Srbija 1804-2004. Tri vidjenja ili poziv na dijalog

Áèáëèîòåêà Serbica – êœèãà 1

ïîä óðåäíèøòâîì Ìèðîñëàâà £îâàíîâèžà

978-86-83227-26-6

друго издање

2009

О ауторима

206

6

Ñðáè¼à 1804–2004.

7

Ïðåäãîâîð

ÏÐÅÄÃÎÂÎÐ

Óêîëèêî ñå ïðèñåòèìî ïðîøëîãîäèøœå ïðîñëàâå äâå ñòîòèíå ãîäèíà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà è äâå ñòîòèíå ãîäèíà ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå, è ñâèõ ïîëåìèêà êî¼å ñó ¼å ïðàòèëå – îä êàðàêòåðà è ãðàôè÷êèõ îáåëåæ¼à ïðîñëàâå, äî íà÷èíà îáåëåæàâàœà, ôîðìå ñâå÷àðñêèõ ìàíèôåñòàöè¼à è ïèòàœà ñïîìåíè÷êîã îáåëåæàâàœà – ¼àñíî ñå ìîæå óî÷èòè äà èñòîðè¼à ó ñðïñêîì äðóøòâó, íàðî÷èòî îâàêâèì ïîâîäèìà, èçàçèâà ïðèëè÷íî óçáóåœà, óçáóðêàâà ñòðàñòè è ïîêðåžå ìíîãà ïèòàœà. Òî, ñà ñâî¼å ñòðàíå, íå òðåáà äà ÷óäè àêî ñå èìà ó âèäó äà ¼å, êàêî ¼å íàãëàñèî îí Ãèëèñ „îáåëåæàâàœå óñïîìåíà ïî äåôèíèöè¼è äðóøòâåíî è ïîëèòè÷êî, ó ñåáå óêšó÷ó¼å óñêëàèâàœå ïî¼åäèíà÷íèõ è ãðóïíèõ ñåžàœà, ÷è¼è ñå ðåçóëòàòè ìîãó ïî¼àâèòè, ó ñóøòèíè, êàî ïðîèçâîä ïðîöåñà ñòàëíå ðàñïðàâå, áîðáå è, ó íåêèì ñëó÷à¼åâèìà, ðàçàðàœà”. À ïîñåáíî êàäà ñå çíà äà ¼å ïðîñëàâà ãîäèøœèöà è ¼óáèëå¼à, çàïðàâî ïîâåçàíà ñ òðàäèöè¼àìà „ñâåòèõ ìåñòà”, êàî è „ñâåòèõ äîáà” è „ñâåòèõ ðàäœè”. Îâäå ¼å ó îñíîâè ðå÷ î ñïåöèôè÷íîì îáëèêó ïîñàâðåìåœàâàœà èñòîðè¼å, î „ñâåòîì äîáó”, êàäà ñå šóäè ïðèñåžà¼ó äîãàà¼à èç ïðîøëîñòè, ïðè ÷åìó ¼å òî ñåžàœå çàñíîâàíî íà öèêëè÷íîì ìîäåëó ñõâàòàœà èñòîðè¼å – êàî íåïðåñòàíîã ïîíàâšàœà ñåžàœà íà „ñâåòè ïî÷åòàê”, òå äà ñå „ïðîñëàâà ãîäèøœèöà òåìåšè íà íàðî÷èòîì îäíîñó èçìåó èíäèâèäóàëíå è êîëåêòèâíå èñòîðè¼å”, ¼åð ¼óáèëå¼, ïî ïðàâèëó, „ïðåäñòàâšà òàêâó ôîðìó ñëàâšåœà èñòîðè¼å êàêâà ñå äîæèâšàâà, èç ïåðñïåêòèâå äóæèíå šóäñêîã æèâîòà, ñàìî ¼åäíîì, òå ¼å ñòîãà ¼åäèíñòâåíà, øòî ¼î¼ äà¼å êàðàêòåð íàðî÷èòå ñâåòîñòè” (Ìèõàåë Ìèòåðàóåð). Ïîñìàòðàíî èç òå âèçóðå, ìíîãî ñó ðàçóìšèâè¼å áðî¼íå íåñóãëàñèöå êî¼å ñó ïðàòèëå è îâó ïðîñëàâó. Èñòîâðåìåíî, íåñóìœèâî ¼å äà îâàêâè ïîâîäè ó ñâàêîì äðóøòâó èçàçèâà¼ó ïîâåžàíó ïàæœó çà âëàñòèòó ïðîøëîñò. Ó òèì ïðèëèêàìà èñòîðè¼ñêà ïðîáëåìàòèêà èçëàçè èç óñêèõ, ñïåöè¼àëèçîâàíèõ, íàó÷íèõ êðóãîâà è ïðèâëà÷è çíàòíî âåžó ïàæœó ¼àâíîñòè – óïðàâî ó êîíòåêñòó ñåžàœà íà „ñâåòè ïî÷åòàê”. Òàêâà ïà-

8

Ñðáè¼à 1804–2004.

æœà, êàäà ¼å ñðïñêî äðóøòâî ó ïèòàœó ó¼åäíî, ìîæå áèòè ñõâàžåíà è êàî äðàãîöåí ïîâîä è èçàçî⠚óäèìà îä ñòðóêå äà ñå çàìèñëå íàä äîñàäàøœèì èñòîðè¼ñêèì ðàçâî¼åì, äà ïîêóøà¼ó äà êðèòè÷êè ñàãëåäà¼ó è ïðîìèñëå ñàäðæà¼å ïðîøëîñòè, äà ïðîìèøšåíî, ðàöèîíàëíî è ïðå ñâåãà íàó÷íî îäãîâîðíî – ñâåñíè èñòîâðåìåíå îäãîâîðíîñòè ïðåìà íàóöè, ñâîì ïîêîëåœó è áóäóžèì íàðàøòà¼èìà – ïîêóøà¼ó äà íàïðàâå ïðåñåê äîñàäàøœåã èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à, è óêàæó íà ïðîáëåìå, ôåíîìåíå è ïðîöåñå êî¼è ñó îïòåðåžèâàëè èñòîðè¼ñêè ðàçâî¼, à äàíàñ îïòåðåžó¼ó ñàâðåìåíó èñòîðè¼ñêó ñâåñò è ñàâðåìåíè îäíîñ ïðåìà ñàäðæà¼èìà ïðîøëîñòè. Ïðè òîì áè ñå òðåáàëî ÷óâàòè åïñêè êèòœàñòîã àëè äåìàãîøêè èñïðàçíîã è ðîìàíòè÷àðñêè ïàòåòè÷íîã, ðàçìèøšà î íåêàêâî¼ èìàãèíàðíî¼ îäãîâîðíîñòè ïðåìà ïðåöèìà è, ïîñåáíî, òàêîå ðîìàíòè÷àðñêè èñïðàçíîã à íàó÷íî áåñêîðèñíî㠄ñóåœà” ïðîøëîñòè, „îòêðèâàœà” è æèãîñàœà íàâîäíèõ ãðåøàêà èñòîðè¼å è èñòîðè¼ñêèõ äåëàòíèêà... £åð, äóæíîñò èñòîðè÷àðà – è òî èñòîðè÷àðà, êàêî ãà ¼å äåôèíèñàî Ôåðíàí Áðîäåë, „çà êîãà ¼å Èñòîðè¼à èñòîâðåìåíî ïîçíàâàœå è ïðîøëîñòè è ñàäàøœîñòè, „íàñòàëîã” è „ó íàñòà¼àœó”, ðàçëèêîâàœå ó ñâàêîì èñòîðè¼ñêîì „äîáó” áèëî îíî ¼ó÷åðàøœå èëè äàíàøœå, îíîãà øòî òðà¼å, íàñòàâšà ñå è ñíàæíî žå ñå íàñòàâšàòè, îä îíîãà øòî ¼å ïðèâðåìåíî, ÷àê ïðîëàçíî” – ¼åñòå äà ñå, áåç ñòðàñòè è ñà îäãîâîðíîøžó ïðåìà íàóöè è äðóøòâó ó öåëèíè, çàìèñëè ïðåä èçàçîâèìà êî¼èõ ¼å ó ñàâðåìåíî¼ ñðïñêî¼ èñòîðè¼è áèëî âèøå íåãî äîâîšíî: è 2003, è 2000, è 1999, è 1991, è 1987, è 1974, è 1968, è 1948, è 1944/45, è 1941, è 1918, è 1914, è 1912, è 1908, è 1903, è 1885, è 1875/78, è 1868, è 1862, è 1859, è 1839/41, è 1817, è 1815, è 1804. ãîäèíå. Íà ïîòðåáó äà ñå ïðîìèñëå ïðîöåñè è ôåíîìåíè êî¼è ñó îáåëåæèëè ñàâðåìåíó èñòîðè¼ó óïóžó¼å è îäãîâîðíîñò èñòîðè÷àðà ïðåìà äðóøòâåíî¼ óëîçè èñòîðè¼ñêå íàóêå. Ìàêàð îíàêî êàêî ¼å îíà ñõâàòàíà òîêîì 20. âåêà, è êàêî ñå äàíàñ ðàçóìåâà, ó ðàçâè¼åíèì èñòîðèîãðàôè¼àìà. Ïðèìåðà ðàäè, îíàêî êàêî ¼å, ó ñâî¼î¼ åïîõè êðà¼åì ÷åòðäåñåòèõ ãîäèíà, ðàçóìåâàî Ëèñè¼åí Ôåâð: „Íàóêà íå íàñòà¼å ó êóëè îä

Ïðåäãîâîð

9

ñëîíîâà÷å, îíà íè¼å ïëîä íåêå òà¼íîâèòå, äóáîêî ëè÷íå ðàäœå áåñòåëåñíèõ íàó÷íèêà, êî¼è èçâàí ïðîñòîðà è âðåìåíà, æèâå æèâîò ÷èñòå èíòåëåêòóàëíîñòè, Íàóêó ñòâàðà¼ó šóäè óðîœåíè ó ìèšå ñâî¼å åïîõå (...) Íàóêà íè¼å íèêàêâî öàðñòâî ó öàðñòâó, îíà ñå íå îäâà¼à îä ñðåäèíå ó êî¼î¼ íàñòà¼å”. Èëè êàêî ¼å œåíó óëîãó îñàìäåñåòèõ ãîäèíà ñõâàòàî £èðãåí Êîêà: „...èñòîðè¼ñêî ñàçíàœå íåèçîñòàâíî ¼å ïîòðåáíî çà ðàçóìåâàœå, îá¼àøœåœå, à òèìå è çà òà÷íî ïðàêòè÷íî òðåòèðàœå ïî¼åäèíèõ ôåíîìåíà ó ñàäàøœîñòè, íà ò༠íà÷èí øòî îòêðèâà œèõîâå (èñòîðè¼ñêå) óçðîêå è œèõîâ ðàçâèòàê”. Èñòè÷óžè ïðè òîì äà ó âàæíå ðåçóëòàòå êî¼å èñòîðè¼à ïîñòèæå çà ñàäàøœèöó „ñïàäà è òî øòî ïîìîžó òà÷íå àíàëèçå ìèíóëèõ êîíòåêñòà, óñïåõà è íåóñïåõà äîáè¼àìî êàòåãîðè¼å êî¼å è ó ïðîìåœåíèì êîíñòåëàöè¼àìà ó ñàäàøœîñòè è áóäóžíîñòè îëàêøàâà¼ó ïðàêòè÷íó îðè¼åíòàöè¼ó, ïîâåžàâà¼ó ñåíçèáèëíîñò è ïîñðåäíî âîäå äðóøòâåíî-ïîëèòè÷êî äåëàœå...”, à ñâå òî ó øèðåì êîíòåêñòó êî¼è ïîäðàçóìåâà äà „ó îðè¼åíòàöè¼ó èñòîðè¼ñêå íàóêå ïðåìà ïðîñâåžèâàœó ñïàäà è òî äà ñå îçáèšíî óçìå è ïðîçðå âåçà èçìåó ñàçíàâàœà ïðîøëîñòè, îäíîñà ïðåìà ñàäàøœîñòè è îðè¼åíòàöè¼å êà áóäóžíîñòè, âåçà êî¼à ¼å êîíñòèòóèøå, äà èçáîð ïðåäìåòà è âðñòà ïðèëàçà è ñïåöè¼àëèçîâàíèõ ðåçóëòàòà áóäó èíòåðïðåòèðàíè ó øèðåì îêâèðó ïèòàœà îð¼åíòèñàíèõ êà ñàäàøœîñòè è áóäóžíîñòè êàî è ñàçíà¼íèõ èíòåðåñà; è äà èñòîðè÷àðè ñâî¼ ðàä ñõâàòå êàî äåî îïøòåã êîíòåêñòà, áîãàòîã íàïåòîñòèìà, ó êî¼åì ñïåöèôè÷íà ðàöèîíàëíîñò œèõîâå íàóêå äîïðèíîñè ïðîñâåžèâàœó ïîëèòèêå, êóëòóðå è äðóøòâà, ïðîñâåžèâàœó êî¼å, îáðíóòî, ìîðà áèòè ïîñòèãíóòî áàð ó îñíîâíèì öðòàìà àêî íàóêà òðåáà äà ñå ðàçâè¼à íåîìåòàíî”. Ó òîì êîíòåêñòó ðàçóìåâàœà íàó÷íå îäãîâîðíîñòè èñòîðè÷àðà, êàî íàó÷íèêà, è óëîãå è çíà÷à¼à èñòîðè¼ñêå íàóêå ó ñàâðåìåíîì äðóøòâó, íàñòàëà ¼å îâà êœèãà. Îíà ïðåäñòàâšà ðåçóëòàò ðàçìèøšàœà òðè ïðåäñòàâíèêà ¼åäíîã ïîêîëåœà ó ñðïñêî¼ èñòîðèîãðàôè¼è î èçàçîâèìà, îòâîðåíèì ïèòàœèìà, óî÷åíèì ïðîáëåìèìà, çíà÷à¼íèì ôåíîìåíèìà è äóãîòðà¼íèì ïðîöåñèìà êî¼è ñó îäðåäèëè òîêîâå ñàâðåìåíå ñðïñêå èñòîðè¼å. Òèì ïðå ¼åð ¼å ðå÷ î

10

Ñðáè¼à 1804–2004.

ïðèïàäíèöèìà ãåíåðàöè¼å ó êî¼î¼ ¼å, èìà¼óžè ó âèäó ðåçóëòàòå œåíèõ ïðåäñòàâíèêà, ó ïîòïóíîñòè ñàçðåëà ñâåñò î ïîòðåáè ðàçóìåâàœà òîòàëèòåòà ïðîøëå ñòâàðíîñòè, ñâåñò äà ¼å óïîçíàâàœå ñà ôåíîìåíèìà ïðîøëîñòè íåîïõîäíî (è íåçàîáèëàçíî) ðàäè ïîòïóíè¼åã ðàçóìåâàœà ñàâðåìåíèõ ïðîáëåìà ñà êî¼èìà ñå ñóî÷àâàìî, à êî¼è, ñàìèì òèì, ïðåäñòàâšà¼ó ïîëàçíå îñíîâå è ïðåñóäíî îäðåó¼ó íàøó áóäóžíîñò, î òîìå äà ó èñòîðèîãðàôè¼è íå ïîñòî¼å „ìàëå” è „âåëèêå” òåìå, î âàæíîñòè ñàìîðàçóìåâàœà èñòîðè÷àðåâå ïîçèöè¼å ó îäíîñó íà èñòîðè¼ñêå ïðîöåñå è ôåíîìåíå, î íåîïõîäíîñòè ñàðàäœå ñàâðåìåíå èñòîðèîãðàôè¼å ñà ñóñåäíèì äðóøòâåíèì íàóêàìà è óâàæàâàœà œèõîâèõ ìåòîäîëîøêèõ äîñòèãíóžà è íàó÷íèõ ðåçóëòàòà. È, øòî ¼å ÷èíè ñå ïîñåáíî âàæíî íàãëàñèòè, ñâåñò î íåäîâðøåíîñòè èñòîðè¼ñêèõ ïðîöåñà, êàî è íåçàâðøåíîñòè ïðîöåñà óîáëè÷àâàœà è êðèòè÷êîã ñàãëåäàâàœà âëàñòèòå ïðîøëîñòè (êî¼è ¼å, è èíà÷å, ãîòîâî ïî äåôèíèöè¼è, ïîäëîæàí ñòàëíîì ïðåèñïèòèâàœó). Ïðè òîì, ðå÷ ¼å î ïîêîëåœó êî¼å, ó òîì êîíòåêñòó, íå ñìàòðà îïîðòóíèì èçáåãàâàòè ñóî÷àâàœå ñà íà¼áëèæîì ïðîøëîøžó, êî¼å èñòîðè¼ó ðàçóìåâà êàî ïðîöåñ êî¼è êîíòèíóèðàíî òå÷å òàêî ðåžè „äî ¼ó÷åðàøœåã äàíà”, øòî ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è ïîäðàçóìåâà è ñóî÷àâàœå ñà êðèçîì êî¼à ¼å ïîòðåñàëà çåìšó ó ïîñëåäœå äâå äåöåíè¼å. Óñëåä ñâåãà òîãà ñàìà êœèãà ¼å è çàìèøšåíà êàî îòâîðåí äè¼àëîã òðè èñòîðè÷àðà (ñâî¼åâðñíà àíàòîìè¼à èñòîðèîãðàôñêîã ìèøšåœà). Îíà íåìà àìáèöè¼ó ìîíîãðàôñêå îáðàäå ñâèõ îòâîðåíèõ ïèòàœà, ñâèõ èñòîðèîãðàôñêèõ ïðîáëåìà, íèòè èñòîðèöèñòè÷êè ñõâàžåíå ðåêîíñòðóêöè¼å íèçîâà ÷èœåíèöà, âåž ïðåäñòàâšà ïîêóø༠ïðîìèøšàœà ñàâðåìåíèõ èñòîðè¼ñêèõ ïðîöåñà è ìàðêèðàœà íåêèõ îä íà¼âàæíè¼èõ èñòîðè¼ñêèõ ïðîáëåìà. Ó òàêâîì ïðèñòóïó íè¼å ïðåñóäíî äà ñå ñòàâîâè ñâà òðè àóòîðà ñëîæå ó ñâàêîì äåòàšó. Íàïðîòèâ, òàêàâ ïðèëàç ¼å ñâåñíî èçáåãíóò. Æåšà ¼å áèëà äà ñå ïðåäñòàâå òðè öåëîâèòà âèåœà ìîäåðíå ñðïñêå èñòîðè¼å. £åð, íå òðåáà ñå ïëàøèòè ðàçëèêà ó âèåœó – ó íàó÷íî¼ ñïîçíà¼è ïðîøëîñòè îíå ìîãó áèòè ñõâàžåíå ¼åäèíî êàî áîãàòñòâî, íèêàêî êàî ìàœêàâîñò, ïîøòî íóäå ðàçëè÷èòî àê-

Ïðåäãîâîð

11

öåíòîâàœå ïðîáëåìà (è ó õðîíîëîøêîì è ó òåìàòñêîì ïîãëåäó). Èñòîâðåìåíî, ÷èœåíèöó äà ñå ìíîãè ñòàâîâè, ðàçìèøšàœà è îöåíå ïîêëàïà¼ó, íå áè òðåáàëî ðàçóìåâàòè ó êšó÷ó ïîíàâšàœà âåž ðå÷åíîã, íåãî êàî ïîòâðäó î âàæíîñòè óî÷åíîã ôåíîìåíà, ïðîáëåìà èëè ïðîöåñà. Ñòîãà, òðè âèåœà êî¼à ñå ïðåçåíòó¼ó ó êœèçè, ïî èäå¼è, ïðåäñòàâšà¼ó ó èñòî âðåìå è èíäèâèäóàëíî ïðîìèøšàœå è äåî ¼åäèíñòâåíå öåëèíå – ÷è¼à ñå ñóøòèíà èñöðïšó¼å ó ñòðåìšåœó êà ïîòïóíè¼åì, ñâåñòðàíè¼åì è ñâåîáóõâàòíè¼åì ñàãëåäàâàœó âëàñòèòå ïðîøëîñòè. Ó Áåîãðàäó, íà Ñðåòåœå, 15. ôåáðóàðà 2005. ãîäèíå

12

Ñðáè¼à 1804–2004.

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

13

Šóáîäðàã Äèìèž

ÑÐÁÈ£À 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó) Ó áóäóžíîñò ñå ìîæå çàâèðèòè ïðåèñïèòèâàœåì è ðàçóìåâàœåì ïðîøëîñòè. Îòóäà íèøòà íè¼å ñâðñèñõîäíè¼å îä ðàöèîíàëíîã ïðîìèøšàœà ïðîøëîñòè ðàçãðòàœåì íèçîâà èñòîðè¼ñêèõ ÷èœåíèöà, îòâàðàœà íîâèõ òåìà, ïîñòàâšàœà ñóøòèíñêèõ ïèòàœà, óêàçèâàœà íà íîâå ñêóïîâå îäíîñà ó ïðîøëîñòè, óî÷àâàœà ïðîöåñà êî¼è äîãàà¼èìà äà¼ó ñìèñàî, íåãîâàœà êóëòóðå êðèòè÷êîã äè¼àëîãà, äîñåçàœà äî çíàœà – äî ïîóêà ïðîøëîñòè, íàëàæåœà òà÷àêà îñëîíöà çà áóäóžíîñò. Î ïîëèòè÷êî¼ è êóëòóðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáà ó 19. è 20. âåêó íåêàäà ñå óïîðíî žóòàëî à îíäà, îïåò, íàñòóïàëè ñó ïåðèîäè ó êî¼èìà ñå î òî¼ òåìè „ïðåãëàñíî” ãîâîðèëî óç èçðèöàœå ìíîøòâà ñòåðåîòèïà, âðåäíîñíèõ ñóäîâà, „ëàêèõ” è „îëàêèõ” îäãîâîðà, êâàëèôèêàöè¼à, òâðäœè à òàêî ìàëî çíàœà êî¼å, íàðàâíî, íèêàäà íè¼å êîíà÷íî. Íåñóìœèâî äà ¼å ó ïèòàœó òåìà îêî êî¼å ñå ñðåžó èëè ñóäàðà¼ó ëàè÷êà è ñòðó÷íà ñâåñò – øòî ¼å ïîñëåäèöà âðåìåíà ó êîìå ñâå ïîäðõòàâà è ñâå ñå ïðåèñïèòó¼å (èäå¼å, ïîêðåòè, æðòâå, äîãàà¼è, ïðîöåñè...). Çàáîðàâ íàöèîíàëíîã ó âðåìåíó êîìóíèçìà óòèöàî ¼å íà äàíàøœó ðàøèðåíîñò ïîëèòè÷êèõ ïîãëåäà èç 19. âåêà, ñâàêàêî àíàõðîíèõ ïà è øòåòíèõ. Äà ëè ïîòèñêèâàœåì, áðèñàœåì, íåêðèòè÷êèì ïîñòóïöèìà ïðåìà äåöåíè¼àìà äðóãå ïîëîâèíå 20. âåêà è „¼ó÷åðàøœî¼ ñòâàðíîñòè” ìîæåìî î÷åêèâàòè äà íàì, âåž ñóòðà, „èñòîðè¼à” ïîíîâî åêñïëîäèðà ó ëèöå? Î ïðîòåêëî¼ èñòîðè¼è, êîðåíèìà èñòîðè¼ñêèõ ïðîöåñà, ïîñëåäèöàìà äîãàà¼à êî¼è ñå çáèâà¼ó ïðåä î÷èìà ñàâðåìåíèêà, ñóäîâå èçðè÷ó ñâè – ïîëèòè÷àðè, ïèñöè, íîâèíàðè, èíòåëåêòóàëöè, ïîñëàíèöè, îáè÷íè ãðààíè, šóäè êî¼è ñå ó ïðåèñïèòèâàœó ïðîøëîñòè îñëàœà¼ó íà ñåžàœå, ïîâðøíî è íåïðîâåðåíî çíàœå,

14

Šóáîäðàã Äèìèž

èíòóèöè¼ó, ëè÷íî èñêóñòâî, êîä êî¼èõ ïîñòî¼è ïðèâèä „âèäšèâîñòè” óçðîêà è ïîñëåäèöà. Êàî äà ñå çàáîðàâèëî äà ó öèâèëèçàöè¼ñêîì êðóãó êîìå ïðèïàäà è ñðïñêà êóëòóðà äî èñòèíå î ïðîøëîñòè äîëàçå èñòîðè÷àðè íà îñíîâó äóãèõ, ïðåäàíèõ è òåìåšíèõ èñòðàæèâàœà. Šóäèìà èç ñòðóêå ¼å ¼àñíî äà ¼å ó ïèòàœó âåëèêà è çíà÷à¼íà èñòîðèîãðàôñêà òåìà, âåëèêà íåïîçíàíèöà èñïóœåíà áðî¼íèì êîíòðîâåðçàìà, øèðîêî èñòðàæèâà÷êî ïîšå íà êîìå ñå ñðåžó èñòðàæèâà÷è êî¼è öåëîì ïðîáëåìó ïðèëàçå òåîðè¼ñêè, ñà æåšîì äà ñàãëåäà¼ó öåëèíó ïî¼àâå è îíè êî¼è èìà¼ó àíàëèòè÷êè ïðèñòóï è èñïèòó¼ó ïîñåáíå ñàäðæà¼å òåìå ñà àêöåíòîì íà èñòîðè¼ñêîì âðåìåíó è èñòîðè¼ñêî-ãåîãðàôñêîì ïðîñòîðó. Ñðïñêî ïèòàœå íè¼å ìàðãèíàëíî ïèòàœå åâðîïñêå èñòîðè¼å. Œåãîâî ðåøàâàœå, ó äóãîì ïåðèîäó îä ïî÷åòêà 19. âåêà äî „íàøå㔠âðåìåíà, óâåê ¼å ïðåâàçèëàçèëî óíóòðàøœå ãðàíèöå Ñðáè¼å è ñðïñòâà, òèöàëî ñå ñóñåäíèõ áàëêàíñêèõ äðæàâà è âåëèêèõ ñèëà, äîáè¼àëî åâðîïñêå ðàçìåðå. Òàêî ¼å áèëî ó âðåìåíèìà „ñðïñêå ðåâîëóöè¼å” 1804–1835, ïåðèîäó îáåëåæåíîì ñðïñêî-òóðñêèì ðàòîâèìà, Âåëèêîì èñòî÷íîì êðèçîì è Áåðëèíñêèì êîíãðåñîì 1876–1878, äåöåíè¼è ðàòîâà çà îñëîáîåœå è ó¼åäèœåœå 1912– 1918, ãîäèíàìà Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà 1941–1945, òîêîì „õëàäíîã ðàòà”, ïîñëåäœî¼ äåöåíè¼è 20. âåêà. Ðå÷ ¼å î ñëîæåíîì ôåíîìåíó äèíàìè÷íîã ñàäðæà¼à ó êîìå ñó ïðèñóòíè óíóòðàøœè è ñïîšíè ôàêòîð, ïîâåçàíè ìåóíàðîäíè ïîðåäàê, äðæàâà è íàöè¼à, èñïðåïëåòàíè è ñëèâåíè ó íåäåšèâó öåëèíó ïîëèòèêà (ñà áðî¼íèì èäåîëîøêèì äèñêóðñèìà), äðóøòâî (ñà ñâî¼èì ñòðóêòóðàìà), ïðèâðåäà (ñà áðî¼íèì îáëèöèìà ïðîèçâîäœå), êóëòóðà (ñà êóëòóðíîì ïîëèòèêîì àëè è ìíîøòâîì îáëèêà êðîç êî¼å ñå èñêàçó¼å íàöè¼à, îä íà÷èíà æèâîòà äî îñîáåíîñòè ó ñòâàðàëàøòâó). Ó ïèòàœó ¼å èñòîðè¼ñêà ïî¼àâà ñà ñâî¼èì äðæàâíî-ïðàâíèì, ìåóíàðîäíèì, óíóòðàøœå-ïîëèòè÷êèì àñïåêòîì àëè è ñà åêîíîìñêîì, åòíè÷êîì, åòè÷êîì, âåðñêîì, òåðèòîðè¼àëíîì, êóëòóðíîì, ¼åçè÷êîì, èäåîëîøêîì è ìíîãîì äðóãîì äèìåíçè¼îì. Òåìà î êî¼î¼ ãîâîðèìî îáóõâàòà äâà âåêà ñðïñêå èñòîðè¼å. Î ðàçìåðàìà òèõ âåêîâà ãîâîðè:

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

15

– äâàíàåñò ðàòîâà – êî¼è ïðîèçâîäå äåìîãðàôñêè óìîð, ïðîâîöèðà¼ó åãçèñòåíöè¼àëíè ìèíèìóì, ïîäñòè÷ó áèîëîøêó è äóõîâíó ðàâíîäóøíîñò, óêèäà¼ó áóäóžíîñò; – âèøå ãåíîöèäà – íàãîâåøòåíèõ âåž ñóëòàíîâèì ôåðìàíèìà è ôåòâàìà ðåèñ-óëåìà (1804), øòî ñå ïîíàâšàëî è ó ñâèì íàðåäíèì ðàòîâèìà, ïîñåáíî îíèì êî¼è ñó îáåëåæèëè 20. âåê; – ìíîøòâî áóíà è óñòàíàêà ïðîòèâ íåïðàâäå, ñòðàíèõ çàâî¼åâà÷à è îêóïàòîðà, ôàøèñòè÷êå îïàñíîñòè; – âèøå ãðààíñêèõ ðàòîâà; – íåêîëèêî îêóïàöè¼à; – âèøå îñëîáîäèëà÷êèõ åïîïå¼à; – ÷åòèðè åêîíîìñêå áëîêàäå (1906–1908, 1948–1955, 1992– 1995, 1998–2000) êî¼å ñó ñðïñêîì íàðîäó, ñàìî ó 20. âåêó, óñêðàòèëå óáðçàíè ðàçâî¼, ñïóòàëå ìîäåðíèçàöè¼ó, ïî¼åëå äâàäåñò ãîäèíà (ïåòèíó âåêà); – ïåòíàåñòàê âåëèêèõ äèïëîìàòñêèõ êðèçà êî¼å ñó ïðîâîöèðàëå ñâå âèäîâå ñïîšíèõ ïðèòèñàêà è óíóòðàøœèõ íàïåòîñòè; – óòðîøàê âåëèêèõ ãåíåðàöè¼ñêèõ åíåðãè¼à íà ïîäèçàœó è î÷óâàœó äðæàâå (ñðïñêè íàðîä ïåò ïóòà ñòâàðà è èñòî òîëèêî ïóòà ãóáè äðæàâó), îáíîâè ðàòîì ðàçîðåíå äðæàâå, ìîäåðíèçàöè¼è äðóøòâà, ôîðìèðàœó èíñòèòóöè¼à, õâàòàœó öèâèëèçàöè¼ñêî㠄ïðèêšó÷êà” ñà Åâðîïîì; – âèøå ðåâîëóöè¼à è äèêòàòóðà ó êî¼èìà, ñàìî ó 20. âåêó ïðîâîäè äâå òðåžèíå œåãîâîã òðà¼àœà; – ìíîøòâî ñåîáà è òàœåœà íàöèîíàëíîã òêèâà; – áðî¼íè åãçîäóñè è „ñàáè¼àœà ó ìàòèöó”. Ðàçìèøšàòè î äâà âåêà ñðïñêå ïîëèòè÷êå è êóëòóðíå èñòîðè¼å (1804–2004) çíà÷è ñóî÷èòè ñå ñà òåìîì î êî¼î¼ èñòîðèîãðàôè¼à, àëè è äðóãå äðóøòâåíå íàóêå, íåìà¼ó ìíîãî âàšàíèõ îäãîâîðà íèòè ïîóçäàíå è ñàñâèì ðàöèîíàëíå ñëèêå åïîõå êî¼à ¼å „èçìàêëà”. Î òðà¼àœó è îïñòà¼àœó äóãîì äâà âåêà, ïîñòî¼å áðî¼íè ñóãåñòèâíè, ñòåðåîòèïíè, åìîöèîíàëíè ïîãëåäè (íà ñåáå è äðóãå) ïðîèñòåêëè èç ñàìîñâåñòè ñðïñêå è îñòàëèõ áàëêàíñêèõ íàöè¼à è ïîòðåáå çà íàìåòàœåì ñîïñòâåíîã ñàìîâèåœà, ñàìî-

16

Šóáîäðàã Äèìèž

ïðåäñòàâšàœà è âðåäíîñíîã ñèñòåìà. Ó ïèòàœó ¼å òåìà î êî¼î¼ ñó ïîãëåäè îáëèêîâàíè ïîä ïðèòèñêîì ñàâðåìåíîñòè, íàñòàëèõ ïîñëåäèöà, îñåžàœà, ëè÷íèõ è èäåîëîøêèõ óáååœà, áåç óâàæàâàœà îíîâðåìåíèõ îêîëíîñòè, îäíîñà ñíàãà ó ïðîøëîñòè, èñòîðè¼ñêèõ ïðèëèêà, ïîíåêàä è îñíîâíèõ ÷èœåíèöà. Èìà¼óžè ñâå òî ó âèäó î œî¼ žó ïèñàòè âèøå îòâàðà¼óžè ïèòàœà íåãî íóäåžè ïîóçäàíå îäãîâîðå. Ïèñàî áèõ î „îïòåðåžåœó ïðîñòîðà” íà êîìå ñðïñêè íàðîä æèâè êàî ïîëèöåíòðè÷àí, ðàçóåí, èçìåøàí ñà îñòàëèì áàëêàíñêèì íàðîäèìà äî ñòåïåíà êàäà èõ ¼å íåìîãóžå äåëèòè. Ïàæœó áèõ ïîñâåòèî ñðïñêîì äðóøòâó è œåãîâèì ñòðóêòóðàìà, äðóøòâó êî¼å ñå óñïîðåíî ðàçâè¼àëî è ìîäåðíèçîâàëî äà áè, îïåò, ó ïî¼åäèíèì òðåíóöèìà, íàïðîñòî „èñêî÷èëî èç ñâî¼èõ çãëîáîâà”. Àíàëèçèðàî áèõ ïîëèòèêó êî¼à ñðïñêè íàðîä ó êîíòèíóèòåòó âèøå äåëè è ñâàà íåãî øòî ãà ïîâåçó¼å. Ãîâîðèî áèõ î åêîíîìè¼è êî¼à íèêàäà íè¼å äîáèëà ïðèëèêó äà ñðïñêè íàðîä èíòåãðèøå.

Ìîž ïðîñòîðà Ïðîñòîð íà êîìå ¼å òîêîì 19. è 20. âåêà ðàçóåí æèâåî ñðïñêè íàðîä áèî ¼å ãåîãðàôñêè, ãåîïîëèòè÷êè, ãåîñòðàòåøêè, èñòîðè¼ñêè, åêîíîìñêè, êóëòóðíî âåîìà ñëîæåí. Îêóïšàî ¼å ìíîøòâî ïå¼çàæà (ïëàíèíñêè ìàñèâè, ðå÷íå äîëèíå, ïàíîíñêà ðàâàí, ìîðñêà îáàëà), ïðåäñòàâšàî ïðèðîäíó âåçó ñåâåðíå, ñðåäœå è çàïàäíå Åâðîïå ñà Àçè¼îì, íàãîâåøòàâàî äîäèð Ìåäèòåðàíà è Áëèñêîã èñòîêà, áèî ðàñêðñíèöà âàæíèõ ïóòåâà, èñêàçèâàî ñå êðîç íàãîìèëàíå âåêîâå, ñóñðåò öèâèëèçàöè¼à, ñóäàðå ñòàðîã è íîâîã ó ñâàêîäíåâíîì æèâîòó, áèî ñðåäèøòå êóëòóðíèõ ðàçìåíà è íàãîìèëàíèõ íåòðïåšèâîñòè. Òàêâî ¼å áèëî è äðóøòâî (äðóøòâà) êî¼å ¼å íà œåìó åãçèñòèðàëî. Òî ¼å îäðåèâàëî ñòâàðíîñò æèâîòà ñðïñêîã íàðîäà ó 19. è 20. âåêó, êî¼ó ¼å âðåìå âåîìà ñïîðî ìåœàëî è îáëèêîâàëî. Îñíîâíå êàðàêòåðèñòèêå ïðîñòîðà áèëå ñó íåðàâíîìåðíîñò, íåó¼åäíà÷åíîñò, ðàçäðîášåíîñò, õèšàäå ðàçëèêà ó èñòè ìàõ.

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

17

Òîêîì 19. è 20. âåêà òåðèòîðè¼à äðæàâå ñðïñêîã íàðîäà äèíàìè÷íî è äðàìàòè÷íî ¼å âàðèðàëà. Áåîãðàäñêè ïàøàëóê èìàî ¼å 1804. ãîäèíå 24.440 km2. Äðæàâà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà, óâåžàíà 1833. ãîäèíå çà øåñò íàõè¼à, èçíîñèëà ¼å 37.740 km2 (óâåžàíà ¼å çà 15.300 km2). Êíåæåâèíà è êàñíè¼à Êðàšåâèíà Ñðáè¼à, óâåžàíà ïîñëå Áåðëèíñêîã êîíãðåñà çà 4 îêðóãà (Âðàœñêè, Íèøêè, Ïèðîòñêè, Òîïëè÷êè), èìàëà ¼å òåðèòîðè¼ó âåëè÷èíå 48.300 km2 (óâåžàíà ¼å çà 10.300 km2). Ïîñëå áàëêàíñêèõ ðàòîâà èç 19121913, è „âðàžàœà” íà ïðîñòîðå ñâîãà ñðåäœîâåêîâšà, Êðàšåâèíà Ñðáè¼à ¼å îáóõâàòàëà 87.800 km2 (óâåžàíà ¼å çà 39.500 km2). Âðåìåíà çà âåžó ïîëèòè÷êó, åêîíîìñêó, êîìóíèêàöèîíó, êóëòóðíó èíòåãðàöè¼ó òîêîì 19. âåêà, êàäà ¼å ó ïèòàœó ñðïñêè íàðîä, íè¼å áèëî. £óãîñëîâåíñêà äðæàâà, ôîðìèðàíà íàêîí Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, èìàëà ¼å ïîâðøèíó îä 248.666 km2 (ãîòîâî ïîëîâèíó òåðèòîðè¼å Áàëêàíñêîã ïîëóîñòðâà) è ïðåäñòàâšàëà âåëèêó åâðîïñêó äðæàâó. Çàõâàòàëà ¼å öåíòðàëíè è çàïàäíè äåî Áàëêàíñêîã ïîëóîñòðâà è çàëàçèëà ó öåíòðàëíó Åâðîïó. £åäíèì äåëîì èçáè¼àëà ¼å íà ¼àäðàíñêó îáàëó è áèëà ñðåäîçåìíà çåìšà. Íà ñåâåðó ¼å êîíòðîëèñàëà ñðåäèøœè äåî òîêà Äóíàâà. Ñâî¼èì ¼óãîèñòî÷íèì ãðàíèöàìà ó œó ñó çàëàçèëè âåíöè Àëïà. Íà ¼óãó ñó œåíå ãðàíèöå äîñåçàëå ãîòîâî äî Åãå¼ñêîã ìîðà. Ó ïèòàœó ¼å áèëà áàëêàíñêà àëè è ïàíîíñêà, ñðåäœîåâðîïñêà, ïîäóíàâñêà, ìåäèòåðàíñêà, àëïñêà çåìšà. Ó òî¼ è òîëèêî¼ äðæàâè ñðïñêè íàðîä ¼å ïðîæèâåî ñâî¼ 20. âåê. Íà œåãîâîì êðà¼ó, ó ðàòîâèìà ÷è¼è ñìî ñàâðåìåíèöè áèëè, äðæàâà êî¼ó ¼å ñðïñêè íàðîä äåöåíè¼àìà ñìàòðàî ñâî¼îì, óìíîãîìå ¼å óìàœåíà (ãîòîâî 2,5 ïóòà). Ïðîñòîð íà êîìå ¼å ñðïñêè íàðîä æèâåî ó 19. è 20. âåêó íè¼å áèî ¼åäíà ãåîãðàôñêà öåëèíà âåž ñïî¼ âèøå ãåîãðàôñêèõ îáëàñòè. Èñòðàæèâà÷è ñó óî÷àâàëè îòâîðåíîñò œåãîâèõ ñåâåðíèõ ãðàíèöà ïðåìà Ïàíîíñêîì áàñåíó, êîíñòàòîâàëè äà œåãîâå âåëèêå ãðàíè÷íå ðåêå èìà¼ó èçâîðå ó öåíòðó Åâðîïå, ïèñàëè äà œåãîâå âîäå òåêó ó òðè ìîðà, äà èçíåíàó¼óžå äóãà÷êå äîëèíå, êëàíöè, óñåöè, òðàíñâåðçàëíå äîëèíå îìîãóžàâà¼ó âåçå ¼àäðàíñêå îáàëå ñà óíóòðàøœîøžó, äà ðåšåô êîíòèíåíòàëíîã áëîêà ïðåñóäíî óòè-

18

Šóáîäðàã Äèìèž

÷å íà êðåòàœà, ðàñïðîñòðàœåíîñò êóëòóðà è öèâèëèçàöè¼à. Îêî 30% òåðèòîðè¼å íà êî¼î¼ ñó æèâåëè Ñðáè ÷èíèëî ¼å íèçè¼ñêî çåìšèøòå, 53% ñðåäœåâèñèíñêî, îñòàòàê (17%) ïëàíèíñêî. Íà ñåâåðîçàïàäó ñó äîìèíèðàëè îãðàíöè Àëïà, à íà œèõ ñó ñå íàñëàœàëå Äèíàðñêå ïëàíèíå êî¼å ñó ñå, êà ¼óãîèñòîêó, ïðóæàëå ïàðàëåëíî ñà ¼àäðàíñêîì îáàëîì. Íà œèõîâèì âèñîâèìà çàóñòàâšàëî ñå ïðîäèðàœå ìåäèòåðàíñêå êëèìå, âåãåòàöè¼å è êóëòóðå è îòïî÷èœàëå òåøêî ïðîõîäíå îáëàñòè êîíòèíåíòàëíîã áëîêà. Íà èñòîêó çåìšå íàëàçèëå ñó ñå Ðîäîïñêå ïëàíèíå, ïðîøàðàíå ïðîñòðàíèì äîëèíàìà è ìàñèâíèì ïëàíèíàìà. Îä ñâî¼èõ ñðåäèøœèõ è íà¼âèøèõ äåëîâà êà ñåâåðó è Äèíàðñêå è Ðîäîïñêå ïëàíèíå ñïóøòà¼ó ñå ëàãàíî ÷èíåžè ¼óæíè è ¼óãîçàïàäíè îáîä Ïàíîíñêîã áàñåíà. Ïàíîíñêà ðàâàí èìàëà ¼å ñâî¼å îñîáåíå ãåîãðàôñêå êàðàêòåðèñòèêå è êóëòóðíå îñîáåíîñòè. Ïëàíèíå ñó áèëå, êàî è ñâóäà íà Áàëêàíó è Ìåäèòåðàíó, „÷óâàðè ïðîøëîñòè” – ÷óâàðè ñòàðèõ îáè÷à¼à, íîøœå, àëàòà, òðàäèöè¼å, ìèòîâà, ïðàçíîâåð¼à, ïðåæèâåëèõ ìåíòàëèòåòà êî¼è ñó òåøêî óñòóïàëè ïðåä ñàâðåìåíîøžó. Èñòîâðåìåíî ïëàíèíå ñó, òîêîì ÷èòàâîã 19. è 20. âåêà, áèëå „êîøíèöå êî¼å ñå íåïðåñòàíî ðàçâå¼àâà¼ó”, áèëî óñëåä ðàòîâà, ðåâîëóöè¼à, óçáóðêàíîñòè èëè ãëàäíèõ ãîäèíà è ïðåíàñåšåíîñòè êî¼à ¼å èçàçèâàëà ìèãðàöè¼å è ïîêðåòàœà ñòàíîâíèøòâà. Íàïóøòàœà èçâîðíå ñðåäèíå áîðàâêà èçàçèâàëà ñó çíà÷à¼íå äðóøòâåíå ïðîìåíå – ïðîìåíå äðóøòâåíèõ îäíîñà, äðóøòâåíèõ ãðóïà, èäåíòèòåòà, íîðìè ïîíàøàœà, êðèòåðè¼óìà âðåäíîñòè. Ãåîãðàôñêå áàðè¼åðå, êàêî ïðèìåžó¼ó íåêè èñòîðè÷àðè, áèëå ñó òîêîì èñòîðè¼å ñóâèøå „íèñêå” äà îíåìîãóžå ñïîšíè ïðîäîð âàíáàëêàíñêèõ äðæàâà àëè è ñóâèøå „âèñîêå” äà îìîãóžå øèðîêó åòíè÷êó èíòåãðàöè¼ó, êîìóíèêàöèîíî ïîâåçèâàœå, óñïîñòàâšàœå åêîíîìñêèõ âåçà. Ïðîòåçàœå ïëàíèíñêèõ ìàñèâà ïðàâöåì ñåâåðîçàïàä – ¼óãîèñòîê âèøå ¼å îäâà¼àëî íåãî øòî ¼å ïîâåçèâàëî îáëàñòè íàñåšåíå ñðïñêèì ñòàíîâíèøòâîì. Ñðïñêè åòíè÷êè êîðïóñ óäàšàâàî ¼å îä ìîðà, ñïðå÷àâàî ìåäèòåðàíñêå ïîëèòè÷êå è êóëòóðíå óòèöà¼å, óñêðàžèâàî ìîãóžíîñò ëàêîã è áðçîã êîìóíèêàöèîíîã ïîâåçèâàœà îáàëå è çàëåà. Ðàñïîðåä ðå÷íèõ ñëèâîâà

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

19

è ñêó÷åíîñò äîëèíà ðåêà ñïðå÷àâàëè ñó ðàçâî¼ ñàîáðàžà¼à è òðãîâèíå, à ñàìèì òèì è ãðàäîâà. Ñà ïðîìåíîì òåðèòîðè¼àëíîã îêâèðà äðæàâå ó êî¼î¼ ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä ìåœàëå ñó ñå è œåíå ãðàíèöå. Áåîãðàäñêè ïàøàëóê áèî ¼å óêëîïšåí ó îãðîìíó äðæàâó îòîìàíñêîã ñóâåðåíèòåòà. Ãîòîâî äåñåò ïóòà âåžà ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà áèëà ¼å çåìšà ñà íà¼äóæèì ãðàíèöàìà ó Åâðîïè ïîñëå Íåìà÷êå (ãðàíèöå äóãå îêî 3.000 km). Ãåîãðàôñêå îñîáåíîñòè Áàëêàíà èñòè÷ó ó ïðâè ïëàí œåãîâó „ïîñðåäíè÷êó ôóíêöè¼ó”. Ãðàíèöå áàëêàíñêèõ äðæàâà óâåê ñó èñöðòàâàíå ó ðàòîâèìà, íà¼÷åøžå âîšîì âåëèêèõ ñèëà êî¼å ñó ïîäñòèöàëå è ìèðèëå áàëêàíñêå íàðîäå. Îòóäà ñå îä ñóñåäà âèøå ñòðåïåëî íåãî î÷åêèâàëî. Ñóñåäè, íàðî÷èòî îíè âåëèêè è ìîžíè, ñêëîíè äà ñå ìåøà¼ó ó óíóòðàøœå îäíîñå, ïåðìàíåíòíî ñó èçàçèâàëè ñòðàõ (Òóðñêà, Àóñòðî-Óãàðñêà, Íåìà÷êà, Èòàëè¼à), à ïîíåêàä ïîäñòèöàëè óâåê íåçàñèòå àïåòèòå áàëêàíñêèõ ïîëèòè÷êèõ, åêîíîìñêèõ è êóëòóðíèõ åëèòà. Àêî çà ïðèìåð óçìåìî Êðàšåâèíó Ñðáà, Õðâàòà è Ñëîâåíàöà ìîæåìî âèäåòè äà îíà ñâî¼å ãðàíèöå íè¼å íèòè áðçî íèòè ëàêî îìåèëà. Íåïîñðåäíî ïî ôîðìèðàœó äðæàâå ¼åäàí äåî œåíèõ äðæàâíèõ ìåà áèî ¼å ìåóíàðîäíî ïðèçíàò è íåñïîðàí (ïðåìà Ãð÷êî¼ è ñåâåðîçàïàäíà ãðàíèöà ïðåìà Ðóìóíè¼è), äðóãè ìåóíàðîäíî ïðèçíàò àëè ñïîðàí (ïðåìà Àëáàíè¼è è Áóãàðñêî¼), òðåžè ¼å èìàî êàðàêòåð ïðèâðåìåíèõ äåìàðêàöèîíèõ ëèíè¼à (äåî ïðåìà Ðóìóíè¼è ó Áàíàòó, Ìààðñêî¼, Èòàëè¼è, Àóñòðè¼è). Äî äåôèíèòèâíîã äðæàâíîã ðàçãðàíè÷åœà ñà Ðóìóíè¼îì äîøëî ¼å àïðèëà 1919, Áóãàðñêîì íîâåìáðà 1919, Ìààðñêîì ¼óíà 1920, Àóñòðè¼îì îêòîáðà 1920, Èòàëè¼îì íîâåìáðà 1920, Àëáàíè¼îì àïðèëà 1925. Íà ãðàíèöàìà Êðàšåâèíå ÑÕÑ íàëàçèëå ñó ñå äðæàâå ãóáèòíèöå ó Ïðâîì ñâåòñêîì ðàòó, íåïðè¼àòåšñêè, ðåâàíøèñòè÷êè è ðåâèçèîíèñòè÷êè ðàñïîëîæåíå (Ìààðñêà, Áóãàðñêà, Àóñòðè¼à). Èòàëè¼à ¼å áèëà „çëà êîᔠ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå, âåëèêà ñèëà êî¼à ñå íè¼å ìèðèëà ñà œåíèì íàñòàíêîì íà èñòî÷íî¼ îáàëè £àäðàíà, ñóñåä óâåê ñïðåìàí äà ïîäñòàêíå óíóòðàøœå ïîëèòè÷êå è åêîíîìñêå íàïåòîñòè, ïîäðæè ñåïàðàòèçìå, ôèíàíñèðà åêñòðåì-

20

Šóáîäðàã Äèìèž

íå è òåðîðèñòè÷êå îðãàíèçàöè¼å, îðãàíèçó¼å ïîáóíå. Àëáàíè¼à ñå ¼àâšàëà êàî íåïðè¼àòåšñêè ðàñïîëîæåí ñóñåä êî¼è ñå íå îäðè÷å èäå¼å î çàïîñåäàœó òåðèòîðè¼à íåêàäàøœèõ Êîñîâñêîã, Áèòîšñêîã è Ñêàäàðñêîã âèëà¼åòà, à àíòèñðïñêè è àíòè¼óãîñëîâåíñêè ðàñïîëîæåíî øèïòàðñêî ñòàíîâíèøòâî Êðàšåâèíå óâåê ñïðåìíî íà ñåïàðàòèçàì. Ñèòóàöè¼ó ¼å äîäàòíî êîìïëèêîâàëà ÷èœåíèöà äà ¼å Êðàšåâèíà ñà Èòàëè¼îì äåëèëà ñòðàòåøêè îñåòšèâå âîäå £àäðàíñêîã ìîðà, ñà Àëáàíè¼îì Îõðèäñêî è Ïðåñïàíñêî ¼åçåðî, ñà Ãð÷êîì Äî¼ðàíñêî ¼åçåðî, ñà Ðóìóíè¼îì Äóíàâ ó åðäàïñêîì êàçàíó. Îòóäà ñó ãðàíèöå òîêîì ãîäèíà áèëå íåïðîïóñòšèâå è ïîëóïðîïóñòšèâå, âèøå áåäåìè è çîíå êî¼å ñïðå÷àâà¼ó „åðîçè¼ó” è îòóåœå ïåðèôåðíèõ äåëîâà äðæàâå, øàí÷åâè êî¼å îäåšó¼ó, ïëàøå, óäàšó¼ó, îêî êî¼èõ èçáè¼à¼ó ìåóíàðîäíè òåðèòîðè¼àëíè è äèïëîìàòñêè ñïîðîâè, ñóêîáè, íåïðè¼àòåšñòâà, íà ìîìåíòå ñå âîäå è ïðàâè ìàëè ðàòîâè, ãäå ¼å èñòîðè¼à îñòàâèëà ñíàæàí ïå÷àò, „ñèâè ïðîñòîðè” ó êî¼èìà ãèíó âî¼íèöè, ãðàíè÷àðè, öèâèëíî ñòàíîâíèøòâî, âèøå ìåå êî¼å ñå òåøêî ïðåêîðà÷ó¼ó, íåãî ëèíè¼å êî¼å ïîâåçó¼ó ñóñåäíå äðæàâå. Òà ÷èœåíèöà èìàëà ¼å ïîñåáíó òåæèíó ó ÷èòàâîì 19. è 20. âåêó, êàäà ïðîñòîð Áàëêàíà ãóáè ñâî¼ó „ïîñðåäíè÷êó ôóíêöè¼ó”. Ñóêîáå ñó ïîäñòèöàëè ïîëèòè÷êè è åêîíîìñêè èíòåðåñè âàíáàëêàíñêèõ ôàêòîðà ìîžè àëè è ñóïðîòíîñòè è àíèìîçèòåòè áàëêàíñêèõ íàðîäà ôîðìèðàíè âåêîâèìà, íåïîñòî¼àœå ¼àñíèõ åòíè÷êèõ ãðàíèöà ìåó èçìåøàíèì áàëêàíñêèì íàðîäèìà, íåðåøåíè íàöèîíàëíè ïðîáëåìè, ïðåòåíçè¼å íà ïðîñòîðå ñóñåäà ñ ïîçèâîì íà „èñòîðè¼ñêà ïðàâà”, èñòîðè¼ñêè ðåâàíøèçìè áàëêàíñêèõ íàöèîíàëíèõ äðæàâà, íàñòî¼àœà äà ñå „èñïðàâå èñòîðè¼ñêå íåïðàâäå”, íåäîñòàòàê äåìîêðàòñêèõ òðàäèöè¼à. Ïðè¼àòåšñêå ìåóäðæàâíå îäíîñå Êðàšåâèíà ¼å îäðæàâàëà ñà Ðóìóíè¼îì è Ãð÷êîì. Ñà èçóçåòêîì ãðàíèöà ïðåìà Èòàëè¼è, ñâå ãðàíèöå £óãîñëàâè¼å, êî¼å ñó óñïîñòàâšåíå ïîñëå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, îñòàëå ñó, ñà íåçíàòíèì èçìåíàìà, íà ñíàçè è ó ïåðèîäó 1945–1991. Ïðåêî ïðîñòîðà íà êîìå ¼å ó 19. è 20. âåêó æèâåî ñðïñêè íàðîä (ñðïñêà à íàðî÷èòî ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà) ïðèðîäíèì

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

21

êîìóíèêàöè¼àìà, ïðåëàçèëå ñó ëèíè¼å êî¼å ñïà¼à¼ó èñòîê è ¼óã Åâðîïå, ñåâåð ñà Ñðåäîçåìšåì, Ñðåäœó Åâðîïó ñà ¼óãîèñòîêîì. Ïóòåâè êî¼è âîäå ñà ñåâåðà ðà÷âà¼ó ñå ó òðè îñíîâíà ïðàâöà – êà Òðñòó, Ñîëóíó è Öàðèãðàäó. Äóíàâñêè ïóò âåçó¼å Ñðåäœó Åâðîïó è Öðíî ìîðå. Ñòàðà òðàíñâåðçàëíà êîìóíèêàöè¼à ïîâåçó¼å ¼àäðàíñêó îáàëó ñà Ñîëóíîì. Ãåîñòðàòåøêè çíà÷༠èñêàçó¼å è âåçà Ïîñàâèíå è Ïàíîíñêå ðàâíè ñà ñòðàòåøêèì êîìóíèêàöè¼àìà êî¼å èäó äóæ ìîðàâñêî-âàðäàðñêå è ìîðàâñêî-ìàðè÷êå äîëèíå, êàî è ïîìîðñêè ïóò êî¼è îêî öåëîã áàëêàíñêîã êîïíà ïîâåçó¼å £àäðàíñêî, Åãå¼ñêî è Öðíî ìîðå. Àïñîðáó¼óžè óíóòàð ñâî¼èõ ãðàíèöà äåî Ïàíîíñêå íèçè¼å è Ïîäóíàâšà, ãåîñòðàòåøêè áëèçàê „òóðñêèì ìîðåóçèìà” (Áîñôîð è Äàðäàíåëè), åãå¼ñêèì îñòðâèìà, Îòðàíñêèì âðàòèìà, çàõâàòà¼óžè è äåëîì êîíòðîëèøóžè çíà÷à¼íå ñòðàòåãè¼ñêå ïðàâöå – Ëîìáàðäè¼ñêî-ïàíîíñêè, £àäðàíñêî-ïàíîíñêè, Àëáàíñêî-áóãàðñêè íàâåäåíè ïðîñòîð ¼å êîíñòàíòíî ó 19. è 20. âåêó, áèî çàíèìšèâ âåëèêèì ñèëàìà è âàíáàëêàíñêèì çåìšàìà, áèëî êàî êîìóíèêàöèîíè ïðàâàö, ñèðîâèíñêî ïîäðó÷¼å, äîäàòíè ïðèâðåäíè ïðîñòîð, çàøòèòà Åâðîïå. Èñòîðè¼ñêè è ãåîïîëèòè÷êè ãëåäàíî, ïðîñòîð íà êîìå ¼å ôîðìèðàíà ñðïñêà è êàñíè¼å ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà ïðåäñòàâšàî ¼å âåêîâèìà ãðàíè÷íî ïîäðó÷¼å âåëèêèõ öàðñòàâà (Èñòî÷íî è Çàïàäíî ðèìñêî öàðñòâî; Âèçàíòè¼à è Ôðàíà÷êà äðæàâà, êàñíè¼å Íåìà÷êî öàðñòâî; Óãàðñêà äðæàâà è Ìëåòà÷êà ðåïóáëèêà; Îñìàíëè¼ñêà èìïåðè¼à è Àóñòðîóãàðñêà ìîíàðõè¼à). Ñòîëåžèìà ó ñàñòàâó òóèõ, âàíáàëêàíñêèõ ìîíàðõè¼à, ò༠ïðîñòîð ¼å 1918. ãîäèíå, ïî äðóãè ïóò ó ñâî¼î¼ èñòîðè¼è (ïðâè ïóò ó îêâèðèìà Ðèìñêîã öàðñòâà), áèî îêóïšåí ó ãðàíèöàìà ¼åäíå äðæàâå – Êðàšåâèíå ÑÕÑ. Ó œåãîâèì èñòî÷íèì äåëîâèìà ó ñðåäœåì âåêó ïîñòî¼àëå ñó íåçàâèñíå äðæàâå ÷è¼à ¼å òðàäèöè¼à îïñòî¼àâàëà äî ìîäåðíèõ âðåìåíà è ôîðìèðàœà íåçàâèñíèõ êíåæåâèíà, äîê ñó ó çàïàäíèì ïðîñòîðèìà óâåê âëàäàëå âàíáàëêàíñêå äðæàâå. Èñòðàæèâà÷è óî÷àâà¼ó îáëèêîâàœå ñâî¼åâðñíî㠄ãåîïîëèòè÷êîã ÷âîðà” îáðàçîâàíîã ïîëèòè÷êèì, âî¼íèì, âåðñêèì, êóëòóðíèì óòèöà¼èìà Âèçàíòè¼å è Áóãàðñêå ñà ¼óãîèñòîêà, Óãàðñêå ñà ñåâåðà,

22

Šóáîäðàã Äèìèž

Ôðàíà÷êå äðæàâå è Àóñòðè¼å ñà ñåâåðîçàïàäà, Ìëåòà÷êå ðåïóáëèêå è Ñâåòå Ñòîëèöå ñà ¼óãîçàïàäà. Ñòâàðíîñò èñòîðè¼å óòèöàëà ¼å äà è íà ïðîñòîðó íà êîìå ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä ìàðêàíòíî áóäå ïðèñóòíà ïîäåëà íà Èñòîê è Çàïàä. Ó÷èœåíà ¼îø ïðå œåãîâîã äîñåšàâàœà íà Áàëêàí, 395. ãîäèíå ôîðìèðàœåì Èñòî÷íîã è Çàïàäíîã ðèìñêîã öàðñòâà, òà ïîäåëà ¼å äîäàòíî ïî¼à÷àíà 1054. ãîäèíå „âåëèêîì øèçìîì” êî¼à ¼å èñïèñàëà ëèíè¼ó íåòðïåšèâîñòè äåëåžè îðòîäîêñíî ïðàâîñëàâšå îä çàïàäíîã, ðèìîêàòîëè÷êîã õðèøžàíñòâà. Ïðèõâàòàœå õðèøžàíñòâà èíèöèðàëî ¼å áîðáó „îãœåì è ìà÷åì” ñà ñâèìå øòî ¼å ñìàòðàíî çà ¼åðåñ. Ñà òóðñêèì îñâà¼àœèìà øèðèî ñå èñëàì ïî äðæàâíèì òåðèòîðè¼àìà Îñìàíëè¼ñêîã öàðñòâà. Ïîäåëå ñó ïðàòèëè îøòðè ñóêîáè, ìèãðàöè¼å, èñòðåášåœà. Ó ìîäåðíèì âðåìåíèìà ðåëèãè¼à ¼å, âåëèêèì äåëîì, ïîñòàëà âîäîäåëíèöà íàöè¼à. Âå÷èòè „ëèìåñ” áèî ¼å èñïóœåí ñòàëíèì ðàòîâèìà, áîðáàìà, íàïåòîñòèìà âî¼íå è ïîëèòè÷êå ïðèðîäå. „Èñòîê” è „çàïàä” áèëè ñó îñíîâíå ñàñòàâíèöå ïðîñòîðà íà êîìå ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä – è ãåîãðàôñêè, è ãåîñòðàòåøêè è öèâèëèçàöè¼ñêè. Äóáîêî ñó ïóëñèðàëè è ó åòíè÷êîì áèžó Ñðáà àëè è îñòàëèõ áàëêàíñêèõ íàðîäà, èñêàçó¼óžè, èñòîâðåìåíî, è ¼åäèíñòâî è ðàçëè÷èòîñò. Îäàâàëè ñó èõ ðàçëè÷èòî èñòîðè¼ñêî èñêóñòâî, ìèøšåœå, ñàçíàœå, âåðîâàœå, ïîëèòèêà, êóëòóðà, èçãëåä ãðàäîâà, îáëèöè ïðîèçâîäœå, çàêîíè, íàâèêå, îáè÷à¼è, ñêëîíîñò êà èíäèâèäóàëíîì èëè êîëåêòèâíîì, èñõðàíà, îáëà÷åœå, íà÷èí æèâîòà. Ìåóîäíîñ „èñòîêà” è „çàïàäà” îñåžàî ñå è ó ñðïñêî¼ äðæàâè 19. âåêà àëè ¼å òåê ïî÷åâ îä 1918. £óãîñëàâè¼ó ó÷èíèî ìîãóžèì îêâèðîì çà¼åäíè÷êîã æèâîòà. Œèõîâî îäðååœå ¼åäíîã ïðåìà äðóãîì èñòîâðåìåíî ¼å ðàçâè¼àëî âëàñòèòè àëè è çà¼åäíè÷êè èäåíòèòåò ïðîñòîðà. Ò༠êóëòóðíè èäåíòèòåò íèêàêî íè¼å ñìåî áèòè íåãàöè¼à ïîñåáíîñòè âåž íóæíî „èíòåãðèøóžå ïðåâàçèëàæåœå” ïîñåáíèõ èäåíòèòåòà. Êîðåíè è ¼åäíîã è äðóãîã íàëàçèëè ñó ñå ó èñòîðè¼ñêîì èäåíòèòåòó ïðîñòîðà èñïóœåíîã íåòðïåšèâîñòèìà, ïðîâèíöè¼àëèçìîì, ïðèìèòèâèçìîì. Òàêî ñå äîãîäèëî äà ¼å ñâàêî ïîñåçàœå çà íåãàöè¼îì ñëîæåíîã èäåíòèòå-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

23

òà ïðîñòîðà èëè œåãîâî àïñîëóòíî ñâî¼àòàœå ïðîóçðîêîâàëî íåñòàáèëíîñò äðæàâå, îòïàäàœå è óäàšàâàœå äåëà œåíèõ ñòàíîâíèêà îä äðæàâíå èäå¼å, íàöèîíàëíå ïîäåëå è àíèìîçèòåòå. Èñêšó÷èâîñò è ãóáèòàê îñåžà¼à çà öåëèíó ïðåñóäíî ¼å óòèöàî äà ñå ó 20. âåêó ñðïñêè åòíè÷êè ïðîñòîð ïåðìàíåíòíî ñóæàâà, à äà ñå îä ñðïñêîã åòíè÷êîã áèžà ëàêî è „áåçáîëíî” îòóó¼ó Ñðáè êàòîëèöè, Ñðáè ìóñëèìàíè, öåëîêóïíà íàöèîíàëíà ïåðèôåðè¼à. „Ïîëèòè÷êå ãðàíèöå” ó êî¼èìà ñå èñêàçèâàî ïðîñòîð è ïîä êî¼å ¼å ïîäâîåí íàöèîíàëíè èäåíòèòåò óâåê ñó áèëå óæå îä œåãîâèõ äóõîâíèõ è êóëòóðíèõ ìåà. Ïðîñòîð íà êîìå ¼å èçíèêëà ñðïñêà è êàñíè¼å ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà òîêîì 19. è 20. âåêà ïðå÷åñòî ¼å ñëóæèî, ó ìåóíàðîäíèì îäíîñèìà, çà íàãîäáó âåëèêèõ ñèëà. Òå òåðèòîðè¼àëíå íàãîäáå äîäàòíî ñó ïîâåžàâàëå íàïåòîñòè, ïî¼à÷àâàëå ïðîïàãàíäó, óìíîæàâàëå ðàòíà äå¼ñòâà, îáðà÷óíå ÷èíèëè ñóðîâè¼èì à ñóêîáå íåïîìèðšèâè¼èì. Åâðîïñêå õðèøžàíñêå äðæàâå è œèõîâè âëàäàðè „òà¼íèì ñïîðàçóìèìà” êðî¼èëå ñó ñóäáèíó è îäðåèâàëå áóäóžíîñò áàëêàíñêèõ íàðîäà. Áðèãà çà „áàëêàíñêå õðèøžàíå” óíóòàð Îñìàíëè¼ñêå äðæàâå áèëà ¼å íåðàçäâî¼íî ïîâåçàíà ñà „ñâåòèì èíòåðåñèìà” åâðîïñêèõ äâîðîâà. Âåëèêà èñòî÷íà êðèçà (1878) ðåøàâàíà ¼å òàêî äà ïðâåíñòâåíî áóäó çàäîâîšåíè èíòåðåñè âåëèêèõ âàíáàëêàíñêèõ äðæàâà. Äèïëîìàòñêå íàãîäáå âåëèêèõ óìíîãîìå ñó îáåçâðåäèëå óñïåõå ó ðàòîâèìà 1912/1913. Òîêîì Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà ñèëå Òðî¼íîã ñàâåçà è Òðî¼íîã ñïîðàçóìà ñó áèëå ñïðåìíå äà òåðèòîðè¼àëíèì óñòóïöèìà íàäîìåñòå ëî¼àëíîñò áàëêàíñêèõ äðæàâà. Ïîðåä ìíîøòâà ïëàíîâà î óñòóïöèìà, îä ÷åòèðè çíà÷à¼íà òà¼íà óãîâîðà ñêëîïšåíà òîêîì Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, òðè ñó ñå òèöàëà ¼óãîñëîâåíñêîã è ñðïñêîã åòíè÷êîã ïðîñòîðà – Ëîíäîíñêè óãîâîð (24. àïðèë 1915), Ñîôè¼ñêè óãîâîð (6. ñåïòåìáàð 1915), Áóêóðåøòàíñêè óãîâîð (17. àâãóñò 1916). Ó ìåóðàòíèì ãîäèíàìà òî ¼å ïîäðó÷¼å íà êîìå äîìèíèðà ôðàíöóñêè óòèöà¼, àëè ñå ïîñëå 1935. îñåžà çàèíòåðåñîâàíîñò Áðèòàíè¼å è ñâå àãðåñèâíè¼å ïðèñóñòâî Íåìà÷êå. „Ñëîâåíñêà ñîëèäàðíîñò” ïðåìà ñòðàäàëî¼ Ðóñè¼è íèêàä íè¼å ïðåñòà¼à-

24

Šóáîäðàã Äèìèž

ëà. Îäáàöèâàœå „Òðî¼íîã ïàêòà” (27. ìàðò 1941) ñóðîâî ¼å êàæœåíî âî¼íèì è ïîëèòè÷êèì ðàçáè¼àœåì ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå ó Øåñòîàïðèëñêîì ðàòó (6–18. àïðèë 1941). Äåáåëàöè¼îì £óãîñëàâè¼å áèëà ¼å ïëàžåíà ëî¼àëíîñò Õèòëåðîâèõ ñàâåçíèêà 1941. ãîäèíå. Äåî òåðèòîðè¼å ¼å ïðèïî¼åí Òðåžåì ðà¼õó, äåî Ìààðñêî¼, äåî óêšó÷åí ó íåìà÷êó âî¼íó óïðàâó, ïðîñòîð Ìàêåäîíè¼å ïðèïî¼åí Áóãàðñêî¼, ïîëèòè÷êî è òåðèòîðè¼àëíî óîáëè÷àâàœå äåëà Áîñíå è Õåðöåãîâèíå è Öðíå Ãîðå ïðåïóøòåíî Èòàëè¼è, äåî Êîñîâà è Ìåòîõè¼å ïðèïî¼åí Âåëèêî¼ Àëáàíè¼è, ôîðìèðàíà Íåçàâèñíà Äðæàâà Õðâàòñêà. Íà êðà¼ó Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà, ó íàñòî¼àœó äà îáåçáåäå øòî ïîâîšíè¼è ñòðàòåøêè ïîëîæ༠ó Åâðîïè, è ñàâåçíèöè ñó ïîñåãëè çà ïîäåëîì èíòåðåñíèõ ñôåðà è ïîëèòè÷êîã óòèöà¼à íà Áàëêàíó ïî êî¼î¼ ¼å ïðîñòîð £óãîñëàâè¼å ïîëèòè÷êè ïîäåšåí íà ñôåðå ñîâ¼åòñêîã è çàïàäíîã óòèöà¼à 50:50%. Äî èçáè¼àœà ñóêîáà ñà Èíôîðìáèðîîì (1948) £óãîñëàâè¼à ¼å áèëà ó çîíè ñîâ¼åòñêîã ïîëèòè÷êîã, èäåîëîøêîã è âî¼íîã óòèöà¼à. Íàêîí òîãà, çàõâàšó¼óžè çíà÷à¼íîì ãåîñòðàòåøêîì ïîëîæà¼ó è ÷èœåíèöè äà ñå äî òàäà íåçàìèñëèâè ñóêîá ñîöè¼àëèñòè÷êèõ çåìàšà ìîæå ïîëèòè÷êè è ïðîïàãàíäíî èñêîðèñòèòè, ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà ñå ïîñðåäíî íàøëà ïîä „çàøòèòîì” Çàïàäà (1951–1954). Ó ãîäèíàìà õëàäíîã ðàòà ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà ¼å ïðåäñòàâšàëà „òàìïîí çîíó” èçìåó äâà íåïîìèðšèâî ïîñâààíà è èäåîëîøêè ðàçëè÷èòà ñâåòà. Ó äåöåíè¼àìà äðóãå ïîëîâèíå 20. âåêà èçãëåäàëî ¼å äà ¼å „ñìðòîíîñíè çàãðšà¼” Èñòîêà è Çàïàäà èçáåãíóò ïîëèòè÷êèì è åêîíîìñêèì „îêðåòàœåì” êà çåìšàìà àôðî-àçè¼ñêîã ïðîñòîðà. Áðîçîâà „ïîëèòè÷êà ìàíåâðèñàœà” èçìåó Èñòîêà è Çàïàäà çàâðøèëà ñó ñå óäàšàâàœåì îä Åâðîïå (ïîêðåò íåñâðñòàíîñòè). Êð༠„õëàäíîã ðàòà” ïîíîâî ¼å àêòóåëèçîâàî çíà÷༠ïðîñòîðà íà êîìå ñðïñêè íàðîä æèâè. Ðàòîâè çà „¼óãîñëîâåíñêî íàñëåå”, óç îñòàëî, ñó èìàëè è èçðàæåíó ãåîïîëèòè÷êó è ãåîñòðàòåøêó äèìåíçè¼ó. Äàíàñ, òî ¼å ïðîñòîð ó êîìå ñå ñóñðåžó è ñóäàðà¼ó èíòåðåñè: Íåìà÷êå êî¼à ¼å îáíîâèëà ñâî¼ óòèö༠ïîñåáíî ó Ñëîâåíè¼è è Õðâàòñêî¼ è äîñåãëà äî ¼àäðàíñêèõ ëóêà; Àìåðèêå êî¼à, âî¼íî ïðèñóòíà, îäàòëå èìà ìîãóžíîñò äåñòàáèëèçàöè¼å Åâðî-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

25

ïå (òçâ. „ìåêè ñòîìàê Åâðîïå”), êîíòðîëå Íåìà÷êå è „ïîäóíàâñêîã ïóòà”, ïðèòèñêà è ïîòèñêèâàœà Ðóñè¼å, äîìèíàöè¼å íà £àäðàíó è Áàëêàíó, íàìåòàœà ñâî¼èõ ãëîáàëíèõ „âðåäíîñòè”; Ðóñè¼å êî¼à ñå íà Áàëêàíó óâåê äîêàçèâàëà êàî âåëèêà ñèëà à íà êîìå ¼å äàíàñ ¼åäâà èìà; Òóðñêå êî¼à ¼å îáíîâèëà ñâî¼å èìïåðè¼àëíå àìáèöè¼å; Èòàëè¼å êî¼à íàñòî¼è äà íà ïî÷åòêó íîâîã âåêà ïîñòàíå ãîñïîäàðèöà £àäðàíà è ïðîäðå äî „îêóêå Äóíàâà” êî¼à ¼î¼ „îòâàðà” âåëè÷àíñòâåíå ïîðòàëå Èñòîêà. Àëè äàíàñ âåëèêå âàíáàëêàíñêå äðæàâå íà Áàëêàíó âèøå íèñó ñàìå. Ìóëòèíàöèîíàëíå êîìïàíè¼å, ìåóíàðîäíå îðãàíèçàöè¼å è œèõîâå èíñòèòóöè¼å (Ã-8, ÌÌÔ, ÓÍ, ÅÓ), ïîëèòè÷êè, åêîíîìñêè è âî¼íè ñàâåçè, ñòàðå öðêâå è íîâè âåðñêè ïîêðåòè (ñåêòå), âåëèêè òåõíîëîøêè, êîìóíèêàöèîíè è èíôîðìàòè÷êè ñèñòåìè, ìîžíå è óòèöà¼íå íåâëàäèíå îðãàíèçàöè¼å íåçàîáèëàçíè ñó ñóá¼åêòè íîâèõ îäíîñà êî¼è ñå òó óñïîñòàâšà¼ó. Œèõîâî ïðèñóñòâî îñåžà ñå ó ñâèì ñôåðàìà èíäèâèäóàëíîã è êîëåêòèâíîã áèòèñàœà ó ïîñëåäœî¼ äåöåíè¼è 20. è ïðâèì ãîäèíàìà 21. âåêà. Ñâå òî íàìåžå ïîòðåáó äà ñå íà íîâè íà÷èí ðàçìèøšà î ïðîñòîðó íà êîìå ñðïñêè íàðîä âåêîâèìà æèâè, ñìåðîâèìà ñïîšíå ïîëèòèêå, êàðàêòåðó „ñâåòñêèõ ïîñëîâà”, ïðèðîäè „ãëîáàëèçàöè¼å” êî¼î¼ ¼å, óç îñòàëî, ó ïðåòõîäíî¼ äåöåíè¼è Áàëêàí ïîñëóæèî êàî ñâî¼åâðñíà åêñïåðèìåíòàëíà ïàðöåëà. Ïðîñòîð íà êîìå ñðïñêè íàðîä æèâè ó 19. è 20. âåêó ìîæåìî çàìèñëèòè êàî íå¼åäíîîáðàçàí, ïî êàêâîžè è ñàñòàâó ðàçëè÷èò, „ñåîñêè îêåàí” (ïðåêî 80% ñòàíîâíèøòâà æèâè íà ñåëó è îä ïîšîïðèâðåäå) íà êîìå, ïîïóò íå¼åäíàêî ðàñïîðååíèõ îñòðâà, åãçèñòèðà¼ó âàðîøè è ðåòêè ãðàäîâè. Ó ïèòàœó ¼å åêîíîìñêè äåçîðãàíèçîâàí è çàïóøòåí ïðîñòîð, èñïðåãðàèâàí „åêîíîìñêèì ïðåãðàäàìà” êî¼å ñó æèëàâî îïñòà¼àëå òîêîì âðåìåíà, ïîëèòè÷êî ¼åäèíñòâî ÷èíèëå èëóçîðíèì, ïîäãðåâàëå ëîêàëíå ñåïàðàòèçìå è óñêå åêîíîìñêå è ïîëèòè÷êå èíòåðåñå, óñêðàžèâàëå èíòåãðàöè¼ó è çà¼åäíè÷êó áóäóžíîñò ñðïñêîã àëè è îñòàëèõ ¼óãîñëîâåíñêèõ è áàëêàíñêèõ íàðîäà. Ó ïèòàœó ¼å ðàòîâèìà ïðå÷åñòî ïóñòîøåíà „ïåðèôåðè¼à” íåêàäà âî¼íî è åêîíîìñêè ìîžíèõ äðæàâà (Àóñòðî-Óãàðñêà ìîíàðõè¼à, Îñìàíñêî öàðñòâî). Ïîìåðà-

26

Šóáîäðàã Äèìèž

œåì ãðàíèöà ñðïñêå è ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå (ïîñåáíî íà ñåâåð è çàïàä ïîñëå 1918) âåëèêè áðî¼ ãðàäîâà èçãóáèî ¼å ñâî¼ó åêîíîìñêó è äðóøòâåíó ôóíêöè¼ó è çàïàî ó äåöåíè¼ñêó ðåãðåñè¼ó. Âàí ãðàíèöà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå íàøëè ñó ñå âåëèêè óðáàíè öåíòðè (íàñïðàì Áèòîšà – Ñîëóí, Ïèðîòà – Ñîôè¼à, Âðøöà – Òåìèøâàð, Ñóáîòèöå – Ñåãåäèí, Áåëîã Ìàíàñòèðà – Ïå÷ó¼, Ìàðèáîðà – Ãðàö, Ïîñòî¼èíå – Òðñò, Ïîäãîðèöå – Ñêàäàð) êà êî¼èìà ñó äåöåíè¼àìà èøëè ïóòåâè, ðîáíè òîêîâè, êðåòàëè ñå šóäè, èäå¼å, êàïèòàë. Ãðàíè÷íè ïðîñòîðè òàêî ñó ïîñòà¼àëè ïåðèôåðè¼à ÷è¼î¼ ñó çàïóøòåíîñòè ïîä¼åäíàêî äîïðèíîñèëè åêîíîìñêè èíòåðåñè è òåðèòîðè¼àëíè äîìåòè öåíòðàëíå âëàñòè. ×èœåíèöà äà ñó äåçèíòåãðàöèîíå è öåíòðèïåòàëíå åêîíîìñêå ñèëå áèëå ìíîãî ¼à÷å è ïðèñóòíè¼å îä îíèõ èíòåãðàòèâíèõ è óñìåðåíèõ êà åêîíîìñêîì ïîâåçèâàœó ¼óãîñëîâåíñêîã òðæèøòà èçèñêèâàëà ¼å ñëîæåíî è ìóêîòðïíî åêîíîìñêî ïðåêîìïîíîâàœå ïðîñòîðà. Ó œåìó ¼å, îòóäà, ïîëèòèêà óâåê îäíîñèëà ïðåâàãó íàä åêîíîìè¼îì. Ïîìåðàœå ãðàíèöà (äåôèíèøó èõ áðî¼íè óñòàíöè è ðàòîâè) è äåöåíè¼ñêà ïîëèòè÷êà åêñïåðèìåíòèñàœà ñà åêîíîìè¼îì, œåíèì çàêîíèòîñòèìà è òîêîâèìà, ó÷èíèëè ñó äà ò༠ïðîöåñ, ïîñëå íåáðî¼åíî ïîêóøà¼à, è äàíàñ êðåžå èç ïî÷åòêà. Ïðèâðåäíè óñïîí ñðïñêå äðæàâå áèî ¼å óî÷šèâ òîêîì 19. âåêà. Ðàòîâè, îïåò, óíàçàèâàëè ñó ïðèâðåäó è ñàòèðàëè ïîä¼åäíàêî šóäå êîëèêî è äîáðà ñòâîðåíà œèõîâèì ðóêàìà. Âèøå ïóòà òîêîì òèõ äåöåíè¼à ïðèâðåäà Ñðáè¼å ¼å çíàëà äà „çàïóñòè” è äà ñå, îïåò, ðàçâè¼à íèèç÷åãà. Ïîñëå 1918. ãîäèíå ó ãðàíèöàìà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå íàøëî ñå âèøå ïðèâðåäíî ðàçíîðîäíèõ îáëàñòè. £åäíå ¼å îïòåðåžèâàëî âèøåâåêîâíî ïðèâðåäíî áèòèñàœå ó îêâèðó Îòîìàíñêå èìïåðè¼å è âåëèêà ïðèâðåäíà çàîñòàëîñò êî¼à ¼å îäàòëå ïðîèñòèöàëà. Äðóãå ¼å îáëèêîâàëî èñêóñòâî ïðèâðåèâàœà ó ìàëèì íàöèîíàëíèì, àóòàðõè÷íèì äðæàâàìà. Òðåžå ñó áèëå åêîíîìñêè ðàçâè¼åíè¼å çà ¼óãîñëîâåíñêå ïðèëèêå àëè ñó, ó ñóøòèíè, ïðåäñòàâšàëå çàíåìàðåíó è ïðèâðåäíî çàïóøòåíó ïåðèôåðè¼ó áèâøå Äâî¼íå ìîíàðõè¼å. Èçìåó ñåáå ïðèâðåäíî íå¼åäíàêå òå îáëàñòè ñó, ó îäíîñó íà Åâðîïó, èñêàçèâàëå çíàòíó

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

27

ïðèâðåäíó çàîñòàëîñò êî¼à ñå, ó ÷èòàâîì 20. âåêó, íè¼å ìîãëà ïðåâàçèžè. Íè¼å ïîñòî¼àëà òðàäèöè¼à òðæèøòà, íèòè íàöèîíàëíîã à ¼îø ìàœå îïøòå ¼óãîñëîâåíñêîã. Àóòàðõè÷íî äðóøòâî ïðîèçâîäèëî ¼å çà ñîïñòâåíå ïîòðåáå è íà òðæèøòó ñå íè¼å ïî¼àâšèâàëî íè êàî êóïàö íè êàî ïðîäàâàö. Íè¼å áèëî âàšàíèõ êîìóíèêàöè¼à êî¼å áè îìîãóžèëå áðç è ñèãóðàí ïðåâîç šóäè è ðîáà, ÷âðøžå ïîâåçàëå äóãî âðåìåíà óäàšåíå èñòîðè¼ñêå îáëàñòè, ïîäñòàêëå åêîíîìñêå, êóëòóðíå, íàöèîíàëíå èíòåãðàòèâíå ïðîöåñå, äîïðèíåëå áðçîì îðãàíèçîâàœó òðæèøòà è óêšó÷èâàœó ¼óãîñëîâåíñêå ïðèâðåäå ó ñâåòñêå ïðèâðåäíå òîêîâå øòî ¼å ñâå, îá¼åêòèâíî, ¼à÷àëî ñâåñò î íàðîäíîì ¼åäèíñòâó è öåëèíè äðæàâå àëè è ñðïñêó íàöèîíàëíó ñâåñò. Ãðàäîâè ñó ñå ¼àâšàëè êàî ðàñêðñíèöå ëîøèõ ïóòåâà. Ïîìåðàœà ãðàíèöà (íà ¼óã, ñåâåð, çàïàä) èçàçèâàëî ¼å ëîìîâå ó âåêîâèìà óñòàšåíèì ñèñòåìèìà êðåòàœà. Òî ¼å ïîñðåäíî óòèöàëî äà ìíîãè ãðàäîâè èçãóáå ñâî¼ó åêîíîìñêó ôóíêöè¼ó, äà ñèðîìàøå, îäóìèðó, ãóáå ñòàíîâíèøòâî, ïîñòà¼ó íåñïîñîáíè äà àïñîðáó¼ó âèøàê ñòàíîâíèøòâà ñà ñåëà. Íà äðóãî¼ ñòðàíè, ãðàäîâèìà êî¼è ñó ñà íîâîíàñòàëèì ïðîìåíàìà äîáèëè èçðàçèòè¼ó åêîíîìñêó è òðàíçèòíó ôóíêöè¼ó è óáðçàíî ñå óâåžàâàëè, òðåáàëî ¼å âðåìå äà áè ïîñòàëè ñðåäèøòà ñàîáðàžà¼íîã ñèñòåìà è ïî÷åëè äà èçàçèâà¼ó è îäðæàâà¼ó êðåòàœå øèðèõ ðàçìåðà. Ñëèâîâè âåëèêèõ ðåêà ïðåäñòàâšàëè ñó ïðèðîäíà êîìóíèêàöèîíà ïîäðó÷¼à. Ñðáè¼à ¼å èìàëà íåðàçâè¼åíó, ó ðàòó äîäàòíî îøòåžåíó è çàïóøòåíó ïóòíó è æåëåçíè÷êó ìðåæó. Íà ïðîñòîðó áèâøå Àóñòðîóãàðñêå ìîíàðõè¼å ñâè ïóòåâè è æåëåçíè÷êè ïðàâöè èøëè ñó êà Áå÷ó è Áóäèìïåøòè. Ãîòîâî ñâè ïóòåâè ó Áîñíè è Õåðöåãîâèíè èìàëè ñó èñêšó÷èâî âî¼íîñòðàòåøêè è íåçíàòíè åêîíîìñêè çíà÷à¼. Òðåáàëî ¼å èçãðàäèòè ìîñòîâå êî¼è ïðåìîøžó¼ó áàëêàíñêå ðåêå Äðèíó, Ñàâó è Äóíàâ è êîìóíèêàöèîíî ïîâåçàòè ñðïñêè è ¼óãîñëîâåíñêè åòíè÷êè ïðîñòîð. Îêðåíóòî ñåáè, ñåëî íè¼å áèëî çàèíòåðåñîâàíî çà èçãðàäœó è îäðæàâàœå ïóòåâà. Êîä äðæàâíèõ âëàñòè ñïîðî ñå ïðîáè¼àëà ñâåñò î ïðåñóäíî¼ óëîçè ñàîáðàžà¼à ó ïîäèçàœó ïðèâðåäå. Íè¼å áèëî äåëîòâîðíèõ ìåðà äðæàâíå ïîëèòèêå. Íè¼å ïîñòî¼àî ñàîáðàžà¼íè ñèñòåì, øòî ¼å ïðåñóäíî óòè-

28

Šóáîäðàã Äèìèž

öàëî äà ïðîñòîð îñòàíå íåïîâåçàí. Òî ¼å îñòàâèëî òðàãà íà ðàçâî¼ ãðàäîâà ÷è¼è ¼å ïîëîæ༠è ïðîñïåðèòåò áèî îäðååí ñàîáðàžà¼íèì ôóíêöè¼àìà. Îñíîâíó êîìóíèêàöèîíó ëèíè¼ó ÷èíèëà ¼å Ìîðàâñêîâàðäàðñêà äîëèíà çà êî¼ó ñó áî÷íî áèëè âåçàíè „èáàðñêà ëèíè¼à” è „íèøàâñêè ïðàâàö”. Íåñðååíè îäíîñè ñà àëáàíñêèì ïëåìåíèìà à êàñíè¼å è àëáàíñêîì äðæàâîì, àíàðõè¼à, òåðîð è îïøòà íåñèãóðíîñò çà äóãè íèç ãîäèíà (ïî÷åâ îä 1878.) îíåìîãóžèî ¼å íîðìàëíî ôóíêöèîíèñàœå íåêàäà âåîìà ôðåêôåíòíå êîìóíèêàöè¼å Äðà÷ – Îõðèä – Áèòîš – Ñîëóí, ïóòåâà ó äîëèíè Äðèìà, Öè¼åâíå, ïðàâàö Ñòðóãà – Ïèøêîïå¼à – Äåáàð – Ïðèçðåí – €àêîâèöà – Ïåž è Ñêàäàðñêî ¼åçåðî – Ïåž – Êîñîâñêà Ìèòðîâèöà – Íèø. Äðóãè ñâåòñêè ðàò äîíåî ¼å íîâà ðàçàðàœà ãðàäîâà, ïóòíå ìðåæå, èíäóñòðè¼ñêèõ ïîñòðî¼åœà. Óáðçàíî¼ îáíîâè (1945–1947), èíäóñòðè¼àëèçàöè¼è, óðáàíèçàöè¼è áèëî ¼å ïîòðåáíî âèøå äåöåíè¼à äà ïðåâàçèó ïîñëåäèöå ðàòíèõ ðàçàðàœà. Îäëèêîâàî èõ ¼å åíòóçè¼àçàì àëè è ðåïðåñè¼à. Ñðåäèíîì îñàìäåñåòèõ ó £óãîñëàâè¼è ¼å áèëî 9.279 km ïðóãà (893 km äâîêîëîñå÷íèõ è 3.463 km åëåêòðèôèêîâàíèõ) è 116.602 km ïóòåâà (17.050 ìàãèñòðàëíèõ, 31.299 ðåãèîíàëíèõ, 68.253 ëîêàëíèõ). Èïàê âàšàíî êîìóíèêàöèîíî ïîâåçèâàœå ¼å èçîñòàëî à òèìå è ñâàêà äðóãà êîìóíèêàöè¼à. Ãóñòà æåëåçíè÷êà ìðåæà íà ñåâåðó è ñåâåðîèñòîêó (Âî¼âîäèíà) âðåìåíîì ¼å àòðîôèðàëà è áèëà èñêšó÷åíà èç ñàîáðàžà¼à (çáîã íåðåíòàáèëíîñòè ¼å óêèíóòî 2.200 km ëîêàëíèõ ïðóãà). Ïóòåâè ñà êàìåíîì êîöêîì, áåòîíîì èëè àñôàëòîì íèêàä íèñó ÷èíèëè âèøå îä 30% ñâèõ ïóòåâà. Äóãà è äóáîêà åêîíîìñêà êðèçà, êî¼å ¼å ñâî¼å çà÷åòêå èìàëà âåž ó äðóãî¼ ïîëîâèíè ïåäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, óñïîðàâàëà ¼å ïðîöåñ îïøòå ìîäåðíèçàöè¼å è íàïðåòêà. Èïàê, ãåíåðàöè¼ñêè íàïîðè íà èçãðàäœè çåìšå, œåíå ïðèâðåäå, èíñòèòóöè¼à, êîìóíèêàöè¼à òîêîì äðóãå ïîëîâèíå 20. âåêà, çíà÷à¼íî ñó „ñìàœèëè” êàøœåœå çà Åâðîïîì. Åêîíîìñêà êðèçà îñàìäåñåòèõ è ðàòîâè ïîñëåäœå äåöåíè¼å âåêà èçàçâàëè ñó íîâà öèâèëèçàöè¼ñêà êàøœåœà, ïðîìåíó ïðèâðåäíå è ñîöè¼àëíå ñòðóêòóðå, çàîøòðàâàœå ïîëèòè÷êèõ, åòíè÷êèõ è êóëòóðíèõ êîíôëèêòà, ïî¼àâó åêñòðåìíîã íàöèîíàëèçìà è ìèëèòàðèçàöè¼ó äðóøòâà.

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

29

Èñòîðè÷àðè ñó îäðàíè¼å óî÷èëè äà ¼å ïðîñòîð íà êîìå æèâè ñðïñêè íàðîä, áèî ñàòêàí èç âèøå êóëòóðíèõ ïî¼àñåâà, ìåóñîáíî ïðåïëåòåíèõ (òóðñêè, âèçàíòè¼ñêî-öèíöàðñêè, èòàëè¼àíñêè, ïàòðè¼àðõàëíè, ñðåäœîåâðîïñêè), êî¼è ñó îñòàâšàëè ñâî¼ îòèñàê ó àðõèòåêòóðè, ôîëêëîðó, ìåíòàëèòåòó, íàâèêàìà, íà÷èíó æèâîòà ñòàíîâíèøòâà. Êóëòóðà Åâðîïå ñòèçàëà ¼å ïðåêî Ïàíîíñêå íèçè¼å è äîëèíàìà ðåêà ïîòèñêó¼óžè îñòàëå êóëòóðíå ïî¼àñåâå è ïîñòà¼óžè, ó 20. âåêó, äîìèíàíòíà. Îáîä Ïàíîíñêå íèçè¼å, ñà äîëèíàìà Ñàâå è Äóíàâà, èãðàî ¼å óëîãó ñâî¼åâðñíå „êîï÷å” êî¼à ñïà¼à ðàçëè÷èòå ïðèðîäíå, äðóøòâåíå è êóëòóðíå ñðåäèíå êàêâå ñó ñðåäœååâðîïñêà è áàëêàíñêà. Ìèìî ïîëèòè÷êèõ ïîäåëà íàâåäåíè ïðîñòîð áèî ¼å ðóáíî ïîäðó÷¼å òðè âåëèêå öèâèëèçàöè¼å, òðè ãëàâíà íà÷èíà ìèøšåœà, âåðîâàœà, íà÷èíà æèâîòà, íà÷èíà èñõðàíå, ïàìžåœà è îïñòà¼àœà. Ïîñòî¼àíå ó ñâî¼èì ñðåäèøœèì äåëîâèìà, àëè ñêëîíå äà âàðèðà¼ó ó ñâî¼èì ïåðèôåðíèì è äîäèðíèì çîíàìà, öèâèëèçàöè¼å ñó ñå íà Áàëêàíó ìíîãî ÷åøžå èñêàçèâàëå êàî ðàòîâè, „ïðåçèðè”, „ìðæœå”, ñòðàäàœà íåãî êàî ñóñðåòè êóëòóðà, ìíîãîñòðóêà ðàçìåíà, çðà÷åœå è ïðåïëèòàœå ðàçëè÷èòèõ òðàäèöè¼à. Ïðîøèðèâàœå ëîêàëíèõ êóëòóðíèõ è äóõîâíèõ õîðèçîíàòà, õîìîãåíèçàöè¼à óêóñà (îä èñõðàíå è îäåâàœà äî íà÷èíà æèâîòà), ñòâàðàœå êîñìîïîëèòñêå êóëòóðå íåìèíîâíîñò ¼å íîâîã âåêà ÷è¼å îáðèñå íàãîâåøòàâà¼ó ïðîöåñè êî¼å æèâèìî. Ó ïèòàœó ¼å ïðîñòîð ñà õèïîòåêîì, íà êîìå äîìèíèðà ñòåðåîòèï î Áàëêàíó è áàëêàíñêèì íàðîäèìà óâåê æåšíèì êàâãå. Ó òðöè è ñóêîáèìà ðàçëè÷èòèõ èäåîëîøêèõ ñèñòåìà (ëèáåðàëèçàì, ôàøèçàì, êîìóíèçàì) è ïîëèòè÷êèõ óçîðà êî¼è ñó îäðåèâàëè ïðîøëîñò, ñàäàøœîñò è áóäóžíîñò îí ¼å ÷åñòî áèî ñâî¼åâðñíà „åêñïåðèìåíòàëíà ïàðöåëà” çà ïðåèñïèòèâàœå îäíîñà ìåó íàðîäèìà êî¼è íèñó ñïîñîáíè äà „óðåäå” ñâî¼å óíóòðàøœå è ìåóñîáíå îäíîñå. Òó ñå, îòóäà, ó ðåãèîíàëíèì îêâèðèìà, îäèãðàâàëà ñâåòñêà èñòîðè¼à. Àêî ñå òî çíàëî îíäà ¼å, ðàäè áóäóžíîñòè, íóæíî áèëî óâåê ïðåïîçíàâàòè „ãëîáàëíå ïðîöåñå” è óêëîïèòè ñå ó œèõ, ¼åð ¼å òî áèî ¼åäàí îä íà÷èíà îïñòà¼àœà. Ñâàêà äðóãà ïî-

30

Šóáîäðàã Äèìèž

ëèòèêà óêèäàëà ¼å áóäóžíîñò, èçàçèâàëà íåñàãëåäèâå ïîñëåäèöå, ïðîâîöèðàëà ôðàãìåíòàöè¼ó ïðîñòîðà è œåãîâó ïðîâèíöè¼àëèçàöè¼ó. Òî ñâî¼ñòâî ïðîñòîðà íà êîìå æèâè ñðïñêè íàðîä êàî äà íèñó çíàëå è ðàçóìåëå ïîëèòè÷êå åëèòå Ñðáè¼å è £óãîñëàâè¼å íà êðà¼ó 20. âåêà. Îíå íèñó ïðåïîçíàëå äâî¼ñòâî êî¼å ñîáîì íîñè íåìèíîâíè ïðîöåñ ãëîáàëèçàöè¼å. Ñóî÷åíå ñà ¼åäíèì ëèöåì ãëîáàëèçàöè¼å (îãðàíè÷àâàœåì ñóâåðåíèòåòà, ñòðóêòóðàëíîì çàâèñíîøžó è ñóøòèíñêîì ïîäðååíîøžó íàöèîíàëíèõ åêîíîìè¼à è äðæàâà, ðåïðåñèâíîì ïîäåëîì ìåóíàðîäíîã ðàäà, íàäåêñïëîàòàöè¼îì ïðèðîäíèõ ðåñóðñà è ðàäíå ñíàãå, äåôîðìèñàíèì è êîíòðîëèñàíèì ðàçâî¼åì íåðàçâè¼åíèõ, óíèâåðçàëèçàöè¼îì „çàïàäíèõ ìîäåëà”, ãëîáàëíîì ïðåðàñïîäåëîì ìîžè) òå åëèòå íèñó ïðåïîçíàëå äà èñòè ïðîöåñ (íåìèíîâíîñò åïîõå), ñîáîì íîñè è óáðçàíó ìîäåðíèçàöè¼ó äðóøòâà, îïøòó ëèáåðàëèçàöè¼ó åêîíîìñêîã è ïîëèòè÷êîã æèâîòà, óâîåœå ïëóðàëèçìà è äåìîêðàòè¼å, èíñèñòèðàœå íà ïðàâíî¼ äðæàâè è šóäñêèì ïðàâèìà, îñëîáîåœå öèâèëíîã äðóøòâà. Èçîëàöè¼à è ñàìîèçîëàöè¼à, êàî îäãîâîð íà èçàçîâå åïîõå, âîäèî ¼å òîòàëèòàðèçìó ó êîìå ¼å äðæàâà óáðçàíî ïðîïàäàëà à äðóøòâî ìîðàëíî òðóëèëî è ðåòàðäèðàëî. Òàêî ¼å ó ïîñëåäœî¼ à ìîæäà è íà¼çíà÷à¼íè¼î¼ äåöåíè¼è 20. âåêà ïðîïóøòåíà ïðèëèêà äà ïðîöåñè ãëîáàëèçàöè¼å, ìèìî ñâèõ œåãîâèõ ëîøèõ ñòðàíà, áóäó èñêîðèøžåíè çà óáðçàíè öèâèëèçàöè¼ñêè íàïðåäàê, èíòåãðèñàœå ó ñâåòñêå ïðîöåñå, ãëîáàëíó åêîíîìè¼ó, êîñìîïîëèòñêó êóëòóðó, òåõíîëîøêó è èíôîðìàòè÷êó ðåâîëóöè¼ó, ìåóíàðîäíó ðàçìåíó èíôîðìàöè¼à è çíàœà. Íåðàâíîìåðíîñò, íåó¼åäíà÷åíîñò, ðàçäðîášåíîñò, õåòåðîãåíîñò, õèšàäå ðàçëèêà ó èñòè ìàõ, áèëå ñó îñíîâíå êàðàêòåðèñòèêå Áàëêàíà. Èñòîðè¼à íàãîìèëàíà ó ñëî¼åâèìà áèëà ¼å òëî íà êî¼åì ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä è òåìåš íà êî¼åì ¼å èçèäàíà ñðïñêà è ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâíà çãðàäà. Íåìèðíî òëî êî¼å ïîäðõòàâà 1804–1835, 1876–1878, 1912–1918, 1939–1945, 1989–2000, äàíàñ.

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

31

Ñòðóêòóðå äðóøòâà Äåìîãðàôñêà ñòðóêòóðà Ñðáè¼å äîæèâåëà ¼å ó 19. è 20. âåêó çíà÷à¼íå ïðîìåíå. Ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà ó Áåîãðàäñêîì ïàøàëóêó æèâåëî ¼å 1804. ãîäèíå îêî 400.000 ñòàíîâíèêà (ïî íåêèì ïîäàöèìà 470.000). Ïðåä ñëîì óñòàíè÷êå Ñðáè¼å, 1813. ãîäèíå, ó îêâèðèìà œåíèõ ãðàíèöà áèëî ¼å îêî 700.000 æèòåšà. Ïîðàç óñòàíêà äîâåî ¼å äî äåìîãðàôñêîã ñëîìà îíäàøœå Ñðáè¼å êî¼ó ¼å íàïóñòèëî, ïðåìà íåçâàíè÷íèì ïðîöåíàìà èçìåó 150.000 è 200.000 ñòàíîâíèêà (ïðåìà çâàíè÷íèì ïîäàöèìà èç ñåïòåìáðà ó Ñðåìó ¼å áèëî 64.010 à ó Áàíàòó 45.675 èçáåãëèöà èç Ñðáè¼å) è èç êî¼å ¼å íåñòàëî èëè „îäâåäåíî ó ðîášå” îêî 100.000 ñòàíîâíèêà (ïî ïîäàöèìà èç îêòîáðà ñàìî ñå íà ïè¼àöè ó Áåîãðàäó äíåâíî ïðîäàâàëî îêî 1.800 šóäè, æåíà è äåöå). Î ðàçìåðàìà äåìîãðàôñêîã ñàòèðàœà ñðïñêîã íàðîäà è Ñðáè¼å ó ãîäèíàìà êî¼å ñó óñëåäèëå ïîñëå ïðîïàñòè óñòàíêà óïå÷àòšèâî ãîâîðå ïîäàöè äà ¼å íèâî íàñåšåíîñòè èç 1813. äîñòèãíóò òåê 1833. ïðèïà¼àœåì øåñò íàõè¼à ó êî¼èìà ¼å, ïðåìà ñà÷óâàíèì ïîäàöèìà, æèâåëî 218.733 ñòàíîâíèêà (îíè ÷èíå 44,56% îä óêóïíîã áðî¼à ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å). Íàðåäíå ãîäèíå (1834) ó Ñðáè¼è æèâè 698.623 ñòàíîâíèêà, 1859. ò༠áðî¼ èçíîñè 1.078.281, à ïðåä ñðïñêî-òóðñêå ðàòîâå, 1874. ãîäèíå ïåœå ñå íà 1.353.890. Ó ïèòàœó ñó áèëå äåöåíè¼å óáðçàíîã äåìîãðàôñêîã ðàñòà. Ïîñëå Áåðëèíñêîã êîíãðåñà è ïðèïà¼àœà ÷åòèðè îêðóãà (Âðàœñêè, Íèøêè, Ïèðîòñêè è Òîïëè÷êè) ñòàíîâíèøòâî Ñðáè¼å óâåžàíî ¼å çà 303.097 íîâèõ æèòåšà (23,1%). Ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà ó Ñðáè¼è ¼å 1884. ãîäèíå æèâåëî 1.901.736 à ïðåìà ïîïèñó èç 1910. ãîäèíå 2.922.058 ñòàíîâíèêà. Ó òîì òðåíóòêó, ïðåìà íàöèîíàëíî¼ ïðèïàäíîñòè, ó Ñðáè¼è ¼å æèâåëî 99,28% ñòàíîâíèøòâà êî¼å ñå èç¼àøœàâàëî êàî Ñðáè. Òåðèòîðè¼àëíî ïðîøèðåœå îñòâàðåíî ó Ïðâîì áàëêàíñêîì ðàòó ïðèäîäàëî ¼å Ñðáè¼è ¼îø 681.104 ñòàíîâíèêà Êîñîâà è Ìåòîõè¼å è 793.456 æèòåšà Ìàêåäîíè¼å. Íîâîïðèñïåëî ñòàíîâíèøòâî (1.474.569) ÷èíèëî ¼å 35,7% îä óêóïíîã áðî¼à ãðààíà Ñðáè¼å. Ó òðåíóòêó êàäà ¼å íàñòàëà ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà œåíî

32

Šóáîäðàã Äèìèž

ñòàíîâíèøòâî (îêî 12.000.000) áèëî ¼å íà ðàçëè÷èòèì ñòóïœåâèìà íàöèîíàëíå ñâåñòè. Äåëèëà ãà ¼å òðàäèöè¼à, îáè÷à¼è, ñòåïåí ïðîñâåžåíîñòè è êóëòóðíå ðàçâè¼åíîñòè, ¼åçèê, ïèñìî, íà÷èí ïðîèçâîäœå, ðàçíè îáëèöè ñâî¼èíå, òèïîâè íàñåšà ó êî¼èìà æèâè, ðåëèãè¼à, íà÷èí æèâîòà è ìèøšåœà. Äåî òèõ ïîäåëà êàðàêòåðèñàî ¼å è ñðïñêè åíòèòåò, äåöåíè¼àìà ôîðìèðàí ïîëèöåíòðè÷íî îêî âèøå ¼åçãàðà è êóëòóðíèõ, åêîíîìñêèõ, äóõîâíèõ è ïîëèòè÷êèõ öåíòàðà. Ñâåñò î ïðèïàäíîñòè ¼åäíî¼ çà¼åäíèöè, êîëåêòèâíî ìèòñêî ñåžàœå íà ïîñòî¼àœå è ñëàâó ñîïñòâåíå äðæàâå ó ïðîøëîñòè, îñåžàœå çà¼åäíè÷êîã ïîðåêëà, ìåóñîáíå ïîâåçàíîñòè è áëèñêîñòè ¼åçèêà è îáè÷à¼à, ñîëèäàðíîñòè, ïîñåáíîñòè ïðåìà äðóãèìà ïðåìîñòèî ¼å è ïîâåçàî ðåëàòèâíî òåðèòîðè¼àëíî óäàšåíå è ðàçäðîášåíå äåëîâå ñðïñòâà ó ¼åäíî. Äåìîêðàòñêó ñòðóêòóðó Ñðáè¼å è £óãîñëàâè¼å îáëèêîâàëè ñó áðî¼íè ôàêòîðè: ïðå ñâåãà ðàòîâè è ñòðàäàœà àëè è ïðîìåíå åêîíîìñêå è ñîöè¼àëíå ñòðóêòóðå, ñòåïåí ïðîñòîðíå, ñîöè¼àëíå è ïðîôåñèîíàëíå ïîêðåòšèâîñòè, ïîðàñò îáðàçîâíîã íèâîà ñòàíîâíèøòâà, ïðîìåíå ó ïîðîäè÷íî¼ ñòðóêòóðè äîìàžèíñòâà, åìàíöèïàöè¼à ñðïñêå æåíå êî¼à èìà ïîñàî, êàðè¼åðó, åêîíîìñêó è ïðàâíó ñèãóðíîñò è âèøå íè¼å ñïðåìíà äà „ïåðìàíåíòíî” áóäå ó äðóãîì ñòàœó, ïðîìåíà ñòàðîñíå ñòðóêòóðå ñóïðóæíèêà (êàñíî ñêëàïàœå áðàêîâà). Ñðïñêà ðåâîëóöè¼à óêèíóëà ¼å íàöèîíàëíî è âåðñêî øàðåíèëî Ñðáè¼å è ïðîñòîð îèâè÷åí œåíèì ãðàíèöàìà ó÷èíèëà, çà öåî íàðåäíè âåê íàöèîíàëíî è âåðñêè õîìîãåíèì (ó ïðâèì äåöåíè¼àìà 19. âåêà ó Ñðáè¼è æèâè 24.000 Òóðàêà, 20.000 Ðóìóíà, 12.000 Öèãàíà, 2.000 £åâðå¼à). Ïðåìà ïîïèñó èç 1910. ó Ñðáè¼è ¼å æèâåëî 98,6% ïðàâîñëàâíîã ñòàíîâíèøòâà, 0,5% ìóñëèìàíà (14.335), 0,28% ðèìîêàòîëèêà (8.435), 0,20% ìî¼ñè¼åâàöà (5.997) è 0,0025% ïðîòåñòàíàòà (799). Ïðâè áàëêàíñêè ðàò ïðåäñòàâšàî ¼å ó æèâîòó Ñðáè¼å ñàñâèì íîâî èñêóñòâî. Îä 1.474.560 íîâîïðèäîøëèõ ñòàíîâíèêà ïðåêî 47% áèëî ¼å äðóãå âåðå è ¼åçèêà à îä îñòàëèõ íà¼âåžè äåî áåç ñðïñêå íàöèîíàëíå ñâåñòè è îñåžà¼à. Ïî íàöèîíàëíîì ñàñòàâó ñòàíîâíèøòâî ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå áèëî ¼å

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

33

èçìåøàíî äî ñòåïåíà êàäà ãà ¼å áèëî íåìîãóžå äåëèòè. Ó òîì êîíãëîìåðàòó íàðîäà è åòíè÷êèõ ãðóïà Ñðáè ñó 1921. ãîäèíå ÷èíèëè îêî 44,57% ñòàíîâíèøòâà, 1948. ãîäèíå 41,51% à 1981. ãîäèíå 36,30% (8.140.452 ñòàíîâíèêà). Ïîäàöè óáåäšèâî ïîêàçó¼ó äðàìàòè÷íî îïàäàœå Ñðáà ó óêóïíî¼ ïîïóëàöè¼è ñòàíîâíèøòâà £óãîñëàâè¼å. Ðàçëîãå òîìå òðåáà òðàæèòè ó èçðàæåíîì äåìîãðàôñêîì òàœåœó ñðïñêîã åíòèòåòà, àëè è ó ÷èœåíèöè äà ¼å ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè èçîñòàëà åêîíîìñêà è êóëòóðíà èíòåãðàöè¼à ñðïñêîã íàðîäà. Ñàìîñâåñò ïðèïàäíèêà äåëà ñðïñêîã íàðîäà óáðçàíî ¼å ñëàáèëà ïîä óòèöà¼åì íîâèõ ïîëèòè÷êèõ è íàöèîíàëíèõ èäåîëîãè¼à, œèõîâ íàöèîíàëíè èäåíòèòåò áèâàî ¼å ñâå ìàœå ïîñòî¼àí, âåçå êî¼å ñó èõ ñïà¼àëå ñà ñðïñòâîì íåñòà¼àëå ñó, îäíàðîèâàœå ¼å äîáè¼àëî äðàìàòè÷íå ðàçìåðå. Òîìå ¼å äîïðèíîñèëà ïîëèòèêà è èäåîëîãè¼à, ïîñåáíî ó äðóãî¼ ïîëîâèíè âåêà. Ñëàáåžè âåçå íàöèîíàëíå ïåðèôåðè¼å ñà ñðïñêèì íàöèîíàëíèì áèžåì, ïîäñòè÷óžè íàöèîíàëíó ñâåñò „ìëàäèõ íàöè¼à” ó ôîðìèðàœó, ïðîãëàøàâà¼óžè íîâå íàöè¼å ÷è¼è ¼å èäåíòèòåò íàëàæåí ó äðæàâíî¼ òðàäèöè¼è èëè âåðñêî¼ ïîñåáíîñòè ñðïñòâî ¼å äðîášåíî è òàœåíî. Ó èñòèì äåöåíè¼àìà, íà èñòîì ãåîñòðàòåøêîì ïðîñòîðó Áàëêàíà, èñêóñòâî èíòåãðàöè¼å àëáàíñêîã íàðîäà áèëî ¼å ñàñâèì ðàçëè÷èòî. Ó ãîäèíàìà èçìåó Ïðâîã è Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà Êðàšåâèíà £óãîñëàâè¼à ¼å èìàëà âåîìà âèñîê íàòàëèòåò çà åâðîïñêå ïðèëèêå è îí ñå, ïðîñå÷íî, êðåòàî îä 35 äî 42‰. Ó ïðâî¼ ïîëîâèíè ïåäåñåòèõ ãîäèíà (1950-1954) íàòàëèòåò ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà íåçíàòíî îïàäà è èçíîñè îêî 27‰. Êðà¼åì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà (1988) íàòàëèòåò èñêàçó¼å çíàòíî îïàäàœå è êðåžå ñå èçìåó 12–13‰. Åâèäåíòíî ¼å äà ¼å îïàäàœå äðàìàòè÷íî, à íàòàëèòåò íà êðà¼ó âåêà ãîòîâî òðè ïóòà ìàœè íåãî íà ïî÷åòêó. Ó èñòîì âðåìåíñêîì ïåðèîäó ìîðòàëèòåò ¼å ñìàœåí äâà ïóòà, ñà 18,5‰, ó 1930. íà 9,1% ó 1988. ãîäèíè. Šóäñêè âåê ¼å ïðîäóæåí, à ñðïñêè íàðîä ïîñòàî çäðàâè¼è. Ïðèðîäíè ïðèðàøò༠ñðïñêîã íàðîäà èçíîñèî ¼å ó Êðàšåâèíè îêî 14,5‰, äà áè ñå ó ïîñëåäœèì ãîäèíàìà 20. âåêà ãîòîâî ïðèáëèæèî íóëòîì ïîäåîêó.

34

Šóáîäðàã Äèìèž

Ðàòîâè ñó ïðåñêóïî êîøòàëè ñðïñêè íàðîä ó 19. è 20. âåêó. Ïðâè è Äðóãè ñðïñêè óñòàíàê áèî ¼å ïëàžåí ñà ãîòîâî 150.000 æðòàâà (21,4% ñòàíîâíèøòâà). Ãëàä è áîëåñòè (êóãà êî¼ó ¼å äîíåëà òóðñêà âî¼ñêà èç Àçè¼å) äîäàòíî ñó óòèöàëè ñó íà áðî¼ æðòàâà. Îä òîã äåìîãðàôñêî㠄óäàðà” ñòàíîâíèøòâî Ñðáè¼å ñå íè¼å ìîãëî îïîðàâèòè òîêîì ÷èòàâîã 19. âåêà. Ó Áàëêàíñêèì ðàòîâèìà ñòðàäàëî ¼å îêî 220.000 Ñðáà. „Äåìîãðàôñêè êîëàïñ” ó Ïðâîì ñâåòñêîì ðàòó èñêàçàí áðî¼êàìà çíà÷èî ¼å 800.000 ïîãèíóëèõ è óìðëèõ (âåëèêå åïèäåìè¼å òèôóñà è äðóãèõ çàðàçíèõ áîëåñòè), 500.000 èíâàëèäà ñà òðà¼íî ñìàœåíèì ðàäíèì ñïîñîáíîñòèìà, è óêóïíè äåìîãðàôñêè ãóáèòàê îä 1.200.000 (ïîãèíóëè, óìðëè, íåðîåíè è ðàäíî îíåñïîñîášåíè) èëè 35% öåëîêóïíå ñðïñêå ïîïóëàöè¼å. Âèøåãîäèøœå ðàòîâàœå (1912–1918), êàêî ïðèìåžó¼ó èñòðàæèâà÷è, èñòðîøèëî ¼å è ïîñëåäœå ðåçåðâå åíåðãè¼å, „èñöåäèëî” ñðïñêè íàðîä, ïîðîäèëî „ðàòíè óìîð”, „îíåìîžàëîñò”, „ñòàãíàöè¼ó”, ïðîóçðîêîâàëî íèçîâå ïîëèòè÷êèõ ãðåøàêà ïî÷èœåíèõ ó íàðåäíå äâå äåöåíè¼å. Ãóáèòàê ÷èòàâèõ ãåíåðàöè¼à ïîäñòàêàî ¼å íåãàòèâíó ñåëåêöè¼ó è ñòâîðèî ìîãóžíîñò äà ó ñâå ñôåðå äðóøòâåíîã æèâîòà óó ìàœå ñïîñîáíè. Ñðïñêè íàðîä ¼å äàî ïå÷àò ¼óãîñëîâåíñêîì ó¼åäèœåœó àëè ¼å œåãîâî ïðèñóñòâî ó ïîëèòè÷êîì, åêîíîìñêîì, äðóøòâåíîì è êóëòóðíîì æèâîòó íîâîíàñòàëå äðæàâå áèëî ó íåñêëàäó ñà œåãîâîì äðæàâíîì òðàäèöè¼îì, ïîëèòè÷êèì èñêóñòâîì, áðî¼åì, êóëòóðíîì ñíàãîì. Âåž ñó ãðààíñêè èíòåëåêòóàëöè à êàñíè¼å è èñòðàæèâà÷è ëóöèäíî ïðèìåžèâàëè äà ñå îí „èçãóáèî ó ¼åäíîì äåëó ¼óãîñëîâåíñêîã âðåìåíà”. Ãåíîöèä è ñòðàäàœå ó Äðóãîì ñâåòñêîì ðàòó îäíåëè ñó îêî 600.000 äî ìèëèîí ñðïñêèõ æèâîòà äîê ñó ëîãîðîâàœà è ðàœàâàœà, çà¼åäíî ñà ïîãèáè¼àìà, ÷èíèëè äà äåìîãðàôñêè ãóáèöè èçíîñå îêî 20% ïîïóëàöè¼å. Âåëèêè ðàòíè ãóáèòàê ñòàíîâíèøòâà ïðåòðïåëà ¼å è ìàòèöà ñðïñêîã íàðîäà (Ñðáè¼à) ó êî¼î¼ ¼å, ïðåìà çâàíè÷íèì ïîäàöèìà, ïîãèíóëî 160.626 ñòàíîâíèêà, òðà¼íî îíåñïîñîášåíî 102.309, èíòåðíèðàíî, ëîãîðîâàíî èëè ëèøåíî ñëîáîäå 323.652, êàî èçáåãëèöå ïðèñïåëî íà œåíó òåðèòîðè¼ó 300.000, îêî 900.000 (èëè 26%) ïðåòðïåëî ðàòíó øòåòó. Ðàò ¼å

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

35

ïîäñòàêàî áðî¼íå àíèìîçèòåòå, ñóêîáèî ñðïñêè íàðîä ñà äðóãèì ¼óãîñëîâåíñêèì íàðîäèìà è ñóñåäèìà, ïîäåëèî ãà óíóòàð ñåáå íà ïðèñòàëèöå è ïðîòèâíèêå ôàøèçìà, íà ñèìïàòèçåðå ïàðòèçàíñêîã èëè ÷åòíè÷êîã ïîêðåòà, çàãîâîðíèêå îáíàâšàœà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå èëè œåíå íåïîìèðšèâå ïðîòèâíèêå. Îñàêàžåí ãåíîöèäîì, ïîäåšåí èäåîëîãè¼îì, îïòåðåžåí èñêóñòâîì ãðààíñêîã ðàòà, ñðïñêè íàðîä ¼å áèî êàæœåí çàáðàíîì ïîâðàòêà íà åòíè÷êå ïðîñòîðå ñà êî¼èõ ¼å ïîòèñíóò (Êîñîâî è Ìåòîõè¼à), îïòåðåžåí õèïîòåêîì ÷åòíè÷êå èçäà¼å è âåëèêîñðïñêîã õåãåìîíèçìà, ïðèìîðàí íà žóòàœå î ãåíîöèäó è çàáîðàâ çëî÷èíà ó èìå „áðàòñòâà è ¼åäèíñòâà” è äðæàâå ïîìèðåœà êàêâà ¼å £óãîñëàâè¼à íàñòî¼àëà äà áóäå. „Ãóáèòàê ïàìžåœà” è îñóäà íà žóòàœå áèëè ñó, êàêî ïðèìåžó¼ó áðèòàíñêè äèïëîìàòè, íà¼òåæà êàçíà. Ðåñòðèêòèâíî çàêîíîäàâñòâî íîâå âëàñòè îäâåëî ¼å äî ñðåäèíå 1947, çáîã îòïîðà îòêóïó è òçâ. „ïðèâðåäíå ñàáîòàæå”, 10.682 ñåšàêà Ñðáè¼å ó çàòâîðå è ðàäíå ëîãîðå. Èäåîëîøêè ñóêîá ñà Èíôîðìáèðîîì óòèöàî ¼å äà ðåïðåñè¼ó âëàñòè íà¼äèðåêòíè¼å (çàòâîðè è ëîãîðè) îñåòè 28.661 ñòàíîâíèê óæå Ñðáè¼å, 5.389 Âî¼âîäèíå è 1.541 Êîñîâà è Ìåòîõè¼å (îä óêóïíî óõàïøåíèõ 55.663 ãðààíà £óãîñëàâè¼å Ñðáè ñó ÷èíèëè 46%). Ñàñâèì èðàöèîíàëíî, òîêîì 19. è 20. âåêà, âåëè÷èíà ïîáåäà è ïîðàçà îäðåèâàíà ¼å âåëè÷èíîì ïîäíåòèõ æðòàâà. Ó òîìå íå ñàìî äà ñå ïðåòåðèâàëî âåž ãîòîâî è äà ñå óæèâàëî ó âåëè÷èíè æðòâå ïîäíåòå íà îëòàð îòàŸáèíå. Íà áðî¼êàìà ïîãèíóëèõ âî¼íèêà ãðàåíå ñó âåëèêå âî¼íè÷êå è ïîëèòè÷êå êàðè¼åðå. Òîêîì 19. è 20. âåêà ñðïñêè íàðîä ¼å äîæèâåî ó ïî÷åòêó ëàãàíî à çàòèì äðàìàòè÷íî ñòàðåœå. Ïîäàöè ïîêàçó¼ó äà ¼å ïðîñå÷íà ñòàðîñíà ñòðóêòóðà ñðïñêîã äðóøòâà èçíîñèëà 1921. ãîäèíå 27,5 ãîäèíà, 1981. 33 ãîäèíå, äàíàñ, âåðîâàòíî, îêî 36 ãîäèíà. Ó èñòîì âðåìåíñêîì ïåðèîäó ïðîöåíàò ó÷åøžà îìëàäèíå ó öåëîêóïíî¼ ïîïóëàöè¼è îïàî ¼å êîä ñðïñêîã íàðîäà ñà 45,3% ó 1921. ãîäèíè íà èñïîä 30% äàíàñ. Èñòðàæèâà÷è óêàçó¼ó è íà ïî¼àâó ñìàœèâàœà ïîðîäèöå êàî è ðàñò áðî¼à äîìàžèíñòàâà ñà ¼åäíèì èëè äâà ÷ëàíà. Êðà¼åì 19. âåêà (1900) ïðåêî 57% ïîðîäèöà ó

36

Šóáîäðàã Äèìèž

Ñðáè¼è èìàëî ¼å âèøå îä òðè äåòåòà. Ðàñïàä ñåîñêå çàäðóãå, ÷è¼è ñå çàâðøíè ïðîöåñè îäâè¼à¼ó íà ñðïñêîì ñåëó äâàäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, óçðîêó¼å óâåžàœå áðî¼à ïîšîïðèâðåäíèõ ãàçäèíñòàâà (20%). Ïîðîäèöå ñó è äàšå ìíîãî÷ëàíå. Ïðåìà ïîïèñó ñòàíîâíèøòâà èç 1931. ãîäèíå ó Âðáàñêî¼ áàíîâèíè, ïðåòåæíî íàñåšåíî¼ Ñðáèìà, äîìàžèíñòâî ¼å ïðîñå÷íî èìàëî øåñò ÷ëàíîâà, ó Âàðäàðñêî¼ áàíîâèíè 5,79, Çåòñêî¼ 5,73, Äðèíñêî¼ 5,65, Ìîðàâñêî¼ 5,49, èòä. Íàñóïðîò ñòàíîâíèøòâó Äóíàâñêå áàíîâèíå ãäå ¼å, âåž ó òî âðåìå, ïî÷åëà äà ïðåîâëàó¼å ìàëà ïîðîäèöà (60% ñòàíîâíèøòâà æèâè ó ïîðîäèöè ñà ÷åòèðè ÷ëàíà) ó Âðáàñêî¼, Âàðäàðñêî¼, Äðèíñêî¼, Çåòñêî¼ áàíîâèíè ãîòîâî ¼åäíà òðåžèíà ñòàíîâíèøòâà æèâåëà ¼å ó ïîðîäèöàìà ñà ñåäàì è âèøå ÷ëàíîâà. Ïîä óòèöà¼åì êîëåêòèâèçàöè¼å, èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å è óðáàíèçàöè¼å ìàëà ïîðîäèöà óñòàëèëà ñå ïîñëåðàòíèõ ãîäèíà íà ñåëó êî¼å ¼å ñòèöàëî èçâåñíå îñîáèíå ìîäåðíîñòè. Ñðáè¼à ¼å (èçóçèìà¼óžè ïðîñòîð Êîñîâà è Ìåòîõè¼å) ó ðàçäîášó 1948–1990. ïðèïàäàëà ãðóïè ïîäðó÷¼à ñà èçðàçèòî íèñêèì ðàñòîì ñòàíîâíèøòâà. Ïðåìà ïîïèñó ñòàíîâíèøòâà èç 1948. íà óæåì ïîäðó÷¼ó Ñðáè¼å ïðîñå÷íî ¼å ó ¼åäíîì äîìàžèíñòâó æèâåëî 4,54 ñòàíîâíèêà, íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è 6,36, ó Âî¼âîäèíè 3,61. Íåêîëèêî äåöåíè¼à êàñíè¼å (1981) ïðîñå÷íî ¼å ó ¼åäíî¼ ïîðîäèöè íà óæî¼ òåðèòîðè¼è Ñðáè¼å æèâåëî 3,43 ÷ëàíà, íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è 6,92 (òó ñå ïîðîäèöà óâåžàâà), ó Âî¼âîäèíè 3,00. Ïðîöåñ ñòàðåœà è ñìàœèâàœà ïîðîäèöà ó÷èíèëè ñó äà ¼å äàíàñ Ñðáè¼à çåìšà ñòàðà÷êèõ äîìàžèíñòàâà, ìàëå ïîðîäèöå è ¼åäèíàöà. Ñâå ñó áðî¼íè¼è ðåãèîíè ó êî¼èìà öàðó¼å „áåëà êóãà”. Ó íåïîñðåäíî¼ âåçè ñà äåìîãðàôñêîì ñòðóêòóðîì ñðïñêîã äðóøòâà ¼å è ôåíîìåí ïðîñòîðíå ìîáèëíîñòè êî¼è ¼å, íà ìîìåíòå, äîáè¼àî îáëèêå äðàìàòè÷íîã ïðàæœåœà åòíè÷êîã ïðîñòîðà, ðåçóëòèðàî ïî¼àâîì äðóøòâåíå äåçîðè¼åíòàöè¼å è ãóáèòêîì íàöèîíàëíîã èäåíòèòåòà. Èñòðàæèâàœà ïîêàçó¼ó äà ¼å ñòàíîâíèøòâî ñåëà áèëî òåøêî ïîêðåòíî è äà ñå ó äâå äåöåíè¼å äóãîì æèâîòó Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å êà ãðàäîâèìà ïîêðåíóëî îêî ìèëèîí ñòàíîâíèêà. Ïðåêî äâå ñòîòèíå õèšàäà ñòàíîâíèêà ñðï-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

37

ñêå íàöèîíàëíîñòè íàïóñòèëî ¼å ¼óãîñëîâåíñêè ïðîñòîð ó ïðâèì äåöåíè¼àìà 20. âåêà è íàñåëèëî ñå ó ïðåêîìîðñêèì çåìšàìà è ðàçâè¼åíèì äðæàâàìà Åâðîïå. Ðàçëîçè åìèãðàöè¼à áèëè ñó ðàçëè÷èòè, íà¼÷åøžå åêîíîìñêå è ïîëèòè÷êå ïðèðîäå. Ïîäàöè ïîïèñà ñòàíîâíèøòâà èç 1931. ãîäèíå ãîâîðå äà ¼å 76,4% öåëîêóïíîã ñòàíîâíèøòâà íàñòàâšàëî äà æèâè ó èñòî¼ îïøòèíè ó êî¼î¼ ñå ðîäèëî, 83,4% ó èñòîì ñðåçó, 92,4% ó èñòî¼ áàíîâèíè. Îðãàíèçîâàíîì àêöè¼îì äðæàâå íàñåšåíî ¼å íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è è Âî¼âîäèíè íåêîëèêî äåñåòèíà õèšàäà Ñðáà, àëè òå êîëîíèçàöè¼å íèñó áèòíè¼å ïðîìåíèëå äåìîãðàôñêó ñëèêó òèõ îáëàñòè. Çíà÷è, ñàìî ¼å 7,6% ñòàíîâíèøòâà Êðàšåâèíå áèëî ó ïðèëèöè äà èíòåãðèøå ïðîñòîð, äà ïóòó¼å, ñàçíà¼å, óïîçíà¼å ñóíàðîäíèêå è îñòàëå íàðîäå. Ñâå ¼å òî ïîäñòèöàëî ïîëèöåíòðè÷íîñò ñðïñêîã íàðîäà, ñóæàâàëî œåãîâå êóëòóðíå âèäèêå, îíåìîãóžàâàëî ìåóñîáíî óïîçíàâàœå, ïðîæèìàœå, êóëòóðíó è íàöèîíàëíó èíòåãðàöè¼ó, çàòâàðàëî ñåëî çà óòèöà¼å ñà ñòðàíå. Ïîäàöè ïîêàçó¼ó äà ¼å äâàäåñåòèõ ãîäèíà ñðïñêè íàðîä æèâåî âåðñêè è åòíè÷êè êîìïàêòàí íà ïðîñòîðó Ñðáè¼å (ó ãðàíèöàìà ïðå 1912. æèâè 98,4% Ñðáà) è Öðíå Ãîðå (84,3%), äà ïðåäñòàâšà âåžèíñêî ñòàíîâíèøòâî ó Áîñíè è Õåðöåãîâèíè (43,9%) è íà òåðèòîðè¼àìà îèâè÷åíèì Êîñîâîì, Ìåòîõè¼îì, ÑàíŸàêîì è Ìàêåäîíè¼îì (50,4%), äà ¼å ó çíàòíîì ïðîöåíòó ïðèñóòàí ó Âî¼âîäèíè (34,4%), Õðâàòñêî¼ è Ñëàâîíè¼è (24,1%), Äàëìàöè¼è (17%). Òîêîì 20. âåêà (ãåíîöèä íà òåðèòîðè¼è ÍÄÕ), à ïîñåáíî íà œåãîâîì êðà¼ó (ðàòîâè èç äåâåäåñåòèõ) âèäšèâî ¼å âåëèêî åòíè÷êî ïðàæœåœå òåðèòîðè¼à íàñåšåíèõ ñðïñêèì íàðîäîì è œåãîâî „ñàáè¼àœå” ó ìàòèöó. Ñðáè ñó äîæèâåëè ãåíîöèä è åãçîäóñ èç Õðâàòñêå, Ñëàâîíè¼å è Äàëìàöè¼å ãäå ¼å œèõîâî ïðèñóñòâî äàíàñ ñòàòèñòè÷êè òåøêî óòâðäèòè. Òåðîðîì àëáàíñêèõ ëèãà è èòàëè¼àíñêîã îêóïàòîðà òîêîì Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà (îêî 10.000 óáè¼åíèõ è èçìåó 70.000 è 90.000 ïðîòåðàíèõ), àäìèíèñòðàòèâíèì ìåðàìà êîìóíèñòè÷êèõ âëàñòè (çàáðàíà ïîâðàòêà íà îãœèøòà 1945. ñðïñêèì èçáåãëèöàìà; àëáàíñêè òåðîð èç ñåäàìäåñåòèõ è îñàìäåñåòèõ) Ñðáè ñó ïîòèñíóòè ñà Êîñîâà è Ìåòîõè¼å (îñàìäåñåòèõ ÷èíå îêî 10% ñòà-

38

Šóáîäðàã Äèìèž

íîâíèøòâà). „Ðàòíèì îïåðàöè¼àìà” ÍÀÒÎ ïàêòà è œåãîâèõ àëáàíñêèõ ñàâåçíèêà ãîòîâî äà ñó ñàñâèì èçáðèñàíè ñà äåìîãðàôñêå êàðòå Êîñîâà è Ìåòîõè¼å. Íà êðà¼ó 20. âåêà Ñðáè êàî íàðîä íèñó ïðèçíàòè ó Ìàêåäîíè¼è. Îä íåêàäà àïñîëóòíå âåžèíå ó 28 ñðåçîâà (îä óêóïíî 53), äàíàñ ñå œèõîâ áðî¼ ñâåî ó Áîñíè è Õåðöåãîâèíè íà èñïîä 30%. Ó Ìàòèöè äàíàñ æèâè îêî 65% ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà. Ñîöè¼àëíà ìîáèëíîñò ñðïñêîã äðóøòâà áèëà ¼å âåîìà óñïîðåíà òîêîì 19. âåêà. Ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà íà ñåëó ¼å 1834. ãîäèíå æèâåëî 93% ñòàíîâíèøòâà. Íåêîëèêî äåöåíè¼à êàñíè¼å, 1884. ãîäèíå, ò༠ïðîöåíàò ¼å áèî íåçíàòíî ïðîìåœåí è èçíîñèî ¼å 87,6%. Ïðåìà ïîïèñó èç 1910. ñåšàøòâî ¼å ÷èíèëî 86,54% öåëîêóïíîã ñòàíîâíèøòâà Ñðáè¼å. Ïîïèñ èç 1921. ãîâîðè î 78,7% à îí༠èç 1981. ãîäèíå î 19,9% ñåîñêîã ñòàíîâíèøòâà. Ñîöè¼àëíà è ïðîñòîðíà ìîáèëíîñò óñëîâšàâàëå ñó ¼åäíà äðóãó. Íàñóïðîò „òðîìîñòè” êî¼à ¼å êàðàêòåðèñàëà êîíçåðâàòèâíî è àóòàðõè÷íî äðóøòâî Êðàšåâèíå, ó ïðâèì äåöåíè¼àìà æèâîòà ó ñîöè¼àëèñòè÷êî¼ £óãîñëàâè¼è ñåëî ¼å íàïóñòèëî è êà ãðàäîâèìà ñå ïîêðåíóëî 9,2 ìèëèîíà šóäè. Ó ïèòàœó ¼å ïî¼àâà êî¼ó èñòðàæèâà÷è ñà ïðàâîì íàçèâà¼ó „äåìîãðàôñêè ñëîì ñåëà”. Ñàìî ¼å ïðîñòîðíà ïîêðåòšèâîñò ìåó Ñðáèìà ó Ñðáè¼è èçíîñèëà 3,92 ìèëèîíà îíèõ êî¼è ñó ñå ïîêðåíóëè ñà ñâî¼èõ îãœèøòà, îä ÷åãà ¼å ¼åäàí ìèëèîí ñòàíîâíèêà ñòèãàî ó Ñðáè¼ó èç äðóãèõ ðåïóáëèêà (26% ñâèõ ìèãðàöè¼à ó ðåïóáëèöè). Ïîäàöè èç 1981. ãîäèíå ïîêàçó¼ó äà ¼å ìèãðàöè¼ñêà è ïðîñòîðíà ïîêðåòšèâîñò èçìåó ðåïóáëèêà çàõâàòàëà 44,2% óêóïíîã ñòàíîâíèøòâà £óãîñëàâè¼å. Íàöèîíàëíîñò ¼å ó ìèãðàöè¼àìà èìàëà ïðåñóäíó óëîãó ïà ñå òàêî èç Áîñíå è Õåðöåãîâèíå, ïðâèõ ïîñëåðàòíèõ ãîäèíà, Ñðáè èñåšàâà¼ó êàî êîëîíèñòè (ïðîöåñ ¼å ïðàžåí îòïîðîì äåëà ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà). Ïðîöåñ èñåšàâàœà è åòíè÷êîã ïðàæœåœà Áîñíå è Õåðöåãîâèíå, êàäà ¼å ñðïñêè åíòèòåò ó ïèòàœó, íàñòàâšåí ¼å è íàðåäíèõ äåöåíè¼à. Ïðîñå÷íî ñå ó ñåäàìäåñåòèì ãîäèíàìà (1971–1981) èç Áîñíå è Õåðöåãîâèíå èñåšàâàëî ïåò ïóòà âèøå Ñðáà íåãî øòî ñå ó œó óñåšàâàëî. Äåìîãðàôñêè ïîäàöè ïîêàçó-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

39

¼ó äà ¼å òîêîì 20. âåêà êîíñòàíòíî ïðèñóòàí ïðîöåñ ñðïñêîã íàïóøòàœà òåðèòîðè¼å Êîñîâà è Ìåòîõè¼å (ïðåìà ïðîöåíàìà 95.000 ó òîêó Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà è 200.000 ó íàðåäíèì äåöåíè¼àìà). Ó ñåäàìäåñåòèì ãîäèíàìà (1971–1981) ñà Êîñîâà è Ìåòîõè¼å ñå èñåšàâàëî 13 ïóòà âèøå Ñðáà è 9 ïóòà âèøå Öðíîãîðàöà íåãî øòî ñå òàìî íàñåšàâàëî. Ñðáè ñó ó êîíòèíóèòåòó íàïóøòàëè è ïðîñòîð Õðâàòñêå äà áè ó äåâåäåñåòèì ãîäèíàìà äîæèâåëè äåôèíèòèâíè åãçîäóñ (ïðîöåœó¼å ñå äà ¼å Õðâàòñêó íàïóñòèëî ïðåêî 400.000 Ñðáà). Ñðáè¼à ñå ó ÷èòàâîì ïåðèîäó æèâîòà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå ¼àâšàëà êàî íà¼èçðàçèòè¼å ìèãðàöèîíî ïîäðó÷¼å. Óî÷šèâ ¼å ïðîöåñ êîíöåíòðàöè¼å ñòàíîâíèøòâà ïðåìà Áåîãðàäó è äðóãèì âåžèì ãðàäîâèìà. Ïîäàöè ïîêàçó¼ó äà ñå ñàìî ãëàâíè ãðàä ó ãîäèíàìà 1921–1948 óâåžàî 4,8 ïóòà, à ó íàðåäíîì ïåðèîäó 1953-1981 ¼îø 3,1 ïóò (1921 – 111.739 ñòàíîâíèêà à 1981. 1.087.915 ñòàíîâíèêà). Ó œåìó ¼å ïî÷åòêîì îñàìäåñåòèõ æèâåëî ïðåêî 11,5% ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å, îäíîñíî 19% ñòàíîâíèøòâà œåíîã óæåã äåëà. Ó èñòî âðåìå ó ãðàäñêèì íàñåšèìà ìàœèì îä 10.000 ñòàíîâíèêà, êî¼à òîêîì öåëîã 20. âåêà íèñó äîñåãëà âèøè íèâî óðáàíèòåòà, æèâåëî ¼å ó Ñðáè¼è îêî 11,5% ñòàíîâíèêà (ó Ñëîâåíè¼è êî¼à èìà âèøè ñòåïåí óðáàíèçàöè¼å èçíîñè 41,5%). Ðàçëîçè ìèãðàöè¼à áèëè ñó åãçèñòåíöè¼àëíå, ïîëèòè÷êå, ñîöè¼àëíå è åêîíîìñêå ïðèðîäå. Ñðáè¼à ¼å ó ãîäèíàìà 1941–1945. ïðèõâàòèëà îêî 300.000 èçáåãëèöà (íà¼âåžè äåî ¼å ïðèñòèãàî ñà òåðèòîðè¼å Íåçàâèñíå Äðæàâå Õðâàòñêå), ó ïåðèîäó 1991–1995. ïðåêî 500.000 ïðîãíàíèõ, ó âðåìåíèìà ìèðà ó œî¼ ¼å áèëî ìåñòà çà òðàíñïîðòå êîëîíèñòà, ïîëèòè÷êå èçãíàíèêå, åêîíîìñêå ìèãðàíòå, èíòåëèãåíöè¼ó êî¼ó ¼å ïðèâóêàî ïðîôåñèîíàëíè èçàçîâ. Ãðààíñêè ðàò (1941–1945) è èäåîëîøêè èñêšó÷èâà ïîëèòèêà êîìóíèñòè÷êîã ïîêðåòà óäàšèëè ñó òðà¼íî îä Ìàòèöå è áèžà ñðïñêîã íàðîäà äåî œåãîâå èíòåëåêòóàëíå åëèòå äðóãà÷è¼èõ èäåîëîøêèõ ïîãëåäà. Ñóêîá ñà Èíôîðìàöèîíèì áèðîîì ïîðîäèî ¼å íîâó åìèãðàöè¼ó. Ó ïîñëåðàòíèì äåöåíè¼àìà äåî ñðïñêå ïîïóëàöè¼å íàïóñòèî ¼å îòàŸáèíó ó ïîòðàçè çà ïîñëîì, ó ïî÷åòêó ïðè-

40

Šóáîäðàã Äèìèž

âðåìåíî à çàòèì òðà¼íî ñå íàñåšàâà¼óžè ó ðàçâè¼åíèì äðæàâàìà Åâðîïå. Ïîñëåäœèõ ãîäèíà, óñëåä ðàòíèõ óçáóðêàíîñòè è åêîíîìñêå êðèçå, çåìšó ¼å, ïîä óòèñêîì äà ó èçâîðíî¼ ñðåäèíè íå ìîãó äà çàäîâîšå ñâî¼å ïîòðåáå, íàïóñòèëî âèøå äåñåòèíà õèšàäà îáðàçîâàíèõ ìëàäèõ šóäè è âðõóíñêèõ ñòðó÷œàêà è èíòåëåêòóàëàöà (òçâ. „îäëèâ ìîçãîâà”). Ò༠ïðîöåñ, ãîòîâî ñà èñòèì èíòåíçèòåòîì, òðà¼å è äàíàñ, øòî ¼å çíàê äà ïîñåáíî ìëàäå ãåíåðàöè¼å íå äîæèâšàâà¼ó Ñðáè¼ó êàî ïðîñòîð è äðæàâó êî¼à íóäè áóäóžíîñò. „Ðàçâå¼àâàœå” åëèòå è ðàäíèõ ñëî¼åâà ñòàíîâíèøòâà (âèøå ñòîòèíà õèšàäà šóäè) ðàâíî ¼å äåìîãðàôñêèì ãóáèöèìà ó ðàòó. Ìèãðàöè¼å è åìèãðàöè¼å èçàçèâàëå ñó çíà÷à¼íå äðóøòâåíå ïðîìåíå ó ñðåäèíàìà èç êî¼èõ ñó ïîòåêëå, ó îáëàñòèìà êî¼å ñó îñâî¼èëå, êîä šóäè êî¼å ñó çàõâàòèëå. Áèëî äà ñó áèëå ñïîšíå èëè óíóòðàøœå, òðà¼íå èëè ïðèâðåìåíå, îðãàíèçîâàíå èëè íåîðãàíèçîâàíå, äîáðîâîšíå èëè ïðèñèëíå, åêîíîìñêå, ñîöè¼àëíå, ïîëèòè÷êå, ìîòèâèñàíå ïðîôåñèîíàëíèì ðàçëîçèìà èëè ïîäñòàêíóòå ðàòîâèìà è ðåâîëóöè¼àìà, ìèãðàöè¼å ñó çíà÷èëå òàœåœå íàöèîíàëíîã òêèâà. Ïðàòèëè ñó èõ êîíôëèêòè è êîìïðîìèñè êî¼å ïî¼åäèíàö è êîëåêòèâ óñïîñòàâšà¼ó ñà íîâîì ñðåäèíîì, äèñêðèìèíàöè¼å è îòïîðè, ñîöè¼àëíà äåçîðãàíèçàöè¼à (êñåíîôîáè¼à, íàöèîíàëèçàì, êóëòóðíè øîê), ïåðìàíåíòíî îòóåœå. Ïðîöåñè àêîìîäàöè¼å (ìèíèìàëíî ïðèëàãîàâàœå íîâî¼ ñðåäèíè è œåíî¼ êóëòóðè), àäàïòàöè¼å (íàñòî¼àœà äà ñå ñà÷óâà äåî ñâî¼å åòíè÷êå êóëòóðå è ó èñòî âðåìå ïðèõâàòå íåêè åëåìåíòè êóëòóðå è âðåäíîñòè íîâå ñðåäèíå), àñèìèëàöè¼å (ïîòïóíî ïðåóçèìàœå âðåäíîñòè è êóëòóðå íîâå ñðåäèíå, œåíîã íà÷èíà ìèøšåœà è ïîíàøàœà) ìåœàëè ñó èäåíòèòåò ñòàíîâíèøòâà è îäíàðîàâàëè ãà. Òóðñêè ôåóäàëíè ñèñòåì (òèìàðñêè ñèñòåì) „íàãðèçàí” è „ïîäðèâåí” ïðîöåñîì ÷èòëó÷åœà (ïðåëàæåœå „ìèðè¼ñêå çåìšå” ó ïðèâàòíî âëàñíèøòâî) áèî ¼å ¼åäàí îä óçðî÷íèêà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà. Ãëàä çà çåìšîì íàïðîñòî ¼å îïñåäàëà ñâå äðóøòâåíå ãðóïå ó Ñðáè¼è Ïðâîã è Äðóãîã óñòàíêà. Ñà œîì ¼å, íåìèíîâíî, èøàî îòïîð ïðåìà ôåóäàëíèì ãîñïîäàðèìà. Ñðåòåœñêà ñêóïøòè-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

41

íà èç 1835. ïðåòâîðèëà ¼å ñâå äðæàâíå äàæáèíå ñðïñêîã ñåšàêà ïðåìà ñïàõè¼àìà ó ïîðåç, à ×åòâðòè õàòèøåðèô (òçâ. „Òóðñêè óñòà┠èç 1838) ó÷èíèî ¼å ñðïñêîã ñåšàêà, ïðâè ïóò ó èñòîðè¼è, áàøòèíèêîì çåìšå êî¼ó ¼å âåêîâèìà îáðàèâàî. Òî ¼å è Ñðáè¼ó 19. âåêà ó÷èíèëî äîïàäšèâîì çåìšîì à œåíå ñòàíîâíèêå îäàíèì äðæàâšàíèìà. Ó 20. âåêó ñðïñêî äðóøòâî ñå íàøëî íà ðàçìåè èçìåó òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã ñâåòà. Ðàçíîëèêîñò œåãîâîã ñîöè¼àëíîã ñàñòàâà äåöåíè¼å 20. âåêà íèñó ìîãëå äà ó¼åäíà÷å. Íàñòàâèëà ¼å äà æèâè óñòàíîâà ãðààíñòâà ñà êî¼îì ñó Ñðáè ïðå÷àíñêèõ êðà¼åâà äâà âåêà óïîçíàòè àëè è ïëåìåíñêà ñòðóêòóðà Öðíå Ãîðå, ïîëóôåóäàëíå óñòàíîâå Êîñîâà è Ìåòîõè¼å, Áîñíå è Õåðöåãîâèíå è Ìàêåäîíè¼å. Àãðàðíî äðóøòâî, ñâî¼îì äîìèíàíòíîøžó, ñòâàðàëî ¼å ïðèâèä ó¼åäíà÷åíîñòè. Ïî÷åòêîì äâàäåñåòèõ ãîäèíà 67% ñâèõ ïîšîïðèâðåäíèõ ãàçäèíñòàâà ó Êðàšåâèíè ÑÕÑ áèëî ¼å ìàœå îä 5 ha (íà œèìà æèâè îêî 70% ñòàíîâíèøòâà). Òà ãàçäèíñòâà, ïðåìà åêîíîìñêèì êðèòåðè¼óìèìà êî¼è ñó òàäà âàæèëè ó Åâðîïè, íèñó áèëà ñïîñîáíà çà æèâîò. Îíà íèñó äàâàëà òðæèøíå âèøêîâå, âåçèâàëà ñó áðî¼íó ðàäíó ñíàãó ó íåðàöèîíàëíîì ðàäó, òðîøèëà âëàñòèòè íàòóðàëíè ïðîäóêò, èìàëà íåäîâîšíó àêóìóëàöè¼ó çà ïîêðåòàœå ïðîöåñà ìîäåðíèçàöè¼å (èíòåíçèâíà îáðàäà çåìšå, íîâå ïîšîïðèâðåäíå êóëòóðå, ìîäåðíà ïîšîïðèâðåäíà îðóà), œèõîâè âëàñíèöè ñå íà òðæèøòó íèñó ïî¼àâšèâàëè íèòè êàî ïðîèçâîà÷è íèòè êàî êóïöè. Ïîñåäè âåžè îä 10 ha, à òî ¼å ñâåãà îêî 12,1% ñâèõ ïîñåäà, èìàëè ñó àêóìóëàöè¼ó äîâîšíó äà êâàëèòàòèâíî ïðîìåíè æèâîò œèõîâèõ âëàñíèêà. Ïîñåäè îä îêî 20 ha (òî ¼å ñàìî îêî 3% ïîñåäà) ìîãëè ñó äà îáåçáåäå äîõîäàê êàêàâ ¼å èìàî èíäóñòðè¼ñêè ðàäíèê. Ó èñòî âðåìå óî÷šèâà ¼å èçðàæåíà àãðàðíà ïðåíàñåšåíîñò è ñòàëíà ãëàä çà çåìšîì. Äîê ¼å, ïðîñå÷íî, ó Êðàšåâèíè £óãîñëàâè¼è íà 100 ha îáðàäèâå çåìšå äîëàçèëî 114 ñòàíîâíèêà ó Âî¼âîäèíè ¼å ò༠áðî¼ èçíîñèî 81, Ñðáè¼è – 165, Öðíî¼ Ãîðè è Õåðöåãîâèíè – 302. Èñïîøžåíà çåìšà ó áðäñêî-ïëàíèíñêèì îáëàñòèìà êî¼ó ¼å íàñåšàâàëî ñðïñêî ñòàíîâíèøòâî, íà êî¼î¼ ¼å èñòà êîëè÷èíà ðàäà

42

Šóáîäðàã Äèìèž

äàâàëà 7-8 ïóòà ìàœè äîõîäàê, õðàíèëà ¼å 3–4 ïóòà âèøå ãëàäíèõ óñòà. Æèâîò ¼å ó ïëîäíèì íèçè¼àìà áèî è ïî äåñåòàê ïóòà ëàêøè, óãîäíè¼è, áîšè, áîãàòè¼è îä îíîã êî¼è ¼å âîåí ó ïëàíèíñêèì îáëàñòèìà çåìšå. Ó äðóãî¼ ïîëîâèíè 20. âåêà êîä èíäèâèäóàëíèõ ïîšîïðèâðåäíèõ ãàçäèíñòàâà è äàœå ¼å ïðåîâëàèâàî ìàëè ïîñåä (ïîñåä îä 1–5 ha ÷èíè 48% ñâèõ ïîñåäà). Ïîñåä âåëè÷èíå 5-10 ha èìàëî ¼å 16,5% ïîšîïðèâðåäíèõ äîìàžèíñòàâà, ïðåêî 10 ha ñàìî 4,7% äîê ñó áåçåìšàøè è îíè ñà ïîñåäîì äî 1 ha ó÷åñòâîâàëè ñà 30,4%. Ïîäàöè ïîêàçó¼ó äà ¼å ó Âî¼âîäèíè áèëî ÷àê 35,9% ïîñåäà ìàœèõ îä 1 ha, íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è 24,9%, íà óæî¼ òåðèòîðè¼è Ñðáè¼å 20,5%. Ó èñòî âðåìå ìàëè ïîñåä (1–5 ha) ó Ñðáè¼è ¼å ÷èíèî 51,4% ñâèõ ïîñåäà. Áðî¼êå äîäàòíî îá¼àøœàâà ÷èœåíèöà äà ó £óãîñëàâè¼è ÷àê 47,5% ïîšîïðèâðåäíèõ äîìàžèíñòàâà óîïøòå íè¼å èìàëî ïîšîïðèâðåäíèêå êàî è äà ¼å 11,1% äîìàžèíñòàâà èìàëî ïîšîïðèâðåäíèêå ñòàðè¼å îä 60 ãîäèíà (óêóïíî 58,6% ñâèõ ïîšîïðèâðåäíèõ äîìàžèíñòàâà íåìà¼ó ÷ëàíîâå êî¼è ñå áàâå ïîšîïðèâðåäîì). Ó ñêëàäó ñà òèì áèëà ¼å è ïðîäóêòèâíîñò íà ìàëîì ïîñåäó. Ñòàëíè ñòðàõ îä ãëàäè ïðåñóäíî ¼å óòèöàî äà ñå íà ìàëîì ïîñåäó, òîêîì ÷èòàâîã 19. è 20. âåêà, ïðåâàñõîäíî ãà¼å æèòàðèöå. Èñòðàæèâàœà ïîêàçó¼ó äà ñó âåž Êàðàîðåâè óñòàíèöè (1804) ïîä¼åäíàêî êîëèêî îðóæ¼å îä Àóñòðè¼å òðàæèëè õðàíó (êóêóðóç è ïøåíèöó), êî¼å íèêàäà íè¼å áèëî äîâîšíî çà ïðåõðàíó šóäè è ñòîêå. Íà ïðîñòîðó ãäå ¼å öàðåâàëà ãëàä æèòàðèöå ñó áèëå ñòðàòåøêå ñèðîâèíå ÷åñòî óïîòðåášàâàíå „êàî àðãóìåíò” ïîëèòèêå (çàáðàíå óâîçà, öàðèíå, êðåäèòè, ïîìîž...). Ó 19. âåêó äîìèíèðàî ¼å êóêóðóç. Ïî÷åòêîì 20. âåêà êóêóðóç ¼å è äàšå èìàî ïðèìàò (1910. ãîäèíå ñå¼å ñå íà 582.950 ha îä óêóïíî ïîñå¼àíèõ 1.302.720 ha) àëè ¼å òîêîì äåöåíè¼à ñâå âèøå ãà¼åíà è ïøåíèöà (1910. ñå¼å ñå íà 385.833 ha). Ó äâàäåñåòèì è òðèäåñåòèì ãîäèíàìà æèòàðèöå ñó óçãà¼àíå íà ïðåêî 80% îáðàäèâèõ ïîâðøèíà. Îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà æèòàðèöå ñó ñå¼àíå íà 60% îáðàäèâèõ ïîâðøèíà. Íà ñðåäœåâèñèíñêîì ïîäðó÷¼ó Êðàšåâèíå (53% òåðèòîðè¼å) íè¼å ïðåîâëàäàëà êóëòóðà ãà¼åœà êðîìïèðà (ó ïðîèçâîä-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

43

œè è ïîòðîøœè ó÷åñòâó¼å ñà 3,11%) øòî ñå èñêàçèâàëî êðîç ïåðìàíåíòíó ãëàä ãîòîâî 120 ñðåçîâà ó êî¼èìà ¼å æèâåëî îêî 4,5 ìèëèîíà šóäè, ïî íàöèîíàëíîñòè ïðåòåæíî Ñðáà. Äðóãà ïîëîâèíà âåêà ãîòîâî äà âèøå íè¼å çíàëà çà ãëàä (ñåì ïî÷åòêîì ïåäåñåòèõ êàäà ¼å âåëèêà ñóøà ïðîóçðîêîâàëà ãëàä è óòèöàëà íà êîìïðîìèñå êî¼å ¼å ¼óãîñëîâåíñêè ðåæèì ó÷èíèî ïðåìà Çàïàäó). Ðó÷íó ñåòâó çàìåíèëà ¼å ìàøèíñêà (óøòåäà ñåìåíà èçíîñèëà ¼å îêî 40%), ïëóã ¼å ïîòèñíóî ðàëèöó è ìîòèêó àëè ¼å äðâåíà àëàòêà è äàšå îïñòàëà ó ïàñèâíèì êðà¼åâèìà, âó÷íà ñíàãà óñòóïèëà ¼å ìåñòî ¼å ìåõàíè÷êî¼ (òðàêòîðè ñó íåêàäà ó÷åñòâîâàëè ó ïðîèçâîäœè ñà 2%, à îñàìäåñåòèõ ãîäèíà ñà ïðåêî 70%), ó óïîòðåáó ¼å óøëî âåøòà÷êî óáðèâî (óïîòðåáà ñå óâåžàëà ïðåêî 100 ïóòà), ó âåžî¼ ìåðè ïî÷åëî ñå óïîòðåášàâàòè êâàëèòåòíî ñåìå, íîâå ïîšîïðèâðåäíå êóëòóðå è êâàëèòåòíè¼å ïàñìèíå ñòîêå. Ðåçóëòàò ¼å áèî óäâîñòðó÷åíà ïðîèçâîäœà è ïî¼àâà âèøêà õðàíå. Ó èñòî âðåìå îáèì èíäóñòðè¼ñêå ïðîèçâîäœå óâåžàí ¼å âèøå îä 14 ïóòà, ïðîèçâîäœà åëåêòðè÷íå åíåðãè¼å 34 ïóòà, óãšà 5 ïóòà, èòä. Äðóøòâî ñèòíèõ ñîïñòâåíèêà, ó êîìå äîìèíèðà ñðïñêè ñåšà÷êè ñâåò, íè¼å èìàëî áóäóžíîñò. Ìàëè ïîñåä è œåãîâ âëàñíèê, êîãà äðæàâà èç êð༜å ïðàãìàòè÷íèõ ðàçëîãà øòèòè (ó ãëàäíèì ãîäèíàìà îñëîáàà ïîðåçà èëè óêèäà œåãîâå äóãîâå), ¼åäíà ¼å îä îñíîâíèõ ïðåïðåêà ìîäåðíèçàöè¼å ñðïñêîã äðóøòâà è áðæèõ ñòðóêòóðàëíèõ ïðîìåíà. Ìàëè ïîñåä îáåçáåó¼å ñîöè¼àëíè ìèð àëè, èñòîâðåìåíî, òîêîì ÷èòàâîã 20. âåêà ãåíåðèðà çàîñòà¼àœå ñðïñêîã ñåëà. Ïîêóøà¼è àãðàðíå ðåôîðìå è êîëîíèçàöè¼å (ìîæåìî èõ ðåãèñòðîâàòè ó îáå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå), êî¼è ñó ñå îãðàíè÷àâàëè íà äîäåëó ìàëèõ ïàðöåëà çåìšå (ãëàä çà çåìšîì êî¼å íèêàäà íåìà äîâîšíî èëè èäåîëîøêè ñòðàõ îä áîãàòîã ñåšàêà), ñòâàðàëè ñó çàâèñíîã ñåšàêà êî¼è æèâè íà ãðàíèöè åãçèñòåíöè¼å, ïðèâðåó¼å íåðåíòàáèëíî, çàäóæó¼å ñå. Ïðîñòîð íà êîìå ñó æèâåëè Ñðáè òàêî ¼å, ó èñòî âðåìå, ïîñìàòðà÷èìà ñà ñòðàíå èçãëåäàî êàî èäèëè÷íè „ð༠çà ñèðîìàøíîã ñåšàêà”, à îíèìà êî¼è ñó ó œåìó ïðåæèâšàâàëè êàî ïðîñòîð áåç ïåðñïåêòèâå è áóäóžíîñòè êî¼ó òðåáà ïîòðàæèòè íåãäå äðóãäå (èñåšåœà, ìèãðàöè¼å).

44

Šóáîäðàã Äèìèž

Ìîäåðíèçàöè¼à äðóøòâà êàî íåìèíîâíîñò åïîõå, áèëî äà ¼å áèëà äîáðîâîšíà èëè èçíóåíà, ñâåñíà èëè íåñâåñíà, ïëàíèðàíà èëè ñòèõè¼ñêà, èñêàçèâàëà ñå êàî âèøåäèìåíçèîíàëàí ïðîöåñ ïðåïóí êâàíòèòàòèâíèõ è êâàëèòàòèâíèõ ïðîìåíà è œèõîâå ìåóñîáíå ïîâåçàíîñòè. Äåî òèõ, íà ïðâè ïîãëåä ëàãàíèõ àëè ïî ñâî¼î¼ ïðèðîäè è ïîñëåäèöàìà êî¼å ñó èçàçèâàëè ó æèâîòó ïî¼åäèíöà äðàìàòè÷íèõ ïðîìåíà çàõâàòèî ¼å ìèëèîíå îíèõ êî¼è ñó ñà ñåëà çàêîðà÷èëè êà ãðàäó. Ó ïèòàœó ¼å áèëà ïðîìåíà êî¼à ¼å èç êîðåíà ìåœàëà íà÷èí æèâîòà ñòàíîâíèêà ñåëà âåêîâèìà îäðååí íà÷èíîì íà êî¼è ñåšàê ñòè÷å êîðèöó õëåáà. Ïðîìåíà êî¼à íè¼å ñàìî çíà÷èëà ïðåêîðà÷åœå „ïðîñòîðíîã îáçîð¼à” ó êî¼åì ¼å ÷îâåê ðîåí è ìåíòàëíî ñàâëàèâàœå ïðîñòîðà êî¼è ¼å ïðåäóãî áèî îèâè÷åí õîðèçîíòèìà äî êî¼èõ ¼å äîñåçàî ïîãëåä âåž, ïðå ñâåãà, ïðîìåíà ó íà÷èíó ïðîèçâîäœå, ïîñëîâàœà, ñòàíîâàœà, èñõðàíå. Ãëàäíå ãîäèíå, íåìîãóžíîñò äà ñèòíè ïîñåä ïðåõðàíè âåëèêó ñåîñêó ïîðîäèöó, ïîòðàãà çà äîäàòíèì ïîñëîì è èçâîðèìà ïðèõîäà, ðåå íàñòî¼àœà äà ñå èçìàêíå îáàâåçíîñòè îáè÷à¼à è êîíòðîëè êîëåêòèâà, àâàíòóðèçàì, ïîòðåáà çà íàïóøòàœåì óñòàšåíîã íà÷èíà æèâîòà è îñâà¼àœåì ñëîáîäà, çàâîäšèâîñò ïðè÷à î æèâîòó ó ãðàäó – ïîêðåžó ñòàíîâíèêà ñåëà êà ãðàäó. Ò༠ïðâè êîðàê óâåê ¼å ïðàžåí îñåžàœåì ïðèâðåìåíîã îäñóñòâîâàœà ñà ñåëà, ñòðàõîì êî¼è èñêîíñêè ïîñòî¼è îä ãðàäà è íåïîçíàòîã ó œåìó, íåñíàëàæåœåì, ïðåçèðîì êî¼è ãðààíèí èìà ïðåìà ñåšàêó. Îí ¼å çíà÷èî äåôèíèòèâíî ðàñêèäàœå ñà îáè÷à¼èìà (èñêóñòâîì ñòå÷åíå íàâèêå) êî¼è ñó âåêîâèìà îäðåèâàëè íîðìå ïîíàøàœà, íàìåòàëè ñå ñà çàêîíñêîì ñíàãîì, óðåçèâàëè ó ñâåñò, ãàçèëè ñâå ëè÷íå óêóñå è ñåíòèìåíòàëíîñòè, ðåãóëèñàëè öåëîêóïàí æèâîò. Íàïóøòàœå îáè÷à¼à äåçîðè¼åíòèñàëî ¼å ïàòðè¼àðõàëíîã ÷îâåêà àëè ãà ¼å ó èñòè ìàõ è îñëîáààëî. Ñà îáè÷à¼èìà îäáàöèâàíà ¼å è íîøœà êî¼à ¼å óêðàñèìà, êðî¼åì, áî¼àìà íåïîãðåøèâî ãîâîðèëà î ïðèïàäíîñòè ëîêàëíî¼ çà¼åäíèöè, îäðååíî¼ ðåëèãè¼è, åòíè÷êî¼ ãðóïè. Òåê ó äðóãî¼ ïîëîâèíè 19. âåêà ñòàíîâíèøòâî Ñðáè¼å, è òî ïîñåáíî œåíå åëèòå (ñòóäåíòè – åâðîïå¼öè, äðæàâíè ÷èíîâíèöè, îôèöèðè, òðãîâöè, ïîëèòè÷àðè) îäáàöó¼ó íîøœó è ïî÷èœó äà ñå îáëà÷å ïî îíäà-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

45

øœî¼ ìîäè. Ó ïðâèì äåöåíè¼àìà 20. âåêà íîøœà ¼å äîìèíàíòíà ó îáëà÷åœó (çíà÷è è ó ìèøšåœó) âèøå îä 60% ïîïóëàöè¼å Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å. Ðàäèêàëíî ðàñêèäàœå ñà îáè÷à¼èìà è íîøœîì óòè÷å äà îíà, ó äðóãî¼ ïîëîâèíè âåêà, äðàìàòè÷íî èø÷åçàâà. Æèâîò ó ãðàäó ðàçâè¼àî ¼å èíäèâèäóàëíîñò è îìîãóžàâàî àíîíèìíîñò. Èíòåíçèâíîñò ñïîšíèõ è óíóòðàøœèõ óòèñàêà áèëà ¼å âèøåñòðóêî óâåžàíà, òåìïî æèâîòà íåóïîðåäèâî áðæè îä îíîã íà ñåëó, ðàöèîíàëíîñò ðàçâè¼åíè¼à, åìîöèîíàëíîñò ïîòèñíóòè¼à (ðîäáèíñêå âåçå ñå çàìåœó¼ó ñóñåäñêèì îäíîñèìà è ïîñëîâíèì ïîçíàíñòâèìà), ñòåïåí ñëîáîäå, ïîñåáíî îíå êî¼à èçìè÷å êîíòðîëè äðóãèõ, âåžè, òà÷íîñò è ïðåöèçíîñò èçðàæåíè¼à, ¼åçèê ìîäåðíè¼è à ðå÷íèê áîãàòè¼è. Ïîêðåòàœå ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà êà ãðàäîâèìà óî÷šèâî ¼å âåž ó 1815. ãîäèíè êàäà ÷èòàâå ÷åòâðòè Áåîãðàäà ïîñòà¼ó äîìèíàíòíî ñðïñêå. Èïàê, ò༠ïðîöåñ äîáè¼à íà äèíàìè÷íîñòè òåê îä êðà¼à øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà à ïîñåáíî îä 1878. è ñòèöàœà íåçàâèñíîñòè. Óïîðåäî ñà òèì ôîðìèðà ñå è ãðààíñòâî. Åêîíîìñêè íàïðåäàê, êî¼è ¼å ó Êðàšåâèíè £óãîñëàâè¼è îìîãóžàâàëî îêî 5% ñòàíîâíèêà ñåëà (òðãîâöè, çàíàòëè¼å, ïå÷àëáàðè, ðàäíèöè êî¼è ñâàêîäíåâíî ïóòó¼ó ó ãðàä, èñåšåíèöè-ïîâðàòíèöè, àöè è ñòóäåíòè), íàãîâåñòèî ¼å óðáàíèçàöè¼ó ñðïñêîã ñåëà – ïîä ÷èì ñå ïîäðàçóìåâà åêñïàíçè¼à ãðàäñêîã íà÷èíà æèâîòà. Ó ïðâî¼ ïîëîâèíè 20. âåêà ëàãàíå, òå ïðîìåíå ñó, ïîñåáíî êîä Ñðáà, ïîñòàëå èíòåíçèâíå ó äðóãî¼ ïîëîâèíè âåêà êàäà ¼å ïîä óäàðîì èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å, êîëåêòèâèçàöè¼å, óðáàíèçàöè¼å è èíòåíçèâíîã ïðîñâåžèâàœà (åêîíîìñêà è êóëòóðíà ïîëèòèêà) ñåëî ïî÷åëî äà ãóáè ñâî¼ ïðèâðåäíè ìåíòàëèòåò è êóëòóðíè èäåíòèòåò. Óáðçàíî, íà ìîìåíòå ïëàíñêî àëè ó ñóøòèíè ñòèõè¼íî ïîêðåòàœå âèøåìèëèîíñêèõ ìàñà êà ãðàäîâèìà èçàçâàëî ¼å ïðàâó „åêñïëîçè¼ó” ñåîñêîã ñîöè¼àëíîã, ïðèâðåäíîã è êóëòóðíîã ñèñòåìà, ïðîèçâåëî „êóëòóðíè øîê” ó êî¼åì ¼å ñåëî ïî÷åëî äà ãóáè îñíîâíå åëåìåíòå ñâî¼å èäåíòèôèêàöè¼å, ïîäñòàêëî ðàçãðàèâàœå œåãîâå åêîíîìñêå ìàòðèöå çàñíîâàíå íà êîíçåðâàòèâíîñòè è òðàäèöèîíàëèçìó, ïðîóçðîêîâàëî ðàçëèâà-

46

Šóáîäðàã Äèìèž

œå è îä ñòðàíå ãðàäà ïðèõâàòàœå ñåîñêîã ìåíòàëèòåòà è ðóðàëíîñòè (íà÷èí ìèøšåœà, ïîíàøàœà, èñõðàíå, âåðîâàœà è äðóãî). Ó âåžî¼ ìåðè ¼å ñåëî ïðåïëàâèëî ãðàä íåãî øòî ¼å ãðàä óñïåî äà êóëòèâèøå ñâî¼å íîâå ñòàíîâíèêå è íàìåòíå èì óðáàíå êóëòóðíå îáðàñöå. È ãðàä è ñåëî ïîñòàëè ñó ñâî¼åâðñíè „êóëòóðíè õèáðèäè”. Ðåâîëóöè¼à èçâåäåíà 1945. ãîäèíå ïðåäñòàâšàëà ¼å ðàäèêàëàí ðàñêèä ñà ïðåòõîäíèì ñòàœåì. Ïî¼åäèíàö – ãðààíèí, ñèìáîë åïîõå ó êî¼î¼ ¼å ïî÷åî äà ñå ôîðìèðà ó äåöåíè¼àìà äðóãå ïîëîâèíå 19. âåêà, èø÷åçàî ¼å çà¼åäíî ñà ñâåòîì êî¼è ¼å ïðåäñòàâšàî, óòîïèî ñå ó ìîðó ïîëóñåšàêà-ïîëóâàðîøàíà. Àìáè¼åíò ó êîìå ¼å æèâåëî ñåëî ìåœàí ¼å è ïðåîáëèêîâàí ìåðàìà èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å ïðèâðåäå, äåàãðàðèçàöè¼å ñåîñêîã ñòàíîâíèøòâà, êîëåêòèâèçàöè¼å ñåšà÷êîã çåìšîïîñåäà, óðáàíèçàöè¼îì ñåëà, ìèãðàöè¼àìà ñòàíîâíèøòâà, îïèñìåœàâàœåì è áðî¼íèì äðóãèì ìåðàìà. Ñîöè¼àëèñòè÷êè ïðåîáðàæ༠ñåëà ïîäðàçóìåâàî ¼å ó ïðâèì ïîñëåðàòíèì ãîäèíàìà óêèäàœå ñåšàêà âëàñíèêà çåìšå (ñìàòðàí ¼å êëàñíèì íåïðè¼àòåšåì) è ôîðìèðàœå ïðîëåòåðè¼àòà. Åêîíîìñêèì ìåðàìà ñåšàê ¼å äîáðèì äåëîì áèî óäàšåí îä ñâîãà çåìšîïîñåäà à ñàìèì òèì è îä ïðèâðåäíîã ìåíòàëèòåòà êî¼è ãà ¼å âåêîâèìà îäëèêîâàî (êàðàêòåðèøå ãà âðåäíîñíè ñòàâ äà ¼å çåìšà ñâåòèœà, äà ¼å òðåáà ÷óâàòè, äà ¼å áèòíî èìàòè çåìšó àëè íå è òî êàêî ñå îíà îáðàó¼å, äà ñå òðåáà îñëîíèòè íà èñêóñòâî ïðåòõîäíèõ ãåíåðàöè¼à è ðåòêî ñå óïóøòàòè ó èíîâàöè¼å). Íîâè ñòàíîâíèê ãðàäà áèî ¼å „ïîãîíñêî ãîðèâî” ïðîöåñà îáíîâå è èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å çåìšå è ñâî¼åâðñíà òðàíñìèñè¼à ïóòåì êî¼å ñó ó íàðåäíèì äåöåíè¼àìà èçìåó ñåëà è ãðàäà èçìåœèâàíè óðáàíè, êâàçèóðáàíè è ðóðàëíè ñàäðæà¼è. Ðàäèêàëíî îäáàöèâàœå îáè÷à¼à, äî êî¼åã ¼å äîøëî ïîñëå 1945. ãîäèíå, äîâåëî ¼å äî äåçîðè¼åíòèñàíîñòè. Áðî¼íå äðóøòâåíå êîíçóìàöè¼å, „îñàìîñòàšèâàœå âàí ïðîïèñà”, çàïîñòàâšàœå äðóøòâåíèõ îáàâåçà, îãëóøèâàœå è íåïîøòîâàœå çàêîíà è íîðìè ïîíàøàœà, àïñòèíåíöè¼å (ïëàžàœå ïîðåñêèõ îáàâåçà, êîìóíàëíèõ ðà÷óíà, òàêñè, êàçíè, áåæàœå îä øêîëñêèõ îáàâåçà, óçèìàœå ëàæíèõ áîëî-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

47

âàœà è äðóãî) ñâåäî÷èëå ñó î ñâåñòè êàðàêòåðèñòè÷íî¼ çà ¼åäíî íåèíòåãðèñàíî äðóøòâî. Òà ñâåñò ¼å, ñóøòèíñêè, ñâî¼å óïîðèøòå èìàëà ó íèñêî¼ îïøòî¼ êóëòóðè è ïðèìèòèâèçìó êî¼è ¼å ñðïñêî äðóøòâî òåøêî ïðåâëàäàâàëî. Íà÷èí ïðèâðåèâàœà íà¼äèðåêòíè¼å ¼å óòèöàî íà æèâîò ñòàíîâíèøòâà. Íà¼âåžè äåî ñòàíîâíèêà îñòà¼àî ¼å íà ñåëó ðàäåžè íåðàöèîíàëíî íà ìàëîì êîìàäó çåìšå, ÷èìå ¼å óñïîðàâàíà ñâàêà ñîöè¼àëíà ìîáèëíîñò. Ïî÷åòêîì 20. âåêà íà¼âåžè áðî¼ ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å áàâèî ñå ïîšîïðèâðåäîì (îêî 87%) àëè ñó çíà÷à¼íå äðóøòâåíå ãðóïå ÷èíèëè è çàíàòëè¼å (4,4%), òðãîâöè (2,07%), äðæàâíè ÷èíîâíèöè (2,17%), íàäíè÷àðè (1,82%). Ïðîöåíàò àêòèâíîã ñòàíîâíèøòâà çàïîñëåíîã ó èíäóñòðè¼è è çàíàòñòâó (1921. ãîäèíå 8,65%, 1931. ãîäèíå 10,73%), òðãîâèíè, êðåäèòèìà è ñàîáðàžà¼ó (1921. ãîäèíå 3,44%, 1931. ãîäèíå 4,07%), ¼àâíèì ñëóæáàìà, ñëîáîäíèì çàíèìàœèìà è âî¼ñöè (1921. ãîäèíå 4,08%, 1931. ãîäèíå 4,58%) áèî ¼å íåäîâîšàí äà çíà÷à¼íè¼å ïîêðåíå ïðîöåñå äðóøòâåíå ìîäåðíèçàöè¼å ¼óãîñëîâåíñêîã è ñðïñêîã äðóøòâà ó ãîäèíàìà èçìåó Ïðâîã è Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Òî ¼å ïîñåáíî âàæèëî çà îáëàñòè íàñåšåíå ñðïñêèì ñòàíîâíèøòâîì – Äðèíñêó áàíîâèíó (ïîšîïðèâðåäîì ñå áàâè 82,31% ñòàíîâíèøòâà), Äóíàâñêó áàíîâèíó (74,71%), Ìîðàâñêó áàíîâèíó (85,82%), Âàðäàðñêó áàíîâèíó (78,03%), Âðáàñêó áàíîâèíó (88,16%), Çåòñêó áàíîâèíó (81,96%). Íàñóïðîò ïåðèîäà êàäà íè¼å áèëî èçðàæåíå ñîöè¼àëíå ìîáèëíîñòè (1918–1941) è êàäà ¼å ñðïñêà ïîïóëàöè¼à ó ïðåêî 80% ñëó÷à¼åâà æèâåëà íà ñåëó è îä ïîšîïðèâðåäå, ó äåöåíè¼àìà ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà íà ñåëó ¼å îñòàëà äà æèâè ¼åäâà ¼åäíà òðåžèíà ñòàíîâíèøòâà. Ò༠ïðîöåíàò ¼å 1980. ãîäèíå èçíîñèî 28% ó £óãîñëàâè¼è è îêî 40% ó Ñðáè¼è. Ñðïñêè äîìàžèí, âëàñíèê ìàëîã ïîñåäà, òåøêî ¼å îòóèâàî çåìšó è ó ìàœåì ïðîöåíòó íàïóøòàî îãœèøòå îä ñâî¼èõ ñóñåäà. Ó èñòî âðåìå îïñòà¼àœå íà ìàëîì ïîñåäó óñêðàžèâàëî ìó ¼å áóäóžíîñò è ïðåñóäíî óòèöàëî íà ïðîöåñå çàîñòà¼àœà ñðïñêîã ñåëà. Ó îñàìäåñåòèì ãîäèíàìà 20. âåêà ðàäíèøòâî ¼å ÷èíèëî ïðåêî 34% ïîïóëàöè¼å ó Ñðáè¼è, à êàòåãîðè¼à ñòðó÷œàêà è àäìèíèñòðàöè¼å

48

Šóáîäðàã Äèìèž

íàðàñëà íà ïðåêî 20%. Ïðåäíîñò êî¼ó ¼å ñðïñêîì äðóøòâó äàâàî âåëèêè áðî¼ îáðàçîâàíèõ íèêàäà íè¼å èñêîðèøžåíà. Çíàœå êî¼èì òà êàòåãîðè¼à ñòàíîâíèøòâà ðàñïîëàæå ¼åäàí ¼å îä ðåòêèõ „ðåñóðñà” íà êî¼è ñå Ñðáè¼à ìîæå àëè è ìîðà îñëîíèòè ó âðåìåíó êî¼å äîëàçè. Âåçàíîñò çà ðåëèãè¼ó ñìàòðàíà ¼å òåìåšîì îïñòàíêà ñðïñêîã íàðîäà ó 19. àëè íå è ó 20. âåêó. Ñâàêî óêèäàœå òðàäèöè¼à íà êîìå ñó èíñèñòèðàëè ñòðàíè îñâà¼à÷è äîæèâšàâàíà ¼å êàî íà¼äèðåêòíè¼å îñïîðàâàœå áóäóžíîñòè. Ñòðàõ çà îïñòàíàê óòèöàî ¼å äà êîä Ñðáà, êàî è êîä äðóãèõ áàëêàíñêèõ íàðîäà, âåðñêå òðàäèöè¼å óðàñòà¼ó ó áèžå íàðîäà, èñêàçó¼ó ñå êàî ïîíîñ íàñëååì è ïðåîñåòšèâîñò ó ïîáîæíîñòè. Èñêóñòâî æèâšåœà ó ïðåòõîäíèì âåêîâèìà ãîâîðèî ¼å äà ¼å „ïóò îòóåœà” áèî îçíà÷åí ïðåëàñêîì ó èñëàì èëè ðèìîêàòîëèöèçàì. Îòóäà ñå òîêîì öåëîã 19. âåêà ñðïñêè íàðîä, íàïðîñòî, „çãóøœàâàî” îêî ñâî¼å öðêâå è íàöèîíàëíîã áèžà ó êîìå ¼å ðåëèãèîçíà ïðèïàäíîñò áèëà îä ïðåñóäíå âàæíîñòè. Ó äðæàâè Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà ïðàâîñëàâíè ñó ÷èíèëè 98,6% óêóïíîã ñòàíîâíèøòâà. Ðåëèãèîçíà êîìïàêòíîñò, ïîñåáíî íà ñåëó, î÷óâàíà ¼å êðîç ÷èòàâ 19. âåê. Ïîñëå Ïðâîã áàëêàíñêîã ðàòà ó ãðàíèöàìà ñðïñêå äðæàâå íàøëî ñå îêî 700.000 ìóñëèìàíà äðóãîã ¼åçèêà (àëáàíñêî ñòàíîâíèøòâî), øòî ¼å ÷èíèëî 18% öåëîêóïíîã ñòàíîâíèøòâà. Ðåëèãè¼à ñå ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè ¼àâšàëà êàî âîäîäåëíèöà íàöè¼à, øòî ¼å ïîñåáíî ïîãààëî ñðïñêî íàöèîíàëíî áèžå è îäíàðîàâàëî œåãîâå íåêàäà ñàñòàâíå äåëîâå. Ñðïñêî ïðàâîñëàâšå ¼å, ïî èíåðöè¼è, ïîèñòîâåžèâàëî ñâî¼å èíòåðåñå è „ãëåäàœà” íà ñâåò ñà äðæàâîì íà ÷è¼å ñó íàñòà¼àœå Ñðáè ïðåñóäíî óòèöàëè. Ðèìîêàòîëè÷êà öðêâà ¼å îä ïðâîã òðåíóòêà îäáàöèâàëà äðæàâó çàñíîâàíó íà ôèëîçîôè¼è ðàöèîíàëèçìà, ó êî¼î¼ ¼å ïðîêëàìîâàíà âåðñêà òîëåðàíöè¼à à âåðà ñìàòðàíà „ïðèâàòíîì ñòâàðè” ñâàêîã ïî¼åäèíöà, ãäå ¼å öðêâà áèëà îäâî¼åíà îä øêîëå, áèëà óñêðàžåíà ìîãóžíîñò çëîóïîòðåáå âåðå è âåðñêèõ îá¼åêàòà ó ïîëèòè÷êå ñâðõå, ó êî¼î¼ ¼å ïîñòî¼àëà ñïðåìíîñò çà êàæœàâàœåì ñâàêå âåðñêå èñêšó÷èâîñòè è îáóçäàâàœåì ïîãóáíîã êëåðèêàëèçìà. £óãîñëîâåíñêà äðæàâà ¼å ñó-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

49

øòèíñêè èçíåâåðèëà íàäå ðèìîêàòîëè÷êå öðêâå äà žå ó œî¼ êàòîëèöè „çàîðàòè ïðàâîñëàâíó œèâó”, ïðèáëèæèòè ñå „âåëè÷àíñòâåíèì ïîðòàëèìà èñòîêà” íà êîìå ¼å èçäàõíóëà ïðàâîñëàâíà Ìîñêâà, ïîñòèžè äà ó âåðñêîì ñìèñëó ïîñòî¼è ñàìî „¼åäàí ïàñòèð è ¼åäíî ñòàäî”. Ñòðàõ îä ïðàâîñëàâíå äèíàñòè¼å è ïðàâîñëàâíå âåžèíå ó äðæàâè òàêîå òðåáà èìàòè ó âèäó. Èñëàìñêà âåðñêà çà¼åäíèöà è œåíè âåðíèöè æèâåëè ñó ó ìèìèêðè¼è. Çàãëåäàíè äî Àòàòóðêîâèõ ðåôîðìè ó Ñòàìáîë à íàêîí òîãà ó Êàèðî áèëè ñó óáååíè äà ¼å âëàñò ïðîëàçíà è íåäóãîâå÷íà è äà žå äðæàâà îòîìàíñêîã ñóâåðåíèòåòà îïåò çàêîðà÷èòè íà Áàëêàí. Ïðåìà ïîïèñó ñòàíîâíèøòâà èç 1921. ãîäèíå ïðàâîñëàâíèõ ¼å áèëî 46,47%, ðèìîêàòîëèêà 39,29%, ìóñëèìàíà 11,22%. Äåñåò ãîäèíà êàñíè¼å ñèòóàöè¼à ¼å íåçíàòíî èçìåœåíà ïà ¼å ïðîöåíàò ïðàâîñëàâíèõ ïîâåžàí íà 48,70%, ðèìîêàòîëèêà íåçíàòíî îïàî íà 37,45%, à ìóñëèìàíà èñêàçèâàî êîíñòàíòó – 11,20%. Èçðàæåíà ðåëèãèîçíà çàòâîðåíîñò, êîíôåñèîíàëíà ïîäâî¼åíîñò è ñóïðîòñòàâšåíîñò, ìèëèòàíòíîñò êàðàêòåðèñòè÷íà çà ðóáíå äåëîâå ó êî¼èìà ñå äîäèðó¼ó âåëèêå öèâèëèçàöè¼å ïðåñóäíî ¼å óòèöàëà íà ëàãàíî èø÷åçíóžå Ñðáà êàòîëèêà è îòâàðàœå ïðîöåñà îäíàðîèâàœà è íåñòà¼àœà Ñðáà ìóñëèìàíà. Ïîäðøêà äðæàâíîì óäàðó îä 27. ìàðòà 1941. è îäëó÷àí ñòàâ äà ïðèñòóïàœå Òðî¼íîì ïàêòó „âðåà ÷àñò, ñëàâó è òðàäèöè¼ó íàøåã íàðîäà, è òî îíäà êàäà ¼å íàðîä ãîòîâ äà èäå äî êðà¼à” çíà÷èëè ñó ïî÷åòàê ñòðàäàœà êî¼å ¼å Ñðïñêó ïðàâîñëàâíó öðêâó çàäåñèëî ó 20. âåêó. „Çàñëóãîì” îêóïàòîðà è œèõîâèõ ïîìàãà÷à (Íåìöè, Èòàëè¼àíè, Áóãàðè, Ìààðè, Àðáàíàñè, Õðâàòè – óñòàøå, Ðèìîêàòîëè÷êà öðêâà) öåëèíà ÑÏÖ ¼å ðàçáè¼åíà íà îñàì äåëîâà, îä êî¼èõ ¼å ñâàêè äîæèâåî îñîáåíî àëè òåìåšíî ñòðàäàœå. Âåëèêå ðàçìåðå èìàî ¼å è òåðîð ïàðòèçàíñêîã ïîêðåòà, ïîñåáíî ó ïîñëåäœèì ãîäèíàìà ãðààíñêîã ðàòà. Ó ðàòíèì ãîäèíàìà 1941–1945. ñà îãœèøòà ¼å ïðîòåðàíî îêî 600.000 Ñðáà, óáè¼åíî çàòî øòî ¼å ïðàâîñëàâíå âåðå íà¼ìàœå 500.000, ïðåêðøòåíî ïðåêî 250.000, èç ïàðîõè¼à ïðîòåðàíî ïðåêî 600 à óáè¼åíî 650 ñâåøòåíèêà è ìîíàõà, îïšà÷êàíî, çàïàšåíî è ñðóøåíî ïðåêî

50

Šóáîäðàã Äèìèž

1.000 öðêàâà è ìàíàñòèðà. Ìàòåðè¼àëíà è êóëòóðíî-èñòîðè¼ñêà øòåòà ¼å áèëà íåïðîöåœèâà. Ñðïñêî ïðàâîñëàâšå ¼å ãîòîâî ñàòðòî. Ó èñòèì ðàòíèì âðåìåíèìà ìèëèòàíòíè êàòîëèöèçàì à äåëîì è ïî¼åäèíè âèñîêè ñâåøòåíèöè Èñëàìñêå âåðñêå çà¼åäíèöå äèðåêòíî ñó ïàðòèöèïèðàëè ó ôèçè÷êîì, äóõîâíîì è êóëòóðíîì ãåíîöèäó íàä ñðïñêèì íàðîäîì. Ñàòèðàœå ñâåøòåíèêà, ïàñòâå è öðêâåíèõ îá¼åêàòà íàñòàâšåíî ¼å è ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Î ïðèòèñêó êî¼è ¼å Ñðïñêà ïðàâîñëàâíà öðêâà òðïåëà ó ïåòíàåñò ãîäèíà äóãîì ïåðèîäó ïîñëå ðàòà (1945–1960) ñâåäî÷è è ïîäàòàê î ãîäèøœåì êàæœàâàœó, ïî ðàçíèì îñíîâàìà, îêî 25% ñâåøòåíèêà. Ó òîì ïåðèîäó áðî¼ ïðàâîñëàâíèõ åïèñêîïà ¼å ñìàœåí çà 33%, ñâåøòåíèêà çà 50% (èìà èõ ñâåãà 1.800), áîãîñëîâè¼à çà 60%, áðî¼ àêà êî¼è ïîõàà¼ó ïðàâîñëàâíà ó÷èëèøòà çà 75%, öðêâåíè çåìšèøíè ïîñåä ¼å èçíîñèî 12% íåêàäàøœåã. Ïðîöåñ àòåèçàöè¼å çàõâàòèî ¼å è âåðñêè òðàäèöèîíàëíî îðè¼åíòèñàíî ñåëî. Ïîäàöè ïàðòè¼ñêèõ êîìèñè¼à îòêðèâà¼ó äà ñå íà ïðàâîñëàâíîì ñåëó ñàìî 5-10% íîâîðîåíå äåöå êðñòèëî, 10% óìðëèõ ñàõðàœèâàëî ïî ïðàâîñëàâíèì îáðåäèìà, 25% ñëàâèëî ñëàâó è Áîæèž, è òî, âåžèíà áåç ðåëèãèîçíèõ ñàäðæà¼à. Ñìàœèâàœå è ñâîåœå íà ìèíèìóì äóõîâíîã è ìîðàëíîã óòèöà¼à Ñðïñêå ïðàâîñëàâíå öðêâå çíà÷èëî ¼å çà ñðïñêè íàðîä âèøåäåöåíè¼ñêè ãóáèòàê áèòíå äóõîâíå îðè¼åíòàöè¼å. Ó ïîñëåäœî¼ äåöåíè¼è 20. âåêà, íàêîí ïàäà êîìóíèçìà è òîêîì ðàòîâà çà „¼óãîñëîâåíñêî íàñëåå”, îòïî÷åëà ¼å ðåëèãèîçíà è äóõîâíà îáíîâà Ñðïñêå ïðàâîñëàâíå öðêâå. Ò༠ïðîöåñ ïðàžåí ¼å è óî÷šèâèì íàñòî¼àœèìà äåëà ñâåøòåíñòâà, äà öðêâà ñåì äóõîâíå èãðà è ïîëèòè÷êó óëîãó. Ïðîäóêò òàêâîã íà÷èíà ìèøšåœà ¼å íàñòî¼àœå öðêâå äà àðáèòðèðà ó ñôåðè ïîëèòèêå èëè äà ïîèñòîâåžó¼å (èç¼åäíà÷àâà) íàöèîíàëíî è âåðñêî îñåžàœå êîä ñðïñêîã íàðîäà (Ñðáè = ïðàâîñëàâíè). Òàêî ñå êëåðèêàëèçàì (øòî íè¼å êàðàêòåðèñòè÷íî çà ÑÏÖ), ïî ñâî¼î¼ ïðèðîäè óâåê ìèëèòàíòàí è èñêšó÷èâ, ñâàêàêî ¼àâšà êàî ôàêòîð áóäóžèõ ïîäåëà óíóòàð ñðïñêîã íàðîäà è ãåíåðàòîð ïîñòî¼åžèõ è íîâèõ îòóèâàœà.

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

51

Âåëèêà ïðîñâåòíà ðåâîëóöè¼à 19. è 20. âåêà ñàìî ¼å ¼åäíèì äåëîì äîòàêëà Ñðáå. Ó óñòàíè÷êî¼ Ñðáè¼è ïîñòî¼àëà ¼å ãîòîâî àïñîëóòíà íåïèñìåíîñò ñòàíîâíèøòâà. Ìðåæà øêîëà ìóêîòðïíî ñå ðàçâè¼àëà à ñà œîì è ìîãóžíîñò äà ìëàè íàðàøò༠îâëàäà ïèñìåíîøžó. Îä íåïèñìåíîñòè ¼å íà¼âèøå ïàòèëî ñåëî, àëè, áóäóžè äà ¼å áèëî çàòâîðåíî, àóòàðõè÷íî, îêðåíóòî ñàìî ñåáè è äîâîšíî ñàìî ñåáè, âàí êîìóíèêàöè¼à, œåãîâè ñòàíîâíèöè íèñó îñåžàëè ïîòðåáó çà îïèñìåœàâàœåì. Íà ïðåëîìó âåêîâà (1900) ó Ñðáè¼è ¼å áèëî 166.580 ïèñìåíèõ ñòàíîâíèêà èëè îêî 6%. Ó èñòîì òðåíóòêó âàðîøêî ñòàíîâíèøòâî êî¼å ÷èíè 14,8% óêóïíîã ñòàíîâíèøòâà ÷èíèëî ¼å 47,45% ïèñìåíèõ. Ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà òèõ ãîäèíà (1902) ó øêîëàìà Ñðáè¼å ó÷èëî ¼å 99.980 àêà, 82% à÷êå ïîïóëàöè¼å ðåäîâíî ¼å çàâðøàâàëî ðàçðåäå, äðæàâà ¼å çà øêîëîâàœå ¼åäíî㠐àêà èçäâà¼àëà ïî 38 à ñòàíîâíèê Ñðáè¼å 1,47 äèíàðà, ¼åäàí íàñòàâíèê ¼å äîëàçèî íà 1.120 ñòàíîâíèêà, ìóøêàðöè ñó ÷èíèëè 76,9% óêóïíå à÷êå ïîïóëàöè¼å. Ïðåìà ñòàòèñòè÷êèì ïîäàöèìà ó Êðàšåâèíè ÑÕÑ áèëî ¼å, 1921. ãîäèíå, 51,5% íåïèñìåíèõ, à äåöåíè¼ó êàñíè¼å 44,6%. Íåïèñìåíîñò ñðïñêå ïîïóëàöè¼å áèëà ¼å çíàòíî âåžà. Ïî÷åòêîì äâàäåñåòèõ ãîäèíà ó ¼óæíèì îáëàñòèìà áèëî ¼å 83,86% íåïèñìåíîã ñòàíîâíèøòâà, Áîñíè è Õåðöåãîâèíè 80,55%, Öðíî¼ Ãîðè 67,02%, Ñðáè¼è 65,43%, Õðâàòñêî¼ 32,15%, Âî¼âîäèíè 23,31%. Ñðáè ñó ó ìàœî¼ ìåðè áèëè ïèñìåíè ó îäíîñó íà Õðâàòå è Ñëîâåíöå. Âåëèêó íåðàâíîìåðíîñò èñêàçó¼å è ïðîöåíàò ïèñìåíîñòè ó èíäóñòðè¼ñêèì è àãðàðíèì ðåîíèìà (ó Áåîãðàäó 1921. ãîäèíå áèëî ¼å ñàìî 8% íåïèñìåíèõ). Âèäíà ¼å ðàçëèêà è èçìåó ìóøêîã è æåíñêîã ñòàíîâíèøòâà. Ïîäàöè èç òðèäåñåòèõ ãîäèíà (1931) ïîêàçó¼ó äà ¼å ó Ìîðàâñêî¼ áàíîâèíè ìóøêà ïîïóëàöè¼à áèëà ãîòîâî ÷åòèðè ïóòà ïèñìåíè¼à îä æåíñêå (61,2% ìóøêàðàöà è ñàìî 16,3% æåíà), ó Âàðäàðñêî¼ áàíîâèíè òðè ïóòà (44,3% ìóøêàðöè è 14,5% æåíå), Âðáàñêî¼ áàíîâèíè òðè ïóòà (40,1% ìóøêàðöè è 14,2% æåíå), Çåòñêî¼ áàíîâèíè òðè ïóòà (51,2% ìóøêàðöè è 17,1% æåíå), Äóíàâñêî¼ áàíîâèíè „ñàìî” 30% (82,5% ìóøêàðöè è 60,5% æåíå). Ó Âðáàñêî¼ è Âàðäàðñêî¼ áàíîâèíè òåê ¼å ñâàêà ñåäìà

52

Šóáîäðàã Äèìèž

æåíà çíàëà âåøòèíó ÷èòàœà è ïèñàœà ñëîâà. Ïî ïðîöåíàìà ñòðó÷œàêà ïèñìåíîñò è ïðîñâåžåíîñò æåíå ¼å áèëà îä ïðåñóäíå âàæíîñòè ó ïðîöåñó ðàçâî¼à è ìîäåðíèçàöè¼å äðóøòâà, ïðîìåíå è óíàïðååœà íà÷èíà æèâîòà, âàñïèòàœà, õèãè¼åíå, èñõðàíå, çäðàâšà. Ìàòåðè¼àëíà óëàãàœà ó øêîëó è ïðîñâåòó ïîêàçó¼ó äà ñå ïî÷åòêîì òðèäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà áðî¼ øêîëà ïîâåžàî ó îäíîñó íà äåöåíè¼ó ïðå çà 12,93% (12,55% îñíîâíå, 13,83% çàáàâèøòà, 11,4% ñðåäœå øêîëå, 13,79% ôàêóëòåòè). Ó èñòîì òðåíóòêó ñàìî ¼å 7,42% äðæàâšàíà Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å áèëî îáóõâàžåíî øêîëîì äîê ¼å äåöåíè¼ó êàñíè¼å ò༠áðî¼ èçíîñèî 9,03% (ó Åâðîïè ñå êðåžå èçìåó 12 è 15%). Èíåðöè¼à òðàäèöè¼å è äîìèíàíòíà ïàòðè¼àõàëíà ñâåñò ñòàíîâíèøòâà îãëåäàëà ñå è ó ÷èœåíèöè äà ¼å ó øêîëàìà áèëî 17,32% âèøå ìóøêå äåöå (ó Ìîðàâñêî¼ áàíîâèíè 30,62%). £åäíà îñíîâíà øêîëà „ïîêðèâàëà” ¼å ïî÷åòêîì òðèäåñåòèõ, ó ïðîñåêó, ïîâðøèíó îä 33,63 km2 à äåöåíè¼ó êàñíè¼å 29,41 km2. Òàêî ¼å íåäîâîšíî èçãðàåíà øêîëñêà ìðåæà áèëà ¼åäàí îä îñíîâíèõ ãåíåðàòîðà íåïèñìåíîñòè. £åäèíî ñó âèñîêî óðáàíà ñðåäèøòà ïîïóò Áåîãðàäà èìàëà èçãðàåíó øêîëñêó ìðåæó êî¼à ¼å îäãîâàðàëà êðèòåðè¼óìèìà êî¼è ñó ó òî âðåìå âàæèëè ó ðàçâè¼åíèì äðæàâàìà Åâðîïå (ó Óïðàâè ãðàäà Áåîãðàäà 1930. ãîäèíå ¼åäíà øêîëà ¼å äîëàçèëà íà 9,47 km2 à 1940. ãîäèíå íà 7 km2). Áèëè ñó ïîòðåáíè âåëèêè ìàòåðè¼àëíè è êóëòóðíè íàïîðè äà áè ñå „ñóñòèãëè” âåêîâè êóëòóðíîã çàîñòà¼àœà. Ïîñëå 1945, ó „íîâîì äðóøòâó” êî¼å ¼å ÊÏ£ ïî÷åëà äà èçãðàó¼å, ïðîñâåòíà çàïóøòåíîñò ¼å ñìàòðàíà „îïàñíîøžó çà ðåâîëóöè¼ó”. Œåíî ïðåâàçèëàæåœå, êî¼å ¼å ÷åñòî áèëî è ïðèíóäíî, ñàæèìàëî ¼å, ïî ìèøšåœó ïàðòè¼å íà âëàñòè, õóìàíå, èäåîëîøêå è åêîíîìñêå ðàçëîãå. Õóìàíè ñó ïðîèñòèöàëè èç ñóøòèíå ñîöè¼àëèçìà êàî „ïðàâåäíè¼åã äðóøòâà” êî¼å, óç áðèñàœå åêîíîìñêèõ, òðåáà äà ëèêâèäèðà è ïðîñâåòíî-êóëòóðíå ðàçëèêå, ìàêñèìàëíî ïðîøèðè êðóã ïèñìåíèõ, ïðîáóäè ïîòðåáó çà êóëòóðíèì æèâîòîì. Èäåîëîøêè ðàçëîçè îãëåäàëè ñó ñå ó ÷èœåíèöè äà ¼å ÊÏ£ êðîç ñôåðó ïðîñâåòå è êóëòóðå øèðèëà ñâî¼å ïîëèòè÷êå ïîãëåäå è ñâî¼ó

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

53

èäåîëîãè¼ó è âåîìà åôèêàñíî óòèöàëà íà ñâåñò šóäè (50% ïîëèòè÷êå àãèòàöè¼å ÊÏ£ ðåàëèçó¼å ïóòåì ïðîñâåòå è êóëòóðå). Åêîíîìñêè ðàçëîçè ñó ïî÷èâàëè íà óáååœó äà íåìà åêîíîìñêîã íàïðåòêà íèòè ðàçâî¼à ñà íåïèñìåíèì, „ïîëèòè÷êè íåñâåñíèì” è ñòðó÷íî íåîñïîñîášåíèì ðàäíèêîì. Ó ïðâèì ãîäèíàìà ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà âëàñò ¼å âåðîâàëà äà âåëèêèì êàìïàœàìà íà îïèñìåœàâàœó è ïîòïóíèì îáóõâàòîì çà øêîëó ïðèñïåëå äåöå øêîëîì, ó òà÷íî èñïëàíèðàíèì ðîêîâèìà, ìîæå äà ëèêâèäèðà àíàëôàáåòèçàì. Ïîäàöè ãîâîðå äà ¼å ó Ñðáè¼è 1946. ãîäèíå áèëî 1.380.000 íåïèñìåíèõ îä ÷åãà 925.125 ìëàèõ îä 45 ãîäèíà (äâå òðåžèíå ñâèõ íåïèñìåíèõ). Èçëàç èç çàòå÷åíîã ñòàœà íàåí ¼å ó âåëèêèì êàìïàœàìà íà îïèñìåœàâàœó êî¼å ïî÷èœó âåž 1945. ãîäèíå è ñà èçâåñíèì îñöèëàöè¼àìà òðà¼ó äî êðà¼à ñåäàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà (1944/ 45 íà òå÷à¼åâèìà ¼å 20.058 ïîëàçíèêà, 1946/47 – 211.751, 1949/50 – 70.384). Áðî¼êå ïîêàçó¼ó äà ¼å ïîëèòèêà íåïîñðåäíî óòèöàëà íà ïðîöåñ îïèñìåœàâàœà ó Ñðáè¼è è äà ¼å ñóêîá ñà Èíôîðìàöèîíèì áèðîîì íà¼äèðåêòíè¼å îäðåäèî „çàèíòåðåñîâàíîñò” äðæàâå çà ñâî¼å íåïèñìåíå ãðààíå. Óñïåõ íà òå÷à¼åâèìà òàêîå ¼å áèî ðàçëè÷èò (1945 – 45% ïîëàçíèêà ¼å ñà óñïåõîì çàâðøèëî òå÷à¼åâå, 1946 – 70%, 1951 – 56%) è çàâèñèî ¼å îä ïîëèòè÷êèõ ÷èíèëàöà (òî ¼å ñôåðà äðóøòâåíîã æèâîòà ó êî¼î¼ ñå øòåäè ïà ñå òàêî, ó ãîäèíàìà ñóêîáà ñà Èíôîðìàöèîíèì áèðîîì, çà ïðîñâåòó ñå èçäâà¼à ñàìî 1,3% äðæàâíîã áóŸåòà). Ïîêàçàëî ñå äà ¼å ó ïðâèõ íåêîëèêî ãîäèíà îïèñìåœåíî îêî 700.000 šóäè, àëè è äà ¼å òåìïî îïèñìåœàâàœà áèî ðàâàí èëè ñïîðè¼è îä ïðèëèâà íîâèõ íåïèñìåíèõ êî¼èõ ó Ñðáè¼è ïî÷åòêîì ïåäåñåòèõ èìà 17,6%, Âî¼âîäèíè 9%, Êîñîâó è Ìåòîõè¼è 31,6%. Ñåëî íè¼å îñåžàëî ïîòðåáó äà êîìóíèöèðà êœèãîì è ïèñàíîì ðå÷è. Òó ïðèëèêó žå äîáèòè ïî¼àâîì „äåìîãðàôñêîã ñëîìà” è ïîêðåòàœåì êà ãðàäîâèìà 9,2 ìèëèîíà šóäè (ïðâå äåöåíè¼å ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà). Ïîäàöè ãîâîðå äà ¼å äî 1947. ó Ñðáè¼è ïîäèãíóòî 428 øêîëñêèõ çãðàäà çà îñíîâíå øêîëå (ïðåêî 10% îä óêóïíîã áðî¼à) ñà 1.075 ó÷èîíèöà è êàïàöèòåòîì îä 53.750 ó÷åíè÷êèõ ìåñòà. Çà ïðî-

54

Šóáîäðàã Äèìèž

ñâåžèâàœå ¼å îäâà¼àíî 3% áóŸåòà íàìåœåíèõ ïðîñâåòè. Îïèñìåœàâàœå ¼åäíîã íåïèñìåíîã êîøòàëî ¼å äðæàâó èçìåó òðè è ïåò äèíàðà øòî ¼å áèëî íåçíàòíî óëàãàœå ó áóäóžíîñò. Ïðâè ïåòîãîäèøœè ïëàí ¼å ïðåäâèàî óëàãàœå îä øåñò ìèëèîíà äèíàðà è èçãðàäœó ìèëèîí êâàäðàòíèõ ìåòàðà øêîëñêîã ïðîñòîðà, àëè ñó òè ïëàíîâè óáðçî íàïóøòåíè. Èïàê, ðåçóëòàòà ¼å áèëî. Âåž 1946. ãîäèíå 98,7% çà øêîëó äîðàñëå äåöå îáóõâàžåíî ¼å ÷åòâîðîãîäèøœîì øêîëîì äîê ¼å 60% äåöå íàñòàâšàëî äà ïîõàà è âèøå ðàçðåäå îñíîâíå øêîëå. Ïî÷åòêîì ïåäåñåòèõ 40% øêîëñêå ïîïóëàöè¼å íàñòàâèëî ¼å äà ñå øêîëó¼å ó ñðåäœî¼ øêîëè (ó Êðàšåâèíè £óãîñëàâè¼è ò༠ïðîöåíàò ñå êðåòàî îä 4 äî 6%). Èäåîëîøêè ðàçëîçè è ïîòðåáå ïðèâðåäå óòèöàëè ñó íà ðàäèêàëíó ïðîìåíó ñòðóêòóðå ñðåäœèõ øêîëà (1945. ãîòîâî ïåò øåñòèíà ñðåäœèõ øêîëà íóäè îïøòå ñðåäœå îáðàçîâàœå äîê âåž ñðåäèíîì ïåäåñåòèõ ñðåäœå ñòðó÷íå øêîëå ÷èíå 76% ñâèõ ñðåäœèõ øêîëà). Èñòîâðåìåíî, òîêîì äåöåíè¼à, ïîâåžàíà ¼å „ïðîõîäíîñò” êà óíèâåðçèòåòèìà êî¼è ïîñòà¼ó ñàñâèì îòâîðåíè çà ñâå êàòåãîðè¼å àêà (ïðîõîäíîñò ñå ïîâåžàâà ñà 35% èç ñðåäèíå ïåäåñåòèõ íà 84% ó 1975). Âåîìà èíòåíçèâàí ðàñò äîæèâåëå ñó òîêîì äðóãå ïîëîâèíå 20. âåêà øêîëå çà îáðàçîâàœå ðàäíèêà. Òàêî ñå âåž ñðåäèíîì øåçäåñåòèõ èíäóñòðè¼ñêè ðàäíèê ó Ñðáè¼è ñàñâèì ïðèáëèæèî ñòàíäàðäèìà êî¼è ñó âàæèëè ó Åâðîïè ãäå ¼å çà ðàä íà òðàöè ó 43% ñëó÷à¼åâà áèî ïîòðåáàí äàí îáóêå, ó 36% ñëó÷à¼åâà îñàì äàíà, ó 6% ñëó÷à¼åâà ïåòíàåñò äàíà, ó 14% ñëó÷à¼åâà îä ¼åäíîã ìåñåöà äî ¼åäíå ãîäèíå è ó 1% ñëó÷à¼åâà îáðàçîâàœå ó òðà¼àœó äî øåñò ãîäèíà. Ïðîøèðèâàœå øêîëñêå ìðåæå óòèöàëî ¼å äà ïî÷åòêîì øåçäåñåòèõ âàí øêîëå îñòà¼å 510% à÷êå ïîïóëàöè¼å à íàðåäíå äåöåíè¼å îêî 2%. Ìåó íåïèñìåíèìà ¼å ó òî âðåìå áèëî 3,7% ìëàèõ îä 19 ãîäèíà è îêî 5% ìëàèõ îä 25 ãîäèíà. Àêî ¼å âåðîâàòè ñòàòèñòèêàìà, äàíàñ ó Ñðáè¼è æèâè è ðàäè îêî 5% íåïèñìåíèõ è 25% îíèõ êî¼è ñëîâà çíà¼ó àëè èõ íå óïîòðåášàâà¼ó äà áè ñå óñàâðøàâàëè è ìåœàëè. Îâëàäàâàœå „êîìï¼óòåðñêîì ïèñìåíîøžó” èñêàçó¼å çàáðèœàâà¼óžå êàøœåœå çà Åâðîïîì. Îäñóñòâî ñâåñòè çà óëàãàœåì ó

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

55

ïðîñâåòó è íàóêó íà îñîáåí íà÷èí óñêðàžó¼å áóäóžíîñò ñðïñêîì íàðîäó. Áèòàí ãåíåðàòîð äðóøòâåíîã íàïðåòêà ó Ñðáè¼è áèî ¼å Óíèâåðçèòåò. Ñà êîðåíèìà ó Ïðâîì ñðïñêîì óñòàíêó (1808) è òåìåšèìà ó Ëèöå¼ó (1938) è, ïîñåáíî, Âåëèêî¼ øêîëè (1863) Óíèâåðçèòåò ó Áåîãðàäó (îñíîâàí 12. ìàðòà 1905) ¼å òîêîì ñâèõ ïðåòõîäíèõ äåöåíè¼à áèî ¼åäíà îä „óçäàíèöà ñðïñêîã íàðîäà”. Äóõîâíî óòî÷èøòå ãåíåðàöè¼à æåšíèõ çíàœà, èçâîðèøòå íîâèõ ñàçíàœà, íà¼âèøà îáðàçîâíà óñòàíîâà, Óíèâåðçèòåò ¼å áèî ¼åäíà îä îíèõ ìîäåðíèõ èíñòèòóöè¼à êî¼à ¼å ïîïóò êàêâå „êîï÷å” âåçèâàëà Ñðáè¼ó ñà Åâðîïîì. Çàõâàšó¼óžè óíèâåðçèòåòó è ãåíåðàöè¼àìà êî¼å ñó íà œåìó ñòèöàëå çíàœà èç íàóêå è óìåòíîñòè, Ñðáè¼à òîêîì äåöåíè¼à 19. è 20. âåêà íè¼å áèëà ïðîâèíöè¼à äóõà. Œåíè íàó÷íèöè è óìåòíèöè áèëè ñó ó÷åñíèöè ó ñâèì äóõîâíèì ïîêðåòèìà Åâðîïå. Óíèâåðçèòåò ¼å èìàî âàæíó óëîãó ó ìîäåðíèçîâàœó ñðïñêîã äðóøòâà. Ïîäèçàî ¼å îïøòó, íàó÷íó è óìåòíè÷êó êóëòóðó, ïîäñòèöàî ðàçâî¼, ïîâåçèâàî ñðïñêó íàóêó è óìåòíîñò ñà Åâðîïîì, óíèâåðçàëíèì ¼åçèêîì çíàœà è óìåòíîñòè ïðåìîøžèâàî ïîëèòè÷êå, ãåîãðàôñêå è íàöèîíàëíå áàðè¼åðå. Ó ãîäèíàìà äèêòàòóðå áèî ¼å „ïðåñåäàí ñëîáîäå” øòî ¼å, óç îñòàëî, ¼åäàí îä íà¼âàæíè¼èõ ïîñòóëàòà Ìîäåðíå. Íà÷èí ïðîèçâîäœå è ïðîñâåžåíîñò ñåîñêå æåíå äèðåêòíî ñó óòèöàëè íà èñõðàíó è çäðàâšå ñòàíîâíèøòâà. Èñõðàíà ¼å áèëà óñëîâšåíà ãåîãðàôè¼îì òëà, ïîñòî¼àœåì ñèòíîã ñåîñêîã ïîñåäà, íà÷èíîì ïðèâðåèâàœà, äîìèíàöè¼îì êóëòóðå õëåáíîã æèòà, ïðèâðåäíèì êàðàêòåðîì îáëàñòè (äà ëè ¼å ïîšîïðèâðåäíè èëè ñòî÷àðñêè ðå¼îí), òðàäèöè¼îì êî¼à ¼å ïðîèñòèöàëà èç âåðñêèõ îáè÷à¼à è óñòàšåíèõ íàâèêà. Èñõðàíà ñå çàñíèâàëà íà íàðîäíîì èñêóñòâó êî¼å ¼å ãîäèíàìà ñòèöàíî. Œåíà åâîëóöè¼à ¼å òåêëà óïîðåäî ñà åêîíîìñêîì è êóëòóðíîì òðàíñôîðìàöè¼îì ñåëà. Êóëòóðíè íèâî ñòàíîâíèøòâà ïðåñóäíè¼å ¼å óòèöàî íà êâàëèòåò èñõðàíå íåãî ìàòåðè¼àëíî ñòàœå. Ñåšàê ¼å íà èñõðàíó ãëåäàî êàî íà îáëàñò ó êî¼î¼ ñå ìîãëî óøòåäåòè. Õëåá ¼å ó ÷èòàâîì 19. è 20. âåêó íà¼âàæíè¼è àðòèêàë ó èñõðàíè (ñòàíîâíèê ñåëà ¼å „õëåáî-

56

Šóáîäðàã Äèìèž

æäåð” è îí ïðîñå÷íî ¼åäå 322 êã õëåáíîã æèòà ãîäèøœå). Ëîøåã êâàëèòåòà, ïðèìèòèâíî ìåøåí è ëîøå ïå÷åí èç œåãà ñå öðïåëà ñâà ïîòðåáíà åíåðãè¼à çà ðàä. Îäìàõ ïîñëå õëåáà, ïî ñâîì çíà÷à¼ó, ó èñõðàíè ñåëà íàëàçèëè ñó ñå ïîâðžå è âàðèâà, ïðå ñâèõ ïàñóš. Ïîðåä âåëèêîã áðî¼à ïîñòîâà ñðïñêè ñåšàê ¼å íåðàäî ¼åî ïîñíà ¼åëà (¼åëà áåç çàïðøêå). Ïîòðîøœà ìàñòè áèëà ¼å âåžà ó ãðàäó íåãî íà ñåëó. Ó öåëîêóïíî¼ èñõðàíè ìåñî ñå íà¼âèøå öåíèëî àëè íà¼ðåå ¼åëî. Ó 19. âåêó êóêóðóç ¼å äîìèíèðàî è ó ïðîèçâîäœè è ó èñõðàíè. Äâå òðåžèíå áåëàí÷åâèíà êî¼å ¼å ñòàíîâíèê Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å óíîñèî ó ñâî¼ îðãàíèçàì áèëî ¼å áèšíîã ïîðåêëà. Ìëåêî è ìëå÷íè ïðîèçâîäè âèøå ñó ñå òðîøèëè íà ñåëó íåãî ó ãðàäó. Îä òðèäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà èñõðàíà ñåëà è ãðàäà ïî÷åëà ñå âèøå ðàçëèêîâàòè. Ó èñõðàíè âàðîøè ïî÷åëå ñó äà ïðåîâëàó¼ó íàìèðíèöå æèâîòèœñêîã ïîðåêëà, äîê ¼å õðàíà áèšíîã ïîðåêëà è äàšå äîìèíèðàëà ó èñõðàíè ñåëà. Ó èñõðàíè ñòàíîâíèêà ãðàäà óñòàëèëà ñå íåçíàòíà ðàçëèêà èçìåó çèìñêå è ëåòœå èñõðàíå – ëåòœè è çèìñêè ñà äâà ïðåëàçíà òèïà – ïðîëåžíèì (êî¼è ¼å ôèçèîëîøêè íà¼îñêóäíè¼è) è ¼åñåœèì (êî¼è ¼å ôèçèîëîøêè íà¼ñòàáèëíè¼è è íà¼êâàëèòåòíè¼è). Ìà êàêî èçãëåäàëî äà ñå ñåšàê ïðåêî çèìå äîáðî õðàíèî (âåëèêè ïðàçíèöè, ñëàâå, ñâàäáå, ñâåòêîâèíå), àíàëèçà èñõðàíå óêàçó¼å íà íåäîñòàòàê áåëàí÷åâèíà âèñîêå áèîëîøêå âðåäíîñòè è, ïîñåáíî, íà íåäîâîšíîñò âèòàìèíà. Íà÷èí èñõðàíå ó òîêó çèìå è ïðîëåžà äèðåêòíî ¼å óòèöàî íà ðàñò è ðàçâî¼ äåöå è ïîðàñò îáîšåœà. Ó ïèòàœó ¼å ñâåò êî¼è ãëàäó¼å, êî¼è òåøêî æèâè, ñâèêíóò íà îïñòà¼àœå è, îòóäà, ñêëîí ñîöè¼àëíîì áóíòó è çàâîäšèâèì åãàëèòàðèñòè÷êèì èäåîëîãè¼àìà. Ñðïñêà ñåšà÷êà ïîðîäèöà ¼å æèâåëà ñêðîìíî, áåç êîìôîðà è ëóêñóçà. Ñêðîìíîñò ñå ïîêàòêàä èç¼åäíà÷àâà ñà îïøòîì íåêóëòóðîì æèâšåœà. Ó ìåðè ó êî¼î¼ ¼å áèî ó¼åäíà÷åí íà÷èí ïðèâðåèâàœà áèî ¼å ó¼åäíà÷åí è ñâàêîäíåâíè æèâîò. Íà ñåëó ñå, íà ïðâè ïîãëåä, ñâå ñïîðî ìåœàëî, íà÷èí ïðîèçâîäœå, íà÷èí æèâîòà, ìèšå ó êîìå ñå æèâåëî (êóžà, íàìåøòà¼). Ïðåðàñòàœåì ñåëà ó âàðîøè è ïàëàíêå, ïðèëèêå ñòàíîâàœà íèñó ñå ïîïðàâšàëå,

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

57

íàïðîòèâ, ÷àê ñó ñå è ïîãîðøàâàëå. Äâîðèøòà ñó ñìàœèâàíà óìåòàœåì íîâèõ êóžà, íàãîìèëàâàëå ñó ñå çàíàòñêå ðàäèîíèöå è ðàäœå, ãðàäèëå ñó ñå íåóêóñíå è íåôóíêöèîíàëíå êóžå êî¼å ñó ïîäëåãàëå ìîäè âðåìåíà è óòèöà¼ó âàðîøè à íèñó áèëå ïðèëàãîåíå íà÷èíó æèâîòà íà ñåëó, ñòâàðàëà ñå ÷èòàâà àðìè¼à ïîëóòàíà (ïîëóâàðîøàíà-ïîëóñåšàêà) è ïîëóäîó÷åíèõ šóäè, íè ñåšàêà íè çàíàòëè¼à, êî¼è ñó çàáîðàâšàëè è îäáàöèâàëè íîðìå ïîíàøàœà íà ñåëó à îä óðáàíå êóëòóðå áèëè ñïðåìíè äà ïðèõâàòå ñàìî ëîøå íàâèêå ãðàäà. Ïà èïàê, ìîðà ñå êîíñòàòîâàòè äà ñó ñå èçìåó Ïðâîã è Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà óñëîâè ñòàíîâàœà ìåœàëè íàáîšå. Ïîðîäè÷íè æèâîò ñå ñâå âèøå óñðåäñðåèâàî ó êóžè, êî¼à ¼å ïîñòà¼àëà ïðåâàñõîäíî æèâîòíî à íå ïðèâðåäíî ñðåäèøòå. £åäíîäåëíó êóžó (êóžà ñà ¼åäíîì ïðîñòîðè¼îì) ïîòèñêó¼ó íîâè îáëèöè êóžà èçãðàåíè îä çäðàâè¼èõ è êâàëèòåòíè¼èõ ìàòåðè¼àëà. Íà ñåëî ñòèæó è ïðâè ðåãóëàöèîíè è íèâåëàöèîíè ïëàíîâè, øòî ¼å ñèãóðàí çíàê óðáàíèçàöè¼å. Ìåœàëî ñå óíóòðàøœå óðååœå äîìà. Èç ñåîñêèõ êóžà ïîëàêî ñå ïîòèñêó¼å ïåž îä ëèìà êî¼ó çàìåœó¼å çèäàíà ïåž èëè íîâè è ñàâðåìåíè òèïîâè ïåžè, êðåâåò äîáè¼à ïðèìàò íàä äðóãèì òèïîâèìà ëåæèøòà („ðåâîëóöè¼à âî¼íè÷êèõ êðåâåòà”), ïðîçîðè íà êóžàìà ïîñòà¼ó âåžè è äîáè¼à¼ó ñòàêëà, êóžå ñå ÷åøžå âåòðå è îñóí÷àâà¼ó, ãðàäå ñå äîáðè òåìåšè îïòèìàëíî óêîïàíè è äîâîšíî èçäèãíóòè èçíàä çåìšå, çåìšàíè ïîäîâè óñòóïà¼ó ìåñòî äðâåíèì, ïðîñòîðè¼å ñå êðå÷å, òàâàíèöå ñå ïîäèæó, øïîðåò ïîñòà¼å äîìèíàíòàí íàä îãœèøòåì. Äðóãà ïîëîâèíà 20. âåêà äîíåëà ¼å óáðçàíó óðáàíèçàöè¼ó. Ñòàíîâíèê ñåëà íàñòàíèî ñå ó ãðàäîâèìà, ñâèêíóò íà êóžó è îêóžíèöó áèî ¼å ïðèìîðàí äà æèâè ó ñòàìáåíèì çãðàäàìà íà êî¼å ñå ìåíòàëíî òåøêî íàâèêàâàî, ðîåí ïîðåä îãœèøòà ìîðàî ñå ïðèëàãîäèòè öåíòðàëíîì ãðå¼àœó, ïîâåçàí ñà çåìšîì è òëîì îä¼åäíîì ñå íàøàî íà âèøèì ñïðàòîâèìà ñîëèòåðà, ñàñâèì íåïðèëàãîåí è äåçîðè¼åíòèñàí. Ñâå òå áðçå ïðîìåíå äåñèëå ñó ñå ó æèâîòó ñàìî ¼åäíå ãåíåðàöè¼å îñòàâšà¼óžè áðî¼íå ïîñëåäèöå. Âåëèêà ðàñïðîñòðàœåíîñò ñîöè¼àëíèõ áîëåñòè (àêóòíå çàðàçíå áîëåñòè, òóáåðêóëîçà, âåíåðè÷íå áîëåñòè, ìàëàðè¼à, àë-

58

Šóáîäðàã Äèìèž

êîõîëèçàì, õðîíè÷íå è äåãåíåðàòèâíå áîëåñòè) íà ñâî¼åâðñòàí íà÷èí ñâåäî÷èëà ¼å î íà÷èíó ñòàíîâàœà, èñõðàíè, õèãè¼åíè è íèñêîì íèâîó çäðàâñòâåíå ïðîñâåžåíîñòè è îïøòå êóëòóðå. Òóáåðêóëîçà ñå ¼àâšàëà êàî èçðàçèòà, õðîíè÷íà çàðàçíà áîëåñò. Ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà îä œå ¼å ó Êðàšåâèíè £óãîñëàâè¼è óìðëî íà¼ìàœå 500.000 šóäè à áîëîâàëî âèøå ìèëèîíà. Òèôóñíîïàðàòèôóñíà îáîšåœà îäíåëà ñó ïðåêî 100.000 æèâîòà, äèôòåðè¼à èñòî òîëèêî, îä ìàëàðè¼å ¼å áîëîâàëî ïðåêî 1,2 ìèëèîíà ñòàíîâíèêà, ïîñòî¼àëà ñó èçðàæåíà æàðèøòà åíäåìñêîã ñèôèëèñà, áîëåñòè çóáà ñó ïîêàçèâàëå âåëèêó çàïóøòåíîñò (50% ïîïóëàöè¼å). Ïðîìåíå ó íà÷èíó æèâîòà è èñõðàíè êî¼å ñó ñå äîãîäèëå ó äðóãî¼ ïîëîâèíè âåêà ïðåñóäíî ñó óòèöàëå äà ñðïñêî äðóøòâî ïîñòàíå çäðàâè¼å. Ñðïñêî äðóøòâî, êàêî ïðèìåžó¼ó ïî¼åäèíè èñòðàæèâà÷è, êàî äà ¼å ó 20. âåêó „èñêî÷èëî èç ñâî¼èõ çãëîáîâà”. Äåìîãðàôñêè èñòàœåíî, ãåíîöèäîì è ðàòíèì ñòðàäàœèìà äîâåäåíî äî åãçèñòåíöè¼àëíîã ìèíèìóìà, çàõâàžåíî óíóòðàøœèì è ñïîšíèì ìèãðàöè¼àìà, ñóî÷åíî ñà ó÷åñòàëèì ãóášåœåì èäåíòèòåòà, ïîëà âåêà áåç çíà÷à¼íîã äóõîâíîã è ìîðàëíîã îðè¼åíòèðà êàêàâ ¼å ÑÏÖ, öèâèëèçàöè¼ñêè çàñòàëî èçìåó òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã, äåëîì óðáàíèçîâàíî à äåëîì ïîñåšà÷åíî, èäåîëîøêè ôàíàòèçîâàíî, ïîäåšåíî è ìåóñîáíî ñóïðîòñòàâšåíî, êîìóíèêàöèîíî íåïîâåçàíî, áåç ãðààíñòâà, ó ñèòóàöè¼è äà ìóêîòðïíî ôîðìèðà àëè ñå ëàêî îäðè÷å ñâî¼å åëèòå, „îñëîáîåíî” ñòåãà îáè÷à¼à è íåñïðåìíî äà ñå ïîâèíó¼å îäðåäáàìà çàêîíà, ñàìî äåëîì åìàíöèïîâàíî âåëèêîì ïðîñâåòíîì ðåâîëóöè¼îì 20. âåêà, ñâèêíóòî íà ãëàä è îñêóäèöó, íàãðèæåíî áîëåñòèìà, ñðïñêî äðóøòâî ¼å òîêîì ÷èòàâîã âåêà êàñíèëî çà ñàâðåìåíîøžó, èñêàçèâàëî âåëèêó çàïóøòåíîñò, ôàòàëíó ðàçäðîášåíîñò, ôðàïàíòíó íåïîâåçàíîñò, íåäîçâîšåíó íåèíòåãðèñàíîñò. Ðàñïðîñòðòî íà íå-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

59

ðàâíîìåðíîì òëó £óãîñëàâè¼å êàî äà ¼å óìíîãîìå ñàìî ñåáè óñêðàžèâàëî áóäóžíîñò.

Âðòëîçè ïîëèòèêå Èñòîðè¼ñêî òëî íà êîìå ¼å íàñòàëà è äðóøòâî (äðóøòâà) îêóïšåíî ó œåíèì ãðàíèöàìà îäðåäèëè ñó, ñâî¼èì êâàëèòåòîì è ñâî¼èì ðèòìîâèìà, ñòâàðíîñò æèâîòà ó ñðïñêî¼ è ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè. Ó ïîëèòè÷êè è äðæàâíè æèâîò óíåëè ñó „èíåðöè¼ó èñòîðè¼å”, áðî¼íà îãðàíè÷åœà, íà ìîìåíòå è ïðåñóäíî óòèöàëè íà ñïîðî è ìóêîòðïíî „ðàçáè¼àœå” ãåîãðàôñêèõ äåòåðìèíèçàìà (ïîâåçèâàœå), ïðåêîðà÷èâàœå ãðàíèöà ïðîäóêòèâíîñòè (ïðîìåíà íà÷èíà ïðîèçâîäœå), îäáàöèâàœå äóõîâíèõ ñòåãà (îáè÷à¼è). Ó æèâîòó ïî¼åäèíöà ïðåäîäðååíîñò óñëîâèìà êî¼å ñó íàìåòàëè òëî è äðóøòâî èç¼åäíà÷àâàëà ñå è ïîèñòîâåžèâàëà ñà ñóäáèíñêèì. Èñòîðè÷àðè ñó îäðàíè¼å óêàçàëè äà ñó Ñðáè ó åïîõó 19. âåêà çàêîðà÷èëè ñà ñâî¼èì îæèâåëèì òðàäèöè¼àìà. Èñòîðè¼ñêî ïàìžåœå âåçèâàëî èõ ¼å çà ñëàâó äèíàñòè¼å Íåìàœèžà è êîñîâñêè ìèò. Áîãàòî èñòîðè¼ñêî èñêóñòâî èõ ¼å ó÷èëî äà ¼å ñâàêà òóèíñêà ñèëà è ãîñïîäñòâî ïðîëàçíî. Îáíîâà äðæàâå ó áóäóžíîñòè èçãëåäàëà ¼å èçâåñíà. Ñðáè ñó óñïåëè äà îïñòàíó ó âðåìåíó „áåçíàäåæíîñòè” ó êîìå ñó èì „èçîñòàâšàëè èìå”, áðèñàëè ñåžàœå, íàìåòàëè òóó âåðó, ïîòèñêèâàëè è ãóøèëè òðàäèöè¼å, ðàñåšàâàëè ÷èòàâå îáëàñòè ó êðà¼åâå ó êî¼èìà ¼å ïîñòî¼àëî ñàìî „íåñòà¼àœå”, ñàòèðàëè îñòàòêå ïëåìñòâà, âèñîêîã ñâåøòåíñòâà è äðóøòâåíèõ åëèòà. ×èíèëî èì ñå äà ñó ó ïîëîæà¼ó ðà¼å, îáàâåçíå äà îáðàó¼å çåìšó, ïëàžà íàìåòå, èçäðæàâà òóðñêå ôåóäàëöå, òðïè òåðîð, áåçâëàøžå è çóëóìå, ïðåäóãî îïñòàëè. Âåëèêà åâðîïñêà ðåâîëóöè¼à 18. âåêà è äîáà ðàöèîíàëèçìà íåñóìœèâî äà ¼å óòèöàëà íà áóåœå ìàëîáðî¼íå ñðïñêå åêîíîìñêå è ïðîñâåòíå åëèòå. Èñòîðè÷àðè íàïîìèœó äà ¼å ñðïñêè íàðîä ó „äóõîâíî¼ ñðååíîñòè” îäðæàâàëà îäàíîñò ïðàâîñëàâíî¼ âåðè, âåçàíîñò çà èñòîðè¼ñêî ïðåäàœå, óñòàšåíà ïðàâèëà ìîðàëíîã æèâîòà è äðóøòâåíîã ïîíàøàœà.

60

Šóáîäðàã Äèìèž

Ó 19. âåê Ñðáè ñó çàêîðà÷èëè êàî ïîäàíèöè äâà¼ó ìîžíèõ öàðñòàâà – àóñòðè¼ñêîã è òóðñêîã è ¼åäíå ðåïóáëèêå – Âåíåöè¼å. Òî ¼å, ñóøòèíñêè, çíà÷èëî íå ñàìî äà ñó áèëè ïîä òåðîðîì ðàçëè÷èòèõ ãîñïîäàðà âåž äà ñó æèâåëè è ðàçâè¼àëè ñå ó ðàçëè÷èòèì óñëîâèìà. Ðàòîâè ñó ïîäñòèöàëè „áåêñòâà” ïðåêî ãðàíèöà è ìèãðàöè¼å à îíå, îïåò, èíèöèðàëå ñâî¼åâðñíà „äåìîãðàôñêà âðåœà” êî¼à ñó, ó êðà¼œî¼ èíñòàíöè, çíà÷èëà „ó¼åäíà÷àâàœå èñêóñòàâà”. Çà ñâå ïðîñòîðå íà êî¼èìà ñó Ñðáè æèâåëè äðóãà ïîëîâèíà 18. âåêà çíà÷èëà ¼å îïøòè óñïîí. Îí ¼å ó ñåáè ñàäðæàî ñàçíàœå î „èçãóášåíî¼ âåëè÷èíè” è íåêàäàøœî¼ „ñëàâíî¼ èñòîðè¼è”, ñàçðåâàœå ñâåñòè î îáíîâè äðæàâå, óáååœå äà ¼å îáðà÷óí ñà Òóðñêîì íåìèíîâàí à óñïåõ ìîãóž ñà èëè áåç ïîìîžè ñà ñòðàíå. Ó òèì äåöåíè¼àìà ïî÷åëà ñå ôîðìèðàòè åêîíîìñêà è êóëòóðíà åëèòà. Êðèçà ó êî¼î¼ ñå Òóðñêà íàëàçèëà ïîñëå ðàòîâà êî¼è ¼å âîäèëà ñà Àóñòðè¼îì è Ðóñè¼îì (1788–1791) ïðåäñòàâšàëà ¼å è çà Ñðáå çíà÷à¼íó èñòîðè¼ñêó ïðåêðåòíèöó. Ïðàžåíà íåìèðèìà, áóíàìà, àíàðõè¼îì, êðèçà ¼å èñêàçèâàëà ñâî¼ó äðæàâíó, ôèíàíñè¼ñêó è äðóøòâåíó äèìåíçè¼ó è ïîñòàâšàëà íà äíåâíè ðåä „åãçèñòåíöè¼àëíà ïèòàœà” çà ñâå áàëêàíñêå íàðîäå: äà ëè ¼å ìîãóžå îñëîáîäèòè ñå âåêîâíå òóèíñêå âëàñòè? Íà êî¼è íà÷èí òî òðåáà ó÷èíèòè? Ñðáè ñó êðîç óñòàíêå ïîêóøàëè äà äîñåãíó äî îñëîáîåœà è äðæàâå. Œèõîâà ðåâîëóöè¼à, êî¼à ¼å îòïî÷åëà 1804. à çàâðøèëà ñå 1835, èñòîâðåìåíî ¼å áèëà: áîðáà çà îïñòàíàê, íàöèîíàëíîîñëîáîäèëà÷êè óñòàíàê è îñëîáîåœå çåìšå, ñîöè¼àëíà ðåâîëóöè¼à, îñâà¼àœå íåçàâèñíîñòè, èçãðàäœà äðæàâå, ñâî¼åâðñíà äåìîêðàòñêà ðåâîëóöè¼à, ïî÷åòàê ïîòèñêèâàœà Òóðñêå ñà Áàëêàíà, ðààœå èäå¼à ó¼åäèœåœà ñðïñêèõ çåìàšà è ñðïñêîã íàðîäà. Óñòàíàê èç 1804. ãîäèíå ñàìî ¼å ¼åäíî êðàžå âðåìå áèî áóíà ïðîòèâ äàõè¼à äà áè ïðåðàñòàî ó ñóêîá ñà öàðñòâîì íà Áîñôîðó. Ñâåñò î ðàçìåðàìà çàïî÷åòîã îáðà÷óíà íàòåðàëà ¼å óñòàíèêå äà ó çèìó 1805. óëîæå ñâå íàïîðå íà ¼à÷àœå âî¼íå ñèëå. Ïîáåäà íàä ñóëòàíîâîì âî¼ñêîì (Èâàíêîâàö, àâãóñò 1805) çíà÷èëà ¼å äåôèíèòèâíî îäáàöèâàœå òóðñêîã ãîñïîäñòâà. Âåž 1804. è âåçå êî¼å

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

61

ñó óñïîñòàâšåíå ñà Àóñòðè¼îì, Ôðàíöóñêîì è Ðóñè¼îì íåäâîñìèñëåíî ãîâîðå î åâðîïñêî¼ âåðòèêàëè ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è, âåðòèêàëè ó êî¼î¼ ¼å óïîðåäî ïîñòî¼àëà îð¼åíòèñàíîñò êà „çàïàäó” è „èñòîêó” è ñòàëíà òåæœà äà ñå ó óçîðèìà Åâðîïå íàå óïîðèøòå çà âëàñòèòà ïðåãíóžà. Îä Åâðîïå íè¼å òðàæåíà ñàìî „çàøòèòà è ñïàñåœå” (íîâàö, îðóæ¼å, îôèöèðè, ãàðàíöè¼å, êîíçóëè...) âåž ðàçóìåâàœå è ïîäðøêà ïðè ôîðìèðàœó äðæàâå. Ó òèì âðåìåíèìà çà÷åòà ñó ðàçìèøšàœà î ó¼åäèœåœó ñðïñòâà (àïåëè Õåðöåãîâöèìà è âëàäèöè Ïåòðó I èäåíòèôèêó¼ó ñå âåž 1804/1805. ãîäèíå), óëîçè Ñðáè¼å ìåó £óæíèì Ñëîâåíèìà è óî÷åíî äà ¼å Ñðáè¼à îäðååíà ñâî¼èì ãåîãðàôñêèì ïîëîæà¼åì äà ïîñòàíå „¼åçãðî ñëîâåíñêèõ íàðîäà”. Ãîäèíà 1804. áèëà ¼å çà ñðïñêè àëè è îñòàëå áàëêàíñêå íàðîäå ïî÷åòàê „íîâîã äîáà”. Ó òîì íîâîì âðåìåíó èñïóœåíîì ðåâîëóöè¼îì, ñòðàäàœåì, ïîñðíóžèìà è óçäèçàœèìà, ïîëèòè÷êèì ëîìîâèìà, ñîöè¼àëíèì ïðîìåíàìà, ïðèâðåäíèì óçëåòîì, ñòèöàœåì äèïëîìàòñêèõ âåøòèíà, çàóçäàâàœåì êíåæåâîã ñâåâëàøžà, çíà÷à¼íèì êóëòóðíèì ïðåïîðîäîì (ðàöèîíàëèçàì Äîñèòå¼à Îáðàäîâèžà è êóëòóðíè ó÷èíàê Âóêà Ñòåôàíîâèžà ÊàðàŸèžà) Ñðáè¼à ¼å îä „ïàøàëóêà” èçðàñëà ó ìîäåðíó àëè íå è íåçàâèñíó „äðæàâó” (óñòàâ, çàêîíè, äðæàâíà óïðàâà, óïðàâšà÷êå åëèòå). Ó ãîäèíàìà „ñðïñêå ðåâîëóöè¼å” (1804–1835) çà÷åëà ñó ñå è äâà êîáíà ñóêîáà êî¼è žå ó ñâèì íàðåäíèì äåöåíè¼àìà 19. âåêà ïîëàðèçîâàòè äðóøòâî Ñðáè¼å. Ðàçâî¼ èäå¼å óñòàâíîñòè, êî¼è ñå ìîæå ïðàòèòè ïî÷åâ îä 1805. ãîäèíå, âîäèî ¼å ñóêîáó Ñîâ¼åòà è Âîæäà, óíóòðàøœèì íåìèðèìà êî¼è ñó çà÷åòè ïîñëå 1815, áîðáîì çà óñòàâ êî¼à ñå ðàñïëàìñàëà íàêîí ñòèöàœà ìåóíàðîäíîã ïðèçíàœà ñðïñêå àóòîíîìè¼å (õàòèøåðèôè èç 1830. è 1833. ãîäèíå). Ïîñåçàœå çà ñëîáîäîì èç 1804. çàâðøèëî ñå äîíîøåœåì ïðâîã Óñòàâà êî¼è ¼å òðåáàî äà ãàðàíòó¼å ñëîáîäó (Ñðåòåœñêè óñòàâ, 1835). Èïàê, îáðà÷óíè Ìèëîøà Îáðåíîâèžà è óñòàâîáðàíèòåšà, ñêóïøòèíàðà èç 1858. è êíåçà Àëåêñàíäðà Êàðàîðåâèžà, ëèáåðàëà è ðàäèêàëà, îôèöèðà-çàâåðåíèêà è Àëåêñàíäðà Îáðåíîâèžà, ãîâîðèëè ñó äà ó Ñðáè¼è çàêîí íèêàäà íè¼å ïî-

62

Šóáîäðàã Äèìèž

ñòàî „íà¼âèøà âëàñò”. Ñóêîá Ìèëîøà Îáðåíîâèžà è Êàðàîðà Ïåòðîâèžà, îêîí÷àí óáèñòâîì âîå Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà (¼óë 1817), ïîðîäèî ¼å äóãè êîáíè ñóêîá – äèíàñòè÷êè îáðà÷óí Êàðàîðåâèžà è Îáðåíîâèžà ïðàžåí ñìåíàìà äèíàñòè¼à, ïðîãîíèìà, óáèñòâèìà êíåæåâà è ìîíàðõà (òðè óáèñòâà), ïîäåëàìà äðóøòâà ñà íåðåãóëèñàíèì è íåñàãëåäèâèì ïîñëåäèöàìà. Âåëèêå åâðîïñêå ñèëå íè 1804, êàî íè 1815. ãîäèíå, íèñó èìàëå ðàçóìåâàœå çà óñïîñòàâšàœå îáíîâšåíå ñðïñêå äðæàâå íà Áàëêàíó. Èíòåðåñ äà îñëàášåíî Îñìàíëè¼ñêî öàðñòâî îïñòàíå îäëó÷èâàî ¼å î ñóäáèíè áàëêàíñêèõ íàðîäà. Áîðáà çà ñëîáîäíó è íåçàâèñíó äðæàâó îáåëåæèëà ¼å 19. âåê ó èñòîðè¼è ñðïñêîã íàðîäà. Ó äåöåíè¼àìà ðåâîëóöèîíàðíèõ âðåœà, ïîäñòàêíóòèõ Ôðàíöóñêîì ðåâîëóöè¼îì è ãîäèíàìà „Ñâåòå àëè¼àíñå”, êî¼å ñó çíà÷èëå „ðàçäîášå ðåàêöè¼å è ðåñòàóðàöè¼å”, Ñðáè ñó ñòåêëè ìíîãà íîâà ñàçíàœà. Îïëåìåíèî èõ ¼å ðàöèîíàëèçàì. Íàó÷èëè ñó øòà ¼å „âåëèêà åâðîïñêà ïîëèòèêà”, øòà óâåê ñâåòè èíòåðåñè „âåëèêèõ ñèëà”, øòà ïîòðåáà äà ñå ïðèëàãîäå „ñâåòñêèì ïîëèòè÷êèì ïðîìåíàìà”, øòà „ðåàë-ïîëèòèêà” óç ñòàëíî óêëàïàœå ó èíòåðåñå âåëèêèõ è óïîòðåáó „çâå÷åžå äèïëîìàòè¼å”. Åâðîïà èì íè¼å äàëà øàíñó 1815. Íîâó ñó ìîðàëè äà ÷åêà¼ó íàðåäíèõ øåçäåñåò òðè ãîäèíå (1878). Ó òîì äóãîì ïåðèîäó èñòîðè¼å óî÷šèâî ¼å âèøå ìàðêàíòíèõ åòàïà. Ïðâó îä œèõ îìåó¼ó ãîäèíå 1788 – 1804 – 1833 à êàðàêòåðèøå „áîðáà çà äðæàâó”. Äðóãó åòàïó èñïóœàâà æèâîò ó „âàçàëíî¼ äðæàâè” (1833–1878). Ó òèì äåöåíè¼àìà Ñðáè ñó óæèâàëè àóòîíîìè¼ó ïîä ðóñêèì ïîêðîâèòåšñòâîì (1833–1856), èçíåäðèëè ïðîãðàì êî¼è ¼å ó ñåáè ñàæèìàî îñëîáîåœå è îá¼åäèœåœå (Íà÷åðòàíè¼å, 1844), ñòåêëè èñêóñòâî æèâîòà ó àóòîíîìè¼è ïîä åâðîïñêèì ïîêðîâèòåšñòâîì (1856–1875). Äîáðî „ðàçóìåâàœå” ôóíêöèîíèñàœà ïîðåòêà óñïîñòàâšåíîã Áå÷êèì êîíãðåñîì (1814) è îäíîñà ìåó âåëèêèì ñèëàìà (íå ó÷åñòâó¼ó ó Ðóñêî-Òóðñêîì ðàòó 1829. è Êðèìñêîì ðàòó 1853–1856), äîíåëî ¼å âèøå äîáèòàêà îä ðàòîâà êî¼è ñó óñïåøíî âîåíè. Ìîž äèïëîìàòè¼å äîïðèíå-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

63

ëà ¼å óñïåøíîì ðåøåœó êðèçå èç 1862. ãîäèíå è àôèðìèñàœó „ñðïñêîã ïèòàœà”. Èñòîâðåìåíî, ñà ìàœå èëè âèøå óñïåõà, ðåøåíå ñó óíóòðàøœå ïîëèòè÷êå êðèçå èç 1858. (Òåíêèíà çàâåðà), 1858. (Ñâåòîàíäðå¼ñêà ñêóïøòèíà), 1862. (ïðåäà¼à òâðàâà), 1867. (ïðåäà¼à êšó÷åâà Áåîãðàäà), 1868. (óáèñòâî êíåçà Ìèõàèëà Îáðåíîâèžà). Ó òðåžî¼ åòàïè Ñðáè ñó ñå àíãàæîâàëè âî¼íî ó Âåëèêî¼ èñòî÷íî¼ êðèçè (1875–1878) è èçâî¼åâàëè íåçàâèñíó è ìåóíàðîäíî ïðèçíàòó äðæàâó. Ïîëèòè÷êå åëèòå ñó èïàê ïðîöåœèâàëå äà ñó ïîëîæåíå æðòâå áèëå ìíîãîñòðóêî âåžå îä ïîñòèãíóòîã ïîëèòè÷êîã ðåçóëòàòà. Ó „òåêîâèíàìà” Áåðëèíñêîã êîíãðåñà, ìåó êî¼èìà ¼å ïîñåáíî îïòåðåžó¼óžà áèëà óïóžåíîñò è çàâèñíîñò îä Àóñòðî-Óãàðñêå, íè¼å ñå ïðåòåðàíî ìîãëî óæèâàòè. Ïîêàçàëî ñå äà îïñòàíàê Òóðñêå íà Áàëêàíó („áîëåñíèê ñà Áîñôîðà”) îäðæàâà êðõêå îäíîñå ðàâíîòåæå èçìåó âåëèêèõ ñèëà. ×åòâðòà åòàïà îáåëåæåíà ¼å æèâîòîì ó íåçàâèñíî¼ ñðïñêî¼ äðæàâè – ó ïî÷åòêó êíåæåâèíè, à êàñíè¼å êðàšåâèíè. Áèëå ñó òî äåöåíè¼å ó êî¼èìà ñå Ñðáè¼à äîæèâåëà óáðçàíó ìîäåðíèçàöè¼ó èçãðàäœîì æåëåçíèöà, ôîðìèðàœåì ñòà¼àžå âî¼ñêå, ðåôîðìîì ïðîñâåòå, ïîäèçàœåì èíäóñòðè¼å, îáëèêîâàœåì èíñòèòóöè¼à. Ðåôîðìå íàïðåäœàêà, áóíà ðàäèêàëà (Òèìî÷êà áóíà, 1883), íåóñïåøíè ðàò ñà Áóãàðñêîì (1885), óñòàâíà áîðáà êî¼à ¼å èçíåäðèëà ñëîáîäîóìíè Óñòàâ èç 1888, ïîëèòè÷êè ñóêîáè è äèíàñòè÷êå ñâàå, åêñöåíòðè÷íè âëàäàð Àëåêñàíäàð Îáðåíîâèž (ïðîìåíèî ¼å òðè óñòàâà), êîðóìïèðàíè ïîëèòè÷àðè, ïîäåšåíå ñòðàíêå, îôèöèðñêå ëèãå è çàâåðå êî¼å ñó êóëìèíèðàëå óáèñòâîì ìîíàðõà è ïðîìåíîì äèíàñòè¼å (1903), èñïèñàëå ñó èñòîðè¼ó ïîñëåäœèõ äåöåíè¼à 19. âåêà. Óáèñòâîì ìîíàðõà è ñìåíîì äèíàñòè¼à (ì༠1903) îòïî÷åî ¼å 20. âåê. Äåöåíè¼ñêà áîðáà ïðîòèâ åêñöåíòðè÷íîã âëàäàðà íè¼å äîíåëà Ñðáè¼è ñàìî óñòàâíè è ïàðëàìåíòàðíè ïîðåäàê âåž è ïî¼à÷àíó ìèëèòàðèçàöè¼ó äðóøòâà, áðî¼íå êîíòðîâåðçå è äèëåìå êàêî è êóäà äàšå. Ïîëèòè÷êå åëèòå ïîêóøàëå ñó äà íàó îäãîâîðå íà èñòîðè¼îì „ïîñòàâšåíà” ïèòàœà. Ó ¼àâíîì æèâîòó, óç ñïðåìíîñò íà ñâàó, áèëà ¼å ïðèñóòíà ðàçóìíîñò, óç

64

Šóáîäðàã Äèìèž

áàõàòîñò èñêàçèâàíà ¼å çàìèøšåíîñò íàä ïðîáëåìèìà, óç èìïðîâèçàöè¼ó óïîðåäî ¼å äåìîíñòðèðàíà ñèñòåìàòè÷íîñò, óç íåáðèãó ïîñòî¼àëà ¼å íàãëàøåíà îäãîâîðíîñò çà ôóíêöèîíèñàœå äåìîêðàòñêèõ èíñòèòóöè¼à, óç îïøòó çàïóøòåíîñò è ìàœàê ïîëèòè÷êå êóëòóðå åãçèñòèðàëà ¼å ñâåñò äà ñå ñðïñêî äðóøòâî è œåãîâå èíñòèòóöè¼å íåžå ïðèáëèæèòè Åâðîïè äîê íå áóäó ñòâîðåíè åêîíîìñêè ïðåäóñëîâè êî¼è ñó „êî÷íèöà” ñâàêîã åêîíîìñêîã, êóëòóðíîã è ïîëèòè÷êîã ðàçâî¼à Ñðáè¼å. Ó äåöåíè¼àìà èçìåó 1878. è 1914. ñðïñêà ïîëèòè÷êà è èíòåëåêòóàëíà åëèòà ïîêóøàëà ¼å äà ñàãëåäà è ðàçóìå ïðèðîäó „áàëêàíñêîã ïèòàœà” êàî ñêóïà „ñèòíèõ è êðóïíèõ èñêšó÷èâîñòè è ëàêî çàïàšèâèõ ñóêîáà”. Ñõâàžåíî ¼å äà áóäóžíîñò ìîæå áèòè îñòâàðåíà ñàìî óç ïðèëàãîàâàœå èíòåðåñèìà âåëèêèõ. Ïîñòàëî ¼å ¼àñíî äà ñå óíóòðàøœå è ñïîšíî èçãðàèâàœå äðæàâå ìîðà âðøèòè ó âèøå åòàïà ó êî¼èìà ìîðà¼ó ó÷åñòâîâàòè ÷èòàâå ãåíåðàöè¼å. Äîøëî ñå äî ñàçíàœà äà ¼å íóæíî øêîëîì, êœèãîì, ðå÷¼ó ïîâåçàòè Ñðïñòâî è ñïðåìèòè ãà çà áóäóžíîñò, çà èçàçîâå íîâîã âðåìåíà. Óâèäåëî ñå äà áîðáà ïåðîì è êœèãîì ìîðà äà çàìåíè ðàòíà ¼óíàøòâà è íà¼âèøå ó÷èíè íà óñïîñòàâšàœó ¼åäèíñòâà è öåëîêóïíîñòè ñðïñêîã íàðîäà (Ñòî¼àí Íîâàêîâèž ¼å ïðåïîðó÷èâàî „áåñòåëåñíèì ñèëàìà ó äóõîâíè íàðîä ñðïñêè, íàðîä áóäóžíîñòè”). Ñðïñêå åëèòå ñó ñå ïðèáëèæèëå íàöèîíàëíîì ïðîãðàìó êîìå, ñóøòèíñêè, 19. à ¼îø ìàœå êðàòêè è êðâàâè 20. âåê, íèñó äàëè øàíñó. Ãîòîâî äà ¼å ñõâàžåíî äà ñó äîáè¼åíè ðàòîâè, óñïåëå áóíå è æðòâå êî¼å ñó íàðîä äîâîäèëå äî ãðàíèöà äåìîãðàôñêîã êîëàïñà óçàëóäíå è „ïèðîâå” ïîáåäå óêîëèêî íèñó óêëîïšåíå ó „ñâåòå” èíòåðåñå âåëèêèõ ñèëà è äà ïîñòî¼è è äðóãè íà÷èí äà ¼åäàí íàðîä áóäå èñòîðè¼ñêè îñòâàðåí è âåëèêè. Ðàòîâè ñó çàóçäàâàëè ðåôîðìå è ñïðå÷àâàëè äà íàöèîíàëíî ó¼åäèœåœå áóäå äîñåãíóòî êœèãîì è êóëòóðîì. Óòèö༠âî¼íîã ÷èíèîöà è ìèëèòàðèçàöè¼à äðóøòâà (óî÷šèâà ïîñåáíî 1903, 1908, 1911, 1912) óïóòèëè ñó èñòîðè¼ó ó íåêîì äðóãîì ïðàâöó. Íàðàøò༠êî¼à ¼å òàäà ñòàñàâàî ó Ñðáè¼è âåðîâàî ¼å äà èìà ìèñè¼ó äà îñëîáîäè ñâî¼ íàðîä è ñòâîðè âåëèêó è óðååíó åâðîïñêó äðæàâó. Œåãîâè ïðåä-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

65

ñòàâíèöè ïîäðåäèëè ñó ñåáå òîì öèšó è ïîñòàëè, êàêî óî÷àâà¼ó èñòîðè÷àðè, íå ñàìî œåãîâè èçâðøèîöè âåž è œåãîâå æðòâå. Ó ïîëèòèöè, íàóöè, êóëòóðè, íàñòî¼åžè äà íàäîêíàäå „ïðîïóøòåíå âåêîâå” èçíåäðèëè ñó ïðîãðàìå êî¼è ôèçè÷êè ïðåêîðà÷ó¼ó ìîãóžíîñòè ¼åäíîã ïîêîëåœà. Ñðïñêè ïîëèòè÷àðè ñó íà êðà¼ó 19. âåêà çíàëè äà äðæàâíå è íàöèîíàëíå ïîñëîâå òðåáà âîäèòè òàêî äà íèêàäà íå áóäó ó ñóêîáó ñà ïîñòî¼åžèì çíàœåì è íàóêîì. Îñåžàëè ñó äà ñå òðåáà êëîíèòè ìåãàëîìàíè¼à êî¼å çàäèðó ó ïðîñòîðå äðóãèõ áàëêàíñêèõ íàðîäà è äà ñòîãà òðåáà òà÷íî è ïðåöèçíî äåôèíèñàòè ïðàêòè÷íå öèšåâå, ìîãóžå ãðàíèöå, ïîëèòèêó ñà ðåàëíèì èçãëåäèìà íà óñïåõ. Áèëè ñó óáååíè äà äðóøòâî ñà ëîøîì øêîëîì íåìà áóäóžíîñò ¼åð ¼å øêîëà ñâî¼åâðñíè „áàðîìåòàð” çà ñâå ïðîìåíå è ñâà çàîñòà¼àœà ó äðóøòâó, ¼åð ñå íà œî¼ âèäè ñâà íåáðèãà, ñâî íåçíàœå, ñâî øàðëàòàíñòâî, ¼åð ¼å øêîëà ïóò íàïðåòêà Ñðáè¼å, ìåóñîáíîã ïîâåçèâàœà äåëîâà ñðïñêîã íàðîäà íà îñëîáîåíèì è íåîñëîáîåíèì òåðèòîðè¼àìà, ñòâàðàœà ¼åäèíñòâåíå äðæàâíå è íàöèîíàëíå çà¼åäíèöå. Ñðïñêè ïîëèòè÷àðè è èíòåëåêòóàëíè ðàäíèöè ïîìíî ñó ïðàòèëè ñâå øòî ñå äîãàà ñà âåëèêèì ñèëàìà. Ðåãèñòðîâàëè ñó ñâàêè íåìèð, áóíó, èäå¼ó, çàîêðåò ó ïîëèòèöè, ðåàêöè¼ó, èíòåðåñ, íîâó ëè÷íîñò è íà îñíîâó òîãà ãðàäèëè ïîëèòèêó êî¼à žå óâåê èìàòè âèøå àëòåðíàòèâà. Áèëè ñó ñâåñíè äà äðæàœå âåëèêèõ îäðåó¼å è îáàâåçó¼å ìàëå íàðîäå è äðæàâå. Çíàëè ñó äà Ñðáè¼à íè¼å ó ñòàœó äà ó÷èíè âèøå îä äèïëîìàòñêîã ïðèòèñêà è äîáè¼å âèøå îä ñêðîìíèõ óñòóïàêà. Çà âèøå ¼å áèëî ïîòðåáíî ìàòåðè¼àëíå ñíàãå, äèïëîìàòñêèõ èíèöè¼àòèâà, âî¼íå ìîäåðíèçàöè¼å (âî¼ñêà êàî ¼àêè àðãóìåíò ïîëèòèêå), ïðèâðåäíîã è êóëòóðíîã óçäèçàœà. Œèõîâî èñêóñòâî ¼å ãîâîðèëî äà, óç ñâà ðàçî÷àðàœà, áàâšåœå ïîëèòèêîì ó÷è äà òðåáà ñìèðèâàòè äîãàà¼å êî¼è êîðèñòå äðóãèìà, óòèøàâàòè ïðîöåñå ÷è¼å ¼å ðàñïëàìñàâàœå ó ñóïðîòíîñòè ñà âëàñòèòèì èíòåðåñèìà, ñóïòèëíî äåôèíèñàòè âëàñòèòå èíòåðåñå è óêëàïàòè èõ ó ãëîáàëíå êîíöåïöè¼å, îòïî÷èœàòè ðàòîâå ñàìî îíäà êàäà ¼å óíàïðåä îáåçáååíà (äèïëîìàòè¼îì) çàøòèòà ðåçóëòàòà êî¼è žå áèòè îñòâàðåíè.

66

Šóáîäðàã Äèìèž

Ïîëèòè÷êè ïîêðåòè Ñðáà, áèëî äà ñó áèëè êîíçåðâàòèâíè, ëèáåðàëíè èëè ñîöè¼àëèñòè÷êè, íàñòî¼àëè ñó äà „ìèñè¼à ñàáèðàœà Ñðáà” áóäå äîâðøåíà. Ó òó ñâðõó òîêîì 19. âåêà óëàãàíè ñó êóëòóðíè íàïîðè, èñêàçèâàíà ïîëèòè÷êà âîšà, ïîäèçàíå áóíå, âîåíè ðàòîâè, òðîøåíå åíåðãè¼å ãåíåðàöè¼à. Ñóäáèíó ïðîñòîðà èïàê ¼å ðåøàâàëà „âåëèêà åâðîïñêà ïîëèòèêà”, âåëèêå ñèëå êî¼å ñó ìèìî óñòàíàêà è ðàòîâà, ïà ìà êàêâå ðàçìåðå è ðåçóëòàòå èìàëè, äàâàëå êîíà÷àí ñóä ó ñêëàäó ñà ñâî¼èì ñîïñòâåíèì èíòåðåñèìà. Òó ëåêöè¼ó (òî ñàçíàœå) ñàâëàäàëà ¼å ñðïñêà ïîëèòè÷êà åëèòà òîêîì 19. âåêà. Ó ïðèïðåìè çà 20. âåê ïîñòàëî ¼å ¼àñíî äà ó¼åäèœåœå „åòíè÷êè ¼åäèíñòâåíîã” à „ïîëèòè÷êè ïîäåšåíî㔠íàðîäà (Í. Ïàøèž) íè¼å ñàìî: æåšà ðàçäðîášåíîã Ñðïñòâà è ïîä÷èœåíîã Ñëîâåíñòâà; òåæœà ðàçäðîášåíîã ãðààíñòâà äà îáåçáåäè òðæèøòå è îïñòàíå; íàñòî¼àœå ñðïñêå ïîëèòè÷êå åëèòå äà œèõîâà äðæàâà ïðåêîðà÷è ãðàíèöå „çàòâîðåíîã áàëêàíñêîã êîòëà”; ñàí ¼óãîñëîâåíñêè îðè¼åíòèñàíèõ èíòåëåêòóàëàöà, èäåàëèñòà, ìàøòàðà êî¼è ñó òåæèëè „äóõîâíîì ¼åäèíñòâó”. Ó ïèòàœó ¼å áèëà åãçèñòåíöè¼àëíà íóæíîñò. Ïðîöåœèâàíî ¼å: äà ìàëå äðæàâå íå ìîãó äà èçäðæå áîðáó çà îäðæàœå ó „óòàêìèöè” åêîíîìñêî¼, ïîëèòè÷êî¼, êóëòóðíî¼; äà òîê äîãàà¼à ñà æåëåçíèöàìà è èíäóñòðè¼ñêîì ïðîèçâîäœîì „ãœàâè ìàëå äðæàâå è ìàëå íàðîäíîñòè”; äà ïðåòœà ïðîïàøžó ìàëèõ ìîæå áèòè èçáåãíóòà ¼åäèíî „ãðóïèñàœåì à íàðî÷èòî ñàáèðàœåì ñðîäíèõ ïëåìåíà ó ¼åäíó ¼àêó äðæàâó”; äà áóäóžíîñò èìà¼ó ñàìî âåëèêå è ¼àêå äðæàâå. Áîðáà çà ñëîáîäíó, óñòàâíó è ïàðëàìåíòàðíó äðæàâó áèëà ¼å, èñòîâðåìåíî, è íàïîð äà Ñðáè¼à ïîñòàíå „Ïè¼åìîíò” öåëîã Ñðïñòâà. Èçãðàèâàœå ñàìîñâåñòè î ïîñåáíîñòè ñðïñêå äðæàâå óïîðåäî ¼å íåãîâàíà ñà ðàçâè¼àœåì îñåžà¼à î ïîòðåáè æèâîòà ó øèðî¼ çà¼åäíèöè. Òà äâà îñåžà¼à, êî¼à ñó íåñóìœèâî áèëà ðåçóëòàò óêóïíå íàöèîíàëíå åìàíöèïàöè¼å è ïëîä ìîäåðíîã äîáà – äóãî íèñó èñêšó÷èâàëè ¼åäàí äðóãîã. Ðàò ¼å íàìåòàî ïîòðåáó äà ñå äóãî ñòèöàíè äðæàâíè èäåíòèòåò îäáðàíè à íåçàâèñíîñò î÷óâà. Èñòîâðåìåíî, îòâàðàî ¼å ìîãóžíîñò äà èñòîðè¼ñêà øàíñà

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

67

ó¼åäèœåœà áóäå ïðåòâîðåíà ó ðåàëíîñò. Ó¼åäèœåœå ¼å, ñóøòèíñêè, äîæèâšàâàíî êàî ïèòàœå îïñòàíêà ó áóäóžíîñòè. Òå äâå ñàñòàâíèöå – îäáðàíà äðæàâíå íåçàâèñíîñòè è òåæœà çà ôîðìèðàœåì øèðå çà¼åäíèöå ÷èíèëè ñó ñóøòèíó èäåîëîãè¼å ñðïñêå äðæàâå ðàòíå 1914. Ðàäè î÷óâàœà ñîïñòâåíîã äðæàâíîã èäåíòèòåòà óñâî¼åí ¼å ¼åäàí ðàçâè¼åí „ñèñòåì ãëåäèøòà” (ñâî¼åâðñíà äîêòðèíà) êî¼è ¼å òðåáàëî äà îïðàâäà ðàòíî ïðåãíóžå, îá¼àñíè èñöðïšèâàœå äî êð༜èõ ãðàíèöà, îñìèñëè âåëèêå æðòâå ñòàíîâíèøòâà. Ó ïèòàœó ¼å áèëà íàöèîíàëíà èäåîëîãè¼à êî¼à ñå òåìåšèëà íà îäáðàíè îòàŸáèíå, äðæàâíî¼ íåçàâèñíîñòè, îñëîáîäèëà÷êî¼ ìèñè¼è ìåó Ñðáèìà, Õðâàòèìà è Ñëîâåíöèìà, äóãîðî÷íîì îòêëàœàœó ãåðìàíñêå îïàñíîñòè, ñòâàðàœó âåëèêå è ñíàæíå äðæàâå íà Áàëêàíó ó êî¼î¼ ¼å Ñðáè¼à öåíòàð îêóïšàœà. Èç íàçíà÷åíîã êîðïóñà óáååœà, ñõîäíî ðàçâî¼ó èñòîðè¼ñêèõ äîãàà¼à, ñòàœó íà ôðîíòîâèìà, ïðîïàãàíäíî¼ ïîòðåáè, äîìèíàíòíèì èíòåðåñèìà, ðàñïîëîæåœó ñàâåçíèêà, çíàœó è ñïîñîáíîñòèìà âîäåžèõ äðóøòâåíèõ ñíàãà óîáëè÷åíà ¼å âèçè¼à áóäóžå äðæàâå è ìåñòî Ñðáè¼å ó œî¼. Ó ñàçðåâàœó äðæàâíîã ïðîãðàìà Ñðáè¼å áèëî ¼å âèøå ôàçà. Ó ïðâî¼ îä œèõ âåëè÷àíà ¼å „ñðïñêà èäå¼à”. Ó äðóãî¼ ¼å ¼àñíî ïðåïîçíàò „¼óãîñëîâåíñêè îêâèð” áóäóžå äðæàâå. Ó òðåžî¼ ¼å îñìèøšåí ïðîãðàì „óíóòðàøœåã óðååœà”. Íà êðà¼ó 1914. äîøëî ñå äî ïðîãðàìà êî¼è ïîâåçó¼å è èç¼åäíà÷àâà ïî âàæíîñòè „îñëîáîåœå îãœèøòà” è „ó¼åäèœåœå ñà íåîñëîáîåíîì áðàžîì” (Íèøêà äåêëàðàöè¼à). Ðàò ¼å òàêî äåôèíèòèâíî ïðåñòàî äà áóäå ñàìî áîðáà çà îïñòàíàê è íåçàâèñíîñò. Ó ðàòíèì îêîëíîñòèìà ñðïñêà ïîëèòè÷êà åëèòà ¼å èäå¼ó î „òðè ïëåìåíà ¼åäíîã íàðîäà” óãðàäèëà ó òåìåšå ñâî¼å ïîëèòè÷êå ôèëîçîôè¼å è áóäóžå äðæàâíîñòè ñà öèšåì äà, ïóòåì œå, ïðåâëàäà áðî¼íå ïîëèòè÷êå, âåðñêå, åêîíîìñêå, êóëòóðíå, èñòîðè¼ñêå, íàöèîíàëíå, ìåíòàëèòåòñêå ðàçëèêå. Òà „ïîëèòè÷êà ôèëîçîôè¼à” ñàæèìàëà ¼å íàñòî¼àœå äà Ñðáè¼à îä ìàëå ïðåðàñòå ó âåëèêó äðæàâó è äà Ñðáè êàî ïîëèöåíòðè÷àí íàðîä áóäó îêóïšåíè ó ãðàíèöàìà ¼åäèíñòâåíå è íå-

68

Šóáîäðàã Äèìèž

çàâèñíå äðæàâå. Òîì öèšó, ñâåñíî ¼å íà êðà¼ó Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, æðòâîâàí èäåíòèòåò ñðïñêå äðæàâå è œåíà äðæàâíîñò. Ïðîñòîð íà êî¼åì ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä îá¼åäèœàâà, ó 20. âåêó, ¼óãîñëîâåíñêà èäå¼à. Ïî ñâî¼î¼ ïðèðîäè èçðàçèòî èíòåãðàòèâíà, ¼óãîñëîâåíñêà èäå¼à áèëà ¼å ìîäåðíà ïîëèòè÷êà è äðæàâíà èäå¼à êî¼à íåãîâàœåì ñâåñòè î åòíè÷êî¼ áëèñêîñòè, çà¼åäíè÷êîì ¼åçèêó, òåðèòîðè¼àìà, èíòåðåñèìà, ïîñåáíîñòèìà íàñòî¼è äà ïðåâàçèå ðàçäðîášåíîñòè, „ïðåãðàäå”, áàðè¼åðå êî¼å ñó îñòàâèëè ïðåòõîäíè âåêîâè. Ïðåòïîñòàâêå çà œåíî óñïåøíî èíòåãðàòèâíî äå¼ñòâî áèëå ñó ìîäåðíî äðóøòâî è ñâåñíè è ïðîñâåžåíè ãðààíèí, à áàø òîãà íà ¼óãîñëîâåíñêîì ïðîñòîðó íè¼å áèëî, èëè ãà ¼å áèëî ñàñâèì íåäîâîšíî. Ìîäåðíîñòè ¼óãîñëîâåíñêå èäå¼å ñóïðîòñòàâèëà ñå ïàðòèêóëàðèñòè÷êà ñâåñò àãðàðíîã äðóøòâà è ó œî¼ óêîðåœåíå íàöèîíàëíå èäå¼å, ïî ñâî¼î¼ ïðèðîäè êëåðèêàëíå, êîíçåðâàòèâíå, àóòàðõè÷íå. Ðàçíîëèêîñò èñòîðè¼ñêèõ èñêóñòàâà èçîáëè÷àâàëà ¼å ñóøòèíó èäå¼å. Ðàçäðîášåíè ïðîñòîð è œåìó ñëè÷íî äðóøòâî ãîòîâî èñêšó÷èâî ¼å èíòåãðèñàëà ïîëèòèêà è èäåîëîãè¼à, ñàñâèì íåçíàòíî åêîíîìè¼à è êóëòóðà. Îòóäà ñó òîòàëèòàðíè ðåæèìè, ó ÷èòàâîì 20. âåêó, îäíîñèëè ïðåâàãó íàä äåìîêðàòñêèì îïöè¼àìà. Ïîëèòèêà, êî¼à ¼å èíòåãðèñàëà ó èñòî âðåìå ¼å è äåëèëà, øòî ïîñåáíî ïîãàà è ïîëàðèçó¼å ñðïñêè íàðîä ðàñóò øèðîì òåðèòîðè¼å ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå. Êðîç âèøå ôàçà ¼óãîñëîâåíñêà èäå¼à ¼å îáëèêîâàëà äðæàâó êî¼ó ñó Ñðáè èçáîðèëè ðàòíèì ïðåãíóžèìà 1914–1918. Ó ïðâî¼ îä œèõ (1918–1928) îðãàíèçàöè¼à âëàñòè ¼å ïî÷èâàëà íà êîìïðîìèñíîì åòíè÷êîì ¼åäèíñòâó. Íàäíàöèîíàëíà êàòåãîðè¼à ¼óãîñëîâåíñòâà èñòèñíóëà ¼å íàöèîíàëíó èíäèâèäóàëèçàöè¼ó. Ñõâàòàœå î „òðîèìåíîì íàðîäó” íàøëî ¼å îäðàçà ó èìåíó äðæàâå (Êðàšåâèíà ÑÕÑ), œåíèì ñïîšíèì îáåëåæ¼èìà (ãðá, çàñòàâà), èíåðöè¼è ïðèñóñòâà ðàíè¼èõ îáëèêà óïðàâíîã, ïðèâðåäíîã, ôèíàíñè¼ñêîã, ïðîñâåòíîã æèâîòà. Çà ïåðèîä òçâ. „äðæàâíîã ïðîâèçîðè¼óìà”, êî¼è ¼å òðà¼àî äî äîíîøåœà Âèäîâäàíñêîã óñòàâà (28. ¼óíà 1921), áèâøå àóñòðè¼ñêå, óãàðñêå è àóñòðîóãàðñêå ïðîâèíöè¼å çàäðæàëå ñó ñâî¼å ïîñåáíå „çåìàšñêå âëàäå”, àóòîíîìíè äåëîêðóã ðàäà,

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

69

öåëîâèòîñò òåðèòîðè¼à îìååíó àäìèíèñòðàòèâíèì ãðàíèöàìà èç âðåìåíà Äâî¼íå ìîíàðõè¼å. Î÷óâàœå òåðèòîðè¼à, àäìèíèñòðàòèâíî îáëèêîâàíèõ ó ïðåòõîäíîì èñòîðè¼ñêîì ïåðèîäó, áèëà ¼å ¼åäíà îä áèòíèõ ñàñòàâíèöà èñòîðè¼ñêîã è äðæàâíîã ïðàâà íà êî¼å ñó ñå, ïîñåáíîì îñåòšèâîøžó, ïîçèâàëå ïîëèòè÷êå ñòðàíêå Õðâàòà. Èäå¼à èñòîðè¼ñêîã è äðæàâíîã ïðàâà òâðäîêîðíî ¼å îäðæàâàíà ó õðâàòñêî¼ ïîëèòèöè äîáè¼à¼óžè îáëèê òðà¼íå êîìïîíåíòå èñòîðè¼ñêîã íàñëåà è äðæàâíîïðàâíå è ïîëèòè÷êå ôèëîçîôè¼å. Ãîòîâî áåç èçóçåòêà, ñâå õðâàòñêå ïîëèòè÷êå ïàðòè¼å, îñëàœà¼óžè ñå íà èñòîðè¼ñêî è äðæàâíî ïðàâî, çàãîâàðàëå ñó êîíôåäåðàëèñòè÷êî èëè ôåäåðàëèñòè÷êî äðæàâíî óðååœå ó êî¼åì áè Õðâàòñêà, êàî íàñëåäíèöà ïðåòõîäíå Ìîíàðõè¼å, ôèãóðèðàëà ó œåíèì èñòîðè¼ñêèì ãðàíèöàìà (Äàëìàöè¼à, Õðâàòñêà, Ñëàâîíè¼à, Ñðåì) è èìàëà ïðàâî äà çàêîíîäàâíî îäëó÷ó¼å áåç íàäçîðà öåíòðàëíèõ âëàñòè. Õðâàòñêè ïîëèòè÷àðè ñó èñòðà¼àâàëè ó çàõòåâó çà ïîñåáíèì íàöèîíàëíèì ðàçâî¼åì ó ñâî¼î¼ çàñåáíî¼ äðæàâè èëè ¼àñíî îìååíî¼ è óðååíî¼ àóòîíîìè¼è. Èäå¼à èñòîðè¼ñêîã è äðæàâíîã ïðàâà áèëà ¼å ñóïðîòíà ñðïñêîì ñõâàòàœó äðæàâíîñòè. Ñðïñêè ïîëèòè÷àðè ñó ó œî¼ âèäåëè ïîãóáíè àíàõðîíèçàì. Íàñóïðîò œî¼, âëàäà¼óžó ïîëèòè÷êó ôèëîçîôè¼ó ó äðæàâè ïðåäñòàâšàëà ¼å èäå¼à î „íàðîäíîì è äðæàâíîì ¼åäèíñòâó”. Ñðïñêå ïîëèòè÷êå ïàðòè¼å ñó, ñâåñíå âåëèêå åòíè÷êå èçìåøàíîñòè ñòàíîâíèøòâà è ðàñóòîñòè ñðïñêîã åíòèòåòà, îäáàöèâàëå ñâàêó ôîðìóëó äðæàâíîã àäìèíèñòðàòèâíîã óðååœà êî¼å áè, ó ãðàíèöàìà ïîñòî¼åžèõ „èñòîðè¼ñêèõ ïîêðà¼èíà”, äàšå öåïàëî, îäíàðîèâàëî è „ìà¼îðèçîâàëî” ñðïñêè íàðîä. Òî ¼å áèî ¼åäàí îä îñíîâíèõ ðàçëîãà êî¼è ¼å âîäåžå ñðïñêå ïîëèòè÷êå ñòðàíêå ÷èíèî çàãîâîðíèöèìà óíèòàðíå äðæàâå. Îòóäà ñó çàòå÷åíó àäìèíèñòðàòèâíó ïîäåëó íà îêðóãå è æóïàíè¼å ñìàòðàëè ¼åäíèì îä óçðîêà äðæàâíå íåñòàáèëíîñòè, „îãœèøòèìà” ñåïàðàòèçìà, çàîñòàòêîì àóñòðîóãàðñêå ïîëèòèêå êî¼à ¼å èñòðà¼àâàëà íà ðàç¼åäèœàâàœó, äåíàöèîíàëèçàöè¼è è óäàšàâàœó. Âèäîâäàíñêè óñòàâ è Óðåäáà îä 26. àïðèëà 1922. ãîäèíå óâåëè ñó íîâó àäìèíèñòðàòèâíó ïîäåëó Êðàšåâèíå íà òðèäåñåò òðè îáëàñòè çàîêðóæåíå íå ïî íàöèîíàëíèì âåž ïî

70

Šóáîäðàã Äèìèž

„ïðèðîäíèì, ñîöè¼àëíèì è åêîíîìñêèì ïðèëèêàìà”. Òåðèòîðè¼à Ñðáè¼å, Âî¼âîäèíå, Êîñîâà è Ìåòîõè¼å è ÑàíŸàêà èçäåšåíà ¼å íà ïåòíàåñò îáëàñòè, äîê ñó îñòàëè äåëîâè çåìšå, ñà ìàëèì èçìåíàìà, îñòàëè ó îêâèðèìà ñâî¼èõ ðàíè¼èõ „èñòîðè¼ñêî-àäìèíèñòðàòèâíèõ” äåëîâà (Ñëîâåíè¼à – äâå, Õðâàòñêà – ÷åòèðè, Äàëìàöè¼à – äâå, Áîñíà è Õåðöåãîâèíà – øåñò, Ìàêåäîíè¼à – òðè, Öðíà Ãîðà – ¼åäíà). Íåñóìœèâî äà ¼å, óìåñòî äà ñàáèðà, àäìèíèñòðàòèâíà ïîäåëà èç 1922. ãîäèíå äàšå äðîáèëà ñðïñêè åòíè÷êè ïðîñòîð, çàäðæàâàëà ñòàðå ïðåãðàäå è áàðè¼åðå, óâîäèëà íîâå. Ó ÷èòàâî¼ ïðâî¼ äåöåíè¼è æèâîòà Êðàšåâèíå ÑÕÑ ñðïñêå ïîëèòè÷êå ïàðòè¼å ñó èñêšó÷èâàëå ñâå èñòîðè¼ñêå, ïëåìåíñêå, âåðñêå, ïîêðà¼èíñêå ðàçëèêå êàî ðàçëîã íîâîã àäìèíèñòðàòèâíîã óðååœà è òåðèòîðè¼àëíîã èçäâà¼àœà ó îêâèðèìà äðæàâíå öåëèíå. Ñòðàõ äà óâîåœå ôåäåðàöè¼å ìîæå äà óãðîçè çà¼åäíè÷êè ðàçâî¼ ó áóäóžíîñòè ìåøàî ñå ñà óáååœåì äà ¼å íàöèîíàëíî òåðèòîðè¼àëíî ðàçãðàíè÷åœå íåìîãóžå èçâåñòè è ñâåøžó äà „îòâàðàœå” áèëî êî¼åã íàöèîíàëíîã ïèòàœà, à ïîñåáíî ñðïñêîã, çíà÷è ñòàâšàœå íà äíåâíè ðåä ïîëèòè÷êè îñåòšèâèõ íàöèîíàëíèõ, ìàœèíñêèõ è òðàäèöèîíàëíî äðæàâíèõ ïèòàœà (ïîïóò öðíîãîðñêîã). Îòóäà, ó èìå äðæàâå êî¼ó šóáîìîðíî ÷óâà¼ó, Ñðáè çàïîñòàâšà¼ó ñîïñòâåíå íàöèîíàëíå èíòåðåñå, ñâåñíî ïðåñåöà¼ó íàöèîíàëíè ïîëåò, îäáàöó¼ó è ïîìèñàî î ôîðìèðàœó ñðïñêîã ïîëèòè÷êîã ïîêðåòà, îäðè÷ó ñå äåëà ñîïñòâåíîã èäåíòèòåòà. Èíòåãðàëíà ¼óãîñëîâåíñêà èäåîëîãè¼à (íàñèëíà íàöèîíàëíà íèâåëàöè¼à) îäðåäèëà ¼å äðóãó åòàïó ó æèâîòó ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå (1929–1935). Ïîñëå îñàì ãîäèíà ïàðëàìåíòàðíîã æèâîòà, 6. ¼àíóàðà 1929. ãîäèíå, çåìšà ¼å çàêîðà÷èëà ó ìîíàðõî-äèêòàòóðó. Ó íåðàñêèäèâî¼ âåçè ñà òèì ÷èíîì, êî¼è ñå çàñíèâàî íà èëóçè¼è äà ñå ïîñëå äåñåò ãîäèíà çà¼åäíè÷êîã æèâîòà äåêðåòèìà è çàêîíèìà, ó òà÷íî èñïëàíèðàíèì ðîêîâèìà, ìîæå ôîðìèðàòè íîâà ¼óãîñëîâåíñêà íàöè¼à, áèëà ¼å è ïðîìåíà èìåíà äðæàâå (Êðàšåâèíà £óãîñëàâè¼à) è ïîäåëà çåìšå íà óïðàâíà ïîäðó÷¼à (3. îêòîáðà 1929.). Àäìèíèñòðàòèâíà ïîäåëà íà äåâåò áàíîâèíà áèëà ¼å ïîêóø༠äà ñå áðèñàœåì ãðàíèöà èñòîðè¼ñêèõ îáëàñòè

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

71

ñïðå÷å äàšè äåçèíòåãðàöèîíè ïðîöåñè ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè, çàóñòàâè èíåðöè¼à èñòîðè¼å, äåôèíèòèâíî ðàçáè¼ó è ðàçîáëè÷å èñòîðè¼ñêå è íàöèîíàëíå îáëàñòè êî¼å ñó ïîòõðàœèâàëå ñåïàðàòèçìå, ñòâîðå ïîëèòè÷êè, åêîíîìñêè è ñàîáðàžà¼íî ñòàáèëíå è ¼àêå öåëèíå ñïîñîáíå çà æèâîò. Îáåçáåó¼óžè ó âåžèíè áàíîâèíà ñðïñêó áðî¼÷àíó ïðåìîž äèêòàòóðà ¼å íîâîì àäìèíèñòðàòèâíîì ìåðîì äîäàòíî äðîáèëà ïðîñòîð Ñðáè¼å (áèëà ¼å ïîäåšåíà ó îêâèðó ïåò áàíîâèíà) è òåðèòîðè¼ó íàñòàœåíó Ñðáèìà (æèâå ó îñàì áàíîâèíà). Ïðîêëàìîâàíî ¼óãîñëîâåíñòâî ¼å ó ïðâî¼ ãîäèíè äèêòàòóðå äîæèâšàâàíî êàî „ñèíòåçà ñðïñòâà, õðâàòñòâà è ñëîâåíñòâà” à Êðàšåâèíà £óãîñëàâè¼à êàî „ïîòïóíî ñèíòåòè÷êî ðåøåœå” íàöèîíàëíîã è äðæàâíîã ïðîãðàìà. Óïîðèøòà äèêòàòóðå ó âî¼íîì âðõó, àïàðàòó äðæàâíå áåçáåäíîñòè, äåëó ãðààíñêèõ ïîëèòè÷êèõ ñíàãà Ñðáè¼å è Ñëîâåíè¼å è ïðèâðåäíèõ è ôèíàíñè¼ñêèõ êðóãîâà Õðâàòñêå, íîâîì çàêîíîäàâñòâó (î ïîäåëè íà óïðàâíà ïîäðó÷¼à, Ñîêîëó, øêîëñêèì ïèòàœèìà) íèñó áèëà äîâîšíà çà ñòàáèëíó âëàñò. Çàòî ñå, êîíà÷íî, ñðåäèíîì ¼óëà 1930. ïðèñòóïèëî îæèâîòâîðåœó èäåîëîãè¼å ¼óãîñëîâåíñòâà. Óç àêò îä 1. ¼óíà 1929. êî¼è ¼å îêàðàêòåðèñàí êàî „ïîñëåäœà ðå÷” ñòàðîì ñèñòåìó óïðàâå è Çàêîíà îä 3. îêòîáðà 1929. êî¼èì ¼å „åòíè÷êè è åòè÷êè ñìèñàî èñòîðè¼ñêîã è íàöèîíàëíîã ðàçâî¼à” îäðååí ó èìåíó Êðàšåâèíå è œåíî¼ àäìèíèñòðàòèâíî¼ ïîäåëè, Äåêëàðàöè¼à îä 4. ¼óëà 1930. çíà÷èëà ¼å íàìåòàœå èäåîëîãè¼å ¼óãîñëîâåíñòâà êàî „îïøòå íàðîäíå èäåîëîãè¼å”, œåíî óñàèâàœå ó ñâåñò ñâàêîã ñòàíîâíèêà Êðàšåâèíå, èñòèöàœå êàî èìïåðàòèâíå ãðààíñêå äóæíîñòè, ïîòïóíîã ðàñêèäà ñà ïðîøëîøžó è ïðî¼åêòîâàœå „¼óãîñëîâåíñêå áóäóžíîñòè”. Ñòâàðàœå ñâåñòè äà ñâå ïî÷èœå ñà äèêòàòóðîì, èíñèñòèðàœå íà ñòðàòåãè¼è çàáîðàâà, èäåîëîãèçîâàœå è èäåàëèçîâàœå áóäóžíîñòè, ôîðìèðàœå íîâî㠄¼óãîñëîâåíñêî㔠÷îâåêà, ðàçðà÷óíàâàœå ñà ñâèìà êî¼è íèñó æåëåëè äà ïðèñòàíó íà íîâè èäåîëîøêè êóðñ, ðåïðåñè¼à – áèëå ñó íåêå îä ìàíèôåñòàöè¼à êî¼èìà ¼å, ó èìå ¼óãîñëîâåíñòâà, îäíàðîèâàíî è ñðïñòâî. Îíî øòî ¼å ðåæèìó 1930. ãîäèíå èçãëåäàëî êàî êîíà÷íà ïîáåäà ¼óãîñëîâåíñòâà, ó÷âðøžèâàœå íàðîäíîã ¼åäèíñòâà, äå-

72

Šóáîäðàã Äèìèž

ôèíèòèâíî ëèêâèäèðàœå ïëåìåíñêèõ è ïîêðà¼èíñêèõ ðàçëèêà, „ñëèâàœå è ñòàïàœå ñâà òðè ¼óãîñëîâåíñêà ïëåìåíà ó ¼åäíó âåëèêó è ¼åäèíñòâåíó ¼óãîñëîâåíñêó íàöè¼ó”, ó ñóøòèíè ¼å áèî íà¼âåžè ïîðàç ¼óãîñëîâåíñêå èäå¼å. £óãîñëîâåíñòâî ¼å ñâå ìàœå äîæèâšàâàíî êàî „ñèíòåçà” äî êî¼å ñå âðåìåíîì ìîæå ñòèžè à ñâå âèøå êàî „àìàëãàìèñàœå”, „ñòàïàœå”, „íîâà ðåëèãè¼à”, „äðæàâíà äîãìà”, „áåñêîìïðîìèñíà àêöè¼à” êî¼ó òðåáà ñïðîâåñòè áåç îäëàãàœà, îäìàõ, àäìèíèñòðàòèâíèì ñðåäñòâèìà, íàñèëíî. Ó ïðîêëàìàöè¼è îä 6. ¼àíóàðà 1929. êðàš Àëåêñàíäàð I Êàðàîðåâèž ¼å ïàðëàìåíòàðèçàì îçíà÷èî ïî¼àâîì êî¼à „ïî÷èœå äà äîâîäè äî äóõîâíîã ðàñóëà è íàðîäíîã ðàç¼åäèœåœà”. Çà íà¼âèøè öèš ñâî¼å âëàäàâèíå è íà¼âåžè çàêîí çåìšå ñóâåðåí ¼å îçíà÷èî íàðîäíî ¼åäèíñòâî è äðæàâíó öåëèíó. Âëàäàð ¼å ïîçâàî ñâå Ñðáå, Õðâàòå è Ñëîâåíöå äà ãà ïîìîãíó ó íàïîðèìà êî¼èìà ¼å ¼åäèíè öèš „äà ñå ó øòî êðàžåì âðåìåíó” ïîñòèãíå îñòâàðåœå îíèõ óñòàíîâà, îíå äðæàâíå óïðàâå è îíîã äðæàâíîã óðååœà, êî¼å žå íà¼âèøå îäãîâàðàòè îíèì íàðîäíèì ïîòðåáàìà äà ñå ó áóäóžåì ðàäó òðàæå è ïðèìåœó¼ó íîâå ìåòîäå è „êð÷å” íîâè ïóòåâè êî¼èìà áè áèî äîñåãíóò ïðîêëàìîâàíè öèš. Áèëî ¼å íåîïõîäíî, ïðåìà ìèøšåœó êðàšà, äà ñå ó íàðîäó ñòâîðè ïîâåðåœå ïðåìà îðãàíèìà âëàñòè è óâåðåœå äà ó äðæàâè âëàäà çàêîíèòîñò, ïðàâäà, àïñîëóòíà ¼åäíàêîñò. £óãîñëîâåíñêà èäåîëîãè¼à äîáèëà ¼å ïîòïîðó ó áðî¼íèì ñèñòåìñêèì çàêîíèìà êî¼å ¼å âëàñò äîíåëà. Ìåó œèìà ïîñåáíî ìåñòî èìàëè ñó îíè ïîñâåžåíè øêîëè è ïðîñâåòè. Âëàñò ¼å èñòèöàëà äà ¼å ó ÷èòàâîì ïåðèîäó îä ó¼åäèœåœà äî çàâîåœà ëè÷íîã ðåæèìà ïîñòî¼àëà „ñòàëíà òåæœà, íåâèäšèâà à óíåêîëèêî è íåñâåñíà, çà ñòâàðàœåì ïëåìåíñêèõ èíòåëåêòóàëíèõ öåíòàðà, êî¼è ó êðà¼œî¼ ëèíè¼è ëàãàíî è ïîñòåïåíî âîäå äóõîâíîì è ïîëèòè÷êîì òðè¼àëèçìó”. Äå¼ñòâîì äðæàâíå àêöè¼å è ðåïðåñèâíîã óíèôèêîâàíîã çàêîíîäàâñòâà ó÷èœåí ¼å ïîêóø༠äà ò༠ïðîöåñ áóäå çàóçäàí è „ïðåñå÷åí”. Îñíîâíî¼ øêîëè ¼å äàòî ó çàäàòàê äà „íàöèîíàëíî âàñïèòàâà”, îä ó÷èòåšà ¼å òðàæåíî äà áóäó „íîñèîöè

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

73

äðæàâíå èäå¼å”, ó÷èòåšñêèì øêîëàìà ¼å íàëîæåíî äà ôîðìèðà¼ó êàäàð „êî¼è ó ñâîì ó÷èòåšñêîì ïîñëó íåžå äîëàçèòè ó êîëèçè¼ó ñà áèòíèì èäå¼àìà î óðååœó äðæàâå, îáëèêó âëàäàâèíå, î äðóøòâåíîì ïîðåòêó è î äðæàâíîì è íàðîäíîì ¼åäèíñòâó”, ñðåäœå øêîëå ñó çàäóæåíå äà äà¼ó „íàöèîíàëíî îäíåãîâàíå ìëàäèžå”. Ïåðèîä òðà¼àœà äèêòàòóðå ïîäóäàðèî ñå ñà èçáè¼àœåì âåëèêå åêîíîìñêå êðèçå òàêî äà ¼å èçîñòàëà ìàòåðè¼àëíà ïîäðøêà ¼óãîñëîâåíñêî¼ èíòåãðàëíî¼ èäåîëîãè¼è. Ìåãàëîìàíñêè öèšåâè äðæàâå î åêîíîìñêîì, êóëòóðíîì, ïðîñâåòíîì íàïðåòêó ïî÷èâàëè ñó íà ïðåòïîñòàâöè äà ¼å äðæàâíî ÷èíîâíèøòâî ñïðåìíî äà èõ ðåàëèçó¼å. Ïîêàçàëî ñå, ìåóòèì, äà ¼å âåðà ÷èíîâíèêà ó ðåæèì äèêòàòóðå è ñòàáèëíîñò ðåæèìà âåîìà áðçî ïî÷åëà äà ¼åœàâà à ñà œîì è ïî÷åòíè „åíòóçè¼àçàì” äà óñòóïà ìåñòî îãîšåíî¼ ðåïðåñè¼è. Òî ¼å óòèöàëî äà âåž ñðåäèíîì ëåòœèõ ìåñåöè 1930. íîñèîöèìà ðåæèìà ïîñòàíå ¼àñíî äà ¼óãîñëîâåíñêà èäåîëîãè¼à íå ìîæå âèøå áèòè äåêðåòèðàíà „îäîçãî” è äà ìîðà áèòè îáåçáååíà ñàðàäœà „ñâè¼ó íàðîäíèõ ñëî¼åâà”. Áèî ¼å òî ïðâè êîðàê êà ôîðìèðàœó ðåæèìñêå ñòðàíêå. Ó ïî÷åòêó íå¼àñàí, íåîäëó÷àí è íåóñïåøàí, îí ñå çàâðøèî ñòâàðàœåì £óãîñëîâåíñêå ðàäèêàëíîñåšà÷êå äåìîêðàòè¼å è, êàñíè¼å, Íàöèîíàëíå ñòðàíêå. Åêîíîìñêó êðèçó è ëè÷íó âëàñò ìîíàðõà ïðàòèëî ¼å ïîòïóíî çàìèðàœå è ìàðãèíàëèçàöè¼à ñðïñêèõ ïîëèòè÷êèõ ïàðòè¼à. Äàðîâàœåì Óñòàâà (3. ñåïòåìáàð 1931) è ðàñïèñèâàœåì èçáîðà çà íàðîäíó ñêóïøòèíó (îäðæàíè 8. íîâåìáðà 1931) ïåðèîä ìîíàðõîäèêòàòóðå ¼å ñàìî ôîðìàëíî çàâðøåí. Ðåñòàóðàöè¼à óñòàâíîã è ïàðëàìåíòàðíîã æèâîòà çíà÷èëà ¼å çà ðåæèì ïðîøèðåœå äðóøòâåíîïîëèòè÷êîã îñëîíöà âëàäà¼óžåã âðõà è ñòâàðàœå óòèñêà äà ñå ïîëèòè÷êè æèâîò âðàžà ó ñâî¼å „íîðìàëíå òîêîâå”, à çà îïîçèöè¼ó ñèãóðàí ïîêàçàòåš óçìàêà ñíàãà äèêòàòóðå ïðåä óíóòðàøœèì è ñïîšíèì òåøêîžàìà êî¼å àêò îä 6. ¼àíóàðà 1929. íè¼å ðàçðåøèî âåž èõ ¼å ïðîäóáèî è íåñëóžåíî óâåžàî. Ïðîêëàìîâàœå óñòàâà íè¼å çíà÷èëî íàïóøòàœå èíòåãðàëèñòè÷êå ¼óãîñëîâåíñêå èäåîëîãè¼å, âåž ïîêóø༠äà ñå ¼óãîñëîâåíñòâî, êàî íàöèîíàëíè è äðæàâíè ïðîãðàì è îïøòè íàðîäíè ïîêðåò, îæèâîòâîðè ó óñëîâèìà

74

Šóáîäðàã Äèìèž

ïîñòî¼àœà „íîðìàëíîã óñòàâíîã è ïîëèòè÷êîã æèâîòà. Òóìà÷åœå óñòàâíèõ íà÷åëà êàî „íóæíèõ” ó óñëîâèìà êàäà ¼å ÷èœåí çíà÷à¼àí ïîëèòè÷êè çàîêðåò, êî¼èì íèñó ñìåëè áèòè óãðîæåíè „ðåçóëòàòè” ïîëèòèêå „íàðîäíîã ¼åäèíñòâà è äðæàâíå öåëèíå” ïðîæèìàíà ñó ñà åãçàëòèðàíèì èç¼àâàìà î òðè¼óìôó ¼óãîñëîâåíñòâà, ðàçîáëè÷àâàœó „ïîêðà¼èíñêèõ èäåîëîãè¼à”, ïðåâàçèëàæåœó íàöèîíàëíèõ, ïëåìåíñêèõ, ðåãèîíàëíèõ è âåðñêèõ ïîäåëà, óêëàœàœó òðàãîâà ïðîøëîñòè. Èíñèñòèðàíî ¼å íà ðàñíîì, ¼åçè÷êîì, „ïñèõè÷êîì” ¼åäèíñòâó £óãîñëîâåíà, íà ñòàâó äà ¼å ïîñëå 1918. äîøëî äî ïîëèòè÷êîã ó¼åäèœåœà è óâåðåœó äà ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè òåê ïðåäñòî¼è òåæàê ðàä äà ó ïðîöåñó ó¼åäèœàâàœà ðåãèîíàëíèõ êóëòóðà, çàäðæàâàœåì íà¼áîšåã îä Ñðïñòâà, Õðâàòñòâà è Ñëîâåíñòâà, îìîãóžè „¼óãîñëîâåíñêî êóëòóðíî ¼åäèíñòâî”. Ïëàíèðàíî ¼å äà „ñèíòåòèçîâàíà ¼óãîñëîâåíñêà íàöè¼à äîâåäå äî íàäíàöèîíàëíå êóëòóðå êî¼à áè óêëîíèëà ïëåìåíñêå ñóïðîòíîñòè, ñóêîáå ïðàâîñëàâšà è êàòîëèöèçìà, ñóïðîòñòàâšàœå äóõà èñòîêà çàïàäó”. Çà Êðàšà Àëåêñàíäðà I Êàðàîðåâèžà è èäåîëîãå äðæàâíå ïîëèòèêå ¼óãîñëîâåíñòâî, ïî÷åòêîì òðèäåñåòèõ, ¼îø óâåê íè¼å ïðåäñòàâšàëî ïîòïóíó íåãàöè¼ó è ïîòèðàœå „ïëåìåíà”, ïëåìåíñêèõ èìåíà, ïðîøëîñòè, îñåžàœà, òðàäèöè¼à, ìåíòàëèòåòà, ò¼. îíî ¼îø íè¼å èìàëî îáëèê ÷èñòå èíòåãðàëíîñòè. Ìåóòèì, áèëà ¼å óî÷šèâà òåæœà äà ïîñòåïåíî, áåç íàãëî㠄ïðåëîìà”, áóäå íàåíà ñàäðæèíà è äà ñå „ïðèðîäíèì îðãàíñêèì èçðàñòàœåì” ôîðìèðà¼ó ¼óãîñëîâåíñêà îñåžàœà, îñòâàðè è ¼óãîñëîâåíñêà íàöè¼à. Ñðåäèíîì òðèäåñåòèõ ãîäèíà, ñëàášåœåì ñòåãà äèêòàòóðå è „îäëàñêîì” œåíîã ãëàâíîã çàãîâîðíèêà, £óãîñëîâåíñòâî ¼å çàêîðà÷èëî ó íîâó ìåóôàçó ó îáëèêîâàœó äðæàâå. Òàêîçâàíî „ðåàëíî ¼óãîñëîâåíñòâî” êî¼å ¼å çàãîâàðàëà âëàäà Ìèëàíà Ñòî¼àäèíîâèžà (1935–1938) íàñòî¼àëî ¼å äà íàäðàñòå íàöèîíàëíå ïîñåáíîñòè àëè èõ íè¼å íåãèðàëî. Ìèëàí Ñòî¼àäèíîâèž è £ÐÇ ñó îñòà¼àëè âåðíè íàöèîíàëíîì ¼åäèíñòâó è äðæàâíî¼ öåëèíè ñìàòðà¼óžè äà £óãîñëîâåíñòâî ïðåäñòàâšà ñâî¼åâðñíó ïîäëîãó íà êî¼î¼ ¼å èçãðàåíà äðæàâà è íà êî¼î¼ ¼åäèíî ìîæå è ìîðà áèòè ñà÷óâà-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

75

íà. Ðèãèäíó è êîìïðîìèòîâàíó èäåîëîãè¼ó Ñòî¼àäèíîâèž ¼å íàñòî¼àî äà çàìåíè åôèêàñíîì äðæàâíîì èíòåðâåíöè¼îì ó ïðèâðåäè êî¼à ìó ¼å ïðóæàëà ìîãóžíîñò äà èçìåíîì ïðèâðåäíèõ ðåëàöè¼à „ñàñòàâè” ¼óãîñëîâåíñêè ïðîñòîð è èçâðøè ïðåîêðåò ó ñðïñêîõðâàòñêèì îäíîñèìà. Ó òèì ãîäèíàìà äðæàâó ñó çàõâàòèëè ñíàæíè äåçèíòåãðàöèîíè ïðîöåñè. Óíóòðàøœå òåíçè¼å è êðèçà ìåóíàðîäíîã ïîðåòêà ïðîóçðîêîâàëè ñó íåîäëîæíî ïðåóðååœå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå ñåïòåìáðà 1939. Ó ñàñòàâ íîâîôîðìèðàíå Áàíîâèíå Õðâàòñêå óøëå ñó òåðèòîðè¼å Ñàâñêå è Ïðèìîðñêå áàíîâèíå, äóáðîâà÷êè ñðåç Çåòñêå áàíîâèíå, ñðåçîâè Äåðâåíòà è Ãðàäà÷àö èç Âðáàñêå áàíîâèíå, Òðàâíèê, Ôî¼íèöà è Áð÷êî èç Äðèíñêå áàíîâèíå, Øèä è Èëîê èç Äóíàâñêå áàíîâèíå. Íà òîì ïðîñòîðó æèâåëî ¼å 1939. ãîäèíå ïðåêî ìèëèîí Ñðáà êî¼èìà àêò î ïðåóðååœó äðæàâå íè¼å ãàðàíòîâàî íèêàêâó ñòâàðíó çàøòèòó. Ó íàäëåæíîñòè Áàíîâèíå Õðâàòñêå áèëè ñó ïîñëîâè ïîšîïðèâðåäå, òðãîâèíå è èíäóñòðè¼å, øóìå è ðóäíèêà, ãðàåâèíà, ñîöè¼àëíå ïîëèòèêå, íàðîäíîã çäðàâšà, ôèçè÷êîã âàñïèòàœà, ïðàâäå, ïðîñâåòå, óíóòðàøœà óïðàâà. Äðæàâíà íàäëåæíîñò îáóõâàòàëà ¼å èñêšó÷èâî ïîñëîâå îä îïøòåã èíòåðåñà. Áàíîâèíà ¼å ôèíàíñè¼ñêè îñàìîñòàšåíà. Çàêîíîäàâíà âëàñò ¼å ïðèïàäàëà çà¼åäíè÷êè êðàšó è Ñàáîðó, äîê ¼å óïðàâíó âëàñò ôîðìàëíî âðøèî êðàš ïðåêî áàíà, êîãà ¼å èìåíîâàî è ðàçðåøàâàî äóæíîñòè àëè êî¼è ¼å, èñòîâðåìåíî, áèî îäãîâîðàí è Ñàáîðó. Ôîðìèðàœåì Áàíîâèíå Õðâàòñêå èçâðøåíà ¼å ðåâèçè¼à öåíòðàëèñòè÷êîã óñòàâà èç 1931. ãîäèíå. Òèì àêòîì ñå äåôèíèòèâíî ðàñïàëà èäåîëîãè¼à ¼óãîñëîâåíñêîã íàöèîíàëèçìà. Ïðîöåñ äàšåã íàöèîíàëíîã ïðåîáëèêîâàœà äðæàâå è ôîðìèðàœà çàñåáíèõ ñðïñêå è ñëîâåíà÷êå àäìèíèñòðàòèâíå ¼åäèíèöå ïðåêèíóî ¼å ðàò. Ñòâàðàœå Áàíîâèíå Õðâàòñêå, ïîäåëà òåðèòîðè¼à, åòíîöåíòðèçàì Õðâàòà, òåðîð íàä Ñðáèìà íà ïðîñòîðèìà íîâîôîðìèðàíå áàíîâèíå, çàäîâîšåœå àóòîðèòàðíîã ðåæèìà ÕÑÑ è œåíèõ ìèëèòàíòíèõ óäðóæåœà (Õðâàòñêà ãðààíñêà è ñåšà÷êà çàøòèòà, Õðâàòñêè ¼óíàê), ìèëèòàíòíè êëåðèêàëèçàì ðèìîêàòîëè÷-

76

Šóáîäðàã Äèìèž

êå öðêâå êî¼è ¼å äîáè¼àî îáëèêå êëåðîôàøèçìà, åêñêëóçèâíè õðâàòñêè íàöèîíàëèçàì îáåëåæèëè ñó ïðåäâå÷åð¼å ðàòà (1939– 1941). Íàñòà¼àœå Áàíîâèíå Õðâàòñêå áèî ¼å çíàê äà ¼å ó äóãîì „ðâàœó” ñà ¼óãîñëîâåíñêîì èäå¼îì õðâàòñêè åòíîöåíòðèçàì èçàøàî êàî ïîáåäíèê. Èäåîëîãè¼à „¼óãîñëîâåíñêîã íàöèîíàëèçìà” äåôèíèòèâíî ñå ðàñïàëà. Óãðîæåíîñò ñðïñêîã íàöèîíàëíîã áèžà äåôèíèòèâíî ¼å óòèöàëà äà ñðïñêè ïîëèòè÷àðè, ïîñëå ãîòîâî äâå äåöåíè¼å æèâîòà ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè, îòâîðå ñðïñêî íàöèîíàëíî ïèòàœå è ñóî÷å ñå ñà ñòàœåì íàöè¼å. Äåöåíè¼àìà îñòàâšàíî ïî ñòðàíè èç ñòðàõà äà ñå œèìå íå èíèöèðà¼ó è äðóãà ãîðóžà ïèòàœà (íàöèîíàëíà, ïîëèòè÷êà, ìàœèíñêà, òðàäèöèîíàëíî äðæàâíà) 1939. ãîäèíå ñðïñêî íàöèîíàëíî ïèòàœå ¼å èñêàçèâàëî âåëèêó çàïóøòåíîñò. Íàöèîíàëíà äåìîáèëèçàöè¼à ¼å, êàêî ñó ïðèìåžèâàëè èíòåëåêòóàëöè îêóïšåíè îêî Ñðïñêîã êóëòóðíîã êëóáà, äîáèëà çàáðèœàâà¼óžå ðàçìåðå, íåêðèòè÷êè è èäåàëèñòè÷êè ïðèãðšåíà èäå¼à íàöèîíàëíîã ¼åäèíñòâà ïðîèçâåëà ¼å îäíàðîèâàœå è íàöèîíàëíó äåçîðè¼åíòàöè¼ó Ñðáà, ïðåñòàëà ¼å áðèãà ïîëèòè÷êèõ ïàðòè¼à çà ñðïñêè íàðîä íà ¼óãó, çàïàäó, ñåâåðó ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå, íè¼å íèøòà óðàåíî íà åêîíîìñêî¼, êóëòóðíî¼, íàöèîíàëíî¼, äóõîâíî¼ èíòåãðàöè¼è Ñðáà. Ñðïñêè êóëòóðíè êëóá ¼å çàãîâàðàî íàöèîíàëíó äèñöèïëèíó, ñâàêîäíåâíè ñèòàí êîíñòðóêòèâíè ðàä, ïëàí, îðãàíèçàöè¼ó, óñìåðàâàœå íàöèîíàëíèõ åíåðãè¼à êà ñòàðèì è íîâèì öèšåâèìà è èäåàëèìà ñðïñêîã íàðîäà. Çàãîâàðàî ¼å òîëåðàíöè¼ó, äè¼àëîã, ðàçâî¼ ñðïñêå êóëòóðå âèäåî ¼å ó îêâèðó ¼óãîñëîâåíñòâà, ðàäèî íà îæèâšàâàœó ñðïñêèõ êóëòóðíèõ öåíòàðà è óñòàíîâà. Èíòåëåêòóàëöè îêóïšåíè îêî Ñðïñêîã êóëòóðíîã êëóáà áåñïîøòåäíî ñó êðèòèêîâàëè èíòåãðàëíî ¼óãîñëîâåíñòâî è œåãîâå ïðîòàãîíèñòå çáîã: ïîêóøà¼à äà óç ïîìîž äðæàâå óáðçà¼ó ïðîöåñ èç¼åäíà÷àâàœà Ñðáà è Õðâàòà, íàñèëíîã íàìåòàœà èäåîëîãè¼å ¼óãîñëîâåíñòâà, äåçîðè¼åíòèñàíîñòè ñðïñêèõ ïîëèòè÷êèõ ñòðàíàêà, ñòâàðàœà „ëàæíîã ¼óãîñëîâåíñêîã ïàòðèîòèçìà”, óáàöèâàœà èäå¼å ¼óãîñëîâåíñòâà ó âðòëîã ïîëèòèêå, èç¼åäíà÷àâàœà ¼óãîñëîâåíñòâà ñà ëè÷íèì ðåæèìîì è äðóãî. Êîíñòðóêòèâíèì ðàäîì ïðåòâîðè-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

77

òè ¼óãîñëîâåíñòâî êàî àïñòðàêòíó èäåîëîãè¼ó íåïðè¼àòåšñêó è íåãèðà¼óžó ïðåìà ñðïñòâó, õðâàòñòâó è ñëîâåíñòâó ó „îðãàíñêó çà¼åäíèöó ñâèõ æèâèõ ñíàãà êî¼å îñåžà¼ó èñòîâðåìåíî è ñâî¼ó îñîáåíîñò è ñâî¼ó ìåóçàâèñíîñò” áèî ¼å öèš êî¼åì ¼å Ñðïñêè êóëòóðíè êëóá òåæèî. „Äðæàâà ïðå ñâåãà” áèëà ¼å ¼åäíà îä ïàðîëà êî¼å ¼å Ñðïñêè êóëòóðíè êëóá çàãîâàðàî. Ïðè òîì ¼å èñòèöàíî äà áåç äðæàâå íåìà ñëîáîäå, íåìà êóëòóðå, íåìà íàïðåòêà, íåìà æèâîòà. Îòóäà ¼å £óãîñëàâè¼ó ñìàòðàî âàæíîì à ÷èœåíèöó äà ñó ñå Ñðáè ó œó ïî÷åëè ðàçî÷àðàâàòè è ãóáèòè ïîâåðåœå, íà¼áîëíè¼îì òà÷êîì ïîëèòè÷êîã òðåíóòêà. £óãîñëàâè¼ó ¼å âèäåî êàî ¼àêó äðæàâó „¼åäíàêèõ äóæíîñòè è ¼åäíàêèõ ïðàâà” çà ñâå œåíå íàðîäå. Ñðïñêè êóëòóðíè êëóá ¼å èñòèöàî äà ¼å ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà Ñðáèìà ïðå÷à îä óæèõ íàöèîíàëíèõ îñåžàœà. Ñìàòðàî ¼å äà ó Ñðáè¼è òðåáà „êóëòóðíî ïîðàäèòè”; èíèöèðàòè „êóëòóðíî èç¼åäíà÷àâàœå” œåíèõ äåëîâà, ðàäèòè íà ñïî¼ó „Ñðïñòâà è êóëòóðå”. Âî¼âîäèíó ¼å äîæèâšàâàî êàî îáëàñò ó êî¼î¼ ¼å ñðïñêà íàöèîíàëíà ìèñàî è íàöèîíàëíî áèžå óãðîæåíî è ñìàòðàî äà òðåáà èñòèöàòè ñðïñêè êàðàêòåð òå èñòîðè¼ñêå îáëàñòè. Áîñíó è Õåðöåãîâèíó ¼å âèäåî êàî ñðïñêó çåìšó, ïîäñòèöàî ñàðàäœó ïðàâîñëàâíèõ Ñðáà è ìóñëèìàíà, ñóïðîòñòàâšàî ñå õðâàòñêî¼ ïðîïàãàíäè, èñòèöàî äà òà îáëàñò ìîðà öåëîâèòà óžè ó áóäóžó ñðïñêó òåðèòîðè¼àëíó ¼åäèíèöó. Áîñàíñêó Êðà¼èíó ¼å îçíà÷àâàî „ïðåäñòðàæîì Áåîãðàäà”, „íîñèîöåì äðæàâíå è íàöèîíàëíå ìèñëè”, „ñðïñêèì çèäîì” êî¼è òðåáà íà ñâàêè íà÷èí ïîìîžè. Ðàäèî ¼å íà èçäâà¼àœó Ñðåìà èç ñàñòàâà Áàíîâèíå Õðâàòñêå (ñðåçîâè Âóêîâàð, Âèíêîâöè, Äàš) è èñòèöàî äà Äàëìàöè¼à íè èñòîðè¼ñêè, íè ãåîãðàôñêè, íè åòíè÷êè, íè êóëòóðíî, íè ïðèâðåäíî íè¼å ñàìî õðâàòñêà. Ïîòåíöèðàî ¼å ñðïñêè êàðàêòåð £óæíå Ñðáè¼å, èñòèöàî çíà÷༠Êîñîâà è Ìåòîõè¼å çà ñâåñò ñðïñêîã íàðîäà. Ñâå òå îáëàñòè ñìàòðàî ¼å ñðïñêèì çåìšàìà. Óïîçîðàâàî ¼å äà ñå ó áóðíèì âðåìåíèìà êî¼à äîëàçå ñðïñòâî òðåáà ñà÷óâàòè. Èäåîëîãè¼à ñðïñêå íàöèîíàëíå èíòåãðàöè¼å áèëà ¼å ðåàêöè¼à íà ¼åäíîñòðàíè íàñòàíàê õðâàòñêå Áàíîâèíå. Ñïîðàçóì îä 26. ñåïòåìáðà 1939. Ñðáè íèñó ïðèçíàâàëè íè ïî ñàäðæà¼ó íè ïî íà÷èíó íà êî¼è ¼å íàñòàî.

78

Šóáîäðàã Äèìèž

Ó ãîäèíàìà Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà (1941–1945) êàî äà ñå îáèñòèíèëà ñòðåïœà šóäè îêóïšåíèõ îêî Ñðïñêîã êóëòóðíîã êëóáà – ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå íè¼å áèëî. Âî¼íî ïîáååíà è ðàçáè¼åíà îíà ¼å èçáðèñàíà ñà ïîëèòè÷êå êàðòå Åâðîïå. Ó ïëàíîâèìà íåìà÷êî㠄íîâîã ïîðåòêà”, êàêî ïîêàçó¼ó èñòðàæèâàœà èñòîðè÷àðà, íè¼å áèëî ìåñòà íè çà Ñðáè¼ó. Ìàòèöà ñðïñêîã íàðîäà ¼å èçäåšåíà, âîäè ñå êàî îêóïèðàíà òåðèòîðè¼à, ïîä âî¼íîì ¼å óïðàâîì, èìà óæå ãðàíèöå îä îíèõ èç 1912. ãîäèíå (ïðå áàëêàíñêèõ ðàòîâà), ïðåïóíà ¼å ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà êî¼å ¼å ïîä ïðåòœîì ãåíîöèäà èçáåãëî ñà ïðîñòîðà ÍÄÕ, ïîëèòè÷êè, èäåîëîøêè è âî¼íî ¼å óíóòàð ñåáå íåïîìèðšèâî ïîëàðèçîâàíà. Äåìîíñòðàòèâíèì è ìàñîâíèì îäáàöèâàœåì Òðî¼íîã ïàêòà (äðæàâíè óäàð, ñìåíà íàìåñíè÷êîã ðåæèìà è âëàäå, äåìîíñòðàöè¼å 27. ìàðòà 1941) ñðïñêè íàðîä ñå íåäâîñìèñëåíî îïðåäåëèî çà îíó ñòðàíó ó âåëèêîì ñâåòñêîì ñóêîáó êî¼à ñå áîðèëà ïðîòèâ íàöèñòè÷êîã è ôàøèñòè÷êîã òîòàëèòàðèçìà. Îäëóêà î íàïàäó íà £óãîñëàâè¼ó, äîíåòà ó Áåðëèíó 27. ìàðòà 1941, îòóäà íè¼å çíà÷èëà ñàìî ïîðàç ¼óãîñëîâåíñêå âî¼ñêå è îêóïàöè¼ó ¼óãîñëîâåíñêèõ òåðèòîðè¼à âåž è ðàçáè¼àœå £óãîñëàâè¼å êàî äðæàâå. Áèëà ¼å òî êàçíà íàðîäó êî¼è ¼å Àäîëô Õèòëåð ñìàòðàî „áàíäîì çàâåðåíèêà è äðæàâè êî¼ó ¼å òðåáàëî òàêî óñèòíèòè äà „íèêàäà âèøå íå äîáè¼å íà çíà÷à¼ó”. Äåáåëàöè¼îì £óãîñëàâè¼å áèëà ¼å ïëàžåíà ëî¼àëíîñò Õèòëåðîâèõ ñàâåçíèêà è îñòâàðåíî íàñòî¼àœå äà ñå Ñðáè, êàî âå÷èòè óçðî÷íèöè íåìèðà „øòî âèøå ñòåñíå è ïðèòèñíó”. Èñòðàæèâà÷è ïðèìåžó¼ó äà ¼å „ìóœåâèòè ðàò” èç àïðèëà 1941. ãîäèíå âîåí ïðîòèâ Ñðáà êàî ¼åçãðà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå è êàî Íåìöèìà íåïðè¼àòåšñêîã íàðîäà. Ñðïñêè íàðîä ïîäåëèî ¼å ñóäáèíó äðæàâå êî¼ó ¼å 1918. ãîäèíå ñòâîðèî. Íàñåšåí øèðîì ¼óãîñëîâåíñêîã ïðîñòîðà îí ¼å 1941. áèî èçäåšåí è èçëîæåí îïàñíîñòè áèîëîøêîã, íàöèîíàëíîã è êóëòóðíîã óíèøòåœà. Ñðáè ñó ñâóäà îçíà÷àâàíè êðèâöèìà, „ñòðàíèì òåëîì”, îïàñíîøžó çà óñïîñòàâšàœå êâèñëèíøêèõ ðåæèìà. Ïîäåëå êî¼å ñó œèõîâ æèâîò îïòåðåžèâàëå ó ìèðó è êî¼å ñó ó ïðåäâå÷åð¼å ðàòà ëè÷èëå íà ñóêîá „ñâèõ ïðîòèâ ñâèõ”, äîäàòíî ñó çàîøòðåíå. Ó íåâðåìå ñó-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

79

÷åšåíè, òðàãè÷íî ïîñâààíè è óäàšåíè áèëè ñó èíòåãðàëèñòè è ïîáîðíèöè ïðîñðïñêå ïîëèòèêå, öåíòðàëèñòè è ôåäåðàëèñòè, êîìóíèñòè è àíòèêîìóíèñòè, äåìîêðàòå è ïðèñòàëèöå äèêòàòóðå. Ó ìåóñîáíèì îáðà÷óíèìà èñïëèâàëè ñó èç „èñòîðè¼å” íåñïîðàçóìè ñâèõ áî¼à è ïîäåëå ñâèõ âðñòà ÷èíåžè ïîñòî¼åžó íåñðåžó òåæîì à ïîðàç ôàòàëíè¼èì. Îêóïàöèîíî ïîäðó÷¼å Ñðáè¼å èìàëî ¼å çà Òðåžè ðà¼õ âåëèêó ñòðàòåøêó è ðàòíî-ïðèâðåäíó âàæíîñò. Íåìà÷êà âî¼íà è óïðàâíà âëàñò (îêóïàöèîíè ñèñòåì ¼å êîíòðîëèñàí èç âèøå öåíòàðà îäëó÷èâàœà) íàñòî¼àëà ¼å äà îäðæàâà êîíòðîëó íàä èçâîðèìà ìèíåðàëíèõ ñèðîâèíà, ðóäíèöèìà áàêðà, îëîâà, öèíêà, íàëàçèøòèìà àíòèìîíà, ìàãíåçèòà, óãšà àëè è íàä ïîšîïðèâðåäíèì ðåîíèìà, çíà÷à¼íèì êîìóíèêàöèîíèì ïðàâöèìà, óðáàíèì è èíäóñòðè¼ñêèì öåíòðèìà. Ðàçìåðå „ïîñëîâà” íàòåðàëå ñó íåìà÷êî âî¼íî è ïîëèòè÷êî âîñòâî äà íàêíàäíî îôîðìè èçâðøíè è óïðàâíè àïàðàò ñà÷èœåí îä šóäè äîìàžåã ïîðåêëà (ðåêîíñòðóèñàíè ïðåàøœè óïðàâíè àïàðàò). Ïî¼àâà òàêâîã òåëà (êîìåñàðñêà óïðàâà) íè¼å çíà÷èî óêšó÷èâàœå Ñðáè¼å ó ïëàíîâå íåìà÷êî㠄íîâîã ïîðåòêà”. Çíà÷༠ïðîñòîðà íàñåšåíîã ñðïñêèì íàðîäîì ïîäñòèöàî ¼å íàñòà¼àœå ïëàíîâà î œåãîâîì „åòíè÷êîì ïðåóðååœó”, äóãîðî÷íîì ñòàâšàœó ïîä „íåìà÷êî âîñòâî”, óñòóïàœó íà óïðàâó Áóãàðèìà è Õðâàòèìà. Äåî êàñíè¼å íåìà÷êå ïîëèòèêå íà ¼óãîèñòîêó Åâðîïå áèëè ñó è ìàãëîâèòè ïëàíîâè è íàãîâåøòà¼è î ñòâàðàœó ñðïñêî-öðíîãîðñêå äðæàâíå çà¼åäíèöå êî¼à áè áèëà ïîä äèðåêòíîì íåìà÷êîì êîíòðîëîì. Òà èäå¼à íèêàäà íè¼å íàèøëà íà „ðàçóìåâàœå” Àäîëôà Õèòëåðà. Ãîäèíå îêóïàöè¼å áèëå ñó èñïóœåíå òåðîðîì. Ñâàêè îòïîð íà¼ñòðîæå ¼å êàæœàâàí. Ñòðåšàœà, ðàöè¼å, ñïåöè¼àëíè çàòâîðè, ëîãîðè, ñòðàòèøòà, êàçíåíå åêñïåäèöè¼å áèëè ñó äåî ñâàêîäíåâèöà æèâîòà ïîä îêóïàöè¼îì. Íàñòî¼àœà „ïàöèôèêàöè¼å” Ñðáè¼å íèñó äàëà ðåçóëòàòå. Ìàñîâíà ñòðåšàœà îòïî÷åëà ñó ¼óëà 1941. Ó îäìàçäàìà òîêîì ¼óëà óáè¼åíî ¼å îêî õèšàäó öèâèëà. Ñåïòåìáðà 1941. ñòóïèëî ¼å íà ñíàãó íàðååœå î ñòðåšàœó òàëàöà – ñòîòèíó çà ñâàêîã óáè¼åíîã, îäíîñíî ïåäåñåò çà ñâàêîã ðàœåíîã Íåìöà ó Ñðáè¼è. Îêòî-

80

Šóáîäðàã Äèìèž

áðà 1941. èçâðøåíè ñó ìàñîâíè çëî÷èíè (ñòðåšàœà öèâèëà) ó Êðàãó¼åâöó, Âàšåâó, Êðàšåâó. Ñïèðàëà íàñèšà íàä öèâèëíèì ñòàíîâíèøòâîì äîáè¼àëà ¼å èç ìåñåöà ó ìåñåö íà èíòåíçèòåòó. Íåìà÷êè ïîäàöè ïîêàçó¼ó äà ¼å ó áîðáàìà ñà ïàðòèçàíñêèì è ÷åòíè÷êèì ïîêðåòîì íà òëó Ñðáè¼å, äî ôåáðóàðà 1942, óáè¼åíî, óõâàžåíî è ñòðåšàíî 7.776 áîðàöà äîê ¼å ó îäìàçäàìà ëèêâèäèðàíî 20.149 öèâèëà. £îø òðàãè÷íè¼ó ñóäáèíó, êî¼à ¼å çàïðåòèëà áèîëîøêîì èñòðåášåœó, ñðïñêè íàðîä ¼å äîæèâåî íà ïðîñòîðó ÍÄÕ, èòàëè¼àíñêîã ïðîòåêòîðàòà „Âåëèêà Àëáàíè¼à”, ìààðñêî¼ îêóïàöèîíî¼ óïðàâè, áóãàðñêî¼ îêóïàöèîíî¼ çîíè. „Âëàäà íàðîäíîã ñïàñà”, íà ÷è¼åì ¼å ÷åëó áèî Ìèëàí Íåäèž, íè¼å óñïåëà äà èçìîëè óáëàæàâàœå êàçíåíèõ ìåðà îêóïàòîðà íèòè äà ïðèâîëè ñòàíîâíèøòâî Ñðáè¼å íà ëî¼àëíîñò è ïîêîðíîñò òóî¼ âëàñòè. Âåçó¼óžè ñâî¼ó ñóäáèíó çà ñóäáèíó íîâîã ïîðåòêà ó Åâðîïè è Áàëêàíó, äåî ñðïñêå ïîëèòè÷êå, åêîíîìñêå è âî¼íå åëèòå çàãàçèî ¼å ó êîëàáîðàöè¼ó. Ñðïñêè ïîëèòè÷êè è âî¼íè ïîêðåòè è îíè ó êî¼èìà ñó Ñðáè ÷èíèëè âåžèíó (ïàðòèçàíñêè ïîêðåò) èìàëè ñó ñóïðîòñòàâšåíå âèçè¼å î ¼óãîñëîâåíñêî¼ è ñðïñêî¼ äðæàâè ó áóäóžíîñòè. ×åòíè÷êè ïîêðåò ñå çàëàãàî çà £óãîñëàâè¼ó ó êî¼î¼ ñå, ïîñëå ðàòà, ìîðà îìåèòè ñðïñêè ïðîñòîð, îáíîâèòè ìîíàðõè¼à, êàçíèòè èçäà¼íèöè è èçàçèâà÷è ãåíîöèäà, âðàòèòè ïðåòõîäíè ïîëèòè÷êè ñèñòåì. Ó îêâèðó „ñòðàòåãè¼å ÷åêàœà” äà ñå âåëèêè åâðîïñêè ôðîíòîâè ïðèáëèæå ¼óãîñëîâåíñêîì ïðîñòîðó îíè ñó çàãîâàðàëè çàøòèòó áèîëîøêå ñóïñòàíöå Ñðáà è áåñêîìïðîìèñíî ðàçðà÷óíàâàœå ñà èäåîëîøêèì ïðîòèâíèöèìà (êîìóíèñòè÷êè ïîêðåò). Êîìóíèñòè ñó èíñèñòèðàëè íà îáíîâè ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå êàî çà¼åäíèöå ðàâíîïðàâíèõ íàðîäà, çà¼åäíè÷êó äðæàâó âèäåëè êàî ôåäåðàöè¼ó, ñâî¼ó íàöèîíàëíó ïîëèòèêó òåìåšèëè íà ¼óãîñëîâåíñòâó è èíòåðíàöèîíàëèçìó, âåðîâàëè ó èñòîâðåìåíó ñîöè¼àëíó è íàöèîíàëíó åìàíöèïàöè¼ó ¼óãîñëîâåíñêèõ íàðîäà. Çà îñòâàðåœå ñâî¼èõ öèšåâà îäàáðàëè ñó îôàíçèâíó ñòðàòåãè¼ó è ïðåìà îêóïàòîðó è ïðåìà êëàñíîì íåïðè¼àòåšó, èçáàöèëè ïàðîëó î „áðàòñòâó è ¼åäèíñòâó”, îäáàöèëè ñâàêè íàöèîíàëíè ðåâàíøèçàì ó áóäóžíîñòè,

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

81

ó îêâèðó ðàòà íàñòî¼àëè äà èçâåäó ñîöè¼àëèñòè÷êó ðåâîëóöè¼ó, æðòâå èõ íèñó èíòåðåñîâàëå. Âëàäà Ìèëàíà Íåäèžà ¼å èñòðà¼àâàëà íà íàöèîíàëíîì ñàáèðàœó Ñðáà è ó ñêëàäó ñà òèì êîíöåïòó „Âåëèêå Ñðáè¼å”, îñëîœåíå íà Òðåžè Ðà¼õ è óïóžåíå íà ìëàäå ãåíåðàöè¼å êî¼å „íèñó çàðàæåíå âèðóñîì ¼óãî-ñëîâåíñòâà”. Šîòèžåâ ïîêðåò ñå çàëàãàî çà îáíîâó Ñðáè¼å, íîâó äðæàâó âèäåî óðååíó íà êîðïîðàòèâíèì îñíîâàìà, èñêàçèâàî èçðàçèòè àíòèêîìóíèçàì è àíòè¼åâðå¼ñòâî. Îñëîáîäèëà÷êè ðàò áèî ¼å îòóäà, ó èñòî âðåìå, êðâàâè ãðààíñêè ðàò ó êî¼åì ñó ñå áîðèëè ñâè ïðîòèâ ñâèõ. Íà êðà¼ó ðàòà ÊÏ£ ¼å èçàøëà êàî ïîáåäíèê. Ó ïèòàœó ¼å ïàðòè¼à ðåâîëóöèîíàðíå àêöè¼å øòî ¼å îäðåèâàëî œåí ïðîãðàì, ìåòîäå ðàäà, áðî¼ ÷ëàíîâà, îðãàíèçàöè¼ó ïðåêî êî¼å ¼å ñïðîâîäèëà ñâî¼å èäå¼å è øèðèëà óòèöà¼. Ó ðàòíèì ãîäèíàìà, îä ¼åäíå áðî¼íî ìàëå, êàäðîâñêè óðååíå, îä Êîìèíòåðíå ñóìœè÷åíå ïàðòè¼å äà ¼å ëåãëî „èìïåðè¼àëèñòè÷êèõ øïè¼óíà”, ÊÏ£ ¼å èçðàñëà ó ñíàãó êî¼à ¼å ó ñâî¼èì ðóêàìà èìàëà öåëîêóïíó âëàñò ó çåìšè (âî¼íó, óïðàâíó, ñóäñêó), ñòàëà óç áîê ÑÊÏ(á), ïîñòàëà ðåâîëóöèîíàðíè öåíòàð çà Áàëêàí è ãëàâíè àíòèèìïåðè¼àëèñòè÷êè åêñïîíåíò ïðåìà Çàïàäó. Ëåãèòèìèòåò ñâî¼å âëàñòè êîìóíèñòè ñó íàøëè ó ìèòîëîãèçîâàíî¼ ïðåäñòàâè î ÍÎÁ-ó êî¼à ¼å ñóãåðèñàëà äà ¼å óñïîñòàâšåíè ïîðåäàê ïðèðîäíî èçðàñòàî èç ïðîøëîñòè. Ó ïèòàœó ¼å áèëà àóòåíòè÷íà ðåâîëóöè¼à ó îêâèðèìà ðàòà ó êîìå ñó ¼óãîñëîâåíñêè êîìóíèñòè îïòèðàëè çà àíòèôàøèñòè÷êó êîàëèöè¼ó. £óãîñëîâåíñêà äðæàâà íàñòàëà 1945. ãîäèíå îáëèêîâàíà ¼å ó äóõó èäå¼à „ïàðòèçàíñêîã ¼óãîñëîâåíñòâà” êî¼å ¼å çàãîâàðàëà Êîìóíèñòè÷êà ïàðòè¼à £óãîñëàâè¼å. £óãîñëîâåíñòâî ÊÏ£ óìíîãîìå ¼å áèëî îïòåðåžåíî äîãìàòñêèì è êëàñíèì ïîãëåäèìà íà äðæàâó è ñòðîãîøžó ïðåìà ñðïñêîì íàðîäó. Ïî÷åòêîì äâàäåñåòèõ ãîäèíà ÊÏ£ ¼å çàãîâàðàëà óíèòàðíó äðæàâó. Çàòèì ñå äóæå îä ¼åäíå äåöåíè¼å (1923–1935) çàëàãàëà ñå çà ðàçáè¼àœå £óãîñëàâè¼å è ôîðìèðàœå íåçàâèñíèõ íàöèîíàëíèõ äðæàâà íà œåíîì òëó. Ó ãîäèíàìà óñïîíà íàöèîíàëñîöè¼àëèçìà è ïîäåëå ñâåòà íà

82

Šóáîäðàã Äèìèž

ñâåò ôàøèçìà è ñâåò àíòèôàøèçìà, ¼óãîñëîâåíñêè êîìóíèñòè ñó, íà¼çàä, ïîä óòèöà¼åì Ìîñêâå, ïðèõâàòèëè ¼óãîñëîâåíñêó äðæàâó è çà œó ñå áîðèëè ó ðàòó 1941–1945. Ó ÷èòàâîì ìåóðàòíîì ïåðèîäó ÊÏ£ ¼å ñèñòåìàòñêè ïîäñòèöàëà ìðæœó ïðîòèâ ñðïñêå áóðæîàçè¼å êàî óãœåòà÷êå, íåêðèòè÷êè ïðèõâàòèëà òåçó î âåëèêîñðïñêîì õåãåìîíèçìó, ñàãëàøàâàëà ñå ñà ïëàíîâèìà î íàñòà¼àœó íàöèîíàëíèõ äðæàâà íà ðà÷óí ñðïñêå åòíè÷êå òåðèòîðè¼å, øèðèëà ïðîïàãàíäó î ñðïñêî¼ âî¼ñöè êàî îêóïàòîðñêî¼, ñðïñêîì ÷èíîâíèøòâó è äðæàâè êàî åêñïëîàòàòîðñêî¼, ñòàâšàëà ó çàäàòàê ñðïñêèì êîìóíèñòèìà äà ðàäå ïðîòèâ ñðïñêîã õåãåìîíèçìà è ñîïñòâåíå äðæàâå. Ó ñêëàäó ñà òèì áèëà ¼å è íàöèîíàëíà ïîëèòèêà êî¼à ¼å ïðåêî ïàðòè¼ñêå èíñòèòóöèîíàëíå ñòðóêòóðå íàïðîñòî äðîáèëà îáëàñòè ñðïñêîã åòíè÷êîã ïðîñòîðà. Êîìóíèñòè ñó çàãîâàðàëè ðàâíîïðàâíîñò íàðîäà. Çà ðàçëèêó îä ãðààíñêèõ ïîëèòè÷àðà âåðîâàëè ñó äà ñå íîâà £óãîñëàâè¼à ìîæå èçãðàäèòè ¼åäèíî êàî „ôåäåðàöè¼à ðàâíîòåæå”. Ó Äðóãîì ñâåòñêîì ðàòó ñðïñêî ãðààíñòâî áèëî ¼å óíèøòåíî, íàöèîíàëíè ïîêðåò ðàçáè¼åí, èíòåëèãåíöè¼à äîæèâåëà ïîãðîì, ðàñöåïêàíîñò è ïîäåšåíîñò ñå èñêàçàëå ó íà¼ïîãóáíè¼èì îáëèöèìà, áèîëîøêà èñöðïšåíîñò îñòàâèëà ñâî¼ ïå÷àò, èäåîëîãè¼à êîìóíèçìà çàöàðèëà ó ñâèì ñôåðàìà äðóøòâåíîã æèâîòà. Îä ïðâîã äàíà îðóæàíîã óñòàíêà, ïóòåì ðàçíèõ ôîðìè (ïàðòè¼ñêà îðãàíèçàöè¼à, îðãàíèçàöè¼à îðãàíà âëàñòè, âî¼íîïîëèòè÷êà ñòðóêòóðà), ðàçâè¼àî ñå ïðîöåñ íàñòà¼àœà íîâå ¼óãîñëîâåíñêå ôåäåðàöè¼å. Ðàçëîçè ïðàãìàòè÷íå ïðèðîäå (óíóòðàøœè è ñïîšíè) ïðåñóäíî ñó óòèöàëè äà ñå è î äåëèêàòíèì ïèòàœèìà, êàêâî ¼å áèëî ïèòàœå ðàçãðàíè÷åœà íàñòà¼óžèõ ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà, âîñòâî ¼óãîñëîâåíñêå ðåâîëóöè¼å íè¼å èç¼àøœàâàëî. Ó ñèòóàöè¼àìà êàäà ñó ñå ïî¼àâšèâàëà ñïîðíà ïèòàœà (íïð. ñïîð ïàðòè¼ñêèõ îðãàíèçàöè¼à Õðâàòñêå è Âî¼âîäèíå îêî Ñðåìà) ïàðòè¼ñêè âðõ ¼å íàñòî¼àî äà œèõîâî ðåøàâàœå îäëîæè çà íåêî äðóãî âðåìå, ïîñëå ïîáåäå ðåâîëóöè¼å. Ïðèìåíà ôåäåðàëíîã ïðèíöèïà ó óðååœó ïàðòè¼å è áóäóžå äðæàâå òðåáàëî ¼å äà ôîðìàëíî îáåçáåäè ïóíó ðàâíîïðàâíîñò ¼óãîñëîâåíñêèõ íàðîäà (ðåøåœå

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

83

íàöèîíàëíîã ïèòàœà), àëè äà ïðè òîì íå óãðîçè îïøòå ¼óãîñëîâåíñêî ¼åäèíñòâî. Ó ôåäåðàëíîì ñèñòåìó âëàñòè Ïîëèòáèðî ÊÏ£ ¼å èìàî äîìèíàíòíî ìåñòî. Œåìó ñó áèëå ïîäðååíå ïîñòî¼åžå íàöèîíàëíå è ïîêðà¼èíñêå ïàðòè¼ñêå îðãàíèçàöè¼å, íàñòà¼óžè àïàðàò âëàñòè, âî¼íà îðãàíèçàöè¼à, øòî ñâåäî÷è äà íè¼å ïîñòî¼àëà ñóøòèíñêà ôåäåðàëèçàöè¼à. Îäëóêîì î èçãðàäœè £óãîñëàâè¼å êàî äðæàâíå çà¼åäíèöå ðàâíîïðàâíèõ íàðîäà íà äåìîêðàòñêîì è ôåäåðàëíîì ïðèíöèïó, Äðóãî çàñåäàœå ÀÂÍΣ-à ¼å ïîòâðäèëî ïðîöåñ ôåäåðàëíå èíñòèòóöèîíàëèçàöè¼å êî¼è ¼å òðà¼àî îä ïðâèõ äàíà ðàòà. ÀÂÍΣ ñå îïðåäåëèî çà ïðèçíàœå ïåò êîíñòèòóòèâíèõ íàðîäà (Ñðáè, Õðâàòè, Ñëîâåíöè, Öðíîãîðöè, Ìàêåäîíöè) è øåñò ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà (Áîñíà è Õåðöåãîâèíà ¼å òðåáàëî äà, çáîã ñëîæåíå íàöèîíàëíå ñòðóêòóðå, äîáè¼å ñòàòóñ àóòîíîìè¼å äà áè 26/27. 11. 1943. áèëà êîíñòèòóèñàíà êàî ðàâíîïðàâíà ôåäåðàëíà ¼åäèíèöà). ÀÂÍΣ íè¼å ðåøèî ïèòàœå óíóòðàøœåã óðååœà ôåäåðàöè¼å è ðàçãðàíè÷åœå ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà. Èñòèöàíî ¼å äà çà òî ¼îø íè¼å âðåìå. Ïðåäâèåíî ðåøåœå äåëèëî ¼å Ñðáå. Ñðáè¼à ¼å áèëà ïîñëåäœà ¼óãîñëîâåíñêà îáëàñò êî¼à ¼å êîíñòèòóèñàíà êàî ôåäåðàëíà ¼åäèíèöà. Ò༠çíà÷à¼íè êîíñòèòóòèâíè ÷èí îäèãðàî ñå, ó âèøå åòàïà, îä íîâåìáðà 1944. äî àâãóñòà 1945. ãîäèíå. Âåëèêà àíòèôàøèñòè÷êà íàðîäíîîñëîáîäèëà÷êà ñêóïøòèíà Ñðáè¼å (9–12. íîâåìáàð 1944) äîíåëà ¼å îäëóêå êî¼èìà ¼å Ñðáè¼à ïðîãëàøåíà „ðàâíîïðàâíîì ôåäåðàëíîì ¼åäèíèöîì Äåìîêðàòñêå Ôåäåðàëíå £óãîñëàâè¼å”, à ÀÑÍÎÑ (Àíòèôàøèñòè÷êà ñêóïøòèíà íàðîäíîã îñëîáîåœà Ñðáè¼å) êîíñòèòóèñàí êàî íà¼âèøå çàêîíîäàâíî è èçâðøíî íàðîäíî ïðåäñòàâíè÷êî òåëî, âðõîâíè îðãàí äðæàâíå âëàñòè è íîñèëàö „ñóâåðåíèòåòà íàðîäà è äðæàâå Ñðáè¼å”. Ó òîì òðåíóòêó Âî¼âîäèíà, Êîñîâî è Ìåòîõè¼à è ÑàíŸàê íèñó, ôîðìàëíî, áèëè ó ñàñòàâó Ñðáè¼å. Íà âàíðåäíîì çàñåäàœó ÀÑÍÎÑ-à (7–9. àïðèë 1945), íà îñíîâó „èç¼àâà î ïðèêšó÷åœó” êî¼å ñó äîíåëè ïîêðà¼èíñêè è îáëàñíè îðãàíè, äîíåòà ¼å îäëóêà î ïðèïà¼àœó (ïðèêšó÷åœó) Êîñîâà è Ìåòîõè¼å, Âî¼âîäèíå è ÑàíŸàêà. Îñíèâà÷êè êîíãðåñ ÊÏ Ñðáè¼å, îäðæàí îä

84

Šóáîäðàã Äèìèž

8. äî 12. ìà¼à 1945. ó Áåîãðàäó, ó ñêîðî êîíñïèðàòèâíèì óñëîâèìà, íàëîæèî ¼å ÷ëàíîâèìà íîâîîñíîâàíå ÊÏ Ñðáè¼å „äà áóäó íà ÷åëó èçãðàäœå èñòèíñêå ôåäåðàòèâíå £óãîñëàâè¼å”, äà îäáàöå ñõâàòàœà äà ñâàêè íàðîä „ó ñâîìå îêâèðó ñòâàðà ¼åäíó ñíàæíó, ôåäåðàëíó ¼åäèíèöó, Õðâàòñêó, Ñðáè¼ó, èòä. íà ðà÷óí äðóãå...”, àôèðìèñàî „¼åäíó äðæàâó – £óãîñëàâè¼ó, ó êî¼î¼ ñâàêè íàðîä èìà ñâî¼à ïðàâà è ïîòïóíó ðàâíîïðàâíîñò”, ñóøòèíîì ¼óãîñëîâåíñêîã ôåäåðàëèçìà îçíà÷èî ïîòðåáó äà „èç âèøå ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà ñòâîðèìî ¼åäíó ñíàæíó ¼óãîñëîâåíñêó íàöèîíàëíó äðæàâó”. Ðàçëîçè ïðàãìàòè÷íå ïðèðîäå (íåðåøåíè ñòàòóñ Âî¼âîäèíå, Êîñîâà è Ìåòîõè¼å è ÑàíŸàêà) è ïðàêñà ïðâå çåìšå ñîöè¼àëèçìà (íà íàöèîíàëíîì ïðèíöèïó íè¼å áèëà óðååíà íè ïàðòè¼ñêà îðãàíèçàöè¼à Ðóñè¼å ó ñêëîïó ÑÊÏ-á) ïðåñóäíî ñó óòèöàëè íà âèøåìåñå÷íî êàøœåœå îäðæàœà êîíãðåñà ñðïñêèõ êîìóíèñòà. Ó Ðåçîëóöè¼è êî¼ó ¼å Êîíãðåñ äîíåî ñðïñêèì êîìóíèñòèìà ¼å, êàî „íà¼âàæíè¼è çàäàòàê”, ñòàâšåíî ó äóæíîñò äà ðàäå íà „¼à÷àœó íàøå íîâå äðæàâå”, ñóïðîòñòàâšà¼ó ñå âåëèêîñðïñêèì øîâèíèñòè÷êèì òåíäåíöè¼àìà, ñâèì ñðåäñòâèìà èçîëó¼ó „âåëèêîñðïñêó ðåàêöè¼ó”, áîðå ñå ïðîòè⠄âåëèêîñðïñêîã õåãåìîíèçìà”. Ïîñåáíèì ðåçîëóöè¼àìà êî¼å ¼å èçãëàñàëî Òðåžå çàñåäàœå ÀÂÍΣ-à (7–26. àâãóñò) çàâðøåí ¼å ïðîöåñ êîíñòèòóèñàœà ôåäåðàëíå Ñðáè¼å è ó îñíîâíèì öðòàìà äîâðøåíà èçãðàäœà £óãîñëàâè¼å íà ïðèíöèïèìà „ïîñòàâšåíèì” 29. íîâåìáðà 1943. Äåëåãàòè ñó ¼åäíîãëàñíî ïðèõâàòèëè è ïîòâðäèëè îäëóêå Ñêóïøòèíå èçàñëàíèêà íàðîäà Âî¼âîäèíå (îä 30–31. ¼óëà 1945), ÀÑÍÎ ÑàíŸàêà (îä 29. ìàðòà 1945) è Îáëàñíå íàðîäíå ñêóïøòèíå Êîñîâà è Ìåòîõè¼å (îäðæàíà íàêîí óêèäàœà Âî¼íå óïðàâå, 8-10. ¼óë 1945) î ïðèêšó÷åœó ôåäåðàëíî¼ Ñðáè¼è. Òðåžå çàñåäàœå ÀÂÍΣ-à áèëî ¼å ìåñòî íà êîìå ¼å, ¼îø ¼åäíîì ïîòâðåíî äà ó óíóòðàøœåì óðååœó èçìåó Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å è íîâå äðæàâå íåìà „íèêàêâîã êîíòèíóèòåòà”. Íåøòî êàñíè¼å, ó äåêëàðàöè¼è î ïðîãëàøåœó Ôåäåðàòèâíå Íàðîäíå Ðåïóáëèêå £óãîñëàâè¼å îä 29. íîâåìáðà 1945, èñòàêíóòà ¼å îäëó÷íà ðåøåíîñò äà „óíóòðàøœè ïîðåäàê” áóäå è ôîðìàëíî-ïðàâíî èçìåœåí. Òîã çàäàòêà ïðè-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

85

õâàòèëà ñå Óñòàâîòâîðíà ñêóïøòèíà ÔÍУ. Íîâà äðæàâà äåôèíèñàíà ¼å êàî „ñàâåçíà íàðîäíà äðæàâà ðåïóáëèêàíñêîã îáëèêà” ÷èìå ¼å óêèíóòà ìîíàðõè¼à à êðàš Ïåòàð II è öåëà äèíàñòè¼à Êàðàîðåâèž ëèøåíà ñâèõ ïðàâà. Ïðîãëàøåœå ðåïóáëèêå ñóøòèíñêè ¼å çíà÷èëî ïîòïóíî ëèêâèäèðàœå óñòàâíîã êîíòèíóèòåòà êî¼è ¼å, ó ïåðèîäó 1943-1945. îäðæàâàí èç ôîðìàëíèõ, ñïîšíîïîëèòè÷êèõ ðàçëîãà. Äåêëàðàöè¼à î ðåïóáëèöè ¼å èçãëàñàíà ïðå íåãî øòî ¼å è äîíåò Óñòàâ ÔÍУ. Ñà êîíãðåñíå ãîâîðíèöå Îñíèâà÷êîã êîíãðåñà ÊÏ Ñðáè¼å £îñèï Áðîç ¼å ïîðó÷èâàî ñðïñêîì ãðààíñòâó è ïîëèòè÷àðèìà ó åìèãðàöè¼è äà êîìóíèñòè íèñó „ðàñö¼åïèëè Ñðáè¼ó” âåž ñó ñòâàðàœåì ôåäåðàöè¼å „íàïðàâèëè ñðåžíå Ñðáå ó Áîñíè, èñòî òàêî êàî è Õðâàòå è ìóñëèìàíå. Ðàäè ñå ñàìî î àäìèíèñòðàòèâíî¼ ïîäåëè. £à íåžó äà ó £óãîñëàâè¼è áóäó ãðàíèöå êî¼å žå ðàçäâà¼àòè, âåž ... õîžó äà ãðàíèöå áóäó îíå êî¼å žå ñïà¼àòè íàøå íàðîäå”. Ó íàðåäíèì ãîäèíàìà (1945–1956) òåðèòîðè¼àëíè îêâèð ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà áèî ¼å óòâðåí ïî ðàçëè÷èòèì ìåðèëèìà (èñòîðè¼ñêèì, åòíè÷êèì, ãåîãðàôñêèì, åêîíîìñêèì). Ñïîðíà ïèòàœà ðåøàâàíà ñó ó íà¼óæåì ïàðòè¼ñêîì âðõó, íà ñåäíèöàìà Ïîëèòáèðîà, ôîðìèðàœåì ïàðòè¼ñêî-äðæàâíèõ êîìèñè¼à, ïðèâðåìåíèì ðàçãðàíè÷åœèìà êî¼à ñó âðåìåíîì ïîñòàëà êîíà÷íà, áåç äà èõ ¼å ëåãàëíî ðàçìîòðèî è ïîòâðäèî íàäëåæíè äðæàâíè îðãàí è î òîìå äîíåî ïðàâíî âàšàíè àêò. Ó îêâèðèìà Ñðáè¼å ñòâîðåíå ñó äâå àóòîíîìè¼å – Êîñîâî è Ìåòîõè¼à è Âî¼âîäèíà, êî¼å žå âðåìåíîì Ñðáè¼ó ó÷èíèòè òàîöåì ïîêðà¼èíñêèõ ïîëèòè÷êèõ åëèòà. Ñâåñíî èíñèñòèðà¼óžè íà óíóòðàøœåì äèñêîíòèíóèòåòó íîâå £óãîñëàâè¼å ó îäíîñó íà Êðàšåâèíó £óãîñëàâè¼ó êîìóíèñòè ñó, êàêî ïðèìåžó¼å Áðàíêî Ïåòðàíîâèž, äðæàâó àäìèíèñòðàòèâíî èçãðàèâàëè êàî „ôåäåðàöè¼ó ðàâíîòåæå” êî¼à ¼å, žóòàœåì î ãåíîöèäó, çàáðàíîì ïîâðàòêà ñðïñêèõ êîëîíèñòà ó ñâî¼å äîìîâå íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è è Ìàêåäîíè¼è, íàìåòàœåì õèïîòåêå î „âåëèêîñðïñêîì õåãåìîíèçìó”, íåãèðàœåì íàãëàøàâàœà ñðïñêîã íàöèîíàëíîã èíäèâèäóàëèòåòà, ñïðå÷àâàœåì îòâàðàœà ñðïñêîã ïèòàœà, àïñîëóòíîì öåíòðàëèçàöè¼îì âëàñòè, ôåäåðàëèçàöè¼îì Ñðáè¼å,

86

Šóáîäðàã Äèìèž

ñòâàðàœåì óòèñêà î íåâàæíîñòè è øòåòíîñòè îèâè÷àâàœà ñðïñêîã íàöèîíàëíîã ïðîñòîðà, íà÷èíîì ðàçãðàíè÷åœà ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà ñâåñíî ìåœàëà ïîëîæ༠Ñðáè¼å è ñðïñêîã íàðîäà. Ó ïîëèòè÷êîì æèâîòó ñðïñêîã íàðîäà, ðàñïîëóžåíîã èçìåó ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå è äè¼àñïîðå è óíóòðàøœèì ãðàíèöàìà ïîäåšåíîã èçìåó Ñðáè¼å è îñòàëèõ ðåïóáëèêà, ìàäà ïðèòà¼åíî, íàñòàâèëå ñó äà òèœà¼ó áðî¼íå ïîäåëå è ñóêîáè êî¼è ñå ìîãó èäåíòèôèêîâàòè íà âèøå êšó÷íèõ ðàâíè: ÷åòíè÷êî – ïàðòèçàíñêî¼, ãðààíñêî – êîìóíèñòè÷êî¼, ¼óãîñëîâåíñêî – ñðïñêî¼, ñðïñêî – õðâàòñêî¼, ñðïñêî – àëáàíñêî¼, êëåðèêàëíî – àíòèêëåðèêàëíî¼, âåðñêî – àòåèñòè÷êî¼, ìîíàðõèñòè÷êî –ðåïóáëèêàíñêî¼, ôàøèñòè÷êî – àíòèôàøèñòè÷êî¼, êîìóíèñòè÷êî – àíòèêîìóíèñòè÷êî¼, ìîäåðíèçàöè¼ñêî – êîíçåðâàòèâíî¼, ñðïñêî – ñðáè¼àíñêî¼, öåíòðàëèñòè÷êî – àóòîíîìàøêî¼, ïðîçàïàäíî¼ – èçîëàöèîíèñòè÷êî¼, èíòåðíàöèîíàëèñòè÷êî – àíòèñîâ¼åòñêî¼, ìèðîòâîðíî¼ – ðàòíî¼, äåìîêðàòñêî¼ – àíòèäåìîêðàòñêî¼... Âðåìå êàî äà ¼å òîêîì 20. âåêà óâåžàâàëî ïîëèòè÷êå ðàçäðîášåíîñòè. Ïîëèòè÷êà çðåëîñò ¼å èçîñòà¼àëà, ïîëèòè÷êå êóëòóðå íè¼å áèëî, äåìîêðàòè¼à ¼å áèëà è îñòàëà íåïîçíàíèöà, êîíòðîëà âëàñòè íèêàäà íè¼å óñïîñòàâšåíà, óñòàâè ñó íåäåìîêðàòñêè äîíîøåíè, èçáîðè ñó íåêîðåêòíî è íåðàâíîïðàâíî îðãàíèçîâàíè è ñïðîâîåíè, ðåïðåñè¼à ñå ïðå÷åñòî íàäâè¼àëà íàä ïîëèòè÷êèì íåèñòîìèøšåíèêîì, æðòâå ñó ïîñòà¼àëè Ÿåëàòè à Ÿåëàòè æðòâå. Îä ñâîãà ÷ëàíñòâà è ñèìïàòèçåðà ÊÏ£ ¼å òðàæèëà èäå¼íó áîðáåíîñò, ïðèâðæåíîñò ÍÎÁ-ó è ðåâîëóöè¼è, ñïðåìíîñò äà ñïðîâîäè ïàðòè¼ñêè ïðîãðàì, îäàíîñò £óãîñëàâè¼è êàî äðæàâè. Íà ãðàíèöàìà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå ó ïðâèì ïîñëåðàòíèì ãîäèíàìà ó ðåãèîíàëíèì îêâèðèìà îäèãðàâàëà ñå ñâåòñêà èñòîðè¼à. Îá¼åêòèâíå ñïîšíîïîëèòè÷êå îêîëíîñòè è œèìà èçíóåíà îäáðàíà äðæàâíå íåçàâèñíîñòè, ¼à÷àëè ñó ìîž è àóòîðèòåò äðæàâå. Ñóêîá îêî Òðñòà è „ñåâåðîçàïàäíèõ ãðàíèöà”, ó êîìå ¼å Çàïàä, ñâî¼îì ñïðåìíîøžó äà âî¼íî èíòåðâåíèøå, ãîòîâî ïðåêîðà÷èî ãðàíèöå íîâîã ðàòà, ìîáèëèñàî ¼å âî¼íå, ïîëèòè÷êå è åêîíîìñêå ïîòåíöè¼àëå öåëå çåìšå. Ñïîð íè¼å èìàî ñàìî êàðàêòåð

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

87

èãíîðèñàœà èíòåðåñà ñëîâåíà÷êîã è õðâàòñêîã íàðîäà âåž ¼å òóìà÷åí êàî íåãèðàœå ñóâåðåíèòåòà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå è îäáðàíà íåçàâèñíîñòè. Ðåâèçè¼à ãðàíè÷íèõ ëèíè¼à ïðåâàçèëàçèëà ¼å áèëàòåðàëíè ñóêîá £óãîñëàâè¼å è Èòàëè¼å è áèëà ïî÷åòàê „õëàäíîã ðàòà”. Ãðààíñêè ðàò ó Ãð÷êî¼, ó êî¼è ¼å áèëà íà ñïåöèôè÷àí íà÷èí óêšó÷åíà è £óãîñëàâè¼à, „îòâîðèî” ¼å îçáèšíó êðèçó è íà ¼óæíèì ãðàíèöàìà. Ïîäðøêà £óãîñëàâè¼å ãð÷êî¼ ëåâèöè äèðåêòíî ¼å óòèöàëà íà ïîëîæ༠óñòàíèêà òîêîì 1946–1949. ãîäèíå. Ñóêîá ñà çåìšàìà Èíôîðìàöèîíîã áèðîà ãîòîâî ¼å ñàñâèì èçîëîâàî £óãîñëàâè¼ó. Îðãàíèçàöèîíî ïîñòàâšåíà íà óçîðó ñîâ¼åòñêå äðæàâå, óêëîïšåíà ó èíòåðåñå è ïëàíîâå ñîâ¼åòñêå ïîëèòèêå, åêîíîìñêè âåçàíà çà Ñîâ¼åòñêè Ñàâåç è çåìšå „íàðîäíå äåìîêðàòè¼å”, ïîëèòè÷êè ïîä÷èœåíà èäåîëîøêîì ìîíîïîëó Ìîñêâå, £óãîñëàâè¼à ¼å, ó ãîäèíàìà 1948–1953, áèëà ñóî÷åíà ñà ðåàëíîì îïàñíîøžó íàïàäà ñà èñòîêà è äåñòðóêöè¼å èçíóòðà. Îïñòàíàê äðæàâå, îäáðàíà íåçàâèñíîñòè è î÷óâàœå òåêîâèíà ðåâîëóöè¼å íàïðîñòî ñó çàõòåâàëè öåíòðàëèñòè÷êî óðååœå, ìîíîëèòíó äðæàâó ñïîñîáíó äà ñå îäóïðå ïðèòèñöèìà êî¼è ñó èøëè „äî èâèöå ðàòà”. Ãðàíè÷íå ìåå íà êî¼èìà ñå £óãîñëàâè¼à „ñóñðåòàëà” ñà Ìààðñêîì, Ðóìóíè¼îì, Áóãàðñêîì, Àëáàíè¼îì çà äóãè íèç ãîäèíà ïîñòàëå ñó íåïðåëàçíå çà šóäå, ðîáó, èäå¼å. Òî ¼å ïðåñóäíî óòèöàëî äà ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ ôåäåðàöè¼è Ñðáè¼à çàäîáè¼å ïðîâèíöè¼àëíè ïîëîæà¼. Âî¼íå ïðîâîêàöè¼å, òåðîðèñòè÷êè àêòè, ñàáîòàæå, åêîíîìñêà áëîêàäà, ïðîïàãàíäíè ïðèòèñàê, èäåîëîøêå è ïîëèòè÷êå ïîäåëå, îïøòè ñòðàõ è íåñèãóðíîñò áèëè ñó äåî ñâàêîäíåâèöå. Ñóêîá è êðèçà ¼à÷àëè ñó óòèö༠âî¼íîã ôàêòîðà è ñòðàõîâëàäó ïîëèòè÷êå ïîëèöè¼å ÓÄÁ-å. Ó îêâèðèìà ïîëèòèêå êî¼à ñå íà óíóòðàøœåì ïëàíó èñêàçèâàëà êðîç öåíòðàëèçàöè¼ó ïðèâðåäå (îáíîâà è èçãðàäœà, ïðâè ïåòîãîäèøœè ïëàí, êîëåêòèâèçàöè¼à, ðàäíå àêöè¼å, àãðàðíà ðåôîðìà, êîëåêòèâèçàöè¼à, êîëîíèçàöè¼å, íàöèîíàëèçàöè¼å) è, êàñíè¼å, ñàìîóïðàâšàœå, à íà ñïîšíîì ïëàíó êðîç ïðè¼àòåšñòâî ñà ÑÑÑÐ-îì, ñóêîá ñà Èíôîðìáèðîîì, ïðèáëèæàâàœå „çàïàäó”, ïîëèòèêó íåñâðñòàâàœà òðîøèëå ñó ñå ãåíåðàöè¼å è ãåíåðàöè¼å.

88

Šóáîäðàã Äèìèž

Ó äîêòðèíè ÊÏ£ äðæàâíî âëàñíèøòâî è öåíòðàëèçàì ó óïðàâšàœó ñìàòðàíè ñó îñíîâîì ïðåâàçèëàæåœà åêîíîìñêå íåðàçâè¼åíîñòè. Ïðîöåñ ðàçâëàøžèâàœà „êëàñíîã íåïðè¼àòåšà” ó Ñðáè¼è ¼å òðà¼àî ïåò ãîäèíà è îäâè¼àî ñå ó âèøå ôàçà. Ñòå÷åíîì èìîâèíîì äðæàâà ¼å ðóêîâîäèëà ïðåêî öåíòðàëèçîâàíå ìðåæå äðæàâíèõ ïðåäóçåžà è äèðåêöè¼à ïîä óïðàâîì ìèíèñòàðñòàâà. Ïîäàòàê äà ¼å ïðåêî 80% äðæàâíîã ñåêòîðà ó ïîñëåðàòíî¼ ïðèâðåäè Ñðáè¼å îñòâàðåí êîíôèñêàöè¼îì èìîâèíå „íàðîäíèõ íåïðè¼àòåšà” ãîâîðè î „òåìåšíîñòè” ñà êî¼îì ¼å èçâðøåí îáðà÷óí ñà ãðààíñòâîì. „Ðåâîëóöèîíàðíèì ìåðàìà” (ïðå ñâåãà íàöèîíàëèçàöè¼îì) „ñåîñêà áóðæîàçè¼à” ¼å ñìàœåíà çà 87,1%, „ãðàäñêà” çà 74,7%, êàòåãîðè¼à èíäóñòðè¼àëàöà çà 94,5%. Ïðîìåíà àãðàðíå ñòðóêòóðå èçâðøåíà ¼å àãðàðíîì ðåôîðìîì (èç çåìšèøíîã ôîíäà îä ïðåêî 1,5 ìèëèîíà õåêòàðà îêî 800.000 ¼å äàòî áåçåìšàøèìà). Ëèêâèäàöè¼à êðóïíîã ïîñåäà èìàëà ¼å èçðàæåíî ïîëèòè÷êî çíà÷åœå. Ìàëè ïîñåä, ñà ñâèì ñâî¼èì êàðàêòåðèñòèêàìà (íåïðîäóêòèâíîñò, íåçàèíòåðåñîâàíîñò çà ìîäåðíèçàöè¼ó è òðæèøòå, íåçíàòíà àêóìóëàöè¼à, àóòàðõè÷íîñò) íàñòàâèî ¼å äà æèâè. Ñèñòåì àäìèíèñòðàòèâíîã óïðàâšàœà ïîšîïðèâðåäîì îãëåäàî ñå êðîç íàñèëíè îòêóï, ìåøàœå äðæàâå ó ïðîìåò ïîšîïðèâðåäíèõ ïðîèçâîäà, ïîëèòèêó öåíà, ïðîïèñèâàœå ïëàíîâà ñåòâå...). Óáðçàíî, íà ìîìåíòå ïëàíñêî àëè, ó ñóøòèíè ñòèõè¼íî ïîêðåòàœå âèøåìèëèîíñêèõ ìàñà êà ãðàäîâèìà èçàçâàëî ¼å ïðàâó åêñïëîçè¼ó ñåîñêîã ñîöè¼àëíîã, ïðèâðåäíîã, êóëòóðíîã ñèñòåìà, ïðîèçâåëî „êóëòóðíè øîê” ó êîìå ¼å ñðïñêî ñåëî ïî÷åëî äà ãóáè îñíîâíå åëåìåíòå ñâî¼å èäåíòèôèêàöè¼å, ïîäñòàêëî ðàçãðàèâàœå œåãîâå åêîíîìñêå ìàòðèöå çàñíîâàíå íà êîíçåðâàòèâíîñòè è òðàäèöèîíàëèçìó, ïðîóçðîêîâàëî ðàçëèâàœå è îä ñòðàíå ãðàäà ïðèõâàòàœå ñåîñêîã ìåíòàëèòåòà è ðóðàëíîã íà÷èíà ìèøšåœà è ïîíàøàœà. Íàöèîíàëíó ïîëèòèêó ¼å èçðàæàâàî ñëîãàí „áðàòñòâî¼åäèíñòâî”. Äðæàâà ¼å áèëà ó ïî÷åòêó öåíòðàëèçîâàíà, êàñíè¼å äåöåíòðàëèçîâàíà, ñâå âðåìå ïàðòè¼ñêà. Ñóêîá ñà Èíôîðìáèðîîì áèî ¼å, èñòîâðåìåíî, è ïîáåäà è ïîðàç. Ðåçîëóòíî îäáè¼àœå ñòàšèíî-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

89

âå êðèòèêå íà âåðáàëíîì íèâîó áèëî ¼å ïðàžåíî ñóøòèíñêèì ïðèõâàòàœåì ñâåãà èçðå÷åíîã. Äî èçðàæà¼à ¼å äîøàî öåëîêóïíè „ñòàšèíèñòè÷êè ïîòåíöè¼àë” ÊÏ£. Îòïî÷åëî ¼å íàñèëíî ôîðìèðàœå ðàäíèõ è ñåîñêèõ çàäðóãà (ðàñïóøòåíå 1953/54), õàïøåœå „áóðæîàñêèõ åëåìåíàòà” óíóòàð Íàðîäíîã ôðîíòà, êîíà÷íî óíèøòàâàœå ñèòíå ïðèâàòíå ïðèâðåäå (òçâ. äðóãà íàöèîíàëèçàöè¼à), òåðîð íàä íåèñòîìèøšåíèöèìà ó ñîïñòâåíèì ðåäîâèìà, ñòàšèíèñòè÷êè ïðîöåñè, ¼à÷àœå ðåïðåñèâíèõ îðãàíà. Òåðîð, êî¼è ¼å èñòîâðåìåíî ïîñòàî èíñòèòóöè¼à è íàâèêà, íåìèíîâíî ¼å ïðîèçâîäèî âëàñòèòî îïðàâäàœå. Òðè¼óìô íàä Ñòàšèíîì ïðóæàî ¼å ìîãóžíîñò îäàáèðà: „äèêòàòóðà ïðîëåòåðè¼àòà” èëè äåìîêðàòñêè óðååíî äðóøòâî ó êîìå Ïàðòè¼à íåìà ìîíîïîë è àïñîëóòíó ìîž à œåíè ÷ëàíîâè (ïîñåáíî ðóêîâîäñòâî) íåîãðàíè÷åíå ïðèâèëåãè¼å. Îäáèðîì ïóòà £îñèï Áðîç è ïàðòè¼ñêè âðõ ñóøòèíñêè ñó ïîêàçàëè äà ïàðòè¼à íà âëàñòè íè¼å ñïðåìíà çà äåìîêðàòñêó òðàíñôîðìàöè¼ó. Îíè êî¼è ñó ïîêóøàëè äà ñóêîá ñà Ñòàšèíîì èñêîðèñòå êàî ïîâîä çà êðèòè÷êî ïðåèñïèòèâàœå ñîïñòâåíå ðåâîëóöèîíàðíå ïðàêñå è ïîäñòèöàœå ïðîìåíà êî¼å âîäå äåìîêðàòèçàöè¼è äðóøòâà ñóî÷èëè ñó ñå ñà ðåïðåñè¼îì íàìåœåíîì ïîëèòè÷êèì íåèñòîìèøšåíèöèìà. Îáðà÷óí ñà Ìèëîâàíîì €èëàñîì ïîêàçàî ¼å äà êðèòè÷êà ñâåñò íè¼å îäíåëà ïðåâàãó íàä äîãìàòñêèì è áèðîêðàòñêèì ñõâàòàœèìà. Ðåïðåñèâíîì ïîëèòèêîì ÊÏ£ ¼å ãîäèíàìà ãóøèëà ñâàêè íàöèîíàëèçàì, øîâèíèçàì, âåðñêó èñêšó÷èâîñò. Ó ïåäåñåòèì ãîäèíàìà ñóî÷èëà ñå ñà ïðîáëåìèìà ïîëèòè÷êî-èäå¼íå ïðèðîäå êî¼å íè¼å ìîãëà äà ðåøè. Èçëàç ¼å íàåí ó ïî¼à÷àíî¼ ìèòîëîãèçàöè¼è àíòèôàøèñòè÷êå è ïàòðèîòñêå áîðáå, ñòàëíîì ïîòåíöèðàœó îòïîðà ñòàšèíèçìó, èñòèöàœó óñïåõà ó ñïîšíî¼ ïîëèòèöè (ïîëèòèêà íåñâðñòàíèõ), ñòèìóëèñàœó çàïîñëåíèõ ó óïðàâšàœó íà ðàäíèì ìåñòèìà, äàðîâàœó ñëîáîäà ïóòîâàœà è çàïîøšàâàœà ó èíîñòðàíñòâó, óî÷šèâî¼ àëè èçíóåíî¼ ëèáåðàëèçàöè¼è ïðèâðåäå, êóëòóðå ïà ÷àê è ïîëèòèêå êî¼à ¼å öèêëè÷íî óñòóïàëà ìåñòî ðåïðåñè¼è. Ó ìíîãèì ñåãìåíòèìà äðæàâíå ïîëèòèêå áèëå ñó ïðèñóòíå ïðîòèâóðå÷íîñòè. Óç äîãìàòñêî ìèøšåœå (îäáàöèâà-

90

Šóáîäðàã Äèìèž

œå âèøåïàðòè¼ñêîã ñèñòåìà, îñóäà „öðíîã òàëàñà”, ñóêîá ñà êðèòè÷êîì èíòåëèãåíöè¼îì, à êàñíè¼å ïðèõâàòàœå „äîãîâîðíå åêîíîìè¼å” êàî íà÷èíà äà áóäå èçáåãíóòà îð¼åíòèñàíîñò íà òðæèøòå) óïîðåäî ¼å åãçèñòèðàëà è ëèáåðàëíà òåíäåíöè¼à. Äåöåíòðàëèçàöè¼à çåìšå ¼å äîáè¼àëà ñóïðîòíå îáëèêå îä æåšåíèõ. Ïàðîëå î ïðåäà¼è çåìšå ñåšàöèìà è ôàáðèêà ðàäíèöèìà áèëå ñó äèðåêòíî ñóïðîòñòàâšåíå „çàðàçè áèðîêðàòèçìà”. Ó Ñðáè¼è, êàî è ó öåëî¼ £óãîñëàâè¼è, ïîñòàëà ñó àêòóåëíà ñëåäåžà ïèòàœà ñîöè¼àëèçìà: „îäóìèðàœå äðæàâå”; çàóçäàâàœå äàšåã ïðîöåñà ñðàñòàœà äðæàâíîã è ïàðòè¼ñêîã àïàðàòà; òðàíñôîðìèñàœå äðæàâíîã ó äðóøòâåíî âëàñíèøòâî. Ïðîöåñ „äåöåíòðàëèçàöè¼å, äåáèðîêðàòèçàöè¼å è äåìîêðàòèçàöè¼å” (òçâ. òðè „Ä”) èíèöèðàî ¼å ïðåíîøåœå ïîñëîâà ñàâåçíèõ îðãàíà íà ðåïóáëè÷êå. Óïîçîðåœà äà íàâåäåíå ïðîöåñå íå òðåáà ñõâàòèòè êàî ¼à÷àœå ”ðåïóáëè÷êèõ ñóâåðåíèòåòà„ íèñó äàëà ðåçóëòàòå. Ïîðåìåžà¼åì ðàâíîòåæå èçìåó öåíòðà è äåëîâà (ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà) ãåíåðèðàí ¼å íàöèîíàëèçàì ó ñâèì äåëîâèìà çåìšå è ñâèì ñôåðàìà äðóøòâåíîã æèâîòà (ïîëèòèêà, åêîíîìè¼à, êóëòóðà). Êðà¼åì ïåäåñåòèõ ðåãèñòðîâàíè ñó ïðâè óäàðè ðåïóáëè÷êèõ ñòðóêòóðà íà „ñàâåçíî ðóêîâîäñòâî”. Ó ïîëèòè÷êèì êðóãîâèìà, ìèìî âîšå ñàìîãà Áðîçà, î Áåîãðàäó ñå ñâå ÷åøžå ïî÷åëî ãîâîðèòè êàî „íåêîì âåëèêîñðïñêîì öåíòðó”. Ïðîêëàìîâàíè ñòàâîâè î ïîâðàòêó íà „ðåâîëóöèîíàðíè ñòèë äåëîâàœà” è „àäìèíèñòðàòèâíå ìåðå ðóêîâîåœà” áèëè ñó ó êîëèçè¼è ñà ñòâàðíîøžó. Ñòàðå íàöèîíàëíå èäåîëîãè¼å, òðàäèöè¼å, ïîòèñêèâàíî èñòîðè¼ñêî ïàìžåœå (äîãàà¼è, ïî¼àâå, ïèòàœà) ïî÷åëè ñó äà èçðàœà¼ó ïîäñòè÷óžè ñòðàñòè. Âåêîâíå àíèìîçèòåòå äîäàòíî ñó ¼à÷àëè åêîíîìñêè íåñïîðàçóìè è àôåðå. Íàöèîíàëèçàì ¼å íàëàçèî óïîðèøòå ó ðåïóáëè÷êèì äðóøòâåíèì ñòðóêòóðàìà ñóêîášåíèì îêî ðàñïîäåëå äðóøòâåíå àêóìóëàöè¼å è âèøêà âðåäíîñòè, óòèöà¼à íà ïðèâðåäó è ôèíàíñè¼å, ïîäñòèöàœà àóòîíîìíèõ òåæœè, îáíàâšàœà íàöèîíàëíèõ òðàäèöè¼à. Íåêàäàøœè ìîíîëèòíè äðóøòâåíè è ïîëèòè÷êè æèâîò óñòóïàî ¼å ìåñòî „ñàìîóïðàâíîì ôåäåðàëèçìó”. £åäèíñòâåíà ¼óãîñëîâåíñêà èäåîëîãè¼à âèøå íè¼å ïîñòî¼àëà.

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

91

Ïî÷åòêîì øåçäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà äðæàâíî è ïàðòè¼ñêî âîñòâî £óãîñëàâè¼å íàøëî ñå íà çíà÷à¼íîì èñòîðè¼ñêîì ðàñêðøžó îïòåðåžåíî äèëåìàìà, ïðèòèñíóòî òåæèíîì êðèçå, ñà ðàçëè÷èòèì ïîãëåäèìà íà áóäóžíîñò è áåç âàšàíèõ è ñèãóðíèõ „ïóòîêàçà” êóäà è êàêî êðåíóòè äàšå. Ìåóíàðîäíè ïîëîæ༠áèî ¼å ñòàáèëàí. Îáà ñóïðîòñòàâšåíà áëîêà ïîøòîâàëà ñó íåçàâèñíîñò è öåëîâèòîñò çåìšå. Çàïàä ¼å ïðåñòàî äà ðà÷óíà íà ïîñòåïåíî óêšó÷èâàœå £óãîñëàâè¼å ó œåãîâå âî¼íî-ïîëèòè÷êå ñòðóêòóðå à Èñòîê äà ñå íàäà ïîâðàòêó ó „ëàãåð”. Ïîëèòèêà íåñâðñòàíîñòè è ¼åäíî îä âîäåžèõ ìåñòà ó òîì ïîêðåòó îìîãóžàâàëè ñó £îñèïó Áðîçó äà âîäè „ñâåòñêó ïîëèòèêó”, øòî ¼å áèëî ó íåñêëàäó ñà âåëè÷èíîì, åêîíîìñêèì ïîòåíöè¼àëèìà, óíóòðàøœèì ìîãóžíîñòèìà çåìšå. Óíóòðàøœà êðèçà áèëà ¼å äóáîêà, èñòîâðåìåíî äðæàâíà è ïàðòè¼ñêà, èäå¼íà è îðãàíèçàöèîíà, ïîëèòè÷êà è åêîíîìñêà, äðóøòâåíà è ìîðàëíà. Òðà¼àëà ¼å âåž äóæå îä ¼åäíå äåöåíè¼å è ó òåìåšèìà ¼å ïîòðåñàëà ïàðòè¼ó íà âëàñòè, îáóçèìàëà äðæàâó, ðàçàðàëà èíñòèòóöè¼å è äðóøòâî. Ó âðòëîãå êðèçå, êî¼à ¼å äóãîðî÷íî ïðåòèëà îïøòèì êðàõîì ïàðòè¼å è ðàñïàäîì äðæàâå, óëèâàëî ñå âèøå ïðîòèâóðå÷íèõ ïðîöåñà. Èíñòèòóöèîíàëíè ðàçâî¼ ñàìîóïðàâšàœà äîâîäèî ¼å äî óñïîñòàâšàœà íåïðîäóêòèâíîã ñèñòåìà êî¼è ¼å õèòíî òðåáàëî ìåœàòè (ïîñòàëî ¼å äîãìà êî¼à êî÷è îïøòè äðóøòâåíè ðàçâî¼). Ðàñïîäåëà äðóøòâåíèõ ïðîèçâîäà èçàçèâàëà ¼å ñâàó ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà. Ñòðàõ îä ñëîáîäíîã òðæèøòà ïðîâîöèðàî ¼å íåðâîçíå ðåàêöè¼å áèðîêðàòè¼å. Òðóëè êîìïðîìèñè ïîäñòèöàëè ñó íàöèîíàëèçàì è ¼à÷àëè áèðîêðàòèçàì. Ðåâîëóöèîíàðíè ìîðàë âèøå íè¼å ïîñòî¼àî. Äóãîâè ïðåìà èíîñòðàíñòâó îä 1,1 ìèëè¼àðäå äîëàðà, çàëèõå êî¼å ñó äîñåçàëå 33% óêóïíå ïðîèçâîäœå, íåèñêîðèøžåíîñò êàïàöèòåòà êî¼à ¼å èçíîñèëà 40%, ñòðóêòóðà ïðèâðåäå êî¼à íè¼å áèëà ïðèëàãîåíà íèòè èçâîçó íèòè óíóòðàøœî¼ ïîòðîøœè, óëàãàœà ó íåïðèâðåäíå îá¼åêòå êî¼à ñó ïðåìàøèâàëà 30% ñâèõ óëàãàœà, ïîðàñò ïîòðîøœå è ñòàãíèðàœå ïðîèçâîäœå, ãîâîðèëè ñó î åêîíîìñêî¼ äèìåíçè¼è êðèçå. Äðóãè ñóøòèíñêè òîê êî¼è ¼å êðèçó ÷èíèî äðàìàòè÷íîì áèî ¼å ïðîöåñ êîíñòèòóèñàœà ðåïóáëèêà êàî

92

Šóáîäðàã Äèìèž

ñàìîñòàëíèõ äðóøòâåíèõ, åêîíîìñêèõ è ïîëèòè÷êèõ çà¼åäíèöà. Îñàìîñòàšèâàœå ðåïóáëèêà ïðàòèëî ¼å åêîíîìñêî çàòâàðàœå, íàöèîíàëíî õîìîãåíèñàœå, îäñóñòâî ñâåñòè î ïîòðåáàìà è èíòåðåñèìà ¼óãîñëîâåíñêå öåëèíå, åãîèçìè è ñåáè÷íîñòè, ñâåñò êî¼à íè¼å áèëà ó ñòàœó äà ïðåêîðà÷è ëîêàëíå îêâèðå (îïøòèíñêå, ñðåñêå, ðåïóáëè÷êå). Ïîñëåäèöà ¼å áèî ñóäàð íàöèîíàëíîã è ¼óãîñëîâåíñêîã íà ñâèì íèâîèìà, èçðàñòàœå ðåïóáëè÷êèõ åëèòà, óäàšàâàœå ¼óãîñëîâåíñêèõ íàðîäà è ïîñòî¼åžèõ ðåïóáëèêà, ðàäèêàëíî ñìàœåœå ñâèõ ôóíêöè¼à ó íàäëåæíîñòè ôåäåðàöè¼å, ïî¼àâà ðàñïðàâà îêî äðóøòâåíîã ïëàíà, èíâåñòèöè¼à, ïðåðàñïîäåëå äîõîòêà. Òðåžè ãåíåðàòîð îïøòå äðóøòâåíå êðèçå áèëà ¼å ñàìà Ïàðòè¼à. Õè¼åðàðõè¼ñêè óñòðî¼åíà, ïîèñòîâåžåíà ñà äðæàâîì è âëàøžó îíà íè¼å áèëà ó ñòàœó äà ñå ìåœà, óòè÷å íà „îêîøòàëó ñâåñò” ñâî¼èõ êàäðîâà, îòðãíå ñå îä ñòåðåîòèïíå ïîëèòè÷êå êóëòóðå, ïîäñòè÷å îïøòè äðóøòâåíè ðàçâî¼. Îä ïî÷åòêà øåçäåñåòèõ ãîäèíà ñâå ñå âèøå ïî÷åëî ðàçìèøšàòè î £óãîñëàâè¼è êàî „òðàíçèòí òâîðåâèíè. Ïîñëå 1962. ïàðòè¼ñêî ðóêîâîäñòâî âèøå íè¼å áèëî ¼åäèíñòâåíî ó âèåœó ïðàâöà áóäóžåã ðàçâî¼à. Ðåïóáëè÷êå è ïîêðà¼èíñêå åëèòå ñâå ñó âèøå çàñòóïàëå èíòåðåñå ëîêàëíèõ òåðèòîðè¼à. Àäìèíèñòðàòèâíå ãðàíèöå (íåêàäàøœå „æèëèöå ó ìåðìåðó”) ïîñòà¼àëå ñó ñâå âèøå ãðàíèöå ñàìîñòàëíèõ äðæàâà. Äåöåíòðàëèçàöè¼à ¼å äîáèëà êàðàêòåð äåçèíòåãðàöè¼å çåìšå. Êðèçà åêîíîìè¼å èíèöèðàëà ¼å ïî¼àâó íåçàïîñëåíîñòè (îêî 300.000 íåçàïîñëåíèõ), îïàäàœå ñòîïå ïðèâðåäíîã ðàñòà, ñòàãíàöè¼ó èíäóñòðè¼ñêå ïðîèçâîäœå (îêî òðè ïóòà), ïî¼àâó åêîíîìñêèõ ìèãðàöè¼à (çåìšó íàïóøòà îêî 400.000 ìëàäèõ šóäè). Îòïî÷åëî ¼å óáðçàíî îáëèêîâàœå ðåïóáëè÷êèõ åêîíîìè¼à è çàòâàðàœå ïðèâðåäà óíóòàð ðåïóáëè÷êèõ ãðàíèöà. Äåìîíòàæà Óïðàâå äðæàâíå áåçáåäíîñòè (ó Ñðáè¼è ¼å çàìåœåíî îêî 50% êàäðîâà) äîâåëà ¼å äî ïîïóøòàœà ñòåãà íàäçîðà, çàóçäàëà ìåøàœå òå îðãàíèçàöè¼å ó äðóøòâåíè è ïîëèòè÷êè æèâîò, âîäèëà äåìîêðàòèçàöè¼è äðóøòâà. Àëè, èñòîâðåìåíî ñà òèì, „ñëàáèëà” ¼å äðæàâó, îñòàâšàëà áåç çàøòèòå âèòàëíå äðæàâíå èíòåðåñå, äîçâîšàâàëà àíàðõè¼ó, ¼à÷àëà ðåïóáëè÷êå è ïî-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

93

êðà¼èíñêå ïàðòèêóëàðèçìå. Ó Ñðáè¼è, ó âåžî¼ ìåðè íåãî ó äðóãèì ðåïóáëèêàìà, ïî÷åëà ñå îñåžàòè íîâà äåìîêðàòñêà êëèìà. Ïðàòèî ¼å ïîêóø༠îñëîáààœà îä áðî¼íèõ õèïîòåêà (âåëèêîäðæàâíè õåãåìîíèçàì, óíèòàðèçàì, áèðîêðàòèçàì, öåíòðàëèçàì, êîíçåðâàòèâèçàì, íàöèîíàëèçàì, ÷åòíèøòâî...) êî¼å ¼å Ñðáè¼à, ïî÷åâ îä 1945. íîñèëà. Ïàðòè¼ñêî âîñòâî ðåïóáëèêå ¼å ñìàòðàëî äà ¼å òàêàâ ïîëèòè÷êè êóðñ íà¼áîšè íà÷èí äà Ñðáè¼à, áåç êîìïëåêñà è îïòåðåžåœà ïðîøëîøžó, êðåíå ó ñóñðåò áóäóžíîñòè. „Îòâàðàœå” íàöèîíàëíîã ïèòàœà íà 8. êîíãðåñó ÑÊ£ (äåöåìáàð 1964.), ïðèâðåäíà ðåôîðìà (ñðåäèíà 1965), Áðèîíñêè ïëåíóì è óêëàœàœå Àëåêñàíäðà Ðàíêîâèžà (ëåòî 1966), ïî÷åòíè ðàçãîâîðè î ïðàâíîì ïîëîæà¼ó íàöèîíàëíèõ ìàœèíà è ñòàòóñó ïîêðà¼èíà (1967/68), ñòóäåíñêå äåìîíñòðàöè¼å ó Áåîãðàäó è àíòèñðïñêå è àíòè¼óãîñëîâåíñêå äåìîíñòðàöè¼å íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è (1968), áèëå ñó ïðåïîçíàòšèâå åòàïå ó ïðîöåñó ïðåîáëèêîâàœà ¼óãîñëîâåíñêå ôåäåðàöè¼å è îñàìîñòàšèâàœà ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà. Íåïîñòî¼àœå âåžå ñëîáîäå èçðàæàâàœà, îäñóñòâî äðóøòâåíèõ ñëî¼åâà êî¼è áè èíòåãðèñàëè ¼óãîñëîâåíñêè ïðîñòîð, íåïîñòî¼àœå çà¼åäíè÷êîã ¼óãîñëîâåíñêîã òðæèøòà è êóëòóðíîã ïðîñòîðà ïîãààëî ¼å Ñðáå ðàçàñóòå øèðîì ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå, äîäàòíî èõ äåëåžè. È äîê ¼å êðèçà èçàçèâàëà äóáèíñêå ïîòðåñå è äîáè¼àëà çàñòðàøó¼óžå ðàçìåðå, „íà ïîâðøèíè” ¼å âëàäàî ñîöè¼àëíè ìèð, ïðèâèä õàðìîíè÷íèõ îäíîñà ìåó ðåïóáëèêàìà, îñåžà¼ „ìàëî㔠÷îâåêà äà ¼å áóäóžíîñò îñâî¼åíà çà íàðåäíè âåê è äà ¼å íàñòóïèëî âðåìå êàäà òðåáà óæèâàòè ó ïîâåžàíèì ïëàòàìà, ñòå÷åíîì ñòàíäàðäó, çàäîâîšñòâèìà æèâîòà. Ó îïøòî¼ êëèìè àïñîëóòèçàöè¼å òåðèòîðè¼àëíèõ ïîñåáíîñòè, íàöèîíàëíèõ èäåíòèôèêàöè¼à è ñóâåðåíîñòè íàöèîíàëíèõ è ðåïóáëè÷êî-ïîêðà¼èíñêèõ ïàðòè¼à, Ñðáè¼à ¼å áèðàëà ñâî¼ ïóò. Áðèîíñêè ïëåíóì, ñõâàžåí êàî ïèòàœå îä ïîñåáíîã çíà÷à¼à çà Ñðáè¼ó, ïðåñóäíî ¼å óòèöàî äà ñå Ñðáè¼à ïî÷íå îêðåòàòè ñåáè è ñâîì óáðçàíîì åêîíîìñêîì è äðóøòâåíîì ðàçâî¼ó. Ïîëàêî ¼å óîáëè÷àâàíà íîâà Ñðáè¼à, îêðåíóòà ïðèâðåäè, ðåôîðìè, èíäóñòðè¼àëèçàöè¼è, äåìîêðàòè¼è, çíàœó. Íîâè ïîëèòè÷êè êóðñ ¼å îñëîáààî

94

Šóáîäðàã Äèìèž

êðåàòèâíå è äåìîêðàòñêå åíåðãè¼å ïîñëåðàòíèõ ãåíåðàöè¼à è ïðåäíîñò äàâàî îáðàçîâàíèì è êîìïåòåíòíèì šóäèìà. Ãåíåðàöè¼ñêè ñóêîá ñà ðàòíîì ãåíåðàöè¼îì íè¼å ïîñòî¼àî, àëè ñó, ñâî¼îì ïðèðîäîì, íàãîâåøòåíå ïðîìåíå ïëàøèëå è ïîòèñêèâàëå „ñòàðå êàäðîâå” (îñóèâàíå ñó êàî „êàäðîâñêè äèñêîíòèíóèòåò”, ïîòèñêèâàœå „èñòàêíóòèõ è çàñëóæíèõ”, åëèìèíèñàœå „ðàòíèõ êàäðîâà”). Ó ïî÷åòêó ñòèäšèâî, à êàñíè¼å ñâå ãëàñíè¼å, ñòðàõ îä ñòðó÷íîñòè, ïîñëîâíîñòè, åôèêàñíîñòè, ïðîäóêòèâíîñòè êî¼è ¼å îïñåäàî ïàðòè¼ñêó è äðæàâíó áèðîêðàòè¼ó, óîáëè÷åí ¼å ó êðèòèêó „ìîäåðíèçàöè¼å”, „ìåíàŸåðñòâà”, „òåõíîêðàòèçìà”, âåëèêèõ åêîíîìñêèõ èíòåãðàöè¼à, íîâèõ òåõíîëîãè¼à, ïîâåžàœà ìàòåðè¼àëíîã áîãàòñòâà. Áèðà¼óžè èçìåó „ðàçâî¼à” è î÷óâàœà âëàñòè ïîëèòè÷êè âðõ çåìšå ñå îïðåäåëèî çà î÷óâàœå ñòå÷åíèõ ïîçèöè¼à. Ïîñëåäèöà òàêâî㠄èçáîðà”, äåôèíèòèâíî ó÷èœåíîã íåêîëèêî ãîäèíà êàñíè¼å (1972), áèëà ¼å îïøòà äðóøòâåíà ñòàãíàöè¼à êî¼à ¼å îäðåäèëà èñòîðè¼ñêó ñóäáèíó £óãîñëàâè¼å (à ñà œîì è Ñðáè¼å), ó ïîñëåäœî¼ äåöåíè¼è 20. âåêà. Ó ïàðòè¼ñêîì âðõó ðåïóáëèêå áèî ¼å äîìèíàíòàí ñòàâ äà áåç äåìîêðàòñêîã äðóøòâà âèøåíàöèîíàëíà çà¼åäíèöà íè¼å ó ñòàœó äà îáåçáåäè ðàâíîïðàâíîñò íàöè¼à êî¼å ó œî¼ æèâå. Ó ñêëàäó ñà òèì ïîñåáíà ñòðîãîñò ¼å èñêàçèâàíà ïðåìà ñðïñêîì íàöèîíàëèçìó. Äóõ òîëåðàíöè¼å ó íàöèîíàëíî¼ ïîëèòèöè îòâîðèî ¼å ïðîñòîð çà çëîóïîòðåáå, ïî¼àâó ñåïàðàòèçìà è èñêàçèâàœå ðèãèäíîã íàöèîíàëèçìà. Òðàæåíî ¼å ïðàâî íàðîäíîñòè íà ñàìîîïðåäåšåœå, èç¼åäíà÷àâàœå ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà ó ïðàâèìà è äóæíîñòèìà, ïîëîæ༠êîíñòèòóòèâíîã åëåìåíòà ôåäåðàöè¼å, ïðåíîøåœå ôóíêöè¼à ðåïóáëèêå íà ïîêðà¼èíå, ñòèöàœå øòî âèøå àòðèáóòà äðæàâíîñòè, åêîíîìñêî îñàìîñòàšèâàœå. Îñëîœåíà íà ïîäðøêó êî¼ó èì ¼å ïðóæàî £îñèï Áðîç è Åäâàðä Êàðäåš ïîêðà¼èíñêà ïàðòè¼ñêà ðóêîâîäñòâà ñó ïîñòî¼åžó àóòîíîìè¼ó äîæèâšàâàëà êàî „êðœó”, óïîðíî çàõòåâàëà ïðåíîøåœå äåëà ôóíêöè¼à ðåïóáëèêå íà ïîêðà¼èíå, òðàæèëè ïðåèñïèòèâàœå îäíîñà íà ðåëàöè¼è Ôåäåðàöè¼à – ðåïóáëèêà – ïîêðà¼èíà. Ñóêîá ðåïóáëèêå è ïîêðà¼èíà òàêî ¼å íóæíî ñòàâšàî ó äðóãè ïëàí ïîäñòèöàœå ïðî-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

95

öåñà ìîäåðíèçàöè¼å äðóøòâà è ïîäñòèöàî íîâå ðàñöåïå (ñóêîá ñà Žîñèžåì è Ìàð¼àíîâèžåì íà 14. ñåäíèöè ÖÊ ÊÏÑ 29. ìà¼à 1968). Ñòàâ ïàðòè¼ñêîã âîñòâà Ñðáè¼å, äà íà àóòîíîìè¼ó íå òðåáà ãëåäàòè ñàìî êàî íà „ôîðìó èçðàæàâàœà ïîñåáíîñòè” ïîêðà¼èíà, âåž è êàî íà îáëèê „œèõîâîã óêšó÷èâàœà ó ôåäåðàëíó çà¼åäíèöó” íè¼å íàèëàçèî íà îäîáðåœå ïîêðà¼èíñêèõ ïàðòè¼ñêèõ ñòðóêòóðà. Êîä âîäåžèõ ñðïñêèõ êîìóíèñòà ïîñòî¼àëà ¼å ñâåñò äà ïèòàœå îäíîñà ðåïóáëèêå è ïîêðà¼èíà ìîæå áèòè ðåøåíî ñàìî íà äåìîêðàòñêè íà÷èí óç áåçðåçåðâíî ñóïðîòñòàâšàœå ñâèì „âåëèêîäðæàâíèì êîíöåïöè¼àìà” è ñâèì „ñåïàðàòèñòè÷êèì íàñòî¼àœèìà”. Ïðîñòó çàìåíó ñàâåçíîã öåíòðàëèçìà ðåïóáëè÷êèì è ïîêðà¼èíñêèì åòàòèçìèìà ñìàòðàëè ñó ñàñâèì áåñìèñëåíîì. Êîìóíèñòè Ñðáè¼å ñó, ïî÷åòêîì ñåäàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, ãîâîðèëè äà œèõîâà ðåïóáëèêà íè¼å è íå æåëè äà áóäå „íèêàêàâ ÷óâàð £óãîñëàâè¼å”, äà ¼î¼ îäãîâàðà¼ó „÷èñòè ðà÷óíè ó ïðèâðåäè”, „ñàìîñòàëíî îäëó÷èâàœå î ñîïñòâåíèì ïîñëîâèìà è ðàâíîïðàâíî îäëó÷èâàœå î çà¼åäíè÷êèì”, ïîëèòèêà íàöèîíàëíå ðàâíîïðàâíîñòè, îðè¼åíòàöè¼à íà ïðîöåñå èíòåãðàöè¼å. £àñíî ¼å èñòèöàíî äà Ñðáè¼à íå æåëè äà áóäå èäåíòèôèêîâàíà ñà ¼óãîñëîâåíñêîì ôåäåðàöè¼îì è ñóïðîòñòàâœåíà äðóãèì ðåïóáëèêàìà. Ïîñðåäíî, òî ¼å çíà÷èëî êðèòèêó „ëè÷íå âëàñòè” è Áðîçîâó „àðáèòðàæó”. Ïîñòî¼àëî ¼å óáååœå äà öåíòðàëèçàì íå ìîæå áèòè „áàçà îäíîñà ó Ñðáè¼è” è äà ñðïñêî ïèòàœå òðåáà ðàçóìåòè êàî äåìîêðàòñêî ïèòàœå. Ó ñêëàäó ñà òèì èçáåãàâàí ¼å ñâàêè âèä óïîòðåáå àäìèíèñòðàòèâíèõ íàäëåæíîñòè („àóòîêðàòñêî äèðèãîâàœå”) ó îäíîñèìà ðåïóáëèêå è ïîêðà¼èíà. Íà ñâåñòè äà ïðîñïåðèòåò Ñðáè¼å íå ìîæå áèòè ãðàåí èñêšó÷èâî íà ¼à÷àœó äðæàâíîñòè âåž è ðàçâî¼ó äåìîêðàòèçàöè¼å èçãðàåí ¼å ñòàâ äà àóòîíîìíå ïîêðà¼èíå íå òðåáà äà áóäó ðåïóáëèêå, ¼åð âåž èìà¼ó ñâî¼ó ðåïóáëèêó, àëè íè „ïðîâèíöè¼å” ó Ñðáè¼è è £óãîñëàâè¼è. Òî ¼å èñêšó÷èâàëî òåæœó, íàãëàøåíî ïðèñóòíó ó äðóãèì ðåïóáëèêàìà, äà Ñðáè¼à ïîñòàíå êëàñè÷íà íàöèîíàëíà äðæàâà. Ïîêðà¼èíå íèñó ñìàòðàíå „íåñðåžîì Ñðáè¼å”. Ïîñòî¼àëà ¼å ñâåñò äà îðè¼åíòàöè¼à íà ôîðìèðàœå ÷èñòå íàöèîíàëíå äðæàâå èñòîâðåìåíî çíà÷è êèäàœå âåçà ñà ïîêðà¼èíàìà è ðàçáè¼à-

96

Šóáîäðàã Äèìèž

œå Ñðáè¼å êàî åêîíîìñêå è ïîëèòè÷êå çà¼åäíèöå. Óïîðèøòå ó íàöèîíàëèçìó íè¼å òðàæåíî. Ó ïîëèòè÷êîì àíãàæìàíó èç¼åäíà÷àâàíà ¼å ïî âàæíîñòè „ñàìîñòàëíîñò” è „îäãîâîðíîñò”. Çà ñðïñêè íàðîä, „ðàñóò ñâóäà ïî £óãîñëàâè¼è”, çà¼åäíè÷êà äðæàâà ¼å ñìàòðàíà ¼åäèíèì äðæàâíîïðàâíèì îêâèðîì, øòî ¼å çíà÷èëî äà Ñðáè, êàî íà¼âåžè íàðîä, ìîðà¼ó äà âîäå ðà÷óíà î èíòåðåñèìà äðóãèõ. Ó¼åäèœàâàœå íà íàöèîíàëíî¼ îñíîâè ñìàòðàíî ¼å êîáíèì. Äðæàâíè îêâèð èñïóœåí äåìîêðàòñêèì ñàäðæà¼èìà, çà êî¼è ñå ðåïóáëè÷êî ðóêîâîäñòâî çàëàãàëî, ñàæèìàî ¼å ó ñåáè áðèãó çà Ñðáå âàí Ñðáè¼å. Íè¼å ïîñòî¼àëà äèëåìà äà ëè ó £óãîñëàâè¼è òðåáà äà ¼à÷à „äåìîêðàòèçàöè¼à äðóøòâà ó ðåäåôèíèñàíî¼ ôåäåðàöè¼è” èëè „àóòîðèòàðíà íàöèîíàëíà äðæàâíîñò”. Èïàê, íàìåòíóòà óñòàâíî-ïðàâíà ïîçèöè¼à, ó êî¼î¼ ¼å Ñðáè¼à „èìàëà ïðàâî” äà óñêëàó¼å ñâî¼å èíòåðåñå ñà ïîêðà¼èíàìà (à íå ïîêðà¼èíå ñà œîì), ïîñòàëà ¼å, ïîðåä ñâå òîëåðàíöè¼å, íåèçäðæèâà. Ñðáè¼à íè¼å òåæèëà „ïðîäóæåœó âåêà öåíòðàëèçìà, íèòè œåãîâîì îáíàâšàœó” àëè ¼å áèëà æèâîòíî çàèíòåðåñîâàíà „äà œåíå îáàâåçå ïðåìà Ôåäåðàöè¼è è œåíà ïðàâà ó Ôåäåðàöè¼è áóäó òà÷íî îíàêâà êàêâà èìà¼ó ñâè îñòàëè ÷ëàíîâè çà¼åäíèöå”. Áèî ¼å òî ¼àñàí çíàê äà ñå Ñðáè¼à ïî÷åëà îñëîáààòè îïòåðåžåœà î ñâî¼î¼ „ïîñåáíî¼ ìèñè¼è”. Ñâå ¼å âèøå äîìèíèðàëà ñâåñò äà ¼å ïîäðøêó àóòîêðàòñêî¼ âëàäàâèíè £óãîñëàâè¼îì Ñðáè¼à, ó ñóøòèíè, ïëàžàëà ñîïñòâåíèì çàîñòà¼àœåì è ãóøåœåì äåìîêðàòñêèõ ñëîáîäà ó œî¼ ñàìî¼. Íàêîí òîãà äèðåêòíè ñóêîá ñà £îñèïîì Áðîçîì ïîñòàî ¼å íåìèíîâàí. Äðóãè ïðàâàö äåëîâàœà, àëè è ðàâàí ñóêîáà è ïîäåëà, áèî ¼å óñìåðåí íà òðàæåœå íîâîã ìåñòà è óëîãå ïàðòè¼å ó äðóøòâåíîì æèâîòó, åëèìèíèñàœå áèðîêðàòñêå êàäðîâñêå ñòðóêòóðå, íàëàæåœå íîâèõ îáëèêà îðãàíèçîâàœà êîìóíèñòà, ïðîìåíó îêîøòàëå ñâåñòè è ïîëèòè÷êîã ìåíòàëèòåòà. Óëîãà „èíñïèðàòîðà” à íå „íàðåäáîäàâöà”, îðè¼åíòàöè¼à êà òðæèøòó óìåñòî äðæàâíî¼ ðåãóëàòèâè, ñêëîíîñò êà ñàðàäœè ðåïóáëèêà êî¼à èñêšó÷ó¼å àðáèòðàæó äðæàâíîã è ïàðòè¼ñêîã âðõà, çàìåíà „ïîñëóøíîñòè” êðåàòèâíîøžó è ñàìîñòàëíîøžó ó îäíîñó íà „ïàðòè¼ñêè öåíòàð, ïëàøèëà ¼å £îñèïà Áðîçà. Ñóìœó ¼å áóäèî è êðèòè÷êè ñòàâ äà ó

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

97

äðæàâè ïîñòî¼è „¼åäàí òèï ñòðàíêå, äðóãè òèï äðæàâå è òðåžè òèï åêîíîìè¼å”. Ðóêîâîäñòâî Ñðáè¼å ¼å òðàæèëî áðçî îñëîáîåœå îä „èëóçè¼å î ¼åäèíñòâåíîì Ñàâåçó êîìóíèñòà êî¼è ñâå ñïàñàâà àêî ó äðóøòâó íå ïîñòî¼è ¼åäèíñòâî”. Áèëî ¼å ¼àñíî äà ïðîöåñ äåìîêðàòèçàöè¼å ñïðå÷àâà ìîãóžíîñò äà „çäðàâå ñíàãå” (êîíçåðâàòèâíå ñòðóêòóðå) çàäîáè¼ó ïðåâàãó ó ïàðòè¼è ñðïñêèõ êîìóíèñòà. Ñâå ¼å òî èíèöèðàëî „ïîëèòè÷êó ëèêâèäàöè¼ó” ïàðòè¼ñêîã âðõà Ñðáè¼å. Ñàâåçíèöè ñó ëàêî íàåíè. Ïàðòè¼ñêå ñòðóêòóðå ó Ñëîâåíè¼è, ñóî÷åíå ñà ÷èœåíèöîì äà çàñòàðåëà èíäóñòðè¼à ðåïóáëèêå íè¼å ó ñòàœó äà îäðæè ìîíîïîë íà ¼óãîñëîâåíñêîì òðæèøòó, áèëà ¼å ìîòèâèñàíà äà óñïîðè è çàóçäà ïðîöåñ ìîäåðíèçàöè¼å Ñðáè¼å. Íîâà ïîëèòè÷êà ãàðíèòóðà Õðâàòñêå, çàâèñíà îä Òèòà, áåñïîãîâîðíî ¼å ïðèñòàëà äà ó÷åñòâó¼å ó ïîëèòè÷êîì óäàðó íà Ñðáè¼ó, ñìàòðà¼óžè òî ïðèëèêîì çà óñïîñòàâšàœå „ïîëèòè÷êå ðàâíîòåæå”. Ïîëèòè÷êà áèðîêðàòè¼à ó îñòàëèì ðåïóáëèêàìà, ñâåñíà äà íàãîâåøòåíå êîðåíèòå ïðîìåíå íå ìîæå äà íàäæèâè, äàëà ¼å ïîäðøêó óêëàœàœó „ëèáåðàëà”. Óïîðèøòå ¼å íàåíî è ó äåëó äðæàâíîã è ïàðòè¼ñêîã ðóêîâîäñòâà Ñðáè¼å (Äðàãîñëàâ Ìàðêîâèž, Ïåòàð Ñòàìáîëèž, Ñòåâàí Äîðîœñêè, Ìèëîø Ìèíèž, Ìîìà Ìàðêîâèž, Äóøàí Ïåòðîâèž Øàíå, Òèõîìèð Âëàøêàëèž, Ôàäèš ÕîŸà è äðóãè) êî¼è ¼å „äîâîäèî ó ïèòàœå” ïîëèòèêó („ëèíè¼ó”) Ìàðêà Íèêåçèžà è Ëàòèíêå Ïåðîâèž, òðàæèî „àðáèòðàæó” £îñèïà Áðîçà, ñóøòèíñêè ñå ñóïðîòñòàâšàî ìîäåðíèçàöè¼è, íîâî¼ êàäðîâñêî¼ ïîëèòèöè, äåìîêðàòèçàöè¼è. Ó ïèòàœó ¼å áèî ïîëèòè÷êè îáðà÷óí ñà „ðåôîðìñêèì ïîêðåòîì”, êî¼è ¼å óãðîæàâàî îïñòà¼àœå è òðà¼àœå ñèñòåìà êî¼è íè¼å èìàî áóäóžíîñò. Îäáàöèâàœå äåìîêðàòñêå òðàíñôîðìàöè¼å è ìîäåðíèçàöè¼å äðóøòâà ðåçóëòèðàëî ¼å îïøòîì ñòàãíàöè¼îì, çàïàäàœåì ó äóáîêó ñòðóêòóðíó êðèçó, ïîäñòèöàœåì êîíçåðâàòèâèçìà è äîãìàòèçìà. Ïîêàçàëî ñå äà äðóøòâåíî òëî è ïîëèòè÷êî áèžå Ñðáè¼å íè¼å ëàêî ïðèõâàòèëî èäå¼å äåìîêðàòèçàöè¼å è ìîäåðíèçàöè¼å. Ñïîðà ïðîìåíà ñâåñòè, ìåíòàëèòåòà è íà÷èíà ðàçìèøšàœà ïîðààëà ¼å îòïîðå, ñïóòàâàëà ïðîìåíå è äîïðèíîñèëà îäðæàœó óêîðåœå-

98

Šóáîäðàã Äèìèž

íîã ñòàœà. Ïðàâî íà èíèöè¼àòèâå è ïðîìåíå ìîíîïîëèñàî ¼å £îñèï Áðîç è íà¼óæè ïàðòè¼ñêè âðõ çåìšå. Œèõîâî âèåœå „ðåôîðìè” ñîöè¼àëèñòè÷êîã äðóøòâà, ôåäåðàëíå äðæàâå è ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà ó êîìå ¼å ïîñòî¼àî ìîíîïîë ¼åäíå ïàðòè¼å èçðàçèî ¼å Óñòàâ èç 1974. ãîäèíå. Ïðîìåíå ó óñòàâíî-ïðàâíî¼ ñòðóêòóðè ôåäåðàëíå äðæàâå îòïî÷åëå ñó àìàíäìàíèìà èç 1967. è 1968. ãîäèíå à çàâðøèëå ñå äîíîøåœåì Óñòàâà èç 1974. Óñòàâíà ðåøåœà ñóøòèíñêè ñó âëàñò êîíöåíòðèñàëà ó ðåïóáëèêàìà è ïîêðà¼èíàìà à íå ó ôåäåðàöè¼è. Äðæàâíî óðååœå äîáèëî ¼å õèáðèäíè îáëèê ôåäåðàöè¼å êî¼à ôóíêöèîíèøå êàî êîíôåäåðàöè¼à. Ïîêðà¼èíå Êîñîâî è Âî¼âîäèíà ïîñòàëå ñó êîíñòèòóòèâíè åëåìåíò ôåäåðàöè¼å. Óâåäåí ¼å „êîíñåíçóñ” ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà ïðèëèêîì îäëó÷èâàœà, óêšó÷ó¼óžè è ïðîìåíó Óñòàâà. Ëåãàëèçîâàíî ¼å ïðàâî íà ñàìîîïðåäåšåœå äî îòöåïšåœà. Ñðáè¼à íè¼å áèëà ó ìîãóžíîñòè äà îäðåó¼å ñòàòóñ, ïðàâà è äóæíîñòè ïîêðà¼èíà êî¼å ñó áèëå ó œåíîì ñàñòàâó, äîê ñó ñâå îäëóêå íà ðåïóáëè÷êîì íèâîó, òàêîå, äîíîøåíå „êîíñåíçóñîì”. Ó õàîòè÷íîì âðåìåíó êðèçà, íà ïîâðøèíó ¼å èçáèî íåìîðàë, êîðóïöè¼à, ëåãàëèçîâàíà ¼å ïšà÷êà, îâëàäàî êðèìèíàë íà ñâèì íèâîèìà. £îñèï Áðîç ¼å èìàî ìîž äà èíòåðâåíöè¼îì îòêëîíè „ïàðàëèçó” ñèñòåìà è íàìåòíå æåšåíå îäëóêå àëè, íàêîí œåãîâå ñìðòè (1980), óñòàâíî ðåøåœå èç 1974. èíñòèòóöèîíàëèçîâàëî ¼å ñèñòåì êî¼è ¼å ïåðìàíåíòíî áèî ó „ïàðàëèçè”. Ñòðóêòóðíà êðèçà îñàìäåñåòèõ áèëà ¼å èñòîâðåìåíî è åêîíîìñêà è ïîëèòè÷êà. Îäëóêå ïàðòè¼å íà âëàñòè, äîíåòå áåç ñòðó÷íèõ êîðåêòèâà, íèñó âîäèëå ðà÷óíà î åêîíîìñêèì çàêîíèòîñòèìà è ëîãèöè òðæèøòà. Êàäðîâñêà ïîëèòèêà àïñîëóòèçîâàëà ¼å íà÷åëî „ìîðàëíî-ïîëèòè÷êå ïîäîáíîñòè”, èíñèñòèðàëà íà íàöèîíàëíîì „êšó÷ó”, çàíåìàðèâàëà ñòðó÷íîñò è ïîäñòèöàëà ïðîöåñ äåïðîôåñèîíàëèçàöè¼å. Ïîëèòè÷êà ÷èñòêà óñïåøíèõ ïðèâðåäíèêà (ó Ñðáè¼è ¼å óêëîœåíî îêî 6.000 óñïåøíèõ ïðèâðåäíèêà) ðåçóëòèðàëà ¼å åêîíîìñêîì ñòàãíàöè¼îì. Íåàäåêâàòíà ñìåíà ãåíåðàöè¼à, õèïåðïðîäóêöè¼à øêîëîâàíèõ ñòðó÷œàêà, îñóñòâî ïåðñïåêòèâå ïîêðåíóëè ñó òàëàñ íàïóøòàœà îòàŸáèíå.

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

99

Óñàõíóî ¼å ïðîöåñ ìîäåðíèçàöè¼å à ñà œîì è ïîâåžàœå ïðîäóêòèâíîñòè ðàäà. Æèâîòíè ñòàíäàðä ñòàíîâíèøòâà ¼å ïåðìàíåíòíî îïàäàî äîñåãàâøè ïî÷åòêîì îñàìäåñåòèõ íèâî èç øåçäåñåòèõ. Ñòîïà ïðèâðåäíîã ðàñòà, êî¼à ¼å äâå äåöåíè¼å ðàíè¼å èçíîñèëà 8%, êðåòàëà ñå ó ãîäèíàìà 1981–1985 îêî 0,6%. Îáèì ïîòðîøœå ïðåâàçèëàçèî ¼å îáèì ïðîèçâîäœå øòî ¼å óòèöàëî íà äàšå çàäóæèâàœå (äóã ïðåêî 20 ìèëè¼àðäè äîëàðà). Èëóçè¼à óñïåøíîã ðàäà è ëàãîäíîã æèâîòà ñâåñíî ¼å ïîäóïèðàíà èäåîëîãè¼îì. Òî ¼å, äîäàòíî, äîïðèíîñèëî „ïîäèçàœó” íîâèõ êðåäèòà. Êðèçó çàäóæåíîñòè, êî¼à ¼å ãîòîâî òðè ïóòà óâåžàíà ó ãîäèíàìà 1974–1985, ïîäñòèöàëî ¼å íåïîøòîâàœå äðóøòâåíîã ïëàíà, ãëàä çà èíâåñòèöè¼àìà, íåêîíòðîëèñàíî çàäóæèâàœå îñàìîñòàšåíèõ ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà, ñâåòñêà åíåðãåòñêà êðèçà è ìåóíàðîäíè åêîíîìñêè îäíîñè („íàôòíà êðèçà”, ìîíåòàðíà ïîëèòèêà). Î ñóäáèíè êðåäèòà îäëó÷èâàëè ñó ïîëèòè÷àðè øòî ¼å óòèöàëî íà âåëèêè ïðîöåíàò ïðîìàøåíèõ èíâåñòèöè¼à êî¼å ñó òðà¼íî îïòåðåžèâàëå è îíàêî íåðåíòàáèëíó ïðèâðåäó ( Ñìåäåðåâñêà æåëåçàðà, ôàáðèêà Ôåðîíèêë èç Ãëîãîâöà). Çàîñòà¼àœå Ñðáè¼å áèëî ¼å, óç îñòàëî, èíèöèðàíî è âåëèêèì óëàãàœèìà ó Êîñîâî (58% ñâèõ èíâåñòèöè¼à ó ïîêðà¼èíè). Íåêàäàøœà (1945–1965) îïñåäíóòîñò èíäóñòðè¼àëèçàöè¼îì, åëåêòðèôèêàöè¼îì è óáðçàíèì ðàçâî¼åì çàìåœåíà ¼å ïîëèòè÷êîì ëîãèêîì ðàñïîäåëå äðæàâíå èìîâèíå è íåðàöèîíàëíå ïîòðîøœå. Óñòàâ èç 1974. äîäàòíî ¼å äîïðèíåî ôîðìèðàœó íàöèîíàëíèõ åêîíîìè¼à, ïàðöè¼àëèçàöè¼è ¼óãîñëîâåíñêîã òðæèøòà, çàòâàðàœó ðåïóáëè÷êèõ åêîíîìè¼à, „îïøòåì ðàçâëà÷åœó” èìîâèíå êî¼à ¼å îñòàëà áåç òèòóëàðà. Ñðåäèíîì ñåäàìäåñåòèõ ïðîöåíàò ìåóðåïóáëè÷êå ðàçìåíå ñïàî ¼å íà 23% íåêàäàøœåã îáèìà, ñà òåíäåíöè¼îì äàšåã îïàäàœà. Êðà¼åì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà, ñàìî ¼å 0,30% èíâåñòèöè¼à óëàãàíî ó çà¼åäíè÷êå ìåóðåïóáëè÷êå ïðî¼åêòå. Íà êîíöåïöè¼è íàöèîíàëíèõ åêîíîìè¼à èçðàñëà ¼å íåîãðàíè÷åíà âëàñò ðåïóáëè÷êèõ è ïîêðà¼èíñêèõ áèðîêðàòè¼à, êî¼å ñó ñåáå ïðåäñòàâšàëå êàî çàøòèòíèêå íàöèîíàëíèõ èíòåðåñà è áîðöå çà ñòèöàœå äðæàâíîñòè. Íà÷åëà î óäðóæåíîì ðàäó, êî¼à ¼å

100

Šóáîäðàã Äèìèž

àôèðìèñàî Óñòàâ èç 1974, äîáèëà ñó íîâåìáðà 1976. ñâî¼ó ðàçðàäó ó „Çàêîíó î óäðóæåíîì ðàäó”. Çàêîí ¼å òðåáàëî äà îáåçáåäè ñàìîóïðàâíó èíòåãðàöè¼ó ¼óãîñëîâåíñêîã äðóøòâà àëè ó òîìå íè¼å óñïåî. Íåìîž è íååôèêàñíîñò ôåäåðàëíèõ öåíòàðà áèëà ¼å óî÷šèâà. Àóòàðõè÷íî è àòîìèçèðàíî ïëàíèðàœå, êîíöèïèðàíî íà èíòåðåñèìà ÷ëàíèöà Ôåäåðàöè¼å, ãóáèëî ¼å ñïîñîáíîñò ïðåäâèàœà. Àïñîëóòèçàöè¼à ðåïóáëè÷êèõ è ïîêðà¼èíñêèõ èíòåðåñà ïîíèøòàâàëà ¼å ïðîêëàìîâàíî ñàìîóïðàâíî äîãîâàðàœå. Íàãîäáå è êîìïðîìèñè äðæàâíèõ è ïîëèòè÷êèõ öåíòàðà ìîžè äåòåðìèíèñàëè ñó ñàðàäœó è ñïîðàçóìåâàœå óäðóæåíîã ðàäà. Ðàçáè¼åíè ñó âåëèêè ñèñòåìè (æåëåçíèöà, ïîøòà, ìåòàëóðãè¼à, åëåêòðîïðèâðåäà, ðóäàðñòâî). Ïîñòî¼àœå âèøå îñàìîñòàšåíèõ åêîíîìè¼à óâåžàâàëî ¼å ïðèâðåäíè õàîñ. Ïîêóøà¼è äðæàâíèõ âëàñòè äà ðåàëèçàöè¼îì „Äóãîðî÷íîã ïðîãðàìà åêîíîìñêå ñòàáèëèçàöè¼å” çàóçäà¼ó êðèçó íèñó äàëè ðåçóëòàòå. Áåç ðàöèîíàëíîã ïëàíà, ñïðåìíîñòè íà ðàäèêàëíå „ðåçîâå”, îñåžà¼à äà ìîðà¼ó áèòè ïðèõâàžåíà ïðàâèëà êî¼à íàìåžó òðæèøíè çàêîíè, ñâåñòè äà ¼å ïîñòî¼åžè ïðèâðåäíè ñèñòåì ïðåæèâåî, êðåàòîðè åêîíîìñêîã ïðîãðàìà íèñó ìîãëè î÷åêèâàòè óñïåõ. Èñòîâðåìåíî áèëî ¼å ¼àñíî äà „ïîëèòè÷êå ñòðóêòóðå” íèñó ñïðåìíå äà ñâî¼å ìåñòî ïðåïóñòå „åêñïåðòèìà”. Ìåòîä óïðàâšàœà ïðèâðåäîì, èçãðàåí ó ïðåòõîäíèì äåöåíè¼àìà, êî¼è ¼å ïîëèòè÷êèì ÷èíèîöèìà îáåçáåèâàî ìîíîïîë ó ñôåðè åêîíîìè¼å, íàñòàâèî ¼å äà æèâè. Åêîíîìñêà êðèçà ¼å ïîäðèâàëà òåìåšå äðæàâå. Ñâàêà êðèòèêà ïîñòî¼åžåã ñòàœà òóìà÷åíà ¼å êàî „óäàð” íà ñèñòåì è œåãîâå òâîðöå. Ïîëèòè÷êè ñèñòåì óñïîñòàâšåí Óñòàâîì èç 1974. ó÷èíèî ¼å ïîñòî¼åžó êðèçó äóášîì, òåæîì è áåçèçëàçíè¼îì. „Òåõíèêå” ïðèãóøåíå óñòàâíå áîðáå, ïðèìåœåíå ó ïîñòóïêó äîíîøåœà íà¼âèøåã äðæàâíîã ïðàâíîã àêòà, íåäâîñìèñëåíî ñó ïîêàçàëå äà ¼å íàñëåå áîšøåâè÷êå ÊÏ£ è äàšå âåîìà æèâî. Óñòàâ íè¼å óìàœèî ïîëèòè÷êó ìîž ÑÊ£. £óãîñëàâè¼à ¼å è äàšå áèëà ïàðòè¼ñêà äðæàâà. Îïøòà äðóøòâåíà ñòàãíàöè¼à ðàçîòêðèëà ¼å äà ïðîöåñ äåñòàšèíèçàöè¼å íè¼å äî êðà¼à èçâåäåí. Ïîêàçàëî ñå äà ëèáåðàëèçàöè¼à äðóøòâåíèõ îäíîñà, êî¼ó ¼å ïàðòè¼à çàãîâàðàëà ó ãî-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

101

äèíàìà 1952–1972, íè¼å è œåãîâà äåìîêðàòèçàöè¼à. Êîðåíèòà ðåôîðìà áîšøåâè÷êîã áèžà ïàðòè¼å íà âëàñòè íèêàäà íè¼å èçâåäåíà. Ñëàìàœå äðæàâíîã åòàòèçìà ó Ôåäåðàöè¼è áèëî ¼å ïðàžåíî œåãîâèì óñòîëè÷åœåì ó ðåïóáëèêàìà è ïîêðà¼èíàìà. Äåìîíòàæà ôåäåðàëíå äðæàâå, òðåòèðàíà êàî ïðîöåñ „îäóìèðàœà äðæàâå” áèëà ¼å ïðàžåíà ¼à÷àœåì ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà (ñòè÷ó ñâå àòðèáóòå äðæàâå). Ïðîöåñè ðåôîðìå äðóøòâà, äðæàâå è ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà ïðåñåöàíè ñó ó çà÷åòêó. Àïñîëóòíà âëàñò îñòàëà ¼å äî Òèòîâå ñìðòè íåäåšèâà, íàêîí ÷åãà ¼å „äèñòðèáóöè¼à ìîžè” ïðåáà÷åíà ó ðåïóáëèêå è ïîêðà¼èíå. £åäíîïàðòè¼ñêè ñèñòåì äî êðà¼à ñâîã ïîñòî¼àœà íè¼å èçãóáèî íà àóòîðèòàòèâíîñòè è íåäåìîêðàòè÷íîñòè. Èäåîëîøêà îïòåðåžåœà ïðåìà íåèñòîìèøšåíèöèìà æèëàâî ñó îïñòà¼àëà. Ïðèòèñöè íà ìåäè¼å íèêàäà íèñó ïðåñòàëè. Ó ïîëèòè÷êîì è ¼àâíîì æèâîòó íè¼å áèëî ïðîñòîðà çà äðóãà÷è¼å ìèøšåœå à, ñàìèì òèì, íè çà šóäå ñà èíòåãðèòåòîì è âëàñòèòèì ñòàâîì. Òî ¼å êðèçè äàâàëî èçðàçèòó ìîðàëíó äèìåíçè¼ó. Ó Ñðáè¼è ñó óñïîñòàâšåíà òðè ñóäñêà ñèñòåìà. Çàêîíîäàâíà íàäëåæíîñò ïîêðà¼èíà èç¼åäíà÷åíà ¼å ñà ðåïóáëè÷êîì à ðåïóáëèêà ëèøåíà ìîãóžíîñòè äà óòè÷å íà ïðèìåíó ñâî¼èõ çàêîíà íà òåðèòîðè¼è ïîêðà¼èíà. Êðèçà ó ñòâàðàœó ïðàâíèõ íîðìè, èçàçâàëà ¼å œèõîâî ãîìèëàœå, ïîðààëà ¼å íååôèêàñíîñò ñèñòåìà. Ðåïóáëèêà ¼å ó ãîòîâî ñâèì ñåãìåíòèìà ñâîãà ôóíêöèîíèñàœà áèëà çàâèñíà îä âîšå ñâî¼èõ ïîêðà¼èíà êî¼å ñó, óç îñòàëî, èìàëå ïðàâî âåòà è áèëå êîìïëåòèðàíå çà îñòâàðåœå âëàñòèòîã ñóâåðåíèòåòà. Ðåïóáëè÷êè îðãàíè íèñó èìàëè ãîòîâî íèêàêâå íàäëåæíîñòè ó óïðàâíîì è ñóäñêîì ïîñòóïêó ïðèëèêîì ïðèìåíå ðåïóáëè÷êèõ çàêîíà. Íàäëåæíîñò Ñðáè¼å íàä ïîêðà¼èíàìà áèëà ¼å êð༜å ôîðìàëíà è ëèøåíà ïðàâíîã ñìèñëà. Ñðáè¼è ñó îñïîðàâàíà ñâî¼ñòâà êî¼à ¼å èìàëà êàî íàöèîíàëíà äðæàâà ñðïñêîã íàðîäà. Íè¼å ¼àñíî áèëî äåôèíèñàíî øòà ñå òà÷íî ïîäðàçóìåâà ïîä ïî¼ìîì „ÑÐ Ñðáè¼à”. Òî ¼å îìîãóžèëî ïðåäñòàâíèöèìà âî¼âîàíñêîã åòàòèçìà è àëáàíñêîã ñåïàðàòèçìà äà òåíäåíöèîçíî òóìà÷åžè ÷ëàíîâå Óñòàâà, íåñìåòàíî ðàäå íà ïîëèòè÷êîì, åêî-

102

Šóáîäðàã Äèìèž

íîìñêîì, êóëòóðíîì, äóõîâíîì óäàšàâàœó ïîêðà¼èíà îä Ñðáè¼å. Óç ïåðìàíåíòíî ñëàášåœå ðåïóáëèêå ïîëèòè÷êà åëèòà ó Íîâîì Ñàäó èíòåíçèâíî ¼å ðàäèëà íà ôîðìèðàœó âî¼âîàíñêîã èäåíòèòåòà è íàñòà¼àœó „âî¼âîàíñêå íàöè¼å”, èñòèöàœó íàãëàøåíèõ ñïåöèôè÷íîñòè è ðàçëèêà Âî¼âîäèíå ó îäíîñó íà ñðïñêè äðæàâíè ïðîñòîð è ïðîïàãèðàœó „èñòîðèîãðàôñêå” çàñíîâàíîñòè òåçà î äðæàâîòâîðíî¼ òðàäèöè¼è ïîêðà¼èíå. Èñåšàâàœå ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà, ñåãðåãàöè¼à, òåðîð, óíèøòàâàœå ñðïñêå äóõîâíå áàøòèíå è ìàòåðè¼àëíå êóëòóðå íåïîãðåøèâî ñó ãîâîðèëè äà ¼å íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è ðåàëèçàöè¼à èäå¼å î Âåëèêî¼ Àëáàíè¼è äîáèëà íà ñíàçè. Óñòàâíèì ðåôîðìàìà âèøå îä 40% ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà äåôèíèòèâíî ñå íàøëî âàí ïîäðó÷¼à íà êî¼èìà ¼å ðåïóáëèêà ìîãëà äà îñòâàðó¼å ñâî¼ó âëàñò (ïðåêî 1.316.000 Ñðáà æèâè ó àóòîíîìíèì ïîêðà¼èíàìà). Ñìèñàî ¼óãîñëîâåíñêîã ôåäåðàëèçìà, êî¼è ¼å óïîðèøòå èìàî ó ñòàâó äà ñâàêè îä ¼óãîñëîâåíñêèõ íàðîäà, ó ðåøàâàœó íàöèîíàëíîã ïèòàœà, òðåáà äà äîáè¼å ôåäåðàëíó ¼åäèíèöó, òèìå ¼å îçáèšíî äîâåäåí ó ïèòàœå. Íåóñïåëè ïîêóøà¼è ïðîìåíå óñòàâíî-ïðàâíîã ïîëîæà¼à Ñðáè¼å (1975, 1981, 1984, 1985) ðààëè ñó íîâå ôðóñòðàöè¼å. Ñàìà ÷èœåíèöà äà ñó êðèòèêå ïîñòî¼åžåã ôåäåðàëèçìà è çàõòåâè çà œåãîâîì ïðîìåíîì ñòèçàëè èç Ñðáè¼å, èçàçèâàëà ¼å ñóìœè÷àâîñò ó äðóãèì ðåïóáëèêàìà è îäóçèìàëà èì, êàêî ñå ãîâîðèëî ó Çàãðåáó, „ïîâ¼åñíè ëåãèòèìèòåò”. Áèëà ¼å òî ïîñëåäèöà óêîðåœåíèõ ñòåðåîòèïà î Ñðáè¼è è îäíîñà ñíàãà ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ ôåäåðàöè¼è. Ó ïèòàœó ñó áèëè „óäàðè” êî¼è ñó ó òåìåšó óçäðìàëè ïîçèöè¼å ïàðòè¼ñêîã è äðæàâíîã ðóêîâîäñòâà Ñðáè¼å è äîâåëå ó ïèòàœå œåãîâó äåìîêðàòñêó îðè¼åíòàöè¼ó. Òàêî ñå äîãîäèëî äà ïîä ïðèòèñêîì íåïîâåðåœà êî¼å ¼å ñòèçàëî èç îñòàëèõ ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà è íàãîìèëàíå ñóìœå ó âàšàíîñò ñîïñòâåíå ïîëèòèêå, Ñðáè¼à ïðîïóñòè øàíñó äà äåìîêðàòñêè ðåêîíñòðóèøå ñèñòåì è œåãîâå èíñòèòóöè¼å. Äîäàòíå íàïåòîñòè ïîðîäèëè ñó íåìèðè íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è èç ìàðòà 1981. Çàõòåâè èñêàçàíè ó ïàðîëàìà „Êîñîâî-ðåïóáëèêà”, „Ó¼åäèœåœå ñà Àëáàíè¼îì”, „Ìè ñìî äåöà Ñêåíäåð Áåãà, âî¼ñêà Åíâåð ÕîŸå” è ïîáóíè àëáàíñêèõ

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

103

ñåïàðàòèñòà îêâàëèôèêîâàíè ñó îä ïîëèòè÷êîã âðõà ÑÔУ è Ñðáè¼å êàî „êîíòðàðåâîëóöè¼à”, ïîêóø༠„ðóøåœà óñòàâíîã ïîðåòêà”, „óãðîæàâàœå òåðèòîðè¼àëíîã èíòåãðèòåòà ÑÔУ”. Ñòðàõ îä äåçèíòåãðàöè¼å è ðàñïàäà äðæàâå ïîñòàî ¼å ñâå ðåàëíè¼è. Ïðàòèëà ãà ¼å ñâåñò äà äåçèíòåãðàöè¼à äðæàâå âîäè è ðàçáè¼àœó Ñðáè¼å. Îòóäà ñó âîäåžè ñðïñêè êîìóíèñòè 1984. £óãîñëàâè¼ó ñìàòðàëè èñòèíñêèì èíòåðåñîì Ñðáà è Ñðáè¼å. Íà çàòâîðåíèì ñåäíèöàìà ÖÊ Ñðáè¼å îäðæàíèì ñðåäèíîì ¼óëà 1985. è êðà¼åì ¼àíóàðà 1986. ëèáåðàëíî è ðåôîðìèñòè÷êî êðèëî ó ÖÊ Ñðáè¼å äîæèâåëî ¼å ïîðàç. Èñöðïšó¼óžå ñåäíèöå íà êî¼èìà ¼å Ñëîáîäàí Ìèëîøåâèž, ìèìî äåìîêðàòñêå ïðîöåäóðå, ïðåäëîæåí è èçàáðàí çà ïðåäñåäíèêà ÖÊ ÑÊ Ñðáè¼å, ïîêàçàëå ñó äà ó ïàðòè¼è ñðïñêèõ êîìóíèñòà íåìà äåìîêðàòè¼å. Ëîãèêà ðàçðà÷óíàâàœà èñêšó÷èëà ¼å ìîãóžíîñò íîðìàëíèõ îäíîñà ìåó íåèñòîìèøšåíèöèìà. Ïàðòè¼ñêà ñòðó¼à êî¼à ñå ó õè¼åðàðõè¼è âëàñòè óñïèœàëà ïóòåì „óíóòàðïàðòè¼ñêå áîðáå”, ó ñåáè ¼å, êàî øòî ïîêàçó¼å èñòîðè¼à êîìóíèñòè÷êîã ïîêðåòà (ñòàšèíèçàì), íîñèëà íàãëàøåíå öðòå èñêšó÷èâîñòè è òîòàëèòàðèçìà. Íàãîìèëàíè ïðîáëåìè è ðàçëè÷èòè ïîãëåäè íà ìåòîäå ðåøàâàœà îñåòšèâèõ ïèòàœà îñòâàðèâàœà „¼åäèíñòâà è çà¼åäíèøòâà” ó Ñðáè¼è, ñóêîá ñó ó÷èíèëè äóášèì à œåãîâå ïîñëåäèöå äàëåêîñåæíè¼èì. Òàêî ñå äîãîäèëî äà ó òðåíóòêó êàäà ¼å òîòàëèòàðíè ìîäåë âëàäàœà, ñà èäåîëîãè¼îì óòîïèçìà, íåîãðàíè÷åíîì ìîžè ïàðòè¼ñêèõ åëèòà, õàðèçìàòñêèì âîàìà, ó Åâðîïè ïî÷åî äà ãóáè ìîž, ó Ñðáè¼è, äî òàäà íà¼ëèáåðàëíè¼î¼ ¼óãîñëîâåíñêî¼ ðåïóáëèöè, ïî÷åî äà ó÷âðøžó¼å ñâî¼å ïîçèöè¼å. Èäå¼å î ñìåœèâîñòè âëàñòè, ñëîáîäíèì âèøåñòðàíà÷êèì èçáîðèìà, äåìîêðàòñêèì âëàäàìà, âëàäàâèíè ïðàâà, óâàæàâàœó ïîëèòè÷êèõ îïîíåíàòà, ïîøòîâàœó ïðàâà îïîçèöè¼å, ñëîáîäè ìåäè¼à, äåìîêðàòè¼è, èçãðàäœè ìîäåðíîã è îòâîðåíîã äðóøòâà íèñó òðàñèðàëå ïóò êî¼èì ¼å ïàðòè¼ñêè ïîëèòè÷êè âðõ ïîâåî Ñðáè¼ó. Ïîëèòè÷êè âðõ Ñðáè¼å íè¼å ïðåïîçíàî âðåìå ó êîìå ¼å ïîñåãàî çà âëàøžó è ìîžè, íè¼å ðàçóìåî ïðîöåñå (ãëîáàëèçàöè¼ó) êî¼è ñó çàõâàòèëè ñâåò è íà¼äèðåêòíè¼å ñå òèöàëè ïðîñòîðà íà êîìå ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä, íè¼å ðàçóìåî ñóøòèíó

104

Šóáîäðàã Äèìèž

íîâèõ ìåóíàðîäíèõ îäíîñà êî¼è ñó âîäèëè êðà¼ó õëàäíîã ðàòà è óñïîñòàâšàœó íîâîã ïîðåòêà. Áîðáà çà ìîž ó ðåïóáëèêàìà áèëà ¼å ïðàžåíà ïàðàëåëíèì ïðîöåñèìà íàðàñòàœà íàöèîíàëíèõ íåçàäîâîšñòàâà è êîíôëèêàòà. Ìîáèëèçàöè¼à íàöèîíàëíèõ åíåðãè¼à áèëà ¼å ó ñêëàäó ñà òåíäåíöè¼îì ñòâàðàœà ñàìîñòàëíèõ íàöèîíàëíèõ äðæàâà. Íóæíå è íåîäëîæíå ðåôîðìå äðóøòâà ìîðàëå ñó äà ñà÷åêà¼ó íåêî äðóãî âðåìå. Êðèçà ó Ñðáè¼è èìàëà ¼å âèøå æàðèøòà. Íåóñïåõ óñòàâíî-ïðàâíîã äåôèíèñàœà ðåïóáëèêå ïîäñòèöàî ¼å øèðîêî íåçàäîâîšñòâî ñðïñêîã íàðîäà. Êîñîâñêà êðèçà (åñêàëèðàëà 1981.) è åãçîäóñ Ñðáà êî¼è ¼å îíà èçàçâàëà ïðåäñòàâšàî ¼å „åòíè÷êó ïðåòœó” è ïðîâîöèðàî ñðïñêó ðåàêöè¼ó. Ïðîñòîð çà ðåøàâàœå êîñîâñêîã ïðîáëåìà áèî ¼å ñóæåí äî êð༜èõ ãðàíèöà. Ïîñòàëî ¼å ¼àñíî äà ÑÊ£ âèøå íè¼å „ãàðàíò £óãîñëàâè¼å”. Ôðóñòðàöè¼à ìîãóžèì ðàñïàäîì çåìšå è ðàçî÷àðàœå ó äðæàâó çà ÷è¼å ñó íàñòà¼àœå è îäðæàâàœå Ñðáè ïîëîæèëè „îãðîìíå æðòâå”, ðààëà ¼å óòîïè¼ó î ñðïñêî¼ äðæàâè. Íåêðèòè÷êè è èðàöèîíàëíî òóìà÷åœå ïðîøëîñòè ïîä¼àðèâàëî ¼å íàöèîíàëíà îñåžàœà. Ïðèìèòèâèçàì ¼å îâëàäàî ñâèì ñôåðàìà äðóøòâåíîã æèâîòà à ïîñåáíî ñôåðîì ïîëèòèêå ó êî¼î¼ íèêàäà íè¼å çàöàðèëà ïîëèòè÷êà êóëòóðà è òîëåðàíöè¼à. Çàõòåâè çà äåôèíèñàœåì íàöèîíàëíèõ ïðîãðàìà ïðîèñòèöàëè ñó èç îïøòåã ñòàœà ñâåñòè íàöè¼å ñà êî¼îì ñó áèëå ïîèñòîâåžåíå è âîäåžå äðóøòâåíå åëèòå. Îáîñòðàíî íåïîâåðåœå ïðåìà îñòàëèì ðåïóáëèêàìà èñêàçèâàî ¼å ñòàâ î ïîñòî¼àœó „àíòèñðïñêå êîàëèöè¼å”. Ó òàêâèì îêîëíîñòèìà, ïîñëå ïîñåòå Êîñîâó ïîšó 24. àïðèëà 1987, ñðïñêî ïèòàœå ¼å „îòâîðåíî”. Òî ñå äîãîäèëî íåçàâèñíî îä Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèžà êîãà ¼å çàòåêëî êàî ïàðòè¼ñêîã ôóíêöèîíåðà è ó ¼åäíî¼ ãà íîžè òðàíñôîðìèñàëî ó „âîó íàðîäà”, êî¼è çà œåãîâî ðåøàâàœå íè¼å áèî ñïðåìàí, êî¼è ãà ¼å íàñëóòèî àëè ãà íè¼å ðàçóìåî íèòè îñåžàî, íè¼å ïðåïîçíàî œåãîâó äåìîêðàòñêó äèìåíçè¼ó, íèòè áèî ñâåñòàí ìîãóžå „ëàí÷àíå ðåàêöè¼å” êî¼ó ¼å îíî íóæíî ïðîèçâîäèëî. Âåçà ñà ñòàíîâíèøòâîì ¼å óñïîñòàâšåíà âàí óñòàšåíå èíñòèòóöèîíàëíå ïîëèòèêå. „Îðóæ¼å” ìàñîâíå ìîáèëèçàöè¼å ¼å îòêðèâåíî.

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

105

Œåãîâå „óäàðíå èãëå” áèëå ñó ìèëèòàíòíå ãðóïå ñðïñêèõ íàöèîíàëèñòà ñàñòàâšåíå, ñâî¼èì íà¼âåžèì äåëîì, èç ìèšåà ìàðãèíàëíèõ äðóøòâåíèõ ãðóïà. Ó äðóãî¼ ïîëîâèíè ñåïòåìáðà 1987, íà Îñìî¼ ñåäíèöè ÖÊ ÑÊ Ñðáè¼å, äîøëî ¼å äî êîíà÷íîã îáðà÷óíà äâå ôðàêöè¼å óíóòàð ïàðòè¼å ñðïñêèõ êîìóíèñòà. Îñòàâêà ïðåäñåäíèêà Ñðáè¼å, Èâàíà Ñòàìáîëèžà, óñëåäèëà ¼å ñðåäèíîì äåöåìáðà 1987. Ïîðàçó ðåôîðìñêèõ ñíàãà äîïðèíåëà ¼å íàêëîíîñò êî¼ó ¼å Ìèëîøåâèž çàäîáèî êîä äåëà âî¼íîã âðõà, ìåó ïðîâèíöè¼àëíèì ïàðòè¼ñêèì ôóíêöèîíåðèìà, åëåìåíòèìà ñòàðîã ðåæèìà, ÷óâàðèìà ìèòà î £îñèïó Áðîçó, ïðèñòàëèöàìà „àíòèáèðîêðàòñêå ðåâîëóöè¼å”, êàäðîâèìà êî¼è ñó çàãîâàðàëè „÷âðøžè êóðñ” ó ðåøàâàœó ïîñòî¼åžèõ ïðîáëåìà ó îäíîñèìà ðåïóáëèêå è ïîêðà¼èíà, ìèëèòàíòíèì ãðóïàìà Ñðáà ñà Êîñîâà îçëî¼ååíèì ïðèòèñöèìà àëáàíñêèõ ñåïàðàòèñòà è æèâîòîì ó íåñëîáîäè è ñòðàõó. Îðãàíèçîâàíè ìèòèíçè, ñêóïîâè, äåìîíñòðàöè¼å, íàçâàíè „äåøàâàœå íàðîäà”, îêóïèëè ñó òîêîì 1988. è ïðîëåžà 1989. ãîòîâî ïåò ìèëèîíà šóäè. Ïðîñëàâà øåñò ñòîòèíà ãîäèíà Êîñîâñêå áèòêå îáíîâèëà ¼å ñòàðè ìèò î ñëàâè, ãîñïîäñòâó, æðòâè, ìó÷åíèøòâó è ïîä¼àðèëà ñàìîâèåœà î ñîïñòâåíî¼ âåëè÷èíè è çíà÷à¼ó. Ïîä ïîëèòè÷êèì, ìåäè¼ñêèì è ïðèòèñêîì íàöèîíàëíîã íåçàäîâîšñòâà, Âëàäà Âî¼âîäèíå ¼å ïîäíåëà îñòàâêó 5. îêòîáðà 1988. (òçâ. „¼îãóðò ðåâîëóöè¼à”), à Ñêóïøòèíà Êîñîâà ñåáè èçãëàñàëà íåïîâåðåœå 23. ìàðòà 1989. Àìàíäìàíèìà íà Óñòàâ èç 1974, èçãëàñàíèì ìàðòà 1989, ó ãðàíèöàìà ðåïóáëè÷êå íàäëåæíîñòè Ñðáè¼à ¼å ïîâðàòèëà ñóâåðåíèòåò è äðæàâíîñò íà öåëî¼ òåðèòîðè¼è ðåïóáëèêå. Ñêóïøòèíà ÑÐ Ñðáè¼å ¼å, çàòèì, óñâî¼èëà 28. ñåïòåìáðà 1990. Óñòàâ Ðåïóáëèêå Ñðáè¼å. Íà¼âèøè ïðàâíè àêò ðåïóáëèêå ¼å èñêàçèâàî ðåøåíîñò ïîëèòè÷êèõ ÷èíèîöà êî¼è ñó ãà èçãëàñàëè äà Ñðáè¼à ïîñòàíå „äåìîêðàòñêà äðæàâà ñâèõ ãðààíà êî¼è ó œî¼ æèâå”. Óñòàâ ¼å ãàðàíòîâàî ñëîáîäó è ïðàâà ÷îâåêà è ãðààíèíà, âëàäàâèíó ïðàâà, ñîöè¼àëíó ïðàâäó, ðàâíîïðàâíå óñëîâå çà íàïðåäàê ïî¼åäèíöà è ãðààíèíà. Ëè÷íà, ïîëèòè÷êà, íàöèîíàëíà, ìàœèíñêà, åêîíîìñêà, ñîöè¼àëíà, êóëòóðíà è äðóãà ïðàâà ÷îâåêà è ãðààíèíà òàêîå ñó áèëà çàãàðàíòîâàíà. Òåðèòîðè¼à ðåïóáëèêå äåôèíèñàíà ¼å êàî „¼å-

106

Šóáîäðàã Äèìèž

äèíñòâåíà è íåîòóèâà”. Ïîêðà¼èíå Êîñîâî è Âî¼âîäèíà äîáèëå ñó îáëèê „òåðèòîðè¼àëíå àóòîíîìè¼å”. Ïðîêëàìîâàíî è ñòâàðíî èïàê ñó ñå çíàòíî ðàçëèêîâàëè. Ñðáè¼à ¼å ó ìàëî ÷åìó ëè÷èëà íà çåìšó èç œåíîã íà¼âèøåã ïðàâíîã àêòà. Èäå¼à î óñïîñòàâšàœó ðåïóáëè÷êå êîíòðîëå íàä ïîêðà¼èíàìà, êî¼à ¼å ïðåñóäíî ïîäñòàêëà õîìîãåíèçîâàœå íàöè¼å è óíèôèêàöè¼ó ìèøšåœà, áèëà ¼å ðåàëèçîâàíà óç óïîòðåáó íåäåìîêðàòñêèõ ìåòîäà. Âðåìåíîì è óç îòïîðå âëàñòè, ó ïîëèòè÷êè æèâîò Ñðáè¼å óâåäåíè ñó àëè íå è óñâî¼åíè íåêè îä „ôîðìàëíèõ àòðèáóòà äåìîêðàòè¼å”. Êóëò íîâîã âîå, íà ÷è¼åì ñó èçãðàèâàœó ìíîãè ðàäèëè, ¼à÷àî ¼å àóòîêðàòñêó âëàñò. Œåãîâà „äóãà ñåíêà” ëàãàíî ¼å ïðåêðèëà ãîòîâî öåëîêóïíè ïîëèòè÷êè è äðóøòâåíè æèâîò. Ïðèñóñòâî àóòîðèòàðíèõ ñòðóêòóðà ó èíñòèòóöè¼àìà êî¼å ñó äåöåíè¼àìà áèëå äåêîð ñàñâèì ¼å îáåñìèñëèëî œèõîâó äåìîêðàòñêó ñóøòèíó. Íåêàäàøœà äðæàâà ïàðòè¼ñêèõ çàêîíà ïîñòàëà ¼å ïðîñòîð áåçàêîœà. Îïøòà êðèìèíàëèçàöè¼à äðóøòâà ïîñëóæèëà ¼å „ñìàœèâàœó” ñîöè¼àëíèõ òåíçè¼à. Êîðóïöè¼à ¼å ïðîäðëà ó ñâå ñôåðå æèâîòà. Öðíà áåðçà ¼å çàãîñïîäàðèëà óëèöàìà. Èçáîðè, îáàâšàíè ïî „ïðàâèëèìà” êî¼à ¼å îäðåèâàëà ïàðòè¼à íà âëàñòè, íèñó ¼à÷àëè äåìîêðàòñêå ïðîöåñå. Èñêîðàê êà ñòèøàâàœó íàöèîíàëíèõ ñòðàñòè è ïðåâàçèëàæåœó ñòàðèõ è íîâèõ ïîëèòè÷êèõ ïîäåëà íè¼å ó÷èœåí. Ðàñïðîñòðàœåíî íàöèîíàëíî íåçàäîâîšñòâî ïîëîæà¼åì ó êîìå ñå íàøàî ñðïñêè íàðîä íè¼å êîðèøžåíî ðàäè ðóøåœà ïðåæèâåëîã ñèñòåìà âëàäàœà âåž óñïîñòàâšàœà ñîïñòâåíå âëàñòè. Ó êîíòðîëèñàíèì ìåäè¼èìà îïîçèöè¼à ¼å îçíà÷àâàíà íåïðè¼àòåšåì à íå ïîëèòè÷êèì ïðîòèâíèêîì. Îòâîðåí ¼å ïðîñòîð çà ñâå âèäîâå ïðèìèòèâèçìà (îä øóíäà ó ìåäè¼èìà, íîâîêîìïîíîâàíå ìóçèêå äî ¼àâíîã äåìîíñòðèðàœà íà¼íèæåã íèâîà ïîëèòè÷êå êóëòóðå). Ïîëèòè÷êè ïðîãðàìè íèñó áèòíè¼å óòèöàëè íà îïðåäåšåœå ãëàñà÷à. „Óïðîøžåíè” ïîëèòè÷êè ïîãëåäè íà ñëîæåíà ïèòàœà äðóøòâåíîã ðàçâî¼à äîìèíèðàëè ñó ó ãîâîðó äíåâíå ïîëèòèêå è ñâàêîäíåâíî¼ ìåäè¼ñêî¼ êîìóíèêàöè¼è. Ïàðòè¼à íà âëàñòè íè¼å îäóñòà¼àëà îä ¼åäíî㠄èñòðîøåíî㔠èäåîëîøêîã, ïîëèòè÷êîã è åêîíîìñêîã ìîäåëà âëàäàœà è òèìå ïðåóçèìàëà

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

107

àïñîëóòíó îäãîâîðíîñò ïðèëèêîì îäðåèâàœà ïóòåâà ðàçâî¼à ó áóäóžíîñòè. Íàñòóïèìà ó ¼àâíîñòè äåî èíòåëåêòóàëíèõ åëèòà, ïîä¼åäíàêî êàî è ó äðóãèì ¼óãîñëîâåíñêèì ðåïóáëèêàìà, îäðåèâàî ¼å êóðñ íàöèîíàëíå ïîëèòèêå. Íåêàäàøœè „äðæàâíè èíòåëåêòóàëöè”, ìàðêñèñòè÷êè êðèòè÷àðè ðåæèìà ñà ëåâèöå è íàöèîíàëèñòè ñà äåñíèöå ïî÷åëè ñó äà ëè÷å ¼åäíè íà äðóãå, äà ãîâîðå èñòèì „¼åçèêîì”, äà ïîäðæàâà¼ó è ïîäñòè÷ó „àâàíòóðó” êî¼à ¼å ó ñåáè ñàäðæàëà „òåðèòîðè¼àëíå ïîäåëå”, „ðàçìåíó ñòàíîâíèøòâà”, íàöèîíàëíå äóõîâíå è òåðèòîðè¼àëíå èíòåãðàöè¼å, îðóæàíè ñóêîá. „Íåïðåäâèäèâà àëõåìè¼à” çàõâàòèëà ¼å è âî¼íó åëèòó ôîðìèðàíó ó äóõó îðòîäîêñíîã êîìóíèçìà è èäåîëîãè¼å „áðàòñâà-¼åäèíñòâà”. Ó ñâåñòè íåêàäàøœèõ áðàíèëàöà êîìóíèñòè÷êå äîãìàòèêå ñâå âèøå ïðîñòîðà çàäîáè¼àî ¼å ðèãèäíè íàöèîíàëèçàì. „Ïîìèðåœå” ñà íàöèîíàëèçìîì íè¼å çíà÷èî ñàìî íàïóøòàœå íåêàäàøœèõ èäåàëà âåž è ïðîìåíó âðåäíîñíîã ñèñòåìà ó êîìå ¼å „êëàñíó áîðáó” çàìåíèëà „çàøòèòà íàöè¼å”, íåêàäàøœè èíòåðíàöèîíàëèçàì – åêñêëóçèâíè íàöèîíàëèçàì, àòåèçàì – èñêšó÷èâè êëåðèêàëèçàì, ñîöè¼àëíó ïðàâäó – äðæàâà è íàöè¼à, îäàíîñò ïàðòè¼è – îäàíîñò âîè, ñëàâšåœå ðàäíè÷êå êëàñå – óçäèçàœå äðæàâå è íàöè¼å, êóëò ñîöè¼àëèñòè÷êîã ðàäà – êóëò íàöèîíàëíîã ¼óíàøòâà è æðòâîâàœà. Íàñòàâàê „ðåâîëóöè¼å êî¼à òå÷å” çíà÷èî ¼å äà è äàšå ïîñòî¼å ñòâàðíè èëè èçìèøšåíè „ñïîšíè íåïðè¼àòåšè” è „óíóòðàøœå èçäà¼èöå”. Ðàñòàêàœå íåêàäàøœå çà¼åäíè÷êå äðæàâå, ïîðàç óíèâåðçàëèñòè÷êå èäåîëîãè¼å êî¼ó ¼å ñòâàðíîñò äèñêâàëèôèêîâàëà, ãóáèòàê ïîëèòè÷êå ìîžè è ïîëîæà¼à çáëèæèî ¼å íåêàäà îãîð÷åíå ïðîòèâíèêå è ïðåîáðàòèî èõ ó èäåîëîãå è òóìà÷å íàöèîíàëíèõ àñïèðàöè¼à. Âåçàíè çà âëàñò íåêè îä œèõ ñó êðåèðàëè ñòðàòåãè¼å íàöèîíàëíèõ ïîêðåòà è äðæàâà. „Íîâîì íàöèîíàëèçìó” ñà ïîä¼åäíàêèì æàðîì ïðèêšó÷èëè ñó ñå è ôðóñòðèðàíè, ðàçî÷àðàíè, çàáîðàâšåíè íåêàäàøœè ðåâîëóöèîíàðè ñà àíàõðîíèì è äîãìàòñêèì ïîãëåäèìà íà ñòâàðíîñò. Îä óòèöà¼à ¼å áèëà è òåæœà êîìóíèñòè÷êèõ êîíçåðâàòèâàöà äà çàäðæå âëàñò ó äðóøòâåíîì îêðóæåœó êî¼å ñå óáðçàíî ìåœàëî. Óáååíè íà-

108

Šóáîäðàã Äèìèž

öèîíàëèñòè ñó ñìàòðàëè äà ¼å íàñòóïèî òðåíóòàê ó êîìå ñå ìîãó íàïëàòèòè ñòàðè èñòîðè¼ñêè ðà÷óíè, àíòèêîìóíèçìîì è ïîâëà÷åœåì íîâèõ ìåà çàìåíèòè êîìóíèçàì è £óãîñëàâè¼à êî¼è ñó „ïîíèçèëå ñðïñêó íàöè¼ó”. Šóäè „ñóìœèâîã çàíàòà” ïðåïîçíàëè ñó ñâî¼ó øàíñó äà îä ïðîñêðèáîâàíèõ íåãàòèâíèõ ¼óíàêà öðíèõ õðîíèêà ïîñòàíó íàöèîíàëíè õåðî¼è è ó÷åñíèöè ó „âåëèêîì íàöèîíàëíîì ïðî¼åêòó”. Ïîäñòèöàœå íàöèîíàëíîã ðîìàíòèçìà, óïîòðåáà ðåòîðèêå î íàöèîíàëíîì ¼åäèíñòâó è çà¼åäíè÷êî¼ ñóäáèíè, èñòèöàœå íàöèîíàëíèõ ñèìáîëà è ìèòîâà, óïîòðåáà íàöèîíàëíèõ åìîöè¼à, òðîøåœå íàöèîíàëíèõ åíåðãè¼à, íàöèîíàëíà ìîáèëèçàöè¼à áèëà ¼å ó äóáîêî¼ ñóïðîòíîñòè ñà çàøòèòîì àóòåíòè÷íèõ íàöèîíàëíèõ èíòåðåñà ñðïñêîã íàðîäà. Îá¼åêòèâíî ïîñòî¼åžà óãðîæåíîñò ñðïñêîã íàöèîíàëíîã áèžà íà Êîñîâó, Õðâàòñêî¼, Áîñíè è Õåðöåãîâèíè ïîñëóæèëà ¼å êàî ãåíåðàòîð óáðçàíå õîìîãåíèçàöè¼å êî¼à, ñóøòèíñêè, íè¼å èìàëà âèçè¼ó áóäóžíîñòè è ïåðöåïöè¼ó ãëîáàëíèõ ïðîöåñà (îñòà¼å ó îêâèðèìà ðèãèäíîã äðæàâíîã è íàöèîíàëíîã èíòåðåñà). Ëåãèòèìíîñò çàøòèòå îá¼åêòèâíî óãðîæåíèõ íàöèîíàëíèõ èíòåðåñà íå ñàìî äà ¼å íà ò༠íà÷èí ñàñâèì îáåñìèøšåíà âåž ¼å ïîñòàëà íåìîãóžà. Ó ñâîì âèøåäåöåíè¼ñêîì òðà¼àœó ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà íè¼å îñòâàðèëà åêîíîìñêó èíòåãðàöè¼ó. Òî íè¼å ïîøëî çà ðóêîì „åêîíîìñêîì ëèáåðàëèçìó” (íè¼å óñïåî äà ïîðóøè ïðåãðàäå êî¼å ñó èñòîðè¼ñêå ïîêðà¼èíå äåëèëå ¼åäíå îä äðóãèõ), äðæàâíîì èíòåðâåíöèîíèçìó (òåæèî ¼å ïðåðàñïîäåëè ïðèâðåäíî-ôèíàíñè¼ñêå ìîžè ïðîñòîðà), åòàòèñòè÷êîì åêîíîìñêîì ìîäåëó (ïëàíñêà ïðèâðåäà, âåëèêà ãðàäèëèøòà, åëåêòðèôèêàöè¼à è èíäóñòðè¼àëèçàöè¼à), ïðèâðåäíî¼ ðåôîðìè (íåóñïåëè ïîêóø༠äååòàòèçàöè¼å è ïðåëàñêà àãðàðíîã äðóøòâà ó èíäóñòðè¼ñêî 1962–1965), íèòè äðóãèì ïðèâðåäíèì êîíöåïòèìà êî¼å ñó èçíåäðèëå ñåäàìäåñåòå, îñàìäåñåòå, äåâåäåñåòå ãîäèíå 20. âåêà (Êîíöåïò Ìîäåðíå Ñðáè¼å èç 1971–1972; Äóãîðî÷íè ïðîãðàì åêîíîìñêå ñòàáèëèçàöè¼å ñà ïî÷åòêà îñàìäåñåòèõ; Òðæèøíè ïðîãðàì Àíòå Ìàðêîâèžà). Èñòðàæèâàœà ïîêàçó¼ó äà ¼å äðæàâà óâåê áèëà „ñêóïà” à ïðèâðåäà íåäîâîšíî ðàçâè¼åíà òàêî äà ñå âèøå òðîøèëî íåãî øòî ¼å

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

109

ìîãëî äà ñå ïðîèçâåäå. Åêîíîìñêè æèâîò ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå îòïî÷åî ¼å äàëåêå 1918. óïîçîðåœåì äà ¼å „ïîëèòè÷êî ¼åäèíñòâî èëóçè¼à àêî ó íîâî¼ äðæàâè ¼åäíà ïîêðà¼èíà áóäå óäàšåíà îä äðóãå ïðåãðàäàìà ìà êî¼å âðñò兔 à çàâðøèî ñå è ïðå œåíîã ôèçè÷êîã ðàçáè¼àœà, èíñòèòóöèîíàëèçîâàœåì êîíöåïòà „äîãîâîðíå åêîíîìè¼å” êî¼è ¼å óìåñòî òðæèøòà èñòðà¼àâàî íà ðåïóáëè÷êèì è ïîêðà¼èíñêèì áàðè¼åðàìà, íàãîäáàìà, èñïóœàâàœó óñëîâà, ñèìåòðè¼àìà, ðåöèïðîöèòåòèìà. Åêîíîìñêè ðàçëîçè, ñâàêàêî, íèñó óñëîâèëè ðàñïàä çà¼åäíè÷êå äðæàâå àëè ¼å íåïîñòî¼àœå åêîíîìñêîã òêèâà êî¼å ïîâåçó¼å ¼óãîñëîâåíñêè ïðîñòîð öåî ïðîöåñ îëàêøàëî. Âåëèêà åêîíîìñêà ðàçëè÷èòîñò, êî¼à ¼å ïîñòî¼àëà ïî÷åâ îä 1918, íà ñâî¼åâðñòàí íà÷èí ãîâîðèëà ¼å î ñòåïåíó äåçèíòåãðèñàíîñòè. Ó òðåíóòêó ðàñïàäà çåìšå, ïðåìà áðóòî äîìàžåì ïðîèçâîäó, ñòàíîâíèê Ñëîâåíè¼å ¼å ãîòîâî ñåäàì ïóòà áèî áîãàòè¼è îä æèòåšà Êîñîâà è Ìåòîõè¼å (ó îäíîñó íà Ñëîâåíè¼ó áðóòî ïðîèçâîä ¼å 1989. ó Âî¼âîäèíè èçíîñèî 59%, óæî¼ Ñðáè¼è 52%, Êîñîâó 12,6%). Ãîäèøœà èíôëàöè¼à èçíîñèëà ¼å 1987. ãîäèíå 162%, 1988. – 251%, 1989. – 2.733%. Åêîíîìñêà ïîñðòàœà ïðàòèëà ¼å ñíàæíà ñîöè¼àëíà äðàìà. Ó òàêâî¼ ñèòóàöè¼è ëàêîìèì ïîëèòè÷êèì åëèòàìà è ó ðàçâè¼åíèì êàî è ó íåðàçâè¼åíèì ðåïóáëèêàìà ¼å èçãëåäàëî äà äåçèíòåãðàöè¼à äðæàâå è ñàìîñòàëíîñò äîíîñå îïøòå „ïîáîšøàœå”. Ïîëèòè÷êè íàöèîíàëèçàì ¼åäàí ¼å îä îñíîâíèõ óçðî÷íèêà ðàñïàäà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå. Òîêîì 1985. óîáëè÷åí ¼å ïîëèòè÷êè ïîêðåò Ñðáà ñà Êîñîâà êî¼è ¼å, óïðêîñ ïîâðåìåíî¼ ñàðàäœè ñà âëàñòèìà, îñòàî àóòîíîìàí è ïðåòõîäèî óñïîíó Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèžà. Ïåòèöè¼å, ó êî¼èìà ñå ïðîòåñòâîâàëî ïðîòèâ çàñòðàøèâàœà è äèñêðèìèíàöè¼å Ñðáà íà Êîñîâó, òðàæèëà çàøòèòà šóäñêèõ ïðàâà è óñïîñòàâšàœå ðåäà è çàêîíà ó ïîêðà¼èíè, çàõòåâàëî çàóñòàâšàœå èñåšàâàœà, áèëå ñó ïðâè çíàê âàíèñòèòóöèîíàëíîã îðãàíèçîâàœà è äåëîâàœà Ñðáà. Ïðàòèëè ñó èõ ïðâè äîëàñöè ó Áåîãðàä, ïðîòåñòè, ïðèòèñöè íà ðåæèì, ¼àâíî èñêàçèâàœå íåçàäîâîšñòâà, ìåóíàöèîíàëíå ÷àðêå, „èñêàêàœà” èç îêâèðà ïàðòè¼ñêå ïîëèòèêå. Íàñòàëó ïîëèòè÷êó êðèçó âëàñò ¼å

110

Šóáîäðàã Äèìèž

ïîêóøàâàëà äà èãíîðèøå àëè ñå ïîêàçàëî, äà ¼å ïîêðåò ïîëèòè÷êèõ „àóòñà¼äåðà” èìàî âèäíó óëîãó íà ðàçâî¼ ïîëèòè÷êèõ äîãàà¼à, ïàðòè¼ñêå ïîäåëå, ôðàêöè¼ñêå áîðáå óíóòàð ñðïñêîã ðóêîâîäñòâà, ñóêîáå ðåïóáëè÷êîã è ïîêðà¼èíñêèõ ðóêîâîäñòàâà. Íåäîâðøåíè òåêñò Ìåìîðàíäóìà ÑÀÍÓ (1986) íóäèî ¼å êðèòèêó äðóøòâåíî-ïîëèòè÷êèõ ïðèëèêà è àíàëèçó ïîëîæà¼à ñðïñêîã íàðîäà ó £óãîñëàâè¼è àëè íå è äåìîêðàòèçàöè¼ó äðóøòâà è ïðîìåíó óñòðî¼ñòâà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå. Ñëîâåíà÷êè íàöèîíàëíè ïðîãðàì (óîáëè÷åí 1985. à îá¼àâšåí 1987) äîæèâšåí ¼å êàî îòâîðåíî çàãîâàðàœå ñëîâåíà÷êîã ñåöåñèîíèçìà. Ñëîâåíà÷êè ïèñöè ïðîòåñòîâàëè ñó ïðîòèâ àìàíäìàíà íà Óñòàâ èç 1974. êî¼èìà ñó Ñðáè¼è äàòà âåžà ïðàâà ó ïîêðà¼èíàìà. Ñðïñêè ïèñöè îòïî÷åëè ñó ñà îðãàíèçîâàœåì ïðîòåñíèõ âå÷åðè „Î Êîñîâó”. Ñóêîáè ïèñàöà è ïàðàëèçà ðàäà œèõîâîã óäðóæåœà íàãîâåñòèëå ñó ñêîðè êð༠ÑÔУ. Ó Áîñíè è Õåðöåãîâèíè ¼å èçáèëà äî òàäà íà¼âåžà ïîñëåðàòíà ôèíàíñè¼ñêà àôåðà îêî ïðåäóçåžà „Àãðîêîìåðö”. Óáèñòâî ÷åòèðè âî¼íèêà ó ïàðàžèíñêî¼ êàñàðíè, êî¼å ¼å èçâðøèî Àçèñ Êåšìåíäè, ïîä¼àðèëî ¼å ñðïñêà íàöèîíàëíà îñåžàœà è ïðîèçâåëî „íàöèîíàëíó õèñòåðè¼ó”. Óíóòàðïàðòè¼ñêà áîðáà äîâåëà ¼å ó Ñðáè¼è íà âëàñò ãðóïàöè¼ó èñòîìèøšåíèêà êî¼à ¼å ïîíóäèëà „íà¼áðæå ðåøåœå” ó ðåøàâàœó ñâèõ ñïîðíèõ ïèòàœà. Òåæàê ïîëîæ༠Ñðáà íà Êîñîâè è Ìåòîõè¼è è œèõîâî ìàñîâíî èñåšàâàœå èíèöèðàëè ñó ÷èòàâó ñåðè¼ó ïðîòåñíèõ ìèòèíãà øèðîì Ñðáè¼å, Âî¼âîäèíå, Öðíå Ãîðå (òçâ. „äîãààœå íàðîäà”). Ïðàòèëå ñó èõ ñìåíå ðóêîâîäñòàâà ó Âî¼âîäèíè, Êîñîâó, Öðíî¼ Ãîðè, øòðà¼ê àëáàíñêèõ ðóäàðà ó ðóäíèêó „Ñòàðè òðã”, ïîëèòè÷êè çàõòåâè è ìàíèïóëàöè¼å, îðóæàíè ñóêîáè äåìîíñòðàíàòà è ïîëèöè¼å íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è (22 äåìîíñòðàíòà è 2 ìèëèöèîíåðà ïîãèíóëî 28. ìàðòà 1989), çàâîåœå âàíðåäíîã ñòàœà ó ¼óæíî¼ ñðïñêî¼ ïîêðà¼èíè, ðàñïèñèâàœå çà¼ìà çà ïðèâðåäíè ïðåïîðîä Ñðáè¼å (ì༠1989), ïðîñëàâà Êîñîâñêå áèòêå, ôîðìèðàœå ïðâèõ ïîëèòè÷êèõ íåêîìóíèñòè÷êèõ ïàðòè¼à ïî÷åòêîì 1990 (Ñðïñêà íàðîäíà îáíîâà, 6. ¼àíóàðà; Äåìîêðàòñêà ñòðàíêà, 3. ôåáðóàðà; Ñðïñêè ïîêðåò îáíîâå, 14. ìàðòà), ðàñïàä

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

111

ÑÊ£ (22. ¼àíóàðà 1990), îäëóêà î óïîòðåáè âî¼íå ñèëå íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è (31. ¼àíóàð 1990), ïðâè èíöèäåíòè ó Êíèíñêî¼ êðà¼èíè... Íàöèîíàëíà õîìîãåíèçàöè¼à îñåžàëà ñå íà ñâàêîì êîðàêó. Ñâå ¼å òî ãîâîðèëî äà íè¼å íàåíî ðåøåœå êî¼å áè, ïîñðåäñòâîì òåìåšíå äåìîêðàòèçàöè¼å äðóøòâà, äåôèíèòèâíî îäáàöèëî áîšøåâè÷êî íàñëåå è ìîíîïîë ÑÊ£ ó ñèñòåìó ñàìîóïðàâšàœà, ïðèëàãîäèëî ïîëèòè÷êè ñèñòåì ñòàíäàðäèìà ïîøòîâàœà šóäñêèõ è ìàœèíñêèõ ïðàâà, àôèðìèñàëî ïàðëàìåíòàðèçàì è ìîäåðíî óðååíå ôåäåðàëíå îäíîñå, îìîãóžèëî äà £óãîñëîâåíñêî äðóøòâî ôóíêöèîíèøå êàî „îòâîðåíî äðóøòâî”. Èëóçè¼à î „õàðìîíè¼è”, „ïðîñïåðèòåòó”, „óñïåøíîñòè”, „çíà÷à¼ó ó ñâåòñêî¼ çà¼åäíèöè”, „áðàòñòâó-¼åäèíñòâó” äåôèíèòèâíî ¼å ïî÷åòêîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà áèëà ìðòâà. Òðî¼àêè ñëîì ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå (ñëîì äðóøòâåíî-ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà, ìåóíàöèîíàëíèõ îäíîñà è £óãîñëàâè¼å êàî äðæàâå) ïðåäñòàâšàî ¼å èñòîðè¼ñêè ïîðàç ¼åäíå âåëèêå åâðîïñêå èíòåãðàöè¼å êî¼à ¼å ó ñåáè íîñèëà „óíèâåðçàëíó ïîðóêó, çíà÷à¼íó çà Åâðîïó”. Äåçèíòåãðàöè¼à £óãîñëàâè¼å ïîäóäàðèëà ñå ñà ïàäîì Áåðëèíñêîã çèäà è äåìîêðàòñêèì ïðîìåíàìà ó èñòî÷íî¼ Åâðîïè, ðàñïàäîì ñîâ¼åòñêå èäåîëîøêå èìïåðè¼å, ó¼åäèœåœåì Íåìà÷êå, ðààœåì íîâå Åâðîïå, êðà¼åì „õëàäíîã ðàòà”, óñïîñòàâšàœåì „íîâîã ïîðåòêà”, íåñòàíêîì áèïîëàðíîã ñâåòà è œåãîâå ñòðóêòóðå ìîžè. Ðàñïàä ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà íà¼äèðåêòíè¼å ¼å âîäèî ãàøåœó èäå¼å çà¼åäíè÷êîã æèâîòà è êîíà÷íîì ðàñòóðàœó äðæàâå. Îðóæàíè ñóêîá ¼åäèíèöà £ÍÀ è õðâàòñêèõ âî¼íèõ ñíàãà (ëåòî-¼åñåí 1991), äîâåî ¼å äî êîíà÷íîã ðàñïàäà ¼óãîñëîâåíñêå ôåäåðàöè¼å. Ðóøåœåì äðæàâå „ñðïñêî ïèòàœå” áèëî ¼å íóæíî îòâîðåíî àëè ïîëèòè÷êå åëèòå íà âëàñòè íèñó èìàëå âàšàíîã îäãîâîðà êàêî çàøòèòèòè èíòåðåñå ñðïñêîã íàðîäà êî¼è ¼å ó £óãîñëàâè¼è ÷èíèî îêî 39% óêóïíîã ñòàíîâíèøòâà, áèî æèâîòíî óãðîæåí ó ïîêðà¼èíè Êîñîâî è ïðåäñòàâšàî ìàœèíó êî¼à ñà ïðåêî 20% ïàðòèöèïèðà ó ñòàíîâíèøòâó ÷åòèðè íåêàäàøœå ¼óãîñëîâåíñêå ðåïóáëèêå. Ñâåñò î íàöèîíàëíî¼ ïðèïàäíîñòè, èñòîðè¼è, äðæàâíèì òðàäèöè¼àìà è èäåíòèôèêàöè¼à ãåîãðàôñêîã è åòíè÷êîã ïðîñòîðà íà êîìå

112

Šóáîäðàã Äèìèž

ñðïñêè íàðîä æèâè ñóêîáèëà ñå ñà èíòåðåñèìà îñòàëèõ ¼óãîñëîâåíñêèõ íàðîäà. Ñðïñêå ïîëèòè÷êå âîå íèñó ðàçóìåëå ïðîìåíå íàñòàëå ïàäîì Áåðëèíñêîã çèäà è íåñòà¼àœåì áèïîëàðíîã ñâåòà, øòî ¼å âîäèëè ñóêîáó ñà ìåóíàðîäíîì çà¼åäíèöîì. Ðåøàâàœå âèòàëíèõ ïèòàœà îïñòàíêà çåìšå óïîòðåáîì âî¼íå ñèëå áèëî ¼å ó ñóïðîòíîñòè ñà ïðîêëàìîâàíèì ñòàíäàðäèìà ìîäåðíîã ñâåòà. Òâðäîêîðíî îïñòà¼àœå óç ïðåæèâåëó èäåîëîãè¼ó êîìóíèçìà, íåîáàâåøòåíîñò è íåóïóžåíîñò ó ñâåòñêå ïðîöåñå, èñêðèâšåíà ïåðöåïöè¼à ðåàëíîñòè, âåðíîñò ñòàðî¼ ñòðàòåãè¼è îäáðàíå âèòàëíèõ íàöèîíàëíèõ èíòåðåñà, „ìåòîäîëîãè¼à” êî¼îì ñå ðåøàâà¼ó ïîëèòè÷êè êîíôëèêòè è îñòâàðó¼å æåšåíè öèš, èìàëè ñó êàòàñòðîôàëíå ïîñëåäèöå. Ìîãóžíîñòè ïîâåçèâàœà ñâî¼èõ âèòàëíèõ èíòåðåñà ñà íîâèì çàõòåâèìà ìåóíàðîäíîã ðàçâî¼à è èíòåðåñèìà ñèëà êî¼å ñó èç „õëàäíîã ðàòà” èçàøëå êàî ïîáåäíèöå ñàñâèì ¼å èçîñòàëî. Óíóòðàøœè ðàçâî¼ ó çåìšè (ñâî¼åâðñíà äèêòàòóðà; îäñóñòâî äåìîêðàòè¼å; íåïîøòîâàœå šóäñêèõ ïðàâà) íè¼å áèî ó ñêëàäó ñà êðåòàœèìà ó Åâðîïè è ñâåòó, øòî ¼å óòèöàëî íà ñïîšíîïîëèòè÷êè ïîëîæ༠Ñðáè¼å è óñïåõ œåíå ñïîšíå ïîëèòèêå. Ñâåò íè¼å ðàçóìåî „¼åçèê” êî¼èì ãîâîðè Ñðáè¼à è íè¼å áèî ñïðåìàí äà çàøòèòè âèòàëíå èíòåðåñå ñðïñêîã íàðîäà. Ïîëèòèêà íàñèšà, ìðæœå, ðàòà äèðåêòíî ¼å óêèäàëà áóäóžíîñò Ñðáè¼å è âîäèëà ó äåöåíè¼ñêó èçîëàöè¼ó. Î÷óâàœå âëàñòè ïî ñâàêó öåíó è èñòèöàœå óñêèõ íàöèîíàëèñòè÷êèõ è àíàõðîíèõ öèšåâà, ïîòèðàëè ñó ìîãóžíîñò èçíàëàæåœà ïîëèòè÷êîã è äåìîêðàòñêîã ðåøåœà ¼óãîñëîâåíñêå êðèçå è çíà÷èëè èçíåâåðàâàœå àóòåíòè÷íèõ èíòåðåñà ñðïñêîã íàðîäà. Ïðîäóášèâàœå åêîíîìñêå êðèçå, ìåóíàðîäíà èçîëàöè¼à, òðàãè÷íå ïîñëåäèöå ðàòà ó êîìå ¼å ñðïñêè íàðîä áèî è Ÿåëàò è æðòâà, ïîíèøòàâàœå äåìîêðàòñêèõ âðåäíîñòè, óáðçàíî ìîðàëíî ïðîïàäàœå, îïøòà êðèìèíàëèçàöè¼à äðóøòâà, áèëè ñó äåî ñâàêîäíåâèöå ó êî¼î¼ ñå æèâåëî. Ðàñïàä ÑÔУ èçâåäåí ¼å ìåòîäîì îðóæàíå ñåöåñè¼å. Óíóòðàøœè ÷èíèëàö îäèãðàî ¼å ó äåñòðóêöè¼è äðæàâå îäëó÷ó¼óžó óëîãó àëè ¼å óî÷šèâ è óòèö༠ìåóíàðîäíîã ôàêòîðà. Íà÷åëî òåðèòîðè¼àëíå öåëîêóïíîñòè äðæàâå è œåíèõ ìåóíàðîäíî ïðèçíà-

Ñðáè¼à 1804–2004 (ñóî÷àâàœå ñà ïðîøëîøžó)

113

òèõ ãðàíèöà (Ïîâåšà Ó¼åäèœåíèõ íàöè¼à, Çàâðøíè àêò êîíôåðåíöè¼å î áåçáåäíîñòè è ñàðàäœè ó Åâðîïè) ó ñëó÷à¼ó £óãîñëàâè¼å íè¼å ïîøòîâàíî. Ïðàâî íà ñàìîîïðåäåšåœå èíòåðïðåòèðàíî ¼å êàî ïðàâî íà ñåöåñè¼ó. Óíèâåðçàëíî ïðàâî íàðîäà íà ñàìîîïðåäåšåœå âåçàíî ¼å çà ôåäåðàëíå ¼åäèíèöå. Ðåïóáëèêå ÷ëàíèöå ñàâåçíå äðæàâå, îìååíå íåêàäà ïðàâíî óòâðåíèì è îáåëåæåíèì ãðàíèöàìà ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà, ïîñòàëå ñó íîñèîöè ïðàâà íà ñàìîîïðåäåšåœå. Àäìèíèñòðàòèâíå ãðàíèöå ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà, ñóïðîòíî ìåóíàðîäíîì ïðàâó, îçíà÷åíå ñó ãðàíèöàìà ñóâåðåíèõ äðæàâà. Ñðïñêè íàðîä ¼å èçóçåò îä óíèâåðçàëíîã ïðàâà íà ñàìîîïðåäåšåœå. Œåãîâî îïðåäåšåœå íà æèâîò ó çà¼åäíè÷êî¼ äðæàâè èãíîðèñàíî ¼å. Äèïëîìàòñêî ïðèçíàœå ñåöåñè¼å èñòîâðåìåíî ¼å îìîãóžèëî äà ãðààíñêè ðàò, çàïî÷åò 1991. ãîäèíå ó Õðâàòñêî¼ à çàòèì ïðîøèðåí 1992. ãîäèíå è íà Áîñíó è Õåðöåãîâèíó, áóäå îêàðàêòåðèñàí êàî àãðåñè¼à. Äóãîãîäèøœå èñêšó÷èâî ñïîšíîïîëèòè÷êî âåçèâàœå çà ïîëèòèêó íåñâðñòàíîñòè, êî¼à ¼å ó áèïîëàðíîì ñâåòó îáåçáåèâàëà íåçàâèñíîñò è òåðèòîðè¼àëíè èíòåãðèòåò £óãîñëàâè¼å, äîäàòíî ¼å óòèöàëî äà ñå çåìšà íàå íà óäàðó. Çàïàä, îïòåðåžåí ëîãèêîì „õëàäíîã ðàòà”, Ñðáè¼ó ¼å èäåíòèôèêîâàî êàî ïîòåíöè¼àëíîã ïðîòèâíèêà (íåãó¼å èäå¼å êîìóíèçìà; ïîòåíöè¼àëíî îïòèðà çà Ðóñè¼ó) è îòóäà äîäàòíî êàæœàâàî ìåóíàðîäíîì èçîëàöè¼îì. £óãîñëîâåíñêà êðèçà è ðàòîâè ó œåíèì ðåïóáëèêàìà îìîãóžèëè ñó ó¼åäèœåíî¼ Íåìà÷êî¼ äà ïîâåäå ñàìîñòàëíè¼ó ñïîšíó ïîëèòèêó, ïðâà ïðèçíà ñåöåñèîíèñòè÷êå ðåïóáëèêå Ñëîâåíè¼ó è Õðâàòñêó, íàãîâåñòè ñâî¼å ëèäåðñòâî ó Åâðîïè. Íà ïðèìåðó £óãîñëàâè¼å òåñòèðàíå ñó íîâå òåíäåíöè¼å ó ìåóíàðîäíîì ïðàâó è ðåàëíè ìåóíàðîäíè îäíîñè óñïîñòàâšåíè ïîñëå çàâðøåòêà „õëàäíîã ðàòà”. Ðàòîâè ó £óãîñëàâè¼è óòèöàëè ñó íà ïðåîáëèêîâàœå ìåóíàðîäíèõ èíñòèòóöè¼à è îìîãóžèëè ÍÀÒÎ-ó äà íàêîí êðà¼à „õëàäíîã ðàòà” ïðîíàå íîâó óëîãó è ðàçëîã ñâîãà ïîñòî¼àœà ó ïîðåòêó êî¼è ñå óñïîñòàâšà. Øòà ñå äîãîäèëî íà òëó íåêàäàøœå £óãîñëàâè¼å ó ãîäèíàìà 1990-2000? Îäãîâîðå ¼å ¼îø óâåê òåøêî äàòè. Ñàñâèì ¼å ñèãóðíî äà ïîëèòè÷êå åëèòå, ìåó êî¼èìà ïîñåáíó îäãîâîðíîñò èìà

114

Šóáîäðàã Äèìèž

ñðïñêà (íà¼âåžè íàðîä; öåíòðàëíà è íà¼âåžà ¼óãîñëîâåíñêà ðåïóáëèêà), íèñó áèëå ó ñòàœó äà ïðîíàó îí༠âèøè îáëèê èíòåãðàöè¼å êî¼è ãàðàíòó¼å ïîøòîâàœå ïðàâà ïî¼åäèíöà è öåëèõ íàðîäà, íóäè äåìîêðàòñêè óðååíî è åêîíîìñêè ïðîñïåðèòåòíî äðóøòâî, îáåçáåó¼å åâðîïñêó áóäóžíîñò. Óìåñòî òîãà èçáèî ¼å ðàò. Çà÷åò ó Ñëîâåíè¼è, îí ñå áðçî ïðîøèðèî íà Õðâàòñêó, çàòèì Áîñíó è Õåðöåãîâèíó, íà¼çàä íà Êîñîâî è öåëó Ñðáè¼ó. Ãðààíñêè è áðàòîóáèëà÷êè ðàò ¼å äîíåî ïàòœó, ìðæœó, çëî÷èíå, æðòâå, ëîãîðå, ñòðàòèøòà, åòíè÷êà ÷èøžåœà, èçáåãëèøòâà è ðàñå¼àâàœà ÷èòàâèõ çà¼åäíèöà, ðàçàðàœà, åêîíîìñêî è öèâèëèçàöè¼ñêî óíàçàèâàœå, áåäó, ìîðàëíî òðóšåœå. Ïîëèòè÷êè íåóñïåõ, êàäà ¼å ó ïèòàœó Ñðáè¼à, áèî ¼å ïîä¼åäíàêî âèäàí è íà óíóòðàøœåì è íà ñïîšíîì ïëàíó. Çëîóïîòðåáà ïàòðèîòñêèõ îñåžàœà, ìàíèïóëàöè¼à ìàñàìà, ãóáèòàê šóäñêîñòè è ðàçóìíîñòè, ïðîäîð íà¼êîíçåðâàòèâíè¼èõ äðóøòâåíèõ ñíàãà, íàöèîíàëíà, âåðñêà è ïîëèòè÷êà îñòðàøžåíîñò, ïðèìèòèâèçàì, õèïîòåêå, ñòèä...íàñëåå ¼å êî¼å íàì ¼å ðàò ïîäàðèî. Êàî øòî òî îáè÷íî áèâà ðàòîâå çà „¼óãîñëîâåíñêî íàñëåå” „ïðåæèâåëè” ñó œèõîâè ïîêðåòà÷è è ãëàâíè ïðîòàãîíèñòè. Œèìà ¼å ïðèïàëà ÷àñò äà ïîòïèñèìà è „÷àøžó” ãàðàíòó¼ó ìèðîâíå ñïîðàçóìå êî¼èìà ¼å îêîí÷àíà ¼óãîñëîâåíñêà òðàãåäè¼à (Åðäóò, íîâåìáàð 1995; Äå¼òîí, 1-20. íîâåìáàð 1995; Ïàðèç 14. äåöåìáàð 1995; Êóìàíîâî, ¼óë 1999). Ïåòîã äàíà îêòîáðà 2000. ó Áåîãðàäó ¼å ñðóøåí ðåæèì Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèžà. Ïî ñâåìó ñóäåžè òîã äàíà ¼å, èïàê, ñàìî „îñâî¼åíà ïåðñïåêòèâà”, çà Ñðáè¼ó è ñðïñêè íàðîä „óãàøåíà” ïî÷åòêîì ïîñëåäœå äåöåíè¼å 20. âåêà. Íàñëåå ïðåòõîäíîã ðåæèìà (îðãàíèçàöè¼à äðóøòâà, äðæàâà áåçàêîœà, ðàçîðåíå èíñòèòóöè¼å...) îäðåäèëî ¼å ñóäáèíó ïðâîã äåìîêðàòñêè èçàáðàíîã ïðåìè¼åðà Çîðàíà €èíèžà. Îïøòà äåìîêðàòèçàöè¼à äðóøòâà è ðåôîðìå òåê ÷åêà¼ó ñâî¼å àðõèòåêòå è èçâîà÷å. Ó íîâîì âåêó ñóî÷àâàœå ñà ñîïñòâåíîì ïðîøëîøžó ïðåäñòàâšà ïðåäóñëîâ áóäóžíîñòè. Èçàçîâè ïîñëåäœå äåöåíè¼å 20. âåêà óäàšèëè ñó Ñðáè¼ó îä òèïà äðóøòâà è öèâèëèçàöè¼ñêèõ ñòàíäàðäà êî¼èìà ¼å ó èñòîðè¼è ñòðåìèëà.

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

115

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

ӊŠÍÀ ÂÎÄÈ: ÏÎËÈÒÈÊÀ È ÄÐÓØÒÂÎ Ó ÌÎÄÅÐÍΣ ÈÑÒÎÐÈ£È ÑÐÁÈ£Å

„Äà áèñòå ñå áàâèëè èñòîðè¼îì, îäëó÷íî îêðåíèòå ëåà ïðîøëîñòè è ïî÷íèòå äà æèâèòå”, ¼åð „íàóêà ñå íå ïðàâè ó êóëè îä ñëîíîâà÷å, âåž îä ñàìîã æèâîòà. Ïðàâå ¼å æèâè šóäè óðîœåíè ó ñàäàøœèöó". (Ëèñ¼åí Ôåâð, Áîðáà çà èñòîðè¼ó) Çàøòî ñàì ðàçìèøšàœå î äâà âåêà ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå ïî÷åëà îâèì, ñêîðî ¼åðåòè÷êèì, öèòàòèìà Ëèñ¼åíà Ôåâðà, òâîðöà ìîäåðíå èñòîðè¼ñêå íàóêå? Çáîã òîãà øòî âåðó¼åì äà ¼å çàäàòàê èñòîðè÷àðà äà ó ïðîøëîñòè òðàãà çà îäãîâîðèìà íà ïèòàœà êî¼à ïîñòàâšà ñàäàøœîñò, äà íà îñíîâó ñâîã ïðîó÷àâàœà ïðîøëîñòè ïîìîãíå ó ëàêøî¼ ðàöèîíàëèçàöè¼è ñàâðåìåíèõ äîãàà¼à è äà ïîíóäè ¼àâíîñòè çíàœà î óçðîöèìà ïî¼àâà è œèõîâîì ïîðåêëó. Èñòîðè÷àð èìà ïðå ñâåãà çàäàòàê äà äåëó¼å íà ñâî¼ó åïîõó òàêî øòî žå ñàâðåìåíèöèìà äàòè íà¼äðàãîöåíè¼å åëåìåíòå ðåøåœà çà œèõîâå ïðîáëåìå. Åðóäèòñêî íàãîìèëàâàœå äåòàšà èç ïðîøëîñòè ¼å ïðåâàçèåíè íàó÷íè êîíöåïò. Çáîã òîãà çà ìåíå êšó÷íî ïèòàœå íè¼å „ñà ÷èì žåìî ïðåä Êàðàîðà”, êî¼å ñå íà¼÷åøžå ìîãëî ÷óòè ó âðåìå ïðîñëàâå äâåñòàãîäèøœèöå I ñðïñêîã óñòàíêà, íà Ñðåòåœå 2004. ãîäèíå, âåž, øòà ìè èñòîðè÷àðè, èç ñâîã çíàœà, èç ñâî¼å êîìïåòåíöè¼å, ìîæåìî äà ïîíóäèìî Ñðáè¼è êàî îäãîâîð íà ïðîáëåìå ñ êî¼èìà ñå ñóñðåžå äàíàñ, äâåñòà ãîäèíà ïîñëå ïî÷åòêà áîðáå çà ìîäåðíó äðæàâó. Çàòî ïî÷èœåì îâ༠åñå¼ òîì „ìåòîäîëîøêîì ¼åðåñè”, ¼åð îòâàðàœå äè¼àëîãà î

116

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

ñðïñêî¼ ïðîøëîñòè ðàçóìåì è êàî îòâàðàœå äè¼àëîãà î ñâðñè èñòîðè¼ñêå íàóêå. Íè¼å ìàëà ëèñòà ïðîáëåìà ñ êî¼èìà ñå Ñðáè¼à äàíàñ ñóî÷àâà. Èïàê, êàî ¼åäàí îä êšó÷íèõ íàìåžå ñå ïðîáëåì äåìîêðàòèçàöè¼å. Òà÷íè¼å, äàíàøœå ïðåïðåêå ó óâîåœó äåìîêðàòè¼å ïîäñòè÷ó èñòîðè÷àðà äà ðàçìèøšà î òîìå äà ëè Ñðáè¼à èìà äåìîêðàòñêèõ òðàäèöè¼à; äà ëè ¼å áèëî ïåðèîäà ó œåíî¼ ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è êî¼è ñå ìîãó îçíà÷èòè êàî äåìîêðàòñêè; êàêî ñó òè ïåðèîäè ïî÷èœàëè, à êàêî ñó ñå çàâðøàâàëè; êî¼è ìîäåë äåìîêðàòè¼å ¼å áèî ïðèìåœåí ó Ñðáè¼è; êî¼è ñó áèëè œåíè ïðîáëåìè; êî¼å ñó áèëå ïðåïðåêå; äà ëè äåìîêðàòè¼à óâåäåíà áåç ñîöè¼àëíèõ ïðåòïîñòàâêè èìà óñëîâà äà ñå îäðæè? Îâ༠åñå¼ ¼å ïîêóø༠ðàçìèøšàœà î òèì ïèòàœèìà è, ó ïðâîì ðåäó, êàêî ñòî¼è è ó ïîäíàñëîâó êœèãå, ïîçèâ ¼å íà äè¼àëîã. Ó ñòâàðè, òà÷íè¼å áè áèëî ðåžè, óêšó÷åœå ó äè¼àëîã êî¼è âåž ïîñòî¼è. Èëè, ¼îø òà÷íè¼å, óêšó÷åœå ó ñïîð êî¼è ¼îø íè¼å ïîñòàî äè¼àëîã, ñïîð êî¼è ñå ìîæå ïðàòèòè àêî ñå ïàæšèâî ÷èòà¼ó íàó÷íè çáîðíèöè, ÷àñîïèñè è, ðåå, ìîíîãðàôè¼å. Ðå÷ ¼å î äâà îïðå÷íà òóìà÷åœà äåìîêðàòñêèõ ïîòåíöè¼àëà ó Ñðáè¼è, äâà ñàñâèì ðàçëè÷èòà âèåœà íîâè¼å ñðïñêå èñòîðè¼å. £åäàí äåî ñðïñêèõ èñòîðè÷àðà ó ¼àâíîñòè çàñòóïà òåçó äà ¼å ñðïñêà äðæàâà îä ñâîãà íàñòàíêà áèëà îòâîðåíà çà çàïàäíå êîíöåïòå ëèáåðàëèçìà, ïàðëàìåíòàðèçìà è äåìîêðàòè¼å è äà ¼å, íà çàïàäíèì óíèâåðçèòåòèìà îáðàçîâàíà, ïîëèòè÷êà åëèòà ó ïîòïóíîñòè ïðèõâàòàëà çàïàäíè ìîäåë ðàçâî¼à è ìîäåðíèçàöè¼å. Àíàëèçèðà¼óžè ñðïñêå óñòàâå ñ êðà¼à 19. è ïî÷åòêà 20. âåêà, ïèñàíå íà îñíîâó áåëãè¼ñêîã óçîðà, êàî è ïàðòè¼ñêå ïðîãðàìå êî¼è ñó áèëè ñàìî äîíåêëå àäàïòèðàíè ïðîãðàìè åâðîïñêèõ óçîðà, îâè èñòðàæèâà÷è çàêšó÷ó¼ó äà ñå ðàäè î ñòàáèëíîì êîíòèíóèòåòó äåìîêðàòñêèõ èíñòèòóöè¼à ó Ñðáè¼è. Òå àíàëèçå îõðàáðó¼ó èõ äà äåöåíè¼ó ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò íàçîâó çëàòíèì äîáîì ñðïñêå äåìîêðàòè¼å, âðåìåíîì ïóíå ïàðëàìåíòàðíîñòè, êàäà ¼å Ñðáè¼à áèëà ãîòîâî ðàâíîïðàâíà ñà ñâî¼èì ðàçâè¼åíèì çàïàäíèì óçîðèìà.

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

117

Çà äðóãó ãðóïó èñòîðè÷àðà ïðîáëåì äåìîêðàòè¼å ó Ñðáè¼è ñòî¼è óïðàâî ñóïðîòíî. Ó óâîåœó ëèáåðàëíèõ óñòàâà, ïàðëàìåíòàðíèõ èíñòèòóöè¼à è äåìîêðàòñêèõ îáè÷à¼à îíè âèäå ñàìî ôàñàäó êî¼à ¼å ñêðèâàëà íåäåìîêðàòñêå, ïðåäìîäåðíå è àóòîðèòàðíå íà÷èíå âëàäàœà, ôàñàäó êî¼à ¼å áèëà íóæíà äà áè äåìîêðàòñêå äðæàâå Çàïàäà, ó ïðâîì ðåäó Ôðàíöóñêà è Åíãëåñêà, äèïëîìàòñêè ïîäðæàëå ñðïñêå òåæœå çà ó¼åäèœåœåì. Äàêëå, äåìîêðàòè¼à ¼å áèëà ñðåäñòâî îñòâàðåœà íàöèîíàëíîã ïðîãðàìà. Àíàëèçèðà¼óžè ïîëèòè÷êó ïðàêñó êî¼à ¼å ñòà¼àëà èçà, êàêî êàæó, ôîðìàëíîã ïàðëàìåíòàðèçìà, îíè çàêšó÷ó¼ó äà ¼å ñðïñêà àãðàðíà, ïàòðè¼àðõàëíà, åêîíîìñêè è äðóøòâåíî çàîñòàëà ñðåäèíà èìàëà ó ñâî¼î¼ îñíîâè àíòèèíäèâèäóàëèñòè÷êå è ïðåäìîäåðíå âðåäíîñòè êî¼å ñó ¼å ÷èíèëå áëèæîì ðóñêîì íàðîäœàøòâó, êîëåêòèâèñòè÷êèì, åãàëèòàðèñòè÷êèì, àíòèìîäåðíèçàöè¼ñêèì è àíòèçàïàäíèì ïðî¼åêòèìà íåãî èíñòèòóöèîíàëèçîâàíî¼ ïàðëàìåíòàðíî¼ ìîíàðõè¼è. Îâà äâà âèåœà ñðïñêå ïðîøëîñòè èìà¼ó ñâî¼å ïîñëåäèöå è íà òóìà÷åœå ãîòîâî ÷èòàâîã 20. âåêà. Ïî ìèøšåœó ïðâå ãðóïå èñòîðè÷àðà, àóòåíòè÷íà äåìîêðàòè÷íîñò Êðàšåâèíå Ñðáè¼å ïðåñå÷åíà ¼å ñòâàðàœåì ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå 1918. ãîäèíå êàäà ¼å, êàêî êàæó, çáîã ñïà¼àœà íåñïî¼èâèõ êóëòóðíèõ, âåðñêèõ è ïîëèòè÷êèõ òðàäèöè¼à, íàñèëíî ïîòèñíóòî ñðïñêî äåìîêðàòñêî íàñëåå. Äàšå òóìà÷åœå âîäè ó çàêšó÷àê äà ¼å êîìóíèçàì Ñðáè¼è è £óãîñëàâè¼è „äîíåò íà ðóñêîì òåíêó”, íàñèëíî íàìåòíóò ñïîšà êàî ñèñòåì ïîòïóíî ñóïðîòàí ñðïñêèì äåìîêðàòñêèì òðàäèöè¼àìà. Ðåæèì Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèžà ¼å, ñëåäè èç òîãà, ñàìî ïåðâåðòèðàíè îáëèê êîìóíèçìà, íåøòî íåóòåìåšåíî ó ñðïñêî¼ òðàäèöè¼è, èëè ÷àê œî¼ ñóïðîòñòàâšåíî, èíöèäåíò. Äðóãà ãðóïà èñòîðè÷àðà èç ñâîã êîíöåïòà 19. âåêà, èçâëà÷è è ïîòïóíî ñóïðîòíå çàêšó÷êå î äîãàà¼èìà ó 20. âåêó. Ïî œèõîâîì ìèøšåœó Ñðáè¼à ¼å ñâî¼ ïîïóëèñòè÷êè ïîëèòè÷êè ìîäåë æåëåëà äà íàìåòíå äðóãèì ¼óãîñëîâåíñêèì íàðîäèìà, øòî ¼å äîâåëî äî ñóêîáà ðàçëè÷èòèõ êîíöåïöè¼à è äî ðàñïàäà Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å 1941. ãîäèíå. Êîìóíèçàì, îòóä, íè¼å äîøàî íà ðó-

118

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

ñêîì òåíêó âåž ¼å áèî ïîñëåäèöà àóòåíòè÷íå ðåâîëóöè¼å èçâåäåíå îä ñòðàíå Òèòîâèõ ïàðòèçàíà òîêîì Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Óñïåøíîñò è èñòðà¼íîñò ¼óãîñëîâåíñêîã ìîäåëà êîìóíèçìà îá¼àøœàâà¼ó ñå êàî ïîñëåäèöà óñïåøíîã ñïî¼à åãàëèòàðíèõ è àíòèèäèâèäóàëèñòè÷êèõ òðàäèöè¼à ñà íîâèì àóòîðèòàðíèì ïîðåòêîì. Çáîã òîãà ¼å, çà òå èñòîðè÷àðå, ðåæèì Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèžà ñàìî ¼åäíà îä ôàçà ðàçâî¼à ñðïñêîã ïîïóëèçìà, à ðàò êî¼è ¼å ïîêðåíóò íà òåðèòîðè¼è áèâøå £óãîñëàâè¼å ñàìî íîâè àíòèìîäåðíèçàöè¼ñêè îäãîâîð ñðïñêîã äðóøòâà íà òðàíçèöè¼ñêå èçàçîâå êî¼å ¼å äîíåî ïàä Áåðëèíñêîã çèäà. Öèš îâîã åñå¼à ¼å äà îòâîðè äàšà ïèòàœà âåçàíà çà îâ༠ïðîáëåì è äà ïîíóäè ìîãóžå îäãîâîðå çà ðåøàâàœå îâîã ñïîðà ìåó èñòîðè÷àðèìà. Ïðîáëåì íè¼å ¼åäíîñòàâàí, ¼åð àêî àíàëèçèðàìî èñòîðè¼ñêó ðåàëíîñò, âèäåžåìî äà îíà íè¼å áèëà ìàœå ïàðàäîêñàëíà îä êàñíè¼å íàñòàëèõ ñëèêà è èñòîðèîãðàôñêèõ ïðåäñòàâà î œî¼. Óïðêîñ òîìå øòî ñó ñðïñêà è áàëêàíñêà ïîëèòè÷êà èñòîðè¼à áèëå ïîä äîìèíàíòíèì óòèöà¼åì çàïàäíîåâðîïñêèõ êîíöåïàòà è ïîëèòè÷êèõ ìîäåëà, ïîñòî¼å, ó îäíîñó íà çàïàäíè ìîäåë, áèòíà îäñòóïàœà è ñïåöèôè÷íîñòè êî¼å ñó îäðåäèëå ïîëèòè÷êó èñòîðè¼ó íà Áàëêàíó ó 19. è 20. âåêó. £åäíà îä òèõ ïîñåáíîñòè ¼å ó òîìå øòî ñó ñå ó Ñðáè¼è, êàî è ó âåžèíè äðóãèõ áàëêàíñêèõ çåìàšà, òðè ñôåðå – ñôåðà äðæàâå, ñôåðà ðàçëè÷èòèõ îáëèêà öèâèëíîã äðóøòâà è ñôåðà äðóøòâà ðàçâè¼àëå ãîòîâî íåçàâèñíî ¼åäíå îä äðóãèõ, áåç ñòâàðíèõ ìåóñîáíèõ âåçà. Íà çàïàäó Åâðîïå ðàçâî¼ ãðààíñêîã äðóøòâà áèî ¼å îñíîâà íà êî¼î¼ ñó ñå ñòâàðàëè çà÷åöè öèâèëíîã äðóøòâà, äà áè òå äâå ñôåðå óçà¼àìíèì óòèöà¼åì è áîðáîì çà ñâî¼å èíòåðåñå ïðèòèñêàëè äðæàâó, ïîñòåïåíî ¼å ëèáåðàëèçó¼óžè è øèðåžè ãðààíñêà ïðàâà. Íà Áàëêàíó ñó òè ïðîöåñè ïîëèòè÷êå ìîäåðíèçàöè¼å èìàëè ó âåëèêî¼ ìåðè äðóê÷è¼è òîê. Ìîäåðíèçàöè¼à òó íè¼å çàïî÷åëà óçà¼àìíèì äåëîâàœåì åêîíîìñêèõ, äðóøòâåíèõ, ïîëèòè÷êèõ, êóëòóðíèõ è ïñèõîëîøêèõ ÷èíèëàöà, âåž ñå ó œó êðåíóëî èçíåíàäà, ó âðåìå íàöèîíàëíèõ ðåâîëóöè¼à 19. âåêà è ñà ñòâàðàœåì íàöèîíàëíèõ äðæàâà. Ó òàêâèì èñòîðè¼ñêèì îêîëíîñòèìà äîøëî ¼å äî ñòâà-

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

119

ðàœà „îáðíóòîã ìîäåëà ðàçâî¼à” ó îäíîñó íà çàïàäíè. Ïîëèòè÷êà ìîäåðíèçàöè¼à ïðåòõîäèëà ¼å ïðèâðåäíî¼ è äðóøòâåíî¼, øòî ¼å, âðåìåíîì, ñòâîðèëî ñíàæàí êîíòðàñò èçìåó äðæàâíèõ èíñòèòóöè¼à çàñíîâàíèõ íà ìîäåëèìà ïðåóçåòèì ñà Çàïàäà è ñëàáî ïîêðåòíîã, ñèðîìàøíîã, àãðàðíîã äðóøòâà. Çàòî ñå íà Áàëêàíó äðæàâà ïî¼àâšó¼å êàî ñóïñòèòóò äðóøòâà, îíà ¼å îñíîâíè ïîêðåòà÷ ðàçâî¼à è ìîäåðíèçàöè¼å è íà¼âàæíè¼è èçâîð óòèöà¼à, ïðåñòèæà è áîãàòñòâà çà ïî¼åäèíöå. Çáîã òîãà ¼å ñôåðà ïîëèòèêå áèëà ïðâà îáëàñò ó êî¼î¼ ¼å çàïî÷åî ïðîöåñ ìîäåðíèçàöè¼å. Ëèáåðàëíè ïîëèòè÷êè êîíöåïòè ïî÷åëè ñó äà ñå ïî¼àâšó¼ó ó Ñðáè¼è âåîìà ðàíî, óáðçî ïî äîáè¼àœó äðæàâíå àóòîíîìè¼å. Ïðâè èçðàç èíòåðåñîâàœà çà çàïàäíîåâðîïñêå ëèáåðàëíå èäå¼å îãëåäàî ñå ó âåîìà ðàíîì ïðåâîåœó òåìåšíèõ ñïèñà ìîäåðíå åâðîïñêå ïîëèòè÷êå ëèòåðàòóðå. Ìîíòåñê¼åîâ Äóõ çàêîíà ïðåâåäåí ¼å 1844. ãîäèíå, à ñðåäèíîì âåêà ïî¼àâèëà ñó ñå è íà¼âàæíè¼à äåëà Òîêâèëà, Êîíñòàíà, Ìèëà, ÁåŸõîòà, Áëóí÷ëè¼à è £åëèíåêà íà ñðïñêîì ¼åçèêó. Ëèáåðàëíå èäå¼å äîíîñèëè ñó ó Ñðáè¼ó èíòåëåêòóàëöè êî¼è ñó ïðèïàäàëè ïðâèì ãåíåðàöè¼àìà êî¼å ñó ñå, çàõâàšó¼óžè âëàäèíèì ñòèïåíäè¼àìà, øêîëîâàëå íà åâðîïñêèì óíèâåðçèòåòèìà. Äåî œèõ ôîðìèðàî ¼å è ïðâó ëèáåðàëíó ïîëèòè÷êó ãðóïó êî¼à ¼å óøëà ó ñóêîá ñà óñòàâîáðàíèòåšñêèì ðåæèìîì, à ÷è¼è ¼å íà¼âàæíè¼è çàõòåâ áèî äà ñå ñðåäèøòå âëàñòè ïîìåðè ñà Äðæàâíîã ñàâåòà íà ñêóïøòèíó èçàáðàíó îïøòèì ïðàâîì ãëàñà. Îíè ñó áèëè òè êî¼è ñó ñðåäèíîì 19. âåêà òðàæèëè óâîåœå èíäèâèäóàëíèõ ñëîáîäà, ïîäåëó âëàñòè è óâîåœå ïðèíöèïà îäãîâîðíå, ïàðëàìåíòàðíå âëàäå. Ïîñëå Ñâåòîàíäðå¼ñêå ñêóïøòèíå 1858, íà êî¼î¼ ñó äîïðèíåëè ñâðãàâàœó óñòàâîáðàíèòåšñêîã ðåæèìà, ïðâè ñðïñêè ëèáåðàëè ñó ñå òîêîì øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà áîðèëè çà ñâî¼å ïîëèòè÷êå ïðèíöèïå è äîïðèíåëè ñó äà ñå ïîä Íàìåñíèøòâîì £îâàíà Ðèñòèžà, êàñíè¼åã øåôà Ëèáåðàëíå ñòðàíêå, 1869. ãîäèíå óâåäå ïðâè ñðïñêè óñòàâ êî¼è ¼å óñâî¼èî ïðåäñòàâíè÷êè ñèñòåì è ïðèíöèï ïîäåëå âëàñòè. Ò༠Óñòàâ, äîäóøå, íè¼å óñïîñòàâèî ïðàâíå ïðåòïîñòàâêå ÷èñòîã ïàðëàìåíòàðèçìà, àëè ¼å äîíåî íåêîëèêî

120

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

êšó÷íèõ ïîìàêà: óñïîñòàâšåíà ¼å èçâåñíà îäãîâîðíîñò ìèíèñòàðà ïðåä ñêóïøòèíîì, óâåäåíî ¼å ðåëàòèâíî øèðîêî áèðà÷êî ïðàâî è èíñòèòóöè¼à âåëèêå íàðîäíå ñêóïøòèíå êî¼à ¼å, çà¼åäíî ñà êíåçîì, ìîãëà èìàòè óñòàâîòâîðíó âëàñò. Íà òèì ïðèíöèïèìà ¼å òîêîì ñëåäåžå äâå äåöåíè¼å, óç ñâå îòïîðå, ñóêîáå è çàñòà¼êèâàœà, øèðåí ïðîñòîð ñëîáîäå ó Ñðáè¼è. Íîâà ïîëèòè÷êà ãåíåðàöè¼à îêóïšåíà îêî ãðóïå êî¼à ¼å êàñíè¼å îñíîâàëà Íàïðåäíó ñòðàíêó, ïðåäâîåíà Ñòî¼àíîì Íîâàêîâèžåì, Ìèëàíîì Ïèðîžàíöåì è Ìèëóòèíîì Ãàðàøíèíîì ñòàâèëà ¼å ñåáè ó çàäàòàê äà „åâðîïåèøå Ñðáè¼ó”, äà ¼å ìîäåðíèçó¼å è ñïðîâåäå íèç ëèáåðàëíèõ ïîëèòè÷êèõ ðåôîðìè. Ëèáåðàëíà èäåîëîãè¼à òàäà ¼å ïîñòàëà çâàíè÷íà äðæàâíà ïîëèòèêà êî¼à ñå çàñíèâàëà íà áàçè÷íèì ïðèíöèïèìà ñëîáîäå ìèñëè, çáîðà è ãîâîðà. Íà îñíîâó òèõ ëèáåðàëíèõ ïîëèòè÷êèõ çàêîíà ôîðìèðàíå ñó, 1881. ãîäèíå, ñâåãà ÷åòèðè ãîäèíå ïîñëå Âåëèêå Áðèòàíè¼å (ïðâîì ìîäåðíîì ïîëèòè÷êîì ñòðàíêîì ñìàòðà ñå ×åìáåðëåíîâà Íàöèîíàëíî ëèáåðàëíà ôåäåðàöè¼à, îñíîâàíà 1877.) ïðâå ìîäåðíå ïîëèòè÷êå ïàðòè¼å – Ðàäèêàëíà, Íàïðåäíà è Ëèáåðàëíà ñòðàíêà. Íàêîí ãîäèíà áðçå ìîäåðíèçàöè¼å è ¼àêèõ ïîëèòè÷êèõ ñóêîáà ïîñòèãíóò ¼å îïøòè êîíñåíçóñ èçìåó ñòðàíàêà è êðàšà Ìèëàíà øòî ¼å äîâåëî äî óñâà¼àœà íîâîã óñòàâà 1888. ãîäèíå, êî¼è ¼å, ïî ñâî¼î¼ ëèáåðàëíî¼ ñóøòèíè, áèî íà¼áëèæè íàïðåäœà÷êîì íàöðòó íà¼âèøåã çàêîíñêîã àêòà. Êàñíè¼à, ðàäèêàëñêè îðè¼åíòèñàíà èñòîðèîãðàôè¼à, íåòà÷íî ¼å ò༠Óñòàâ ïðèïèñèâàëà Ðàäèêàëíî¼ ñòðàíöè, èàêî ¼å îí áèî ïðàâè ðåçóëòàò ïîëèòè÷êå ëèáåðàëèçàöè¼å ñïðîâåäåíå ïîä âëàäàìà Íàïðåäíå ñòðàíêå, óç ñàãëàñíîñò êðàšà Ìèëàíà Îáðåíîâèžà. Ò༠óñòàâ áèî ¼å çàñíîâàí íà ìîäåëó Áåëãè¼ñêîã óñòàâà èç 1831. ãîäèíå êî¼è ¼å, ìåó òàäàøœèì êîíòèíåíòàëíèì åâðîïñêèì ìîíàðõè¼àìà, áèî ñìàòðàí òåìåšîì êëàñè÷íå óñòàâíå è ïàðëàìåíòàðíå êðàšåâèíå. Óïðêîñ íåêèì îäñòóïàœèìà ó îäíîñó íà áåëãè¼ñêè ìîäåë, ñðïñêè óñòàâ èç 1888. ãîäèíå ñìàòðà ñå ó ïðàâíî¼ èñòîðè¼è âðõóíöåì ïðîöåñà ïîëèòè÷êå ìîäåðíèçàöè¼å è ëèáåðàëèçàöè¼å Ñðáè¼å. Äîäóøå, îí ¼å îñòàî íà ñíàçè ñàìî äî 1894. ãîäèíå, àëè ¼å ïîëèòè÷êè êîíñåíçóñ êî¼è ¼å

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

121

ïîñòèãíóò ïîâîäîì œåãîâîã äîíîøåœà äîêàçèâàî äà ¼å ñðïñêà åëèòà òåæèëà åâðîïñêèì ïàðëàìåíòàðíèì è ëèáåðàëíèì èäåàëèìà. Ïîñëå ãîòîâî äåñåò ãîäèíà ñíàæíèõ ïîëèòè÷êèõ ñóêîáà, Óñòàâ èç 1888. ïîíîâî ¼å âðàžåí íà ñíàãó ïîñëå Ìà¼ñêîã ïðåâðàòà 1903. ãîäèíå. Ñâðãàâàœå ïîñëåäœèõ ïðåäñòàâíèêà äèíàñòè¼å Îáðåíîâèž è âðàžàœå äèíàñòè¼å Êàðàîðåâèž áèëî ¼å ïðàžåíî ïîâðàòêîì ó îêâèðå óñòàâíå ìîíàðõè¼å. Óñòàâîì ¼å óâåäåíà ñòðèêòíà ïîäåëà çàêîíîäàâíå, èçâðøíå è ñóäñêå âëàñòè è íåäâîñìèñëåíî ¼å ïîñòàâšåí îñíîâíè óñëîâ ïàðëàìåíòàðèçìà ïî êîìå âëàäà ïðîèñòè÷å èç ñêóïøòèíñêå âåžèíå. Ðàäèëî ñå î êëàñè÷íîì îáðàñöó óñòàâíå ìîíàðõè¼å ñà „ìåêîì ïîäåëîì âëàñòè” ó êî¼î¼ êðàš è ñêóïøòèíà äåëå çàêîíîäàâíó è áóŸåòñêó âëàñò. Ïîâðàòêîì ëèáåðàëíîã óñòàâà áèëè ñó î¼à÷àíè ëèáåðàëíè çàêîíè êî¼è ñó óñâî¼åíè ó âðåìå íàïðåäœà÷êèõ âëàäà. Íà ïðâîì ìåñòó ðàäèëî ñå î çàêîíèìà î ñëîáîäè ìèñëè, çáîðà è óäðóæèâàœà, î ñëîáîäè øòàìïå è î èçáîðíîì çàêîíó. Óç ãàðàíòîâàœå îñíîâíèõ ïðàâà, ó Ñðáè¼è ¼å òèìå óâåäåíî ãîòîâî îïøòå ïðàâî ãëàñà ïî äåëèìè÷íî îãðàíè÷åíîì ïðîïîðöèîíàëíîì ñèñòåìó. Òî ïðàâî áèëî ¼å îãðàíè÷åíî íà ìóøêàðöå ñòàðè¼å îä 21 ãîäèíå, óç ïîñòî¼àœå âðëî íèñêîã èìîâèíñêîã öåíçóñà íà îñíîâó êî¼åã ¼å ñàìî íà¼ñèðîìàøíè¼èì ãðààíèìà áèëî óêèíóòî ïðàâî äà ó÷åñòâó¼ó ó ïîëèòè÷êîì æèâîòó. Çàêîí î øòàìïè ïî÷èœàî ¼å ÷ëàíîì ó êîìå ¼å ïèñàëî: „Øòàìïà ¼å ó Ñðáè¼è ñëîáîäíà”. £åäèíî åêñïëèöèòå íàâåäåíî îãðàíè÷åœå òå ñëîáîäå áèëî ¼å ïðåäâèåíî ó ñëó÷à¼ó âðåàœà ñîïñòâåíîã èëè ñòðàíîã ìîíàðõà. Ñâè îâè çàêîíñêè àêòè äà¼ó çà ïðàâî îíèì èñòîðè÷àðèìà êî¼è Ñðáè¼ó ïî÷åòêîì 20. âåêà èç¼åäíà÷àâà¼ó ñà çåìšàìà çàïàäíå Åâðîïå è êî¼è ó œåíîì äåìîêðàòñêîì ðàçâî¼ó íèñó óî÷èëè âåžå ïðåïðåêå. Ïîðåä îïèñàíîã äèíàìè÷íîã ðàçâî¼à äðæàâå è œåíèõ èíñòèòóöè¼à ó Ñðáè¼è ñó ñå, ñêîðî ó êîíòèíóèòåòó îä 19. âåêà, ðàçâè¼àëè ðàçëè÷èòè îáëèöè öèâèëíîã äðóøòâà, êàî òàìïîí çîíå êî¼à ñå íàëàçèëà èçìåó äðæàâíèõ óñòàíîâà è äðóøòâà. Àêî áèñìî ïðèõâàòèëè ìîäåë êî¼è çà íåìà÷êè ñëó÷༠äà¼å £èðãåí Êîêà, îíäà

122

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

áè ñå íàñòàíàê ïðâèõ èíñòèòóöè¼à öèâèëíîã äðóøòâà ìîãàî äàòèðàòè ó ñðåäèíó 19. âåêà, êàäà, ïî œåãîâîì îïèñó, ó Íåìà÷êî¼ íàñòà¼ó êðóæîöè, êœèæåâíè ñàëîíè, èíòåëåêòóàëíè êàôåè, ïðâà óäðóæåœà ãðààíà è êàäà äîëàçè äî „äðóãå øòàìïàðñêå ðåâîëóöè¼å” îáåëåæåíå ïî¼àâîì ìàñîâíî ÷èòàíå øòàìïå. Ó òîì ïåðèîäó ñå è ó Ñðáè¼è ïî¼àâšó¼ó ñëè÷íå èíñòèòóöè¼å – ñàëîíè âèåíè¼èõ ãðààíà íà êî¼èìà ñå ðàñïðàâšàëî î óìåòíîñòè, àíòè÷êî¼ ôèëîçîôè¼è, èñòîðè¼è, àñòðîíîìè¼è è, êàêî ñå ãîâîðèëî, ïðîáëåìèìà ñàâðåìåíîã äðóøòâà. Ïî óãëåäó íà ïàðèñêå ñàëîíå, ïðåâîäèëå ñó ñå è ïåñìå è ïðè÷å ñà íåìà÷êîã, ôðàíöóñêîã è èòàëè¼àíñêîã ¼åçèêà. Ñðåäèíîì âåêà ïî÷åëè ñó äà ñå îðãàíèçó¼ó è æåíñêè ñàëîíè íà êî¼èìà ñó ñå îäðæàâàëà ðàçíà ïðåäàâàœà, ïà ¼å ÷àê çàáåëåæåíî äà ¼å ¼åäíà äàìà èç âèñîêîã äðóøòâà îäðæàëà ïðåäàâàœå î óëîçè æåíå ó ôðàíöóñêîì äðóøòâó ó 18. âåêó è î îáðàçîâàíî¼ Ôðàíöóñêèœè ñàâðåìåíîã äîáà. Øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà ôîðìèðàëè ñó ñå ó Áåîãðàäó è äèíàìè÷íè ñîöè¼àëèñòè÷êè êðóæîöè ó êî¼èìà ñå ðàñïðàâšàëî î äîêòðèíè ñîöè¼àëèçìà è íà êî¼èìà ñó ñå ïðåïðè÷àâàëå êœèãå êî¼å ñó ó òî âðåìå èçëàçèëå íà Çàïàäó è ó Ðóñè¼è. Íàêîí óâîåœà óñòàâà èç 1903. ãîäèíå ïî÷åëà ñó äà ñå îçáèšíè¼å ðàçâè¼à¼ó ðàçëè÷èòà óäðóæåœà ãðààíà. Ó íà¼âåžåì áðî¼ó îíà ñó áèëà ñòðóêîâíà, àëè ñå, âðåìåíîì, çàõâàšó¼óžè ëèáåðàëíîì çàêîíó î ãðààíñêîì óäðóæèâàœó, ôîðìèðàî è ÷èòàâ íèç îìëàäèíñêèõ è ñîöè¼àëèñòè÷êèõ óäðóæåœà, êàî è Äðóøòâî çà çàøòèòó æèâîòèœà, Äðóøòâî çà óíàïðååœå ïîëîæà¼à äåöå, Äðóøòâî çà áðèãó î ñïîìåíèöèìà, Äðóøòâî ñëîáîäîóìíèõ ñâåøòåíèêà, Äðóøòâî çà áðèãó î ñèðîìàøíèì ðàäíèöèìà è ìíîãà óäðóæåœà çà áîðáó ïðîòèâ àëêîõîëèçìà. Ïîñåáíî çàíèìšèâî áèëî ¼å „Äðóøòâî çà çàêîíñêî ðåøåœå çàâåðåíè÷êîã ïèòàœà”, îñíîâàíî 1904. ãîäèíå, êî¼å ñå çàëàãàëî çà êàæœàâàœå âî¼íèõ çàâåðåíèêà êî¼è ñó 1903. óáèñòâîì êðàšåâñêîã ïàðà èçâðøèëè ïðåâðàò ïîñëå êîãà ¼å ó Ñðáè¼è óâåäåí ïàðëàìåíòàðíè ïîðåäàê. Œåãîâè îñíèâà÷è, áðàžà Ìàêñèì è Ìèëàí Íîâàêîâèž áèëè ñó îôèöèðè êî¼è ñó ñìàòðàëè äà êðàšåóáèñòâî íå ìîæå îñòàòè íå-

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

123

êàæœåíî, äà îôèöèðè êî¼è ñó ïîëîæèëè çàêëåòâó êðàšó êîãà ñó óáèëè íå ìîãó áèòè àêòèâíè ó âî¼ñöè êî¼à æåëè äà çàäðæè àóòîðèòåò è äà äåìîêðàòñêè ïîðåäàê íå ìîæå áèòè çàñíîâàí íà îâàêâîì ÷èíó. Êàî íà¼äîñëåäíè¼è ïðîòèâíèöè ðåæèìà óâåäåíîã 1903, îñíîâàëè ñó òó, ìîãëî áè ñå ðåžè, ïðâó ïîëèòè÷êó íåâëàäèíó îðãàíèçàöè¼ó ó Ñðáè¼è. Ó ïîñëåäœî¼ äåöåíè¼è ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò èçóçåòíî ¼å áèëà âàæíà è ñëîáîäíà øòàìïà, êàî ¼åäàí îä òåìåšà öèâèëíîã äðóøòâà. Èàêî ¼å îä 19. âåêà øòàìïà ó Ñðáè¼è áèëà ðàçâè¼åíà, áðî¼íà è êâàëèòåòíà, äî ïîñåáíîã ðàçâî¼à äîøëî ¼å ïîñëå óñïîñòàâšàœà ïîðåòêà èç 1903. ãîäèíå. Ñàìî òå ãîäèíå ïîêðåíóòî ¼å ïåäåñåò íîâèõ ëèñòîâà è ò༠íèâî çàäðæàí ¼å äî Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà. Ìåó ñâèì íîâèíàìà íàðî÷èòî ¼å ðàñòàî áðî¼ äíåâíèõ ëèñòîâà: 1905. áèëî èõ ¼å ïåò, à âåž 1911. ÷àê äâàäåñåò òðè. Òè äíåâíè ëèñòîâè èìàëè ñó èçìåó ÷åòèðè è îñàì ñòðàíà, âåžèíîì ¼å œèõîâî èçëàæåœå áèëî êðàòêîã âåêà, êàî øòî ñó èì è òèðàæè áèëè íèñêè (èçóçåâ Ïîëèòèêå êî¼à ¼å èìàëà òèðàæ îêî 14.000, îñòàëè ñó ñå êðåòàëè îêî 1.000). Íà¼âåžè áðî¼ äíåâíèõ ëèñòîâà ïðèïàäàî ¼å ïîëèòè÷êèì ñòðàíêàìà, àëè ñå çà œèõ íå áè ìîãëî ðåžè äà ñó áèëè ïàðòè¼ñêè áèëòåíè. Óâîäíèêå ó òèì ëèñòîâèìà ïèñàëà ñó ïðâà èìåíà òèõ ñòðàíàêà, êî¼à ñó è ó íàøî¼ êóëòóðíî¼ èñòîðè¼è îñòàâèëè íà¼äóášåã òðàãà. Äîâîšíî ¼å ðåžè äà ¼å óâîäíèêå ó Ñàìîóïðàâè ñêîðî ðåäîâíî ïèñàî Ñòî¼àí Ïðîòèž, äà ñó ó Îä¼åêó è Äíåâíîì ëèñòó èç äàíà ó äàí ïèñàëè Šóáà Äàâèäîâèž, £îâàí Ñêåðëèž, Ìèëàí Ãðîë, Šóáà Ñòî¼àíîâèž, äà ñó ó Ïðàâäè òî ÷èíèëè Ïàâëå è Âî¼èñëàâ Ìàðèíêîâèž, äà áè ñå ìîãëî çàêšó÷èòè äà ñó òî áèëà è ïðâà ïåðà ñðïñêå èíòåëåêòóàëíå ñöåíå. Òî âðåìå îáëåæèëî ¼å è èçëàæåœå èçâàíðåäíèõ êœèæåâíî-ïîëèòè÷êèõ ÷àñîïèñà êàî øòî ñó áèëè Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, Äåëî, Àðõèâ ïðàâíèõ è äðóøòâåíèõ íàóêà, êî¼è ÷èíå äåî êóëòóðíîã áëàãà îâå çåìšå è ìîæäà íà¼âèøå äîìåòå œåíå êóëòóðíå èñòîðè¼å. Ïîðåä òèõ èíñòèòóöè¼à íå ìîæå ñå çàáîðàâèòè íè óëîãà 1905. ãîäèíå îñíîâàíîã Áåîãðàäñêîã óíèâåðçèòåòà, êî¼è ¼å, è òàäà, áèî ñìàòðàí áàñòèîíîì îïîçèöè¼å. Íå ìîæå ñå çàíåìàðèòè

124

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

íè óëîãà ñòóäåíòñêèõ óäðóæåœà êî¼à ñó îä ïî÷åòêà âåêà ÷åñòî îðãàíèçîâàëà àíòèâëàäèíå ïðîòåñòå è æèâî ó÷åñòâîâàëà ó ïîëèòè÷êîì è äðóøòâåíîì æèâîòó. Íàñóïðîò òîì ðåëàòèâíî áðçîì ðàçâî¼ó äðæàâå, ïà ÷àê è ïðâèõ îáëèêà öèâèëíîã äðóøòâà, ñòà¼àëî ¼å ñêîðî íåïîêðåòíî, íåðàçâè¼åíî àãðàðíî äðóøòâî. Êàêî ¼å ó ñâî¼î¼ èçâàíðåäíî¼ êœèçè Ñîöè¼àëíà èñòîðè¼à Ñðáè¼å ïîêàçàëà Ìàðè-Æàíèí ×àëèž, Ñðáè¼à, êàî íè äðóãà áàëêàíñêà äðóøòâà, íè¼å ïðîøëà ïóò êî¼è áè ñå ìîãàî íàçâàòè çàêàñíåëîì èìèòàöè¼îì çàïàäíîã ïóòà ðàçâî¼à, âåž ¼å òîêîì ñâî¼å ìîäåðíå èñòîðè¼å óòâðäèëà ñîïñòâåíè ïóò è òî ó êóëòóðíîì, èñòîðè¼ñêîì, ñîöè¼àëíîì è ïðèâðåäíîì ñìèñëó. ×èœåíèöà êî¼à ñå ÷èíè ïîñåáíî çàíèìšèâîì ó ìîäåðíîì ðàçâî¼ó Ñðáè¼å ¼åñòå äà ¼å äðæàâà êî¼à ñå ó ìîäåðíèçàöè¼è ñîïñòâåíèõ óñòàíîâà íè¼å ëèáèëà ÷àê äðàñòè÷íèõ íîâàòîðñêèõ ðåçîâà, íè¼å áèëà ñïðåìíà äà ñëè÷íå ðåôîðìñêå ïîòåçå ïðèìåíè íà äðóøòâî è òèìå óáðçà œåãîâ èçëàçàê èç ïðåäìîäåðíîã ñòàœà. Êàêî ïîêàçó¼å ×àëèž, ñðïñêè çàêîíîäàâöè íèñó áèëè ñïðåìíè äà ïóòåì ïðàâíèõ ìåðà íàïðàâå èíîâàöèîíè ïîìàê íåîïõîäàí çà ñâåóêóïíó ìîäåðíèçàöè¼ó, ÷èìå ñó, ó ñóøòèíè, äîïðèíåëè êîíçåðâèðàœó êâàçèôåóäàëíèõ äðóøòâåíèõ ñòðóêòóðà è óñïîðèëè äàšè äðóøòâåíè ðàçâî¼. Íà ïðâîì ìåñòó, òî ñå âèäåëî òîêîì ïðîöåñà îñëîáààœà ñðïñêèõ ñåšàêà îä òóðñêîã îáëèêà ôåóäàëèçìà. Ò༠ïðîöåñ (18301839) ÷åñòî ¼å íàçèâàí íà¼îäëó÷íè¼îì åâðîïñêîì àãðàðíîì ðåôîðìîì, àëè íîâè¼å äóášå àíàëèçå îâîã ôåíîìåíà ïîêàçó¼ó äà ñå ðàäèëî î ðåôîðìàìà êî¼å ñó ó ñåáè íîñèëå àíòèìîäåðíèçàöè¼ñêå è ïåòðèôèöèðà¼óžå ïîñëåäèöå ïî ñðïñêî àãðàðíî äðóøòâî. Ñðïñêè ñåšàê ¼å òîêîì òîã ïðîöåñà äîáèî ïðàâî âëàñíèøòâà íàä çåìšîì êî¼ó ¼å îáðàèâàî, àëè ¼å íèç îäðåäáè ñóøòèíñêè ñïðå÷èî äàšè äðóøòâåíè ðàçâî¼. Ñ ¼åäíå ñòðàíå, çàäðæàíå ñó ïîðîäè÷íå çàäðóãå êî¼å ñó ó ñåáè íîñèëå ïðèíöèï êîëåêòèâíîã âëàñíèøòâà è ïðèâðåèâàœà è êàî òàêâå óøëå ñó ó Ãðààíñêè çàêîíèê èç 1844. ãîäèíå. Ñ äðóãå ñòðàíå, òèì ïðâèì çàêîíèìà áèëî ¼å ïðåäâèåíî äåšåœå çàäðóãà øòî ¼å ïîäðàçóìåâàëî è äåšåœå

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

125

ïîñåäà ÷èìå ñå ñòèãëî äî ìàñîâíå ïî¼àâå ñèòíîã çåìšèøíîã ïîñåäà êî¼è ¼å áèî íåðàöèîíàëàí, íåðåíòàáèëàí è ÷åñòî ÷àê èñïîä åãçèñòåíöè¼àëíîã ìèíèìóìà. Ïîñåáíèì íèçîì îäðåäáè äðàñòè÷íî ¼å îãðàíè÷åíà ïîêðåòšèâîñò âëàñíèøòâà íàä çåìšîì ÷è¼è ¼å ñìèñàî áèëà çàøòèòà ïðåçàäóæåíèõ ñåšàêà êî¼è ñó, äà áè èçðàâíàëè äóãîâå, çåìšó äàâàëè ó çàêóï èëè íà ïðîäà¼ó. Ñóøòèíñêè, òèìå ñó ñåšàöè âåçàíè çà çåìšó, à ìîãóžíîñò ïîâåžàœà ïîñåäà ïóòåì êóïîâèíå áèëà ¼å áèòíî ñìàœåíà. Áèëà ¼å óìàœåíà è ìîãóžíîñò ñòâàðàœà âåžèõ çåìšèøíèõ ïîñåäà è äðóøòâåíà ñòðàòèôèêàöè¼à íà ñåëó. Êàêî çàêšó÷ó¼å ×àëèž, òè „çàøòèòíè çàêîíè” íèñó áèëè íåïîçíàòè íè ó äðóãèì çåìšàìà Åâðîïå, àëè, ñ îáçèðîì íà ÷èœåíèöó äà ñó îíè ó Ñðáè¼è óâåäåíè ïðå ïî¼àâå êàïèòàëèçìà îíè ñó ñå ïî¼àâèëè è êàî ñïåöèôè÷íà è äî òàäà íåïîçíàòà ïðåïðåêà ðàçâî¼ó êàïèòàëèçìà. Òå íà¼âàæíè¼å îäðåäáå àãðàðíèõ çàêîíà âàæèëå ñó ó Ñðáè¼è ñâå äî òðèäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà. Œèìà ¼å áèëî îáåçáååíî î÷óâàœå ìàëîã çåìšèøíîã ïîñåäà, ïà ñå è ó ïðâèì äåöåíè¼àìà 20. âåêà ¼åäíà òðåžèíà ñâèõ èìàœà ïðîñòèðàëà íà ìàœå îä 2 õåêòàðà, äîê ñó äâå ïåòèíå èìàœà ÷èíèëà îíà ÷è¼à ¼å ïîâðøèíà èçíîñèëà èçìåó 2 è 5 õåêòàðà. Ïî àíàëèçàìà Ìàðè-Æàíèí ×àëèž, òî ¼å çíà÷èëî äà ¼å îêî äâå òðåžèíå èìàœà ó Ñðáè¼è èìàëî ìàœå çåìšå îä åãçèñòåíöè¼àëíîã ìèíèìóìà. Ïðèòîì, âåžèíà èìàœà áèëà ¼å îáðàèâàíà ïðèìèòèâíèì àëàòêàìà, ïà ¼å òðè ÷åòâðòèíå ñâèõ ïëóãîâà êî¼è ñó ñå êîðèñòèëè áèëî îä äðâåòà. Çáîã òîãà ñå òåõíîëîãè¼à îáðàäå çåìšå ñâîäèëà íà ïëèòêî îðàœå êî¼å ¼å äîíîñèëî ñëàáå ïðèíîñå, ïî êî¼èìà ¼å Ñðáè¼à áèëà ìåó ïîñëåäœèì äðæàâàìà ó Åâðîïè. Èç òîãà ñó ïðîèçëàçèëå è äðóãå îçáèšíå ïîñëåäèöå. Òåõíîëîãè¼à ïëèòêîã îðàœà ïîäðàçóìåâàëà ¼å åêñòåíçèâíó çåìšîðàäœó è ñòàëíî êð÷åœå øóìà ðàäè äîáè¼àœà îáðàäèâèõ ïîâðøèíà. Òèìå ¼å, ïîñåáíî ñå÷åœåì õðàñòîâèõ øóìà, áèëî óãðîæåíî ñòî÷àðñòâî, íàðî÷èòî ñâèœîãî¼ñòâî, êî¼å ¼å ðàíè¼å áèëî èçâîð íà¼âàæíè¼åã äåëà ñðïñêîã èçâîçà è âàæàí äåî èñõðàíå ñòàíîâíèøòâà. Ñëàáè ïðèíîñè äîâîäèëè ñó äî òîãà äà ïðîñå÷íà ñåîñêà ïîðîäèöà (ïî÷åòêîì 20. âåêà èìàëà ¼å îêî 6,2 ÷ëàíîâà) íè¼å ìî-

126

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

ãëà äà ïðîèçâåäå äîâîšíî õðàíå íè çà ñîïñòâåíó èñõðàíó, à êàìîëè çà ïðîäà¼ó, ÷èìå ¼å áèëà áèòíî óìàœåíà ìîãóžíîñò äà ðîáó íà òðæèøòó çàìåíè çà íîâàö. Òî ¼å óòèöàëî íà óêóïàí íåäîñòàòàê êàïèòàëà, êî¼è ¼å äîäàòíî êî÷èî ðàçâî¼ çàíàòñòâà è òðãîâèíå. Ïîðîäèöà íà ñåëó îñòà¼àëà ¼å çàòâîðåíà ó ñâîì ëàíöó ïðîèçâîäœå è ïîòðîøœå, ó íåêî¼ âðñòè àóòàðõè÷íå ïðèâðåäå, ó êî¼î¼ ¼å áèëà ïðèíóåíà äà, èçóçåâ øèáèöà, ïåòðîëå¼à è ñîëè, ñâå îñòàëå ïîòðåáå íàìèðó¼å òàêî øòî žå èõ ñàìà ïðîèçâåñòè. Ó íåìîãóžíîñòè äà ñå íà ìàëîì ïîñåäó ïîâåžà¼ó ïðèíîñè, íà¼âàæíè¼è öèš çà¼åäíèöå ïîñòàëî ¼å îäðæàœå ãîëîã æèâîòà. Ïî àíàëèçàìà Ìàðè-Æàíèí ×àëèž, ñëè÷íà ïåòðèôèêó¼óžà äå¼ñòâà èìàëè ñó çàêîíè êî¼èìà ñó áèëå óðååíå îáëàñòè çàíàòñòâà è òðãîâèíå. Ìíîãè åëåìåíòè Çàêîíà î çàíàòèìà óñâî¼åíîã 1847. ãîäèíå îäðåèâàëè ñó ðàçâî¼ òå ïðèâðåäíå ãðàíå ñâå äî ïðâèõ äåöåíè¼à 20. âåêà, ïðè ÷åìó ñó äåëîâàëè ñóøòèíñêè àíòèìîäåðíèçàöè¼ñêè, îãðàíè÷àâà¼óžè áðî¼ ìà¼ñòîðà êî¼è ìîãó ÷èíèòè ¼åäàí åñíàô, çàòâàðà¼óžè òðæèøòå è ñïðå÷àâà¼óžè êîíêóðåíöè¼ó. Ñëè÷íî ñå ìîæå çàêšó÷èòè è î çàêîíñêèì íîðìàìà êî¼å ñó ñå, ñâå äî òðèäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, î÷óâàëå ó òðãîâèíè. Îäðæàâàœå ìèíèìàëíîã áðî¼à ïè¼àöà (ïàíàóðà) ãîäèøœå ñìàœèâàî ¼å ïðîòîê ðîáå è êî÷èî ïðîäà¼ó çàíàòñêèõ ïðîèçâîäà. Óç òî, ó âèøå íàâðàòà çàáðàœèâàíà ¼å ïðîäà¼à ñòðàíå ðîáå, àëè è äîìàžå çàíàòëè¼ñêå ÷èìå ñó ñòàëíî ñïóòàâàíå òðæèøíå ñíàãå è êîíçåðâèðàíè ïðåäìîäåðíè ïðèâðåäíè îäíîñè. Òè ïðîáëåìè äîìàžå òðãîâèíå áèëè ñó ïîâåçàíè ñà ïîòåøêîžàìà êî¼å ¼å Ñðáè¼à èìàëà ó ñâîì ñïîšíîòðãîâèíñêîì ðàçâî¼ó. Òàêî ¼å ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò, ïî îáèìó ñâî¼å ñïîšíîòðãîâèíñêå ðàçìåíå, Ñðáè¼à áèëà íà ïðåòïîñëåäœåì ìåñòó ó Åâðîïè, èñïðåä Ðóñè¼å. Òî ãîâîðè î òîìå äà íè óêšó÷åœå ó ìåóíàðîäíó òðãîâèíó ïîñëå 1878. ãîäèíå íè¼å äîâåëî äî î÷åêèâàíîã áèòíè¼åã ïîêðåòàœà ïðèâðåäå. £îø ¼åäíà äðóøòâåíà ãðóïà êî¼à ¼å ó çàïàäíî¼ Åâðîïè îäèãðàëà âåëèêó óëîãó ó äåìîêðàòèçàöè¼è, âåîìà ¼å êàñíèëà ñà ðàçâî¼åì ó Ñðáè¼è. Ðàäèëî ñå î ñëî¼ó èíäóñòðè¼ñêèõ ïðåäóçåòíèêà. Òåê îä ïîñëåäœå äåöåíè¼å 19. âåêà äîøëî ¼å äî ðàçâî¼à èíäóñòðè¼ñêèõ ïî-

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

127

ñòðî¼åœà, è òî óãëàâíîì ïðåðàñòàœåì çàíàòëè¼ñêèõ ðàäèîíèöà. Ïî ñòàòèñòè÷êèì ïîäàöèìà íà¼âåžè äåî èíäóñòðè¼ñêå ïðîèçâîäœå ïðèïàäàî ¼å, ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò, ïðåõðàìáåíî¼ èíäóñòðè¼è (55%), çàòèì òåêñòèëíî¼ (8%), åëåêòðè÷íî¼ (7%) è èíäóñòðè¼è ãðàåâèíñêîã ìàòåðè¼àëà (4%). Äèíàìè÷íè¼è ðàçâî¼ óñëåäèî ¼å òåê ïîñëå Öàðèíñêîã ðàòà ñà Àóñòðî-Óãàðñêîì, êàäà ñå áðî¼ èíäóñòðè¼ñêèõ ïðåäóçåžà ó÷åòâîðîñòðó÷èî, à áðî¼ ðàäíèêà ñå ãîòîâî óòðîñòðó÷èî. Óïðêîñ òîì ðàçâî¼ó, ñðïñêîì ïðèâðåäîì íàñòàâèëà ñó äà äîìèíèðà¼ó ìàëà ïðåäóçåžà, ñà ìàëèì óëîæåíèì êàïèòàëîì è ñëàáîì ìåõàíèçàöè¼îì. Èç ìíîãèõ ðàçëîãà ó Ñðáè¼è, êàî è ó äðóãèì áàëêàíñêèì çåìšàìà äî Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, íè¼å äîøëî äî çíà÷à¼íè¼åã èíäóñòðè¼ñêîã ðàñòà êî¼è áè èìàî ñíàãå äà ïîâó÷å çà ñîáîì ðàçâî¼ óêóïíå ïðèâðåäå è äðóøòâà è äîâåäå äî îçáèšíè¼åã ñòðóêòóðíîã ïîìåðàœà. Çáîã òîãà íè¼å áèî ñòâîðåí íè ñëî¼ ïðåäóçåòíèêà, êî¼è áè ôèíàíñè¼ñêè áèëè ó ïîòïóíîñòè íåçàâèñíè îä äðæàâå è êî¼è áè, êàî ó çåìšàìà çàïàäíå Åâðîïå, áèëè íîñèîöè ìîäåðíèçàöè¼å è äåìîêðàòèçàöè¼å. Çà îâî ðàçìèøšàœå î ïðåïðåêàìà äåìîêðàòèçàöè¼å ó Ñðáè¼è, ïîñåáíî âàæíó êàòåãîðè¼ó çà àíàëèçó ïðåäñòàâšà ñëî¼ ãðààíñòâà. Ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò Ñðáè¼à ¼å èìàëà äâàäåñåò äâà ãðàäà ó êî¼èìà ¼å æèâåëî îêî 350.000 ñòàíîâíèêà, øòî ¼å ÷èíèëî 12,69% óêóïíîã ñòàíîâíèøòâà. Ïðåîâëàäàâàëè ñó ìàëè ãðàäîâè, òàêî äà ¼å øåñò ãðàäîâà èìàëî èçìåó 10 è 20 õèšàäà ñòàíîâíèêà, òðèíàåñò èçìåó 5 è 10 õèšàäà, à òðè ãðàäà ñó èìàëà èçìåó 2 è 5 õèšàäà ñòàíîâíèêà. Îä óêóïíîã áðî¼à ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å 4,65% ÷èíèëå ñó çàíàòëè¼å, 2,22% òðãîâöè è 1,89% äðæàâíè ÷èíîâíèöè. Íà¼âåžè ãðàä áèî ¼å Áåîãðàä, êî¼è ¼å 1910. èìàî 90.000 ñòàíîâíèêà. Œåãîâî ñòàíîâíèøòâî áèëî ¼å ñàñòàâšåíî îä 24% äðæàâíèõ ÷èíîâíèêà, 23% çàíàòëè¼à è 13% òðãîâàöà, äîê ñå ñëîáîäíèì ïðîôåñè¼àìà áàâèëî 21% šóäè. Êàäà ¼å ãðàäñêî ñòàíîâíèøòâî ó ïèòàœó, ïîñåáíî ïàæœó òðåáà îáðàòèòè íà äðæàâíå ÷èíîâíèêå. Ó òó äðóøòâåíó ãðóïó óëàçèëè ñó ñâè îíè êî¼è ñó æèâåëè îä äðæàâíå ïëàòå, áèëî äà ñó ðàäèëè ó àäìèíèñòðàöè¼è, êàî ó÷èòåšè èëè ïðîôåñîðè Óíèâåð-

128

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

çèòåòà. Òî ¼å áèî íà¼îáðàçîâàíè¼è ñëî¼ äðóøòâà êî¼è ¼å ÷èíèî îêîñíèöó ñïåöèôè÷íå áàëêàíñêå è ñðïñêå åëèòå. Ðå÷ ¼å î âîäåžåì äðóøòâåíîì ñëî¼ó êî¼è ¼å, çáîã ñïåöèôè÷íèõ äðóøòâåíèõ óñëîâà, ó ñåáè ñèíòåòèñàî íåêîëèêî òèïîâà åëèòà êî¼å ïîçíà¼ó ðàçâè¼åíà äðóøòâà. Íà¼÷åøåžå, îíè ñó áèëè ïðèïàäíèöè èíòåëåêòóàëíå åëèòå øêîëîâàíå íà åâðîïñêèì óíèâåðçèòåòèìà, ïà ñó, ñàìèì òèì, äàâàëè îñíîâíó èíòåëåêòóàëíó áî¼ó äðóøòâåíîì æèâîòó, ïðåíîñèëè ðàçëè÷èòå åâðîïñêå êîíöåïòå è ìîäåëå, ôîðìèðàëè ñèñòåì âðåäíîñòè. Èñòîâðåìåíî, ïîíîâî êàî íà¼îáðàçîâàíè¼è äåî äðóøòâà, îíè ñó áèëè òè êî¼è ñó ÷èíèëè è ïîëèòè÷êó åëèòó, êî¼è ñó îä 19. âåêà ïðåíîñèëè ìîäåðíå ïîëèòè÷êå èäå¼å è ñà èçâåñíîì ìåñè¼àíñêîì àìáèöè¼îì ïîêóøàâàëè äà èõ ïðèìåíå ó ñâî¼î¼ çåìšè. Ñ îáçèðîì íà íåäîñòàòàê äðóãèõ, ôèíàíñè¼ñêè ìîžíè¼èõ äðóøòâåíèõ ãðóïà, ÷èíîâíèöè ñó áèëè è äðóøòâåíà åëèòà, ÷èíåžè ñëî¼ äîáðîñòî¼åžèõ ãðààíà. Èç íàâåäåíèõ ÷èœåíèöà ïðîèçèëàçèëè ñó íåêè ïðîáëåìè êî¼è žå äîïðèíåòè ñòàãíèðàœó äåìîêðàòñêîã ðàçâî¼à ó Ñðáè¼è, î êî¼èìà žå êàñíè¼å áèòè ðå÷è, àëè, íà îâîì íèâîó àíàëèçå, ãäå ñå áàâèìî ñðïñêèì äðóøòâîì, ïîñåáíî ñå ÷èíè âàæíèì ðåžè äà ¼å ¼åäíà îä íà¼âåžèõ ïðåïðåêà çà äåìîêðàòèçàöè¼ó áèëà óïðàâî ÷èœåíèöà äà ñó œåíè ãëàâíè íîñèîöè áèëè äðæàâíè ÷èíîâíèöè, êî¼è ñó ó ñâàêîì, ïà è ó åãçèñòåíöè¼àëíîì ñìèñëó, áèëè çàâèñíè îä äðæàâå. Ó äðóøòâó ó êîìå íè¼å áèëî ìîžíîã ôèíàíñè¼ñêî-áàíêàðñêîã ñëî¼à, ïðåäóçåòíèêà, êðóïíèõ çåìšîïîñåäíèêà èëè èíäóñòðè¼àëàöà, áîðáà çà øèðåœå ñëîáîäà è ïðîòèâ äðæàâíå ñâåìîžè ïðèïàëà ¼å îíîì ñëî¼ó êî¼è ¼å ñêîðî ó ïîòïóíîñòè çàâèñèî îä äðæàâå: îä òîãà äà ãà ¼å îíà øêîëîâàëà, îìîãóžèëà ìó ñîöè¼àëíó ìîáèëíîñò è, çàõâàšó¼óžè ñòå÷åíîì îáðàçîâàœó, äîâåëà èç âàðîøèöà ó Áåîãðàä, äî òîãà äà ìó ¼å îáåçáåèâàëà ñòàòóñ âîäåžåã äðóøòâåíîã ñëî¼à. Áèëî ¼å äóãèõ ïåðèîäà ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è ïîñëåäœà äâà âåêà êàäà ¼å äðæàâà òå ÷èœåíèöå áîãàòî êîðèñòèëà, äðæåžè ó íåêî¼ âðñòè êëîïêå ñâî¼å èíòåëåêòóàëöå èëè îíå êî¼è ¼å òðåáàëî äà íà áèëî êî¼è íà÷èí ðàäå íà ïîòèñêèâàœó äðæàâå è øèðåœó ïðàâà ãðààíà. Àëè, ÷àê è ó îíèì ñèòóàöè¼àìà êàäà

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

129

äðæàâà íè¼å çëîóïîòðåášàâàëà òó ÷èœåíèöó, ñòðóêòóðàëíî ¼å ¼àñíî äà ñëî¼ êî¼è ¼å òîëèêî áèî âåçàí çà äðæàâó íè¼å íèêàäà ìîãàî èìàòè îíó ñíàãó ó äåìîêðàòèçàöè¼è çåìšå êî¼ó ñó èìàëå äðóøòâåíå ãðóïå êî¼èìà ¼å ó çàïàäíî¼ Åâðîïè äîïàî çàäàòàê äà, ó èìå äðóøòâà è ãðààíà, ïðèìîðàâà¼ó äðæàâó íà ïîñòåïåíî ïîâëà÷åœå. Ó çåìšàìà ó êî¼èìà ¼å îáðàçîâàœå áèëî ãëàâíè ôàêòîð äðóøòâåíå ìîáèëíîñòè, êàî øòî ¼å òî áèëà Ñðáè¼à, îí༠êî¼è ¼å èìàî ìîíîïîë íà îáðàçîâàœå (äðæàâà ¼å áèëà ãîòîâî ¼åäèíè ñòèïåíäèòîð, ðåòêè ñó áèëè ñëó÷à¼åâè äà ñó ðîäèòåšè ìîãëè äà ôèíàíñèðà¼ó îáðàçîâàœå íà ñòðàíîì óíèâåðçèòåòó) èìàî ¼å êàñíè¼å è íåêó âðñòó ìîíîïîëà íàä ñîöè¼àëíîì ìîáèëíîøžó, êî¼à ¼å, òàêîå, çàâèñèëà îä äðæàâíå ïîòïîðå. Òèìå ¼å íà¼îáðàçîâíè¼è ñëî¼ ãðààíà óëàçèî ó ïîñåáíó âðñòó óãîâîðà ñà äðæàâîì, óãîâîðà êî¼è ñå ñàìî óç âåëèêå ðèçèêå ìîãàî èñêóøàâàòè ó áîðáè çà ¼à÷àœå šóäñêèõ ïðàâà. Êàî ïðåäñòàâíèöè ïîëèòè÷êå åëèòå, äðæàâíè ñëóæáåíèöè ñó ôîðìèðàëè è ïðâå ïîëèòè÷êå îðãàíèçàöè¼å, êàñíè¼å è ïîëèòè÷êå ñòðàíêå. Òà ÷èœåíèöà ¼å áèòíî îäðåäèëà èñòîðè¼ó âèøåñòðàíà÷¼à ó Ñðáè¼è. Ñòðàíà÷êå âîå äîëàçèëå ñó èç óñêå ïðåñòîíè÷êå èíòåëåêòóàëíå åëèòå, à œèõîâè ëè÷íè îäíîñè áèëè ñó ¼åäàí îä ïðåñóäíèõ êðèòåðè¼óìà ïðèëèêîì ôîðìèðàœà ñòðàíà÷êîã âîñòâà. Ïîëèòè÷êè ñóêîáè êî¼è ñó êàñíè¼å èçáè¼àëè ó ñòðàíêàìà, äîáè¼àëè ñó, çáîã òîãà, ïðèâàòíó íîòó è ÷åñòî ñó, òîêîì 19. è 20. âåêà äîâîäèëè äî öåïàœà ñòðàíàêà, øòî ¼å è áèî íà¼÷åøžè íà÷èí íà êî¼è ñó ñòðàíêå íàñòà¼àëå (ïàðàäèãìàòè÷íè ïðèìåðè ñó Íàðîäíà ðàäèêàëíà ñòðàíêà òîêîì 19. è ïðâå ïîëîâèíå 20. âåêà è Äåìîêðàòñêà ñòðàíêà ó äåâåäåñåòèì ãîäèíàìà 20. âåêà èç êî¼èõ ¼å íàñòàî íèç ìàœèõ ñòðàíàêà). ×èœåíèöà äà ñó ñå ñòðàíà÷êè ñóêîáè îäâè¼àëè èçìåó íåêàäàøœèõ ïðè¼àòåšà, ÷åñòî è êóìîâà, äîâîäèëà ¼å äî òîãà äà ñå ïðèâàòíè òîí èç ñòðàíàêà ïðåëèâàî íà óêóïàí ïîëèòè÷êè æèâîò, äà¼óžè ìó ñòðàñò ãîòîâî íåïîçíàòó ó çðåëèì ïîëèòè÷êèì äðóøòâèìà. Òà ïîëèòè÷êà ñòðàñò ñêîðî ¼å ó ïîòïóíîñòè îäðåèâàëà ñâàêîäíåâèöó, ÷èìå ñå ñòàëíî ñòâàðàî óòèñàê äà ñå ðàäè î äðóøòâó ïðåîïòåðåžåíîì ïîëèòèêîì, äðó-

130

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

øòâó ó êîìå ïîëèòèêà îäðåó¼å ñâå äðóãå äèìåíçè¼å. Ìåóòèì, êàäà ñå àíàëèçèðà ïîëèòè÷êè äèñêóðñ, øòàìïà, ïðîãëàñè, ãîâîðè, ñêóïøòèíñêå ðàñïðàâå, ëàêî ñå óâèà äà, çàïðàâî, ïîëèòèêå íè¼å áèëî. Ó ñðïñêîì ïîëèòè÷êîì äèñêóðñó òîêîì ïîñëåäœà äâà âåêà áèëî ¼å ìàëî ïðîãðàìñêîã, íà÷åëíîã, ïðèíöèïè¼åëíîã, ìàëî ¼àñíèõ ïîëèòè÷êèõ ïîçèöè¼à, ìàëî äîñëåäíîñòè. Ñàâðåìåíèöèìà ó ðàçíèì åïîõàìà ïðå ñå ÷èíèëî äà ¼å ó Ñðáè¼è ñâå ïîëèòè÷êè ìîãóžå èëè, êàêî ¼å ò༠ïðîáëåì âðëî ïðåöèçíî âèäåî £îâàí Ñêåðëèž, ¼îø 1906. ãîäèíå: „Äîê ñå ó öåëîì ñâåòó ïîëèòè÷êà áîðáà óðåó¼å, è òàêî ðåžè êàíàëèçó¼å, êîä íàñ ¼îø óâåê îñòà¼å ó õàîòè÷íîì ñòàœó, ãäå äðóãèõ ïîáóäà íåìà äî èíàòà è àïåòèòà, ãäå ñå ñìàòðà äà ¼å ñâå äîïóøòåíî: ïîëèòè÷êî ëèöèòèðàœå, ïðåêîíîžíå ïðîìåíå ìèøšåœà, íà¼íåïðèðîäíè¼è ñàâåçè è ïðîäà¼å ñàâåñòè”. Ó òîìå òðåáà òðàæèòè è äåî ðàçëîãà øòî ¼å ñðïñêà ïîëèòè÷êà êóëòóðà äóãî îñòà¼àëà ó ãðàíèöàìà ïðåäìîäåðíîã, ãäå ñå ïîëèòè÷êà ñòðàíêà äîæèâšàâà êàî ïîðîäèöà, à ïàðòè¼ñêè âîà êàî îòàö. Òî ñòðàíà÷êèì ñóêîáèìà äà¼å óêóñ ñâàà ìåó çàâàåíèì ïîðîäèöàìà, øòî ïîëèòè÷êè æèâîò áî¼è äîäàòíèì åìîöè¼àìà. Òèìå ñå ôàìèëè¼àðèçîâàî è îäíîñ ïðåìà äðæàâè, ïà ñó âîäåžå ñðïñêå ñòðàíêå, êî¼å ñó íà âëàñòè ïðîâåëå è ïî íåêîëèêî äåöåíè¼à, âðåìåíîì ãóáèëå äèñòàíöó ïðåìà äðæàâè, ïîíèøòàâà¼óžè ãðàíèöó èçìåó ïðèâàòíîã è ¼àâíîã, èçìåó ëè÷íîã è îïøòåã èíòåðåñà. Äðæàâà ¼å ïîñòà¼àëà ñðåäñòâî çà îñòâàðåœå ïðèâàòíîã è ïàðòè¼ñêîã èíòåðåñà, ïà ñå, ñàìèì òèì, ïîëèòè÷êè îïîíåíò ðàçóìåâàî êàî íåïðè¼àòåš, ïðåìà êîìå ¼å, êàêî ¼å ïî÷åòêîì 20. âåêà èç¼àâèî ¼åäàí ïðèïàäíèê îïîçèöè¼å, „äîçâîšåíî ïðèìåíèòè ñâà ñðåäñòâà”. Ïîëèòèêà ¼å, çáîã òîãà, èçëàçèëà èç äåôèíèöè¼å ïî êî¼î¼ ¼å îíà „íà÷èí çà êàíàëèñàœå äðóøòâåíèõ êîíôëèêàòà” è ïîñòà¼àëà ¼å ðàò çàâàåíèõ èíòåðåñà, ó÷åñíèê, ÷åñòî è ïîäñòðåêà÷ äðóøòâåíèõ êîíôëèêàòà. Ñóêîá ¼å îñòà¼àî íåïðåñòàíî îòâîðåí, à êðèçà è íåñòàáèëíîñò áèëè ñó õðîíè÷íè. Ó òàêâèì óñëîâèìà àóòîðèòàðíà ïîëèòè÷êà êóëòóðà íè¼å èìàëà íè ìîãóžíîñòè íè âðåìåíà äà ñàçðåâà, à òîëåðàíöè¼à è èäå¼à î áåñêîíôëèêòíîì ðåøàâàœó ïðîáëåìà íèñó äîáèëå ñâî¼ó øàíñó.

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

131

Äîñàäàøœà àíàëèçà îäíîñà ïîëèòèêå è äðóøòâà ãîâîðè íàì î òîìå äà ó Ñðáè¼è ïðîáëåì íè¼å áèî ó òîìå øòî äåìîêðàòñêå èíñòèòóöè¼å, ïðîöåäóðå è îáëèöè öèâèëíîã äðóøòâà íèñó ïîñòî¼àëè. Ïðîáëåì ¼å áèî ó òîìå øòî ñó òðè äîñàä îïèñàíå ñôåðå – äðæàâà, èíñòèòóöè¼å öèâèëíîã äðóøòâà è ñàìî äðóøòâî ïîñòî¼àëå ãîòîâî íåçàâèñíî ¼åäíå îä äðóãèõ. Èíñòèòóöè¼å öèâèëíîã äðóøòâà íèñó óñïåëå äà ïîêðåíó óñïîðåíî è ñêîðî íåèçäèôåðåíöèðàíî äðóøòâî, íèòè ñó èêàäà èìàëå äîâîšíî ñíàãå äà îãðàíè÷å äðæàâó è îçáèšíè¼å óñìåðå œåí ðàçâî¼ êà ïóíè¼èì ôîðìàìà äåìîêðàòè¼å. Òîã ôåíîìåíà ñó ó Ñðáè¼è óâåê áèëè ñâåñíè îíè êî¼è ñó ó÷åñòâîâàëè ó èíñòèòóöè¼àìà êî¼å ñó ÷èíèëå çà÷åòêå öèâèëíîã äðóøòâà. Òàêî ñó, ðåöèìî, àíàëèòè÷àðè øòàìïå ïî÷åòêîì 20. âåêà è ñòðàíè äèïëîìàòñêè ïðåäñòàâíèöè ó ñâî¼èì èçâåøòà¼èìà, çàêšó÷èâàëè äà ó Ñðáè¼è ïîñòî¼è íåîáè÷íà ñèòóàöè¼à – øòàìïà ¼å áèëà ñêîðî ó ïîòïóíîñòè ñëîáîäíà, áèëî ¼å ìíîãî ëèñòîâà è áèëà ¼å äîáðîã êâàëèòåòà, àëè òà øòàìïà íè¼å èìàëà ñíàãó ¼àâíîñòè ¼åð ñå âëàñò íà œåíî ïèñàœå íè íà¼ìàœå íè¼å îáàçèðàëà. Ñëè÷íî ¼å áèëî è ñà óäðóæåœèìà êî¼à ñó íàñòà¼àëà ñà ìàœå èëè âèøå ïîëèòè÷êèì öèšåâèìà. Îíà ñó, êàî øòî ¼å ïîêàçàíî, ïîñòî¼àëà îä âðëî ðàíèõ âðåìåíà àóòîíîìíå ñðïñêå äðæàâå, àëè íèñó èìàëà ñíàãó äà áèòíè¼å óòè÷ó íà ïîëèòèêó. Ïðîòèâíèöè ðåæèìà óâåäåíîã 1903. ãîäèíå òî ñòàœå ñó íàçèâàëè „Ñòàìáóëîâøòèíîì”, ïî òàäàøœåì áóãàðñêîì ïðåìè¼åðó, êî¼è ¼å, êàî ñó ïèñàëè, ïàòåíòèðàî ò༠îáëèê âëàñòè. Ãîäèíå 1907. îïîçèöèîíî Âèäåëî ¼å ïèñàëî: „Òî ¼å ¼åäàí íàðî÷èòè õèáðèäàí ðåæèì, êàêàâ ¼å ìîãóž ñàìî ó áàëêàíñêèì çåìšàìà. (...) Ìåñòî äà ñâå ëèáåðàëíå çàêîíå óêèíå, è òèìå ñå îáåëåæè êàî ðåàêöèîíàð, Ñòàìáóëîâ èõ ¼å ñâå è äàšå ôîðìàëíî îñòàâèî ó âàæíîñòè. Ó ñòâàðè îí ¼å óñïåî, íàðî÷èòîì îðãàíèçàöè¼îì âëàäàâèíå, äà îä òèõ ñëîáîäîóìíèõ çàêîíà íàïðàâè ¼åäíó æàëîñíó è íåäîñòî¼íó ñïðäœó. (...) Ðåæèì êî¼è äàíàñ ó Ñðáè¼è âëàäà èìà èñòå òå êàðàêòåðèñòè÷íå îñîáèíå. Ôîðìàëíî ò༠¼å ðåæèì âðëî ñëîáîäîóìàí, ñòâàðíî îí ¼å íåãàöè¼à ñâàêå ñëîáîäå”. Ïîðåä òîã ïðîáëåìà, ñàâðåìåíèöè ñó ïðèìåžèâàëè è äà óâîåœå ëèáåðàëíèõ è äåìîêðàòñêèõ çàêîíà ó Ñðáè¼è íè¼å ñó-

132

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

øòèíñêè ïðîìåíèëî íàñëååíà ïðàâèëà ïîíàøàœà. Ïîëèòè÷êèõ ïàðòè¼à áèëî ¼å ãîòîâî îä âðåìåíà êàä ñó íàñòàëå ó Åâðîïè, àëè ñó ñêîðî ñâå ïàðòè¼å ó ñðïñêî¼ ïðîøëîñòè âëàñò çàìèøšàëå êàî íåäåšèâó, äîæèâšàâà¼óžè êîìïðîìèñ èëè êîàëèöè¼ó êàî çíàê ñëàáîñòè, íåìîžè è ïîíèæåœà. Ïàðòè¼ñêè ïëóðàëèçàì ðåëàòèâíî ñå áðçî ðàçâè¼àî, àëè ¼å „ïîëèòè÷êè äðóãè” äîæèâšàâàí êàî „ñòðàíî òåëî”, êàî îí༠êî¼è „öåïà ñðïñêè íàðîä”, óíîñè „íåðåä”, íàðóøàâà ¼åäèíñòâî. Îä ñðåäèíå 19. âåêà íîñèîöè ïîëèòè÷êîã æèâîòà ñó ñå çàêëèœàëè ó èäåàëå ëèáåðàëèçìà, êàñíè¼å è äåìîêðàòè¼å, àëè ñó äðóê÷è¼å ìèøšåœå, ñóøòèíñêè, äîæèâšàâàëè êàî àòàê íà ¼åäèíñòâî, ñàáîðíîñò è ñëîãó ñðïñêîã íàðîäà êî¼à ¼å, èïàê, óïðêîñ ñâåìó, ó ñâèì âðåìåíèìà, ïîñòàâšàíà íà ìåñòî íà¼ïðå÷åã ïîëèòè÷êîã öèšà, èäåàëíî çàìèøšåíîã ïîëèòè÷êîã ñòàœà. Ñëè÷àí ïðîáëåì íàëàçèìî è êàäà ñå àíàëèçèðà èñòîðè¼à èçáîðà ó Ñðáè¼è. Áèðà÷êî ïðàâî ¼å îä ðàíèõ âðåìåíà 19. âåêà áèëî øèðîêî, óïîðåäèâî ñà åâðîïñêèì óçîðèìà, à ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò ñêîðî è îïøòå. Èïàê, èçáîðè ñó óâåê áèëè îíà òà÷êà íà êî¼î¼ ¼å ñðïñêè ïàðëàìåíòàðèçàì íà¼÷åøžå ãóáèî ñíàãó. Ïðâî, ñêîðî ñâè èçáîðè îä 19. âåêà äî äàíàñ áåëåæèëè ñó èçóçåòíî íèñêó èçëàçíîñò áèðà÷à, øòî ¼å ìíîãå îíîâðåìåíå àíàëèòè÷àðå óïóžèâàëî íà çàêšó÷àê äà äðóøòâî íå îñåžà ¼îø äîâîšíî çðåëó ïîòðåáó äà ó÷åñòâó¼å ó ïîëèòè÷êîì æèâîòó. Äðóãî, íà ñêîðî ñâèì èçáîðèìà äîëàçèëî ¼å äî îçáèšíèõ îáëèêà çëîóïîòðåáà: áèðà÷êè ñïèñêîâè íèêàäà íèñó áèëè àæóðèðàíè; íà ñâèì èçáîðèìà áèëà ¼å óãðîæåíà òà¼íîñòè ãëàñàœà; ãîòîâî ðåäîâíî ñó áåëåæåíè ïðèìåðè ïðèòèñàêà äðæàâíèõ îðãàíà, íà¼÷åøžå æàíäàðìà, íà ãëàñà÷å; èçáîðè ñó áèëè ïðàžåíè ôèçè÷êèì îáðà÷óíèìà ïðèñòàëèöà êîíêóðåíòñêèõ ãðóïà, à íè óáèñòâà íèñó áèëà ðåòêà; îïîçèöè¼à ¼å ñêîðî ïîñëå ñâàêèõ èçáîðà èçðàæàâàëà ñóìœå ó èñïðàâíîñò áðî¼àœà ãëàñîâà. Çáîã ñâåãà òîãà ¼å ðåàëíî ïîñòàâèòè ïèòàœå êîëèêî ñó èçáîðè, êî¼è ¼åñó áèëè çàêîíîì ëèáåðàëíî ðåãóëèñàíè, ó ïðàêñè èêàäà áèëè ñëîáîäíè? Íà òðåžåì ìåñòó, êàäà ¼å ðå÷ î èçáîðèìà òðåáà ðåžè äà îïîçèöè¼à íèêàäà, ñâå äî èçáîðà 2003, íè¼å äîøëà íà âëàñò èçáîðíîì âîšîì ãðààíà (äîäóøå, è òè èçáîðè îäðæà-

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

133

íè ñó ïîñëå óáèñòâà ïðåìè¼åðà Çîðàíà €èíèžà, øòî íà œèõ áàöà ïîñåáíî ñâåòëî). Äà ëè ¼å òî áèëà ïîñëåäèöà ðóòèíñêîã ãëàñàœà çà âëàñò èëè íàâåäåíèõ ïðèòèñàêà íà áèðà÷å òåøêî ¼å óòâðäèòè, àëè ¼å è òà ÷èœåíèöà óòèöàëà íà îêàìåœèâàœå ïðåäìîäåðíå ïîëèòè÷êå êóëòóðå. ×èœåíèöà äà Ñðáè¼à íè¼å èìàëà èñêóñòâî ìèðíèõ, èçáîðíèõ ñìåíà âëàñòè óòèöàëà ¼å è íà èçìåœåíó ðåöåïöè¼ó íåêèõ îä îñíîâíèõ äåìîêðàòñêèõ ïîñòóëàòà. Òàêî, óïðêîñ âðëî ðàíîì ïîñòàâšàœó äåìîêðàòñêèõ èäåàëà êàî îñíîâíîã ïîëèòè÷êîã öèšà, åëåìåíòàðíî äåìîêðàòñêî íà÷åëî î ðàâíîïðàâíîñòè âåžèíå è ìàœèíå ðåòêî ¼å ïîøòîâàíî. Òåîðè¼ñêè, äåìîêðàòè¼à ¼åñòå âëàñò âåžèíå, àëè ñå œåíà äîñëåäíîñò è óòåìåšåíîñò ìåðè ïðàâèìà ìàœèíå. Òî íà÷åëî áèëî ¼å äðóê÷è¼å èíòåðïðåòèðàíî ó ñðïñêî¼ ïîëèòè÷êî¼ ïðàêñè, ïà ¼å âåžèíà ó ìàœèíè ðåòêî âèäåëà ëåãèòèìíîã, ïà ÷àê è ëåãàëíîã, ó÷åñíèêà ó äîíîøåœó îäëóêà. Áóäóžè äà íè¼å áèëî èñêóñòâà ñà ìèðíèì ñìåíàìà âëàñòè íèñó óâåäåíè êîðåêòèâè ó ïîíàøàœó ¼à÷åã ïðåìà ñëàáè¼åì. Ïðàâà ñó ïðèïàäàëà îíîìå êî¼è ¼å íà âëàñòè, äîê èõ ¼å îí༠äðóãè ìîãàî îñòâàðèâàòè ñàìî ñîïñòâåíèì äîëàñêîì íà âëàñò. Ïðàâà êî¼à áè ïîñòî¼àëà èçâàí ïðàâà ¼à÷åã, ñàìèì òèì, íèñó áèëà ëåãèòèìíà, èëè êàêî ¼å ðåêàî ó ñêóïøòèíè ¼åäàí îïîçèöèîíè ïîñëàíèê: „Çà Ñðáè¼ó ìîæå âàæèòè ¼åäíî îïøòå ïðàâèëî: ÷è¼à âëàäà òîãà è äðæàâà, ÷è¼à âëàñò òîãà è ñëîáîäà”. Òî ¼å çíà÷èëî äà ¼å âåžèíà àïñîëóòèçîâàëà ñâî¼à ïðàâà, íåðåòêî òâðäåžè äà âåžèíè ïðèïàäà¼ó ñâà ïðàâà, ïà ÷àê è ïðàâî äà êðøè çàêîíå (Ñòî¼àí Ïðîòèž). Òàêàâ ñòàâ èçàçèâàî ¼å ¼åäíàêó ðåàêöè¼ó ìàœèíå, êî¼à ¼å ñåáè òàêîå äàâàëà ñâà ïðàâà, îä ÷åñòîã áëîêèðàœà äðæàâíèõ èíñòèòóöè¼à äî ïðàâà íà ðåâîëóöè¼ó. Çáîã òîãà âåžèíà è ìàœèíà íèñó áèëè èíòåãðàëíè äåëîâè ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà, âåž äî ãðàíèöå ãðààíñêîã ðàòà ñóêîášåíå ãðóïå, ìåó êî¼èìà ñêîðî è äà íè¼å áèëî êîìóíèêàöè¼å. Ãëàâíà òåìà ïîëèòèêå íè¼å áèëî êàêî îñòâàðèòè ¼àâíè èíòåðåñ, âåž êàêî îäðæàòè èëè êàêî ïðèäîáèòè âëàñò. Íàðàâíî, òî ¼åñòå ìîòèâ ñâàêå ïîëèòèêå, ó ñâèì âðåìåíèìà è ñâèì ïðîñòîðèìà, àëè ¼å îâäàøœà ñïåöèôè÷íîñò áèëà ó òîìå øòî ñó íà¼÷åøžå è âëàñò è îïîçèöè¼à ñåáè

134

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

äîçâîšàâàëè óïîòðåáó ñâèõ ñðåäñòàâà, óêšó÷ó¼óžè è ÷åñòà ïîëèòè÷êà óáèñòâà. Ôèçè÷êè îáðà÷óíè áèëè ñó íà¼÷åøžè íà÷èí êî¼èì ñó ïîíèøòàâàíå ñëîáîäå êî¼å ñó áèëå ãàðàíòîâàíå èíà÷å âðëî ëèáåðàëíèì çàêîíîäàâñòâîì. Êàî øòî ¼å íàâåäåíî, ñëîáîäà øòàìïå ¼åñòå áèëà ãàðàíòîâàíà çàêîíîì, ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò íåçàâèñíè ñóäîâè ¼åñó äîíîñèëè îñëîáàà¼óžå ïðåñóäå çà íîâèíå êî¼å ¼å æàíäàðìåðè¼à çàïëåíèëà, àëè ñå ñóêîá ñà ïðîòèâíèöèìà åñòàáëèøìåíòà ðåøàâàî óïàäèìà ãðóïà íàîðóæàíèõ äðâåíèì ïàëèöàìà íèêàä èäåíòèôèêîâàíèõ ïî¼åäèíàöà êî¼è ñó ëîìèëè øòàìïàðñêå ìàøèíå ìàëèõ ïðèâàòíèõ øòàìïàðè¼à. Ñëîáîäà óäðóæèâàœà ¼åñòå áèëà îáåçáååíà, àëè ñó, íïð. 1907. óáè¼åíà áðàžà Íîâàêîâèžè, îôèöèðè êî¼è ñó ôîðìèðàëè âåž ïîìåíóòî Äðóøòâî çà ëåãàëíî ðåøåœå çàâåðåíè÷êîã ïèòàœà. Îíè ñó óáè¼åíè ó Ãëàâíî¼ ïîëèöè¼è Áåîãðàäà, ó ïðèñóñòâó ìèíèñòðà ïîëèöè¼å è øåôà áåîãðàäñêå ïîëèöè¼å. Íà èíòåðïåëàöè¼ó êî¼ó ¼å îïîçèöè¼à ïîäíåëà ó ñêóïøòèíè òèì ïîâîäîì, òðàæåžè îäãîâîðíîñò ìèíèñòðà ïîëèöè¼å, ðàäèêàëñêà âåžèíà îäãîâîðèëà ¼å, óîáè÷à¼åíî, óç óâðåäå è èñìåâàœå, è ïðåïóñòèëà ¼å ñóäó äà äîíåñå ïðåñóäó î îíîìå øòî ñå äîãîäèëî. Ïîøòî ¼å çàèñòà íåçàâèñíè ñóä, äîíåî ïðåñóäó êî¼îì ¼å óòâðåíà îäãîâîðíîñò òàäàøœåã ìèíèñòðà, îïîçèöè¼à ¼å ïîíîâî 1910. ãîäèíå ïîäíåëà èíòåðïåëàöè¼ó, àëè óïðêîñ ñóäñêî¼ ïðåñóäè, âåžèíà ¼å îäáàöèëà ìîãóžíîñò ñêèäàœà èìóíèòåòà áèâøåì ìèíèñòðó. Ñëó÷༠áðàžå Íîâàêîâèžà, óïðêîñ ëèáåðàëíîì çàêîíó î óäðóæèâàœó, íèêàäà íè¼å äîáèî ñâî¼ ñóäñêè åïèëîã, à ïðèíöèï âåžèíå ñòàâšåí ¼å èñïðåä ïðèíöèïà ïðàâäå. Ìíîãè ñó ïðèìåðè êî¼è äîêàçó¼ó äà ëèáåðàëíî çàêîíîäàâñòâî íè¼å èìàëî äîâîšíî ñíàãå äà ñïóòà ïîëèòè÷êî íàñèšå êî¼å ¼å ïîêàçàëî èñòðà¼íîñò ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è. Œåãîâ íà¼åêëàòàíòíè¼è äåî ÷èíå ïîëèòè÷êà óáèñòâà, áèëî äà ñå ðàäèëî î óáèñòâèìà îáè÷íèõ šóäè, íåèñòîìèøšåíèêà èëè ðóêîâîäåžèõ šóäè. Íà ïðâî ìåñòî òðåáà ñòàâèòè óáèñòâà ìîíàðõà, ¼åð ¼å ¼åäèíî êíåç Ìèëîø Îáðåíîâèž óìðî ïðèðîäíîì ñìðžó äîê ¼å áèî íà âëàñòè. Ñâè îñòàëè ìîíàðñè áèëè ñó óñìðžåíè èëè ïðèíóåíè íà àáäè-

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

135

êàöè¼ó, ÷èìå ¼å îñòâàðåí êîíòèíóèòåò íàñèëíå ñìåíå âëàñòè êàî ¼åäíå îä äîìèíàíòíèõ îñîáèíà ïîëèòè÷êîã æèâîòà. Íàñèëíî ¼å óêëîœåí Êàðàîðå, íàñèëíî ñó ñìåœåíè êíåç Ìèëîø è êíåç Ìèõàèëî ïîñëå œèõîâå ïðâå âëàäå. Ñà ìåñòà êíåçà ñâðãíóò ¼å êíåç Àëåêñàíäàð Êàðàîðåâèž. Óáè¼åí ¼å êíåç Ìèõàèëî. Êðàš Ìèëàí ¼å ïðîãíàí èç Ñðáè¼å, à œåãîâ ñèí Àëåêñàíäàð óáè¼åí íà áðóòàëàí íà÷èí 1903. ãîäèíå. Êðàš Ïåòàð Êàðàîðåâèž áèî ¼å, çáîã ïðèòèñàêà ïðèïàäíèêà Öðíå ðóêå ïðèíóåí íà àáäèêàöè¼ó 1914. ãîäèíå, œåãîâ ñèí Àëåêñàíäàð óáè¼åí 1934, êðàš Ïåòàð ðåâîëóöèîíàðíèì ïóòåì ñêèíóò ñ âëàñòè çà¼åäíî ñà ñàìîì ìîíàðõè¼îì. Óáè¼åí ¼å è ïðâè äåìîêðàòñêè ïðåìè¼åð Çîðàí €èíèž. Ò༠çëîêîáíè íèç ñóðîâèõ ïîëèòè÷êèõ îáðà÷óíà òåêàî ¼å óïîðåäî ñà ñâèì ïîêóøà¼èìà ëèáåðàëèçàöè¼å è äåìîêðàòèçàöè¼å çåìšå è ïîñòàâšà ñå ïèòàœå êàêî ñó òà äâà óïîðåäíà ïðîöåñà óòèöàëè ¼åäàí íà äðóãè. Ñ îáçèðîì íà îñíîâíó òåìó îâîã åñå¼à, íå ìîãó ñå äåòàšíè¼å áàâèòè ¼åäíèì èçóçåòíî âàæíèì àñïåêòîì – ñïîšíîì ïîëèòèêîì è íàöèîíàëíèì ïèòàœåì. Òà äâà àñïåêòà, êî¼à ñó ñå ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è ïîñëåäœà äâà âåêà ÷åñòî óêðøòàëà ó ¼åäàí, äîäàëè ñó ïîñåáíó äðàìàòèêó ó ïîëèòè÷êè æèâîò. Äðæàâà Ñðáè¼à êî¼à ¼å ïî÷åëà äà íàñòà¼å „îòêèäàœåì” îä „îñìàíñêîã ìîðà”, êî¼à ñå êàñíè¼å íàøëà èçìåó äâà öàðñòâà – àóñòðîóãàðñêîã è îñìàíñêîã, êî¼à ¼å áèëà ïðåäìåò íàäìåòàœà èçìåó äðóãà äâà öàðñòâà – ðóñêîã è íåìà÷êîã, ó òåøêèì ìóêàìà ¼å ñòèöàëà è ãóáèëà ñàâåçíèêå ó ñïîšíî¼ ïîëèòèöè. Ñóêîášàâàëå ñó ñå ðàçëè÷èòå êîíöåïöè¼å: áèëî ¼å îíèõ êî¼è ñó ìèñëèëè äà ñàìî óç ïîìîž Õàáçáóðøêå ìîíàðõè¼å Ñðáè¼à ìîæå äà î¼à÷à ñâî¼ èíòåðåñ ó £óãîèñòî÷íî¼ Åâðîïè íàñóïðîò Òóðñêî¼ è ïðåòåíçè¼àìà Ðóñè¼å; áèëî ¼å äðóãèõ êî¼è ñó ìèñëèëè äà ñàìî óç ïîäðøêó ïðàâîñëàâíå Ðóñè¼å Ñðáè¼à ìîæå äà ñàâëàäà ñâî¼å ¼óæíå è çàïàäíå ïðîòèâíèêå è äîñòèãíå ìàêñèìóì ñâî¼èõ íàöèîíàëíèõ èíòåðåñà; áèëî ¼å è îíèõ êî¼è ñó ìèñëèëè äà ñàìî ìîäåðíèçàöè¼îì ïî çàïàäíîåâðîïñêîì êšó÷ó, ïî óãëåäó íà Ôðàíöóñêó è Åíãëåñêó, Ñðáè¼à ìîæå äà çàäîáè¼å ïîøòîâàœå êî¼å žå ¼î¼ îìîãóžèòè îñòâàðåœå íàöèîíàëíîã ó¼åäè-

136

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

œåœà. Ëóòà¼óžè èçìåó òèõ ðàçëè÷èòèõ ìîãóžíîñòè, åëèòà ¼å ïîêóøàâàëà äà ðåøè ïèòàœå íàöèîíàëíîã îñëîáîåœà è ó¼åäèœåœà. Ïðåïðåêå ñó áèëå âåîìà îçáèšíå. Ñ ¼åäíå ñòðàíå, ïðèñóñòâî ïîìåíóòèõ öàðñòàâà ÷èíèëî ¼å îä ñðïñêîã è ¼óæíîñëîâåíñêîã ïèòàœà ¼åäíî îä íà¼âàæíè¼èõ ïðîáëåìà åâðîïñêå ñòàáèëíîñòè, à êîíñåíçóñ âåëèêèõ ñòèëà îêî status-a quo íà Áàëêàíó áèî ¼å ¼àñíà ïîðóêà äà ñå ïðîìåíà òàêâîã ñòàœà ìîæå òðàæèòè ñàìî íà ñîïñòâåíè ðèçèê. Óïðêîñ òîìå, Ñðáè¼à ¼å îä âåëèêå èñòî÷íå êðèçå ñ êðà¼à ñåäàìäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà äî ñòâàðàœà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå 1918. ãîäèíå âîäèëà ïåò ðàòîâà ó ïîêóøà¼ó äà ðåøè ñâî¼å íàöèîíàëíî ïèòàœå. Òè ðàòîâè äîâîäèëè ñó ¼å äî îçáèšíîã çàîøòðàâàœà îäíîñà ñà âåëèêèì ñèëàìà è óãëàâíîì ñó ñå çàâðøàâàëè íà äèïëîìàòñêèì ñòîëîâèìà, íà êî¼èìà Ñðáè¼à íà¼÷åøžå íè¼å íè ó÷åñòâîâàëà. Ñâå òî äîïðèíîñèëî ¼å ¼à÷àœó íàöèîíàëíå ôðóñòðàöè¼å, ¼åð ¼å áèâàëî ñâå ¼àñíè¼å äà ðåøåœå íàöèîíàëíîã ïèòàœà çàâèñè ó íà¼âåžî¼ ìåðè îä îäíîñà âåëèêèõ ñèëà. Èñòîâðåìåíî, ïîñòàëî ¼å ¼àñíî äà íà åòíè÷êè èçìåøàíîì ïðîñòîðó íåžå áèòè ìîãóžå ñòâîðèòè ÷èñòó íàöèîíàëíó äðæàâó øòî ¼å äîâåëî äî ôîðìóëèñàœà øèðèõ ïðî¼åêàòà ¼óæíîñëîâåíñêîã ó¼åäèœåœà è êîíà÷íîã ïðèõâàòàœà ¼óãîñëîâåíñêå èäå¼å ó äåöåíè¼è ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò. Âåëèêå íàöèîíàëíå àìáèöè¼å ïðåäâîäíèêà îñëîáîåœà ïîêîðåíèõ íàðîäà, ôðóñòðàöè¼å çáîã ðåàëíèõ îäíîñà ñíàãà, ÷åñòè ðàòîâè, ìåóíàðîäíå êðèçå, çàòåãíóòîñòè, ïðåòœå, èçíåâåðàâàœà îä ñòðàíå ñòàðèõ è íåïîâåðåœå íîâèõ ñàâåçíèêà ÷èíèëè ñó ìåóíàðîäíè îêâèð êî¼è íè¼å áèî ïîäñòèöà¼àí çà ðåøàâàœå ïðîáëåìà äðóøòâà è ïîëèòèêå î êî¼èìà ¼å ðå÷ ó îâîì òåêñòó. Íåìîãóžíîñò ðåøàâàœà íàöèîíàëíîã ïèòàœà äåëîâàëà ¼å íà ñðïñêó óíóòðàøœó ïîëèòèêó íà âèøå íà÷èíà: 1. ïî¼à÷àâàëà ¼å íàöèîíàëíó ôðóñòðèðàíîñò è íàöèîíàëèçàì êî¼è žå ñå, êàêî ¼å âðåìå âèøå ïðîëàçèëî, íàìåòàòè êàî îñíîâíî è ¼åäèíî ïîëèòè÷êî ïèòàœå, êàî ïèòàœå êî¼å èìà ïðèîðèòåò; 2. ÷èœåíèöà äà ¼å ó âèøå ôàçà òîêîì ðàçâî¼à ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå íàöèîíàëíî ïèòàœå äîáè¼àëî ìåñòî ïðèîðèòåòà, äîâîäèëà ¼å äî òîãà äà ñó

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

137

äðóãà âàæíà ïîëèòè÷êà, äðóøòâåíà èëè åêîíîìñêà ïèòàœà áèëà ïîòèñêèâàíà çáîã ÷åãà ñå ó íåêèì âàæíèì ñåãìåíòèìà ðàçâî¼à áèòíî çàîñòàëî; 3. ÷åñòà îïàñíîñò îä ðàòíîã ñóêîáà áèëà ¼å íåðåòêî êîðèøòåíà ó óíóòàðïîëèòè÷êèì ñóêîáèìà êàî àðãóìåíò ïðîòèâ äàšåã ðàçâî¼à äåìîêðàòè¼å è ñëîáîäå ïî¼åäèíàöà; 4. áðî¼íè ðàòîâè è ñòàëíà ïðåòœà áåçáåäíîñòè äàâàëè ñó ñâåæó ñíàãó ïîñòî¼åžåì óíóòðàøœåì ïîëèòè÷êîì íàñèšó êàî íà÷èíó ðåøàâàœà ïðîáëåìà; 5. ñòàëíî îòâîðåíî íàöèîíàëíî ïèòàœå äàâàëî ¼å âî¼ñöè ïîñåáíó òåæèíó ó íåðàçâè¼åíîì äðóøòâó, çáîã ÷åãà ¼å îíà òîêîì ÷èòàâîã ðàçâî¼à ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå èìàëà è âàæíó ïîëèòè÷êó óëîãó, ïî ïðàâèëó àíòèäåìîêðàòñêó; 6. ñâå òî äîïðèíåëî ¼å î÷óâàœó ðàòíè÷êîã ìåíòàëèòåòà è õåðî¼ñêîã ìîäåëà ñîöè¼àëèçàöè¼å ó èíà÷å ïàòðè¼àðõàëíîì äðóøòâó. Ìåóòèì, îñíîâíè ïðîáëåì ó ïðîöåñó ðàçâî¼à ñðïñêå äðæàâå ¼å, ïî ìîì ìèøšåœó, óïðàâî ó ðàíè¼å îïèñàíîì îäíîñó èçìåó òðè ñôåðå – äðæàâå, öèâèëíîã äðóøòâà è ñàìîã äðóøòâà. Òîêîì èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à ïîëèòèêà ¼å íàäâèñèëà äðóøòâî è, ðàçâè¼à¼óžè ñå äàëåêî áðæå îä œåãà, îñòàëà áåç ñîöè¼àëíîã îñëîíöà, ¼åð íè¼å ó ïîòïóíîñòè óñïåëà ó ñïðîâîåœó „îáðíóòîã ìîäåëà” ó êîìå ¼å ïðåîáðàæ༠ïîëèòèêå òðåáàëî äà ïîêðåíå ðàçâî¼ ïðèâðåäå è äðóøòâà. Çáîã òîãà äåìîêðàòñêå èíñòèòóöè¼å è èíñòèòóöè¼å öèâèëíîã äðóøòâà íèêàäà íèñó èìàëå îçáèšíó äðóøòâåíó ïîçàäèíó êî¼à áè œèõîâå çàõòåâå ïðåä äðæàâîì ó÷èíèëà äåëîòâîðíèì. Äðóøòâî íè¼å èìàëî äîâîšíî ìîäåðíèçàòîðñêèõ ïîòåíöè¼àëà äà ïðàòè ðåëàòèâíî áðç ïðîöåñ ëèáåðàëèçàöè¼å è äåìîêðàòèçàöè¼å, äîê ¼å äðæàâà, ìîäåðíèçó¼óžè ñåáå, çàïîñòàâèëà, èëè ÷àê íèçîì çàêîíñêèõ ìåðà óñïîðèëà äðóøòâåíè ðàçâèòàê. Òèìå ¼å óãðîçèëà è ñîïñòâåíå ïîëèòè÷êå ðåôîðìå êî¼å ñó, ñ ïðîòîêîì âðåìåíà, ñâå òåæå íàëàçèëå äðóøòâåíå òåìåšå. Òîêîì 20. âåêà îäíîñè èçìåó òðè àíàëèçèðàíå ñôåðå ñàìî ñó ñå äàšå êîìïëèêîâàëè, à äðæàâà ¼å ïî÷åëà äà ãóáè ñâî¼ ìîäåðíèçàòîðñêó åíåðãè¼ó è òàíêè äåìîêðàòñêè ïîòåíöè¼àë. Óëàñêîì Ñðáè¼å ó ñëîæåíó è ìóëòèíàöèîíàëíó äðæàâó ¼óæíèõ Ñëîâåíà âåž ïîñòî¼åžè ïîëèòè÷êè ïðîáëåìè äîáèëè ñó íîâå äèìåí-

138

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

çè¼å. Íà¼âàæíè¼å ïèòàœå êî¼å ñå ïîñòàâèëî áèëî ¼å íàöèîíàëíî, êî¼å ¼å íàñëååíî¼ ïîëèòè÷êî¼ êóëòóðè ó Ñðáè¼è äîíåëî íîâå ñòðàñòè. Êàî îñíîâíè ïðîáëåì íîâîñòâîðåíå äðæàâå ïî¼àâèëà ñå ÷èœåíèöà äà ñó ¼óãîñëîâåíñêè íàðîäè ó £óãîñëàâè¼ó óøëè ñà ðàçëè÷èòèì êîíöåïòèìà è ðàçëè÷èòèì î÷åêèâàœèìà. Çà äîìèíàíòíè äåî ñðïñêå ïîëèòè÷êå åëèòå íîâà äðæàâà áèëà ¼å çà¼åäíèöà êî¼à ¼å, óç îñòàëå £óãîñëîâåíå, ó¼åäèíèëà ñðïñêè íàðîä è ñòàâèëà ãà ïîä ¼åäàí äðæàâíè êðîâ. Äîæèâšàâà¼óžè ¼å êàî äðæàâó âåžèíñêîã, ñðïñêîã íàðîäà îíè ñó ¼å âèäåëè êàî óíèòàðíó è öåíòðàëèçîâàíó, äðæàâó ¼åäíîïëåìåíîã íàðîäà. Çà îñòàëå íàöèîíàëíå åëèòå áèëà ¼å òî äðæàâà ó êî¼î¼ ñó æåëåëè äà äîáè¼ó âèøå ïðàâà íåãî øòî ñó ïðåòõîäíî èìàëè ó ñëîæåíî¼ àóñòðîóãàðñêî¼ äðæàâíî¼ çà¼åäíèöè, øòî ¼å ïîäðàçóìåâàëî ïðîøèðèâàœå ñëîáîäà ó îäíîñó íà ïðåòõîäíî ïîñòî¼åžå àóòîíîìè¼å îä öåíòðàëíå âëàñòè. Ñóêîá òà äâà, êàêî ñå èñïîñòàâèëî, ìåóñîáíî íåïîìèðšèâà êîíöåïòà ïàðàëèñàî ¼å çà¼åäíè÷êó ¼óãîñëîâåíñêó äðæàâó è äîâåî äî òîãà äà îíà íè¼å, äî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà, óñïåëà äà ñïðîâåäå êšó÷íå ïðàâíå è äðóøòâåíå ðåôîðìå êî¼å áè ¼å ñíàæíè¼å èçíóòðà ó¼åäèíèëå è äîïðèíåëå ðàçâî¼ó çà¼åäíè÷êîã òðæèøòà, êóëòóðå è äðóøòâà. Òåøêè ïîëèòè÷êè ïðîáëåìè è ñóêîáè ñâå ñó ñå ÷åøžå, òîêîì ïîñòî¼àœà Êðàšåâèíå ÑÕÑ/£óãîñëàâè¼å, ðåøàâàëè íà íåäåìîêðàòñêå íà÷èíå. Òîìå ¼å äîïðèíåëà ÷èœåíèöà äà ¼å îïîçèöè¼à ó ñàìî¼ Ñðáè¼è çíàòíî î¼à÷àëà è, çà¼åäíî ñà ïðåäñòàâíèöèìà èíòåëåêòóàëíå åëèòå, ïðåøëà íà ñòðàíó ïðîòèâíèêà öåíòðàëèçìà è óíèòàðèçìà. Óç îñòàëå, òà ÷èœåíèöà òåðàëà ¼å âëàñò ó ÷èòàâ íèç ìåðà êî¼å ñó ñìàòðàíå çàøòèòîì äðæàâå, à êî¼å ñó ¼óãîñëîâåíñêî äðóøòâî âîäèëå ñâå äàšå îä ðåøåœà ïðîáëåìà. Íîâè ÷èí ïîëèòè÷êîã íàñèšà, óáèñòâî êóëòíèõ õðâàòñêèõ âîà Ñò¼åïàíà è Ïàâëà Ðàäèžà, îäâåî ¼å äðæàâó ó äèêòàòóðó, ðàñïóøòàœå ïàðëàìåíòà è óêèäàœå äåìîêðàòñêèõ, ëèáåðàëíèõ è èíäèâèäóàëíèõ ïðàâà çà ÷è¼å ¼å îñòâàðåœå êð÷åí ïóò ñêîðî ÷èòàâ âåê. Ïîä óòèöà¼åì ìåóíàðîäíèõ îêîëíîñòè è ñâå ñíàæíè¼èõ íåìà÷êèõ óòèöà¼à òîêîì òðèäåñåòèõ ãîäèíà äðæàâà žå ñå è äàšå îêîøòàâàòè, ïîïðèìà¼óžè ñâå ¼àñíè¼å àóòîðèòàðíå îáðèñå.

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

139

Èñòîâðåìåíî, ó Êðàšåâèíè ¼å áó¼àëà ñôåðà öèâèëíîã äðóøòâà. Áèëî ¼å òî âðåìå öâåòàœà ïðèíöèïà ãðààíñêîã óäðóæèâàœà: íàñòàëà ñó ìíîãà íàöèîíàëíà óäðóæåœà êî¼à ñó ñå çàëàãàëà çà ïîáîšøàœå ïîëîæà¼à ðàçëè÷èòèõ íàðîäíèõ çà¼åäíèöà, áèëî ¼å èíòåëåêòóàëíèõ óäðóæåœà êî¼à ñó ñåáè ñòàâšàëà çà öèš, êàêî ¼å ïèñàëî „ñîöè¼àëíó àêöè¼ó” è ìíîøòâî ôåìèíèñòè÷êèõ äðóøòàâà êî¼à ñó ñå çàëàãàëà çà ðàâíîïðàâíîñò ïîëîâà. Áèëî ¼å òî è ïðàâî âðåìå çà ðàçâî¼ ñàëîíà, êðóæîêà è îñòàëèõ îáëèêà êî¼è ñå ó äàíàøœî¼ òåîðè¼è öèâèëíîã äðóøòâà ñìàòðà¼ó œåãîâèì áèòíèì åëåìåíòèìà. Èñòîâðåìåíî, äîøëî ¼å äî áó¼íîã ðàçâî¼à è ñâèõ ôîðìè îðãàíèçîâàœà êî¼å ñó çàïî÷åòå ó ïðåòõîäíîì ïåðèîäó: øòàìïà ¼å äîáèëà íîâè çàìàõ, êœèæåâíî-ïîëèòè÷êè ÷àñîïèñè äîáèëè ñó íîâó ñíàãó óêšó÷èâàœåì èíòåëåêòóàëàöà ñà ÷èòàâîã ¼óãîñëîâåíñêîã ïðîñòîðà, Óíèâåðçèòåò ¼å óøàî ó ¼îø ¼à÷è ñóêîá ñà äðæàâîì, à ñòóäåíòñêî íåçàäîâîšñòâî îäâëà÷èëî ¼å òó äðóøòâåíó ãðóïó ñâå áëèæå îíèì ïîêðåòèìà êî¼è ñó ïîëàçèëè îä òîãà äà ñàìî ðåâîëóöè¼à ìîæå ñòâîðèòè „ïðàâåäíè¼è ñâåò”. Êóëòóðà ¼å äîñòèãëà ñâî¼å íà¼âèøå äîìåòå, à êóëòóðíè ñòâàðàîöè, ïîñåáíî îíè áëèñêè àâàíãàðäè, ïðèïàäàëè ñó åâðîïñêîì êóëòóðíîì êðóãó. Óïðêîñ ñâèì òèì ÷èœåíèöàìà, äðæàâà ¼å äàâàëà ñâå ìàœå ñëîáîäå è áèâàëà ñâå ñëè÷íè¼à îíèì åâðîïñêèì äðæàâàìà êî¼å ñó ó ìåóðàòíîì ïåðèîäó äåìîêðàòè¼ó ïðîãëàñèëå ñëàáîøžó è óïóòèëå ñå íà ïóò òðàæåœà ïîðåòêà êî¼è žå „çàâåñòè ðåä”. Ïîëèòè÷êå ñòðàíêå, øòàìïà, óäðóæåœà ãðààíà, èíòåëåêòóàëöè è ìëàäå, îáðàçîâàíå ãåíåðàöè¼å íèñó èìàëå äîâîšíî ñíàãå äà ¼å ó òîìå ñïðå÷å. Òà ÷èœåíèöà çàíèìšèâà ¼å è çáîã òîãà øòî ¼å òîêîì òîã ðàçäîášà ñðïñêî äðóøòâî çàõâàòèî îçáèšíè¼è òàëàñ ìîäåðíèçàöè¼å. Äîøëî ¼å äî çíà÷à¼íè¼åã ðàçâî¼à èíäóñòðè¼å, ïîñåáíî òåêñòèëíå è ïðåõðàìáåíå. Ïðåä Äðóãè ñâåòñêè ðàò áðî¼ ôàáðèêà ó Ñðáè¼è ¼å ó îäíîñó íà 1910. íàðàñòàî ñà 465 íà 718, áðî¼ ðàäíèõ ìåñòà ñå, ó èñòîì ïåðèîäó, óòðîñòðó÷èî, à ñóìà èíâåñòèöè¼à èçíîñèëà ¼å 2,85 ìèëè¼àðäè äèíàðà ó îäíîñó íà 62 ìèëèîíà òðè äåöåíè¼å ðàíè¼å. Èïàê, ñâå äî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà ñâåãà 9% ñòàíîâíèøòâà Ñðáè¼å ïðèïàäàëî ¼å ñåêòîðó èíäóñòðè¼å è çàíàòà, øòî ¼å çíà÷èëî äà ñå

140

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

èíäóñòðè¼à, óïðêîñ ðàçâî¼ó, è äàšå íàëàçèëà íà ïî÷åòêó. Ðàçâî¼ èíäóñòðè¼å áèî ¼å ïðàžåí ìíîãèì ñòðóêòóðíèì ïðîáëåìèìà. Íà ïðâîì ìåñòó íàëàçèî ñå õðîíè÷íè íåäîñòàòàê äîìàžåã êàïèòàëà, øòî ¼å äîâåëî äî ïðåâëàäàâàœà ñòðàíîã êàïèòàëà ó îäíîñó 68, ïðåìà 31,5. Äîìàžè êðåäèòè èíäóñòðè¼è áèëè ñó ñêóïè è êðàòêîðî÷íè, çáîã ÷åãà ñó áèëè îïòåðåžåíè âèñîêèì êàìàòàìà, øòî ¼å ïðîèçâåëî ïîñëîâíó íåñèãóðíîñò è èìàëî êàòàñòðîôàëíå ïîñëåäèöå ó åêîíîìñêî¼ êðèçè òðèäåñåòèõ ãîäèíà. Ïðîáëåì ó äðóøòâåíîì ðàçâî¼ó Ñðáè¼å èçìåó äâà ñâåòñêà ðàòà ïðåäñòàâšàëà ¼å ÷èœåíèöà äà íè¼å äîøëî äî çíàòíè¼åã ðàçâî¼à ïîšîïðèâðåäíîã ñåêòîðà, êîìå ¼å, ñâå äî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà, ïðèïàäàëî 76% ñòàíîâíèøòâà. Íè¼å áèî ðåøåí ïðîáëåì óñèòœàâàœà ïîñåäà, êî¼è ¼å çáîã âåëèêîã äåìîãðàôñêîã ïîðàñòà ïîñòàî ¼îø îçáèšíè¼è. Ïðåä Äðóãè ñâåòñêè ðàò 62,1% ñðïñêèõ ñåîñêèõ ãàçäèíñòàâà ïîñåäîâàëà ñó ñàìî äî 5 õåêòàðà çåìšå è òðïåëà ñó ñâå ïîñëåäèöå óñèòœåíîã ïîñåäà – îä íåäîñòàòêà ñëîáîäíîã êàïèòàëà äî ñìàœåœà ñòî÷íîã ôîíäà. Ò༠ïðîöåñ ïðàòèî ¼å è óáðçàí ðàçâî¼ ãðàäîâà êî¼è ñó ïîñòàëè èíäóñòðè¼ñêè öåíòðè è, íàðî÷èòî, ñíàæàí ðàçâî¼ Áåîãðàäà êàî ïîëèòè÷êîã è êóëòóðíîã öåíòðà. Çáîã ñâåãà òîãà ìîæåìî ñå ñëîæèòè ñà Ìàðè-Æàíèí ×àëèž êàäà çàêšó÷ó¼å äà ó Ñðáè¼è íè¼å äî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà äîøëî äî ñâåîáóõâàòíå ðåôîðìå äðóøòâà, èàêî ñó, îä ñðåäèíå 19. âåêà, ïðåäóçèìàíå çíà÷à¼íå èçìåíå ó àãðàðíîì, òðãîâèíñêîì, çàíàòñêîì è ïîðîäè÷íîì ïðàâó, ïî óçîðó íà íåìà÷êî è ôðàíöóñêî çàêîíîäàâñòâî. Îíà îöåœó¼å äà ¼å äðæàâíà ïîëèòèêà ðåôîðìè îñòàëà ñâå âðåìå êîëåášèâà, ïîøòî ¼å ñòàëíî ïîêóøàâàëà äà ¼åäíîì ïîêðåíóòå ñíàãå ïîíîâî çàðîáè. Ñâå òî äîâåëî ¼å äî òîãà äà „èíîâàòèâíè ïîòåíöè¼àë íè¼å áèî äîâîšàí äà ïîòïóíî ðàñêèíå îêîâå ïðåäìîäåðíîã ïðèâðåäíîã è äðóøòâåíîã óñòðî¼ñòâà”, çáîã ÷åãà Ñðáè¼à è £óãîñëàâè¼à íè äî ïðåä Äðóãè ñâåòñêè ðàò íèñó ïîñòàëå ìîäåðíå, ðàçâè¼åíå è ãðààíñêå äðæàâå. Äðóãè ñâåòñêè ðàò äîíåî ¼å íîâó äðàìàòè÷íó ôàçó ñðïñêå ìîäåðíå èñòîðè¼å, óâîäåžè ¼å ó òîêîâå ãðààíñêîã ðàòà. Ñ ¼åäíå ñòðàíå íàøëà ñå ïàðòèçàíñêà, îðãàíèçîâàíà è äèñöèïëèíîâàíà âî¼ñêà

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

141

êî¼à ¼å, óç ñòàëíó áîðáó ïðîòèâ îêóïàòîðà, âîäèëà è áîðáó çà ðåâîëóöèîíàðíè ïðåîêðåò è óâîåœå êîìóíèçìà. Ñ äðóãå ñòðàíå áèëà ¼å ñëàáî îðãàíèçîâàíà, íåäèñöèïëèíîâàíà è íåäîâîšíî ñóáîðäèíèðàíà £óãîñëîâåíñêà âî¼ñêà ó îòàŸáèíè êî¼à ¼å ðàò îòïî÷åëà êàî ïîêðåò îòïîðà, àëè ¼å ó Ñðáè¼è, âåž ó ¼åñåí 1941, óøëà ó êîëàáîðàöè¼ó ñà îêóïàöèîíèì ñíàãàìà ïîêóøàâà¼óžè äà ñå, íà ïðâîì ìåñòó, áîðè ïðîòèâ êîìóíèñòè÷êè îðè¼åíòèñàíèõ ïàðòèçàíñêèõ ¼åäèíèöà. Íà òëó ñàìå Ñðáè¼å ñóêîá íè¼å áèî òàêî áðóòàëàí êîëèêî ó äðóãèì, íàöèîíàëíî ìåøîâèòèì äåëîâèìà íåêàäàøœå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå, ãäå ¼å, óç ñóêîáå êîíêóðåíòñêèõ âî¼ñêè, âîåí è ðàò ïðîòèâ åòíè÷êè „äðóãèõ”. Ìåóòèì, êàäà ñå ðàò 1944. âðàòèî íà òëî Ñðáè¼å, äîíåî ¼å ñà ñîáîì ñâó æåñòèíó ãðààíñêîã ðàòà, íàäîâåçó¼óžè ñå íà ïîëèòè÷êó òðàäèöè¼ó, àëè ñòâàðà¼óžè è òåìåš çà íîâè êðóã íàñèšà. Ïàðòèçàíè ñó, ñàäà óç ïîäðøêó ñàâåçíèêà, âîäèëè áîðáó çà îñëîáîåœå îä îêóïàòîðà è äîëàçàê íà âëàñò, äîê ñó ÷åòíè÷êå ¼åäèíèöå, îñòàâøè è áåç ìåóíàðîäíå ïîäðøêå, óøëå ó ïîòïóíó êîëàáîðàöè¼ó ñà îêóïàöèîíèì âëàñòèìà íà ñâèì íèâîèìà ó ïîêóøà¼ó äà ñïðå÷å äîëàçàê êîìóíèñòè÷êèõ êîíêóðåíàòà íà âëàñò. Òè ñóêîáè îñòàâèëè ñó ¼îø âèøå ðàñïîëóžåíó Ñðáè¼ó, êî¼à ¼å ñâî¼èì òðàäèöèîíàëíèì ïîëèòè÷êèì ïîäåëàìà (îáðåíîâèžåâöè – êàðàîðåâèžåâöè, ðàäèêàëè – íàïðåäœàöè, ðàäèêàëè – ñàìîñòàëöè…) ïðèäðóæèëà è íîâó – íà ïàðòèçàíå è ÷åòíèêå, ïîäåëó èç êî¼å Ñðáè¼à íè ïî÷åòêîì 21. âåêà íå óñïåâà äà èçàå íà ¼àñàí, çðåî, ðàöèîíàëàí è äåìîêðàòñêè íà÷èí. Äîëàçàê êîìóíèñòè÷êå âëàñòè äîíåî ¼å íîâó ñïèðàëó íàñèšà. Îä ñóðîâèõ îáðà÷óíà ñà ïîëèòè÷êèì íåèñòîìèøšåíèöèìà äî íàñèëíå èçìåíå äðóøòâà è îáðà÷óíà ñà „íåïðè¼àòåšñêèì äðóøòâåíèì ñëî¼åâèìà”, íîâîóñïîñòàâšåíè ïîðåäàê èçíîâà ¼å îñòðàñòèî àóòîðèòàðíó ìàòðèöó ïîëèòè÷êå êóëòóðå. Èàêî ¼å íàñèšå íàä äðóøòâîì è ïî¼åäèíöèìà áèëî îòâîðåíè¼å íåãî èêàäà ïðå, îíî èïàê ìîðà áèòè ïîñìàòðàíî ó êîíòèíóèòåòó èñòîðè¼å ïîëèòè÷êîã íàñèšà ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è, ¼åð ¼å êàî ñâîã íà¼âàæíè¼åã ñàâåçíèêà èìàî àóòîðèòàðíó, ÷àê è òîòàëèòàðíó, ïîëèòè÷êó ìàòðèöó.

142

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

Íàñèšå ñå ïîñëå 1945. ãîäèíå îäðàçèëî è íà ÷èòàâî äðóøòâî. Êîíôèñêàöè¼àìà, íàöèîíàëèçàöè¼àìà è àãðàðíèì ðåôîðìàìà óíèøòåíà ¼å ïðåäðàòíà ãðàäñêà è ñåîñêà åëèòà, ÷èìå ¼å çàäàò òðà¼íè óäàðàö óïðàâî îíèì ñëî¼åâèìà êî¼è ñó ìîãëè èãðàòè íåêó óëîãó ó ãðààíñêî¼ ìîäåðíèçàöè¼è çåìšå. Ñ äðóãå ñòðàíå, ïîêðåíóò ¼å ïðîöåñ ôîðñèðàíå, êîìóíèñòè÷êå ìîäåðíèçàöè¼å êî¼è ¼å íà ïðâî ìåñòî ñòàâèî áðçó èíäóñòðè¼àëèçàöè¼ó. Ò༠êîíöåïò ïðîèçëàçèî ¼å èç íîâå èäåîëîãè¼å è òðà¼íî ¼å ïðîìåíèî ñðïñêî äðóøòâî. Ó âðåìåíó îä 1946. äî 1985. ãîäèíå èíäóñòðè¼ñêà ïðîèçâîäœà ïîâåžàíà ¼å îêî òðèäåñåò ïóòà, ïðè ÷åìó ñå, óãëàâíîì, ðàäèëî î íîâèì èíäóñòðè¼àìà êî¼å ñó áèëå íåïîçíàòå äî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Òî ¼å äîâåëî è äî íàãëå ïðîìåíå äðóøòâåíå ñòðóêòóðå, ïðè ÷åìó ñó Ñðáè¼à è £óãîñëàâè¼à èçãóáèëå êàðàêòåð àãðàðíå çåìšå. Òàêî ¼å 1948. ãîäèíå ó ãðàäîâèìà æèâåëî 21% ñòàíîâíèêà, à 1981 ò༠ïðîöåíàò ¼å èçíîñèî 47%. Âåž îä ïðâèõ ãîäèíà ïî çàâðøåòêó ðàòà íàñòóïèëà ¼å èçóçåòíà ñîöè¼àëíà è ãåîãðàôñêà ìîáèëíîñò, ïîòïóíî íåïîçíàòà ó ïðåòõîäíî ñëàáî ïîêðåòšèâîì äðóøòâó (ñàìî 1948. ãîäèíå 3,1 ìèëèîí šóäè ïðîìåíèî ¼å ìåñòî áîðàâêà). Èïàê, òà óáðçàíà èíäóñòðè¼àëèçàöè¼à è äðóøòâåíà ïðîìåíà íèñó ïðèáëèæèëè ñðïñêî äðóøòâî ðàçâè¼åíèì çàïàäíèì äðóøòâèìà. Óáðçî ïî ïî÷åòêó äóáîêå åêîíîìñêå êðèçå ïî÷åòêîì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà ïîêàçàëî ñå äà âåžèíà èíäóñòðè¼ñêèõ ïðåäóçåžà ïîñëó¼å íåðåíòàáèëíî è äà ðîáà êî¼ó ïðîèçâîäå íè¼å êîíêóðåíòíà. Ïîêàçàëî ñå è äà ¼å îãðîìàí òàëàñ óðáàíèçàöè¼å âèøå ïðèïàäàî ïðîöåñó ðóðáàíèçàöè¼å íåãî ñòâàðàœó ñòâàðíîã ãðàäñêîã ñòàíîâíèøòâà êî¼å áè ó ïðîöåñèìà êî¼è ñó ñëåäèëè ìîãëî äà îäèãðà âåžó óëîãó ó äåìîêðàòèçàöè¼è çåìšå. Ñ ïîëèòè÷êîã ñòàíîâèøòà, ñàâåç èçìåó ñèðîìàøíîã, åãàëèòàðíîã äðóøòâà, àóòîðèòàðíå ìàòðèöå ïîëèòè÷êå êóëòóðå è êîëåêòèâèñòè÷êå äðóøòâåíå è ïîëèòè÷êå ñâåñòè ó÷èíèî ¼å äà ¼å ïîðåäàê íàñòàî ïîñëå 1945. ó £óãîñëàâè¼è èìàî äàëåêî âåžó ïîäðøêó ñòàíîâíèøòâà íåãî ó äðóãèì çåìšàìà èñòî÷íîã áëîêà. Ñëàáîñò ïðåäðàòíîã ãðààíñêîã äðóøòâà è òàíàíîñò äåìîêðàòñêèõ èñêóñòàâà äîâåëè ñó äî òîãà äà ¼óãîñëîâåíñêî è ñðïñêî

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

143

ãðààíñòâî íè¼å ïîêðåíóëî ìàñîâíè¼å ïîêðåòå îòïîðà êàêâå ñó ïîçíàâàëå, ó ïðåòõîäíîì ïåðèîäó äàëåêî ðàçâè¼åíè¼å, Ïîšñêà, ×åõîñëîâà÷êà èëè Ìààðñêà. Òî ¼åñòå áèëà ïîñëåäèöà „ìåêî㔠îáëèêà êîìóíèçìà, èçëàñêà £óãîñëàâè¼å èç èñòî÷íîã áëîêà è îòâàðàœà ïðåìà Çàïàäó êî¼è ñó îìîãóžèëè áîšè ñòàíäàðä è âåžå ñëîáîäå íåãî ó áèëî êî¼î¼ äðóãî¼ çåìšè èçà „ãâîçäåíå çàâåñå”, àëè, ÷èíè ñå, äà ¼å ïðåñóäíè¼à ÷èœåíèöà áèëà äà ¼å ó ñàìîóïðàâíîì ñîöè¼àëèçìó âåžèíñêè äåî çàîñòàëîã äðóøòâà ðàöèîíàëíî âèäåî ñâî¼ó ñîöè¼àëíó øàíñó, íå îñåžà¼óžè, ïðè òîì, âåëèêè ïðîáëåì çáîã íåäîñòàòêà ñëîáîäà. Ïðèìåðè ïî¼åäèíà÷íèõ îòïîðà è çàòâîðñêèõ èñêóñòàâà Ìèëîâàíà €èëàñà èëè Ìèõà¼ëà Ìèõà¼ëîâà, òåîðè¼ñêîã è ïîëèòè÷êîã îòïîðà ãðóïå Ïðàêñèñ è äåëà ïðîôåñîðà áåîãðàäñêîã Óíèâåðçèòåòà èëè ñòóäåíòñêîã áóíòà 1968. ïîêàçàëè ñó ñå, êàî è ïðåòõîäíî òîêîì 20. âåêà, êàî íåäîâîšíè èçàçîâè êî¼è íèñó èìàëè ñíàãå äà ïîêðåíó äðóøòâî ó áîðáè çà äåìîêðàòè¼ó. Òàêî ¼å áèëî è ñà îáëèöèìà öèâèëíîã äðóøòâà êî¼è ñó ïî÷åëè äà íàñòà¼ó ïîñëå Áðîçîâå ñìðòè, òîêîì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà. Òàäà ñó ñå ôîðìèðàëå ãðóïå ãðààíà êî¼å ñó ñå çàëàãàëå çà óñïîñòàâšàœå íåçàâèñíå ¼àâíîñòè è ïðàâíå äðæàâå, ïåòèöèîíå êàìïàœå, ôîðìèðàí ¼å „Îäáîð çà çàøòèòó ñëîáîäå ëè÷íîñòè è èçðàæàâàœà”, îäðæàâàíå ñó ¼àâíå òðèáèíå íà „âðóžå” äðóøòâåíå è ïîëèòè÷êå òåìå ó „Óäðóæåœó êœèæåâíèêà”, „Äîìó îìëàäèíå” è „Ñòóäåíòñêîì êóëòóðíîì öåíòðó”. Òàäà, îñàìäåñåòèõ ãîäèíà ïî¼àâèî ñå è íèç åêîëîøêèõ, àíòè-íóêëåàðíèõ, ïàöèôèñòè÷êèõ è ôåìèíèñòè÷êèõ îðãàíèçàöè¼à. Èàêî ¼å òèõ ãîäèíà äîøëî äî çíà÷à¼íå ëèáåðàëèçàöè¼å äåáàòå ó äðóøòâó, êàñíè¼å ñå ïîêàçàëî äà ¼å ÷èòàâ ¼àâíè ïðîñòîð èìàî âåîìà òàíêó ëèáåðàëíó è äåìîêðàòñêó îñíîâó è äà, ó ïðåñóäíèì ãîäèíàìà ñ êðà¼à îñàìäåñåòèõ, íè¼å èìàî ñíàãå äà äðæàâó ïîâåäå ó ïðàâöó ó êîìå žå êðåíóòè íà¼âåžè äåî èñòî÷íå Åâðîïå ïîñëå ïàäà Áåðëèíñêîã çèäà. Ïîíîâî ñå èñïîñòàâèëî äà äðóøòâî íè¼å èìàëî íè ñíàãå íè ïîòðåáå äà ïîäðæè íåôîðìàëíå èíñòèòóöè¼å öèâèëíîã äðóøòâà èëè ïî¼åäèíöå êî¼è ñó äèçàëè ãëàñ ïðîòèâ ðåæèìà. Áîðáà çà øèðåœå ïîšà

144

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

ñëîáîäå îñòàëà ¼å œèõîâà ëè÷íà ñòâàð è œèõîâ ñîïñòâåíè ðèçèê. Áóäóžè äà ¼å îòïîð îñòàî çàòâîðåí ó âåîìà óñêîì êðóãó èíòåëåêòóàëàöà, íè¼å áèëî ïðåïîçíàòšèâå äðóøòâåíå ñíàãå (êàî ó çåìšàìà ñðåäœå Åâðîïå) êî¼à ¼å ìîãëà äà ïðåóçìå áîðáó çà óêèäàœå òîã ïîðåòêà è, ïîñëå ïàäà Áåðëèíñêîã çèäà, ïðèõâàòè îäãîâîðíîñò çà ñâåîáóõâàòíè ïðîöåñ òðàíçèöè¼å. Èñêóñòâî ñàìîóïðàâíîã ñîöè¼àëèçìà ó Ñðáè¼è è £óãîñëàâè¼è íè¼å îñòàâèëî íè êðèòè÷íó ìàñó îíèõ šóäè êî¼è ñó çàäðæàëè ìîðàëíè èíòåãðèòåò, íåîïõîäàí äà áè ñà àóòîðèòåòîì ïðåóçåëè ðóêîâîåœå ó îêâèðó äåìîêðàòñêîã ñèñòåìà è äà áè ïîâåëè äðóøòâî ó íóæíå àëè áîëíå ðåôîðìå. Ìàëè áðî¼ ïðåîñòàëèõ ñðïñêèõ äèñèäåíàòà çà òî íè¼å èìàî ñíàãå. Ïîñåáíî íè¼å áèëî ñíàãå êî¼à ¼å ìîãëà äà ñå èçáîðè çà òî äà ñðïñêî äðóøòâî, ïîñëå êðàõà êîìóíèçìà, óìåñòî áàð¼àêà íàöèîíàëèçìà ïîíåñå çàñòàâó ñëîáîäå. Ó òîì êðèòè÷íîì òðåíóòêó èñòîðè¼å, êàäà ñå ïðåä Ñðáè¼îì è áèâøîì £óãîñëàâè¼îì ïîíîâî îòâîðèëà ìîãóžíîñò ðåôîðìå è äåìîêðàòñêèõ ïðîìåíà, ¼óãîñëîâåíñêî äðóøòâî óøëî ¼å ó íîâè öèêëóñ ðàòîâà. Î÷èãëåäíî íåìîžíî äà íà èçàçîâ ïîñòêîìóíèñòè÷êå òðàíçèöè¼å îäãîâîðè ñíàæíèì ðåôîðìñêèì çàìàõîì, ¼óãîñëîâåíñêî äðóøòâî îòâîðèëî ¼å ñåáè ïóò ó íîâî, äîòàäà íåçàáåëåæåíî ðàòíî è ïîëèòè÷êî íàñèšå. Ó òó íîâó ñïèðàëó çëà Ñðáè¼ó žå óâåñòè œåí ñêîðî ïëåáèñöèòàðíî èçàáðàíè âîà Ñëîáîäàí Ìèëîøåâèž, êî¼è ¼å çà ñâî¼ó ïîëèòèêó äîáèî ñêîðî íåïîäåšåíó ïîäðøêó åëèòå. Óìåñòî äåìîêðàòèçàöè¼å è ñòâàðíå òðàíñôîðìàöè¼å äðóøòâà, ñðïñêà åëèòà ¼å èçàáðàëà ðàò çà ïðåêîìïîíîâàœå áèâøå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå. Ðàòîâè êî¼è ñó âîåíè îä 1991. äî 1999. ãîäèíå äîâåëè ñó äî íà¼òåæèõ çëî÷èíà ïî÷èœåíèõ íà òëó Åâðîïå ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà; óâåëè ñó Ñðáè¼ó ó ïîòïóíó ìåóíàðîäíó èçîëàöè¼ó; ïîñëå èçãóášåíèõ ðàòîâà íàòåðàëè ñó ñðïñêè íàðîä íà ïîâëà÷åœå ñà ïðîñòîðà íà êîìå ¼å ðàíè¼å âåêîâèìà æèâåî; äîâåëè ñó äî ïîòïóíîã ñëîìà ïðèâðåäå, êðèìèíàëèçàöè¼å äðæàâå è ïîòïóíå ìîðàëíå îòóïåëîñòè äðóøòâà êî¼å òåøêî íàëàçè êðèòåðè¼óìå è íîâå âðåäíîñòè. Òè ðàòîâè äîâåëè ñó Ñðáè¼ó äî íà¼íèæå òà÷êå ó œåíî¼ èñòîðè¼è, à

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

145

œåíå âîå è èäåîëîãå îäâåëè ñó ïðåä ñóä Ó¼åäèœåíèõ íàöè¼à ïîä îïòóæáîì çà ãåíîöèä. Çà òåìó îäíîñà ïîëèòèêå è äðóøòâà ïåðèîä âëàäàâèíå Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèžà ïîñåáíî ¼å âàæàí. Ó òîì âðåìåíó ¼å ïîäåëà èçìåó äðæàâå, äðóøòâà è öèâèëíîã äðóøòâà áèëà äîâåäåíà äî ìàêñèìóìà. Íåîïõîäíî ¼å íàãëàñèòè äà ¼å Ñëîáîäàí Ìèëîøåâèž îêîí÷àî ¼åäíîïàðòè¼ñêè ðåæèì è íèçîì, èàêî íåäåìîêðàòñêèõ, çàêîíà îìîãóžèî ñòâàðàœå âèøåñòðàíà÷êå ïîëèòè÷êå ñöåíå, ÷åñòèõ èçáîðà çà ðàçëè÷èòå íèâîå âëàñòè, ïðâó îïîçèöèîíó øòàìïó, íåçàâèñíå ðàäè¼ñêå è òåëåâèçè¼ñêå êóžå. Ïîñåáíî ¼å áèî óïå÷àòšèâ ðàçâî¼ íåâëàäèíîã ñåêòîðà êî¼è ¼å áó¼àî òîêîì Ìèëîøåâèžåâå âëàñòè, êàäà ¼å òîêîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà áèëî ðåãèñòðîâàíî 1.200 íåâëàäèíèõ îðãàíèçàöè¼à íà ñàâåçíîì íèâîó è ¼îø îêî 20.000 íà ëîêàëíîì. Íåìàëè áðî¼ òèõ îðãàíèçàöè¼à áîðèëå ñó ñå çà šóäñêà è ìàœèíñêà ïðàâà, ïðîòèâ ðàòà è çà óñïîñòàâšàœå äåìîêðàòñêîã ïîðåòêà. Îïîçèöèîíå ñòðàíêå îðãàíèçîâàëå ñó, ó íåêîëèêî íàâðàòà, ìàñîâíå ïîëèòè÷êå ïðîòåñòå, êî¼è ñó, çà¼åäíî ñà ñòóäåíòñêîì ïîáóíîì, ó íåêèì ñèòóàöè¼àìà òðà¼àëå ìåñåöèìà è çàäèâèëå ÷èòàâ ñâåò. Èïàê, ðåæèì Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèžà óñïåî ¼å äà îäîëè ñâåìó òîìå è ñàìî ¼å êîíà÷íî îñòâàðåíèì ¼åäèíñòâîì îïîçèöè¼å è, äî òàäà, íåâèåíîì îðãàíèçîâàíîøžó ñìåœåí íà èçáîðèìà è ïåòîîêòîáàðñêèì äåìîíñòðàöè¼àìà 2000. ãîäèíå. Çáîã ñâåãà òîãà ñå ÷èíè äà ¼å Ìèëîøåâèžåâ ðåæèì ïîñåáíî çàíèìšèâ çà àíàëèçó îñíîâíå òåìå îâîã åñå¼à. Ðåæèì Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèžà ìîæå ñå ñìàòðàòè èíîâàòèâíèì ó èñòîðè¼è àíòèäåìîêðàòñêèõ ïîëèòè÷êèõ ïîðåäàêà. Ñèñòåì êî¼è ¼å îí ñòâîðèî ìîãëè áèñìî äà íàçîâåìî è ïîñòìîäåðíèì òîòàëèòàðèçìîì, òîòàëèòàðèçìîì êî¼è ñâå äîïóøòà ñâî¼èì íåçàäîâîšíèì ãðààíèìà, îñèì äà œåãîâó âëàñò ñòâàðíî óãðîçå. Ðàäèëî ñå î òîòàëèòàðèçìó ¼åð ¼å ò༠ïîðåäàê êîíòðîëèñàî ñâå êšó÷íå ïîëóãå ñòâàðíå âëàñòè – ïàðòè¼à ¼å èìàëà ïîòïóíó êîíòðîëó íàä ñâèì îðãàíèìà íåïîäåšåíå âëàñòè, óêšó÷ó¼óžè è ïîòïóíî çàâèñíî ñóäñòâî. Âëàäà¼óžà ïàðòè¼à êîíòðîëèñàëà ¼å âî¼ñêó, ïîëèöè¼ó, êîìïëåò-

146

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

íó ïðèâðåäó è íîâ÷àíå òîêîâå. Ñòâîðåíà ¼å íåêà âðñòà ïîëèòè÷êîã àïàðòõå¼äà ó êîìå ñó äâå ñóêîášåíå ñòàíå, âëàñò è œåíè ïðîòèâíèöè, æèâåëè ¼åäíè ïîðåä äðóãèõ, áåç ìåóñîáíå êîìóíèêàöè¼å è áåç ìîãóžíîñòè óòèöà¼à. Òî ¼å áèëà àóòåíòè÷íà èíîâàöè¼à ó òåîðè¼è è ïðàêñè òîòàëèòàðèçìà è ¼åäàí îä œåíèõ íà¼çëîžóäíè¼èõ äîìåòà, ¼åð ñå ÷èíèëî äà ñó èíñòèòóöè¼å öèâèëíîã äðóøòâà ñàìå îä ñåáå ãóáèëå ñíàãó è ïàäàëå ó àïàòè¼ó íåìîžíå äà áèëî øòà ñóøòèíñêè ïîñòèãíó. Öèâèëíî äðóøòâî íàøëî ñå ó àïñóðäíî¼ ñèòóàöè¼è. Äîâåäåíî ¼å ó çàìêó: œåãîâî ïîñòî¼àœå áèëî ¼å íóæàí ïðåäóñëîâ ïðîìåíà ó Ñðáè¼è, àëè ¼å ðåæèì ó÷èíèî äà è îíî ñàìî, êàî è îïîçèöèîíå ñòðàíêå, âèøå îä äåñåò ãîäèíà áóäå äåî òîòàëèòàðíîã ïîðåòêà êîìå ñó ñëóæèëè êàî ñêëàäèøòå çà îäëàãàœå íåçàäîâîšñòâà ãðààíà. Óç òî, äîøëî ¼å è äî ïàòîëîøêèõ èçâèòîïåðåœà äðóøòâà, ¼åð ñó ðàò ó ÷èòàâîì îêðóæåœó è ñàíêöè¼å äîâåëå íå ñàìî äî ñòâàðàœà íîâå, ðàòíå ôèíàíñè¼ñêå åëèòå, íåãî è äî êðèìèíàëèçàöè¼å äðóøòâà ó êîìå ¼å êîðóïöè¼à ïîñòàëà ¼åäàí îä îñíîâíèõ ïðèíöèïà ôóíêöèîíèñàœà. Òà êðèìèíàëèçîâàíà äðæàâà è äðóøòâî ÷èíå íàñëåå êî¼å ¼å îñòàëî ïîñëå îäëàñêà Ìèëîøåâèžà ñà âëàñòè. Äåìîêðàòñêè èçàáðàíå âëàäå ïîñëå 2000. ãîäèíå íèñó óñïåëå äà ñå èçáîðå ñà òèì òåøêèì íàñëååì, à ïîñëå óáèñòâà íà¼óáååíè¼åã íîñèîöà ðåôîðìè Çîðàíà €èíèžà, ñðïñêî äðóøòâî è ïîëèòèêà îñòàëè ñó äåçîðè¼åíòèñàíè, áåç ¼àñíå ñëèêå áóäóžíîñòè, çàïðåòåíè íåñïðåìíîøžó äà ñå ñóî÷å ñà ïðîøëîøžó è äà ñå, íà îñíîâó ¼àñíîã äðóøòâåíîã êîíñåíçóñà, ïîêðåíó êà ïðîìåíàìà è åâðîïñêèì èíòåãðàöè¼àìà. Ñàìîïåðöåïöè¼à íè¼å äîáèëà íåîïõîäíó êðèòè÷íîñò, öèšåâè íèñó ðàöèîíàëíî ïîñòàâšåíè, îäíîñ ïðåìà ñòâàðíîñòè îñòàî ¼å, ó âåëèêî¼ ìåðè, èðàöèîíàëàí, à ñòðàõ îä ïðîìåíà ïîíîâî ïðåòè äà îä çàîñòàëîñòè íàïðàâè èäåîëîãè¼ó. Óêîëèêî ñå ïðàòè îïèñàíè ðàçâî¼ ïîëèòè÷êå ñôåðå ó ïîñëåäœà äâà âåêà, ìîãëî áè ñå çàêšó÷èòè äà ¼å Ñðáè¼à äîæèâåëà ñâî¼åâðñíó ðåãðåñè¼ó. Äîê ¼å ïîëèòè÷êà åëèòà, îä ñðåäèíå 19. âåêà, óç ñâå îòïîðå, íåäîñëåäíîñòè è äèñêîíòèíóèòåòå, ïîêóøàâàëà äà ìîäåðíèçó¼å ñðïñêó äðæàâó è äà ïîëèòèêó ìàêàð äåëèìè÷-

Ӛå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å

147

íî óñòðî¼è ó ñêëàäó ñà çàïàäíèì ëèáåðàëíèì êîíöåïòèìà, òîêîì êàñíè¼åã ðàçâî¼à ïî÷åëå ñó ñâå âèøå äà äîëàçå äî èçðàæà¼à àíòèìîäåðíèçàöè¼ñêè ïðî¼åêòè è àóòîðèòàðíà ïîëèòè÷êà êóëòóðà. Íå ñìàòðàì, ìåóòèì, äà îâ༠çàêšó÷àê èäå ó ïðèëîã íà ïî÷åòêó ïîìåíóòî¼ ïðâî¼ ãðóïè èñòîðè÷àðà êî¼à òâðäè äà ñå òî äîãîäèëî çáîã óëàñêà ó çà¼åäíè÷êó ¼óãîñëîâåíñêó äðæàâó è, êàñíè¼å, ïðèïà¼àœà ñîâ¼åòñêî¼ èíòåðåñíî¼ çîíè. ×èíè ñå äà êšó÷ çà îá¼àøœåœå îâîã ôåíîìåíà ëåæè, äóášå, ó êîíòðàäèêöè¼àìà ñðïñêîã óíóòðàøœåã ðàçâî¼à, óïðàâî ó ðàçäâî¼åíèì ïóòåâèìà ðàçâî¼à ïîëèòèêå è äðóøòâà êî¼è ñó ïðàžåíè ó îâîì åñå¼ó. Ìîäåðíèçàöè¼à äðæàâå è ïîëèòèêå áèëà ¼å ìîãóžà çàõâàšó¼óžè íàïîðèìà îáðàçîâàíå ïîëèòè÷êå è èíòåëåêòóàëíå åëèòå, àëè, áóäóžè äà ¼å äðóøòâî ñòàãíèðàëî, äîøëî ¼å, âðåìåíîì, äî ñâå âåžåã óäàšàâàœà òå äâå ñôåðå. Êàî øòî ¼å ó îâîì åñå¼ó îïèñàíî, ñðïñêî äðóøòâî, ñâå äî íàñèëíå è, ïîíîâî, àíòèäåìîêðàòñêå ïðîìåíå íàñòàëå 1945. ãîäèíå, íè¼å äîæèâåëî ñòâàðíó ðåôîðìó. Äî äîëàñêà êîìóíèçìà íèñó ñòâîðåíè îíè ñëî¼åâè êî¼èìà ¼å, êàî ó çàïàäíî¼ è ñðåäœî¼ Åâðîïè, äåìîêðàòè¼à áèëà æèâîòíè èíòåðåñ, êî¼è ñó áîðáó çà œó ìîãëè äà èçíåñó äî êðà¼à, êî¼è ñó èìàëè ñíàãå äà ¼å îäáðàíå, èëè (êàî ó ñëó÷à¼åâèìà Øïàíè¼å èëè ÷àê Ãð÷êå) äà ¼å îáíîâå ïîñëå äåöåíè¼à íåäåìîêðàòñêèõ ðåæèìà. Äðóøòâåíå ãðóïå êî¼èìà áè äåìîêðàòèçàöè¼à è ìîäåðíèçàöè¼à áèëå ïèòàœå îïñòàíêà íèêàäà íèñó ñòåêëå ïðåîâëàó¼óžó ñíàãó ó ñðïñêîì äðóøòâó. „Äåìîêðàòñêè åêñïåðèìåíò” íè¼å èçà ñåáå èìàî „ñàâåç åëèòà”, íè¼å ïîñòàî âèòàëíè èíòåðåñ ìîžíèõ äåëîâà äðóøòâà. Îí ¼å îñòàî ïðî¼åêàò îáðàçîâàíå ãðààíñêå ìàœèíå êî¼à òó áèòêó ó Ñðáè¼è íè¼å äîáèëà. Îíà íè¼å èìàëà íè ñíàãå íè îäëó÷íîñòè äà ðåôîðìèøå äðóøòâî, ïà ¼å äåìîêðàòè¼à ó ñðïñêîì äðóøòâó ñâå âèøå ëè÷èëà íà êàï óšà íà âîäè: îñòàëà ¼å îãðàíè÷åíà ó ñâîì óñêîì êðóãó èç êî¼åã íè¼å ìîãëà äà èçàå, íè¼å èìàëà ñíàãå äà ïðåïëàâè öåëî äðóøòâî, îñòàëà ¼å èçîëîâàíà è ¼àñíî îìååíà îä ïðåîâëàó¼óžå íåðàçâè¼åíîñòè äðóøòâà. Çáîã ñâåãà òîãà ìîãëà áè ñå, êàî êšó÷íè ïðîáëåì ó ñðïñêî¼ ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è, èçäâî¼èòè äðóøòâåíà ñòàãíàöè¼à, íåìîž è

148

Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâèž

íåñïîñîáíîñò äðóøòâà äà èçàå èç çà÷àðàíîã êðóãà ñèðîìàøòâà è äà ñâî¼èì óíóòðàøœèì ñíàãàìà êðåíå ïóòåì ðåôîðìå è ìîäåðíèçàöè¼å. Êàêî ¼å îïèñàíî, äðóøòâî çà òàêàâ ïîìàê íè¼å èìàëî äîâîšíî ïîòåíöè¼àëà, àëè îíî øòî íà êðà¼ó îâîã åñå¼à îñòà¼å êàî ïèòàœå îä ïîñåáíîã çíà÷à¼à ¼åñòå êàêî îá¼àñíèòè ÷èœåíèöó äà ¼å åëèòà, êî¼à ¼å ó ïîëèòèöè ÷åñòî èìàëà ïðîñâåžåíå èäåàëå, ñâåñíî êî÷èëà ðåôîðìó äðóøòâà? Äà ëè ñå ðàäèëî î ñòðàõó îä öåíå êî¼à ñå ìîðà ïëàòèòè äà áè ñå äðóøòâî ðåôîðìèñàëî? Äà ëè ¼å ó ïèòàœó áèî ñòðàõ îä ãóáèòêà äðóøòâåíîã è ïîëèòè÷êîã ìîíîïîëà êî¼è ñå íåîêðœåí ìîãàî çàäðæàòè ñàìî ó íåðàçâè¼åíîì äðóøòâó? Äà ëè ¼å îä îäëó÷ó¼óžåã çíà÷à¼à áèëà ñòðåïœà äà áè ìîäåðíèçîâàíî, åâðîïåèçîâàíî äðóøòâî èçãóáèëî ïàòðè¼àðõàëíè èäåíòèòåò êî¼è ¼å áèî, êàêî ¼å íåðåòêî íàâîåíî, íåîïõîäàí äà áè ñå, îäðæàâàœåì õåðî¼ñêîã êîäåêñà, îñòâàðèëî íàöèîíàëíî ó¼åäèœåœå? Äà ëè ¼å íà¼âàæíè¼è ïðîáëåì ñðïñêîã ðàçâî¼à áèî ó äóàëèçìó ñàìå åëèòå, êî¼à ¼å, ïîðåêëîì ñà ñåëà èëè âàðîøèöà, íàïðàâèëà èçóçåòàí ñîöè¼àëíè ñêîê, àëè ¼å çàäðæàëà ñòàëíó äóàëíîñò ïàòðè¼àðõàëíîã è ìîäåðíîã, ïà ñàìèì òèì íè¼å íè ìîãëà ñíàæíî è áåñêîìïðîìèñíî äà ïîâó÷å äðóøòâî èç ëåòàðãè¼å? Ñâà îâà ïèòàœà çàõòåâàëà áè íîâà èñòðàæèâàœà åëèòå è ïðåïðåêà êî¼å ñó ñå ïðåä œîì íàëàçèëå òîêîì ïîñëåäœà äâà âåêà, àëè ÷èíè ñå, íà îñíîâó èñòîðè¼ñêîã èñêóñòâà, äà ñå ïðåä ñðïñêîì åëèòîì íà óëòèìàòèâíè íà÷èí ïîñòàâšà çàõòåâ äà íà÷èíè äóáèíñêè ðåôîðìñêè ðåç è îñëîáîäè ïîòåíöè¼àëå êî¼å èìà ñðïñêî äðóøòâî.

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

149

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

ÑÐÁÈ£À 1804–2004: ÐÀÇÂΣ ÎÏÒÅÐŎÅÍ ÄÈÑÊÎÍÒÈÍÓÈÒÅÒÈÌÀ – ñåäàì òåçà – Ìîäåðíó èñòîðè¼ó Ñðáè¼å, êàî è íîâîâåêîâíó ñðïñêó èñòîðè¼ó ó öåëèíè, êàðàêòåðèøå íåóðàâíîòåæåí, ÷åñòî ïðåêèäàí è ïðåóñìåðàâàí òîê ðàçâî¼à. Áðî¼íè ïðåëîìè, áåç îáçèðà íà òî ¼åñó ëè áèëè ïðîóçðîêîâàíè óíóòðàøœèì íàïåòîñòèìà è ñóêîáèìà, ñïîšíèì ïðèòèñöèìà, ðåøåœèìà âåëèêèõ ñèëà èëè œèõîâèì ïîëèòè÷êèì è âî¼íèì ñó÷åšàâàœèìà è ñóêîáèìà íà ïðîñòîðó (è çà ïðîñòîð) Áàëêàíà òîêîì 17, 18, 19. è 20. âåêà, óìíîãîìå ñó, íåðåòêî ïðåñóäíî, (ïðå)óñìåðàâàëè òîêîâå äðæàâíîã, äðóøòâåíîã è êóëòóðíîã ðàçâî¼à îìåòà¼óžè è îíåìîãóžàâà¼óžè ðàçâî¼ âàæíèõ äðóøòâåíèõ èíñòèòóöè¼à è ñòðóêòóðà, îäðåó¼óžè è îãðàíè÷àâà¼óžè èíòåíçèòåò è äîìåòå äðóøòâåíå è êóëòóðíå åìàíöèïàöè¼å è ìîäåðíèçàöè¼å, óòè÷óžè íà ôîðìèðàœå äðóøòâåíå ñâåñòè è êîëåêòèâíîã ìåíòàëèòåòà.

Î òîêîâèìà èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à Ïî÷åòàê ìîäåðíå èñòîðè¼å Ñðáè¼å 1804. ãîäèíå îáåëåæèî ¼å Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê – äîãàà¼ ÷è¼è ¼å ðåâîëóöèîíàðíè êàðàêòåð ó öåëèíè ïðåîáðàçèî äîòàäàøœè è óìíîãîìå ïðåäîäðåäèî áóäóžè ïîëèòè÷êè, äðæàâíè, äðóøòâåíè è êóëòóðíè ðàçâî¼. Íî, òî íè¼å áèî ïðâè âåžè ïðåëîì ó èñòîðè¼è Ñðáè¼å. Íàïðîòèâ, ÷èòà⠜åí íîâîâåêîâíè ðàçâî¼ (îä 1459. äî 1804. ãîäèíå), ó öåëèíè ñó îäðåäèëè è îáåëåæèëè ñíàæíè, ñâåîáóõâàòíè è ëàêî óî÷šèâè äèñêîíòèíóèòåòè è îïøòà ñòàãíàöè¼à ñà åëåìåíòèìà äåâîëóöè¼å. Óñëåä òóðñêèõ îñâà¼àœà ó 15. âåêó ñðïñêè íàðîä ¼å îñòàî áåç ñâî¼èõ ñðåäœîâåêîâíèõ äðæàâà. À êàêî ¼å òóðñêî íàñòóïàœå

150

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

áèëî ïðàžåíî èñåšàâàœåì äåëà ñòàíîâíèøòâà ó ¼óæíó Óãàðñêó, ñðïñêè íàðîä ¼å ó íàðåäíèõ ñåäàìäåñåòàê ãîäèíà æèâåî ó äâå ìîžíå, íåïðè¼àòåšñêå öàðåâèíå êî¼å ñó ïîñòàëè ñóñåäè, ó Îòîìàíñêî¼ èìïåðè¼è è Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è, è áèî ¼å ïðèíóåí äà ñå âðåìåíîì óêëîïè ó œèõîâå äðóøòâåíå ïîçíîôåóäàëíå ñèñòåìå. Íî, êàäà ¼å Òóðñêà, òîêîì 16. âåêà îñâî¼èëà ¼óæíó Óãàðñêó, íà¼âåžè äåî ñðïñêîã íàðîäà íàøàî ñå ó ãðàíèöàìà ñàìî ¼åäíå äðæàâå – Îòîìàíñêå èìïåðè¼å (ó îêâèðó êî¼å ¼å æèâåî ãîòîâî äâà íàðåäíà âåêà). Íîâè, íàãëè è äóáîêè ïðåëîì ó ðàçâî¼ó ñðïñêîã íàðîäà è ñðïñêîã äðóøòâà äîíåëè ñó àóñòðè¼ñêî-òóðñêè ðàòîâè êðà¼åì 17. è ïî÷åòêîì 18. âåêà, íàêîí êî¼èõ ñå ãðàíèöà èçìåó äâå öàðåâèíå çà äóãî âðåìåíà ó÷âðñòèëà, ãðóáî ãîâîðåžè, íà Ñàâè è Äóíàâó. Òàêî ¼å ñðïñêè íàðîä (óñëåä ïðîìåíå îäíîñà ñíàãà äâà¼ó èìïåðè¼à) 18. è 19. âåê ïîíîâî ïðîæèâåî ïîäåšåí ó äâå öàðåâèíå. Òåê ïî÷åòêîì „êðàòêî㔠20. âåêà, êàäà ñó è Õàáçáóðøêà ìîíàðõè¼à è Îòîìàíñêà èìïåðè¼à ãîòîâî ó ïîòïóíîñòè áèëå ïîòèñíóòå ñà ïðîñòîðà Áàëêàíà (à œèõîâå èìïåðè¼àëíå ñòðóêòóðå óíèøòåíå), êàäà ¼å íåñòàëî àóñòðè¼ñêîã è òóðñêîã ïîëèòè÷êîã óòèöà¼à íà Áàëêàíó, ñðïñêè íàðîä ¼å ó íà¼âåžåì îáèìó áèî îá¼åäèœåí ó îêâèðèìà ¼åäíå äðæàâå, íîâîôîðìèðàíå Êðàšåâèíå ÑÕÑ. Íà¼çàä, êðà¼åì 20. âåêà, ñà ðàñïàäîì ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå (íå áåç óî÷šèâå ïîìîžè ñïîšíèõ ôàêòîðà), ñðïñêè íàðîä ¼å ïîíîâî ïîäåšåí, îâîãà ïóòà ó âèøå íåçàâèñíèõ (èëè „íåçàâèñíèõ”, óêîëèêî ñå èìà ó âèäó ñëó÷༠Áîñíå è Õåðöåãîâèíå) íàöèîíàëíèõ äðæàâà áàëêàíñêèõ íàðîäà. Îä ìíîãèõ è ÷åñòèõ ïðåëîìíèöà êî¼å ñó îáåëåæèëå ìîäåðíó èñòîðè¼ó Ñðáè¼å ïåò ¼å, ïî ñâî¼î¼ ñâåîáóõâàòíîñòè, èìàëî çíà÷༠êšó÷íèõ, ïðåâðàòíèõ äîãàà¼à ó ïðîöåñó ôîðìèðàœà è ðàçâî¼à ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå è äðóøòâà. Ïðâó îä œèõ ¼å, íåñóìœèâî, ïðåäñòàâšàî „Áå÷êè ðàò” (1683–1699), òîêîì êîãà ñå îäèãðàëà è âåëèêà ñåîáà ñòàíîâíèøòâà ñà ñðïñêèõ ïðîñòîðà ó Òóðñêî¼ ó ¼óæíó Óãàðñêó, ïîä ïàòðè¼àðõîì Àðñåíè¼åì III Öðíî¼åâèžåì (1689– 1690) – íàêîí ÷åãà ¼å äîøëî äî ñòâàðàœà äâà ñðåäèøòà äðó-

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

151

øòâåíîã è êóëòóðíîã æèâîòà ñðïñêîã íàðîäà òîêîì 18. âåêà (ó ñåâåðî-çàïàäíî¼ Òóðñêî¼ è ¼óæíî¼ Óãàðñêî¼). Ò༠äîãàà¼ ¼å áèòíî îäðåäèî äðóøòâåíè, ïîëèòè÷êè è êóëòóðíè ðàçâî¼ ñðïñêîã íàðîäà òîêîì 18. è 19. âåêà. Äðóãó ïðåëîìíèöó, êî¼à ¼å ïðåñóäíî îäðåäèëà ìîäåðíå òîêîâå ðàçâî¼à Ñðáè¼å ïðåäñòàâšàî ¼å Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê (1804–1813), êî¼èì ¼å çàïî÷åî ñåäàìäåñåò ÷åòèðè ãîäèíå äóã ïðîöåñ áîðáå çà ñòèöàœå äðæàâíå íåçàâèñíîñòè. Òðåžó ¼å îçíà÷èëî óòàïàœå âëàñòèòå äðæàâíîñòè ó Êðàšåâèíó ÑÕÑ (1918), ñâåãà ÷åòðäåñåò ãîäèíà íàêîí ñòèöàœà äðæàâíå íåçàâèñíîñòè (1878). ×åòâðòó, ïðèõâàòàœå è èçãðàäœà ñòàšèíèñòè÷êîã ïîëèòè÷êîã è äðóøòâåíîã ìîäåëà ðåàëíîã ñîöè¼àëèçìà, íàêîí Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà (1944/45). À ïåòó, ðàñïàä çà¼åäíè÷êå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå ïî÷åòêîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà (1991– 1992). Ñâàêè îä îâèõ ïåò äîãàà¼à èç êîðåíà ¼å ïðåóñìåðèî îïøòå òîêîâå äðóøòâåíîã, äðæàâíîã, ïîëèòè÷êîã è êóëòóðíîã ðàçâî¼à, äîíîñèî ¼å ðàäèêàëíå ïðîìåíå äðæàâíèõ (è äðóøòâåíèõ) îêâèðà ó êî¼èìà ¼å ñðïñêè íàðîä æèâåî, óíîñèî ¼å ñòàëíî íîâå, ôîðìàëíå èëè ñóøòèíñêå, ïîäâî¼åíîñòè ó ñðïñêîì äðóøòâó... ×åñòå è ðàäèêàëíå ïðîìåíå äðæàâíèõ îêâèðà ó êî¼èìà ¼å ñðïñêè íàðîä æèâåî, äðóøòâåíå òðàíñôîðìàöè¼å êðîç êî¼å ¼å ïðîëàçèî ó îêâèðèìà òóèõ äðæàâà, ïîä¼åäíàêî êàî è òåðèòîðè¼àëíà øèðåœà èëè ñìàœèâàœà ñàìå ñðïñêå äðæàâå, íåìèíîâíî ñó ñå îäðàçèëè íà áèòíî íåó¼åäíà÷åí, ñêîêîâèò ðàçâî¼ ñðïñêîã äðóøòâà.

Î äðæàâè è ïîëèòèöè Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê, 1804. ãîäèíå, çàóçèìà ¼åäíî îä öåíòðàëíèõ ìåñòà ìåó äîãàà¼èìà çíà÷à¼íèì çà ïðîöåñ ôîðìèðàœà è ðàçâî¼à ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå. Èñòèíà, Ñðáè¼à òå 1804. ãîäèíå íè¼å ñòåêëà ïóíó äðæàâíó íåçàâèñíîñò – îíà ¼å èçáîðåíà/äîáè¼åíà ñåäàìäåñåò ÷åòèðè ãîäèíå êàñíè¼å, íà Áåðëèíñêîì êîíãðåñó 1878. ãîäèíå. Íî, óïðêîñ òîìå Ïðâè óñòàíàê ¼å ïîêðåíóî íèç âàæíèõ ïðîöåñà êî¼è ñó ó êîíà÷íîì çáèðó äîâåëè äî ôîðìèðàœà ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå.

152

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

Òîêîì óñòàíêà ñðïñêè íàðîä ¼å, ïðâè ïóò ïîñëå 1459. ãîäèíå, ñàìîñòàëíîì âî¼íîì àêöè¼îì óñïåî äà îñëîáîäè ¼åäíó êîõåðåíòíó òåðèòîðè¼ó è äà íà œî¼ ôîðìèðà ñâî¼ó ïðâó íîâîâåêîâíó âëàñò. Ðåâîëóöèîíàðíè êàðàêòåð òèõ äîãàà¼à ïðåñóäíî ¼å óòèöàî íà ôîðìèðàœå äðóøòâåíå ñâåñòè î ïîòðåáè, æåšè àëè è ìîãóžíîñòè äà ñå ñðïñêè íàðîä èçáîðè çà èçãðàäœó íåçàâèñíå äðæàâå. Êîëèêè çíà÷༠ñó óñòàíè÷êè äîãàà¼è èìàëè çà ðàçâî¼ ìîäåðíå äðóøòâåíå ñâåñòè ñðïñêîã íàðîäà ïîêàçó¼å ÷èœåíèöà äà íàêîí ãóøåœà óñòàíêà (1813), ñâåñò î íóæíîñòè, õòåœó è ìîãóžíîñòè äà ñå èçãðàäè ñàìîñòàëíà äðæàâà, êàî è áîðáà çà ñòèöàœå íåçàâèñíîñòè, íèêàäà è íè ïîä êî¼èì óñëîâèìà íèñó áèëè äîâîåíè ó ïèòàœå. Óïðàâî çàõâàšó¼óžè òîìå, òå äâå ñàñòàâíèöå – äðóøòâåíà ñâåñò î ïîòðåáè èçãðàäœå ñàìîñòàëíå äðæàâå è êîíñòàíòíà áîðáà çà îñòâàðåœå òîã èäåàëà – ïîñòàëå ñó êšó÷íè åëåìåíòè ó ôîðìèðàœó ìîäåðíå äðóøòâåíå è èñòîðè¼ñêå ñâåñòè ñðïñêîã íàðîäà ó ïðîöåñó œåãîâå íàöèîíàëíå ñàìîèäåíòèôèêàöè¼å. Óñëåä òîãà ñå 1804. ãîäèíà óçèìà êàî ëîãè÷àí ïî÷åòàê ïðîöåñà èçãðàäœå ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâíîñòè – ò༠ôàêò ñðïñêà èñòîðèîãðàôè¼à íèêàäà íè¼å äîâîäèëà ó ñóìœó, ÷àê íè ó îíèì ñëó÷à¼åâèìà êàäà ñó àóòîðè áèëè äèíàñòè÷êè îðè¼åíòèñàíè (êàðàîðåâèžåâöè èëè îáðåíîâèžåâöè) èëè èäåîëîøêè óñìåðåíè (êîìóíèñòè). Èçáè¼àœå Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà, ïðåäñòàâšàëî ¼å ëîãè÷íó ïîñëåäèöó è âðõóíàö íèçà äîãàà¼à çàïî÷åòèõ ïîñëåäœèì Àóñòðè¼ñêî-Òóðñêèì ðàòîì (1788–1791), êî¼è ¼å îáíîâèî íàäå ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà ó îñëîáîåœå îä îñìàíñêå âëàñòè. Íî, Ìèð ó Ñâèøòîâó (1791), êî¼èì ¼å ò༠ðàò îêîí÷àí, îìîãóžèî ¼å Îòîìàíñêî¼ èìïåðè¼è äà ïîâðàòè òåðèòîðè¼å èçãóášåíå ó ðàòó, à ñðïñêîì ñòàíîâíèøòâó Áåîãðàäñêîã ïàøàëóêà, êî¼å ñå ó ðàòó ìàñîâíî áîðèëî íà ñòðàíè Õàáçáóðãà, ó ôðà¼êîðèìà, äîíåî ¼å ðàçî÷àðàœå è íîâå ïðîáëåìå. Äåöåíè¼ó íàêîí îêîí÷àœà àóñòðè¼ñêî-òóðñêîã ðàòà îáåëåæèëè ñó íåìèðè ó ñòàíîâíèøòâó, ñàìîâîšà ëîêàëíèõ òóðñêèõ ôåóäàëàöà è çàïîâåäíèêà íåðåãóëàðíèõ òóðñêèõ âî¼íèõ òðóïà, œèõîâè íåñïîðàçóìè è îäìåòàœå îä öåíòðàëíèõ âëàñòè ó Öàðèãðàäó, êàî è îäìàçäå ïðåìà âèåíèì ïðåäñòàâíèöèìà ñðï-

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

153

ñêîã íàðîäà. Íåðåäîâíå ïðèëèêå ó êî¼èìà ñå òèõ ãîäèíà æèâåëî äîâåëå ñó, íà¼çàä, äî ïîáóíå ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà ó Áåîãðàäñêîì ïàøàëóêó è èçáè¼àœà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà (1804–1813). Èàêî ìó ¼å ïîâîä áèëà ñàìîâîšà äàõè¼à, ëîêàëíèõ òóðñêèõ ôåóäàëàöà è âî¼íèõ çàïîâåäíèêà êî¼è ñó ñå îòåëè êîíòðîëè öåíòðàëíèõ îñìàíñêèõ âëàñòè è çàãîñïîäàðèëè Áåîãðàäñêèì ïàøàëóêîì, óñòàíàê ïîä âîñòâîì Êàðàîðà Ïåòðîâèžà ¼å âðåìåíîì ïðåðàñòàî îêâèðå áóíòà ïðîòèâ íåðåäîâíèõ ïðèëèêà è òåðîðà íàä ëîêàëíèì ñòàíîâíèøòâîì. Ïîïðèìà¼óžè, ïî ìíîãèì åëåìåíòèìà, îäëèêå ðåâîëóöè¼å, óñòàíàê ñå ïðåîáðàòèî ó ïðèëè÷íî ¼àñíî äåôèíèñàíó áîðáó ïðîòèâ öåíòðàëíå âëàñòè ó Öàðèãðàäó. Íî çàìàøíîñò çàäàòêà, îãðàíè÷åíå ìîžè óñòàíèêà è ïðå ñâåãà îïøòå îêîëíîñòè è îäíîñè âåëèêèõ ñèëà òîãà âðåìåíà äîâåëå ñó äî ãóøåœà óñòàíêà 1813. ãîäèíå. Èàêî ¼å èçãëåäàëî äà ñó òóðñêå âëàñòè, îäëó÷íîì âî¼íîì àêöè¼îì è ñíàæíèì ïðèòèñêîì, óñïåëå äà ó ïîòïóíîñòè óìèðå ñðïñêî ñòàíîâíèøòâî Áåîãðàäñêîã ïàøàëóêà, ñâåãà äâå ãîäèíå ïîñëå ãóøåœà ïðâîã, 1815. ãîäèíå èçáèî ¼å äðóãè óñòàíàê. Áîðáà ¼å âî¼íè÷êè òðà¼àëà êðàòêî. Íî, óáðçî ¼å ïðåðàñëà, ïðå ñâåãà ñìèøšåíèì âîåœåì ñïîšíå ïîëèòèêå, è íàðî÷èòî ïîëèòèêå ïðåìà Ïîðòè ïîä ðóêîâîäñòâîì Ìèëîøà Îáðåíîâèžà, ó ïîñòóïàí è äóãîòðà¼àí ïðîöåñ íàöèîíàëíîã îñëîáîåœà è îñàìîñòàšåœà. Ó íàðåäíå øåçäåñåò òðè ãîäèíå Ñðáè¼à ñå, îä ïîáóœåíå ïîêðà¼èíå Îñìàíñêå èìïåðè¼å, ïðåîáðàòèëà íà¼ïðå ó ïîëóçàâèñíó êíåæåâèíó (õàòèøåðèôèìà 1830, 1833. è 1838. ãîäèíå è Ñðåòåœñêèì óñòàâîì 1835), à ïîòîì è ó íåçàâèñíó äðæàâó (íà Áåðëèíñêîì êîíãðåñó 1878. ãîäèíå). Ó äåöåíè¼àìà íàêîí ñòèöàœà íåçàâèñíîñòè, êíåæåâèíà/êðàšåâèíà Ñðáè¼à ¼å äîæèâåëà áóðíó åêñïàíçè¼ó è, øèðåžè ñå íà ðà÷óí Òóðñêå, âèøå ¼å íåãî óäâîñòðó÷èëà ñâî¼ó äðæàâíó òåðèòîðè¼ó. Òàêî ¼å òîêîì „äóãîã 19. âåêà” äîøëî äî ïîëèòè÷êîã, äèïëîìàòñêîã è âî¼íîã ïîòèñêèâàœà Îòîìàíñêå èìïåðè¼å ñà Áàëêàíà. Íà ñàìîì êðà¼ó òî㠄äóãî㔠âåêà Ñðáè¼à ¼å ïðîøëà êðîç ïåðèîä ñâå îòâîðåíè¼åã ñó÷åšàâàœà è ñà äðóãîì âåëèêîì ñèëîì ó ðåãèîíó, ñà Àóñòðî-Óãàðñêîì, êî¼à ñó åñêàëèðà-

154

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

ëà ó âðåìå Öàðèíñêîã ðàòà (1906–1911) è „Àíåêñèîíå êðèçå”, ò.¼. ïðèïà¼àœà Áîñíå è Õåðöåãîâèíå Àóñòðî-Óãàðñêî¼ (1908). À óáðçî ¼å (äåëîì ñâî¼îì âîšîì à äåëîì òóèì îäëóêàìà) óøëà ó åïîõó ðàòîâà, íàêîí êî¼èõ ¼å ó ïîòïóíîñòè èçìåíèëà ñâî¼ äðæàâíè îáëèê. Óñïåñè ó Ïðâîì (1912–13) è Äðóãîì áàëêàíñêîì ðàòó (1913) äîíåëè ñó Ñðáè¼è ïðåñòèæ ðåãèîíàëíîã ëèäåðà è îìîãóžèëè áèòíî òåðèòîðè¼àëíî ïðîøèðåœå, ïðå ñâåãà íà ðà÷óí Òóðñêå. À îíäà ¼å ñâåãà ãîäèíó äàíà ïî îêîí÷àœó áàëêàíñêèõ ðàòîâà, íà ñàìîì ïî÷åòêó „êðàòêî㔠20. âåêà, (íå ñâî¼îì âîšîì) áèëà óâó÷åíà ó Ïðâè ñâåòñêè ðàò. Óñëåäèëè ñó âî¼íè óñïåñè (1914), åïèäåìè¼å, ïîðàçè, âî¼íè ñëîì, îêóïàöè¼à çåìšå è îäëàçàê ó åìèãðàöè¼ó âëàäå è àðìè¼å (1915/16), à ïîòîì è ïîòïóíè âî¼íè÷êè òðè¼óìô (1918). Äà áè îäìàõ ïî îêîí÷àœó ðàòà (1. äåöåìáðà 1918) ñðïñêà ïîëèòè÷êà åëèòà îäëó÷èëà äà ó÷èíè ¼åäàí îä íà¼äóášèõ ïðåëîìà ó ìîäåðíî¼ ñðïñêî¼ èñòîðè¼è, óíåëà ¼å äðæàâíîñò Ñðáè¼å, è âî¼íè÷êó ïîáåäó èçâî¼åâàíó òîêîì ðàòà, ó íîâîñòâîðåíó äðæàâíó òâîðåâèíó ¼óæíèõ Ñëîâåíà ïîä êðóíîì äèíàñòè¼å Êàðàîðåâèž – Êðàšåâèíó Ñðáà, Õðâàòà è Ñëîâåíàöà, äðæàâó ó ÷è¼èì ãðàíèöàìà ¼å áèî îá¼åäèœåí íà¼âåžè äåî ñðïñêîã íàðîäà êî¼è ¼å æèâåî íà ïðîñòîðèìà ¼óãîèñòî÷íå Åâðîïå. Òèìå ¼å, çà ÷èòàâ äâàäåñåòè âåê áèî ïðåñóäíî îäðååí íîâè äðæàâíè îêâèð ðàçâî¼à ñðïñêîã íàðîäà. Íî, Ïðâè ñâåòñêè ðàò ¼å, ïî ¼îø ¼åäíîì åëåìåíòó, ïðåäñòàâšàî äðàñòè÷àí ïðåëîì ó äîòàäàøœåì ðàçâî¼ó. Ðàò ¼å äîíåî ñòðàõîâèòå äåìîãðàôñêå ãóáèòêå (òîêîì ðàòà ¼å ïîãèíóëî ó áîðáàìà, îäìàçäàìà îêóïàòîðà èëè ¼å óìðëî îä ðàçëè÷èòèõ åïèäåìè¼à ïðåìà ïðâèì çâàíè÷íèì ïîäàöèìà Âðõîâíå êîìàíäå Ñðïñêå àðìè¼å, 400.000, à ïî çíàòíî êàñíè¼èì äåìîãðàôñêèì ïðîðà÷óíèìà è ïðîöåíàìà 700.000, îäíîñíî 811.000 ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å – äîê ñå ïðîöåíå î óêóïíèì ãóáèöèìà ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà è òî íå ñàìî ó Ñðáè¼è âåž íà ¼óæíîñëîâåíñêîì ïîäðó÷¼ó óîïøòå, ó êî¼å ñå óðà÷óíàâà¼ó è ãóáèöè ó îäíîñó íà ïðî¼åêòîâàíè äåìîãðàôñêè ðàñò óñëåä ðàòà, êðåžó îä 1.100.000 äî 1.250.000). Ò༠íàãëè è äðàñòè÷íè ãóáèòàê ìàõîì ìóøêîã, ðàäíî ñïîñîáíîã

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

155

ñòàíîâíèøòâà, îñòàâèî ¼å êð༜å íåïîâîšíå ïîñëåäèöå íà öåëîêóïàí áóäóžè äðóøòâåíè ðàçâî¼ òîêîì 20. âåêà. Îáðàçîâàœå íîâå äðæàâå ¼å, ñà äðóãå ñòðàíå, íå ñàìî îìîãóžèëî äà ñå ñðïñêè íàðîä ó âåžèíè îêóïè ó ãðàíèöàìà ¼åäíå äðæàâå – øòî ¼å ïîâåžàëî œåãîâó âàæíîñò ó ðåãèîíàëíî¼ è åâðîïñêî¼ ïîëèòèöè è ïðîøèðèëî ïðîñòîðå ïîëèòè÷êîã äåëîâàœà – âåž ¼å è íàìåòíóëî íîâå ïîëèòè÷êå è åêîíîìñêå ïîòðåáå, íîâå äðóøòâåíå ïðîáëåìå è äîâåëî äî óêðøòàœà è ñó÷åšàâàœà ðàçëè÷èòèõ ïîëèòè÷êèõ òðàäèöè¼à, ïðèìîðàâøè ñðïñêó ïîëèòè÷êó åëèòó äà ñâî¼ó äåëàòíîñò ïðèëàãîàâà (íå óâåê è óñïåøíî) íîâèì èñòîðè¼ñêèì îêîëíîñòèìà. Ó ïðâî¼ ïîëîâèíè äâàäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà ðàçâî¼ íîâå äðæàâå áèî ¼å îïòåðåžåí ìíîãèì ïîëèòè÷êèì, äðóøòâåíèì è åêîíîìñêèì ïðîáëåìèìà – ïèòàœåì ïîëèòè÷êå ñàðàäœå ñðïñêå ïîëèòè÷êå åëèòå ñà Õðâàòèìà (êî¼à ¼å åñêàëèðàëà ó îòâîðåí ïîëèòè÷êè ñóêîá ïðèëèêîì äîíîøåœà Âèäîâäàíñêîã óñòàâà 1921. ãîäèíå, è òðà¼àëà äî 1925, è ïîâðàòêà õðâàòñêèõ ïîñëàíèêà ó ïàðëàìåíò); ïîëèòè÷êèì àòåíòàòèìà êî¼å ñó âðøèëè êîìóíèñòè; äåôèíèñàœåì, ïðèçíàâàœåì è çàøòèòîì ãðàíèöà ãîòîâî ïðåìà ñâèì ñóñåäèìà (Èòàëè¼è, Àóñòðè¼è, Ìààðñêî¼, Ðóìóíè¼è è Àëáàíè¼è); ñòàëíèì ïîëèòè÷êèì è âî¼íèì ñóêîáèìà ñà Àëáàíöèìà íà Êîñîâó, ñà êà÷à÷êèì îäðåäèìà íà ãðàíèöàìà íîâå äðæàâå ïðåìà Àëáàíè¼è è ñà êîìèòñêèì ÷åòàìà íà ãðàíèöè ñà Áóãàðñêîì; ïîñëåðàòíîì îáíîâîì çåìšå (ñ òèì øòî ñó ðàòíà ðàçàðàœà êð༜å íå¼åäíàêî ïîãîäèëà ðàçëè÷èòå ðåãèîíå íîâå äðæàâå – íà¼äðàñòè÷íè¼å Ñðáè¼ó); óíèôèêàöè¼îì íîâöà (óòâðèâàœå ïàðèòåòíîã îäíîñà äèíàðà è êðóíå)... Ñâè îâè ïðîáëåìè ïðåòî÷èëè ñó ñå ó ëàòåíòíó ïîëèòè÷êó íàïåòîñò òîêîì äðóãå ïîëîâèíå äâàäåñòèõ ãîäèíà, êî¼à ¼å åêñïëîäèðàëà 1928, ïóöœèìà Ïóíèøå Ðà÷èžà ó ïàðëàìåíòó ó õðâàòñêå ïîñëàíèêå, êî¼îì ïðèëèêîì ¼å ïîãèíóî Ñò¼åïàí Ðàäèž, à ðàçðåøåíà (?) óâîåœåì ëè÷íå äèêòàòóðå êðàšà Àëåêñàíäðà (1929), øòî ¼å îçíà÷èëî íîâè ïîëèòè÷êè ïðåëîì ó èñòîðè¼ñêîì ðàçâî¼ó. Òîêîì òðèäåñåòèõ ãîäèíà, íîâå ïîëèòè÷êå ïîòðåñå è ïðåóñìåðàâàœå ðàçâî¼à èçàçâàëè ñó àòåíòàò íà êðàšà Àëåêñàíäðà I

156

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

Êàðàîðåâèžà ó Ìàðñåšó (1934), ñíàæàí ñïîšíîïîëèòè÷êè è åêîíîìñêè ïðèòèñàê íàöèñòè÷êå Íåìà÷êå êðà¼åì òðèäåñåòèõ ãîäèíà è ïðåêîìïîçèöè¼à äðæàâå ïî ñïîðàçóìó Öâåòêîâèž-Ìà÷åê. À îíäà ¼å Äðóãè ñâåòñêè ðàò óíåî íîâè ðàäèêàëàí ïðåëîì ó òîêîâå èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à, äîíåâøè ðàñïàä çåìšå, îêóïàöè¼ó, ãðààíñêè ðàò è ïîòïóíè òðè¼óìô êîìóíèñòà. Íàêîí ðàòà öåëîêóïàí òîê äîòàäàøœåã ïîëèòè÷êîã, äðóøòâåíîã è êóëòóðíîã ðàçâî¼à áèî ¼å íàãëî ïðåêèíóò è äðàìàòè÷íî ïðåóñìåðåí. Óìåñòî ìîíàðõèñòè÷êîã óðååœà, ïðîãëàøåíà ¼å ðåïóáëèêà, à óìåñòî ïðåäðàòíîã âèøåïàðòè¼ñêîã ñèñòåìà, óâåäåíà ¼å ¼åäíîïàðòè¼ñêà „äèêòàòóðà ïðîëåòàðè¼àòà”. Êîìóíèñòè÷êå âëàñòè ñó ïðèñòóïèëå ñâîáóõâàòíî¼ òðàíñôîðìàöè¼è äðæàâå è äðóøòâà, ó öåëèíè ïðåóçèìà¼óžè è èçãðàó¼óžè ïîëèòè÷êè, ïðèâðåäíè è äðóøòâåíè ìîäåë ñòàšèíèçìà (1944/45–1948), äà áè ñå íàêîí ñóêîáà ÊÏ£ è ÈÁ-à (1948) îäëó÷èëå íà ïðîöåñ åìàíöèïàöè¼å îä ÑÑÑÐ è òðàæåœà íîâå ïîçèöè¼å ó õëàäíîðàòîâñêîì ñâåòó (1948–1955). Íàñòóïèëà ¼å äåöåíè¼à ðåëàòèâíå ñòàáèëíîñòè, äî ñòóäåíòñêèõ íåìèðà (1968), ïîáóíå Àëáàíàöà íà Êîñîâó (1968), îáðà÷óíà ñà „ëèáåðàëèìà” (1970–1972) è ïðâèõ íàçíàêà äóáîêå êðèçå ó ôóíêöèîíèñàœó äðæàâå, èñêàçàíèõ êðîç äîíîøåœå íîâîã óñòàâà (1974), ó êî¼è ñó áèëè óãðàåíè ¼àñíè êîíôåäåðàëíè åëåìåíòè. Íàðåäíó äåöåíè¼ó îáåëåæèëå ñó ïåðìàíåíòíà è ëàòåíòíà åêîíîìñêà êðèçà íèñêîã èíòåíçèòåòà, íàðî÷èòî óî÷šèâà íàêîí Áðîçîâå ñìðòè (1980), íîâå ïîáóíå Àëáàíàöà íà Êîñîâó è ñâå ñíàæíè¼à ïîëèòè÷êà íåñàãëàñ¼à âëàäà¼óžèõ êîìóíèñòè÷êèõ åëèòà ïî ðåïóáëèêàìà è ïîêðà¼èíàìà. Åâèäåíòíî ïðèáëèæàâàœå êðà¼à „Õëàäíîã ðàòà” íà èçìàêó îñìå äåöåíè¼å 20. âåêà, îìîãóžèëî ¼å äà ñå òè íåñïîðàçóìè ïðåòî÷å ó ñíàæíå ïîëèòè÷êå ïîòðåñå, êî¼è ñó äîâåëè äî íîâîã ðàñïàäà çåìšå (1991–1992), êî¼è ¼å ïðåäñòàâšàî ¼îø ¼åäàí, ñâåîáóõâàòàí è äóáîê, ïðåëîì èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à. À îíäà ñó äîãàà¼è ïî÷åëè äà ñå ñìåœó¼ó ìóœåâèòîì áðçèíîì, óâëà÷åžè Ñðáè¼ó ó ñâå äóášè âðòëîã êðèçà è ïðåëîìà – îä îñìå ñåäíèöå ÖÊ ÊÏ Ñðáè¼å; „àíòèáèðîêðàòñêå ðåâîëóöè¼å”; ïðî-

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

157

ñëàâå øåñòîãîäèøœèöå Êîñîâñêå áèòêå íà êî¼î¼ ñå îêóïèëî ïðåêî ìèëèîí šóäè (28. ¼óíà 1989); ôàêòè÷êîã à ïîòîì è ôîðìàëíîã ðàñïàäà ÑÊ£; óâîåœà âèøåïàðòè¼ñêîã ñèñòåìà (èàêî íåâîšíî è ñà çàêàøœåœåì, ó ïîðååœó ñà äðóãèì äðæàâàìà Èñòî÷íå Åâðîïå); ïðâèõ ìàñîâíèõ îïîçèöèîíèõ äåìîíñòðàöè¼à ó Áåîãðàäó (9. ìàðòà 1991); ïðåêî ðàñïàäà ÑÔÐ £óãîñëàâè¼å (1991–1992); ðàòîâà ó Ñëîâåíè¼è, Õðâàòñêî¼ è Áîñíè, óâîåœà åêîíîìñêèõ ñàíêöè¼à è ïîòïèñèâàœà Äå¼òîíñêîã ñïîðàçóìà (1991–1995); ¼åäíå îä íà¼âåžèõ õèïåðèíôëàöè¼à ó ñâåòñêî¼ èñòîðè¼è (1992–1993); òðîìåñå÷íèõ çèìñêèõ ïðîòåñòà ñòóäåíàòà è îïîçèöè¼å çáîã êðàå ãëàñîâà íà ëîêàëíèì èçáîðèìà (1996–1997); êðèçå íà Êîñîâó è íåóñïåøíèõ ïðåãîâîðà ó Ðàìáó¼åó (1998–1999); ÍÀÒÎ áîìáàðäîâàœà (ìàðò-¼óí 1999); óñïåøíîã àòåíòàòà íà Ñëàâêà Žóðóâè¼ó, âëàñíèêà ïðâèõ ïðèâàòíèõ íîâèíà ó Ñðáè¼è (àïðèë 1999); äâà íåóñïåëà àòåíòàòà íà Âóêà Äðàøêîâèžà, ó èíñöåíèðàíî¼ ñàîáðàžà¼íî¼ íåñðåžè ñà êàìèîíîì íàïóœåíîì ïåñêîì íà àóòîïóòó è ðåâîëâåðîì ó Áóäâè; êèäíàïîâàœà è óáèñòâà Èâàíà Ñòàìáîëèžà, áèâøåã ïðåäñåäíèêà ïðåäñåäíèøòâà Ñðáè¼å ó âðåìå ïî¼àâå Ìèëîøåâèžà (2000); äî ìàñîâíèõ äåìîíñòðàöè¼à è ïðåâðàòà 5. îêòîáðà 2000. ãîäèíå íàêîí Ìèëîøåâèžåâîã ïîêóøà¼à êðàå ãëàñîâà íà ïðåäñåäíè÷êèì èçáîðèìà, è ïîòïóíîã ïîëèòè÷êîã òðè¼óìôà îïîçèöè¼å ïðåäâîåíå Çîðàíîì €èíèžåì è Âî¼èñëàâîì Êîøòóíèöîì (äåöåìáðà 2000); õàïøåœà è èçðó÷åœà õàøêîì òðèáóíàëó Ìèëîøåâèžà è äðóãèõ îñóìœè÷åíèõ (2001–2002); ôàêòè÷êîã ðàñïàäà ÑÐ £óãîñëàâè¼å è ôîðìèðàœà íåêàêâîã ñïåöèôè÷íîã âèäà äðæàâíå îðãàíèçàöè¼å, Äðæàâíå çà¼åäíèöå Ñðáè¼å è Öðíå Ãîðå; ïîëèòè÷êîã ðàçëàçà è ñóêîáà €èíèžà è Êîøòóíèöå (2001–2003); óáèñòâà ïðåìè¼åðà Çîðàíà €èíèžà (12. ìàðòà 2003)...

*** Óêîëèêî ñå çà òðåíóòàê ó äðóãè ïëàí ïîòèñíå ðàâàí äîãàà¼íîã è ìîäåðíè ðàçâî¼ Ñðáè¼å àíàëèçèðà íà íèâîó ãåíåðàëíèõ òðåíäîâà è ïîêàçàòåšà ïîëèòè÷êîã è äðóøòâåíîã ðàçâî¼à, ¼îø

158

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

ëàêøå ñå ìîãó óî÷èòè áðî¼íè è ðàäèêàëíè äèñêîíòèíóèòåòè. Î êàêâèì, êîëèêî äóáîêèì è ÷åñòèì ïðåëîìèìà è ïðåîáðàæà¼èìà ñå ðàäèëî äîâîšíî ¼å ñàìî ñå ïîäñåòèòè äà ñó òîêîì ïîñëåäœà äâà âåêà Ñðáè¼à è Ñðáè ðàòîâàëè äåñåò ïóòà (1804–1813; 1815– 1817; 1848–1849; 1875–1878; 1885; 1912–1913; 1913; 1914–1918; 1941–1945; 1991–1999), äà ¼å áèëî íà¼ìàœå ñåäàì ðàäèêàëíèõ ïðîìåíà äèíàñòè¼à/âëàäàðà èëè ïîëèòè÷êèõ åëèòà (1815/17; 1841; 1859; 1903; 1941; 1945; 1987/88; 2000), äà ñó òå ïðîìåíå áèëå ïðàžåíå ðàäèêàëíè¼èì èëè ìàœå ðàäèêàëíèì ïðåîáðàæà¼èìà äðóøòâåíîã ñòðî¼à, íàãëèì ðóøåœåì ñòàðèõ è óñïîñòàâšàœåì íîâèõ ïîëèòè÷êèõ, äðæàâíèõ, åêîíîìñêèõ è äðóøòâåíèõ ñòðóêòóðà (1804; 1815/17; 1841; 1859/60; 1903; 1918; 1944/45; 1948; 1988/ 91; 2000), äà ¼å òîêîì òîã âðåìåíà ó íåêîëèêî íàâðàòà äîëàçèëî äî ðàäèêàëíèõ çàîêðåòà ó ñïîšíî¼ ïîëèòèöè (1817; 1877/78; 1903; 1917/18; 1941; 1944/45; 1948; 1955/61, 1987/88; 2000), äà ¼å ñàìî òîêîì 20. âåêà ïðåñòîíèöà äðæàâå, Áåîãðàä, ÷àê ïåò ïóòà áîìáàðäîâàí è ðóøåí (1914, 1915, 1941, 1944, 1999), òðè ïóòà îêóïèðàí (1914, 1915, 1941) è òðè ïóòà îñëîáààí (1914, 1918, 1944), äà ñå äðæàâíà òåðèòîðè¼à ñâàêèõ íåêîëèêî äåöåíè¼à ïðîøèðèâàëà èëè ñìàœèâàëà (1831–1833; 1878; 1912–1913; 1914–1918; 1941– 1945; 1991–1992; 1999), äà ¼å òîêîì äâà âåêà ñåäàì ïóòà ìåœàí äðæàâíî-ïðàâíè ñòàòóñ (1804/1815–1830; 1830–1878; 1878–1918; 1918–1944/45; 1945–1991; 1991–2003; 2003–)... ×åñòè è äóáîêè ïðåëîìè è ïðåîáðàæà¼è äðæàâíîã ñòðî¼à, óòèöàëè ñó äà ñå ó âèøå íàâðàòà êðîç èñòîðè¼ó ðåëàòèâèçó¼å è íàðóøè çíà÷༠îñíîâíèõ ïîëèòè÷êèõ ñòðóêòóðà è äà äîå äî ñâî¼åâðñíî㠄êâàðåœà” èíñòèòóöè¼à. Êàî ó íåãàòèâó, ò༠ïðîöåñ áèî ¼å ïðàžåí òðàäèöè¼îì êàðàêòåðèñòè÷íîì çà ìîäåðíó ïîëèòè÷êó èñòîðè¼ó Ñðáè¼å, äà âëàñò êîíòðîëèøó ¼àêå ëè÷íîñòè à íå èíñòèòóöè¼å. £îø îä Êàðàîðà è Ìèëîøà Îáðåíîâèžà, ïðåêî Òîìå Âó÷èžà-Ïåðèøèžà, êíåçà Ìèõà¼ëà Îáðåíîâèžà, Èëè¼å Ãàðàøàíèíà, £îâàíà Ðèñòèžà, êðàšà Ìèëàíà Îáðåíîâèžà, êàñíè¼å Íèêîëå Ïàøèžà, Äðàãóòèíà Äèìèòðè¼åâèžà – Àïèñà, êðàšà Àëåêñàíäðà Êàðàîðåâèžà è Ìèëàíà Ñòî¼àäèíîâèžà, à ïîòîì

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

159

£îñèïà Áðîçà Òèòà, äî Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèžà, Çîðàíà €èíèžà è Âî¼èñëàâà Êîøòóíèöå – îñíîâíå ïðàâöå ñðïñêå ïîëèòèêå îäðåèâàëå ñó (íåðåòêî è íàìåòàëå) ¼àêå ïîëèòè÷êå ëè÷íîñòè, „âîå”, à íèñó ¼å ôîðìóëèñàëå è ôîðìèðàëå ïîëèòè÷êå, äðæàâíå è äðóøòâåíå èíñòèòóöè¼å. Òèìå ¼å ó ïî¼åäèíèì ïåðèîäèìà (íïð. òðèäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà, òîêîì Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà èëè ïî÷åòêîì 21. âåêà) ïðåìîøžàâàí íåäîñòàòàê èëè íåñàâðøåíîñò äðóøòâåíèõ è äðæàâíèõ ñòðóêòóðà, äîê ñó ó äðóãèì ðàçäîášèìà „¼àêå ëè÷íîñòè” ñàìå ðåëàòèâèçîâàëå, ïðåîáðàæàâàëå è ðàäèêàëíî (íå óâåê è ðåâîëóöèîíàðíî) ìåœàëå äðóøòâåíå è äðæàâíå ñòðóêòóðå ðàäè ïðåóñìåðåœà èñòîðè¼ñêîã òîêà è ôîðìèðàœà äðóãà÷è¼åã ñèñòåìà (íïð. ÷åòðäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà, îäíîñíî ïî÷åòêîì 20. âåêà ïîñëå íàñèëíèõ ñìåíà âëàäàðà, ïîòîì ó äðóãî¼ ïîëîâèíè ÷åòðäåñåòèõ, ïî÷åòêîì ñåäàìäåñåòèõ èëè êðà¼åì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà). Èç òå ÷èœåíèöå, èíà÷å, ìíîãè çàïàäíè àíàëèòè÷àðè èçâëà÷å êð༜å ïî¼åäíîñòàâšåí è ïîâðøàí, òèìå è ïîãðåøàí, çàêšó÷àê î ñêëîíîñòè ñðïñêîã íàðîäà êà àóòîðèòàðíî¼ âëàñòè. Èñòîâðåìåíî óòèö༠¼àêèõ ëè÷íîñòè ó ïîëèòè÷êîì æèâîòó – ïðàžåí, ãîòîâî ïî ïðàâèëó, ìåóñîáíîì áåñïîøòåäíîì áîðáîì çà ïðåâëàñò (ïðîèñòåêëîì èç ñõâàòàœà ïîëèòèêå êàî ôàòóìà), íåïîìèðšèâèì ñóêîáèìà ëè÷íèõ ñó¼åòà, ñó÷åšàâàœèìà äî ìåóñîáíå èñêšó÷èâîñòè îêî ðàçëè÷èòèõ ïîëèòè÷êèõ ïðî¼åêàòà è èäå¼à, èëè ìåøàœåì ñòðàíèõ ôàêòîðà – äîâîäèî ¼å ó ïî¼åäèíèì ñëó÷à¼åâèìà äî ïîëèòè÷êè ìîòèâèñàíèõ óáèñòàâà âëàäàðà è âîäåžèõ ïîëèòè÷àðà. Øòî ¼å òàêîå óíîñèëî íåñêëàäå, ïðåêèäå è ïðåëîìå ó òîêîâå èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à ìîäåðíå Ñðáè¼å. Òà òåíäåíöè¼à ¼å óî÷šèâà îä ïîëèòè÷êè ìîòèâèñàíèõ óáèñòàâà ó ñëîæåíèì ïîëèòè÷êèì âðåìåíèìà Ïðâîã è Äðóãîã óñòàíàêà, êî¼èìà ñó ñà ïîëèòè÷êå ñöåíå óêëàœàíè ïîëèòè÷êè ïðîòèâíèöè, ïîïóò Òåîäîñè¼à Ìàðèžåâèžà, ñàìîã Êàðàîðà, èëè Ïåòðà Ìîëåðà, ïðåêî êàñíè¼èõ àòåíòàòà íà êíåçà Ìèõà¼ëà Îáðåíîâèžà, ïîòîì è óáèñòâà êðàšà Àëåêñàíäðà Îáðåíîâèžà, ñòðåšàœà Äðàãóòèíà Äèìèòðè¼åâèžà – Àïèñà, íàêîí ïîëèòè÷êè ìîíòèðàíîã ïðîöåñà òî-

160

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

êîì Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà ó Ñîëóíó, êàñíè¼å è àòåíòàòà íà êðàšà Àëåêñàíäðà Êàðàîðåâèžà ó Ìàðñåšó, äî àòåíòàòà íà Èâàíà Ñòàìáîëèžà è Çîðàíà €èíèžà...

Î ñïîšíî¼ ïîëèòèöè Òîêîì „äóãî㔠äåâåòíàåñòîã è „êðàòêî㔠äâàäåñåòîã âåêà ñïîšíîïîëèòè÷êà ïîçèöè¼à è îðè¼åíòàöè¼à Ñðáè¼å ñó ñå ÷åñòî ìåœàëå, ïîíåêàä è äðàñòè÷íî. Áèëî ¼å òîêîì òà äâà âåêà ïåðèîäà ëóòàœà è òðàæåœà ãåíåðàëíîã ïðàâöà ó ñïîšíî¼ ïîëèòèöè, ïîòïóíå çàâèñíîñòè îä ðåøåœà èíîñòðàíèõ ÷èíèëàöà, ïåðèîäà ëèäåðñòâà ìåó ñóñåäèìà (íïð. ó âðåìå êíåçà Ìèõàèëà Îáðåíîâèžà, ïðåä èçáè¼àœå áàëêàíñêèõ ðàòîâà èëè äâàäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà) àëè è âðåìåíà óòàïàœà ó çíàòíî øèðå ñïîšíîïîëèòè÷êå êîíöåïòå (ïîïóò ïðèõâàòàœà ¼óãîñëîâåíñêîã äðæàâíîã ïðî¼åêòà, óêšó÷èâàœà ó „Ìàëó Àíòàíòó”, ïîòïóíîã óòàïàœà ó ñîâ¼åòñêó çîíó óòèöà¼à ó Èñòî÷íî¼ Åâðîïè èëè ïðèêëàœàœà ïîêðåòó „íåñâðñòàíèõ”). Ñòîãà ñå ìîæå êîíñòàòîâàòè äà ¼å, ïîïóò óíóòðàøœåã ðàçâî¼à, è ðàçâî¼ ñïîšíå ïîëèòèêå è èñòîðè¼à ìåóíàðîäíîã ïîëîæà¼à çåìšå è íàðîäà óìíîãîìå áèî îáåëåæåí íèçîì äèñêîíòèíóèòåòíèõ ïðîöåñà è ïðåëîìà. Èçáè¼àœå Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà ó ¼îø ¼åäíîì ïîãëåäó ¼å ñíàæíî è ñâåîáóõâàòíî èçìåíèëî äîòàäàøœè òîê èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à – óòèöàëî ¼å íà äðàñòè÷íó ïðîìåíó ïîëîæà¼à è çíà÷à¼à Ñðáè¼å è ñðïñêîã íàðîäà ó ìåóíàðîäíèì îäíîñèìà. Íàêîí òîã âðåìåíà äåøàâàëî ñå äà Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä áóäó ó âåîìà íåïîâîšíîì ñïîšíîïîëèòè÷êîì ïîëîæà¼ó, ïîíåêàä ÷àê è ó ïîçèöè¼è ïîòïóíå çàâèñíîñòè îä âîšå è îäëóêà âåëèêèõ ñèëà, àëè ñå âèøå íèêàäà íè¼å äåøàâàëî äà ó ïîòïóíîñòè áóäó èñêšó÷åíè èç îäëó÷èâàœà î ñâî¼î¼ ñóäáèíè. Îä òîã âðåìåíà ó åâðîïñêî¼ ïîëèòèöè çà ñðïñêî ïèòàœå ñå çíàëî, ñà œèìå ñå ðà÷óíàëî. À Ñðáè ñó, ñà ìàœå èëè âèøå óñïåõà ñå óêëàïà¼óžè ó ñóïðîòñòàâšåíå è ñóêîášåíå èíòåðåñå äðóãèõ, óñïåâàëè äà ãà íàìåòíó êàî ïðîáëåì çà êî¼è ñå èíòåðåñó¼ó íå ñàìî ñóñåäè âåž è âåëèêå ñèëå. Ó òîì ïðîñòîðó, çà êî¼è ñå ñàìà èçáîðèëà, Ñðáè¼à ñå òðóäèëà äà êðîç ñà-

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

161

ðàäœó (ïîíåêàä è ñóïðîòñòàâšàœå) ñà ñóñåäèìà, ïà è âåëèêèì ñèëàìà, äåôèíèøå ñâî¼å êðàòêîðî÷íå è äóãîðî÷íå öèšåâå è äà èõ äåëèìè÷íî èëè ïîòïóíè¼å îñòâàðè. Òîêîì 19. âåêà ñðïñêà äèïëîìàòñêà àêòèâíîñò ¼å, ãåíåðàëíî ïîñìàòðàíî, ïðåñóäíî áèëà îäðååíà îäíîñèìà ñà Ïîðòîì. Ó òîì ïðàâöó ñðïñêà äèïëîìàòè¼à ¼å ïðîôèëèñàëà è ñâî¼ îäíîñ è îñëàœàœå íà ðàçëè÷èòå âåëèêå ñèëå, ÷è¼è ñó ñå èíòåðåñè – ó ñìèñëó ïîòèñêèâàœà Îòîìàíñêå èìïåðè¼å èç Åâðîïå – ïîêëàïàëè ñà ñðïñêèì. Ïî÷åòêîì òî㠄äóãî㔠19. âåêà ¼àñíî ñó ñå èñêàçàëå áðî¼íå ñëàáîñòè è ó óíóòðàøœî¼ îðãàíèçàöè¼è è ó ìåóíàðîäíîì ïîëîæà¼ó Îòîìàíñêå èìïåðè¼å. Äà áè äî êðà¼à âåêà Òóðñêà – ïîñëå íèçà óñòàíàêà, êðèçà, óíóòðàøœèõ ïðåâèðàœà è ìàõîì íåóñïåëèõ ïîêóøà¼à äà òðàíñôîðìèøå ñâî¼ äðóøòâåíè è ïðèâðåäíè ñèñòåì, óñëåä ãåíåðàëíå óíóòðàøœå è ñïîšíîïîëèòè÷êå ñëàáîñòè, áðî¼íèõ è ðàçëè÷èòèõ äèïëîìàòñêèõ ïðèòèñàêà, ðàòîâà, ïîðàçà è ïîâëà÷åœà ãîòîâî íà ñâèì ãðàíèöàìà – ïîñòåïåíî, àëè âðåìå ¼å ïîêàçàëî è òðà¼íî, áèëà ïîòèñíóòà ñà íà¼âåžåã äåëà Áàëêàíñêîã ïîëóîñòðâà. Èìïåðè¼à êî¼à ¼å ãîòîâî ÷åòèðè âåêà ïðåäñòàâšàëà ¼åäíó îä íà¼âåžèõ åâðîïñêèõ ñèëà, êî¼à ¼å êîíòðîëèñàëà ãîòîâî ÷èòàâó ¼óãîèñòî÷íó Åâðîïó è ó íåêîëèêî íàâðàòà îïñåäàëà Áå÷ è óãðîæàâàëà öåíòðàëíó Åâðîïó, óñïåëà ¼å êðà¼åì 19. è ïî÷åòêîì 20. âåêà äà îä ñâî¼èõ åâðîïñêèõ ïîñåäà î÷óâà ñàìî Öàðèãðàä ñà îêîëèíîì. Òóðñêà äèïëîìàòñêà äåôàíçèâà è ïîâëà÷åœå ñà Áàëêàíà ìàðêèðàëè ñó îñíîâíå ñïîšíî-ïîëèòè÷êå ïðàâöå ïî êî¼èìà ¼å òîêîì äåâåòíàåñòîã âåêà Ñðáè¼à äèïëîìàòñêè íàñòóïàëà, øèðèëà ñâî¼ó äðæàâíó òåðèòîðè¼ó è ó÷âðøžèâàëà ñâî¼ ìåóíàðîäíè ïîëîæà¼. Ïðîìåíå ó íà¼áëèæåì îêðóæåœó, ñêóïà ñà òóðáóëåíöè¼àìà êðîç êî¼å ¼å òîêîì 19. âåêà ïðîëàçèëà Åâðîïà è åâðîïñêà ïîëèòèêà, íåìèíîâíî ñó óòèöàëè äà ñå çíà÷༠îíèõ ñïîšàøœèõ ÷èíèëàöà è ñèëà, êî¼è ñó ïðåñóäíî îäðåèâàëè ïîëîæ༠Ñðáè¼å, òîêîì âðåìåíà ðåëàòèâíî ÷åñòî ìåœà. Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê èçáèî ¼å ó âðåìå âåëèêèõ ïðåâèðàœà ó Åâðîïè – Íàïîëåîíîâèõ ïîõîäà è ïîëèòè÷êîã ïðåîáëèêîâàœà Åâðîïå (òå èñòå 1804. ãîäèíå Íàïîëåîí ñå ïðîãëàñèî çà öàðà è äîíåî Öè-

162

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

âèëíè çàêîíèê) – àëè è ó âðåìå ñíàæíèõ äðóøòâåíèõ è ïîëèòè÷êèõ ïðåâèðàœà ó Òóðñêî¼. Ðåâîëóöèîíàðíè êàðàêòåð è ïîñòèãíóžà óñòàíêà, óïðêîñ œåãîâîì íåñëàâíîì êðà¼ó, äåôèíèòèâíî ñó íàìåòíóëè ñðïñêî ïèòàœå êàî âàæíî ïèòàœå åâðîïñêå äèïëîìàòè¼å òîãà äîáà – ïðå ñâåãà ó îêâèðèìà Èñòî÷íîã ïèòàœà – íà¼ïðå ó ñìèñëó ðåøàâàœà ïîëîæà¼à ñðïñêîã íàðîäà ó Îòîìàíñêî¼ èìïåðè¼è à ïîòîì è ñòèöàœà íåçàâèñíîñòè ñðïñêå äðæàâå. Òèìå ñó ñðïñêè íàðîä è œåãîâè âîè ïîñòàëè, ïîñìàòðàíî èç åâðîïñêå ïåðñïåêòèâå, âàæíè ðåãèîíàëíè ÷èíèîöè. £îø òîêîì óñòàíêà, íà ñïîšíîïîëèòè÷êîì õîðèçîíòó Ñðáè¼å êàî âàæíè àêòåðè óâó÷åíè ó ðåøàâàœå ñðïñêîã ïèòàœà, íà èíèöè¼àòèâó óñòàíèêà (èñòèíà, ñàâåòîâàíèõ, ïîäðæàâàíèõ è ïîìàãàíèõ îä ñòðàíå Ñðáà èç Õàáçáóðøêå ìîíàðõè¼å, ïðåäâîåíèõ ìèòðîïîëèòîì Ñòåôàíîì Ñòðàòèìèðîâèžåì) àëè è ðóêîâîåíè ñâî¼èì âëàñòèòèì èíòåðåñèìà, ïî¼àâšó¼ó ñå Àóñòðè¼à è Ðóñè¼à (è ó çíàòíî ìàœî¼ ìåðè Íàïîëåîíîâà Ôðàíöóñêà). Ñà ñâî¼å ñòðàíå è ñàìà ïðîïàñò óñòàíêà ó âåëèêî¼ ìåðè ¼å áèëà ïîñëåäèöà ïðîìåíà îäíîñà ñíàãà îâèõ ñïîšàøœèõ ÷èíèëàöà (ïðèìåðà ðàäè êîèíöèäèðàëà ¼å ñà Íàïîëåîíîâèì ïîõîäîì íà Ðóñè¼ó). Óïðàâî ó âðåìå óñòàíêà Ðóñè¼à ¼å ñíàæíî ñòóïèëà íà Áàëêàí, ñõâàòà¼óžè ãà êàî âàæàí ïðîñòîð ñâî¼å ñïîšíîïîëèòè÷êå àêòèâíîñòè. Åâèäåíòíî ¼å, òàêîå, äà ñå îä âðåìåíà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà Àóñòðè¼à è Òóðñêà (êî¼å ñó ñå äî 1788-91 èñêšó÷èâî äèðåêòíî ñóêîášàâàëå íà ïðîñòîðó íàñåšåíîì Ñðáèìà) íèñó âèøå äèðåêòíî ñó÷åšàâàëå è ðàòîâàëå íà ïðîñòîðèìà Áàëêàíà. Íàêîí 1804. ãîäèíå ó àóñòðè¼ñêî – òóðñêèì îäíîñèìà è ïîëèòè÷êèì ñó÷åšàâàœèìà Ñðáè è ñðïñêî ïèòàœå ïîñòà¼ó ñâå âèøå ôàêòîð êî¼è ñå íå ìîæå çàîáèžè. Ñà óêšó÷èâàœåì Ðóñè¼å è Ôðàíöóñêå ó ðåøàâàœå ñðïñêîã ïèòàœà, Áàëêàí ¼å ïîñòåïåíî ïî÷åî äà ñå íàìåžå êàî ¼åäàí îä âàæíè¼èõ åâðîïñêèõ äèïëîìàòñêèõ ïðîáëåìà (è ïðîñòîð ñó÷åšàâàœà èíòåðåñà âåëèêèõ ñèëà) òîêîì 19. âåêà. Îñèì ñðïñêèõ óñòàíàêà òîìå ¼å íàðî÷èòî äîïðèíåî ãð÷êè óñòàíàê äâàäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà. È Äðóãè ñðïñêè óñòàíàê ó âåëèêî¼ ìåðè ¼å çàâèñèî îä îïøòèõ îêâèðà åâðîïñêå ïîëèòèêå òîãà äîáà. Ó ãîäèíè êàäà ¼å óñòàíàê èçáèî, 1815, ñàæåëè ñó ñå ìíîãè äîãàà¼è êî¼è ñó èñêàçèâàëè

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

163

ïðîòèâðå÷íè äóõ åïîõå. Íàïîëåîí ¼å äîæèâåî êîíà÷íè ñëîì êîä Âàòåðëîà è ïðîãîí íà Ñâåòó £åëåíó; ôîðìèðàíà ¼å „Ñâåòà àëè¼àíñà”, ñèìáîë ïîòïóíîã è, êàêî ñå ÷èíèëî, äåôèíèòèâíîã òðè¼óìôà êîíçåðâàòèâíèõ ïîëèòè÷êèõ ñíàãà ó Åâðîïè. Èçãëåäàëî ¼å, ñâàêàêî ïðèâèäíî, äà ¼å ïîðàçîì Íàïîëåîíà, àíóëèðàœåì ðåçóëòàòà œåãîâèõ îñâà¼àœà è ïîíîâíèì ïðåêðà¼àœåì åâðîïñêèõ ãðàíèöà íà Áå÷êîì êîíãðåñó, òðà¼íî ïîòèñíóò åâðîïñêè ïîëèòè÷êè ðàäèêàëèçàì, èíñïèðèñàí Ôðàíöóñêîì ðåâîëóöè¼îì, è ñêëîí ñâåîáóõâàòíèì ïðåîáðàæà¼èìà òàäàøœèõ îäíîñà. Ó òàêâèì îêîëíîñòèìà ñàñâèì ¼å ëîãè÷íî øòî ñó îñíîâíè ïðàâöè ñïîšíîïîëèòè÷êîã äåëîâàœà êíåçà Ìèëîøà Îáðåíîâèžà áèëè óñìåðåíè ïðå ñâåãà êà ðåãóëèñàœó îñíîâíèõ ïèòàœà äèðåêòíî ñà Ïîðòîì, óç ñòàëíî à ïîíåêàä è èçðàæåíî îñëàœàœå íà Ðóñè¼ó è Àóñòðè¼ó. Íî, óïðêîñ íàäàœèìà åâðîïñêèõ êîíçåðâàòèâàöà, ôîðìèðàœå „Ñâåòå àëè¼àíñå” ïðåäñòàâšàëî ¼å òåê ¼åäíó îä ìíîãèõ ïðåëîìíèöà ó åâðîïñêî¼ ïîëèòèöè òîêîì „äóãî㔠19. âåêà. Òî ñó ïîêàçàëè íîâè, òàêîå ðàäèêàëíè, äðóøòâåíè ïðåëîìè 1830, à íàðî÷èòî 1848–49. ãîäèíå. £åäíîñòàâíî ïðâà ïîëîâèíà „äóãî㔠äåâåòíàåñòîã âåêà ïðåäñòàâšàëà ¼å åïîõó ðàäèêàëíèõ ðàñêèäà ñà ïðîøëîøžó, äîáà ñíàæíèõ îòïîðà òîì ðàäèêàëèçìó, îëè÷åíèõ ó òåæœàìà äà ñå ó äðóøòâåíîì è ïîëèòè÷êîì æèâîòó î÷óâà¼ó òðàäèöèîíàëíå âðåäíîñòè è ðåñòàóðèðà ñòàðè, ïîšóšàíè ïîðåäàê, äîáà íàäàõíóòî ó êóëòóðíîì ïîãëåäó èäå¼àìà ïðîñâåòèòåšñòâà è íàäîëàçåžåã ðîìàíòèçìà, à ó ïîëèòè÷êîì èäåàëèìà ôðàíöóñêå ðåâîëóöè¼å. Ó òå îïøòå îêâèðå åâðîïñêèõ ïðåâèðàœà è ðåâîëóöèîíàðíèõ ïðåîáðàæà¼à, ñàñâèì ïðèðîäíî ñå óêëîïèëà äåëàòíîñò ñðïñêèõ óñòàíèêà – ¼åð, ïðåêîìïîçèöè¼à åâðîïñêîã èäå¼íîã è ïîëèòè÷êîã ïðîñòîðà íè¼å ìîãëà ìèìîèžè (è èíà÷å îñëàášåíó) Îòîìàíñêó èìïåðè¼ó. Îä ïåäåñåòèõ è øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà, êàäà ¼å ïðåîáðàæ༠ãðààíñêå Åâðîïå óøàî ó íîâó ôàçó, à åâðîïñêà ïîëèòèêà ïîñòàëà çíàòíî ðàçóåíè¼à, ó ðåøàâàœå ñðïñêîã ïèòàœà ñâå àêòèâíè¼å ñó ïî÷åëè äà ñå óêšó÷ó¼ó íà¼ïðå Ïàðèç, à óáðçî ïîòîì è Áåðëèí. Òà òåìåšíà ïðîìåíà, âèøå ñå íåãî ¼àñíî èñêàçàëà òî-

164

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

êîì Áåðëèíñêîã êîíãðåñà 1878. ãîäèíå íà êîìå ¼å Ñðáè¼à ñòåêëà ïóíó äðæàâíó íåçàâèñíîñò. Ïîñëå ñòèöàœà íåçàâèñíîñòè, Òóðñêà ¼å ñâå âèøå ãóáèëà íà çíà÷à¼ó êàî ÷èíèëàö êî¼è ¼å ïðåñóäíî îäðåèâàî ìåóíàðîäíè ïîëîæà¼, ñàäà íåçàâèñíå, Ñðáè¼å è âðåìåíîì ñå ïðåîáðàžàëà ó îá¼åêò ñðïñêèõ ñïîšíîïîëèòè÷êèõ òåæœè. Öåíòðàëíó óëîãó, êî¼ó ¼å íåêàäà ó ñðïñêî¼ ñïîšíî¼ ïîëèòèöè èìàî Öàðèãðàä îä òîã äîáà ñó ïðåóçåëè Áå÷ è Ñàíêò Ïåòåðáóðã èçìåó êî¼èõ ¼å Áåîãðàä ïîêóøàâàî äà ëàâèðà òðàæåžè ïîóçäàí îñëîíàö çà ñâî¼å ñïîšíîïîëèòè÷êå òåæœå, àëè óç âåîìà çíà÷à¼íî ïîëèòè÷êî è, øòî ¼å íàðî÷èòî âàæíî, ïðèâðåäíî ïðèñóñòâî (è ñóïàðíèøòâî) Ïàðèçà è Áåðëèíà íà îâîì ïîäðó÷¼ó. Ñïîšíîïîëèòè÷êè õîðèçîíòè è àêòèâíîñòè Ñðáè¼å ñó ñå, îä òîã äîáà, ñâå âèøå øèðèëè, à àìáèöè¼å íà òîì ïîšó ïîñòàëå ñâå èçðàæåíè¼å. Ñðáè¼à ¼å ïîñòàëà çíà÷à¼àí ôàêòîð ðåãèîíàëíå, áàëêàíñêå àëè è øèðå ¼óãîèñòî÷íî ïà è öåíòðàëíîåâðîïñêå, ïîëèòèêå. Íîâè âåëèêè ïðåëîì ó ïðîöåñó ñïîšíîïîëèòè÷êîã ðàçâî¼à Ñðáè¼å äîíåëè ñó íà¼ïðå áàëêàíñêè ðàòîâè, à ïîòîì è, íàðî÷èòî èçðàæåíî, Ïðâè ñâåòñêè ðàò. Çà ñâåãà ñåäàì ãîäèíà ðàòîâàœà (1912-1918) ñà ñïîšíîïîëèòè÷êîã õîðèçîíòà Ñðáè¼å íåñòàëè ñó ¼åäàí çà äðóãèì ñâè œåíè íà¼âàæíè¼è ïðîòèâíèöè è ñàâåçíèöè òîêîì 19. âåêà. Öàðèãðàä – ïîñëå ïîðàçà ó Ïðâîì áàëêàíñêîì; è Áå÷ – íàêîí ñëîìà ó Ïðâîì ñâåòñêîì ðàòó – äåôèíèòèâíî ñó áèëè ïîòèñíóòè ñà ñïîšíîïîëèòè÷êèõ õîðèçîíàòà ñðïñêå (êàñíè¼å è ¼óãîñëîâåíñêå) ñïîšíå ïîëèòèêå òîêîì ÷èòàâîã 20. âåêà; Ðóñè¼à ¼å ó íàðåäíå äâå è ïî äåöåíè¼å (óñëåä áîšøåâè÷êå ðåâîëóöè¼å, ãðààíñêîã ðàòà è ìåóíàðîäíå èçîëàöè¼å) ñàìà íåñòàëà êàî ôàêòîð îä çíà÷à¼à çà ñïîšíó ïîëèòèêó íîâå äðæàâå; à Íåìà÷êà äèïëîìàòñêà è ïðèâðåäíà àêòèâíîñò íà îâèì ïðîñòîðèìà ¼å, çáîã ïîðàçà ó ðàòó, áèëà ïîòèñíóòà íà¼ìàœå äåöåíè¼ó. Ó èñòî âðåìå íîâîîñíîâàíà Êðàšåâèíà Ñðáà, Õðâàòà è Ñëîâåíàöà ó êî¼ó ¼å ïîëèòè÷êà åëèòà Ñðáè¼å îäëó÷èëà äà óòîïè äðæàâíîñò Ñðáè¼å – ïðåäñòàâšàëà ¼å äðæàâó êî¼à ¼å îáóõâàòàëà ìíîãî âåžè, òèìå è ãåîñòðàòåøêè çíà÷à¼íè¼è, ïðîñòîð. Òàêî ñó ñå ãîòîâî ó öåëèíè èçìåíèëè ñðïñêè ñïîšíîïîëèòè÷êè ïîëîæ༠è àìáèöè¼å.

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

165

Íà ñïîšíîïîëèòè÷êîì õîðèçîíòó íîâå äðæàâå, îä ñòàðèõ ïàðòíåðà, ¼åäèíî ¼å Ôðàíöóñêà è äàšå ïðåäñòàâšàëà îäëó÷ó¼óžè ÷èíèëàö. Äîê ñå êàî íîâè è âåîìà âàæàí ïàðòíåð è ïðîòèâíèê ïî¼àâèëà Èòàëè¼à (÷è¼è ¼å çíà÷༠¼îø âèøå ïîðàñòàî íàêîí äîëàñêà ôàøèñòà íà âëàñò 1922. ãîäèíå). Ó ðåãèîíàëíèì îêâèðèìà ïðèëè÷íî ¼åäíîñòàâàí õîðèçîíò èç ïðåòõîäíèõ äåöåíè¼à, íà êîìå ñó ó ïîëèòèöè Ñðáè¼å âàæíå ôàêòîðå ÷èíèëè Òóðñêà, ÀóñòðîÓãàðñêà è Áóãàðñêà è ó ìíîãî ìàœî¼ ìåðè Ãð÷êà è Ðóìóíè¼à, íàêîí áàëêàíñêèõ è Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà çíàòíî ¼å êîìïëèêîâàëà ïî¼àâà íîâèõ äðæàâà, Àëáàíè¼å è Ìààðñêå. Ó òàêâî¼ ñèòóàöè¼è íîâîôîðìèðàíà äðæàâà ¼å âåëèêó ñïîšíîïîëèòè÷êó àêòèâíîñò óñìåðèëà êà ðåãèîíàëíèì ïîâåçèâàœèìà ñà áàëêàíñêèì è öåíòðàëíîåâðîïñêèì äðæàâàìà (Ìàëà Àíòàíòà, îä 1922. ãîäèíå) è áàëêàíñêèì äðæàâàìà (Áàëêàíñêè ñàâåç, 1934. ãîäèíå). Ó ìåóðàòíîì ïåðèîäó ñâå âåžå èíòåðåñîâàœå çà £óãîñëàâè¼ó ïîêàçèâàëà ¼å è Âåëèêà Áðèòàíè¼à. À îäðååíó óëîãó ó ñïîšíî¼ ïîëèòèöè íîâå äðæàâå èãðàëî ¼å è Äðóøòâî íàðîäà, ñâàêàêî ó ìåðè ó êî¼î¼ ¼å óòèöàëî íà ïðåêîìïîçèöè¼ó ìåóíàðîäíèõ îäíîñà. Ó äðóãî¼ ïîëîâèíè òðèäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà äîøëî ¼å äî íîâîã ïðåëîìà, êàäà ¼å ó ñïîšíî¼ ïîëèòèöè, àëè è ïðèâðåäè £óãîñëàâè¼å èçóçåòíî âàæíî, ïî ìíîãèì åëåìåíòèìà è ïðåñóäíî, ìåñòî çàóçåëà íàöèñòè÷êà Íåìà÷êà. Äðóãè ñâåòñêè ðàò ¼å – îáèšåì äîãàà¼à è ÷åñòî êîíòðàäèêòîðíèõ ðåøåœà –äðàìàòè÷íî ïðîìåíèî è ïðåîáðàòèî ïðàâöå ðàçâî¼à ñïîšíå ïîëèòèêå £óãîñëàâè¼å (ó œåíèì îêâèðèìà è Ñðáè¼å): îä ïîòïèñèâàœà Òðî¼íîã ïàêòà, 25. ìàðòà è œåãîâîã îäáàöèâàœà 27. ìàðòà 1941; êðàòêîòðà¼íîã Àïðèëñêîã ðàòà è êàïèòóëàöè¼å; ïðåêî ôàêòè÷êîã ðàñïàäà çåìšå è îäëàñêà ó åìèãðàöè¼ó êðàšà è âëàäå; ïåðèîäà íàöèñòè÷êå, áóãàðñêå, èòàëè¼àíñêå è àëáàíñêå îêóïàöè¼å; èäåîëîøêè êð༜å èñêšó÷èâîã Ãðààíñêîã ðàòà (1941–1944); äî óëàñêà ñîâ¼åòñêèõ òðóïà íà œåíó òåðèòîðè¼ó (1944), òðè¼óìôà êîìóíèñòà ó Ãðààíñêîì ðàòó è ïîòïóíîã îñëîáîåœà çåìšå (1944–1945). Íàêîí ðàòà äîøëî ¼å è äî ðàäèêàëíå ïðîìåíå âàæíîñòè è óòèöà¼à ñïîšàøœèõ ÷èíèëàöà

166

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

íà ðàçâî¼ £óãîñëàâè¼å. Íà¼ïðå ñó íîâå êîìóíèñòè÷êå âëàñòè çåìšó ó ïîòïóíîñòè óâåëå ó ñîâ¼åòñêó ñôåðó óòèöà¼à (1944/45), ïðèõâàòèâøè èäåîëîãè¼ó, äðóøòâåíè ñòðî¼ è óðååœå Ñòàšèíîâîã Ñîâ¼åòñêîã Ñàâåçà. Ïîñëå ñàìî íåêîëèêî ãîäèíà óñëåäèî ¼å íîâè ðàäèêàëàí ïðåëîì 1948. ãîäèíå – ïîñëå ñóêîáà ÊÏ£ è ÈÁ (îäíîñíî £óãîñëàâè¼å è ÑÑÑÐ, ò¼. Áðîçà è Ñòàšèíà). Çàõâàšó¼óžè œåìó ÑÔУ ¼å ó äðóãî¼ ïîëîâèíè 20. âåêà äîáèëà âàæíó óëîãó ó õëàäíîðàòîâñêîì, áèïîëàðíîì ñâåòó. Ó œåíî¼ ñïîšíî¼ ïîëèòèöè êàî ñâå âàæíè¼è ÷èíèëàö ïî¼àâèëå ñó ñå Ѽåäèœåíå Àìåðè÷êå Äðæàâå. Ó ñâîì „ëàâèðàœó” èçìåó äâå ñóïåðñèëå, £óãîñëàâè¼à ¼å (ïîñëå êðàòêîòðà¼íîã è ó ïðèíöèïó íåóñïåøíîã ïîêóøà¼à ôîðìèðàœà áàëêàíñêîã ñàâåçà 1954. ãîäèíå) ïîñòåïåíî íàïóøòàëà (çàíåìàðèâàëà) ðåãèîíàëíè, áàëêàíñêè àñïåêò, à ñâî¼ó ñïîšíîïîëèòè÷êó ïàæœó óñìåðàâàëà êà çåìšàìà „òðåžå㔠ñâåòà, óëàæóžè îãðîìíå ïîëèòè÷êå íàïîðå ó ìåóíàðîäíè ïðî¼åêò îðãàíèçàöè¼å „ïîêðåòà íåñâðñòàíèõ”. Íàãëî íàïóñòèâøè ðåãèîíàëíå, áàëêàíñêå è èñòî÷íîåâðîïñêå, ñïîšíîïîëèòè÷êå õîðèçîíòå è ïðåóñìåðèâøè ïàæœó ñâî¼å äèïëîìàòè¼å íà çáèâàœà ó Àçè¼è è Àôðèöè – òðàæåžè, ó ïîêóøà¼ó ìèðîšóáèâîã ñóïðîòñòàâšàœà ÑÑÑÐ è ÑÀÄ, íîâå ñàâåçíèêå ìåó çåìšàìà òåê îñëîáîåíèì ó ïðîöåñó äåêîëîíèçàöè¼å (ïîïóò Èíäè¼å è Åãèïòà) – £óãîñëàâè¼à ¼å 60-òèõ ãîäèíà 20. âåêà óñïåëà äà ó „õëàäíîðàòîâñêîì” áèïîëàðíîì ñèñòåìó ìåóíàðîäíèõ îäíîñà íàå ñïåöèôè÷íî è âåîìà ïîâîšíî „ìåñòî” èçìåó äâå ñóïåðñèëå. Òî ñïîšíîïîëèòè÷êî „äîñòèãíóžå” ¼å ïîñëóæèî êîìóíèñòè÷êî¼ åëèòè êàî îñíîâà çà ñòâàðàœå ¼åäíîã îä íà¼âàæíè¼èõ êîíñòèòóöèîíèõ äðóøòâåíèõ ìèòîâà ñîöè¼àëèñòè÷êå £óãîñëàâè¼å (ïîðåä ìèòîâà î ñàìîáèòíîñòè, ñàìîñòàëíîñòè è îðèãèíàëíîñòè ¼óãîñëîâåíñêå êîìóíèñòè÷êå ðåâîëóöè¼å òîêîì Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà è î èñòîðè¼ñêîì „ÍŔ Ñòàšèíó 1948. ãîäèíå) – ìèò äà ¼å òà ïîçèöè¼à èçáîðåíà èñêšó÷èâî çàõâàšó¼óžè âëàñòèòîì ïîëèòè÷êîì çíà÷à¼ó, âî¼íî¼ ñíàçè è äèïëîìàòñêî¼ ñïðåòíîñòè, à äà ñå íè¼å ðàäèëî î ïðåžóòíîì äîãîâîðó ñóïåðñèëà. Ò༠íîâè çàîêðåò, ïðàžåí ñïåöèôè÷íèì ïîèìàœåì âëàñòèòå ìîžè è óëîãå ó ñâåòó, äðàñòè÷íî ñå îäðàçèî íà áóäóžå ïðàâöå ðàç-

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

167

âî¼à ñïîšíå ïîëèòèêå. Ïðâî, óñëåä œåãà ¼å ðåãèîíàëíà ñïîšíà ïîëèòèêà áèëà çàíåìàðåíà, à ïðîñòîðè Áàëêàíà è öåíòðàëíå Åâðîïå è ðåàëíè ïðîáëåìè òèõ ïîäðó÷¼à íà êî¼èìà ñå Ñðáè¼à çàïðàâî íàëàçè, äîæèâšàâàíè ñó êàî íåçàíèìšèâè òàäàøœî¼ äèïëîìàòè¼è (êàî ïîñëåäèöà òàêâå ïîëèòèêå ìîæå ñå óî÷èòè ïî¼àâà äà ñå ó äðóøòâó è ¼àâíîñòè, òîêîì øåçäåñåòèõ, ñåäàìäåñòèõ è îñàìäåñåòèõ ãîäèíà, ïðåìà ñóñåäèìà ÷àê óâðåæèî íåêàêàâ íàêàðàäàí, ïîòöåœèâà÷êè ñòàâ). Äðóãî, âèñîê óçëåò ó ìåóíàðîäíèì îäíîñèìà, àëè è äîñëåäíî îïèðàœå êàêî ñîâ¼åòñêèì ïðèòèñöèìà äà ñå ïðèêšó÷è „ëàãåðó”, òàêî è àìåðè÷êèì èíñèñòèðàœèìà äà ñå ïîëèòè÷êè äåìîêðàòèçó¼å (óêšó÷è ó ÍÀÒÎ ïàêò èëè ó Åâðîïñêó çà¼åäíèöó), ïðåäñòàâšàî ¼å íåêó âðñòó ñïåöèôè÷íîã ñàìîäîêàçèâàœà èäåîëîøêå ïðàâîâåðíîñòè ìàðêñèñòè÷êî¼ äîãìè, ó èäåîëîøêîì ñïîðó ñà ÊÏÑÑ çà èäåîëîøêó ïðåâëàñò ó êîìóíèñòè÷êîì ñâåòó – êî¼è ó ãëàâàìà îíäàøœèõ ïàðòè¼ñêèõ ïðâàêà è ïàðòè¼ñêå èíòåëèãåíöè¼å íèêàäà çàïðàâî íè¼å íè áèî îêîí÷àí (êðà¼åì 80-òèõ ãîäèíà Ñëîáîäàí Ìèëîøåâèž ¼å, ïðèõâàòèâøè ïðâèõ ãîäèíà ñâî¼å âëàäàâèíå, ñà óáååœåì, ò༠„òåðåò” ñòàëíîã äîêàçèâàœà èäåîëîøêå ïðàâîâåðíîñòè, ïîñðåäíî äîïðèíåî äà Ñðáè¼à íà Çàïàäó áóäå îöåœåíà êàî „ïîñëåäœè áàñòèîí êîìóíèçìà ó Åâðîïè”). Íà¼çàä, òàêâî ñõâàòàœå ðåàëíîñòè „õëàäíîðàòîâñêî㔠ñâåòà áèòíî ¼å äîïðèíåëî ðàçâè¼àœó ëàæíîã îñåžàœà âëàñòèòå ìîžè, êî¼è ¼å ïðåñóäíî óòèöàî íà äåçîðè¼åíòèñàíîñò è ñìåòåíîñò ñðïñêå äèïëîìàòè¼å ó âðåìåíó Ìèëîøåâèžà è íàêîí œåãà. Ïî÷åòàê äåâåäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà äîíåî ¼å íîâà ìåóíàðîäíà èñêóøåœà è ïðåëîìå ó ñïîšíî¼ ïîëèòèöè. Ðàñïàä çåìšå áèòíî ¼å óçäðìàî œåíó óíóòðàøœó ñòàáèëíîñò, äîê ¼å êð༠„õëàäíîã ðàòà” ïðåñóäíî óòèöàî íà ãîòîâî ïîòïóíè ãóáèòàê äîòàäàøœåã çíà÷à¼à. Ñðáè¼à ñå – èçãóáèâøè äðæàâó ó êî¼ó ¼å 1918. ãîäèíå óãðàäèëà ñâî¼ó äðæàâíîñò è ó âåëèêî¼ ìåðè èçãóáèâøè äîòàäàøœè çíà÷༠è ïîçèöè¼å ó ìåóíàðîäíèì îäíîñèìà, óâó÷åíà ó ðàâíè ëîêàëíèõ îäíîñà ó „ðàòîâå çà ¼óãîñëîâåíñêî íàñëåå” à íà íèâîó åâðîïñêèõ è ñâåòñêèõ ïðîöåñà èçëîæåíà ïðåêîìïîçèöè¼è ïðîñòîðà Èñòî÷íå Åâðîïå è Áëèñêîã Èñòîêà (êî¼è ¼å ïðàòèî

168

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

ïðåòâàðàœå áèïîëàðíîã ó óíèïîëàðíè ñâåò è ìàëî çàâèñèî îä œåíå âîšå) – ñâå âèøå ïðåòâàðàëà ó ïóêè îá¼åêò ó ñïîšíîïîëèòè÷êèì ïëàíîâèìà, íàìåðàìà è èäå¼àìà ÑÀÄ è Åâðîïñêå óíè¼å (ó çíàòíî ìàœî¼ ìåðè Ðóñè¼å, è ñàìå ïîðàæåíå ó „Õëàäíîì ðàòó”). Ñðïñêà ïîëèòè÷êà åëèòà, íå ñíàëàçåžè ñå íà¼áîšå ó íîâîíàñòàëîì îäíîñó ñíàãà ó ñâåòó íàêîí îêîí÷àœà „õëàäíî㔠ðàòà, âèäíî îïòåðåžåíà ðàíè¼èì èäåîëîøêèì íàñëååì è ïî èíåðöè¼è âàðšèâèì îñåžàœåì âëàñòèòå ìîžè, óâåëà ¼å äðæàâó ó ïðîöåñ îçáèšíîã ñóêîášàâàœà ñà âîäåžèì ñâåòñêèì ñèëàìà (ÑÀÄ è ÅÓ). Óñëåäèëå ñó ñàíêöè¼å, èçîëàöè¼à è èñêšó÷èâàœå èç ãîòîâî ñâèõ ìåóíàðîäíèõ èíñòèòóöè¼à, à ïîòîì è ñóêîá ñà ÍÀÒÎ ïàêòîì è áîìáàðäîâàœå çåìšå.

Î êóëòóðè Áðî¼íè ïîëèòè÷êè, äðæàâíè è äðóøòâåíè ïðåîáðàæà¼è è áóðíå íîâèíå êî¼å ñó 19. è 20. âåê óíåëè ó æèâîò ñðïñêîã íàðîäà, íåìèíîâíî ñó ñå îäðàçèëè è íà ðàçâî¼ ñðïñêå êóëòóðå. È òî íå òîëèêî çáî㠜åíå òðàíñôîðìàöè¼å ó ñêëàäó ñà ãåíåðàëíèì òðåíäîâèìà ðàçâî¼à åâðîïñêå êóëòóðå òîêîì 19. è 20. âåêà, îä ïðîñâåòèòåšñòâà, êëàñèöèçìà è ðîìàíòèçìà äî ìîäåðíå è ïîñòìîäåðíèçìà, êîëèêî çáîã ÷èœåíèöå äà ¼å ò༠ðàçâî¼ óìíîãîìå áèî óñëîâšåí ãåíåðàëíèì äèñêîíòèíóèòåòèìà ïîëèòè÷êîã è äðóøòâåíîã ðàçâî¼à, ÷è¼å ñå èñõîäèøòå ìîæå íàžè ¼îø ó âðåìåíó ïðå ïî÷åòêà áîðáå çà íåçàâèñíîñò. Òîêîì îñàìíàåñòîã âåêà æèâîò ñðïñêîã íàðîäà ó äâå ðàçëè÷èòå öàðåâèíå, ó äâà ïî ìíîãî ÷åìó ðàçëè÷èòà öèâèëèçàöè¼ñêà, äðóøòâåíà è êóëòóðíà îáðàñöà, óòèöàî ¼å íà ðàçäâà¼àœå òîêîâà è ïàðàëåëíè ðàçâî¼ äâà ìîäåëà ñðïñêå êóëòóðå – ðóðàëíîã ìîäåëà, îñëîœåíîã íà óñìåíî ñòâàðàëàøòâî ó îíîì äåëó íàðîäà êî¼è ¼å æèâåî ó Îòîìàíñêî¼ èìïåðè¼è (è çáîã ïîëèòè÷êèõ, ïðèâðåäíèõ è äðóøòâåíèõ ïðèòèñàêà òóðñêèõ âëàñòè, òîêîì 18. âåêà, ïîãîòîâî ïîñëå óêèäàœà Ïåžêå ïàòðè¼àðøè¼å, 1766, áèî èçëîæåí îïøòî¼ äðóøòâåíî¼ íèâåëàöè¼è) è ãðààíñêîã êóëòóðíîã ìî-

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

169

äåëà êî¼è ñå ïîñòåïåíî ðàçâè¼àî ìåó Ñðáèìà ó Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è (ó ìíîãî ñëîáîäíè¼èì äðóøòâåíèì îêîëíîñòèìà, ó ïîðååœó ñà îíèìà ó Òóðñêî¼, êî¼å ñó îìîãóžèëå ¼àñíó äðóøòâåíó ñòðàòèôèêàöè¼ó). Ðàçëèêå ó äðóøòâåíèì, ïîëèòè÷êèì, äóõîâíèì è êóëòóðíèì îêîëíîñòèìà, óñëîâèìà è ìîãóžíîñòèìà ðàçâî¼à ó îâå äâå èìïåðè¼å, óòèöàëå ñó äà ñå ãðàâèòàöèîíè öåíòàð ðàçâî¼à ñðïñêå êóëòóðå òîêîì 18. âåêà, ïîñòåïåíî èçìåñòè íà ñåâåð – èç Îòîìàíñêå èìïåðè¼å ó Õàáçáóðøêó ìîíàðõè¼ó. Óïðàâî òó, ìåó Ñðáèìà ó Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è, äðóøòâåíè è êóëòóðíè ðàçâî¼ òîêîì 18. âåêà áèî ¼å îáåëåæåí ¼àñíèì ïðåëîìèìà êî¼è ñó áèòíî ïðåóñìåðàâàëè äàšå êóëòóðíå òîêîâå (íîñåžè ó ñåáè çàìåòêå íåêèõ áóäóžèõ ñóêîášàâàœà è ñó÷åšàâàœà). Ïðâó âàæíó ïðåëîìíèöó îçíà÷èëî ¼å ïðèõâàòàœå ðóñêîñëîâåíñêîã ¼åçèêà ó ñðïñêî¼ êóëòóðè, öðêâè, øêîëàìà è ó êœèæåâíîñòè òðèäåñåòèõ ãîäèíà 18. âåêà (ïðåêî ðóñêèõ äóõîâíèõ è øêîëñêèõ êœèãà è ðóñêèõ ó÷èòåšà), êî¼å ¼å áèëî ïîëèòè÷êè ìîòèâèñàíî ñòðàõîì îä íàìåòàœà óíè¼å îä ñòðàíå Áå÷à. Óïëèâ ðóñêîñëîâåíñêîã óíåî ¼å ñíàæàí äèñêîíòèíóèòåò ó ðàçâî¼ êœèæåâíîã ¼åçèêà êîä Ñðáà, à òèìå è ó ðàçâî¼ êœèæåâíîñòè, íàóêå è êóëòóðå óîïøòå. Äðóãó âàæíó ïðåëîìíèöó ïðåäñòàâšàëà ¼å åìàíöèïàöè¼à ñðïñêîã ãðààíñêîã ñòàëåæà ó îäíîñó íà äóõîâíó åëèòó (íà ñàáîðó 1769. ãîäèíå), à ïîòîì è òåðåçè¼àíñêî-¼îçåôèíñêå ðåôîðìå ñðïñêîã øêîëñêîã ñèñòåìà ó Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è òîêîì ñåäàìäåñåòèõ ãîäèíà îñàìíàåñòîã âåêà. Øòî ñå ó âåëèêî¼ ìåðè ïîäóäàðèëî ñà ïðâèì íàçíàêàìà è âèäíèì äîñòèãíóžèìà ñðïñêîã áàðîêà è ïðîñâåòèòåšñòâà êî¼è ñó ïðåñóäíî îáåëåæèëè è îäðåäèëè ðàçâî¼ ñðïñêå íàóêå è êóëòóðå ó ïðâî¼ ïîëîâèíè äåâåòíàåñòîã âåêà: ñà ïî÷åòêîì ðàäà ïðâå ñðïñêå âèøå øêîëå, Êàðëîâà÷êå áîãîñëîâè¼å êî¼ó ¼å îñíîâàî Ñòåôàí Ñòðàòèìèðîâèž (1794); îá¼àâšèâàœåì „Èñòîðè¼å ðàçíèõ ñëîâåíñêèõ íàðîäà, ïîñåáèöå Áóãàðà, Õðâàòà è Ñðáà” £îâàíà Ðà¼èžà (1794–95), êî¼à ¼å îçíà÷èëà ïî÷åòàê ôîðìèðàœà ñàâðåìåíå èñòîðè¼ñêå ñâåñòè êîä Ñðáà; ïî¼àâîì íîâîã ìåäè¼à íà ñðïñêîì êóëòóðíîì ïðîñòîðó – øòàìïå, ò¼. ïðâèõ ñðïñêèõ „äíåâíèõ” íîâèíà „Ñåðáñêè¼à íîâè-

170

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

íè ïîâñåäíåâíè¼à” Ìàðêèäåñà Ïóšà (1791–1792), à îäìàõ ïîòîì è „Ñëàâ¼àíîñåðáñêè¼à âåäîìîñòè” Ñòåôàíà Íîâàêîâèžà (1792–1794); çíàòíèì ïîâåžàœåì îáèìà èçäàâà÷êå äåëàòíîñòè (ó ïîñëåäœî¼ äåöåíè¼è 18. âåêà øòàìïàíî ¼å 178 ñðïñêèõ êœèãà, øòî ¼å ïðåäñòàâšàëî 44% ñâèõ ñðïñêèõ êœèãà øòàìïàíèõ òîêîì 18. âåêà), øòî ¼å îìîãóžèëî äà ñå ñðïñêà êœèãà ÷èòà íà øèðîêîì ïðîñòîðó öåíòðàëíå è ¼óãîèñòî÷íå Åâðîïå íàñåšåíîì ñðïñêèì íàðîäîì. Àëè ¼å áèëî ïðàžåíî è äèôåðåíöè¼àöè¼îì êœèæåâíîã ¼åçèêà ó ñêëàäó ñà êëàñèöèñòè÷êîì òåîðè¼îì î òðè ñòèëà, íà âèøè („ñëâ¼àíñêè”, îäíîñíî ðóñêîñëîâåíñêè), ñðåäœè (ñëàâ¼àíîñåðáñêè) è íèñêè ñòèë (íàðîäíè ¼åçèê). Ñà ñâî¼å ñòðàíå ñðïñêà êœèãà è ñðïñêà øòàìïà äîïðèíåëå ñó ñòâàðàœó è ó÷âðøžèâàœó ñâåñòè î ¼åäèíñòâó ñðïñêîã êóëòóðíîã ïðîñòîðà, äîê ¼å ïðàêñà œèõîâå äèñòðèáóöè¼å ïóòåì „ïðåíóìåðàöè¼å”, ò¼. ïðåòïëàòå, îìîãóžàâàëà äà èìóžíè¼è ñðïñêè ñëî¼åâè ïîìàæó è ïîäñòè÷ó ðàçâî¼ íàöèîíàëíå êóëòóðå. À îíäà ¼å èçáèî Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê. Ïåðñïåêòèâå ïîëèòè÷êîã ðàçâî¼à íàãëî ñó ñå ïî¼àâèëå íà ¼óæíîì äåëó ïðîñòîðà íà êîìå ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä, øòî ¼å íåìèíîâíî óòèöàëî äà è ãðàâèòàöèîíè öåíòàð áóäóžåã êóëòóðíîã ðàçâî¼à ïîñòåïåíî ïî÷íå äà ñå ïîìåðà êà ¼óãó (ó Ñðáè¼ó). Òà òåíäåíöè¼à ïîñòàëà ¼å óî÷šèâà ¼îø îä âðåìåíà êàäà ñó Äîñèòå¼ Îáðàäîâèž è Èâàí £óãîâèž, òîêîì Ïðâîã óñòàíêà, îòâîðèëè ïðâó êðàòêîòðà¼íó âèøó øêîëó ó Ñðáè¼è (ìàäà ñå ïðåìà œåíîì êàðàêòåðó ïðå ìîæå êîíñòàòîâàòè äà ñå ðàäèëî î øêîëè ñðåäœåã íèâîà), ïîòîì è îä âðåìåíà îñíèâàœà ñðïñêèõ îñíîâíèõ øêîëà íàêîí Äðóãîã ñðïñêîã óñòàíêà, à ïîòïóíî ¼å óîáëè÷åíà îòâàðàœåì Ëèöå¼à (1838). ×èòàâ ïðîöåñ äîäàòíî ¼å äîáèî íà çàìàõó ïîñëå 1831. ãîäèíå, êàäà ¼å êíåç Ìèëîø Îáðåíîâèž íàáàâèî žèðèëè÷íó øòàìïàðè¼ó ó Ðóñè¼è è êàäà ¼å ó Ñðáè¼è çàïî÷åëî øòàìïàœå êœèãà. Òî ¼å äàëî íîâå èìïóëñå àëè è óíåëî íîâè ïðåîêðåò ó äàšè ðàçâî¼ ñðïñêå êóëòóðå, äåôèíèòèâíî ïðåóñìåðèâøè äîòàäàøœè äèñïåðçèâàí ïðîöåñ ïàðàëåëíîã ðàçâî¼à äâà ðàçäâî¼åíà êóëòóðíà òîêà, êà œèõîâîì ñòàïàœó ó ¼åäèíñòâåíó êóëòóðíó öåëèíó, óòåìåšåíó íà îñíîâíèì íà÷åëèìà åâðîïñêèõ êóëòóðíèõ âðåäíîñòè.

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

171

Çàõâàšó¼óžè ðàçâî¼ó îáðàçîâàœà, óáðçàíîì êóëòóðíîì ðàçâî¼ó è ïðîìèøšåíî¼ ïðîñâåòíî¼ ïîëèòèöè âëàñòè, âåž îä ïåäåñåòèõ è øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà ïðâå ãåíåðàöè¼å øêîëîâàíèõ Ñðáà ïî÷åëå ñó íà ïîëèòè÷êî¼, äðóøòâåíî¼, ïðîñâåòíî¼ è êóëòóðíî¼ ñöåíè Ñðáè¼å äà îäìåœó¼ó çíà÷à¼íó, ïîëóïèñìåíó èëè íåïèñìåíó, ãåíåðàöè¼ó óñòàíè÷êèõ âîà. Îáðàçîâàíå ìàõîì íà åâðîïñêèì óíèâåðçèòåòèìà è óïîçíàòå ñà åâðîïñêèì èíòåëåêòóàëíèì è ïîëèòè÷êèì òîêîâèìà, îâå ãåíåðàöè¼å ñó òîêîì íàðåäíèõ äåöåíè¼à áèâøó ïðîâèíöè¼ó Îòîìàíñêå èìïåðè¼å ïðèáëèæèëå Åâðîïè è áèòíî äîïðèíåëå œåíî¼ ïîëèòè÷êî¼ åêñïàíçè¼è è äðóøòâåíî¼ ìîäåðíèçàöè¼è. Ñâè òè ïðîöåñè îìîãóžèëè ñó äà ñå ðàñëî¼åíà è äèñîíàíòíà îñàìíàåñòîâåêîâíà ñðïñêà êóëòóðà, ïîäåšåíà íà ãðààíñêó (ó Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è) è óñìåíó íàðîäíó, ò¼. ðóðàëíó (ó Òóðñêî¼), òîêîì 19. âåêà, ïðåòî÷è ó ¼åäèíñòâåíó êóëòóðíó öåëèíó êî¼à ¼å çíàòíî ïîìîãëà ïðîöåñ ïîëèòè÷êå åìàíöèïàöè¼å è óáðçàíå äðóøòâåíå ìîäåðíèçàöè¼å. Íî, óïîðåäî ñà ïðîöåñèìà ñïà¼àœà îäâî¼åíèõ òîêîâà êóëòóðíîã ðàçâî¼à, íà ñðïñêîì êóëòóðíîì ïðîñòîðó îäèãðàî ñå è ¼åäàí îä íà¼çíà÷à¼íè¼èõ äîãàà¼à êî¼è ¼å ïðåóñìåðèî è îäðåäèî òîêîâå ìîäåðíîã êóëòóðíîã ðàçâî¼à – ðàñïðàâà î áóäóžî¼ îñíîâèöè ñðïñêîã êœèæåâíîã ¼åçèêà. Îäáàöèâàœåì ïðå ñâåãà ãðààíñêå žèðèëèöå, çàòèì, ìàäà ó ìàœî¼ ìåðè, è ñëàâ¼àíîñåðáñêèõ è „ñëàâ¼àíñêèõ”, îäíîñíî ðóñêîñëîâåíñêèõ êœèæåâíèõ è ëèíãâèñòè÷êèõ åëåìåíàòà êî¼è ñó ÷èíèëè îñíîâå „ñðåäœåã” è „âèøå㔠ñòèëà êëàñèöèñòè÷êå òðèãëîñè¼å, íà¼çàä è ñâå øèðèì, à îä ïîëîâèíå 19. âåêà è ïîòïóíèì ïðèõâàòàœåì ÊàðàŸèžåâå ðåôîðìèñàíå âàðè¼àíòå žèðèëèöå (ôîðìàëíî îä 1865. œåíèì ïðèõâàòàœåì íà Âåëèêî¼ øêîëè, ò¼. 1868. ãîäèíå êàäà ¼å Êíåç Ìèõàèëî Îáðåíîâèž óêèíóî è ïîñëåäœó çàáðàíó íà œåíó óïîòðåáó ó Ñðáè¼è) è êœèæåâíîã ¼åçèêà çàñíîâàíîã íà ëèíãâèñòè÷êèì è ëåêñè÷êèì îñíîâàìà èñêšó÷èâî óñìåíîã íàðîäíîã ñòâàðàëàøòâà, äîøëî ¼å íà¼ïðå äî äèôåðåíöè¼àöè¼å à ïîòîì è äî ñâå âåžåã äèñòàíöèðàœà ó îäíîñó íà êóëòóðíå, êœèæåâíå è íàó÷íå òðàäèöè¼å ñðïñêîã 18.

172

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

âåêà (ïðîñâåòèòåšñêå òðàäèöè¼å). Ó òà äâà, ïî ìíîãî ÷åìó äèñîíàíòíà ïðîöåñà, ñðåäèíîì 19. âåêà óëèî ñå è òðåžè – ïðîöåñ ñâåîáóõâàòíè¼èõ êóëòóðíèõ êîíòàêàòà è ïðîæèìàœà íà çíàòíî øèðåì ¼óæíîñëîâåíñêîì ïîäðó÷¼ó. Óïðàâî çàõâàšó¼óžè òàêâîì, äèñîíàíòíîì ðàçâî¼ó „äóãè” 19. âåê ¼å óìíîãîìå ïðåäîäðåäèî êàðàêòåð è ñàäðæà¼å äàšåã êóëòóðíîã ðàçâî¼à, äîê ¼å „êðàòêè” äâàäåñåòè âåê – âåê åêñòðåìà – äîíåî íèç íîâèõ, ñíàæíèõ è äóáîêèõ ïðåëîìà, ïðåîáðàæà¼à è ïðåóñìåðåœà. Ñà ¼åäíå ñòðàíå, Ïðâè ñâåòñêè ðàò ¼å ïðîóçðîêîâàî îãðîìíå äåìîãðàôñêå ãóáèòêå, êî¼è ñó ñå íåìèíîâíî îäðàçèëè íà öåëîêóïàí äðóøòâåíè à òèìå è êóëòóðíè ðàçâî¼. Àëè ñó, ñà äðóãå, âåëèêà âî¼íè÷êà ïîáåäà ó ðàòó è ôîðìèðàœå Êðàšåâèíå ÑÕÑ, äîâåëè äî îá¼åäèœàâàœà öåëîêóïíîã êóëòóðíîã ðàçâî¼à ñðïñêîã íàðîäà ó ¼åäíî¼ äðæàâè (÷èìå ¼å è äåôèíèòèâíî áèëà ïîòðòà äâî¼íîñò êî¼à ¼å êàðàêòåðèñàëà êóëòóðíè ðàçâî¼ ¼îø îä 18. âåêà). Ñðïñêà êóëòóðà ñå îä òàäà ðàçâè¼àëà íà çíàòíî øèðåì êóëòóðíîì ïðîñòîðó íîâå äðæàâå ó ñóî÷àâàœó, îãëåäàœó è ñàðàäœè ñà äðóãèì êóëòóðàìà è òðàäèöè¼àìà, øòî ¼å íåìèíîâíî äîïðèíåëî œåíîì îïëåìåœèâàœó àëè ¼å óíåëî è èçâåñíó öðòó îïòåðåžåœà. Ïðåæèâšåíî ñòðàäàœå, ïàòœå è ñìðò ïðåòðïšåíè òîêîì ðàòà óíåëè ñó èçâåñíó íîòó òðàãèçìà ó êóëòóðíî ñòâàðàëàøòâî, äîê ñó ïîáåäà ó ðàòó è îáðàçîâàœå íîâå äðæàâå óãðàäèëè, êàî ñâî¼åâðñíó ïðîòèâòåæó, åëåìåíòå îïòèìèçìà è ñíàæíèõ ìîäåðíèçàöè¼ñêèõ èñêîðàêà ó ñðïñêè êóëòóðíè êîä. Ìåóðàòíè ïåðèîä ðàçâî¼à ñðïñêå êóëòóðå áèî ¼å îáåëåæåí äåëàòíîøžó ó íîâîì êóëòóðíîì îêðóæåœó, øèðåœåì êóëòóðíèõ óòèöà¼à àëè è ïðèõâàòàœåì èìïóëñà èç íîâîã îêðóæåœà, ïî¼àâîì çíà÷à¼íå ãåíåðàöè¼å èíòåëåêòóàëàöà, êóëòóðíèõ è äðóøòâåíèõ äåëàòíèêà è óìåòíèêà, êî¼è ñó ñå øêîëîâàëè íà ñòðàíèì (àëè ñâå âèøå è ñâå èçðàæåíè¼å è íà äîìàžèì) óíèâåðçèòåòèìà, ãåíåðàöè¼îì êî¼à ¼å îìîãóžèëà ñíàæàí óïëèâ åâðîïñêèõ êóëòóðíèõ, óìåòíè÷êèõ è äðóøòâåíèõ óçîðà è îáðàçàöà ó ñðïñêó êóëòóðó – ó øèðîêîì ðàñïîíó îä ìîäåðíèñòè÷êèõ èñêîðàêà, ïðåêî ëèáåðàëíèõ, äåìîêðàòñêèõ è ëåâè÷àðñêèõ èäå¼à, äî àóòîðèòàðíèõ ïðî¼å-

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

173

êàòà îëè÷åíèõ ó ôàøèçìó è ñòàšèíèñòè÷êîì ïðî¼åêòó ìàðêñèçìà (ïðàžåíèõ ñâàêàêî è îòïîðèìà òîì ïðîäèðàœó). Îä êðà¼à äâàäåñåòèõ ãîäèíà îïøòè òîêîâè êóëòóðíîã ðàçâî¼à ó ìåóðàòíîì ïåðèîäó äîäàòíî ñó áèëè îïòåðåžåíè ïðèòèñêîì èäåîëîøêîã êîíöåïòà èíòåãðàëíîã ¼óãîñëîâåíñòâà. Íîâó, èçðàçèòî ñíàæíó è äóáîêó ïðåëîìíèöó äîíåî ¼å Äðóãè ñâåòñêè ðàò. Ïðåêèä ó îäíîñó íà äîòàäàøœè ðàçâî¼ áèî ¼å ñâåîáóõâàòàí. Íà¼ïðå ñó îêóïàöè¼à è ðàñïàä çåìšå óòèöàëè íà, èàêî íå íàðî÷èòî èçðàæåí èïàê óî÷šèâ, îòêëîí êà ôàøèñòè÷êèì è íàöèñòè÷êèì êóëòóðíèì îáðàñöèìà, äîê ¼å Ãðààíñêè ðàò óíåî èçâåñíå ïàñòîðàëíå åëåìåíàòå ó êóëòóðíî ïîíàøàœå. À îíäà ¼å, íà êðà¼ó ðàòà äîøëî äî íîâîã, äóášåã, ñâåîáóõâàòíè¼åã è, øòî ¼å ÷èíè ñå íà¼âàæíè¼èì, èäåîëîøêè èñêšó÷èâè¼åã ïðåëîìà è ïðåóñìåðåœà äàšèõ òîêîâà ðàçâî¼à. Íàìåòàœå ðèãèäíå êîìóíèñòè÷êå (ñòàšèíèñòè÷êå) èäåîëîøêå è êóëòóðíå ìàòðèöå (îëè÷åíî êðîç ñîöðåàëèçàì è àãèòïðîï) óòèöàëî ¼å íà ãåíåðàëíî ïðåóñìåðåœå êóëòóðíîã ðàçâî¼à, ó îäíîñó íà äîòàäàøœè íàãëàøåíî ãðààíñêè êóëòóðíè êîä. Ò༠ïðåîáðàæ༠¼å áèî ¼îø èçðàæåíè¼è óêîëèêî ñå èìà ó âèäó êîëèêè è êàêî âàæàí çíà÷༠¼å êóëòóðà èìàëà ó äðóøòâåíîì ñèñòåìó, èäåîëîãè¼è è ïðîïàãàíäè ñòàšèíèçìà. Íîâè ïðåëîì, èàêî çíàòíî áëàæè, óñëåäèî ¼å âåîìà áðçî, íàêîí ñóêîáà ÊÏ£ ñà ÈÁ-îì, êðà¼åì ÷åòðäåñåòèõ è ïî÷åòêîì ïåäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, êàäà ¼å óñëåäèëà òèõà åìàíöèïàöè¼à îä ñîöðåàëèñòè÷êå êóëòóðíå ìàòðèöå. Íåøòî êàñíè¼å, îä êðà¼à ïåäåñåòèõ ãîäèíà, êóëòóðíè ðàçâî¼ ¼å ñâå âèøå îáåëåæàâàëà âåñòåðíèçàöè¼à è àìåðèêàíèçàöè¼à êóëòóðíîã æèâîòà è ñòâàðàëàøòâà. Ñåäàìäåñåòå è îñàìäåñåòå – ó äðóøòâåíîì ïîãëåäó ãîäèíå äåëèìè÷íî åìàíöèïîâàíîã êîìóíèçìà – îòâîðèëå ñó íîâå êóëòóðíå õîðèçîíòå. Íî, ïàðàëåëíî ñà òèì ïðîöåñèìà ¼îø óâåê ¼å áèî óî÷šèâ è ñíàæàí óïëèâ ïîëèòè÷êîã (è èäåîëîøêîã) ó êóëòóðíîì ñòâàðàëàøòâó – áèëî òàêî øòî ñó ïî¼åäèíà êœèæåâíà è óìåòíè÷êà äåëà çàáðàœèâàœà èëè öåíçóðèñàíà, èëè êðîç ñòâàðàëàøòâî è, øòî ¼å áèëî ¼îø çíà÷à¼íè¼å, ¼àâíè àíãàæìàí äèñèäåíàòà (ìàäà ñå, êàäà ¼å ñðïñêè ñëó÷༠ó ïèòàœó, òåøêî ìîæå ãî-

174

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

âîðèòè è ðàçìèøšàòè î ïîñòî¼àœó äèñèäåíàòà ó èñòî÷íîåâðîïñêîì çíà÷åœó òîã ïî¼ìà – êàêâè ñó áèëè Ñîëæåœèöèí, Ñàõàðîâ, Òàðêîâñêè, Áóêîâñêè, Êóíäåðà, Õàâåë... – ïðå áè ñå ìîãëî çàêšó÷èòè äà ñå ðàäèëî î íåêî¼ âðñòè êâàçèäèñèäåíàòà, ïîïóò Äîáðèöå Žîñèžà, Ìèõà¼ëà Ìàðêîâèžà, Ìàòè¼å Áåžêîâèžà è äð.). Íà¼çàä, äåâåäåñåòèõ ãîäèíà äâàäåñåòîã âåêà – íàêîí ðàñïàäà çà¼åäíè÷êå äðæàâå è òîòàëíîã ïîðàçà êîìóíèñòè÷êîã èäåîëîøêîã îáðàñöà, à òèìå è äåëèìè÷íîã ãóášåœà ïðåàøœåã çíà÷à¼à êóëòóðå ó ïîëèòè÷êîì (èäåîëîøêîì) è äðóøòâåíîì æèâîòó – äîøëî ¼å äî íîâîã, ñíàæíîã è äóáîêîã ïðåëîìà ó ðàçâî¼ó ñðïñêå êóëòóðå. Äåöåíè¼àìà íàäçèðàí, êîíòðîëèñàí, äåëîì ñïóòàâàí è îìåòàí, öåíçóðèñàí, óñìåðàâàí è ïðåóñìåðàâàí ðàçâî¼ êóëòóðå ïîïðèìèî ¼å ñíàæàí, äèñïåðçèâàí è äèñîíàíòàí òîê (êî¼è ¼å ó îñíîâè ïðåäñòàâšàî ñïåöèôè÷íî ñâåäî÷àíñòâî, ðåçóëòàò, îãëåäàëî àëè è óìíîãîìå ëîãè÷àí ïðîäóæåòàê äîòàäàøœåã íåðàâíîìåðíîã ðàçâî¼à): ïî÷åëå ñó äà ñå íàãëî îòâàðà¼ó ìíîãå, äî òàäà „çàáðàœåíå”, òçâ. „òàáó” òåìå; áèëî ¼å óî÷šèâî èçðàæåíî îêðåòàœå òðàäèöè¼è (ñ òèì øòî ¼å îñíîâíè êóëòóðíè êîä òðàäèöè¼å ðàçëè÷èòî è ïî ïðàâèëó ìàãëîâèòî è íåäîñëåäíî ñõâàòàí, êîä ¼åäíèõ êàî ïîâðàòàê ðóðàëíèì òðàäèöè¼àìà ñðïñêîã 19. âåêà, êîä äðóãèõ êàî ïîâðàòàê ãðààíñêèì òðàäèöè¼àìà Ñðáè¼å ñ êðà¼à 19. è ïî÷åòêà 20. âåêà, îäíîñíî ìåóðàòíå Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å, êîä òðåžèõ êàî ïîâðàòàê êóëòóðíèì îáðàñöèìà ïðåóçåòèì èç ëåâè÷àðñêîã íàñëåà, ïîïóò èäå¼íîã êðóãà ïîíóåíîã øåçäåñåò îñìå èëè èç íàñëåà ïðîèñòåêëîã ó âðåìå ¼óãîñëîâåíñêîã îòêëîíà îä ñòàšèíèçìà, êîä ÷åòâðòèõ êàî ïîíîâíî ïðåóçèìàœå äåñíè÷àðñêèõ èäå¼íèõ êîíöåïàòà ïîòèñíóòèõ ó ïðåòõîäíîì ïåðèîäó); òàêîå ñó ñå ìîãëè ïðèìåòèòè è íàïîðè äà ñå ïðîìîâèøó êóëòóðíè îáðàñöè ïðîèñòåêëè èç êîíòàêòà è êîðåñïîíäåíöè¼å ñà ñàâðåìåíèì ñâåòñêèì è åâðîïñêèì êóëòóðíèì òîêîâèìà, èòä. Ó äàíàøœåì ñðïñêîì äðóøòâó ñâè òè ðàçëè÷èòè êóëòóðíè êîäîâè, ìàòðèöå è ïðî¼åêòè îïñòà¼ó è òðà¼ó (ïàðàëåëíî, êðîç îòâîðåíè èëè ïðèêðèâåíè ñóêîá). Îíè ìîãó áèòè ñõâàžåíè è êàî áîãàòñòâî è êàî îïòåðåžåœå ñïåöèôè÷íîã è íåðàâíîìåðíîã ðàçâî-

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

175

¼à. Ìîæå èì ñå ïðèïèñàòè ïîëèòè÷êà, èäåîëîøêà, àíàðõèñòè÷êà, êîíçåðâàòèâíà, òðàäèöèîíàëèñòè÷êà èëè ìîäåðíèñòè÷êà (ïà è ïîñòìîäåðíèñòè÷êà) ñóøòèíà è ñàäðæà¼. Íî, îíî øòî ¼å îñòàëî íåäîâðøåíî ó ïðåòõîäíîì ïåðèîäó (óñëåä íåóðàâíîòåæåíîã ðàçâî¼à) íàìåžå ñå êàî çàäàòàê ïðåä ñàäàøœèì (à ÷èíè ñå è íàðåäíèì) ïîêîëåœåì êóëòóðíèõ äåëàòíèêà – à òî ¼å ïîòðåáà äà ñå îäðåäè ïðåìà äðóøòâåíèì è êóëòóðíèì òðàäèöè¼àìà è íàñëåó ñðïñêîã íàðîäà.

Î åêîíîìè¼è Ðàçâî¼ ñðïñêå ïðèâðåäå òàêîå ¼å áèî âåîìà íåó¼åäíà÷åí. Ïî÷åòêîì 19. âåêà, ó âðåìå èçáè¼àœà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà, ñðïñêó åêîíîìè¼ó ¼å êàðàêòåðèñàëà äîìèíàíòíî ðóðàëíà, åêñòåíçèâíà ïîšîïðèâðåäíà ïðîèçâîäœà, ó ìàëî¼ ìåðè äîïóœåíà òðãîâèíîì ñòîêîì íà âåëèêî. Òàêâà ñèòóàöè¼à ¼å, ãåíåðàëíî ïîñìàòðàíî, îäðæàíà ãîòîâî òîêîì ÷èòàâîã 19 âåêà. Ñðåäèíîì øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà ó Ñðáè¼è ¼å ¼îø óâåê áèëî îêî 90% çåìšîðàäíèêà è ñâåãà îêî 5,5% çàíàòëè¼à (ïðåòåæíî ïåêàðà, êðî¼à÷à, êîâà÷à, áðàâàðà, ñòîëàðà, çèäàðà è îáóžàðà), îêî 1.000 ÷èíîâíèêà, 500 ó÷èòåšà, ÷åòðäåñåòàê àäâîêàòà è ñåäàìäåñåòàê ëåêàðà, àïîòåêàðà è áàáèöà. Ïî÷åòêîì 20. âåêà íà ñåëó ¼å ¼îø óâåê æèâåëî 87% ñòàíîâíèøòâà, äîê ñå áðî¼ ëåêàðà ïîïåî íà îêî 250, àäâîêàòà íà îêî 260, à íà ïðâå ïîìàêå ó ïðàâöó èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å óêàçó¼å ÷èœåíèöà äà ¼å ó òî äîáà áèëî è îêî 150 èíæåœåðà. Ïîñìàòðàíî èç òå ïåðñïåêòèâå, åêîíîìñêè (ïðå ñâåãà èíäóñòðè¼ñêè) óçëåò ó 20. âåêó èçãëåäà çàèñòà èìïîçàíòíî. Èñòèíà, ïðâè ìîäåðíèçàöè¼ñêè ïðèâðåäíè èìïóëñè áèëè ñó óî÷šèâè ¼îø ïî÷åòêîì îñàìäåñòèõ ãîäèíà 19. âåêà, êàäà ¼å çàïî÷åëî ïëàíèðàœå è èçãðàäœà ïðâèõ æåëåçíè÷êèõ ïðóãà (Áåîãðàä-Íèø) è çàêšó÷åíè ïðèâðåäíè óãîâîðè ñà Àóñòðî-Óãàðñêîì, Íåìà÷êîì è Ôðàíöóñêîì. Íî, ãëàâíè èìïóëñ ïðèâðåäíîì ðàçâî¼ó äàëå ñó äâå ôîðñèðàíå èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å è ïðèâðåäíå ìîäåðíèçàöè¼å – ïð-

176

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

âà êî¼à ¼å çàïî÷åëà êðà¼åì 19. âåêà, ïîòîì áèòíî óãðîæåíà Öàðèíñêèì ðàòîì ñà Àóñòðî-Óãàðñêîì (1906–1911) è ïðåêèíóòà Áàëêàíñêèì ðàòîâèìà è Ïðâèì ñâåòñêèì ðàòîì, àëè ¼å ïîíîâíè óçëåò äîæèâåëà îä ïî÷åòêà äâàäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà; è äðóãà, ïðèâðåäíà ñîö-ìîäåðíèçàöè¼à, çàïî÷åòà íåïîñðåäíî ïî çàâðøåòêó Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà (êî¼å ñó, øòî ñå ìîðà íàãëàñèòè, áèëå èíèöèðàíå îä ñòðàíå âëàñòè). Çàõâàšó¼óžè œèìà ñðïñêà ïðèâðåäà ¼å êðà¼åì ñåäàìäåñåòèõ è ïî÷åòêîì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà (óïðêîñ êðèçè ó êî¼î¼ ñå òàäà íàëàçèëà), äîñòèãëà íèâî ñðåäœå-ðàçâè¼åíèõ ñâåòñêèõ åêîíîìè¼à. Èïàê, êàäà ñå ðàçìèøšà î êîíòèíóèòåòó äâîâåêîâíîã ðàçâî¼à ñðïñêå åêîíîìè¼å, òåøêî äà ñå ìîæå çàîáèžè ÷èœåíèöà äà ¼å ò༠ðàçâî¼ ïðåñóäíî îäðåäèëà (è ïðåóñìåðèëà) èçãðàäœà ñîöè¼àëèñòè÷êîã ïðèâðåäíîã ñèñòåìà íàêîí Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Òåìåšè íà êî¼èìà ¼å îíà äî òàäà ïî÷èâàëà íàãëî ñó çàìåœåíè îñíîâàìà áîšøåâè÷êîã ïðèâðåäíîã åêñïåðèìåíòà – óêèäàœåì òðæèøòà, ôîðñèðàíîì èíäóñòðè¼àëèçàöè¼îì, äðæàâíîì èíòåðâåíöè¼îì ó ïðèâðåäè, åêñïðîïðè¼àöè¼îì è íàöèîíàëèçàöè¼îì, êîëåêòèâèçàöè¼îì, îáàâåçíèì îòêóïîì èòä. Èñòèíà, ïðèâðåäíè ðàçâî¼ £óãîñëàâè¼å íàêîí 1948. ãîäèíå è ñóêîáà Áðîçà è Ñòàšèíà, ðàçâè¼àî ñå óç íåêå ñïåöèôè÷íîñòè. Ïðèìåðà ðàäè, íè¼å ñïðîâåäåíà òîòàëíà êîëåêòèâèçàöè¼à, ó èçâåñíîì ñòåïåíó ¼å î÷óâàíà è ïðèâàòíà ñâî¼èíà (ïðå ñâåãà, ó ïîãëåäó ïðàâà ñåšàêà íà âëàñíèøòâî íàä çåìšîì è ïðàâà äà çàíàòñêå ðàäèîíèöå îñòàíó ó ïðèâàòíîì ïîñåäó), ïåäåñåòèõ è øàçäåñåòèõ ãîäèíà óâåäåíî ¼å ðàäíè÷êî ñàìîóïðàâšàœå, òðæèøòå ¼å äåëèìè÷íî áèëî îòâîðåíî çà çàïàäíå ïðîèçâîäå, ïîðåä äðæàâíå ñâî¼èíå óâåäåíà ¼å è êàòåãîðè¼à äðóøòâåíå ñâî¼èíå, èòä. Ìîðà ñå êîíñòàòîâàòè äà ñó íåêè îä îâèõ åëåìåíàòà äàâàëè ïîçèòèâíå èìïóëñå ïðèâðåäíîì ðàçâî¼ó ÑÔÐ £óãîñëàâè¼å – íà¼ïðå äåëèìè÷íî î÷óâàœå ïðèâàòíå ñâî¼èíå ó ïîšîïðèâðåäè. Èïàê, îñíîâíè åêîíîìñêè ìåõàíèçìè êàðàêòåðèñòè÷íè çà áîšøåâè÷êè (ñòàšèíèñòè÷êè) ñèñòåì – ôîðñèðàíà èíäóñòðè¼àëèçàöè¼à, äðæàâíà èíòåðâåíöè¼à ó ïðèâðåäè, òåæœà çà ôîðìèðàœåì àóòàðõè÷íîã,

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

177

çàòâîðåíîã è ñàìîäîâîšíîã åêîíîìñêîã ñèñòåìà, èçãðàäœà è ôîðñèðàœå òçâ. ñîöè¼àëèñòè÷êèõ ïðèâðåäíèõ „ãèãàíàòà”, ïîòïóíà êîíòðîëà áàíêàðñêîã ñèñòåìà è ïîëèòèêå êðåèðàœà íîâöà, óêèäàœå òðæèøíå ðåãóëàöè¼å åêîíîìñêèõ òîêîâà – ó ïîòïóíîñòè ñó áèëè î÷óâàíè äî êðà¼à îñàìäåñåòèõ ãîäèíà. Ïðè òîì, ó âðåìå Áðîçà, ïðèâðåäà £óãîñëàâè¼å (à òèìå è Ñðáè¼å), äîáèëà ¼å çíà÷à¼íå ôèíàíñè¼ñêå „èí¼åêöè¼å” ñà çàïàäà ó âèäó íåïîâðàòíèõ êðåäèòà, ïðå ñâåãà çáîã ïîëèòè÷êå åìàíöèïàöè¼å îä Ñîâ¼åòñêîã Ñàâåçà. Èñòèíà, òà ñðåäñòâà ñó íà¼÷åøžå êîðèøžåíà çà î÷óâàœå ñîöè¼àëíîã ìèðà (ò¼. ïðåëèâàëà ñó ñå ó ïîòðîøœó), çà óëàãàœà ó âî¼íî-èíäóñòðè¼ñêè êîìïëåêñ (÷åñòî è çà èçãðàäœó, âðåìå ¼å ïîêàçàëî, áåñêîðèñíèõ ôîðòèôèêàöè¼ñêèõ îá¼åêàòà, íïð. ïîäçåìíèõ àåðîäðîìà è áóíêåðà êî¼è ìîãó èçäðæàòè àòîìñêè íàïàä) èëè çà èçãðàäœó òçâ. „ïîëèòè÷êèõ ôàáðèêà” ó ïî¼åäèíèì ðåãèîíèìà çåìšå. Ñà äðóãå ñòðàíå, åêîíîìñêà êîíöåïöè¼à ¼å, ó ñêëàäó ñà èäåîëîøêîì ïîòêîì ñèñòåìà, ïîäðàçóìåâàëà èçãðàäœó ñàìîäîâîšíå ïðèâðåäå. Çáîã òîãà ñå è äîãîäèëî äà ¼å ñà ðàñïàäîì ñèñòåìà ó ñâåòó, êðà¼åì îñàìäåñåòèõ è ïî÷åòêîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà, äîøëî è äî êîëàïñà ÷èòàâå ïðèâðåäå, à ñà ðàñïàäîì çåìšå è äî ðàñïàäà âåëèêèõ ñîöè¼àëèñòè÷êèõ ãèãàíàòà (÷è¼è ñó ñå ïî¼åäèíè äåëîâè íàøëè ó ðàçëè÷èòèì íîâîñòâîðåíèì äðæàâàìà, à êî¼è ñó ãóáèòêîì çàøòèžåíîã, ìîíîïîëèñòè÷êîã, ïîëîæà¼à íà òðæèøòó èçãóáèëè ñìèñàî è ñâðõó ïîñòî¼àœà). Ó ñèòóàöè¼è äîê ñå ðóøèî êîìóíèçàì, ðàñïàäàëà ÑÔУ à èñòî÷íîåâðîïñêå äðæàâå óëàçèëå ó ïåðèîä åêîíîìñêå êðèçå à ïîòîì è òðàíçèöè¼å åêîíîìñêîã ñèñòåìà, íà ïðèâðåäíó ñöåíó Ñðáè¼å ñòóïèî ¼å ïàðòè¼ñêè àïàðàò÷èê Ñëîáîäàí Ìèëîøåâèž, ïî îáðàçîâàœó ïðàâíèê ñà èñêóñòâîì áàíêàðñêîã ÷èíîâíèêà. £åäíî îä œåãîâèõ ïðâèõ äåìàãîøêèõ îáåžàœà ñòàíîâíèøòâó, âåçàíèõ çà åêîíîìè¼ó, áèëî ¼å äà žå Ñðáè¼à çà äåñåò ãîäèíà (øòî áè çíà÷èëî êðà¼åì äåâåäåñåòèõ) äîñåžè „øâåäñêè ñòàíäàðä”, ò¼. äà žå èìàòè ïðèõîä îä 10.000 äîëàðà ïî ãëàâè ñòàíîâíèêà. Íî, êðèçà ¼å òàäà âåž çàõâàòàëà è Ñðáè¼ó ïà ñó Ìèëîøåâèž è ïðèâðåäíà åëèòà êî¼ó ¼å ïðåäâîäèî, ïðåäóçåëè íåêîëèêî, ó ñóøòèíè êîíòðàäèê-

178

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

òîðíèõ, åêîíîìñêèõ ïîòåçà. Çàäðæàëè ñó íåêå îä îñíîâíèõ åêîíîìñêèõ ïîñòóëàòà èç ðàçäîášà ÑÔУ, ïîïóò äðóøòâåíå ñâî¼èíå, àëè ñó èñòîâðåìåíî ïðèñòóïèëè è óâîåœó òðæèøíå ïðèâðåäå, ò¼. äîçâîëèëè ñó ðàçâî¼ ïðèâàòíîã ñåêòîðà ó ìíîãî âåžî¼ ìåðè íî øòî ¼å òî áèî ñëó÷༠ó ñîöè¼àëèñòè÷êî¼ £óãîñëàâè¼è. Óïîðåäî ¼å òåêàî ïðîöåñ ïîëèòè÷êîã ñóïðîòñòàâšàœà åêîíîìñêî¼ ðåôîðìè òàäàøœåã ñàâåçíîã ïðåìè¼åðà Àíòå Ìàðêîâèžà è ñïðîâåäåíà ¼å, ïîëèòè÷êè ìîòèâèñàíà, åêîíîìñêè âîëóíòàðèñòè÷êà àêöè¼à „áëîêàäå” ñëîâåíà÷êå ðîáå ó Ñðáè¼è. Èñòîâðåìåíî ¼å áèî ðàñïèñàí „çà¼àì çà ïðèâðåäíè ïðåïîðîä Ñðáè¼å”, ïðåêî êîãà ¼å òðåáàëî ïðèâóžè ñðåäñòâà èç çåìšå è äè¼àñïîðå è óëîæèòè èõ ó îáíîâó è ðàçâî¼ äîìàžå ïðèâðåäå (àëè ïîä äðæàâíîì êîíòðîëîì). Íî, ò༠ïðî¼åêàò ñå óáðçî ñâåî íà èçâëà÷åœå íîâöà „èç ñëàìàðèöà” äîìàžåã ñòàíîâíèøòâà. Ïàðàëåëíî ñå îäâè¼àî ïðîöåñ îäóçèìàœà äåâèçíèõ óëîãà ãðààíà ó äðæàâíèì áàíêàìà, êî¼å ñó äåïîíåíòèìà ¼åäíîñòàâíî ïðåñòàëå äà èñïëàžó¼ó íîâàö ñà äåâèçíèõ øòåäíèõ ðà÷óíà. Ñà ðàñïàäîì äðæàâå, ðàñïàî ñå è ¼åäèíñòâåíè åêîíîìñêè ïðîñòîð, ôîðìèðàí ïîñëå 1945. ãîäèíå. À îíäà ñó óñëåäèëè, ¼åäàí çà äðóãèì, ðàòîâè ó Ñëîâåíè¼è, Õðâàòñêî¼ è Áîñíè è, ïîâðõ ñâåãà, óâîåœå åêîíîìñêèõ ñàíêöè¼à îä ñòðàíå ÓÍ. Äðæàâà ¼å óøëà ó äóáîêó åêîíîìñêó êðèçó, à ïðèâðåäà (ó îñíîâè ¼îø óâåê ñîöè¼àëèñòè÷êà – òðîìà, íàâèêíóòà íà ìîíîïîëèñòè÷êè ïîëîæ༠è äà ñå îñëàœà íà äðæàâíå èíòåðâåíöè¼å è ñóáâåíöè¼å) íàøëà ñå ïðåä íåðåøèâèì òåøêîžàìà. Òðàæåžè „äîäàòíå èçâîðå ïðèõîäà” êî¼èìà áè ñå ôèíàíñèðàëè ïðèâðåäà ó êðèçè, âî¼ñêà è ïîëèöè¼à, Ìèëîøåâèž è œåãîâè åêîíîìñêè åêñïåðòè ïîíîâî ñó ïîñåãíóëè çà íîâöåì êî¼è ¼å äîìàžå ñòàíîâíèøòâî, íåïîâåðšèâî íàêîí áëîêèðàœà âëàñòèòèõ ñðåäñòàâà ó äðæàâíèì áàíêàìà, âåžèíîì äðæàëî âàí òèõ áàíàêà. Óñëåäèëå ñó äâå ñèíõðîíèçîâàíå àêöè¼å ñà öèšåì äàšåã èçâëà÷åœà íîâöà îä ñòàíîâíèøòâà. Ïðâî, èíôëàòîðíî ôèíàíñèðàœå äðæàâå, êî¼å ¼å äîâåëî äî ¼åäíå îä íà¼âåžèõ õèïåðèíôëàöè¼à èêàäà çàáåëåæåíèõ ó èñòîðè¼è. À ïîòîì è ôîðìèðàœå òçâ. „ïèðàìèäàëíèõ áàíàêà”, îä êî¼èõ ñó íà¼âåžå è íà¼ïîçíàòè¼å áèëå

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

179

„£óãîñêàíäèê” è „Äàôèìåíò áàíêà”, êî¼å ñó âèñîêèì ìåñå÷íèì êàìàòàìà – íå ñàìî åêîíîìñêè íåîïðàâäàíèì, âåž è ëèøåíèì åëåìåíòàðíå åêîíîìñêå ëîãèêå – ïðèâëà÷èëå èíôëàöè¼îì îñèðîìàøåíî è êðèçîì èñöðïšåíî ñòàíîâíèøòâî (÷è¼å ñó ïëàòå, îáåçâðååíå õèïåðèíôëàöè¼îì, âåž ïàëå íà íèâî îä íåêîëèêî íåìà÷êèõ ìàðàêà), äà ó œèõ óëàæó ñâî¼å äåâèçå. Òå „áàíêå” ¼å, íàðàâíî, êîíòðîëèñàëà äðæàâà. Íî è ïîðåä òàêâî㠄êðåäèòèðàœà” äðæàâå äîøëî ¼å, óñëåä õèïåðèíôëàöè¼å, ãîòîâî äî ïîòïóíîã êîëàïñà ïðèâðåäíîã ñèñòåìà (1992–1994), ñòðàõîâèòîã ðàçâî¼à „ñèâå åêîíîìè¼å” (êî¼à ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè ñëóæèëà çà àìîðòèçîâàœå ñîöè¼àëíîã íåçàäîâîšñòâà ðàäíèêà ñàìî ôèêòèâíî çàïîñëåíèõ ó „äðóøòâåíèì” ãèãàíòèìà è ñèñòåìèìà êî¼è ñó ïðîèçâîäèëè ìàëî øòà îñèì äóãîâà), íàãîìèëàâàœà îãðîìíîã áîãàòñòâà ó ðóêàìà ìàëîã áðî¼à ïî¼åäèíàöà, îä êî¼èõ ñå äîáàð äåî ìîãàî ñâðñòàòè ó êàòåãîðè¼ó „ðàòíèõ ïðîôèòåðà” è êðèìèíàëèçàöè¼å åêîíîìñêîã æèâîòà (òèìå è äðóøòâåíîã æèâîòà ó öåëèíè). Òåê íàêîí ïîòïèñèâàœà Äå¼òîíñêîã ñïîðàçóìà (1995) óñëåäèî ¼å êðàòàê ïðèâðåäíè ïðåäàõ (óãëàâíîì çàõâàšó¼óžè íåëåãàëíî¼ ïðîäà¼è äðæàâíîã îïåðàòåðà òåëåôîíè¼å, „Òåëåêîì-à”), àëè òî íè èçäàëåêà íè¼å áèëî äîâîšíî äà ñå çàóñòàâå íåãàòèâíå åêîíîìñêå òåíäåíöè¼å. Íà¼çàä, óñëåäèî ¼å ïîòïóíè ïðèâðåäíè è åêîíîìñêè ñëîì íàêîí ÍÀÒÎ áîìáàðäîâàœà.

Î äðóøòâåíî¼ ñâåñòè Íåóðàâíîòåæåí ðàçâî¼ ñðïñêîã äðóøòâà – òîêîì êîãà ñó ñå ñìåœèâàëè ïåðèîäè íàãëèõ äðóøòâåíèõ, êóëòóðíèõ, ïðèâðåäíèõ è ïîëèòè÷êèõ óçëåòà, ïðàžåíè ìîäåðíèçàöè¼îì ïîëèòè÷êîã è äðóøòâåíîã æèâîòà, ñà ðàçäîášèìà ñòàãíàöè¼å, îïàäàœà è êðàžèõ èëè äóæèõ êðèçà – íåóìèòíî ¼å óòèöàî íà ðàçâî¼ äðóøòâåíå ñâåñòè è ôîðìèðàœå ïðåäñòàâà î âëàñòèòî¼ ïðîøëîñòè. Äðóøòâåíó ñâåñò ó âðåìå Ïðâîã óñòàíêà (1804–1813) êàðàêòåðèñàëà ¼å äîìèíàöè¼à ðèãèäíîã ðóðàëíîã ñèñòåìà äðóøòâåíèõ ìèòîâà, êî¼è ñå ÷åñòî ïîäâîäè ïîä çà¼åäíè÷êè èìåíèòåš

180

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

„êîñîâñêîã ìèòà”. Òîêîì ïðâå ïîëîâèíå 19. âåêà, çàõâàšó¼óžè äåëàòíîñòè Âóêà ÊàðàŸèžà íà ïðèêóïšàœó óñìåíå íàðîäíå (ðóðàëíå) êœèæåâíîñòè è êîäèôèêàöè¼è êœèæåâíîã ¼åçèêà áàçèðàíîã íà òî¼ êœèæåâíîñòè, ò༠ðèãèäíè ðóðàëíè ñèñòåì äðóøòâåíèõ ìèòîâà ïîñòàî ¼å ¼åäàí îä êšó÷íèõ åëåìåíàòà êîðïóñà êóëòóðíèõ è äðóøòâåíèõ òðàäèöè¼à íà îñíîâó êî¼èõ ñå ôîðìèðàî äðóøòâåíè ñèñòåì âðåäíîñòè è ñàìîèäåíòèôèêîâàëî ñðïñêî äðóøòâî. Òèìå ñó, íà¼âåžèì äåëîì, èç êîðïóñà êóëòóðíèõ è äðóøòâåíèõ òðàäèöè¼à áèëå ïîòèñíóòå ïðîñâåòèòåšñêå êóëòóðíå òðàäèöè¼å èçãðàåíå ìåó ñðïñêèì ãðààíñòâîì òîêîì 18. è 19. âåêà ó Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è. Òåê êðà¼åì 19. è ïî÷åòêîì 20. âåêà ãåíåðàöè¼à èíòåëåêòóàëàöà è ïîëèòè÷àðà øêîëîâàíèõ íà åâðîïñêèì óíèâåðçèòåòèìà ¼å òó ïîòêó ïîêóøàëà (è ó èçâåñíî¼ ìåðè óñïåëà) äà îïëåìåíè è ïðîøèðè óãðàäèâøè ó œó íåêå îä íà¼âàæíè¼èõ åëåìåíàòà òàäàøœèõ åâðîïñêèõ äðóøòâåíèõ âðåäíîñòè. Íî îíäà ¼å òîêîì 20. âåêà íà¼ïðå äîøëî äî ó¼åäèœåœà è ôîðìèðàœà £óãîñëàâè¼å øòî ¼å íàìåòíóëî ïîòðåáó äà ñå ñàçíà¼íà ñîöè¼àëíà îñíîâà è ñà œîì ïîâåçàíà äðóøòâåíà îðè¼åíòàöè¼à ïîïóíè íîâèì ñàäðæà¼èìà (ó ñêëàäó ñà èäåîëîãè¼îì ¼óãîñëîâåíñòâà). Ïîòîì ¼å Ãðààíñêè ðàò äâà àíòèôàøèñòè÷êà ïîêðåòà îòïîðà, êîìóíèñòè÷êîã è ãðààíñêîã ó âðåìå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà, äîâåî äî èäåîëîøêèõ èíñòðóìåíòàëèçàöè¼à ñàäðæà¼à ïðîøëîñòè, óíåâøè ïîãóáíå è äóáîêå ïîäåëå è ðàñöåïå – íà „íàøå” è „œèõîâå”, „ïàðòèçàíå” è „÷åòíèêå”, „ïîáåäíèêå” è „èçäà¼íèêå”, „êîìóíèñòå” è „Ñðáå”, íåøòî êàñíè¼å è íà „ãðààíñòâî” è „ñåëî” – êî¼å äî äàíàøœèõ äàíà îïòåðåžó¼ó äðóøòâåíó ñâåñò. Íà¼çàä ¼å äîøëî è äî ðàäèêàëíîã çàîêðåòà, êàäà ñó íîâå êîìóíèñòè÷êå âëàñòè íà îâîì ïîäðó÷¼ó íàìåòíóëå ïîòïóíî íîâè ñèñòåì äðóøòâåíèõ âðåäíîñòè, ó ñêëàäó ñà áîšøåâè÷êèì (ñòàšèíèñòè÷êèì) èäåîëîøêèì ìîäåëîì. Ïîñëå 1945. ãîäèíå óáðçàíà èíäóñòðè¼àëèçàöè¼à è íàãëà óðáàíèçàöè¼à äîâåëå ñó äî ôîðìèðàœà ñïåöèôè÷íîã ñëî¼à ñòàíîâíèøòâà êî¼å ¼å æèâåëî ó ãðàäîâèìà, àëè ñå ó ìåíòàëíîì ïîãëåäó íàëàçèëî „íà ïîëà ïóòà” èçìåó ñåëà è ãðàäà, ò¼. œåãîâå

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

181

áàçè÷íå äðóøòâåíå è êóëòóðíå ïîòðåáå ñó ìîãëå áèòè çàäîâîšåíå (è çàäîâîšàâàëå ñó ñå) ðóðàëíèì äðóøòâåíèì ñàäðæà¼èìà è êîíòàêòèìà. Ò༠íåçàâðøåí ïðîöåñ óðáàíèçàöè¼å (ðóðáàíèçàöè¼à), êðèî ¼å ó ñåáè áðî¼íå îïàñíîñòè êî¼å ñó ñå ¼àñíî èñêàçàëå òîêîì êðèçå äåâåäåñåòèõ ãîäèíà. Òàêî ¼å ïî÷åòêîì äåâåäåñåòèõ, êàäà ¼å äîøëî äî ðóøåœà è íàïóøòàœà ïðåàøœåã ñèñòåìà äðóøòâåíèõ âðåäíîñòè, íà íèâîó äðóøòâåíå ñâåñòè äîøëî äî äåëèìè÷íîã îæèâšàâàœà óïðàâî îíèõ âðåäíîñòè êî¼å ñó óãðàåíå ó ðóðàëíè ñèñòåì ìèòîâà ñ ïî÷åòêà 19. âåêà. Èñòèíà, ò༠ñèñòåì ¼å òîêîì 19. è ïðâå ïîëîâèíå 20. âåêà äîïóœàâàí íîâèì ñàäðæà¼èìà è äåëèìè÷íî ¼å åâîëóèðàî à íàêîí 1945. ¼å óïîòïóœåí åëåìåíòèìà êîìóíèñòè÷êå èäåîëîãè¼å. Óñëåä òîãà ñå ó ñàâðåìåíî¼ äðóøòâåíî¼ ñâåñòè ïðåïëèžó è ïðîæèìà¼ó áàçè÷íè åëåìåíòè ðèãèäíîã ðóðàëíîã ñèñòåìà äðóøòâåíèõ ìèòîâà ìîäåëèðàíèõ ïðåìà îáðàñöèìà ñòàšèíèñòè÷êå „íàäãðàäœå” (íà¼÷åøžå èñêàçàíå êðîç íèç ñòåðåîòèïà î ñåáè, îêðóæåœó è ñâåòó). Òàêàâ ðàçâî¼ óòèöàî ¼å äà íîâå èäå¼å, êî¼èìà ¼å òðåáàëî êðèòè÷êè ïðåâðåäíîâàòè, äîãðàäèòè è ïðåîáëèêîâàòè äðóøòâåíó ñâåñò, îñòàíó çàòâîðåíå ó óñêèì êðóãîâèìà äðóøòâåíèõ åëèòà. Óñëåä òîãà ñå âèøå ïóòà, íïð. ïî÷åòêîì 20. âåêà, ó ïðâî¼ ïîëîâèíè äâàäåñåòèõ ãîäèíà, èëè òîêîì ñåäàìäåñåòèõ è îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, äîãààëî äà åëèòå ïîñòèãíó (ðåëàòèâíî) âèñîê ñòåïåí åìàíöèïàöè¼å – êî¼è ¼å ó ïîòïóíîñòè êîðåíñïîíäèðàî ñà åâðîïñêèì êóëòóðíèì ñòàíäàðäèìà òîãà äîáà – àëè äà òî íå îñòàâè íåêîã âèäšèâîã òðàãà íà ðàçâî¼ äðóøòâåíå ñâåñòè è êîëåêòèâíîã ìåíòàëèòåòà. Íåóðàâíîòåæåí ðàçâî¼ äðóøòâà è ïîãîòîâî äðóøòâåíå ñâåñòè ó öåëèíè, íåìèíîâíî ñå îäðàçèî è íà èçãðàäœó êîëåêòèâíå ñâåñòè î âëàñòèòî¼ ïðîøëîñòè (èçãðàäœó êðèòè÷êå èñòîðè¼ñêå ñâåñòè). Ôîðìèðàœå öåëîâèòèõ è íàó÷íî óòåìåšåíèõ çíàœà î âëàñòèòî¼ ïðîøëîñòè ïðîëàçèëî ¼å êðîç íèç ôàçà êî¼å íèñó óâåê ëîãè÷íî ïðîèñòèöàëå ¼åäíà èç äðóãå. Çà÷åòàê ôîðìèðàœà ìîäåðíå èñòîðè¼ñêå ñâåñòè ñðïñêîã íàðîäà ïðåäñòàâšàëî ¼å îá¼àâšèâàœå ïðâèõ ìîäåðíèõ èñòîðè¼-

182

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

ñêèõ äåëà ó äîáà ïðîñâåòèòåšñòâà (ïðå ñâåãà äåëà £îâàíà Ðà¼èžà, àëè è, œåãîâèõ ïðåòõîäíèêà, Ïàâëà £óëèíöà è Çàõàðè¼å Ñòåôàíîâèžà Îðôåëèíà). Óñëåäèëî ¼å ïîëà âåêà ïîäðàæàâàœà Ðà¼èžåâîì äåëó; êî¼å ¼å ñðåäèíîì 19. âåêà çàìåíèî ðîìàíòè÷àðñêè îòêëîí îä ïðîñâåòèòåšñòâà; äà áè ñå îä 1860. ïîâåëà ïðâà âåëèêà áîðáà – îêî ïèòàœà èñòèíå ó èñòîðèîãðàôè¼è (êî¼ó ¼å âîäèî Âóê ÊàðàŸèž, ïîòïîìîãíóò òàäà ìëàäèì Ïàíòîì Ñðåžêîâèžåì è Àëèìïè¼åì Âàñèšåâèžåì, ïðîòèâ Ìèëàíà €. Ìèëèžåâèžà); äâàäåñåò ãîäèíà êàñíè¼å, 1879, ðàñïëàìñàëà ñå áîðáà êðèòè÷êå (Èëàðèîí Ðóâàðàö è Šóáà Êîâà÷åâèž) è ðîìàòè÷àðñêå øêîëå (Ïàíòà Ñðåžêîâèž) îêî ïèòàœà êðèòè÷íîñòè è íàó÷íîñòè ó èñòîðèîãðàôè¼è (è óîïøòå ïðèñòóïó, âèåœó è ðàçóìåâàœó ïðîøëîñòè ó äðóøòâó), êî¼à ¼å çàâðøåíà ïî÷åòêîì äâàäåñåòîã âåêà ïðåâàãîì èñòîðèöèñòè÷êîã ìîäåëà èçãðàäœå êðèòè÷êå èñòîðè¼ñêå ñâåñòè (êîìå ñó íà¼âåžè äîïðèíîñ äàëè Èëàðèîí Ðóâàðàö, Šóáà Êîâà÷åâèž, Ñòî¼àí Íîâàêîâèž, Ñòàíî¼å Ñòàíî¼åâèž, Âëàäèìèð Žîðîâèž è äð.). Íî, íè äðóøòâåíè ïðèòèñöè êî¼è ñó ïðàòèëè èçãðàäœó êðèòè÷êå èñòîðè¼ñêå ñâåñòè íèñó áèëè çàíåìàðšèâè. Òîêîì äðóãå ïîëîâèíå 19. âåêà œåíî ôîðìèðàœå îïòåðåžèâàëè ñó ðîìàíòè÷àðñêè îòêëîíè – êî¼è ñó ïîäðàæàâàëè ðóðàëíîì ñèñòåìó äðóøòâåíèõ ìèòîâà. Äîê ñó, êðà¼åì 19. è òîêîì ïðâå ïîëîâèíå 20. âåêà îïøòè äðóøòâåíè îäíîñ ïðåìà ïðîøëîñòè ó îäðååíî¼ ìåðè îïòåðåžèâàëè äèíàñòè÷êè îòêëîíè ó òóìà÷åœó ñðïñêå èñòîðè¼å (ñóêîáè òçâ. „êàðàîðåâèžåâàöà” è „îáðåíîâèžåâàöà”), Äðóãè ñâåòñêè ðàò ¼å, è ó ïîãëåäó èçãðàäœå êîëåêòèâíîã ñàçíàœà î ïðîøëîñòè, óíåî ñíàæàí èäåîëîøêè îòêëîí, íàìåžóžè çàäàòàê ñâåîáóõâàòíîã ïðåèñïèòèâàœà (îäáàöèâàœà) äîòàäàøœèõ âèåœà è ðàçóìåâàœà âëàñòèòå èñòîðè¼å (ó ñêëàäó ñà èñòîðèöèñòè÷êèì øåìàòèçìîì ìàðêñèñòè÷êå äîãìå, òóìà÷åíå ó ñòàšèíèñòè÷êîì êšó÷ó). Ñà åìàíöèïàöè¼îì îä ñîâ¼åòñêîã óòèöà¼à (íàêîí 1948) äàšåì ðàçâî¼ó íàó÷íîñòè è èçãðàäœè êðèòè÷êå ñâåñòè, èàêî ïîñòåïåíî, âðåìåíîì ñó ñå îòâàðàëè ñâå øèðè ïðîñòîðè çà äåëîâàœå. Òî ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè äîçâîëèëî äà ñå òîêîì ñåäàìäåñå-

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

183

òèõ è îñàìäåñåòèõ ãîäèíà êðèòè÷êà èñòîðè¼ñêà ñâåñò èçáàëàíñèðà (ìàäà ¼å åâèäåíòíî äà ñó èäåîëîøêè ïðèòèñöè è ó òî âðåìå áèëè èçðàæåíè, äà ñó ïîñòî¼àëå òçâ. „áåëå ìðšå”, çàáðàœåíå òåìå, ëè÷íîñòè è àóòîðè èç ïðîøëîñòè). Íà¼çàä, ðàñïàä çåìšå è íåñòàíàê äîòàäàøœåã èäåîëîøêîã ïðèòèñêà îìîãóžèëè ñó ñâåñòðàíè¼è ðàçâî¼ íàó÷íèõ – òðàäèöèîíàëíèõ è ìîäåðíèõ – ïðàâàöà ó ñàãëåäàâàœó ïðîøëîñòè. Àëè ¼å, ó èñòî âðåìå îïøòà äðóøòâåíà (ïîëèòè÷êà è åêîíîìñêà êðèçà) äåâåäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà îòâîðèëà ïðîñòîð çà ðåòðîãðàäíó ïî¼àâó åëåìåíàòà ðîìàíòè÷àðñêå (ó åêñòðåìíèì èñïîšàâàœèìà ÷àê è ïñåóäîðîìàíòè÷àðñêå) ñâåñòè ó ¼àâíîì æèâîòó. Òî ïîêàçó¼å äà ñå ÷àê íè âèåœå ïðîøëîñòè è äðóøòâåíà ñâåñò î œî¼ íèñó èçãðàèâàëå êîíòèíóèðàíî, âåž äà ñå è ó òîì ïîãëåäó ìîæå ãîâîðèòè î ¼àñíèì äèñêîíòèíóèòåòèìà, îïòåðåžåœèìà è êîíòðàäèêòîðíîñòèìà. Îòóäà óîñòàëîì íå òðåáà äà ÷óäè äà ¼å, ïðèìåðà ðàäè, ñâåñò î âàæíîñòè è çíà÷à¼ó ñðïñêîã ïðîñâåòèòåšñòâà çà îïøòè äðóøòâåíè è êóëòóðíè ðàçâî¼ ó ïîòïóíîñòè ïîòèñíóòî èç êîëåêòèâíîã ïàìžåœà è âèåœà âëàñòèòå ïðîøëîñòè. Íî, òèìå ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè îäáà÷åíà è „ñïåöèôè÷íà ðàöèîíàëíîñò èñòîðè¼ñêå íàóêå, îáåëåæåíà ïðîñâåòèòåšñòâîì” (êàêî ¼å äåôèíèñàî £èðãåí Êîêà), à îñíîâå íà êî¼èìà ñå èçãðàó¼å êðèòè÷êî (íàó÷íî) ñàãëåäàâàœå è ïðîìèøšàœå ïðîøëîñòè ó âåëèêî¼ ìåðè ñó îñèðîìàøåíå è ñâåäåíå èñêšó÷èâî íà èñòîðèöèñòè÷êå ïîñòóëàòå êðà¼à 19. âåêà.

Î íàñëåó çà 21. âåê (êðèçà èëè ñóíîâðàò?) Íåóðàâíîòåæåíè è ÷åñòî ïðåêèäàíè ïðîöåñè ïîëèòè÷êîã, äðóøòâåíîã, åêîíîìñêîã è êóëòóðíîã ðàçâî¼à êóëìèíèðàëè ñó êðà¼åì 20. âåêà ó ¼åäíó îä íà¼òåæèõ, íà¼äóášèõ è íà¼ñâåîáóõâàòíè¼èõ êðèçà ó íîâè¼î¼ ñðïñêî¼ èñòîðè¼è. Ñâå øòî ñå ó òîì ðàçäîášó îäèãðàëî, äî òåìåšà ¼å óçäðìàëî ñðïñêó ïîëèòèêó, äðóøòâî è åêîíîìè¼ó. 1) Ñóïðîòñòàâšåíà òóìà÷åœà óçðîêà êðèçå. Ó àíàëèçàìà äîãàà¼à èç ïðîòåêëå äâå äåöåíè¼å äîìèíèðà¼ó äâà òóìà÷åœà.

184

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

£åäàí äåî ¼àâíîñòè, èíòåëåêòóàëàöà è ïîëèòè÷àðà ñïðåìíè ñó äà, áåç ìíîãî óäóášèâàœà è ïðîìèøšàœà, ñâó êðèâèöó çà áðî¼íå ïîðàçå, äðóøòâåíó ñòàãíàöè¼ó, êðèìèíàëèçàöè¼ó ïîëèòèêå, äðóøòâà è åêîíîìè¼å, ïðèâðåäíî ïðîïàäàœå è óîïøòå, çà ñàäàøœó ñèòóàöè¼ó ïðèïèøó èñêšó÷èâî Ñëîáîäàíó Ìèëîøåâèžó è ïîëèòèöè êî¼ó ¼å âîäèî. È òî áè, çàèñòà, ïî Ñðáè¼ó è ñðïñêè íàðîä áèëî èçóçåòíî äîáðî, äà ¼å òà÷íî. Àëè, ïðîáëåì íè¼å ñàìî ó ¼åäíîì ÷îâåêó è œåãîâî¼ ïîëèòèöè, ¼åð äà ¼åñòå, œåãîâî óêëàœàœå ñà ïîëèòè÷êå ñöåíå ðåøèëî áè ãîòîâî ñâå íàãîìèëàíå íåäàžå, âåž ó çíàòíî äóæèì è êîìïëèêîâàíè¼èì èñòîðè¼ñêèì è äðóøòâåíèì ïðîöåñèìà. Èïàê òî íå çíà÷è äà ñå Ìèëîøåâèž ìîæå àìíåñòèðàòè çà îíî øòî ñå ñðïñêîì íàðîäó äîãîäèëî ó ïðîòåêëèõ ïåòíàåñò äî äâàäåñåò ãîäèíà è êàêî Ñðáè¼à äàíàñ èçãëåäà, ÷åìó ¼å ñêëîí äðóãè äåî ¼àâíîñòè, ïîëèòè÷àðà è èíòåëåêòóàëàöà (ïî ìåíòàëíîì êîäó çàòî÷åíèêà îíå ìàòðèöå ìèøšåœà êî¼ó ¼å êàî äîìèíàíòíó èçíåäðèî ïðåòõîäíè ðåæèì), êî¼è ñà ¼îø ìàœå ïðîìèøšàœà è óäóášèâàœà ó êîìïëåêñíå ïðîáëåìå, ñâó êðèâèöó çà íîâîíàñòàëó ñèòóàöè¼ó ñâàšó¼ó èñêšó÷èâî íà „ñïîšàøœè ôàêòîð”, íà íåêàêâó èìàãèíàðíó „çàâåðó” èëè „íîâè ñâåòñêè ïîðåäàê”. Íàïðîòèâ! Òî ñó ñàìî äâà âèäà èñòîã ñàìîçàâàðàâàœà. Ñàìîçàâàðàâàœà êî¼å òðàæè (è ïðîíàëàçè) êð༜å ïî¼åäíîñòàâšåíå, öðíî-áåëå îäãîâîðå íà òåøêà è ñëîæåíà ïèòàœà êî¼å íàìåžå ñòâàðíîñò. Òèìå ñå, ñâåñíî èëè íå ñàñâèì ¼å ñâå¼åäíî, ñêðåžå ïàæœà ñà ïðàâèõ, ñëîæåíèõ ïðîáëåìà ñà êî¼èìà ñå íà ïî÷åòêó 21. âåêà ñóî÷àâà ñðïñêî äðóøòâî è íà êî¼å ñå ìîðà¼ó, òî ¼å èìïåðàòèâ òðåíóòêà, íàžè àäåêâàòíè îäãîâîðè. Ïðèëèêîì òðàæåœà àäåêâàòíèõ îäãîâîðà íåîïõîäíî ¼å êðåíóòè óïðàâî îä îâèõ çàáëóäà, ïîøòî ¼å ó œèìà ñàäðæàí çàìåòàê ìíîãî êîìïëåêñíè¼èõ ïðîáëåìà. Íàèìå, ðåàëíà îäãîâîðíîñò ñàìîã Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèžà, êàî è ïîëèòè÷êå åëèòå êî¼îì ¼å îí ðóêîâîäèî, ¼å îãðîìíà è íåñóìœèâà. È òî êàêî çà ïîðàçå êî¼å ¼å ñðïñêè íàðîä äîæèâåî êðà¼åì 20. âåêà, òàêî è çà ñèòóàöè¼ó ó êî¼î¼ ñå íàøàî ïî÷åòêîì 21. âåêà. Àëè Ñëîáîäàí Ìèëîøåâèž íè¼å áèî ñàìîíèêëè óçóðïàòîð êî¼è ñå ïî¼àâèî èçíåíàäà è íèîòêóäà.

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

185

Ïî¼àâà Ìèëîøåâèžà (ïðåöèçíè¼å áðà÷íîã ïàðà ÌèëîøåâèžÌàðêîâèž) íà ïîëèòè÷êî¼ ïîçîðíèöè Ñðáè¼å ñðåäèíîì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, áèî ¼å çàïðàâî îäãîâîð äðóøòâåíèõ åëèòà ñðïñêîã íàðîäà íà íàäîëàçåžå èçàçîâå åïîõå: êðèçó íà Êîñîâó (êî¼à ñå ðàçâè¼àëà íà¼ìàœå äâàäåñåò ãîäèíà, îä êðà¼à øåçäåñåòèõ, à ó êîíòèíóèòåòó îä ïî÷åòêà îñàìäåñåòèõ), ðóøåœå ñîöè¼àëèçìà ó Èñòî÷íî¼ Åâðîïè è ÑÑÑÐ, êðàõ êîìóíèñòè÷êå èäåîëîãè¼å è, ïîâåçàíî ñà òèì, êðèçó è ðàñïàä ÑÔУ, äåöåíè¼ñêó åêîíîìñêó ñòàãíàöè¼ó è ïðèâðåäíó êðèçó, íàäîëàçåžå äåìîãðàôñêå è ïîïóëàöèîíå ïðîáëåìå ïîïóò „áåëå êóãå” èëè „îäëèâà ìîçãîâà”... Íî, êàêâå ñó áèëå åëèòå, òàêàâ ¼å áèî è îäãîâîð – èäåîëîøêè îêîøòàî ó ñòàšèíèñòè÷êî¼ ìàòðèöè ðàçìèøšàœà, èñõèòðåí, íåïðîìèøšåí, èñêšó÷èâ, íåóñêëàåí ñà âðåìåíîì îïøòèõ ïðîìåíà è ïðåîáðàæà¼à ó Åâðîïè è ñâåòó, ïóí (ëàæíîã è âàðšèâîã) îñåžàœà ìîžè... Áèëî ¼å òî, çàïðàâî ¼îø ñàìî ¼åäíî ó íèçó ñàìîçàâàðàâàœà êî¼èìà ñó òàêî ñêëîíå ñðïñêå åëèòå, ñàìîçàâàðàâàœà êî¼à ïðîèñòè÷ó èç áðî¼íèõ çàáëóäà, ñòåðåîòèïà è äðóøòâåíèõ ìèòîâà î ñåáè, îêðóæåœó è ñâåòó. Ñà äðóãå ñòðàíå, íå ìîæå ñå íåãèðàòè ÷èœåíèöà äà è âîäåžå ñâåòñêå ñèëå ñíîñå ñâî¼ äåî îäãîâîðíîñòè (çáîã îíîãà øòî ñó ðàäèëå èëè íèñó ðàäèëå, ñâå¼åäíî) çà îíî øòî ñå äîãààëî íà ïðîñòîðèìà áèâøå £óãîñëàâè¼å. Àëè òî íå çíà÷è äà ñå ñâåòñêèì ñèëàìà ìîæå îäðåžè ïðàâî äà øòèòå ñâî¼å èíòåðåñå (ìà êîëèêî ñå îíè êîñèëè ñà ðåàëíèì èëè çàìèøšåíèì èíòåðåñèìà ñàìå Ñðáè¼å è ñðïñêîã íàðîäà), êàî øòî ¼å òî ÷èíèî è ¼îø óâåê ÷èíè äåî ¼àâíîñòè è èíòåëåêòóàëàöà ó Ñðáè¼è. Íî, áåç îáçèðà øòî ñó îâà äâà òóìà÷åœà íà¼çàñòóïšåíè¼à ó ¼àâíîñòè, îíà íè ïðèáëèæíî íå óêàçó¼ó íà ïðàâå óçðîêå ñàäàøœåã ñòàœà íèòè ïîêàçó¼ó ïðàâå ðàçìåðå è äóáèíó êðèçå. £åð, ñèòóàöè¼à ó êî¼î¼ ñå ñðïñêè íàðîä äàíàñ íàëàçè íè¼å ïîñëåäèöà íè „åêñöåñà”, íè „çàâåðå”, íè íåêàêâîã êðàòêîòðà¼íî㠄èñêàêàœà èç êîëîñåêà” íîðìàëíîã ðàçâî¼à. Âåž ¼å ëîãè÷íà ïîñëåäèöà äâà ïîä¼åäíàêî äóãà, ìåóñîáíî ïðîæåòà è óñëîâšåíà ïðîöåñà – äðóøòâåíîã è èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à îáåëåæåíîã ¼àñíèì äèñêîíòèíóèòåòèìà

186

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

è äóãîòðà¼íå ïðåâëàñòè ïîëèòè÷êîã ìèøšåœà ñêëîíîã ñàìîçàâàðàâàœó è ìèòñêîì ïîèìàœó ïîëèòè÷êå ñòâàðíîñòè, ðàçóìåâàœó ñâåòà è ñâîã ìåñòà ó ñâåòó. Èñòî êàî øòî íè äèëåìå êî¼å íàñ ìó÷å, íè ïðîáëåìè ñà êî¼èìà ñå äàíàñ ñóî÷àâàìî, ïà íè ïîãðåøíè çàêšó÷öè î œèõîâèì óçðîöèìà íèñó íîâè ôåíîìåíè, êî¼è îïòåðåžó¼ó ñðïñêî äðóøòâî „îä ¼ó÷å” èëè îä ïðå ïåíàåñò äî äâàäåñåò ãîäèíà. 2) Åëåìåíòè ïîëèòè÷êå êðèçå. Ñàâðåìåíà ïîëèòè÷êà ñèòóàöè¼à ó Ñðáè¼è ¼å, áåç èêàêâå äèëåìå, äèðåêòíà ïîñëåäèöà äóãîòðà¼íèõ íåïîâîšíèõ ïîëèòè÷êèõ è äðóøòâåíèõ òðåíäîâà ðàçâî¼à è âèøåäåöåíè¼ñêå êðèçå, êî¼à ¼å êóëìèíèðàëà òîêîì ïîñëåäœå äâå äåöåíè¼å. Ïîëèòè÷êà êðèçà íà îâèì ïðîñòîðèìà íèêàêî ñå íå áè ñìåëà ïîñìàòðàòè èñêšó÷èâî êàî ïîñëåäèöà ïî¼àâå Ìèëîøåâèžà íà ïîëèòè÷êî¼ ñöåíè ÑÔУ. Ó òîì ïîãëåäó ¼å ÷èíè ñå ìíîãî ðåàëíè¼à îöåíà íåêèõ àíàëèòè÷àðà äà ¼å ïî¼àâà Ìèëîøåâèžà (êàî è Òóìàíà è Èçåòáåãîâèžà), ïðåäñòàâšàëà çàïðàâî ñàìî ëîãè÷íó ïîñëåäèöó äóãîãîäèøœå ïîëèòè÷êå è åêîíîìñêå êðèçå ÑÔУ. Ïðâå íàçíàêå êðèçå ñó áèëå óî÷šèâå äàâíî ïðå ïî¼àâå Ìèëîøåâèžà. Œåí ðàçâî¼íè ëóê ¼å ìîãóžå ïðàòèòè ãîòîâî ó êîíòèíóèòåòó, íà¼ìàœå îä ñòóäåíòñêèõ íåìèðà 1968, êàäà ¼å òðàæåíî „âèøå êîìóíèçìà”, ïðåêî óñïåøíîã ðàçðà÷óíàâàœà ïàðòè¼ñêîã âðõà ñà ñðïñêèì „ëèáåðàëèìà” è ãóøåœà „õðâàòñêîã ïðîšåžà” 1971–72, äîíîøåœà íîâîã óñòàâà 1974. ãîäèíå, íåìèðà è àëáàíñêèõ äåìîíñòðàöè¼à íà Êîñîâó, íàêîí Áðîçîâå ñìðòè, êàäà ñó Àëáàíöè ïî÷åëè äà òðàæå èçäâà¼àœå èç Ñðáè¼å ó ïîñåáíó ðåïóáëèêó ó îêâèðó ÑÔУ (1980-87), ïðåêî òèõå èíôëàöè¼å è ñòàëíå åêîíîìñêå êðèçå òîêîì îñàìäåñåòèõ, äî ðàñïàäà ÊÏ£ êðà¼åì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà. Íî, êðèçà ¼å êóëìèíèðàëà òîêîì Ìèëîøåâèžåâå âëàäàâèíå, êàäà ñå áèâøà £óãîñëàâè¼à ðàñïàëà ó êðâàâî¼ ñïèðàëè ãðààíñêîã ðàòà (ó êî¼è ñó áèëå óòêàíå ñåöåñèîíèñòè÷êå òåíäåíöè¼å ñà åëåìåíòèìà âåðñêîã, íàöèîíàëíîã è èäåîëîøêîã ñóêîáà), à êàäà ñó ó ïèòàœó Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä íàñòàâèëà ¼å äà ñå ïðîäóášó¼å è íàêîí Ìèëîøåâèžåâîã ñèëàñêà ñà âëàñòè, ïðîæèìà¼óžè ãîòîâî ñâå ñåãìåíòå óíóòðàøœå è ñïîšíå ïîëèòèêå.

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

187

Ðàòîâè ó Ñëîâåíè¼è (1991), Õðâàòñêî¼ (1991–1994), Áîñíè (1992–1995), è ó ñàìî¼ Ñðáè¼è – íà Êîñîâó è ñà ÍÀÒÎ ïàêòîì (1998–1999) – ïðåäñòàâšàëè ñó êóëìèíàöè¼ó ïîëèòè÷êå êðèçå êî¼à ¼å ó ïðîòåêëå äâå äåöåíè¼å ïîòðåñàëà ïðîñòîðå áèâøå £óãîñëàâè¼å, à ñàìèì òèì è Ñðáè¼ó è ñðïñêè íàðîä. Ìîòèâè çà òà ñóêîášàâàœà ñó áèëè ðàçëè÷èòè è î÷èòî âèøåñòðóêè: ñâàêà îä çàâàåíèõ (çàðàžåíèõ) ïîëèòè÷êèõ åëèòà ¼å ó œèìà âèäåëà ìîãóžíîñò çà èñòîâðåìåíî ðåøàâàœå êšó÷íèõ ïèòàœà ëè÷íîã ïîëèòè÷êîã àíãàæìàíà è äåôèíèñàœà äðæàâíå áóäóžíîñòè; ïî¼åäèíè äåëîâè ÑÔУ ñó òåæèëè î÷óâàœó äîòàäàøœå çà¼åäíèöå, äîê ñó äðóãè æóäåëè çà ñòèöàœåì ñàìîñòàëíîñòè; ñðïñêà ñòðàíà ¼å îäëóêó äà ñå ïðèáåãíå ðàäèêàëíèì ïîëèòè÷êèì ðåøåœèìà, êàä £óãîñëàâè¼à íè¼å óñïåëà äà áóäå î÷óâàíà çáîã ñåïàðàòèñòè÷êèõ òåæœè îñòàëèõ íàðîäà è ðåïóáëèêà, îïðàâäàâàëà çàøòèòîì ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà, èòä. Íî, òè ðàòîâè ñó äåëîì ïðåäñòàâšàëè è ðàäèêàëèçàöè¼ó ëàòåíòíèõ èñòîðè¼ñêèõ ñóêîáà ìåó ñóñåäèìà, êî¼è ñó áàð äâà ïóòà ó 20. âåêó ïðåðàñòàëè ó êðâàâà ìåóåòíè÷êà ðàçðà÷óíàâàœà, 1914–18. è 1941–45. ãîäèíå. Çáîã òîãà ¼å, óîñòàëîì, ó äåëó ñðïñêå ¼àâíîñòè òàêàâ åïèëîã ñõâàžåí è êàî èñïðàâšàœå ðàíè¼èõ „èñòîðè¼ñêèõ íåïðàâäè” – ïðè ÷åìó ñå ìèñëèëî íà ñòðàäàœà ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà òîêîì Ïðâîã è íàðî÷èòî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà ó ÍÄÕ (Íåçàâèñíî¼ äðæàâè Õðâàòñêî¼), àëè è íà àäìèíèñòðàòèâíó ïîäåëó äðæàâå ïî óñòàâó èç 1974. ãîäèíå, êàäà ñó ó îêâèðó Ñðáè¼å áèëà îðãàíèçîâàíå äâå àóòîíîìíå ïîêðà¼èíå, Êîñîâî è Âî¼âîäèíà. Èïàê, ïîñìàòðàíî ñà äðóãîã íèâîà, ïîñåçàœå çà ðàäèêàëíèì ïîëèòè÷êèì ñðåäñòâèìà íåäâîñìèñëåíî ¼å óêàçèâàëî íà ñâó íåìîž, íåäàðîâèòîñò, áåçèäå¼íîñò è íåñíàëàæšèâîñò ñðïñêèõ åëèòà (ïîëèòè÷êå, âî¼íå è äåëà èíòåëåêòóàëíå). È òî íå òîëèêî çáîã ÷èœåíèöå äà ñó íà ò༠íà÷èí ïîêàçàëè äà íàãîìèëàíå ïðîáëåìå íå ìîãó è íå óìå¼ó ðåøèòè ïîëèòè÷êèì ñðåäñòâèìà, âåž øòî ñó òèìå èñêàçàëè íåñïîñîáíîñò äà ïðåäâèäå (è ïðåäóïðåäå) ñâå ìîãóžå íåãàòèâíå ïîñëåäèöå ðàäèêàëíîã ïîëèòè÷êîã ïðî¼åêòà ó êî¼è ñó óëàçèëè. Îïè¼åíè äðóøòâåíèì ìèòîâèìà î ñåáè, îêðóæå-

188

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

œó è ñâåòó, åïñêèì ïîèìàœåì ïðîøëîñòè, íàäìåíè è ñêëîíè ñâèì âèäîâèìà ñàìîçàâàðàâàœà, Ìèëîøåâèž, íà¼èñòàêíóòè¼è ïðåäñòàâíèöè œåãîâå ïîëèòè÷êå è âî¼íå åëèòå è äîáàð áðî¼ èíòåëåêòóàëàöà, ïîâåðîâàâøè ó ñâî¼ó âëàñòèòó äåìàãîãè¼ó, âèäåëè ñó ïðåä ñîáîì ñàìî ïóò íà êîìå ñó Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä – ïðåìà ìèòîëîøêîì îáðàñöó êî¼è ¼å áèî ÷âðñòî óòêàí ó œèõîâ íà÷èí ðàçìèøšàœà è ïîèìàœà ñâåòà è êî¼è ñó øèðèëè ïðåêî ñâèõ äðæàâíèõ ìåäè¼à è ïðèâàòíèõ òåëåâèçè¼à êî¼å ñó ñàìè îòâàðàëè èëè êîíòðîëèñàëè – óïðêîñ áðî¼íèì „çàâåðàìà” è ìåóíàðîäíèì ìîžíèöèìà, çëèì âîëøåáíèöèìà „íîâîã ñâåòñêîã ïîðåòêà”, ¼åäíîñòàâíî ìîðàëè ïîáåäèòè ïîøòî ñó „ïðàâî è èñòîðè¼ñêà ïðàâäà íà íàøî¼ ñòðàíè”... Íî, ñòâàðíîñò ¼å áèëà ìíîãî ñëîæåíè¼à îä òå èðàöèîíàëíå ïðåäñòàâå, òå ñó ïîëèòè÷àðè è èíòåëåêòóàëöè, ñàìîçàšóášåíî îïè¼åíè ñâî¼èì ôàíòàçìàãîðè¼àìà î ðåàëíîì ñâåòó, ó œî¼ ìîãëè äîæèâšàâàòè ñàìî ïîðàçå. Òðàãåäè¼à ¼å, ìåóòèì, áèëà ó òîìå øòî ñó çà ñîáîì ó òå ïîðàçå ïîâóêëè è ÷èòàâ íàðîä è äðæàâó. Ðåçóëòàò òàêî âîåíå ïîëèòèêå ¼å äà ñå Ñðáè¼à äàíàñ íàëàçè ó ïîçèöè¼è äðæàâå ïîðàæåíå ó ðàòó. Ñà ñâèì ïîñëåäèöàìà êî¼å òàêàâ ñòàòóñ ó ìåóíàðîäíî¼ ïîëèòèöè ïîâëà÷è çà ñîáîì. Ñâåòñêå ñèëå ¼å òðåòèðà¼ó êàî äðæàâó êî¼à ¼å èçãóáèëà ðàò è ÷è¼è äåî òåðèòîðè¼å ¼å ïîä îêóïàöè¼îì (ñà ñòàëíîì ïðåòœîì äà ìîæå áèòè àíåêòèðàí). Ó äîìàžî¼ ¼àâíîñòè ¼å, ìåóòèì, òà ÷èœåíèöà î ïîðàçó ñèñòåìàòñêè ïðèêðèâàíà. Ìèëîøåâèž ¼å ó ñâî¼å âðåìå (1999), ÷àê, ¼àâíî ïðîãëàñèî ïîáåäó íàä ÍÀÒÎ ïàêòîì!!! Äîê ¼å ó ñòâàðíîñòè èíîñòðàíè ÷èíèëàö – êî¼è ñå îä 1991. ãîäèíå ñèñòåìàòñêè è ñâå ñíàæíè¼å óïëèòàî ó ðåøàâàœå ïîëèòè÷êèõ ïèòàœà íà îâèì ïðîñòîðèìà – îä 1999. ãîäèíå ïîñòàî çàïðàâî êšó÷íè ïîëèòè÷êè ôàêòîð ó ñðïñêî¼ óíóòðàøœî¼ ïîëèòèöè. Ïîëèòè÷êå åëèòå, êî¼å ñó Ìèëîøåâèžà ñìåíèëå íà âëàñòè 2000. ãîäèíå, òðóäèëå ñó ñå, ñâàêà íà ñâî¼ íà÷èí, äà ñòâîðå ïðèâèä äà ñó Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä ðàâíîïðàâíè è óâàæåíè ïàðòíåðè ó ìåóíàðîäíèì ïîñëîâèìà. Øòî ¼å, íàðàâíî, ñàìî ¼îø ¼åäíî ó íèçó ñàìîçàâàðàâàœà, êî¼å ó ïåðñïåêòèâè ìîæå äîíåòè íîâå íåäàžå è ïðîáëåìå,

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

189

à íè íà êî¼è íà÷èí íå ìîæå ïîáîšøàòè òðåíóòíó êàòàñòðîôàëíó ìåóíàðîäíó ïîçèöè¼ó Ñðáè¼å, êî¼î¼ ¼å çíàòíî ñóæåí ìàíåâàðñêè ïðîñòîð çà äåëîâàœå, êàêî íà ñïîšíîïîëèòè÷êîì, òàêî è íà óíóòàðïîëèòè÷êîì ïëàíó. Íåóðàâíîòåæåí èñòîðè¼ñêè (ïîëèòè÷êè è äðóøòâåíè) ðàçâî¼ îíåìîãóžèî ¼å ïîñòî¼àíî, ó¼åäíà÷åíî è äîñëåäíî âîåœå óíóòðàøœå àëè è ñïîšíå ïîëèòèêå, øòî ¼å óòèöàëî íà ëàòåíòíó íåñòàáèëíîñò ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà, êî¼à íè¼å ïîãîäîâàëà ðàçâî¼ó ïîëèòè÷êèõ èíñòèòóöè¼à, íèòè ¼å äîçâîšàâàëà ó÷âðøžèâàœå ïîëèòè÷êèõ ñòðóêòóðà è ïîñëåäè÷íî ¼å äîâåëî äî òîãà äà ¼å òîêîì ïîñëåäœèõ ïåòíàåñò ãîäèíà äîøëî äî ïîòïóíîã ðåëàòèâèçîâàœà ãîòîâî ñâèõ êšó÷íèõ ïîëèòè÷êèõ èíñòèòóöè¼à äðæàâå – èíñòèòóöè¼å ïðåäñåäíèêà äðæàâå, ïðåìè¼åðà, âëàäå, ïàðëàìåíòà, ïðåäñåäíèêà ïàðëàìåíòà, èçáîðà, óñòàâíîã ñóäà, ñóäñòâà óîïøòå, ìèíèñòàðà è ìèíèñòàðñòàâà... 3) Ñïîšíîïîëèòè÷êè àñïåêòè êðèçå. Äîñëåäíà „íåñâðñòàíà” îðè¼åíòàöè¼à ó ñïîšíî¼ ïîëèòèöè, ÷è¼è ñó îñíîâíè ïîñòóëàòè áèëè ñàäðæàíè ó èäå¼è î ñòðèêòíîì íåâåçèâàœó íè çà ¼åäíó ñâåòñêó ñèëó è ó çàáëóäè î âëàñòèòèì ìîžèìà è çíà÷à¼ó – íàøëà ñå íà îçáèšíîì èñêóøåœó êàäà ¼å êðà¼åì îñàìäåñåòèõ ïî÷åî äà ñå ðàñïàäà „áèïîëàðíè” ñèñòåì ìåóíàðîäíèõ îäíîñà. Òàäà ¼å áèëî íåîïõîäíî ó ïîòïóíîñòè íàïóñòèòè èäå¼ó î äîñëåäíî¼ „íåñâðñòàíîñòè” è ó öåëèíè ïðåèñïèòàòè ñòåðåîòèïå è çàáëóäå î âëàñòèòèì ìîžèìà è çíà÷à¼ó ó ìåóíàðîäíèì ïîñëîâèìà. Íî, ïîëèòè÷êà è èíòåëåêòóàëíà åëèòà, êî¼å ñó êàî îäãîâîð íà èçàçîâå åïîõå íà ïîâðøèíó èçáàöèëå Ìèëîøåâèžà, ïðåäâîåíå œèìå êðåíóëå ñó ó ïîòïóíî ñóïðîòíîì äèïëîìàòñêîì ñìåðó. Áèî ¼å òî ïóò ó, íà¼áëàæå ðå÷åíî, êðèçó ñàâðåìåíå ñðïñêå äèïëîìàòè¼å. Ìèëîøåâèž ¼å, ïðåíåáðåãàâà¼óžè ðåàëíîñòè ñâåòà ó êîìå ¼å êîìóíèçàì íåñòàî ñà ïîëèòè÷êå (è èñòîðè¼ñêå) ïîçîðíèöå, ñâåòà êî¼è ñå ïðåîáðàæàâàî èç áèïîëàðíîã ó óíèïîëàðíè, ó êîìå ¼å èäå¼à î ñóâåðåíèòåòó äðæàâå, ñõâàžåíà ó äåâåòíàåñòîâåêîâíîì êàòåãîðè¼àëíîì ñèñòåìó, ïîñòàëà ïîòïóíî àíàõðîíà, îäáè¼à¼óžè ïðè òîì äà ïðèõâàòè ò༠íîâîíàñòàëè îäíîñ ñíàãà ó ñâåòó, áåç æåšå

190

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

äà óïîçíà íà÷èí íà êî¼è ôóíêöèîíèøå ñâåòñêà äèïëîìàòè¼à ïî÷åòêà äåâåäåñåòèõ ãîäèíà, èçâðøèî êàòàñòðîôàëàí îäàáèð ñïîšíîïîëèòè÷êèõ ïàðòíåðà è ñàâåçíèêà. Œåãîâà äèïëîìàòè¼à ¼å çàäðæàëà èçðàæåíó èäåîëîøêó îñíîâó èç ïðåòõîäíîã ðàçäîášà, îñëàœà¼óžè ñå íà óçàëóäíå íàäå äà žå ïîðàæåíè ðóñêè êîìóíèñòè óñïåòè äà ñå âðàòå íà âëàñò ó Ìîñêâè, êàî è âåðîâàœå äà žå óñïåòè äà êîìóíèñòè÷êó Êèíó óâó÷å ó ñâî¼å ñóêîáå ñà Çàïàäîì çíàòíî âèøå íî øòî ¼å îíà òî áèëà ñïðåìíà äà ó÷èíè. Èñòîâðåìåíî, ó ñïîšíîïîëèòè÷êèì íàóìèìà è àêöè¼àìà ñðïñêà äèïëîìàòè¼à ñå ÷åñòî îñëàœàëà è íà, äèïëîìàòñêè ïîòïóíî èðàöèîíàëàí, ðåëèãèîçíè, ïðàâîñëàâíè ôàêòîð. Ò༠„àðãóìåíò” ¼å áèî çàñòóïšåí ó áðî¼íèì ïîêóøà¼èìà äà ñå íà òî¼ îñíîâè ïðèäîáè¼å ðóñêà äèïëîìàòè¼à, àëè ¼å íàðî÷èòî äîøàî äî èçðàæà¼à ó äâà íåðåàëèçîâàíà è ïîòïóíî íåðàöèîíàëíà ñïîšíîïîëèòè÷êà „ïðî¼åêòà” – ó ïîíóäè Ãð÷êî¼ äà ñà Ñðáè¼îì ôîðìèðà êîíôåäåðàöè¼ó (ñðåäèíîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà) è ó ñàìîèíèöè¼àòèâíî¼ îäëóöè ïàðëàìåíòà ÑУ äà, ó òðåíóòêó êàäà ¼å çàïî÷åëî ÍÀÒÎ áîìáàðäîâàœå çåìšå, ïðèñòóïè ñàâåçó Ðóñè¼å è Áåëîðóñè¼å (ñà íàäîì äà áè ñå íà ò༠íà÷èí Ðóñè¼à ìîãëà óâóžè ó ñóêîá ñà ÍÀÒÎ ïàêòîì). Ñà äðóãå ñòðàíå, ñðïñêà äèïëîìàòè¼à ïðåäâîåíà Ìèëîøåâèžåì ¼å, ïîòïóíî è äîñëåäíî, îäáè¼àëà äà ïðèõâàòè ðåàëíîñò ñàâðåìåíîã ñâåòà ó êîìå ñå íà ñïîšíîïîëèòè÷êó ïîçèöè¼ó è íà îñòâàðåœå èíòåðåñà íåêå çåìšå ïðåñóäíî ìîæå óòèöàòè ïðåêî àãåíöè¼à çà ôîðìèðàœå èìèŸà èëè ëîáèñòè÷êèõ êðóãîâà. Îäáàöó¼óžè èäå¼ó äà óëàæå ñðåäñòâà çà PR èëè çà ëîáèðàœå ó âîäåžèì ñâåòñêèì ìåòðîïîëàìà, Ìèëîøåâèž ¼å ó èñòî âðåìå äîñëåäíî èíñèñòèðàî íà èäå¼è äà íàå ïîòåíöè¼àëíó ñèëó êî¼à žå óžè ó îòâîðåíó êîíôðîíòàöè¼ó ñà ÑÀÄ (äà áè íà ò༠íà÷èí ðåâèòàëèçîâàî ïîçèöè¼ó èç âðåìåíà Õëàäíîã ðàòà, êàäà ñó ïîñòî¼àëå äâå ñóïåð-ñèëå è êàäà ¼å £óãîñëàâè¼à íàøëà ñâî¼å ñïîšíîïîëèòè÷êî ìåñòî èçìåó œèõ). Ñà òàêî âîåíîì ñïîšíîì ïîëèòèêîì íè ¼åäàí ïîðàç ñå, ¼åäíîñòàâíî, íè¼å ìîãàî èçáåžè. Íà¼çàä, ó ñóêîá ñà íà¼ìîžíè¼èì âî¼íèì ñàâåçîì äàíàøœèöå, ÍÀÒÎ ïàêòîì, Ìèëî-

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

191

øåâèž ¼å, ïîïóò ñàìîóáèöå êî¼è çà ñîáîì âîäè ÷èòàâ íàðîä, óëåòåî áåç è ¼åäíîã ¼åäèíîã ñïîšíîïîëèòè÷êîã ñàâåçíèêà... Íî, íè ó ïîãëåäó ñïîšíå ïîëèòèêå, Ìèëîøåâèžåâ ïàä ñà âëàñòè íè¼å äîíåî íèêàêâèõ äðàìàòè÷íèõ ïîìàêà è ïîáîšøàœà. Èñòèíà, œåãîâî óêëàœàœå ¼å äîïðèíåëî èçâåñíîì îòâàðàœó ñïîšíîïîëèòè÷êå ïîçèöè¼å Ñðáè¼å è äåëèìè÷íîì íàïóøòàœó ñòàòóñà äðæàâå-ïàðè¼å: ïðèìšåíà ¼å (âðàžåíà) ó íèç ìåóíàðîäíèõ èíñòèòóöè¼à (ÓÍ, ÎÅÁÑ, Ñàâåò Åâðîïå èòä.); îäðæàíî ¼å íåêîëèêî äîíàòîðñêèõ êîíôåðåíöè¼à è íå ìàëà ñðåäñòâà ñó óëîæåíà ó ðåâèòàëèçàöè¼ó çåìšå; âîäåžè ñðïñêè ïîëèòè÷àðè ñó ïîñòàëè ÷åñòè ãîñòè âîäåžèõ ñâåòñêèõ äðæàâíèêà, ó÷åñíèöè íà ñâåòñêèì åêîíîìñêèì ôîðóìèìà... Ó èñòî âðåìå, Ñðáè¼à ¼å èçâðøèëà íîâè, ðàäèêàëàí çàîêðåò ó ñïîšíî¼ ïîëèòèöè. Íàãëî è òåìåšíî, è ïî ìíîãî ÷åìó íåðàöèîíàëíî, ïðåêèíóòî ¼å ñâàêî ñïîšíîïîëèòè÷êî îñëàœàœå íà Ðóñè¼ó. Àëè, èñïîñòàâèëî ñå äà ÷àê íè òî íè¼å äîíåëî òðåíóòíî ïîáîšøàœå. À ïðîöåñ ëóòàœà è òðàæåœà ïðàâöà ó ñïîšíî¼ ïîëèòèöè ñå íàñòàâèî. Îâîãà ïóòà èçìåó ÑÀÄ è Åâðîïñêå óíè¼å. Òàêî ñå, ó íåìîžè äà ïðåêèíå äóãîòðà¼íå íåãàòèâíå òåíäåíöè¼å, ñàâðåìåíà ñðïñêà äèïëîìàòè¼à ñâîäè íà íåìóøòîã è íåóìåøíîã ïðåäñòàâíèêà çåìšå áåç ¼àñíî äåôèíèñàíîã èäåíòèòåòà è áåç èêàêâîã ñóâåðåíèòåòà, ïà ÷àê è áåç ñâåñòè äà ñó ¼î¼ ìàêàð è åëåìåíòè òîã ñóâåðåíèòåòà íåîïõîäíè äà áè óîïøòå ìîãëà ôóíêöèîíèñàòè ó ñàâðåìåíîì ñâåòó. Òèìå ñå, óîñòàëîì, ìîãó îá¼àñíèòè è áðî¼íè, ìàœè èëè äðàñòè÷íè¼è àëè ó îñíîâè íåäîïóñòèâè, äèïëîìàòñêè „ãàôîâè”, êî¼è ñó äàíàñ ïîñòàëè ãîòîâî ñâàêîäíåâíà ïî¼àâà ó ñðïñêî¼ äèïëîìàòè¼è (ïîïóò, äîâîšíî ¼å ïîäñåòèòè ñå ñàìî ïîñëåäœåã, íåîäëàñêà ñðïñêèõ (ÑÖÃ) ïðåäñòàâíèêà íà îáåëåæàâàœå øåçäåñåòå ãîäèøœèöå îñëîáîåœà Àóøâèöà)... 4) Äðóøòâåíè è äåìîãðàôñêè ïîêàçàòåšè êðèçå. Ñðïñêî äðóøòâî ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè æðòâà àëè è, íà ñïåöèôè÷àí íà÷èí, óçðî÷íèê êðèçå êî¼à ñå äîãîäèëà ó ïðîòåêëèõ ïåòíàåñò äî äâàäåñåò ãîäèíà.

192

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

Ñàâðåìåíà êðèçà ðåëàòèâèçîâàëà ¼å è óìíîãîìå ïîíèøòèëà íåêå îä ïîâîšíèõ ïîêàçàòåšà äðóøòâåíîã ðàçâî¼à èç ïðåòõîäíîã ïåðèîäà. Ïðåìà ñàâðåìåíèì òóìà÷åœèìà òðåíäîâà ðàçâî¼à ñâåòà ó 21. âåêó, íàó÷íà èñòðàæèâàœà è ðàçâî¼ žå ïðåäñòàâšàòè íà¼âàæíè¼å ïîòåíöè¼àëå ¼åäíå äðæàâå, à ñàìèì òèì žå áèòè è êšó÷íè ïàðàìåòðè çà ðàçëèêîâàœå âèñîêî è ñðåäœå ðàçâè¼åíèõ çåìàšà îä íåðàçâè¼åíèõ äðæàâà. Èìà¼óžè ó âèäó ñàâðåìåíó ñèòóàöè¼ó ó Ñðáè¼è, ìîãëî áè ñå ïîñòàâèòè ëîãè÷íî ïèòàœå ãäå ñå îíà íàëàçè ó îäíîñó íà òå òðåíäîâå. Òîêîì 20. âåêà, íà¼ïðå äâàäåñåòèõ è òðèäåñåòèõ, à íàðî÷èòî øåçäåñåòèõ, ñåäàìäåñåòèõ è îñàìäåñåòèõ ãîäèíà, ó Ñðáè¼è ¼å áèî ïîñòèãíóò âèäàí íàïðåäàê ó ñôåðè îáðàçîâàœà óîïøòå, à ïîñåáíî ó îáëàñòè âèñîêîã îáðàçîâàœà êî¼å ñå èíòåíçèâíî ðàçâè¼àëî è óñàâðøàâàëî ó ñêëàäó ñà ñâåòñêèì ñòàíäàðäèìà. Òî ¼å îìîãóžèëî øêîëîâàœå âåëèêîã áðî¼à îäëè÷íî îáðàçîâàíèõ ñòðó÷œàêà ðàçëè÷èòîã ïðîôèëà. Íî, èçáè¼àœå êðèçå äåâåäåñåòèõ ãîäèíà, õèïåðèíôëàöè¼à, ðàòîâè, ìåóíàðîäíà èçîëàöè¼à àëè è îïøòà äðóøòâåíà êëèìà ó êî¼î¼ ¼å âåëèêè áðî¼ ïðèïàäíèêà ïîëèòè÷êå è èíòåëåêòóàëíå åëèòå ïðîïàãèðàî ìåíòàëíî çàòâàðàœå çåìšå ó îäíîñó íà ñâåò, óòèöàëè ñó íà îãðîìíî ïîâåžàœå åìèãðàöè¼å ñà îâèõ ïðîñòîðà. Ó îäíîñó íà ïðåòõîäíè ïåðèîä, ïðîñå÷àí ãîäèøœè áðî¼ åìèãðàíàòà òàäà ¼å ïîâåžàí ÷àê çà òðè ïóòà. Åìèãðàöè¼à ¼å áèëà íàðî÷èòî èçðàæåíà 1993. è 2000. ãîäèíå, êàäà ¼å çåìšó íàïóñòèëî 12% (1993), îäíîñíî ÷àê 19% (2000) îä óêóïíîã áðî¼à åìèãðàíàòà. Ïðåìà çâàíè÷íî¼ ñòàòèñòèöè òîêîì 1999. è 2000. ãîäèíå ñâàêè ñòîòè ñòàíîâíèê çåìšå ¼å òðàæèî àçèë ó íåêî¼ îä äðæàâà Åâðîïñêå óíè¼å. Àëè êàêî íè¼å âîåíà, è íà æàëîñò ¼îø óâåê ñå íå âîäè, ïðåöèçíà ñòàòèñòèêà î šóäèìà êî¼è ñó íàïóñòèëè çåìšó ó îâîì ïåðèîäó (øòî íà ñâî¼ íà÷èí ïîêàçó¼å îäíîñ âëàñòè ïðåìà œèìà), àíàëèòè÷àðè äðóøòâåíèõ êðåòàœà ñó ìîãëè ñàìî äà íàãàà¼ó êîëèêè ¼å áèî óêóïàí áðî¼ åìèãðàíàòà èç Ñðáè¼å òîêîì äåâåäåñåòèõ. Ñòîãà œèõîâå ïðîöåíå è âàðèðà¼ó ó îãðîìíîì ðàñïîíó îä 200.000 äî 1.500.000 šóäè. Èïàê, ðåàëíè¼å ¼å, êàêî òî ïîêàçó¼ó ïðîöåíå îâäàøœåã Îáðàçîâíîã ôîðóìà è

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

193

ÓÍÅÑÊÎ-à, äà ¼å çåìšó íàïóñòèëî îêî 400.000 – 500.000 šóäè. Ìåó œèìà ¼å íà¼âèøå îíèõ èçìåó 26 è 30 (33%) è èçìåó 31 è 35 ãîäèíà (22%). Âåžèíà œèõ ñå èñåëèëà ó Êàíàäó è ÑÀÄ (60%), ïîòîì ó Åâðîïó (30%), äîê ñå ó Àóñòðàëè¼ó, Íîâè Çåëàíä, Àçè¼ó, Àôðèêó è Ëàòèíñêó Àìåðèêó èñåëèëî íåøòî ìàœå îä 10%. Íî, îíî øòî íè ¼åäàí àíàëèòè÷àð íå îñïîðàâà ¼å ÷èœåíèöà äà ñó îãðîìàí ïðîöåíàò îä œèõ ÷èíèëè ìëàäè è âèñîêîîáðàçîâàíè šóäè, êî¼è íå ïëàíèðà¼ó äà ñå âðàòå ó çåìšó. Ïðîöåíå î áðî¼ó åìèãðàíàòà èç Ñðáè¼å, òîêîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà, êî¼è èìà¼ó íà¼âèøå îáðàçîâàœå âàðèðà¼ó îä 30.000 èëè 40.000 äî ÷àê 150.000. Ìåó œèìà ñå, ïðåìà ïðîöåíàìà åêñïåðàòà, íàëàçè ÷àê 2.000 äî 3.000 íàó÷íèêà è èñòðàæèâà÷à, ìàãèñòàðà è äîêòîðà íàóêà, è êàíäèäàòà ó òà çâàœà (ñàìî ñà Áåîãðàäñêîã Óíèâåðçèòåòà ¼å îòèøëî íåêîëèêî ñòîòèíà ïðîôåñîðà, àñèñòåíàòà è ïðåäàâà÷à; èç èíñòèòóòà „Ìèõà¼ëî Ïóïèí” è „Âèí÷à”, äâà âîäåžà íàöèîíàëíà èíñòèòóòà çà ïðèðîäíî-ìàòåìàòè÷êå è òåõíè÷êå íàóêå, ïðåìà ïîäàöèìà èç 2002. ãîäèíå, çåìšó ¼å íàïóñòèëî 1.000 èñòðàæèâà÷à; à ñâàêå ãîäèíå, ïî ñòèöàœó äèïëîìå íà Åëåêòðîòåõíè÷êîì ôàêóëòåòó, ó ñâåò ¼å îäëàçèëî 100 èíæåœåðà...). Äà ñå íèøòà ðàïèäíî íè¼å ïðîìåíèëî íè ïîñëåäœèõ ïàð ãîäèíà ïîòâðó¼ó àíêåòå, êàêî îíå ñïðîâåäåíå 2003, òàêî è íà¼íîâè¼å, ñïðîâåäåíå ïî÷åòêîì 2005. ãîäèíå, êî¼å ïîêàçó¼ó äà áè ïðåêî 50% ìëàäèõ šóäè èçìåó 16 è 25 ãîäèíà ñòàðîñòè íàïóñòèëî çåìšó óêîëèêî áè èì ñå çà òî óêàçàëà ïðèëèêà; äà ÷àê 18% œèõ ïëàíèðà äà òðà¼íî íàïóñòè çåìšó; à äà îä 120 íà¼áîšèõ ó÷åíèêà ñðåäœèõ øêîëà, îñâà¼à÷à íàãðàäà íà ðåïóáëè÷êèì, åâðîïñêèì è ñâåòñêèì òàêìè÷åœèìà ñðåäœîøêîëàöà (ïðåòåæíî èç ïðèðîäíèõ íàóêà), ÷àê 96% ïëàíèðà äà íàïóñòè çåìšó... Íàâåäåíè ïîäàöè óêàçó¼ó íà íåêîëèêî âàæíèõ îñîáåíîñòè ñàâðåìåíîã ñðïñêîã äðóøòâà: ñóøòèíñêó íåçàèíòåðåñîâàíîñò è íåìàð ïîëèòè÷êå åëèòå è ñðïñêîã äðóøòâà ó öåëèíè, óïðêîñ äåìàãîøêèì îáåžàœèìà, äà îáðàçîâàíå šóäå óîïøòå çàäðæè ó çåìšè è äà èì îáåçáåäè àäåêâàòíå óñëîâå çà çàïîñëåœå, ðàä, íàó÷íî íàïðåäîâàœå, æèâîò è ôîðìèðàœå ïîðîäèöå (îòóäà ñå íå òðå-

194

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

áà íè ÷óäèòè øòî íè Ìàòèöà èñåšåíèêà, íè Ìèíèñòàðñòâî ïðîñâåòå Ñðáè¼å, íè Ðåêòîðàò Áåîãðàäñêîã óíèâåðçèòåòà, ÷àê äî äàíàñ íåìà¼ó ïðåöèçíå ïîäàòêå êîëèêî ¼å šóäè çàèñòà íàïóñòèëî çåìšó); íåïîñòî¼àœå ¼àñíå èäå¼å è ñâåñòè î òîìå êàêâà áè äðæàâà Ñðáè¼à äàíàñ æåëåëà äà áóäå (íïð. èçâîçíèê ñèðîâèíà, ðàäíå ñíàãå èëè çíàœà è ñë.), øòà áè òî ìîãëî ïðåäñòàâšàòè œåíó íàöèîíàëíó ñòðàòåãè¼ó ó áóäóžíîñòè, êàêâà áè òðåáàëî äà ¼î¼ áóäå ãåíåðàëíà ñïîšíîïîëèòè÷êà îðè¼åíòàöè¼à, íè êî¼è ñó ¼î¼ åêîíîìñêè è äåìîãðàôñêè ïðèîðèòåòè, íèòè êàêâî îáðàçîâàœå, çäðàâñòâî èëè íàóêó æåëè äà èìà; øòî, ñà ñâî¼å ñòðàíå óêàçó¼å íà ïîòïóíî îäñóñòâî ïðî¼åêòîâàíå âèçè¼å ðàçâî¼à çåìšå (îñëîœåíîã íà âèñîêîîáðàçîâàíå ïî¼åäèíöå) è íåïîñòî¼àœå ¼àñíå äðóøòâåíå ñâåñòè î òîìå äà ¼å ó ñàâðåìåíîì ñâåòó öåëîêóïàí äðóøòâåíè, ïðèâðåäíè è êóëòóðíè íàïðåäàê íåìîãóž áåç âèñîêîîáðàçîâàíèõ ïî¼åäèíàöà... Òà, è èíà÷å ñóìîðíà, ñëèêà ñòâàðíîñòè ïîñòà¼å ¼îø äðàìàòè÷íè¼à êàäà ñå çíà äà ïðåìà ïîäàöèìà ñà ïîñëåäœåã ïîïèñà ñòàíîâíèøòâà (2002): ó Ñðáè¼è áåç Êîñîâà èìà óêóïíî 412.000 (èëè 5,5%) âèñîêîîáðàçîâàíèõ šóäè, øòî çíà÷è äà ¼å – óêîëèêî ñå èìà¼ó ó âèäó ÷àê è íà¼óìåðåíè¼å ïðîöåíå î 30.000–40.000 âèñîêîîáðàçîâàíèõ åìèãðàíàòà – Ñðáè¼ó ó ïðîòåêëèõ äåñåò äî ïåòíàåñò ãîäèíà íàïóñòèëî íà¼ìàœå 10% šóäè ñà ôàêóëòåòñêèì îáðàçîâàœåì; äà ìåó ñòàíîâíèøòâîì ñòàðè¼èì îä 15 ãîäèíà (äàêëå îíèì êî¼å ¼å ïî çàêîíó áèëî îáàâåçíî äà çàâðøè áàð îñíîâíó øêîëó) èìà 227.000 íåïèñìåíèõ (èëè 3,6%); äà íè¼åäàí ðàçðåä øêîëå íè¼å çàâðøèëî 357.500 šóäè (ò༠áðî¼ îáóõâàòà è íåïèñìåíå); äà îñíîâíó øêîëó ó öåëèíè íè¼å çàâðøèëî 1.380.526 šóäè (èëè 21,8% ñòàíîâíèêà), ÷èìå áðî¼ îíèõ êî¼è óîïøòå íèñó ïîõààëè îñíîâíó (îáàâåçíó) øêîëó èëè íèñó óñïåëè äà ¼å çàâðøå, ÷àê çà 3,5 ïóòà ïðåâàçèëàçè áðî¼ âèñîêîîáðàçîâàíèõ; äà ïðåìà ïîäàöèìà ñ êðà¼à 2001. ãîäèíå, Ñðáè¼à èçäâà¼à òåê 0,26% áðóòî íàöèîíàëíîã äîõîòêà çà íàóêó è íàó÷íè ðàçâî¼, øòî ¼å íà íèâîó èçäâà¼àœà çà íàóêó ó íà¼íåðàçâè¼åíè¼èì çåìšàìà íà ñâåòó; äà ñå, ïðåìà íà¼íîâè¼èì ïîäàöèìà çà 2004. ãîäèíó, íè ¼åäàí îä ñðïñêèõ

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

195

óíèâåðçèòåòà íå íàëàçè íà ðåôåðåíòðíî¼ ëèñòè ïåò ñòîòèíà âîäåžèõ ñâåòñêèõ óíèâåðçèòåòà... Êð༜å íåìàðàí è èãíîðàíòñêè îäíîñ ïðåìà çíàœó è íàó÷íîì ðàçâî¼ó íåìèíîâíî ñå îäðàçèî íà ñàâðåìåíè íèâî òåõíîëîøêîã è èíôîðìàòè÷êîã ðàçâî¼à ñðïñêîã äðóøòâà. Òàêî ¼å ïðåìà óïîðåäíèì ïîäàöèìà ÓÍ çà 2000. ãîäèíó Ñðáè¼à (ÑУ) ïðåìà áðî¼ó ïåðñîíàëíèõ ðà÷óíàðà íà 1.000 ñòàíîâíèêà (22,56) áèëà èñïðåä çåìàšà êàêâå ñó £îðäàí (22,49), Åãèïàò (22,06), Åêâàäîð (21,75), Òîãî (21,60) èëè Ìàëäèâè (20,45), à èçà Òóíèñà (22,86), Òà¼ëàíäà (24,27), Ãâà¼àíå (25,55), Îìàíà (31,52), Ðóìóíè¼å (31,93), Íàìèáè¼å (34,16), Áîöâàíå (36,99), Òóðñêå, Ïåðóà, äîê ¼å ó ïðîñåêó èìàëà ãîòîâî äóïëî ìàœå ïåðñîíàëíèõ ðà÷óíàðà îä Ðóñè¼å (42,88) è Áóãàðñêå (43,94), òðè ïóòà ìàœå îä Òðèíèäàäà è Òîáàãà (61,81), Èðàíà (62,83), Ëèòâàíè¼å (64,89), Ïîšñêå (68,88), Ãð÷êå (70,46) èëè Õðâàòñêå (80,71), øåñò ïóòà ìàœå îä ×åøêå (122,02), Áåëèçåà, Ãðåíàäå, Êóâà¼òà, Ñå¼øåëà, Ñëîâà÷êå (136,91), Ëåòîíè¼å, ãîòîâî ñåäàì ïóòà ìàœå îä Ñàíòà Ëóöè¼å (141,03), Øïàíè¼å (142,86), Êîñòàðèêå, Êàòàðà, ÷åòðíàåñò ïóòà ìàœå îä Ôðàíöóñêå (304,29), øåñíàåñò ïóòà ìàœå îä Èðñêå, äâàäåñåò òðè ïóòà ìàœå îä Øâà¼öàðñêå è Øâåäñêå è äâàäåñåò ñåäàì ïóòà ìàœå îä ÑÀÄ (585,18). Ñëè÷íà ¼å ñèòóàöè¼à è ñà èíòåðíåò êîðèñíèöèìà, êî¼èõ ¼å ó Ñðáè¼è (ÑУ) 2000, íà 1.000 ñòàíîâíèêà áèëî 59,7, êîëèêî ¼å ïðèáëèæíî áèëî è Âåíåöóåëè è Ìèêðîíåçè¼è (50), íà Ìàëäèâèìà (53), ó £îðäàíó (58), Ñåíò Âèíñåíòó (59,8), ÔèŸè¼ó (61), £óæíî¼ Àôðèöè (68), à øòî ¼å áèëî çíàòíî ìàœå îä ñèòóàöè¼å ó Òóðñêî¼ (72,8), íà Òà¼ëàíäó (77), ó Áóãàðñêî¼ (80,8), Áåëîðóñè¼è (81,6), Àíäîðè (90), Ðóìóíè¼è (101,5), íà Ìàóðèöè¼óñó (103,3), ó Ëèáàíó (117), Óðóãâà¼ó (119), Íîâî¼ Êàëåäîíè¼è (134), Ëèòâàíè¼è è íà Ñå¼øåëèìà (145), ó Ãð÷êî¼ (155), Ìààðñêî¼ (158), Ñëîâà÷êî¼ (160), Õðâàòñêî¼ (180), íà Áàõàìèìà (192), £àìà¼öè (228), ó ×åøêî¼ (256), íà Êèïðó (294), ó Øâà¼öàðñêî¼ (351), Àóñòðè¼è (409), íà Áåðìóäèìà (464)... Óñëåä òîãà ñå, ïðåìà èíäåêñó çíàœà óðàåíîì íà îñíîâó ìåòîäîëîãè¼å Ðîáåðòà Ïðåñêîò-Àëåíà – êî¼è ñå èçðà÷óíàâà íà îñíî-

196

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

âó îáðàçîâíèõ (áðî¼à ó÷åíèêà ó îñíîâíèì è ñðåäœèì øêîëàìà) è êîìóíèêàöè¼ñêèõ ïàðàìåòàðà (óïîòðåáà òåëåôîíà è èíòåðíåòà) – Ñðáè¼à (ÑУ), êî¼à ¼å çà ïåðèîä îä ñðåäèíå äî êðà¼à äåâåäåñåòèõ ãîäèíà èìàëà èíäåêñ – 56, íàøëà ó ðàíãó Ãðóçè¼å (53), Êàçàõñòàíà, Ëèáè¼å è Ïàíàìå (54), Ðóìóíè¼å (55), Ñåíò Êèòñà è Òóðêìåíèñòàíà (56), Áðàçèëà, Ôèëèïèíà, Òóðñêå è Óçáåêèñòàíà (57), Ñóðèíàìà (58), Ëèáàíà, Ìåêñèêà, Ïåðóà è Êàòàðà (59), à áèëà èçà ×èëåà, Óêðà¼èíå (62), Áåëîðóñè¼å (64), Áåëèçåà (65), Àðãåíòèíå, Ëèòâàíè¼å, Ëåòîíè¼å è Ðóñè¼å (67), Ñëîâà÷êå (69), Áàõðåèíà, Áóãàðñêå è £óæíå Àôðèêå (70), Õðâàòñêå (71), Áàðáàäîñà è Ïîšñêå (72), Ìààðñêå (75), ×åøêå (76), Ãð÷êå è Ïîðòóãàëà (79), Åñòîíè¼å è Ñëîâåíè¼å (81), è äàëåêî èçà íà¼ðàçâè¼åíè¼èõ Íîðâåøêå (91), Õîëàíäè¼å è Øâåäñêå (92), Ôèíñêå, £àïàíà è £óæíå Êîðå¼å (93), ÑÀÄ (94), è íà¼çàä, Àóñòðàëè¼å è Êàíàäå (95). Ñëèêó î ñòàœó ñàâðåìåíå äðóøòâåíå êðèçå ó Ñðáè¼è äîïóœó¼ó ÷èœåíèöå î íèçó íåãàòèâíèõ äåìîãðàôñêèõ òðåíäîâà è ïîêàçàòåšà. Ïðâè îá¼àâšåíè ïîäàöè ïîñëåäœåã ïîïèñà ñòàíîâíèøòâà îäðæàíîã 2002. ãîäèíå íà òåðèòîðè¼è Ñðáè¼å áåç Êîñîâà è äðóãà ñòàòèñòè÷êà èñòðàæèâàœà, ïîêàçó¼ó äà ñó äåìîãðàôñêå òåíäåíöè¼å êàðàêòåðèñòè÷íå çà ñàâðåìåíî ñðïñêî äðóøòâî ó ïîòïóíîì íåñêëàäó ñà äîìèíàíòíèì ïðåäñòàâàìà î ñåáè, ñâî¼èì ìîžèìà, çíà÷à¼ó è óëîçè ó ðåãèîíàëíèì è ìåóíàðîäíèì îäíîñèìà: óêóïàí áðî¼ ñòàíîâíèêà (2002 – 7.480.000), ïîêàçó¼å äà ¼å Ñðáè¼à ó îäíîñó íà ïîïèñ èç 1991. ãîäèíå (7.550.000), óïðêîñ âåëèêîì ïðèëèâó èçáåãëèöà èç Õðâàòñêå, Áîñíå è ñà Êîñîâà (î êîìå ñå ìîæå ãîâîðèòè ñàìî íà îñíîâó âåîìà îêâèðíèõ ïðîöåíà – ïîøòî íè òó îä ñòðàíå äðæàâå è œåíèõ èíñòèòóöè¼à íè¼å âîåíà íèêàêâà ïðåöèçíà è ïîòïóíà ñòàòèñòèêà – êî¼å âàðèðà¼ó ó îãðîìíîì ðàñïîíó îä 500.000 äî 1.000.000) – ó ïðîòåêëî¼ äåöåíè¼è ó àïñîëóòíèì öèôðàìà èñêàçàíî, èçãóáèëà 70.000 ñòàíîâíèêà; Ñðáè¼à äàíàñ ïî áðî¼ó ñòàíîâíèêà ñïàäà ó ðåä ñðåäœå âåëèêèõ áàëêàíñêèõ äðæàâà, ïîøòî óïîðååíî ñà ðåëåâàíòíèì ñòàòèñòè÷êèì ïîäàöèìà çà 2002. ãîäèíó, èìà çíàòíî ìàœå ñòàíîâíèêà îä Ðóìóíè¼å (22.355.000), àëè è îä Ãð÷êå (10.630.000), Ìààðñêå (10.170.000), è Áóãàðñêå (7.870.000), à âè-

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

197

øå îä Õðâàòñêå (4.380.000), Áîñíå è Õåðöåãîâèíå (4.120.000), Àëáàíè¼å (3.200.000), Ìàêåäîíè¼å (2.040.000) è Ñëîâåíè¼å (1.990.000); à ó ñâåòñêèì îêâèðèìà ñå, ïðåìà áðî¼ó ñòàíîâíèêà, ìîæå ñâðñòàòè ó ðåä äðæàâà âåëè÷èíå Ãâèíå¼å (7.750.000), Øâà¼öàðñêå (7.230.000) èëè Áóðóíäè¼à (7.070.000); ïðîñå÷íà ñòàðîñò ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å èçíîñè, ïðåìà ïîäàöèìà ñà ïîïèñà èç 2002, 40,2 ãîäèíå (ó ïî¼åäèíèì îïøòèíàìà ïðåëàçè ÷àê è 50 ãîäèíà); íà¼ìëàèõ, ò¼. ïðåäøêîëñêå äåöå (0-7 ãîäèíà) ó äàíàøœî¼ Ñðáè¼è èìà ñàìî 495.000, äîê ñòàíîâíèêà ñòàðè¼èõ îä 70 ãîäèíà èìà 780.000; ó Áåîãðàäó, ó êîìå èíà÷å æèâè ÷àê 20% ñòàíîâíèøòâà Ñðáè¼å (1.574.000) ÷è¼à ¼å ïðîñå÷íà ñòàðîñò 40,4 ãîäèíå, íà¼ìëàè (0–7 ãîäèíà) ÷èíå òåê 6,6% ñòàíîâíèøòâà à ïóíîëåòíè (18 ãîäèíà è ñòàðè¼è) ÷àê 80,4% – íà îñíîâó ÷åãà ïî¼åäèíè àíàëèòè÷àðè óïîçîðàâà¼ó äà ¼å íàñòóïèî ïðîöåñ ïðîãðåñèâíîã ñòàðåœà ñòàíîâíèøòâà; äåâåäåñåòå ãîäèíå äîíåëå ñó íà¼âèøè íèâî ìîðòàëèòåòà ó äðóãî¼ ïîëîâèíè 20. âåêà; òîêîì ïðîòåêëèõ ïåòíàåñò ãîäèíà áðî¼ âåí÷àœà ¼å íàãëî îïàäàî, óñëåä ÷åãà ¼å áèòíî ïîâåžàí íåñêëàä ó îäíîñó áðî¼à íîâîðîåí÷àäè ïðåìà áðî¼ó óìðëèõ (ïðèìåðà ðàäè, 1989. ãîäèíå áèëî ¼å çàêšó÷åíà 51.000 áðàêîâà, à áðî¼ ðîåíèõ (90.600) ¼îø óâåê ¼å áèî âåžè îä áðî¼à óìðëèõ (85.250), íî, êðà¼åì äåâåäåñåòèõ òàêàâ òðåíä ¼å ó ïîòïóíîñòè íàðóøåí – òîêîì 1998, áèëî ¼å 39.300 âåí÷àœà, ðîåíî ¼å 76.330 äåöå, à óìðëî 99.380 šóäè, 1999, ó âðåìå ÍÀÒÎ áîìáàðäîâàœà, áðî¼ âåí÷àœà ¼å îïàî íà 37.260, áðî¼ ðîåíèõ íà 72.220 äîê ñå áðî¼ óìðëèõ ïîïåî äî ÷àê 101.440, 2002. ãîäèíå ¼å îïåò, çàêšó÷åíî âèøå áðàêîâà – 41.950 è ðîåíî ¼å íåøòî âèøå áåáà – 78.100, àëè ñå ïîâåžàî è áðî¼ óìðëèõ – 102.780); ïðè òîì íà ñâàêè áðàê ó Ñðáè¼è äîëàçè ìàœå îä ¼åäíîã äåòåòà (òà÷íè¼å 0,88); ïðåìà ïîäàöèìà Ó¼åäèœåíèõ íàöè¼à î ñìðòíîñò îäî¼÷àäè (äåöå äî ãîäèíå æèâîòà) ó ñâåòó ó ïåðèîäó 2000-2005 – øòî ¼å ¼åäàí îä âèòàëíèõ ñòàòèñòè÷êèõ ïîêàçàòåšà î ðàçâè¼åíîñòè èëè íåðàçâè¼åíîñòè ¼åäíîã äðóøòâà – ó Ñðáè¼è (ÑÖÃ) ãîäèøœå ïðîñå÷íî óìèðàëî 13 îäî¼÷àäè íà 1.000 æèâîðîåíèõ, øòî Ñðáè¼ó ñâðñòàâà ó èñòó ãðóïó ñà Õîëàíäñêèì Àíòèëèìà è Óðóãâà¼åì (13), à äà ïðè òîì òðåáà èìàòè ó âèäó äà ¼å ïî òîì ïàðàìåòðó ñìðòíîñò îäî¼÷àäè ó Ñðáè¼è

198

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

÷åòâîðîñòðóêî âåžà íåãî ó Øâåäñêî¼, £àïàíó èëè íà Èñëàíäó (3) âèøå íåãî äâîñòðóêî âåžà íåãî ó Áåëãè¼è, íà Áåðìóäèìà, ó Ôèíñêî¼ (4), Àóñòðè¼è, Íåìà÷êî¼, Ôðàíöóñêî¼, £óæíî¼ Êîðå¼è, Øïàíè¼è (5), ó ×åøêî¼, Ãð÷êî¼, Èçðàåëó, Íîâîì Çåëàíäó, Ïîðòóãàëó è Ñëîâåíè¼è (6); ãîòîâî äóïëî âåžà íåãî íà Ãâàäàëóïèìà, Ìàëòè, Ìàðòèíèêó, Íîâî¼ Êàëåäîíè¼è èëè ÑÀÄ (7), áèòíî âåžà íåãî ó Ñëîâà÷êî¼, íà Êèïðó, ó Õðâàòñêî¼ (8), Ìààðñêî¼, Åñòîíè¼è, Ëèòâàíè¼è, Ïîšñêî¼ è Ôðàíöóñêî¼ Ïîëèíåçè¼è (9); à âåžà íåãî ñìðòíîñò îäî¼÷àäè ó Êîñòàðèêè (10), Ïîðòîðèêó (10), Ìàëåçè¼è (10) íà Ãóàìó (10), ó Áåëîðóñè¼è (11) Êóâà¼òó (11), ×èëåó è Êàòàðó (12), è òåê ¼å íåøòî ìàëî ìàœà îä Áàõðåèíà, Áîñíå, Ôðàíöóñêå Ãà¼àíå, Òðèíèäàäà è Òîáàãà, Ëåòîíè¼å, Óêðà¼èíå (14), Áóãàðñêå (15), Ìàóðèöè¼óñà è Ðóñè¼å (16)... Óêîëèêî ñå, ïàê, àíàëèçèðà ïîëèòè÷êà äèìåíçè¼à äåìîãðàôñêèõ êðåòàœà ìîæå ñå óî÷èòè äà ñó, ó ïîðååœó ñà 1991. ãîäèíîì, óñëåä ïîðàçà ó ðàòîâèìà, Ñðáè áèëè ïðèíóåíè äà ìàñîâíî íàïóøòà¼ó ïîäðó÷¼à íà êî¼èìà ñó âåêîâèìà áèëè ïðèñóòíè (ó Õðâàòñêî¼, Áîñíè è íà Êîñîâó), øòî ¼å äîâåëî äî äðàñòè÷íå ïðîìåíå äåìîãðàôñêå ðàñïðîñòðàœåíîñòè (è çàñòóïšåíîñòè) ñðïñêîã íàðîäà íà ïðîñòîðèìà çàïàäíîã Áàëêàíà. Íà ò༠íà÷èí ñðïñêà ïîëèòèêà âîåíà ïðîòåêëå äâå äåöåíè¼å äîïðèíåëà ¼å äà ¼î¼ ñå áèòíî óìàœè ïðîñòîð äåëîâàœà, ïîëèòè÷êîã óòèöà¼à à ñàìèì òèì è çíà÷à¼à ó ðåãèîíàëíî¼ è åâðîïñêî¼ ïîëèòèöè. Äîê àíàëèçà äðóøòâåíèõ àñïåêàòà ñàâðåìåíèõ òðåíäîâà äåìîãðàôñêîã ðàçâî¼à óêàçó¼å íà îïàñíîñò äà, óêîëèêî ñå íåãàòèâíå òåíäåíöè¼å íàãëî íå ïðåêèíó è óêîëèêî ñå ó ïîïóëàöèîíî¼ ïîëèòèöè âëàñòè óñêîðî íåøòî ðàäèêàëíî íå èçìåíè (î ÷åìó íà æàëîñò íåìà íè íàãîâåøòà¼à), Ñðáè¼à çà ñâåãà ÷åòðäåñåò èëè ïåäåñåò ãîäèíà ìîæå äîæèâåòè íåøòî øòî áè ñå ìîãëî íàçâàòè ïîïóëàöèîíèì êîëàïñîì, à ïðåìà àíàëèçàìà åêñïåðàòà, óêîëèêî äåìîãðàôñêè òðåíäîâè ó Ñðáè¼è îñòàíó íà ñàäàøœåì íèâîó, âåž 2100. ãîäèíå ó öåíòðàëíî¼ Ñðáè¼è áèëî áè ñâåãà 2.100.000 ñòàíîâíèêà à ó Âî¼âîäèíè 800.000, äîê áè íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è æèâåëî ÷àê 4.400.000 šóäè. Óêîëèêî áè ñå òà ñóìîðíà ïðîãíîçà, ó íàðåäíèì äåöåíè¼àìà ìàêàð è äåëèìè÷íî îñòâàðèâàëà, Ñðáè¼è áè äîäàòíî áèëà ñóæåíà

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

199

èîíàêî ïðåóñêà îñíîâà çà ðåãðóòîâàœå âèñîêîîáðàçîâàíèõ êàäðîâà, øòî áè âîäèëî äàšåì óñïîðàâàœó åêîíîìñêîã è êóëòóðíîã ðàçâî¼à, ïîâåžàœó åìèãðàöè¼å, ñòàðåœó ñòàíîâíèøòâà óñëåä íåãàòèâíîã ïðèðîäíîã ïðèðàøòà¼à, èòä. Ñðïñêè íàðîä áè, ïðåìà ñâîì áðî¼ó è ïîòåíöè¼àëèìà, ïîñòàî ¼åäàí ñàñâèì ìàëè, îñòàðåî, íåîáðàçîâàí è ìàðãèíàëàí áàëêàíñêè íàðîä... 5) Åêîíîìñêè ïàðàìåòðè êðèçå. Ïðèâðåäíè âîëóíòàðèçàì è òåæœà çà î÷óâàœåì íåêèõ åëåìåíàòà ñîöè¼àëèñòè÷êå ïðèâðåäå, êàðàêòåðèñòè÷íè çà ïåòíàåñòîãîäèøœè ïåðèîä Ìèëîøåâèžåâå âëàäàâèíå, óç ñàíêöè¼å, ðàòíî ïðîôèòåðñòâî, ïðèêðèâåíó èëè îòâîðåíó ïšà÷êó ïðèâðåäíèõ ðåñóðñà, èçíîøåœå äåâèçà èç çåìšå, èòä. – óòèöàëè ñó äà ñðïñêà ïðèâðåäà äî÷åêà 21. âåê îïóñòîøåíà, îïšà÷êàíà, ÷àê è ôèçè÷êè óíèøòåíà áîìáàðäîâàœåì. Óñëåä ÷åãà ñå, ïî íåêèì îä îñíîâíèõ ïàðàìåòàðà ðàçâî¼à, äàíàñ ìîæå ñâðñòàòè ó ðåä íåðàçâè¼åíèõ ñâåòñêèõ åêîíîìè¼à. Íàêîí 5. îêòîáðà 2000. ãîäèíå ñòàœå ¼å áèëî ëîøè¼å è îä íà¼ïåñèìèñòè÷êè¼èõ ïðåäâèàœà: èîíàêî òåõíè÷êè çàîñòàëà ïðèâðåäà áèëà ¼å ôèçè÷êè ðóèíèðàíà óñëåä äóãîãîäèøœå êðèçå, ïšà÷êå è ÍÀÒÎ áîìáàðäîâàœà; áàíêàðñêè ñèñòåì ðàçðóøåí; ó ñôåðè ìîíåòàðíå ïîëèòèêå ¼å âëàäàî íåðåä; äðæàâíà êàñà ¼å áèëà ïîòïóíî èñïðàæœåíà; äåâèçíèõ ðåçåðâè ïðàêòè÷íî íè¼å íè áèëî èëè ñó áèëå íà íà¼íèæåì íèâîó; ïåíçèîíè è çäðàâñòâåíè ôîíäîâè ñó áèëè èñïðàæœåíè; à ñòàíîâíèøòâî ïîòïóíî îñèðîìàøåíî óñëåä äåñåòîãîäèøœå åêîíîìñêå êðèçå è ñòàëíîã ïîñåçàœà âëàñòè çà œåãîâèì íîâöåì; äîê ¼å ñàìà äðæàâà áèëà îïòåðåžåíà îãðîìíèì äóãîâèìà, êàêî ïðåìà ñòðàíèì ïîâåðèîöèìà – è òî ïî äâîñòðóêî¼ îñíîâè, äóãîâè íà îñíîâó êðåäèòà èç âðåìåíà ÑÔУ è äóãîâè êî¼è ñó íàñòàëè ó âðåìå Ìèëîøåâèžà (íïð. çà ðóñêè ãàñ, êèíåñêó íàôòó è ñë.) – òàêî è ïðåìà âëàñòèòîì ñòàíîâíèøòâó – íà îñíîâó „ñòàðå äåâèçíå øòåäœå” èç âðåìåíà ÑÔУ è ïî îñíîâó „Çà¼ìà çà ïðèâðåäíè ïðåïîðîä Ñðáè¼å”. Ó òî¼ ñèòóàöè¼è, ñà îãðîìíèì çàêàøœåœåì ó îäíîñó íà îñòàëå èñòî÷íîåâðîïñêå äðæàâå, ïðèñòóïèëî ñå òðàíçèöè¼è öåëîêóïíîã åêîíîìñêîã ñèñòåìà, ñà ïðèâàòèçàöè¼îì, ëèáåðàëèçàöè¼îì

200

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

òðæèøòà è ïðèëàãîàâàœåì çàêîíñêå ðåãóëàòèâå, êî¼è ñó èçîñòàëè ó âðåìå Ìèëîøåâèžà. Ó íàìåðè äà ñå ñðïñêà ïðèâðåäà, êî¼à ñå íà ñàìîì ïî÷åòêó 21. âåêà ñëèêîâèòî ðå÷åíî íàøëà ó ñòàœó „êëèíè÷êå ñìðòè” ìàêàð îäðæè ó æèâîòó, ó÷èœåíè ñó óî÷šèâè ïîìàöè ó îáíîâè áàíêàðñêîã ñèñòåìà, ñòàáèëèçàöè¼è íàöèîíàëíå âàëóòå è ìàêàð äåëèìè÷íîì ïîâðàòêó ïîâåðåœà ñòàíîâíèøòâà ó äîìàžó âàëóòó è áàíêå, ó ñóçáè¼àœó è âðàžàœó „ñèâå åêîíîìè¼å”, êî¼à ¼å ïîòïóíî ïðîæåëà äðóøòâî è èçðàñëà ó ïàðàëåëíó åêîíîìñêó ñòðóêòóðó, ó ëåãàëíå òîêîâå... Íî, ñ ïðàâîì ñå ìîæå ïîñòàâèòè ïèòàœå êî¼è ñó ðåàëíè äîìåòè îâîã îïîðàâêà, ò¼. êîëèêî òðåíóòíå òåøêîžå ïðîèñòè÷ó èç, ñîöè¼àëíî ïî ïðàâèëó íåïðè¼àòíå è äðóøòâåíî íàïåòå, ïðèâðåäíå è ñèñòåìñêå òðàíçèöè¼å, à ó êî¼î¼ ìåðè ñó ïîñëåäèöà ïðåòõîäíîã åêîíîìñêîã è ïðèâðåäíîã ðàçâî¼à è íàðî÷èòî êðèçå êî¼à ¼å óçäðìàëà (äà ëè è ïîòïóíî ñëîìèëà) ñðïñêó ïðèâðåäó. Íà òó çàïèòàíîñò (è çàáðèíóòîñò) óïóžó¼å íåêîëèêî ïðèâðåäíèõ è åêîíîìñêèõ ïîêàçàòåšà. Ïðâî, àíàëèçà îñíîâíèõ èíäèêàòîðà ðàçâî¼à ðåãèîíà ó Ñðáè¼è ïîêàçó¼å äà íè ñìåíà âëàñòè íè ïðîìåíà åêîíîìñêå ïîëèòèêå ïîñëå 2000. ãîäèíå íèñó ïðåêèíóëå œèõîâî êîíñòàíòíî ñèðîìàøåœå. Òîêîì îñàìäåñåòèõ, ÷àê äî ïîëîâèíå äåâåäåñåòèõ ãîäèíà Ñðáè¼à ñå äåëèëà íà ðàçâè¼åíà, ñðåäœå ðàçâè¼åíà è åêñòðåìíî íåðàçâè¼åíà ïîäðó÷¼à. Íî ïðåìà ïîñëåäœèì ïîêàçàòåšèìà ÷èòàâà Ñðáè¼à, èçóçåâ Áåîãðàäà, ïðåäñòàâšà íåðàçâè¼åíî ïîäðó÷¼å. Äðóãî, ó ïëàòíîì áèëàíñó çåìšå óî÷šèâ ¼å îãðîìàí íåñêëàä èçìåó óâîçà è èçâîçà. Ñïîšíîòðãîâèíñêè äåôèöèò ¼å ïðåìà ñâèì àíàëèçàìà àëàðìàíòíî âèñîê: 2002. ãîäèíå äîñòèãàî ¼å îêî 4 ìèëè¼àðäå äîëàðà, 2003, îêî 6 ìèëè¼àðäè, à 2004. ãîäèíå îêî 7 ìèëè¼àðäè äîëàðà. Ñàì ïî ñåáè äåôèöèò áè ñå ìîæäà ìîãàî ïîäâåñòè ïîä „áîšêå” òðàíçèöè¼å, àëè åëåìåíò êî¼è óïóžó¼å íà êð༜è îïðåç ¼å ñòðóêòóðà óâåçåíå ðîáå. Íàèìå, çà ðàçëèêó îä ðàçâè¼åíèõ çåìàšà ó êî¼èìà âèøå îä 50% óâîçà îòïàäà íà óâîç îïðåìå, Ñðáè¼à ¼å, ïðèìåðà ðàäè, 2003. ãîäèíå çà îïðåìó ïîòðîøèëà òåê îêî 11% ñðåäñòàâà èçäâî¼åíèõ çà óâîç. Äîê ¼å ó èñòî

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

201

âðåìå çà ðîáó øèðîêå ïîòðîøœå èçäâî¼åíî 46% òèõ ñðåäñòàâà – øòî ïðåäñòàâšà êàðàêòåðèñòèêó íåðàçâè¼åíèõ çåìàšà. Äà ¼å çà íîâàö êî¼è ïðåäñòàâšà ðàçëèêó ó ñïîšíîòðãîâèíñêîì äåôèöèòó çåìšå, ïðåìà àíàëèçàìà Åâðîïñêîã èíñòèòóòà çà åêîíîìñêà èñòðàæèâàœà, áèëà óâåçåíà îïðåìà, èíâåñòèöè¼å áè áåëåæèëå âèñîêó ñòîïó ðàñòà, à íå ñàìî 13%, øòî ¼å íà¼íèæè íèâî ìåó çåìšàìà ó òðàíçèöè¼è. Ïðè òîì, ïîäàöè Ñâåòñêå òðãîâèíñêå îðãàíèçàöè¼å çà 2003. ãîäèíó î èçâîçó ðîáà è êîìåðöè¼àëíèõ óñëóãà, ïîêàçó¼ó äà Ñðáè¼à (ÑÖÃ) ñïàäà ó ãðóïó ïðèâðåäíî ñëàáè¼å ðàçâè¼åíèõ çåìàšà. Ïðèìåðà ðàäè, òîêîì 2003, îáèì èçâîçà ðîáà èç Ñðáè¼å (ÑÖÃ) áèî ¼å 2.537.000.000 äîëàðà, øòî ¼å ñâðñòàâà ó ãðóïó çåìàšà ïîïóò Ïàïóå Íîâå Ãâèíå¼å (2.174.000.000), Ñóäàíà (2.360.000.000), Ìàëòå (2.464.000.000), Ãàáîíà (2.540.000.000), ̼àíìàðà (2.600.000.000), Ãâàòåìàëå (2.635.000.000), Áîöâàíå (2.866.000.000), Ëåòîíè¼å (2.893.000.000), Åë Ñàëâàäîðà (3.136.000.000), Óçáåêèñòàíà (3.260.000.000)... Äà èìà äóïëî ìàœè îáèì èçâîçà ðîáà îä Äîìèíèêàíñêå ðåïóáëèêå (5.439.000.000) è Îáàëå ñëîíîâà÷å (5.844.000.000), ñêîðî òðîäóïëî îä Õðâàòñêå (6.162.000.000) è Áóãàðñêå (7.534.000.000), ÷åòèðè ïóòà ìàœè îä èçâîçà Áåëîðóñè¼å (9.964.000.000), ïåò ïóòà îä Ñëîâåíè¼å (12.767.000.000), äåâåò ïóòà îä èçâîçà ×èëåà (21.046.000.000) èëè Ñëîâà÷êå (21.960.000.000), âèøå îä äâàäåñåò ïóòà ìàœè îä èçâîçà ×åøêå (48.740.000.000), à ïðèìåðà ðàäè ãîòîâî òðèäåñåò ïóòà ìàœè îä äàíñêîã (67.377.000.000) èëè ïàê 152 ïóòà ìàœè îä èçâîçà Ôðàíöóñêå (386.699.000.000), èòä. Ïðåìà èçâîçó êîìåðöè¼àëíèõ óñëóãà, ÷è¼è ¼å îáèì ó 2003. ãîäèíè äîñòèãàî 971.000.000 äîëàðà, Ñðáè¼à ¼å ó ðàíãó ñà Åêâàäîðîì (889.000.000), Ãâàòåìàëîì (1.080.000.000), Ìàóðèöè¼óñîì (1.272.000.000) è Áåëîðóñè¼îì (1.478.000.000). À ó òîì ñåêòîðó ¼å èçâîçèëà âèøå íî äâîñòðóêî ìàœå îä £àìà¼êå (2.076.000.000), Òóíèñà (2.560.000.000) è Ñëîâåíè¼å (2.786.000.000), âèøå íî òðîñòðóêî ìàœå îä èçâîçà Áóãàðñêå (3.123.000.000) è Ñëîâà÷êå (3.248.000.000), ãîòîâî îñàì ïóòà ìàœå îä èçâîçà ×åøêå (7.763.000), Ìààðñêå (7.894.000.000)

202

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

è Õðâàòñêå (8.621.000.000), ¼åäàíàåñò ïóòà îä Ïîðòóãàëè¼å (11.703.000.000) äâàäåñåò è ïåò ïóòà ìàœå îä Ãð÷êå (24.877.000.000), ïðåêî 40 ïóòà ìàœå îä Êàíàäå (41.945.000.000), âèøå îä 70 ïóòà ìàœå îä Èòàëè¼å (72.690.000.000), ãîòîâî 120 ïóòà ìàœå îä Íåìà÷êå (115.599.000.000)... Òðåžå, ïðåìà ïîäàöèìà çà îêòîáàð 2004, óêóïàí ñïîšíè äóã Ñðáè¼å èçíîñèî ¼å 12,6 ìèëè¼àðäè äîëàðà, èëè 59% áðóòî äîìàžåã ïðîèçâîäà. Ïðåìà òîì ïàðàìåòðó Ñðáè¼à áè ñå ìîãëà ñâðñòàòè ó ãðóïó ñðåäœå çàäóæåíèõ çåìàšà. Íî, êàäà ñå âåëè÷èíà ñïîšíîã äóãà óïîðåäè ñà èçâîçíèì ïðèõîäèìà, îí èçíîñè 260%. Ïî òîì ïîêàçàòåšó, Ñðáè¼à ñå ñâðñòàâà ó ãðóïó âèñîêîçàäóæåíèõ çåìàšà è òî äî òîã íèâîà çàäóæåíîñòè, äà ñå ó ïåðñïåêòèâè ïîñòàâšà ïèòàœå ðåäîâíîã âðàžàœà îáàâåçà. Íà¼çàä, ïðåìà îöåíè Ñâåòñêå áàíêå, Ñðáè¼à ñå íàëàçè íà êðèòè÷íî¼ òà÷êè ñâîã ðàçâî¼à ïîøòî ¼å äåôèöèò ó ïëàòíîì áèëàíñó äîñòèãàî îêî 10% áðóòî äîìàžåã ïðîèçâîäà. Òî ïðàêòè÷íî çíà÷è äà ñå Ñðáè¼à íàëàçè íà ïðàãó „äóæíè÷êå êðèçå” è äà ¼î¼ ïðåòè „ëàòèíîàìåðè÷êè ñèíäðîì” êàðàêòåðèñòè÷àí çà íåðàçâè¼åíå çåìšå. Ïðè òîì, äîäàòíî áðèíå ÷èœåíèöà äà ïðåìà àíêåòàìà ñïðîâåäåíèì ìåó ïðèâðåäíèöèìà, âèøå îä ïîëîâèíå àíêåòèðàíèõ ïðåäóçåžà íåìà èçâîçíå ïðîãðàìå – øòî ñå îöåœó¼å êàî ïîãóáíî çà ìàëå ïðèâðåäå êàêâà ¼å ñðïñêà. Òèì ïðå óêîëèêî ñå çíà: äà ¼å ñòåïåí èñêîðèøžåíîñòè œèõîâèõ êàïàöèòåòà èçóçåòíî íèçàê (ñâåãà îêî 55%); äà âåëèêè ñèñòåìè (ñîö-ãèãàíòè) èìà¼ó ïðåâàçèåíå ïðîèçâîäíå ïðîãðàìå è òåõíîëîãè¼å, à áðî¼ çàïîñëåíèõ âèøåñòðóêî ïðåâàçèëàçè ïîòðåáå ñàñâèì ñêðîìíå ïðîèçâîäœå (òàìî ãäå ñå ïîíåøòî è ðàäè); äà òè âåëèêè ñèñòåìè íèñó ïðèâàòèçîâàíè çàòî øòî çà œèõ íåìà èíòåðåñîâàœà, íèòè žå ãà ó ïåðñïåêòèâè áèòè; äà ñó èíâåñòèòîðè (ó, ïðèìåðà ðàäè, ìåòàëñêîì êîìïëåêñó) âèøå çàèíòåðåñîâàíè çà êóïîâèíó ïðîèçâîäíèõ õàëà, íåãî çà çàòå÷åíå ìàøèíå è ðàäíèêå (÷è¼à ¼å ïðîñå÷íà ñòàðîñò 45 ãîäèíà); òå äà ñòîãà âåëèêè ñèñòåìè, ó ñêëàäó ñà åêîíîìñêîì ëîãèêîì ìîðà¼ó äà ñå óãàñå, ñà ÷èì ñå îäóãîâëà÷è; äà îçáèšàí ïðîáëåì ñðïñêå ïðèâðåäå ïðåäñòàâšà¼ó ôîíäîâè –

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

203

ïåíçèîíè è çäðàâñòâåíè – êî¼è è íå ïîñòî¼å âåž ñå ïåíçèîíåðè è çäðàâñòâî ôèíàíñèðà¼ó äèðåêòíî èç áóŸåòà; äà ïðåìà çàïàæàœèìà ñòðó÷œàêà Åâðîïñêîã èíñòèòóòà çà åêîíîìñêà èñòðàæèâàœà, ñðïñêà ïîëèòè÷êà åëèòà êàî äà íå ïðèäà¼å îäãîâàðà¼óžè çíà÷༠ïî¼åäèíèì äîãàà¼èìà è óïîçîðåœèìà ñà çàïàäà („øåžåðíà àôåðà”, ïðåòœà ñàíêöè¼àìà îä ñòðàíå ÑÀÄ...), óñëåä ÷åãà Åâðîïà è ñâåò íåìà¼ó ïîâåðåœà ó ïîëèòè÷êó åëèòó Ñðáè¼å, ¼åð ñå íå ïîíàøà îäãîâîðíî, îçáèšíî è íå äðæè äî ñâî¼èõ îáåžàœà, êî¼à äà¼å åâðîïñêèì ïàðòíåðèìà... 6) Äðóøòâåíà ñâåñò è êðèçà. Íåóðàâíîòåæåíè òîêîâè äðóøòâåíîã ðàçâî¼à, óòèöàëè ñó íà ôîðìèðàœå ñïåöèôè÷íå äðóøòâåíå ñâåñòè, êî¼à ¼å, âðåìåíîì, ïîñòàëà êšó÷íè ãåíåðàòîð ñàìîçàâàðàâàœà è ñàìîîáìàíà êî¼èìà ¼å ñêëîíî ñðïñêî äðóøòâî. Óñëåä òîãà ¼å ó ñàâðåìåíîì ñðïñêîì äðóøòâó ñâåñò î ñåáè ó òàêî äðàñòè÷íîì íåñêëàäó ñà ðåàëíèì ñòàœåì ñòâàðè. Óêîëèêî ñå àíàëèçèðà èñòîðè¼ñêè ðàçâî¼ òîêîì 19. è 20. âåêà, à íàðî÷èòî ó ïîñëåäœî¼ äåöåíè¼è 20. âåêà, ìîæå ñå çàêšó÷èòè äà ¼å ñðïñêè íàðîä äîæèâšàâàî äðàìàòè÷íå ïîëèòè÷êå, äðóøòâåíå, òåðèòîðè¼àëíå, åêîíîìñêå è äåìîãðàôñêå ïîòðåñå, ïðîìåíå è ãóáèòêå. Íàñóïðîò òîìå ïðî¼åêòîâàíà (êîëåêòèâíà) ñëèêà î ñåáè è âèçè¼à î ñâîì çíà÷à¼ó è óëîçè ó ðåãèîíàëíî¼, åâðîïñêî¼ è ñâåòñêî¼ ïîëèòèöè, êî¼îì ñó ìàíèïóëèñàëå è ¼îø óâåê ìàíèïóëèøó äðóøòâåíå è ïîëèòè÷êå åëèòå ñðïñêîã íàðîäà, çàñíîâàíå ñó íà íèçó ìèòîâà, ëåãåíäè, ñòåðåîòèïà è ïîãðåøíèõ ïðåòïîñòàâêè î ïðîøëîñòè: î åêîíîìñêî¼ è êóëòóðíî¼ äîìèíàöè¼è Ñðáà íà ïðîñòîðó ¼óãîèñòî÷íå Åâðîïå; î Ñðáèìà êàî èçóçåòíî óñïåøíèì ðàòíèöèìà (êî¼å ñó óòêàíå ó ôðàçå „àêî íå çíàìî äà ðàäèìî, çíàìî äà ñå áè¼åìî” èëè „äîáèòíèöè ó ðàòó, ãóáèòíèöè ó ìèðó”); î íàøî¼ ïîñåáíî¼ ñïîñîáíîñòè è ëóöèäíîñòè êî¼à ¼å äîâåëà äî ñîöè¼àëèñòè÷êîã áëàãîñòàœà ó êîìå ¼å ñðïñêè íàðîä æèâåî ó âðåìå Áðîçà; î Ñðáè¼è êàî „çíà÷à¼íîì ôàêòîðó” ó áàëêàíñêî¼ è åâðîïñêî¼ ïîëèòèöè, „ëèäåðó íà Áàëêàíó”; î òåðèòîðè¼è Ñðáè¼å êàî „âàæíîì ãåîñòðàòåøêîì ïðîñòîðó” îêî êîãà ñå ñóêîášàâà¼ó è „îòèìà¼ó” âåëèêå ñèëå (óñëåä òîãà ó ñðïñêîì äðóøòâó óîïøòå íè¼å ïðèõâàžåíî äà ñå ïîëèòè÷êè, ïðèâðåä-

204

Ìèðîñëàâ £îâàíîâèž

íè, äðóøòâåíè èëè êóëòóðíè ðàçâî¼ çåìšå ïîðåäè ñà ðàçâî¼åì ñóñåäà èëè ñåáè ðàâíèõ äðæàâà ïî òåðèòîðè¼è èëè áðî¼ó ñòàíîâíèêà, âåž èñêšó÷èâî ñà „Âåëèêèìà”, ñà ñâåòñêèì ñèëàìà, Ðóñè¼îì, Ôðàíöóñêîì, Íåìà÷êîì, Åíãëåñêîì, ÑÀÄ...); î ïîñåáíîì ìåñòó Ñðáè¼å è ñðïñêîã íàðîäà „èçìåó èñòîêà è çàïàäà”; î „ïðàâäè” êî¼à ¼å íà íàøî¼ ñòðàíè; î „íåáåñêîì” (èçàáðàíîì?) íàðîäó; î òîìå êàêî ñå ó íà äâîðó ó ñðåäœîâåêîâíî¼ Ñðáè¼è ¼åëî çëàòíèì âèšóøêàìà, äîê ñå ó Åâðîïè ¼åëî ðóêàìà; î íàðîäíî¼, ñåšà÷êî¼ êóëòóðè êàî íå÷åì ìíîãî âðåäíè¼åì îä ãðààíñêå êóëòóðå è ñàìèì òèì î Âóêó ÊàðàŸèžó êàî òâîðöó ñðïñêå êóëòóðå óîïøòå; î „çëàòíîì äîáó” ñðïñêå äåìîêðàòè¼å (1903–1914), ïðè ÷åìó ñå Ñðáè¼à ïîðåäè ñà âîäåžèì ñâåòñêèì ñèëàìà òîãà äîáà; íèçîì ñòåðåîòèïà î Ïðâîì è Äðóãîì ñâåòñêîì ðàòó, à ïîñåáíî î „ïàðòèçàíèìà è ÷åòíèöèìà” è î ñàìîáèòíîñòè è èäåîëîøêî¼ îðèãèíàëíîñòè „íàøå” ñîöè¼àëèñòè÷êå ðåâîëóöè¼å; çàáëóäàìà è ìèòîâèìà î „èñòîðè¼ñêîì ÍŔ „Ðóñè¼è” è Ñòàšèíó 1948; î âëàñòèòî¼ ñíàçè, çíà÷à¼ó è î ìîžè ïîêðåòà íåñâðñòàíèõ; î ìîžè £óãîñëîâåíñêå íàðîäíå àðìè¼å... Óñëåä ñâåãà òîãà íè êîëåêòèâíè ìåíòàëèòåò íè¼å óñïåî äà ñå åìàíöèïó¼å, òå ñå äàíàñ œåãîâå ãëàâíå êàðàêòåðèñòèêå ñâîäå íà îëàêî ïðèõâàòàœå ïî¼åäíîñòàâšåíèõ ðåøåœà, ñêëîíîñò êà äåìàãîãè¼è è ëàêèì îáåžàœèìà, øòî ¼å ïðåäñòàâšàëî îäëè÷íó îñíîâó çà ðàçëè÷èòå ìàíèïóëàöè¼å – ÷åìó ¼å Ìèëîøåâèž è èíà÷å áèî ñêëîí è øòî ¼å âèøåñòðóêî çëîóïîòðåáèî. À íà¼êàðàêòåðèñòè÷íè¼à öðòà ¼å èñêàçèâàœå êðîç (÷åñòî ïàðàäîêñàëíå) êðà¼íîñòè: ñà ¼åäíå ñòðàíå ïðèñóòíà ¼å íåïîâåðšèâîñò ïðåìà äðóøòâåíèì è äðæàâíèì ñòðóêòóðàìà è àóòîðèòåòèìà (ïà ÷åñòî è, äî àíàðõè÷íîñòè äîâåäåíî, œèõîâî íèïîäàøòàâàœå), à ñà äðóãå ¼å èçðàæåí ïîäàíè÷êè îäíîñ ïðåìà òèì èñòèì ñòðóêòóðàìà è àóòîðèòåòèìà. Èç èñòîâåòíå ìåíòàëíå ìàòðèöå ïðîèñòè÷å è ñêëîíîñò êà îäáàöèâàœó ñâàêå ñàìîàíàëèçå è ñàìîêðèòèêå, óç èñòîâðåìåíó ïî¼àâó äî íèõèëèçìà äîâåäåíå ñàìîêðèòèêå. À îíà ñå ìîæå ïðåïîçíàòè è êàäà ¼å ó ïèòàœó îäíîñ ïðåìà „äðóãîì” (ïðåìà âåëèêèì ñèëàìà èëè ñóñåäèìà)...

Ñðáè¼à 1804–2004: ðàçâî¼ îïòåðåžåí äèñêîíòèíóèòåòèìà...

205

Ñóî÷àâàœå ñà äðóøòâåíèì, êóëòóðíèì, åêîíîìñêèì è ïîëèòè÷êèì ïîñëåäèöàìà ïîðàçà è äóáîêå êðèçå ó êî¼î¼ ñó ñå òîêîì ïîñëåäœå äåöåíè¼å 20. âåêà íàëàçèëè Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä, è ñà íå íàðî÷èòî îïòèìèñòè÷êèì ïðîãíîçàìà î ïåðñïåêòèâàìà ðàçâî¼à, ëîãè÷íî äîâîäè äî çàêšó÷êà äà ¼å îïøòåïðèõâàžåíà ñëèêà ó äðóøòâó è ¼àâíîñòè î ñåáè, ñâî¼èì ìîžèìà, è çíà÷à¼ó ó ïîòïóíî¼ ñóïðîòíîñòè ñà ðåàëíîøžó ó êî¼î¼ ïîñòî¼è ñàìî ìàëè, óìîðàí, ïîëèòè÷êè ïîðàæåí (è ïîíèæåí), ó ñïîšíî¼ ïîëèòèöè ñïóòàí è ïîòïóíî íåìîžàí, åêîíîìñêè ðóèíèðàí, ñèðîìàøàí, äåìîãðàôñêè èçìó÷åí, èñòðîøåí è îñòàðåî íàðîä. Çàòî, óîñòàëîì, íè íå òðåáà äà ÷óäè øòî ñå ò༠„ìåõóð îä ñàïóíèöå” î íàøèì ìîžèìà, ñíàçè, çíà÷à¼ó è âàæíî¼ ãåîñòðàòåøêî¼ ïîçèöè¼è ó ñàâðåìåíîì ñâåòó òàêî ëàêî, äðàìàòè÷íî è êðâàâî ðàñïàî òîêîì ïîñëåäœå äâå äåöåíè¼å. £åð, íèøòà ñå íè¼å äîãîäèëî ñëó÷à¼íî, íèòè ¼å áèëî ïëîä íåêàêâèõ ñâåòñêèõ „çàâåðà” èëè „äåñïîòñêå òèðàíè¼å” ¼åäíîã ÷îâåêà. Íàïðîòèâ, ñâå øòî ñå äîãààëî, êðîç øòà ñó Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä ïðîëàçèëè è ãäå ñó äîñïåëè – ó ïîòïóíîñòè ¼å ðåçóëòàò ìîžè, êâàëèòåòà, çíàœà è ñïîñîáíîñòè ñðïñêèõ äðóøòâåíèõ åëèòà. Ïðå ñâåãà ïîëèòè÷êå è èíòåëåêòóàëíå, àëè è ïðèâðåäíå, âî¼íå è äóõîâíå åëèòå.

О ауторима Љубодраг Димић БИОГРАФИЈА: Љубодраг Димић рођен 20. фебруара 1956. године у Земуну. Студирао је историју на Филозофском факултету у Београду где је дипломирао 1980. Магистарске студије окончао је 1985. године одбранивши магистарски рад “Агитпроп фаза културне политике у Србији 1945-1952”. Научни степен доктора историјских наука стекао је на истом факултету 1993. са дисертацијом “Културна политика у Краљевини Југославији 1929-1941”. Од 1981. до 1985. године Љубодраг Димић је радио као асистент приправник у Институту за историју радничког покрета Србије (данас Институт за новију историју Србије). За асистента на Катедри за историју Југославије изабран је 1985, за доцента 1993., за ванредног професора 1998. Звање редовног професора стекао је 2002. године. Члан је одбора за историју XX века САНУ. Један је од оснивача „Центра за савремену историју Југоисточне Европе” и оснивач и руководилац „Центра за историју Југославије и хладног рата“. Ангажован је у раду редакција Југословенског историјског часописа (заменик главног уредника), Историје 20. века, Годишњака за друштвену историју, Војноисторијског гласника, Наставе историје. Учествовао је у раду више десетина научних скупова организованих у земљи и иностранству. Водио је Комисију за истину и помирење коју је 2001. године оформио председник СР Југославије. У периоду 2003-2005. био је управник Одељења за историју Филозофског факултета у Београду. Члан је Савета Филозофског факултета у Београду. У периоду 2003/2005. био је председник Стручног већа за филозофске, историјске и социолошке науке Универзитета у Београду. Почев од 2007. представник је Филозофског факултета у Већу друштвених и хуманистичких факултета Универзитета у Београду. На позив Центра за историју хладног рата London School of Economic and Political Science, чији је почасни члан боравио је академске 2006-2007. у Великој Британији. Као гост

207

Департмана за историју Карловог универзитета у Прагу краће време је истраживао у Чешким архивима. Био је стипендиста George Echart института у Браунсвајгу. У оквиру сарадње српских и руских архива истраживачки је боравио у Москви. У оквиру рада на заједничком пројекту са историчарима из Француске краће време је боравио у Паризу и истраживао у француским архивима. Стручна интересовања Љубодрага Димића превасходно су усмерена ка изучавању историје Југославије и Балкана, посебно односа политике и културе, историје друштва, односа државе и верских заједница, мањинског питања, делатности интелигенције и њене друштвене функције, историје институција, историји историографије, као и широком теметском кругу питања везаним за феномене страних културних, политичких, модернизационих утицаја, веза, односа, прожимања. БИБЛИОГРАФИЈА: KЊИГЕ 1. Agitprop kultura. Agitpropovska faza kulturne politike u Srbiji 1945-1952, Beograd 1988, 296; 2. Rimokatolički klerikalizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. Prilozi za istoriju, Beograd 1992, 317 (koautor: dr Nikola Žutić); 3.Istoriografija pod nadzorom. Prilozi istoriji istoriografije, I-II, Beograd 1996, 357+299 (koautor prof.dr Djordje Stanković); 4. Branko Petranović. Biografija I biobibliografija, Beograd 1996, 264 (koautor Dragomir Lončar) 5. Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. I (društvo i država), Beograd 1996, 561: 6. Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji, II (škola i crkva), Beograd 1997, 518; 7. Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji, III ( politika i stvaralaštvo), Beograd 1997, 541;

208 8. Jugoslovenska država i Albanci, Tematska zbirka dokumenata, I, Beograd 1998, 785 (koautor: dr Djordje Borozan); 9. Srbi i Jugoslavija – prostor, društvo, politika. Pogled sa kraja veka, Beograd 1998, 191; 10. Jugoslovenska država i Albanci, Tematska zbirka dokumenata, II, Beograd 1999, 892 (koautor: dr Djordje Borozan); 11. Ministarstvo prosvete i ministri Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, Beograd 2000, 160 (koautori: Prof. dr Vladeta Tešić i Gordana Pavlović Lazarević) 12. Istorija srpske državnosti, III, Srbija u Jugoslaviji, Beograd 2001, 472. 13. Zapisnici sa sednica Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije 1929-1931, Zbornik dokumenata, Beograd 2002 (koautori: Nikola Žutić i Blagoje Isailović) 14. Priče iz XX veka. Radna sveska iz istorije za IV razred gimnazije, Novi Sad 2002, 195 (koautor Mira Radojević) 15. Priče iz XX veka. Radna sveska iz istorije za VIII razred osnovne škole, Novi Sad 2002, 159 (koautor Mira Radojević) 16. Zemlja živih. The Land of The Living, Beograd 2004, 372 (koautori Vladimir Stojančević, Đorđe Borozan) 17. Moderna srpska država 1804-2004, Hronologija, Beograd 2005, 535 (autor-redaktor) 18. Srbija 1804-2004. Tri viđenja ili poziv na dijalog, Beograd 2005, 205 (koautori Dubravka Stojanović, Miroslav Jovanović) ЧЛАНЦИ И РАСПРАВЕ 1. Povlačenje kroz Srbiju i Albaniju u dnevniku Petra I Karadjorddjevića, Zbornik istorijskog muzeja Srbije, 19, 1982, 189223; 2. Beogradska štampa i obnova Univerziteta (oktobar 1944. – mart 1945), Beeogradski univerzitet u predratnom periodu, narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji, Beograd 1983, 273-283;

209 3. Univerzitet i kulturna politika 1945-1948, Beogradski univerzitet u predratnom periodu, narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji, II, Beograd 1986, 23-30; 4. Kulturna politika partije u vreme Osnivačkog kongresa KP Srbije, Oslobodjenje Hrvatske. Zbornik radova, Zagreb 1986, 436-440; 5. Sovjetski kulturni uticaj u Srbiji 1945-1953, Jugoslovenski istorijski časopis, 1-2, 1987, 155-173; 6. Filozofski fakultet 1838-1988, Univerzitet u Beogradu (informator), Beograd 1988, 157-164; 7. Univerzitet u Beogradu kao naučni i kulturni činilac 1929-1941, Univerzitet u Beogradu 1838-1988, Beograd 1988, 209-240; 8. Kulturna politika KPJ u toku 1945. godine, Osnivački kongres KP Srbije. Zbornik radova, Beograd 1988, 279-283; 9. Medjudržavni ugovori izmedju Jugoslavije i Albanije 1918-1939, Tokovi, 1, 1990, 33-52 (koautor: Miladin Milošević); 10. Odeljenje za istoriju, Zbornik Filozofskog fakulteta – 150 godina Filozofskog fakulteta, Beograd 1990, 337-354; 11. Školsko pitanje i odnosi izmedju Jugoslavije i Albanije 19181939, Stanovništvo slovenskog porekla u Albaniji, Zbornik radova sa medjunarodnog naučnog skupa održanog u Cetinju 21-23.6.1990, Titograd 1991, 907-924; 12. Medjunarodni ugovori izmedju Jugoslavije i Albanije 1918-1939, Stanovništvo slovenskog porekla u Albaniji, Zbornik radova sa medjunarodnog naučnog skupa održanog u Cetinju 21-23.6.1990, Titograd 1991, 865-887 (koautor: Miladin Milošević); 13. Ruska emigracija u kulturnom životu gradjanske Jugoslavije, Istorija 20. veka, 1-2, 1990, 7-38; 14. Prosvetna politika Kraljevine Jugoslavije na Kosovu i Metohiji 1918-1941 i istoriografija, Istorija 20. veka, 1-2, 1990, 189-196; 15. Socijalno-ekonomska osnova jugoslovenskog sela i kultura življenja 1918-1941, Vojnoistorijski glasnik, 3, 1991, 109-150; 16. Nekoliko dokumenata o privremenoj administrativnoj granici izmedju jugoslovenskih republika Srbije i Hrvatske, Istorija 20. veka, 1-2, 1992, 231-246; 17. Jedan dokument o jugoslovenskim nacionalnim manjinama u Madjarskoj, Tokovi 1-2, 1993, 213-233;

210 18. Srpski kulturni klub izmedju kulture i politike, Književnost, 9-10, 1993, 858-903; 19. Književnojezička politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941, Istorijski glasnik, 1-2, 1993, 51-71; 20. Država, integralno jugoslovenstvo i kultura. Prilog istoriji šestojanuarske diktature 1929-1931, Književnost, 1-3, 1994, 171-207; 21. Kulturna politika i modernizacija jugoslovenskog društva 19181941, Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Beograd 1994, 193-209; 22. Istoriografija i ideologija – jugoslovensko iskustvo 1945-1955, Godišnjak za društvenu istoriju, 1, 1994, 35-54; 23. Društveni život Vranja u godinama diktature. Prilog istoriji svakodnevice, Vranjski glasnik, XXVI-XXVII, 1993/1994, 139-149; 24. Rusko školstvo u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941, Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka, Zbornik radova, Beograd 1994, 38-51; 25. Neki podaci o uništavanju arhivske gradje, Godišnjak za društvenu istoriju, 3, 1994, 301-305; 26. Jedna zaboravljena bibliografija listova i časopisa, Godišnjak za društvenu istoriju, 1, 1995, 118-121; 27. Jugoslovensko-sovjetski odnosi u 1954. godini. Balkan posle Drugog svetskog rata, Zbornik radova, Beograd 1996, 155-166; 28. Reklama i društvo. New moment, proleće-leto 1996, 108-111; 29. Od tvrdnje do znanja, Vojnoistorijski glasnik, 1-2, 1996, 199-214; 30. Političke granice jugoistočne Evrope 1878-1995. Istoriografski pregled, Serbia i komentari za 1993-1995, Beograd 1996, 475-495; 31. Stereotipi o narodnom i državnom jedinstvu u udžbenicima istorije u Kraljevini Jugoslaviji, Nastava istorije, 3, 1996, 141-154; 32. Stereotipes in History Textbooks in Kingdom Yugoslavia, Oil on Fire, Textbooks, Etnic Stereotupes and Violence in South-Esstern Europe, Hanover 1996, 89-99; 33. Seosko domaćinstvo i tržište. Struktura tržišne ponude i potražnje jednog prosečnog seoskog domaćinstva u Kraljevini Jugoslaviji 1929, Godišnjak za društvenu istoriju, 1-2, 1996, 134-146; 34. Velikoalbanska ideja i istoriografija, Vojno delo, 3, 1996, 170174;

211 35. Srpsko-albanski odnosi i istoriografija, Glasnik valjevskog arhiva, 31, 1997, 256-260; 36. Srbi i Jugoslavija, Istorija 20 veka, 1, 1997, 7-34; 37. Branko Petranović (1927-1994), istoričar savremene epohe, Istoričar i savremena epoha, Zbornik radova sa okruglog stola Istorijskog instituta Crne Gore, I, Podgorica 1997, 31-46; 38. Russkie školi v Korolevstva Jugoslavii 1920-1941, Russkaja emigracija v Jugoslavii, Moskva 1997, 118-135; 39. Istoriografske naznake o suštini kritike (predgovor knjizi: B. Petranović, Istoriografija i kritika, Podgorica 1997, 11-22); 40. Pogovor (u knjizi: Valjevo – grad u Srbiji krajem XIX veka), Valjevo 1998, 375-382; 41. Od tvrdnje do znanja. Prilog istoriji istoriografije o ratu 19411945. Drugi svetski rat – 50 godina kasnije, II, Podgorica 1997, 507523; 42. Josip Broz i Nikita Sergejevič Hruščov. Razgovori u Beogradu 27. maj – 2. jun 1955, Istorijski glasnik, 1-2, 1997, 35-68; 43. Josip Broz, Nikita Sergejević i madjarsko pitanje 1955-1956, Tokovi istorije, 1-4, 1998, 23-59: 44. Časopis Brastvo i pisci istorije okupljeni oko njega, Brastvo, II, 1998, 45. The village and the city in the society of the Kingdom of Yugoslavia, Between the archives and the field. A dialogue on Historical antropology of the Balkans, Belgrade – Graz 1999, 159178; 46. Jugoslovensko-sovjetski odnosi 1953-1956, Jugoslovenskosovjetski sukob 1948, Zbornik radova sa medjunarodnog naučnog skupa, Beograd 1999, 279-294; 47. Jugoslovenska država i istoriografija, Tokovi istorije, 1-4, 1999, 326-341; 48. Miloš Crnjanski, Vom Balkan nach Berlin. Ein Streifzug durch die Beziehungen zu Jugoslawien und seinen Nachfolgestaaten, Berlin 1999, 44-45; 49. Miloš Crnjanski, Brucken und Bruche. Streifzug durch die deutsch – jugoslawische Beziehungsgeschichte, Hannover, 1999, 4445;

212 50. Političke i bezbedonosne prilike na Kosovu i Metohiji u prvoj polovini 1920. godine, Istorija 20. veka, 1-2, 1999, 89-104, (koautor: dr Djordje Borozan); 51. Jugoslovenska država i Albanci, Nastava istorije, 10 (god.V), 1999, 59-72 (koautor: dr Djordje Borozan); 52. Izveštaji Ministarstva unutrašnjih dela o zločinu i teroru na Kosovu i Metohiji i Zapadnoj Makedoniji, Godišnjak za društvenu istoriju, 1-3 ( god. V), 1998, 113-123; 53. Selo i grad u Kraljevini Jugoslaviji, Jugoslovenska država 19181998, Zbornik radova sa medjunarodnog naučnog skupa, Beograd 1999, 291-304; 54. Falsifikati albanske istoriografije, Gledišta, 3-4, maj-avgust 1999, 98-102 (koautor: dr Djordje Borozan); 55. Srpske žrtve u XX veku, Gledišta, 3-4, 1999, 102-105; 56. Nasiljem od teritorijalne do etničke Albanije, Gledišta, 3-4, 1999, 109-112; 57. Jugoslavsky stat a historiografie, Slovansky prehled, Review for Central, Estern and Southeastern European History, Praha (LXXXV), 4, 1999, 501-511; 58. Ideologija i kultura u Jugoslaviji 1945-1955, Istorijski zapisi, (LXXII), 3-4, 1999, 103-122; 59. Srpsko društvo i jugoslovenska država (strukture i procesi), Dijalog povjesničara – istoričara, I, Pečuh 20.-22. studenoga 1998, Zagreb 2000, 127-144; 60. Kulturna politika u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (mogućnosti i ograničenja), Dijalog povjesničara – istoričara, II, Pečuh 19. – 21. studenoga 1999, Zagreb 2000, 307-324; 61. Integralno jugoslovenstvo i kultura 1929-1931. godine, Dijalog povjesničara – istoričara, III, Pečuj 12.-14. maja 2000, Zagreb 2001, 333-352; 62. From Assertions to Knowledge: Yugosslav Historiography concerning the War of 1941-1945, Est European Studies (Center for International Areas Studies Hankuk University of Foreign Studies), 9, 2000, 257-281; 63. Činjenice i interpretacije o prosveti i svakodnevnom teroru, Odgovor na knjigu Noela Malkoma Kosovo – kratka istorija, Beograd 2000, 146-171, (koautori: M. Ekmečić…);

213 64. Facts and interpretations of Education and Everyday terror, Response to Noel Malcolm’s book Kosovo – A short History, Belgrade 2000, 151-175; 65. Vjerski činilac u jugoslovenskoj državi, Istorijski zapisi, 1-2, 2000, 231-243; 66. Strana s tremja imenami. Rassvet i Zakat jugoslavskoj idei, Rodina (Moskva), janvar-fevralj 2001, 139-143; 67. Ministarstvo i ministri policije u Srbiji 1811-2001. (deo: U Kraljevini SHS/ Jugoslaviji 1918-1941. Nadležnost i organizacija), Beograd 2002, 74-109; 68. Reč istoričara – razmišljanja nad jednim rukopisom (Pogovor u knjizi: B. Dimitrijević, U kontejneru. Zapisnici srpskog vojnog hirurga 1916-1918, Beograd 2001, 137-141. 69. Materijalna osnova školovanja u Kraljevini Jugoslaviji 19181941, Istorija 20. veka, 1, 2001, 33-42. 70. Pred novim početkom – programi i udžbenici istorije (Koautori J. Jurić, A. Djurović i B. Lazarević), Nastava istorije, 13, 2001, 117122. 71. Srpski kulturni klub i preuredjenje jugoslovenske države, Dijalog povjesničara – istoričara, IV, Pečuj 20-22. oktobra 2000, Zagreb 2001, 359-370. 72. Anahrone političke koncepcije i modernizacija – Srbija 60-tih godina XX veka (otvaranje pitanja), Dijalog povjesničara – istoričara, V, Herceg Novi 2-4. mart 2001, Zagreb 2002, 409-428. 73. Branko Petranović 1927-1994 (predgovor u knjizi: B. Petranović, The Yugoslav Experience of Serbian National Integration, Colubia University Press, New York 2002,VII-XXIII str.) 74. Političar i sećanje: predgovor u M. Stojadinović, Ni rat ni pakt. Jugoslavija izmedju dva rata, Beograd 2002, 3-46. 75. Dunavska banovina, Nastava istorije, 15, 2002, 111-120. 76. Beograd šezdesetih. Izmedju istorijskog i svakodnevnog: u Beograd šezdesetih godina XX veka, Beograd 2003, 46-77. 77. Prosveta u Kraljevini Jugoslaviji: u Obrazovanje kod Srba kroz vekove, Beograd 2003, 211-232. 78. Rat i istoriografija: u Kraljevo oktobra 1941, Krakjevo 2003, 197220.

214 79. Tito and Krushchev 1953/1956 coming together reconcilliation disappointment, Journal of Central and East European Studies, Vol.5. No.2, 2003 (Seul), 423-456, 80. Založniki destalinizaciii (Tito i Hruščev: sbliženie, uregulirovanie, razočarovanie, Rodina, 10, 2003 (Moskva), 118-121. 81. Dva veka srpske političke i kulturne istorije, Zbornik Kruševačke filozofsko-književne škole, Kruševac 2003, 9-53 ; 82. Meeting of the Like-Minded: Titos first trip to Indija and Burma, New Central and Eastern European Evidence on the Cold War in Asia, Budapest 2003, 1-29 (Izdanje George Washington University Cold War Groop I The Cold War History Research Centar – Budapest) (izdanje na compact-disku) (koautor Svetozar Rajak); 83. Srbi i Jugoslavija / Predavanje održano 17. oktobra u Negotinu, Baštinik, 6, Negotin 2003, 19-41. 84. Predgovor u Zapisnici sa sednica Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije 1941/1945, Beograd 2004, VI-XVI; 85.Josip Broz Tito, Istorika, br 259, (specijalno izdanje Elefterotipie), Atina, 4. novembar 2004, 7-19. (tekst na grčkom jeziku); 86. Ideologija i kultura u Jugoslaviji 1945-1955: vreme, ljudi, institucije, politika, Jugoslavija v hladni vojni, Ljubljana 2004, 449466; - Ideology and Culture in Yugoslavia 1945-1955: Time, People, Institutions, Politics, Yugoslavia in The Could War, Ljubljana 2004, 467-487; 87. Influence culturelle francaise dans le Royaume de Yugoslavie, Međunarodni naučni skup Srpsko francuski odnosu 1904-2004/ Ralations Franco-Serbes 1904-2004, Beograd 2005, 57-72; 88. Titovo putovanje u Indiju i Burmu. Prilog istoriji hladnog rata, Tokovi istorije 3-4, 2004, 27-54; 89. Ideology and Culture in Yugoslavia (1945-1955), Velike sile i male drzave u hladnom ratu 1945-1955. Slučaj Jugoslavije, Beograd 2005, 303-320; 90. Introductory speech at the opening if the Scientific meeting, Velike sile i male države u hladnom ratu 1945-1955. Slučaj Jugoslavije, Beograd 2005;

215 91. Dve slike prosvete u Srbiji dvadesetog veka, Dva veka obrazovanja u Srbiji. Obrazovne i vaspitne ideje i ličnosti u Srbiji od 1804 do 2004, Beograd 2005, 213-244; 92. U potrazi za alternativom. Isečak iz spoljne politike Jugoslavije 1953-1956, Dijalog povjesničara – istoričara, br.9, Zagreb 2005, 397416; 93. Kosovo kao sudbina, Pisac i istorija. Zbornik radova o Dobrici Ćosiću, Beograd – Trstenik 2005, 255-266; 94. Sučeljene istoriografske slike rata 1941-1945. Izmedju vannaučnih tumačenja i naučnih istraživanja prošlosti, Vojska – specijalni prilog 60 godina od pobede nad fašizmom, br.39, 5.maj 2005, 13-14; 95. „Bedeker“ za jednu osobu: prilog istoriji diplomatije socijalističke Jugoslavije, Sa Bedekerom po jugoistočnoj Evropi, Beograd 2005, 295-316; 96. Pogled iz Beograda na Čehoslovačku 1968, Tokovi istorije, 3-4, 2005, 205-232; 97. Ban Svetislav Tisa Milosavljević, kulturne prilike i kulturna politika u Vrbaskoj banovini 1929-1934, Svetislav Tisa Milosavljević. Zbornik Okruglog stola održanog u Banjaluci 16. oktobra 2004, Banjaluka 2006, 151- 173; 98. Pogled iz Beograda na Čehoslovačku 1968. godine, Studia Balcanica Bohemo-Slovaca, VI, svezak 1, (Matica Moravska) Brno, 2006, 381-416; 99. Tito i Staljin,Josif Staljin – Josip Tito, Moskva 2006, 516;(katalog izložbe, pisac ruskog vidjenja Leonid Gibjanski); 100. Tito i Staljin, Josip Tito – Josif Staljin, Beograd 2006, 516;(katalog izložbe, pisac ruskog vidjenja Leonid Gibjanski); 101. Serbien und Jugoslawien ( 1918-1941), Serbien und Montenegro, (Raum und Bevolkerung, Geschichte, Sprache und Literatur, Kultur, Politic, Gesellschaft, Wirschaft, Recht), Jahrgang 47, Wiwn 2005, 1-4, 231-264; 102. Rat I istoriografija, The Second World War and National Question in ex Yugoslavia, Sevilja 2008, 95-114; 103. Kuda i kako. Mitovi i znanje o istoriji Jugoslavije, The shared history, Miths and stereo types of the nationalism and comunism in ex Yugoslavia, Novi Sad 2008,9-22;

216 СТРУЧНИ РАДОВИ 1. Enciklopedija srpske istoriografije, Beograd 1997, 12-13, 268-269, 270-271, 281-282, 335, 352, 383-384, 411-413, 437, 454, 482-483, 570-572, 618, 715-716; 2. Istorijski atlas, Beograd 1997, 86-88, 90-92, 97-100, 105-107; 3. Srpski biografski rečnik,1, Novi Sad 2004, 825-832. 4. Milan Tripković, Milan Tripković – istoričar, Valjevo 2005, 79 (koautor Miroslav Perišić).

Дубравка Стојановић БИОГРАФИЈА: Дубравка Стојановић је рођена 15. фебруара 1963. године у Београду, где је завршила основну и средњу школу. Уписала се 1981. године на Филозофски факултет у Београду, где је, на Одељењу за историју, дипломирала 1987. године. На истом одељењу (Катедра за општу савремену историју) магистрирала је 1992. године са темом ''Српска социјалдемократска партија и ратни програм Србије 1912–1918''. Докторирала је 2001. године, на истој катедри, са темом ''Европски демократски узори код српске интелектуалне и политичке елите 1903–1914''. Исте године изабрана је у звање доцента. Од 1988. до 1996. године била је запослена у Институту за новију историју Србије, а од 1996. године ради као асистент на Катедри за општу савремену историју Филозофског факултета у Београду. У звање ванредног професора изабрана је 2008. године. Учествовала је на многим научним скуповима у земљи и у иностранству (Грчка, Турска, Бугарска, Словенија, Аустрија, Мађарска, Немачка, Француска). Са Миланом Ристовићем и Мирославом Јовановићем уређује ''Годишњак за друштвену историју''. Била је члан редакција зборника ''Србија у модернизацијским процесима 20. века'' и ''Србија у модернизацијским процесима 19. и 20. века. Положај жене у

217

Србији као мерило модернизације у 19. и 20. веку'' у издању Института за новију историју Србије. Координатор је курсева на Женским и Мировним студијама, као и у Алтернативној образовној мрежи. Бави се питањем демократије у Србији и на Балкану крајем 19. и почетком 20. века; европским утицајима у Србији почетком 20. века; интерпретацијама историје у новим српским уџбеницима (потпредседник је Балканског комитета за образовање у области историје); историјом жена у Србији; процесима модернизације. Добитник је награде града Београда за друштвене и хуманистичке науке 2004. године. Области истраживања Историја политичких идеја у Србији Процеси модернизације Уранизација Србије Историја свакодневног живота Анализа уџбенка историје Страни језици Француски Енглески Италијански

БИБЛИОГРАФИЈА:

МОНОГРАФИЈЕ Iskušavanje načela. Srpska socijaldemokratija i ratni program Srbije 1912-1918, Beograd 1994, str.230.

218 Srbija i demokratija 1903-1914. Istorijska studija o” zlatnom dobu srpske demokratije”, Beograd 2003. Srbija 1804-2004, (koautorstvo sa M. Jovanovićem i Lj. Dimićem), Beograd 2005. Kaldrma i asfalt. Urbanizacija i evropeizacija Beograda 1890-1914, Beograd 2008. Докторска теза Evropski demokratski uzori kod srpske intelktualne i politicke elite, 1903-1914, Beograd 2001, s. 401. ИЗДАВАЊЕ ГРАЂЕ – ПОСЕБНА ИЗДАЊА Nikola Pašić u Narodnoj skupštini, III, (predgovor i napomene D. Stojanović), Beograd 1997. Milovan Milovanović, Državno pravo, Načela spoljne politike Kraljevine Srbije, Beograd 1997, (priredili R. Stojanović i D. Stojanović). Živeti u Beogradu 1837 - 1841. Dokumenta Uprave grada Beograda, (sa M. Ristovićem, M. Jovanovićem, M. Perišićem, G. Miloradovićem), Beograd 2003. Živeti u Beogradu 1841-1850. Dokumenta Uprave grada Beograda, II, Beograd 2004. Živeti u Beogradu 1841-1850. Dokumenta Uprave grada Beograda, III, Beograd 2005. Živeti u Beogradu 1868-1878. Dokumenta Uprave grada Beograda, IV, Beograd 2006.

219 Živeti u Beogradu 1879-1890. Dokumenta Uprave grada Beograda, V, Beograd 2007. ОГЛЕДИ ИЗ САВРЕМЕНОСТИ "Udžbenici istorije kao ogedalo vremena", u: Ratništvo, patriotizam, patrijarhalnost, uredile V. Pešić i R. Rosandić, Beograd 1994, 77-105. "History Books Mirror their Time", in: Warefare, Patriotism, Patriarchy, ed. by V. Pešić and R. Rosandić, Beograd 1994, 81-111. "Traumatični krug srpske opozicije", u: Srpska strana rata, ur. N. Popov, Beograd 1996, 501-531. "Der traumatishe Kreis der serbishen Opposition", in: Serbiens Weg in den Krieg, Hrsg. T. Bremer, N. Popov, H-G. Stobbe, Berlin 1998. "The Traumatic Circle of the Serbian Opposition", in: The Road to War in Serbia. Trauma and Catharsis, ed. Nebojsa Popov, Budapest-New York 1999. Порочни круг сербскои оппозиции, у: Сербиа о себе, Москва 2005, 115-161. УРЕДНИЧКИ ПОСЛОВИ Detinjstvo u prošlosti. Dodatni nastavni materijali za srednje škole, Beograd 2001. Objavljeno na 10 jezika Jugoistočne Evrope. Lisjen Fevr. Borba za istoriju, Beograd 2004. 1804-2004. Moderna srpska država. Hronologija. (uredila sa M. Ristovićem, Lj. Trgovčević, Lj. Dimićem, M. Jovanovićem, M. Perišićem i P. Markovićem), Beograd 2005.

220 Osmansko carstvo, Istorijska čitanka, Beograd 2005. Nacije i nacionalne države, Istorijska čitanka, Beograd 2005. Balkanski ratovi, Istorijska čitanka, Beograd 2005. Drugi svetski rat, Istorijska čitanka, Beograd 2005.

ЧЛАНЦИ И РАСПРАВЕ 1."Organi upravljanja na Beogradskom univerzitetu 1905-1918", u: Univerzitet u Beogradu, 1838-1988, Beograd 1988, 63-69. 2."Charles Loiseau et la question yougoslave", u: Zbornik radova sa naučnog skupa održanog povodom 150 godina srpsko-francuskih diplomatskih odnosa, Beograd 1990, 222-233. 3. "Srpska socijaldemokratska stranka prema pitanju ministerijalizma i parlamentarizma, 1903-1919", u: Revolucionarne i reformističke tendencije u srpskom i bugarskom radničkom pokretu od 1903. do 1923. godine, Beograd 1990, 46-55. 4. "Prilog proučavanju Srpske socijaldemokratske partije u vremenu ratova, 1912-1918", u: Tokovi, 1-2, Beograd 1992, 203-213. 5. "Balkan kao celoviti prostor u politici srpskih socijaldemokrata", u: Vojno-istorijski glasnik, 2, Beograd 1993, 217-236. 6. "Srpska socijaldemokratska partija između političke moderne i revolucionarne ortodoksije", u: Srbija u modernizacijskim procesima 20. veka, Beograd 1994, 297-309. 7. "Jedan pogled na literaturu o teoriji i praksi demokratije", u: Godišnjak za društvenu istoriju, sv. 1, 1994, 93-102.

221 8. "Reinterpretation de l' histoire. Version Serbe", u: Trans Europeennes, 4, Paris 1994, 64-67. 9. "Kakva nam je nastava istorije potrebna za demokratiju", u: Tokovi istorije, 1-2, Beograd 1995, 150-160. 10."Stereotypes in History Textbooks in Serbia as a Mirror of the Times", in: Oil on Fire. Textbooks, Ethnic Stereotypes and Violence in South-Eastern Europe, ed. W. Hopken, Hannover 1997, 125-137. 11. "The Balkans, Wars and Textbooks: The Case of Serbia", in: Oil on Fire. Textbooks, Ethnic Stereotypes and Violence in South-Eastern Europe, ed. W. Hopken, Hannover 1997, 143-159. 12. "Die Konstruktion historischen Bewusstseins", in: Verschwiegenes Serbien, ed. Irina Šlosar, Klagenfurt-Salzburg 1997, 224-235. 13."Javnost u Srbiji 1903-1914. Skica za portret srpskog društva", u: Godišnjak za društvenu istoriju, 1-2. 1996, Beograd 1997, 40-51. 14. "Partijske elite u Srbiji 1903-1914. Uloga i način vladanja", Jugoslovenski istorijski časopis, 2-1997, 41-51. 15. "Žene "u smislu razumevanja našeg naroda". Slučaj žena stručnjaka u Srbiji 1903-1912", u: Srbija u modernizacijskim procesima 19. i 20. veka. Položaj žena kao merilo modernizacije, ur. L. Perović, Beograd 1998, 239-252. 16. "Nekoliko osobina procesa modernizcije u Srbiji početkom 20. veka", Dijalog povjesničara, 2, Zagreb 2000, 135-149. 17. “The image of the other. The Neighbour in Serbian History Textbooks”, in: The image of the Other/ Neighbour in the School Textbooks of the Balkan Countries, ed. P. Xochellis, F. Toloudi, Athens 2001, 111-117.

222 18. “Yugoslavia in the Broken Mirror: The Serbian Textbooks”; Albanians and their Neighbours: The Future’s Past”, in: Clio in the Balkans. The Politics of History Education, pp. 249-254, 466-475. 19. “Nekoliko osobina procesa modernizacije u Srbiji početkom 20. veka”, u: Dijalog povjesničara,2, Zagreb 2000, s. 135-149. 20. “Jovan Skerlić. Izmedju liberalizma I solidarizma”, u: Liberalna misao u Srbiji. Prilozi istoriji liberalizma od kraja 18. do sredine 20. veka, ur. J. Trkulja,D. Popović, Beograd 2001, s. 385-399 21. »Politička kultura i modernizacija u Srbiji početkom 20. veka« , u: Dijalog povjesničara – istoričara, 3, Zagreb 2001, s. 155-171. 22. “Recepcija ideala slobode, jednakosti i bratstva kod srpske elite početkom 20. veka” u: Srbija u modernizacijskim procesima 19. I 20. veka,3, Uloga elita, Beograd 2003, s. 71-102. 23. Construction of Historical Consciousness: The Case of Serbian History Textbooks”, in: Balkan Identities. Nation and Memory, ed. Maria Todorova, London 2004, pp. 327-339. 24. . »Simboli i ključne reči u diskursu političkih stranaka u Srbiji početkom 20. veka«, u: Godišnjak za društvenu istoriju, 1-3, Beograd 2002, s. 29-51. 25. “Istorijski problemi demokratizacije: slučaj Srbije”, u: Historiografski vidici, Sarajevo 2005, s. 86-99. 26.Rural Against Urban: Anti-Urban Discourse and Ideology in Early Twenteth Century Serbia, u: Ethnologia Balcanica, 9-2005, SofiaNew York, pp. 65-81. 27. U senci “velikog narativa”, u: Žene i deca. Srbija u modernizacijskim procesima 19. I 20. veka, Beograd 2006, s. 160-176.

223 28. «Srpska nauka danas», u: Istorija i sećanje. Studije istorijske svesti, Beograd 2006, s. 48-51 29.»Podele i sukobi kao deo politike kulture u Srbiji», u: Istorija i sećanje. Studije istorijske svesti, Beograd 2006, s. 59-64. 30. Orte der Veranderung und Orte der Erinnerung. Die Strassen Belgrads 1885-1914, in: Snittstelen. Gesellschaft, nation, Konflikt und Erinnerung in Sudosteuropa, Festschrift fur Holm Sundhaussen zum 65. Geburtstag, Sudosteuropaische Arbeiten, 133, ed. U. Brunnbauer, A. Helmedach, S. Trobst,Munchen 2007, pp. 65-81. 31. “Šine u kaldrmi. Elektrifikacija i uvođenje tramvaja u Beogradu 1891-1914”, u: Clio im sudosteuropaischen Diskurs, Festschrift fur Andrej Mitrović zum 70 Geburtstag, Bonn 2007, s. 289-305. 32. »Turizam i konstrukcija socijalnog i nacionanog identiteta u Srbiji krajem 19. i početkom 20. veka u Srbiji«, u: Godišnjak za društvenu istoriju, XIII, 1-3, 2006, Beograd 2007, s. 41-59. ПРИКАЗИ 1. Erich Hobsbaum, Doba revolucije, Književna reč, br.318, Beograd 1988. 2.Latinka Perović, Sabrani spisi Dimitrija Cenića, Tokovi revolucije, 12, 1989. 3. Andrej Mitrović, Ustaničke borbe u Srbiji 1916-1918, Tokovi revolucije. 1, 1989. 4.Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, Tokovi revolucije, 1, 1990. 5. Mira Bogdanović, Srpski radnički pokret 1903-1914, Naličje legende, Tokovi, 1991. 6.Guy Hermet, Culture et democratie, Vojno-istorijski glasnik, 3, 1994. 7. Jovan M. Jovanović, Južna Srbija; Tihomir Ðorđević, Makedonija; Vladimir Ćorović, Borba za nezavisnost Balkana, Borba, 24. januar 1991.

224 8. Miloš Jevtić, Živa reč Milorada Ekmečića, Borba, 23. maj 1991. 9. Dušan T. Bataković, The Kosovo Chronicles, Borba, 20. avgust 1992. 10.Fernan Brodel, Spisi o istoriji, Borba, 17. septembar 1992. 11. Milan Subotić, Sricanje slobode, Borba, 4. mart 1993. 12. O. Popović-Obradovic, Parlamentarizam u Srbiji 1903-1914, Tokovi istorije, 1-4, 1998.

Мирослав Јовановић БИОГРАФИЈА: Мирослав ЈОВАНОВИЋ (1. мај 1962. године, Београд). Основну и средњу школу завршио је у Београду. Дипломирао на Одељењу за историју, Филозофског факултета у Београду, 1988. године. Магистрирао 1993. године на Филозофском факултету у Београду, на Катедри за Општу савремену историју, са темом: “Досељавање руских избеглица у Краљевину СХС 1919-1924”. Докторирао на истој катедри 2001. године, са темом "Руска емиграција на Балкану 1920-1940". Од 1989. године ради као асистент-приправник, а од 1993, као асистент на Катедри за Општу савремену историју Филозофског факултета у Београду. Од јула 2001. године ради у звању доцента, а од 2006. године у звању ванредног професора на Катедри за Општу савремену историју Филозофског факултета у Београду. Обавио је више научно-истраживачких боравака у иностранству: - у Москви, 1993, 1996-97, 2000. и 2003; - у Благоевграду 1994, - у Лондону 1995, и - у Софији 1998. Учествовао је у раду више међународних научних скупова и симпозијума у иностранству: - у Русији (Москва), 1993, 1997, 2000, 2003 и 2008; - у Русији (Сочи) 2006;

225

- у Чешкој (Праг), 1995, - у Бугарској (Банско, Петрич, Софија и Благоевград), 1996, 1998, 1999. и 2000, - у Аустрији (Беч), 2000. Као и у раду више међународних и домаћих научних скупова у земљи. Држао је предавања на Московском државном универзитету током 1997. и 2000. године, а школске 2001/2002. године на Историјском факултету МГУ је као гостујући професор одржао изборни курс «Руска емиграција на Балкану 1920-1940». Држао је предавања и радио као координатор курсева на Академској алтернативној образовној мрежи од 2000. до 2003. године. А одржао је и постдипломски изборни курс за студенте одсека за књижевност Филозофског факултета Универзитета у Новом Саду током школске 2003/2004. године. Био је један од руководилаца међународног научног пројекта: „History and History Teaching in Southeast Europe“ (2000-2002), који је представљао плод сарадње три институције: „Center for the Study of Balkan Societies and Cultures“ (director: Prof. Dr. Karl Kaser), Department for Southeast European History, University of Graz; "Association for Social History", Belgrade Yugoslavia, и "Balkanistic Seminar" of South-Western University "Neofit Rilski" - Blagoevgrad, Bulgaria. Добио је међународну стипендију Research Support Scheme OSI/HESP, захваљујући којој је 1996-1997. године обавио шестомесечна архивска истраживања у Москви. Члан је редакције и један од уредника часописа “Годишњак за друштвену историју” и члан је међународне редакције часописа "Русский сборник" (Москва) и члан редакције едиције “Историјска мисао” СКЗ. Један је од оснивача "Удружења за друштвену историју" и уредник едиција "Идеје", "Serbica" и "Rossica", у "Удружењу за друштвену историју". Главна подручја научних интересовања везана су за савремену историју. Бави се истраживањем историје руске емиграције у ХХ веку, а у ширем контексту проучавањем руске историје (СССР) и историје Балкана. Посебан сегмент истраживачког рада везан је за проучавања историје српске

226

историографије, као и друштвене и културне историје српског народа у XIX и ХХ веку. Осим тога бави се и проблемима теорије историјске науке. БИБЛИОГРАФИЈА: КЊИГЕ

1) В.Станојевић, Историја српског војног санитета. Наше ратно санитетско искуство, (приређивач са Мирославом Перишићем, аутор поговора, писац биографија аутора, састављач библиографије, приређивач докумената), Београд 1992. (2. издање) 2) Досељавање руских избеглица у Краљевину СХС 1919-1924, Београд 1996, 385. 3) Between the archives and the field: A dialogue on historical anthropology of the Balkans. (Editor, with Karl Kaser and Slobodan Naumović), Belgrade – Graz 1999, 276. - (друго издање: Lit Verlag: Münster - Hamburg - Berlin - London 2004.) 4) Childhood in South East Europe: Historical Perspectives on Growing Up in the 19th and 20th Century, (Editor with Slobodan Naumović), Belgrade – Graz 2001, 302. - (друго издање: Lit Verlag: Münster - Hamburg - Berlin - London 2004.) 5) Gender relations in South Easetrn Europe: Historical Perspectives on Womanhood and Manhood in 19th and 20th Century, (Editor with Slobodan Naumović), Belgrade – Graz 2002, 410. - (друго издање: Lit Verlag: Münster - Hamburg - Berlin - London 2004.) 6) Језик и друштвена историја. Друштвеноисторијски оквири полемике о српском књижевном језику, Београд 2002, 230. 7) Родина 10 (2003), «Россия и Сербия: вехи истории»: Спец. Номер журнала. (Редактор вместе с Ю.А. Борисенком и А.Л. Шемякином), Москва 2003, 40-128.

227 8) Против Вука: Српска грађанска интелигенција 18. и 19. века о језику и његовој реформи (уредник и састављач), Београд 2004, 410. 9) Модерна српска држава 1804-2004: хронологија, (Ауторредактор) Београд 2004, 534. 10) Сербия о себе, (Редактор-составитель), Москва, Издательство "Европа" 2005, 507. 11) Србија 1804-2004: три виђења или позив на дијалог, Београд 2005, 205. (коаутор са Љубодрагом Димићем и Дубравком Стојановић) 12) Русская эмиграция на Балканах (1920-1940), Москва 2005, 484. 13) Руска емиграција на Балкану (1920-1940), Београд 2006, 559. 14) Живети у Београду 1837-1841: Документа Управе града Београда. Књига 1, (Приређивач са Предрагом Марковићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2003, 530. 15) Живети у Београду 1842-1850: Документа Управе града Београда. Књига 2, (Приређивач са Предрагом Марковићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2004, 639. 16) Живети у Београду 1851-1867: Документа Управе града Београда. Књига 3, (Приређивач са Предрагом Марковићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2005, 650. 17) Живети у Београду 1868-1878: Документа Управе града Београда. Књига 4, (Приређивач са Гораном Милорадовићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2006, 571. 18) Живети у Београду 1879-1889: Документа Управе града Београда. Књига 5, (Приређивач са Гораном Милорадовићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2007, 614. 19) Живети у Београду 1890-1940: Документа Управе града Београда. Књига 6, (Приређивач са Гораном Милорадовићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2008, 705.

228 ЧЛАНЦИ И РАСПРАВЕ 1) “Ruski arhiv’ i fašizam”, u: Istorija 20 veka, 1-2 (1989), 169-197. 2) “Четири оквира за ново читање ‘Историје српског војног санитета. Наше ратно санитетско искуство’ др Владимира Станојевића”, у: В. Станојевић, Историја српског војног санитета. Наше ратно санитетско искуство, Београд 1992 (2 изд.), 858-863. 3) “Писмо доктора Сергеја Квинтилијановича Софотерова неименованом доктору који је завршио медицину у Русији, поводом изласка из штампе књиге др Владе Станојевића ‘Историја српског војног санитета’”, у: В. Станојевић, Историја српског војног санитета. Наше ратно санитетско искуство, Београд 1992 (2 изд.), 874-882. 4) “Руски емигранти професори на факултетима и школама у Србији 1920-1941”, у: Каталог изложбе “Руски емигранти професори на универзитету и у школама Србије”, Београд 1993, 5) “Стаљинизам”, у: Историјски гласник 1-2 (1993), 103-119. 6) ”О једној забуни у нашој историографији или ко је В.Лебедев ?”, у: Зборник Филозофског факултета. Серија А: историјске науке. Књига XVIII. Споменица Радована Самарџића, Београд 1994, 337-354. 7) “Клио и Јанус - лицем у лица. Прилог истраживању проблема континуитета и дисконтинуитета српске историјске науке”, у: Годишњак за друштвену историју, Год. I, св. 2 (1994), 173184. 8) “Русија у егзилу. Оквири, домети и начелни проблеми истраживања”, у: Руска емиграција у српској култури ХХ века. Зборник радова том I, Београд 1994, 22-37; 9) “Десет година које су промениле историографију (1985-1994). Руска историографија о савременој историји. Основни токови”, у: Руски алманах, бр. 6, Београд 1995, 292-312.

229 10) “Boljševička agentura na Balkanu 1920-1923. (Teze o organizaciji, strukturi, planovima i praksi)”, u: Istorija 20. veka , 2 (1995), 37-50. 11) “Један заборављени међаш - ‘Преглед битке Косовопољске...’ Василија Суботића или прва српска психоисторија”, у: Годишњак за друштвену историју, год. II, бр. 2 (1995), 241259. 12) “Теорија изнад теорије - који је понуђени пут ? Четири тезе за једно необавезно размишљање”, у: Годишњак за друштвену историју, год. II, бр. 2, 286-289. 13) “Чехословакия и Югославия на карте Зарубежной России (в перв. Пол. 20-х гг. ХХ в.)”, у: Русская, украинская и белорусская эмиграция в Чехословакии между двумя мировыми войнами. Результаты и перспектывы исследований. Сборник докладов, Прага 1995, 675-684. 14) “Kraljevina SHS i antiboljševička Rusija 1918-1924. Skica za sveobuhvatno tumačenje”, u: Tokovi istorije 1-2 (1995), 93-126; 15) “Прогнана елита. Социјална структура руске избегличке колоније у Краљевини СХС”, у: Годишњак за друштвену историју, Год. II, св. 3 (1995), 297-321. 16) “Россия в изгнании. Границы, масштабы и основные проблемы исследования”, у: Русская эмиграцня в Югославии, Москва 1996, 27-45. 17) “Vyhnaná elita. Sociální struktura ruské emigrantské komunity v Královstvi Srbů, Chorvatů a Slovinců”, u: Slovanský přehled, Praha, 1 (1997), 29-47. 18) “Руске избеглице у Југославији. Могућност једног виђења”, у: Руске избеглице у Југославији. Кроз архивску грађу. Каталог изложбе, Београд 1997, III-VII. 19) “О руским избеглицама у Југославији/О русских беженцах в Югославии”, у: Изложба Руска емиграција у писмима Двору и Влади Краљевине Југославије (1920-1939). Каталог, Архив Југославије, Београд 1999, 5-13. 20) “У лавиринту традиција: Од ‘Св. Саве’ до ‘Митраљете’ и ‘Ћићка’ (Савремени називи oсновних школа у Србији). Прилог истраживању проблема обележавања традиција у

230

савременом животу Србије”, у: Годишњак за друштвену историју, Год. IV, св. 1 (1997), 97-111. 21) “Историографија код Срба (1854-1904) – време спорења”, у: Наука и техника у Србији друге половине XIX века 1854-1904. Реферати са научног скупа одржаног 7. и 8. маја 1996, Крагујевац 1998. 235-236. 22) “’Instability and infertility’ – famili and marital relations of the Russian refugees in the Kingdom of Yugoslavia. Three theses towards understanding of some basic problems”in: M.Jovanovic, K.Kaser, S.Naumovic (Eds.), Between the archives and the field: A dialogue on historical anthropology of the Balkans. Belgrade – Graz 1999, 101-114. 23) “Между мечтата за Русия, селската действителност и ‘седенето върху куфарите’: Руската емиграция на Балканите в периода 1920-1940. Проблеми на адаптацията, взаиморазбирателство и реемиграцията”, в: Балканът и морето: послания към времена и поколения, Благоевград 1999, 221-241. 24) "Слика 'другог': руске избеглице у земљама Балкана (19201940)", у: Годишњак за друштвену историју Год. V, св. 1-3, (1998), 33-65. 25) "'Леле, несретна майка Русия': Представата за 'Другия' руските емигранти в Балканските земи (1920-1940 г.)", в: Балканистичен форум 1-2-3, Благоевград 1999, 91-122. 26) "На охране югославских рубежей: Русские гвардейцы в Королевстве СХС", в: Родина, Москва, 11 (2000), 98-99. 27) "Как братья с братьями. Русские беженцы на сербской земле", в: Родина, Москва, 1 (2001), 144-148. 28) "Accelerated Maturity: Childhood in Emigration (Russian Children on the Balkans 1920-1940)", in: Childhood in South East Europe: Historical Perspectives on Growing Up in the 19th and 20th Century, (Editor with Slobodan Naumović), Belgrade – Graz 2001, 199-214. 29) «Адаптация русских беженцев в Болгарии 1920-1940», в: Бялата емиграция в България. Материали от научна конференция София, 23 и 24 септември 1999 г, София 2001, 87-96.

231

«Русская эмиграция на Балканах: Социальная и национальная структура и проблемы адаптации», в: Национальные диаспоры в России и за рубежом в ХIХ – ХХ вв. Сборник статей, Москва 2001, 54-70. 31) «'Ја сам Рус..., не знам зашто сам Рус': Проблем живота и самоодређења руске деце-избеглица на Балкану 1920-1940», у: Историјски архив Ваљево. Гласник 35 (2001), 43-56. 32) «Поколение чужбини. Дети русских эмигрантов на Балканах в 1920-1940-е годы», в: Родина, Москва, 3 (2002), 76-78. 33) «'Умреть за Родину': Первая мировая война или столкновение 'обичного человека' с тотальной войной», в: Последняя война Императорской России, Сб. статей под редакцией О.Р. Айрапетова, Москва 2002, с. 136-157. 34) «'Едва тогава разбрах, че не съм съвсем умрял': Проблемът за болестта и смъртта в ежедневния живот на руската емиграция на Балканите (1920-1940)», в: Балканистичен форум 1-2-3, Благоевград 2001, 87-106. 35) «Наследството на 'Висшата класа': Общественото отражение в сръбското литературно, културно и научно наследство през XVIII век (Допълнение към изследванията на гражданските традиции през XVIII век)», в: Балканистичен форум 1-2-3, Благоевград 2002, 103-124. 36) «Ось Белград-Омск: Почему король Александр признал Колчака», в: Родина, Москва, 10 (2003), 92-94. 37) «Россия/СССР ХХ века в сербских учебниках истории», в: Россия и страны Балтии, Центральной Восточной Европы, Южного Кавказа, Центральной Азии: Старые и новые образы в современных учебниках истории, Москва 2003, 5468. 38) «Наслеђе «вишше классе»: одраз друштва у српском књижевном, културном и научном наслеђу 18. века (Прилог проучавању српских грађанских традиција 18. века)», у: Годишњак за друштвену историју Год. IX, св. 1-3, (2002), 727. 39) «Обзор переселения русских беженцев на Балканы», в: Русский исход, Санкт-Петербург 2004, 165-200. 30)

232

40) «Сербия и русско-японская война. Один забытый эпизод (добровольные пожертвования в пользу русских ранненых)», в: Русско-японская война 1904-1905: Взгляд через столетие, под редакцией О.Р. Айрапетова, Москва 2004, 555-569. 41) «Идея лихорадочная и дутая: манифест «Михаила Александровича» (Несостоявшийся эпизод гражданской войны)», в: Русский сборник: Исследования по истории России ХIХ-ХХ вв., Том I, Москва 2004, 221-227. 42) «200 година модерне Србије или два века неравномерног и прекиданог историјског развоја (Скица за проблемско сагледавање)», у: Годишњак града Београда, Књига LI, Београд 2005, 193-212. 43) «Что с нами произошло? Пять пунктов к рассмотрению роли исторического сознания и общественной элиты в сегодняшней Сербии», в: Сербия о себе, (Редакторсоставитель Мирослав Йованович), Москва 2005, 17-37. 44) «Сербия в начале XXI века, или О кризисе, его причинах и ответственности», в: Сербия о себе, (Редактор-составитель Мирослав Йованович), Москва 2005, 465-507. 45) «’Sveštenik i društvo – eto parole’: Ruska pravoslavna zagranična crkva na Balkanu 1920-1940», u: Tokovi istorije 3-4 (2005), 67100. 46) «'Руски научни институт' у Београду 1928-1941. година», у: Годишњак за друштвену историју Год. XI, св. 2-3 (2004), Београд 2006, 29-46. 47) «Сербия (Югославия) между большевиками и белыми генералами, или о дипломатическом признании Колчака», в: Русский сборник: Исследования по истории России, Том II, Москва 2006, 293-312. 48) «Русские высаживаются в Черногории: Как принимали беженцев в Боке Которской», в: Родина, Москва, специальный выпуск (2006), 84-88. 49) „Потерянная картина: История эмигрантского фильма, так и не вышедшего на экран“, в: Родина: Славянский мир: Общность и многообразие, Москва, 4 (2006), 86-88. 50) „Россия и возможности балканского урегулирования (проблема Косово)“, в: Модели стабильности в

233 Черноморско-Кавказском регионе. Материалы международной научно-практической конференции (Сочи, Россия, 23-24 марта 2006), Москва 2006, 91-95. 51) „O „krilatom Vuku“ i „Aždajama graždanske misli“: Stereotipi i mitovi o Vuku Karadžiću i njegovim oponentima (u nauci)“, u: Istorija i sećanje: studije istorijske svesti, Beograd 2006, 191228. 52) “Das russische Exil in den Balkanstaaten nach dem Ende des Burgerkrieges 1919-1920/22”, in: D. Dahlmann (Hg.), Unfreiwilliger Aufbruch: Migration und Revolution von der Franzosischen Revolution bis zum Prager Fruhling, Essen 2007, 81-114. 53) „Российское общество Красного креста за рубежом“, в: Вестник морского врача, Но. 3, Севастполь 2007, 278-290. 54) "Како је настала "Россия": Кратка историја једног филма", у: Dittmar Dahlmann, Milan Kosanovic, Milan Ristovic, Ranka Gasic (Hg.), Clio im sudosteuropaischen Diskurs. Festschrift fur Andrej Mitrovic zum 70. Geburtstag, Michael-Zikic Stiftung , Bonn 2007, 305-315. 55) „Избеглице у Србији: Приватност у сенци трауме“, у: М.Ристовић (прир.), Приватни живот код Срба у двадесетом веку, Београд 2007, 839-871. 56) „Rečnik i društvo: Odraz društvene modernizacije u „Nazivoslovnom (terminološkom) rečniku“ Družstva srbske slovesnosti iz 1847. godine“, u: Petničke sveske – Zbornik radova Odeljenja humanističkih nauka, br. 62, Valjevo 2007, 245-249. 57) „Криза и историја: Друштвена криза и историјска свест у Србији почетком 21. века“, у: Годишњак за друштвену историју Год. XIII, св. 1-3 (2006), Београд 2007, 89-113. 58) „Переселение в 'Пороховой погреб': Русская армия генерала Врангеля на Балканах“, в: Родина (специальный выпуск): Белое дело: Вехи истории, Москва, 3 (2008), 106-109. 59) „'Херој је умро – идеја је бесмртна': Симболика смрти и погребних ритуала у избеглиштву (Пример руског избеглиштва на Балкану)“, у: Годишњак за друштвену историју Год. XIV, св. 1-3 (2007), Београд 2008, 47-60.

60) „Русские беженцы на сербской земле“, Форум славянских культур: Историко-филологический проект, 30.06.2008 (http://www.hrono.info/proekty/slavyane/yovan0608.html)

234

ЕНЦИКЛОПЕДИЈСКЕ ОДРЕДНИЦЕ: 1) Енциклопедија српске историографије, Београд 1997. (Одреднице: “Годишњак за друштвену историју”, стр. 76; “Арсенијевић Л. Б.”, 264-265; “Волков В.К.”, 312; “Данченко С.И.”, 342-343; “Достјан И.С.”, 355; “Јелачић А.К.”, 407; “Јулинац П.”, 420-421; “Карасјов В.Г.”, 427-428; “МилутиновићСарајлија С.”, 512-513; “Михалџић С.”, 520; “Орфелин З.С.”, 546547; “Писарјев Ј.А.”, 581-582; “Пичета В.И.”, 582; “Погодин А.Л.”, 583-584; “Полит-Десанчић М.”, 584-585; “Поповић В.”, 589-590; “Розов В.А.”, 625; “Станојевић В.”, 648-649; “Стратимировић Ђ.”, 660-661; “Стратимировић С.”, 661-662; “Трлајић Г.”, 684; “Шемјакин А.Л.”, 722-723.)

CIP - Ʉɚɬɚɥɨɝɢɡɚɰɢʁɚ ɭ ɩɭɛɥɢɤɚɰɢʁɢ ɇɚɪɨɞɧɚ ɛɢɛɥɢɨɬɟɤɚ ɋɪɛɢʁɟ, Ȼɟɨɝɪɚɞ 94(497.11)"1804/2004" 323(497.11)"1804/2004" 316.334.3(497.11)"1804/2004" 321.01(497.11)"1804/2004" 342(497.11)"1804/2004" ȾɂɆɂȶ, ȴɭɛɨɞɪɚɝ, 1956ɋɪɛɢʁɚ 1804-2004 [ȿɥɟɤɬɪɨɧɫɤɢ ɢɡɜɨɪ] : ɬɪɢ ɜɢɻɟʃɚ ɢɥɢ ɩɨɡɢɜ ɧɚ ɞɢʁɚɥɨɝ / ȴɭɛɨɞɪɚɝ Ⱦɢɦɢʄ, Ⱦɭɛɪɚɜɤɚ ɋɬɨʁɚɧɨɜɢʄ, Ɇɢɪɨɫɥɚɜ ȳɨɜɚɧɨɜɢʄ. - 2. ɢɡɞ. - Ȼɟɨɝɪɚɞ : ɍɞɪɭɠɟʃɟ ɡɚ ɞɪɭɲɬɜɟɧɭ ɢɫɬɨɪɢʁɭ, 2009. - 234 ɫɬɪ. (Ȼɢɛɥɢɨɬɟɤɚ Serbica ; ɤʃ. 1) Ⱦɨɫɬɭɩɧɨ ɢ ɧɚ: http://www.udi.rs/articles/Srbiʁɚ_1804-2004_ drugo%20izdanje.pdf. - Ɍɢɪɚɠ 500. ɉɪɟɞɝɨɜɨɪ: ɫɬɪ. 7-11. - 0 ɚɭɬɨɪɢɦɚ: ɫɬɪ. 206-234. ISBN 978-86-83227-26-6 1. ɋɬɨʁɚɧɨɜɢʄ, Ⱦɭɛɪɚɜɤɚ, 1963- [ɚɭɬɨɪ] 2. ȳɨɜɚɧɨɜɢʄ, Ɇɢɪɨɫɥɚɜ, 1962- [ɚɭɬɨɪ] ɚ) Ⱦɪɭɲɬɜɨ - ɋɪɛɢʁɚ - 1804-2004 b) ɉɨɥɢɬɢɱɤɟ ɢɧɫɬɢɬɭɰɢʁɟ - ɋɪɛɢʁɚ - 1804-2004 c) ɉɨɥɢɬɢɱɤɚ ɤɭɥɬɭɪɚ - ɋɪɛɢʁɚ - 1804-2004 d) ɋɪɛɢʁɚ - ɂɫɬɨɪɢʁɚ - 1804-2004 e) ɋɪɛɢʁɚ - ɉɨɥɢɬɢɱɤɚ ɢɫɬɨɪɢʁɚ - 1804-2004 f) ɋɪɛɢʁɚ - Ⱦɪɠɚɜɧɨ-ɩɪɚɜɧɢ ɩɨɥɨɠɚʁ - 1804-2004 COBISS.SR-ID 156661004