melica ciliata 68

Perłówka kolorowa 68

Melica pieta 68

Perłówka orzęsiona 68

Melica transsllvanica 68

Perłówka siedmiogrodzka 68

Rajgras wyniosły 104

Melica

uniflora70

Perłówka zwisła 70

Rhynchospora alba 212

Mibora

mlnima142

Perz psi 72

Rhynchospora fusca 210

Perz sitowy 72

Ryż siewny 164

Melica nutans 68, 70 Mietlica pospolita 102 Mietlica psia 102 Mietlica rozłogowa 102 Mietlica skalna 102 MHium effusum 134 Miłka drobna 144 Miotła (Mietlica) zbożowa 6 Molinia arundinacea 162 Molinia caerulea 162 Molineriella laevis 116

282

Sit torfowy 180 Sitniczka szczecinowata 198 Sitowie korzeńioczepne 194 Sitowie leśne 194 Sitowiec nadmorski 196 Sorghum bicolor 150 Sorghum halepense 150 Sorgo alepskie 150 Sparganium emersum 270 Sparganium minimum 270

Perz właściwy 72 Phalaris arudinacea 134, 154

Saccharum officinarum 160

Phalaris canartensis 134

Saccharum ravennae 162

Phleum alpinum 134

Saccharum robustum 160

Phleum arenarium 132

Scheuchzeria palustris 258, 260

Phleum bertolonii 132

Schismus arabicus 156

Phleum hirsutum 134

Schismus barbatus 156

Phleum nodosum 132

Schoenoplectus lacustris 194

Phleum phleoides 132

Schoenoplectus supinus 196

Phleum pratense 132

Schoenoplectus tabernaemontani 196

Sparganium ramosum 270 Spartina alterniflora 168 Spartina anglica 168 Spartina maritima 168 Spartina x townsendii 168 Słipa bavarica 128 Stipa capillata 128 Stipa capensis 130 Stipa dasyphylia 128

Turzyca delikatna 232

Turzyca dzióbkowata 246 Tatarak zwyczajny 260 Tofieldia calyeulata 264 Tomka wonna 140 Tragus racemosus 144 Trawa bermudzka 152 Trichophorum alpinum 204 Trichophorum cespitosum 206 Triglochin maritima 262 Triglochin palustre 262 Trisetum distichophyllum 106 Trisetum flavescens 106 Trisetum hispidum 106 Trisetum ovatum 106 Trisetum spicatum 106 Triticum aestivum 14, 15, 16, 84 Triticum boeoticum 14, 15, 76,78 Triticum compactum 84 Triticum dicoceoides 15, 16, 78 Triticum dieoecum 15, 16, 78 Triticum durum 80 Triticum monococeum 76,84 Triticum polonicum 16 Triticum sphaerococeum 84 Triticum spelta 15, 16, 82 Triticum speltoides 14, 15 Triticum tauschi 84

Turzyca filcowata 234 Turzyca gwiazdkowa 226 Turzyca Hosta 252 Turzyca leśna 248 Turzyca lisia 222 Turzyca łuszczkowata 256 Turzyca mocna 250 Turzyca najeżona 224 Turzyca n i byc i borowała 244 Turzyca niska 236 Turzyca nitkowata 238 Turzyca odległokłosa 254 Turzyca orzęsiona 240 Turzyca owłosiona 238 Turzyca pagórkowata 234 Turzyca palczasta 236 Turzyca pchla 214 Turzyca pęcherzykowata 246 Turzyca piaskowa 216, 254 Turzyca pigułkowata 234 Turzyca pospolita 230 Turzyca prosowa 192, 224 Turzyca prosowata 244 Turzyca ptasie łapki 238 Turzyca punktowana 252 Turzyca Reichenbacha 218

283

Turzyca rozsunięta 222

Ventenata dubia 104

Wulpia mysi ogon 48

Turzyca rzadkokłosa 228

Vuipia bromoides 48

Wulpia stokłosowata 48

Turzyca sina 242

Vulpia myuros 48

Wyczyniec czerwonożółty 138

(Skróty: d. - na dole, d.p. - na dole po prawej, d.l. - na dole po lewej, g. - na górze, g.p. - na górze po prawej, g.l. - na górze

Turzyca skalna 214

Wangenheimia lima 112

Wyczyniec kolankowy 136

po lewej, śr. - w środku, śr.p. - w środku po prawej, śr.l. - w środku po lewej)

Turzyca skąpokwiatowa 193, 216

Wełnianeczka alpejska 204

Wyczyniec łąkowy 136

Turzyca strunowa 193, 216

Wełnianeczka darniowa 206

Wyczyniec pęcherzykowaty 138

Dr. H. Bellmann: S. 25 g.l., 25 g.p., 29 g.l., 33 d.p., 33 g.l., 35 g.l., 35 g.p., 37 d.l., 39, 41 g.l., 43 d.l., 43 d.p., 43 g.l., 43 g.p.

Turzyca sztywna 193, 230

Wełnianka delikatna 204

Wyczyniec polny 136

45 d.l., 45 d.p., 45 g.l., 51 d.l., 51 d.p., 53 d.p., 53 g.l., 53 g.p., 55 d.l., 57 g.l., 57 g.p., 61 d.p., 61 g.l., 61 g.p., 63 d.l., 63 g.l., 67 d.l

Wydmuchrzyca piaskowa 96

67 d.p., 69 d.p., 69 g.l., 69 g.p., 71 g.l., 71 g.p., 73 d.p., 75, 83, 85, 87 d.l., 89 d.l., 91 d.l., 91 d.p., 91 g.l., 93, 95, 97 g.l., 97 g.p.

Autorzy zdjęć:

Turzyca ścieśniona 222

Wełn tanka pochwo wata 202

Turzyca tunikowa 224

Wełnianka szerokolistna 204

Turzyca wąskolistna 252

Wełnianka wąskolistna 204

Zamętnica błotna 262

121 g.p., 123 d l , 125 g.l., 125 g.p., 129 d.l., 129 d.p., 129 g.l., 133 d . l , 135 d . l , 135 d.p, 135 g . l , 137 d . l , 137 g . l , 139 d.p.

Turzyca wiosenna 236

Wentenata zwodnicza 104

Zamokrzyca ryżowa 144

143 d . l , 143 g . l , 147 d . l , 147 g . l , 147 g.p, 149, 153 d . l , 155, 159 g.p, 163 g . l , 165, 167, 175 d.p, 175 g . l , 177 d.p, 177 g.l.

99 d.l., 99 d.p., 99 g.l., 101 d.p., 101 g.l., 103 d.l., 103 g.p., 105 d.l., 107 d„ 109, 115 g.l., 115 g.p., 119 g.l., 121 d.l., 121 d.p.

Turzyca włosowata 242

Wiechlina alpejska 54

Zannichellia palustris 262

177 g.p, 179 g . l , 183 d . l , 185 d.p, 185 g . l , 189 d . l , 189 g . l , 191 d . l , 195 d . l , 197 d . l , 197 d.p, 197 g.p, 199 g.p, 201 d.l

Turzyca wrzosowiskowa 234

Wiechlina badeńska 56

Zea mays 166

201 d . p , 201 g . p , 203 d . l , 203 g.p, 205 d . l , 205 d.p, 205 g . l , 205 g.p, 207 d . l , 207 g . l , 211 d.l., 211 g . l , 211 g.p, 213 d.l.

Turzyca wyciągnięta 216, 254

Wiechlina błotna 60

Zostera drobna 264

215 d . l , 215 g.p., 217 d . l , 217 d.p, 217 g . l , 219 d.p, 219 g . l , 221 g . l , 225 g . l , 225 g.p, 227 d.p, 227 g . l , 229 d.p, 231 d.l

Turzyca zawsze zielona 250

Wiechlina cebulkowata 56

Zostera marina 218, 264

231 g.p, 233 d . l , 233 g.p, 235 d.p, 235 g . l , 235 g.p, 237 g.p, 239 d . l , 239 g.p, 241 d . l , 241 d.p, 241 g.p, 243 g . l , 245 d.l

Turzyca zgrzebłowata 248

Wiechlina Chaixa 60

Zostera morska 218, 264

245 g.p, 247 d.l, 247 d.p, 247 g.l, 249 d l , 253 g.l, 257 g.l, 257 g.p, 259, 261 d . l , 261 d.p, 261 g . l , 263 d . l , 263 o.M, 263 d.p

Turzyca zwisła 240

Wiechlina gajowa 60

Zostera noltii 264

263 g . l , 263 g.p, 265 d . l , 265 d.p, 267 g . l , 267 g.p, 269 d . l , 269 d.p, 269 g.p, 271 d . l , 271 d.p, 271 g . l , 271 g.p, W. Burkhart:

Turzyca żółta 256

Wiechlina łąkowa 58

Tymotka Boehmera 132

Wiechlina niska 54

Życica I nowa 34

215 g . l , 221 d . l , 226 d . l , 225 d.p, 229 g . l , 243 d.p.; R. Gerken: S. 101 g.p, 103 d.p, 117 d . l , 119 g.p, 177 d . l , 189 g.p, 191 d.p.

Tymotka halna 134

Wiechlina roczna 54

Życica oldenburgska36

Prot. Dr J. Grau: S. 35 d . l , 35 d.p, 41 d l , 41 d.p, 41 g.p, 49 d.p, 57 d . l , 89 d.p, 105 g.p, 115 d.p, 117 d.p, 121 g . l , 123 g.l

Tymotka łąkowa 132

Wiechlina spłaszczona 56

Życica roczna 34

133 g . l , 139 g.p, 143 g.p, 145 g.p, 147 d.p, 175 M x , 175 g.p, 183 g.p, 185 g.p, 187 d . l , 187 g.l., 209 g.p, 219 d . l , 227 d.l

Tymotka Michela 134

Wiechlina wąskolistna 60

Życica trwała 36

251 g.p, 261 g.p, 265 g, 267 d . l , 269 g.l,;A. Krebs: S. 77, 79; Dr. B.P. Kremer: S. 161; G. Lopez: S. 25 d.p, 27 d . l , 27 d.p

Typha angustifolia 268

Wiechlina zwyczajna 58

Życica westerwoldska 36

29 g.p, 31 d . l , 31 d.p, 31 g . l , 31 g.p, 33 d . l , 33 g.p, 47 d . l , 47 d.p, 47 M.r, 47 g.p, 49 g.p, 51 g.p, 53 d . l , 57 d.p, 59 g.l

Typha latifo/ia 268

Włośnica ber 146, 148

Życica wielokwiatowa 36

59 g.p, 61 d . l , 65 g . l , 65 g.p, 69 d . l , 73 g . l , 87 d.p, 87 g . l , 87 g.p, 89 g . l , 89 g.p, 97 d , 103 g . l , 105 d.p, 105 g . l , 107 g.l

Typha minima 268

Włośnica sina 146

Żyto zwyczajne 74

107 g.p, 111 d . l , 111 g . l , 111 g.p, 113 d . l , 113 d.p, 113 g . l , 113 g.p, 115 d . l , 117 g . l , 117 g.p, 119 d . l , 119 d.p, 123 g.p.

Typha shutteiworthii 268

Włośnica zielona 146

S. 141 d.p, 141 g.p.; X. Finkenzeller: S. 251 g . l , Dr E. Foerster: S. 91 g.p, 179 g.l.; E. Garnweidner: S. 47 g . l , 67 g.p, 181 g.p.

125 d . l , 127 d . l , 127 d.p, 127 g . l , 127 g.p, 131 d . l , 131 d.p, 131 g . l , 131 g.p, 133 d.p, 133 g.p, 135 g.p, 137 g.p, 139 g.l 141 g . l , 143 d.p, 145 d.p, 145 g . l , 151 d . l , 151 d.p, 151 g . l , 151 g.p, 157 d . l , 157 g . l , 157 g.p, 159 d . l , 159 g . l , 163 d.l 163 d.p, 163 g.p, 169 d . l , 169 d.p, 171 d . l , 171 d . l , 171 g , 175 d . l , 179 d . l , 179 g.p, 181 g . l , 183 d.p, 183 g . l , 185 d.l. 187 d.p, 187 g.p, 195 g . l , 197 g . l , 199 g . l , 201 g . l , 203 g . l , 207 g.p, 209 d . l , 209 g . l , 211 d.p, 213 g „ 215 d.p, 217 g.p, 221 d.p, 221 g.p, 223 d . l , 223 d.p, 223 g . l , 223 g.p, 227 g.p, 229 d.l, 229 g.p, 231 d.p, 231 g . l , 233 d.p, 235 d.l, 237 d.l, 237 d.p 239 d.p, 239 g . l , 243 d . l , 245 g . l , 247 g.p, 249 d.p, 249 g . l , 249 g.p, 251 d . l , 251 d.p, 253 d . l , 253 d.p, 253 g.p, 255 d. 255 d.p, 255 g, 257 d.p,; Dr G. Pommer (Bayer. Landesanstalt): S. 81; G. Ouedens: S. 51 g . l , 169 u E. Rapp: S. 159 d.p 233 g.l.; H. Schrempp: S. 25 d . l , 27 g . l , 29 d, 37 g . l , 37 g.p, 45 g.p, 49 d . l , 49 g . l , 55 d.p, 55 g, 59 d . l , 59 d.p, 63 g.p, 65 d.l 65 d.p, 67 g . l , 71 d , 73 d . l , 73 g.p, 99 g.p, 101 d . l , 107 d.p, 111 d.p, 123 d.p, 125 d.p, 129 g.p, 137 d.p, 139 d . l , 141 d.l 145 d . l , 153 d.p, 153 g . l , 153 g.p, 157 d.p, 179 d.p, 181 d.p, 189 d.p, 191 g . l , 191 g.p, 195 d.p, 195 g.p, 199 d , 203 d.p, 207 d.p, 209 d.p, 213 d.p, 219 g.p, 237 g . l , 241 g . l , 243 g.p, 245 d.p, 257 d . l , 267 d.p,;G. Steinbach: S. 37 d.p, 63 d.p. L. Waldrich: S. 181 d . l , Allgemimr Teil: Dr Bruno P. Kremer: S. 11, 17,19, 23,173 d . l , 173 d.p.; G. Matzke-Hajek: S. 273 g.p, S. 275 g.p.; Dr Bodo M. Miiseler: S. 273 d, 273 g . l , 275 d, 275 g . l , 277, 279 d, 279 u.; H. Schrempp: S. 2, 3,173 u.; Prol. Dr W. Schuhmacher: S. 279 śr.; G. Slelnbach: S. 9, 193 o.

LEKSYKON PRZYRODNICZY To seria książek bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami. Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin, zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej, reprezentowanej przez kilkaset gatunków.

Seria obejmuje następujące tytuły: Drzewa

Skamieniałości

Grzyby

Płazy i gady

Ptaki lądowe

Ryby słodkowodne

Minerały

Owady

Ssaki

Gwiazdy

Ptaki w o d n e

Tereny wilgotne

Motyle

Trawy

Z i o ł a i owoce leśne

Życie i przeżycie

Ryby morskie

ODNICZY Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla miłośników przyrody

Człowiek odnajduje się na powrót w przyrodzie. Wędruje, zbiera grzyby i zioła, obserwuje zwierzęta. Uświadamia sobie przy tym, że - mimo rozwoju nauki - zaprzepaszczona została powszechna niegdyś wiedza o naszym środowisku przyrodniczym. Jakże dobrze jest leżqc na łące, wiedzieć, co nas otacza! Autorzy przewodnika TRAWY przedstwiają około 420 gatunków traw europejskich. Każdy gatunek, poza dokładnym opisem, zaopatrzony jest w zdjęcia oraz rysunek, który uwypukla jego charakterystyczne cechy. 447 gatunków, 436 zdjęć kolorowych i 374 rysunki

ISBN 83-7129-701-7 Nr 1910