Słowianie (Mitologie swiata)

SŁOWIANIE

skan, OCR, korekta : [email protected]

4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

WPROWADZENIE

6_

KOSMOLOGIA

14

Stworzenie świata

16

Trójdzielność świata

20

Drzewo kosmiczne

22

Nawia, Prawią i Jawią

24

Zachowanie ładu w świecie

28

J a k stwarzano człowieka?

32

Wyprawa w zaświaty, czyli rytuały pogrzebowe

36

PANTEON

40

Kogo czcili Słowianie?

42

Perun

44

Swaróg

48

Swarożyc

50

Świętowit

52

Dadźbog

56

Jarowit (Jaryło)

58

Weles(Wołos)

60

Mokosz

64

Pomniejsze bóstwa

66

S P I S

POSTACI MITOLOGICZNE

70

Poczet demonów

72

Przyjazne domowiki i groźne samowity

78

Czarownicy i czarownice

82

Co powie wróżbita?

86

Z szamanem w zaświaty

90

MITY

92

Tworzenie mitów

94

„Księga Welesa" - dzieje fałszerstwa

98

Literackie boginie żywiołów

102

Legendarni Piastowie

104

Wyprawa Igora na Potowców

108

Chodaki Przemysława

110

Zapomniane państwo Zeta

113

Narodziny miast

116

ŚWIĘTA I OBRZĘDY

120

MIEJSCA ŚWIĘTE

130

T R E Ś C I

5

6

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

W P R O W A D Z E N I E

POZOSTAŁO TAK NIEWIELE adacze wierzeń i mitologii dawnych Słowian mają trudne zadanie. Nie zachowały się bowiem źródła pisane mitów, które pozwoliłyby odpowiedzieć na zasadnicze pytania dotyczące religii słowiańskich. Dlatego badacze muszą sięgać, oprócz dorobku historiograficznego oraz odkryć archeologicznych, do badań językoznawczych i etymologicznych oraz do religioznawstwa porównawczego.

7

M I T O L O G I A

8

Okres kultury łużyckiej (tereny dzisiejszej P o l s k i )

V w. p . n . e . P i e r w s z e p i s a n e wzmianki o praprzodkach Słowian: Herodot, P o m p o n i u s z M e l a , P l i n i u s z Starszy, Tacyt, P t o l e m e u s z Klaudiusz

kalendarium

X I V - I V w. p.n.e.

S Ł O W I A N

Na pewno politeizm Uczeni, którzy reprezentują często skrajne stanowiska, zga­ dzają się z faktem, że religia słowiańska jest politeistyczna, wywodzi się i zachowuje ścisłe związki z rolniczym trybem życia Prasłowian oraz ich obserwacjami przyrody. Najważ­ niejszymi postaciami tych wierzeń byli nieliczni bogowie występujący pod wieloma imionami, którzy pełnili kilka za­ sadniczych funkcji. Ukształtowanie się tego panteonu oraz zorganizowanego zespołu wierzeń osnutych wokół bóstw i mitów naczelnych mogło jednak pojawić się dosyć póź­ no, na przykład we wczesnym średniowieczu. Wcześniej­

I I I - p o t . II w. p.n.e.

sze przekonania religijne sprowadzały się głównie do demo­

K s z t a ł t o w a n i e się ludu rolniczo-

nologii, czyli wiary w istnienie duchów zmarłych i fascynacji

- p a s t e r s k i e g o - na s t e p a c h

zjawiskami przyrodniczymi.

czarnomorskich oraz w środ­ kowej, p ó ł n o c n e j i w s c h o d n i e j

Co zostało z tamtych lat?

Europie - protoplastów Słowian

Ślady materialne pozostawione przez Prasłowian. zresz­

I I - I w. p.n.e

daniach nad ich religią i mitologią. 1 to niezależnie od te­

G r z e b a n i e n i e s p a l o n y c h zwłok

go, że wiele odkryć archeologicznych, które wiązano

(na Ś l ą s k u , K u j a w a c h

z

tą nadal odkrywane, wydają się niezwykle ważne w ba­

opisanymi przez kronikarzy

miejscami

kultu

dawnych

i nad Dnieprem] Na festiwalu wikingów w Wolinie odtwarzane są stare obrzędy słowiańskie.

I - I I w. Relacje P l i n i u s z a S t a r s z e g o (I w.) i P t o l e m e u s z a K l a u d i u s z a (II w.) o tajemniczych W e n e d a c h za­ mieszkujących tereny na wschód od ziem G e r m a n ó w ; p o w o ł u j ą s i ę na nich p ó ź n i e j s i d z i e j o p i s a r z e , w y m i e n i a j ą c S ł o w i a n pod n a z w ą Wenedów-Wenetów

III-IV

w.

Kształtowanie się kultury kijowskiej w d o r z e c z u g ó r n e g o środkowego Dniepru

W P R O W A D Z E N I E

Słowian, jak Radogoszcz czy Ar-

9

V w. p . n . e .

kona, współcześni uczeni uzna­

H e r o d o t pisze o p l e m i e n i u

li za niewiarygodne i niemające

Nurów żyjącym na W o ł y n i u .

żadnego związku z prawdziwy­

Opisuje obyczaj przeistaczania

mi świątyniami.

s i ę N u r ó w w wilki, n a j c z ę ś c i e j

Jednym z odkryć archeologicz­

i n t e r p r e t o w a n y j a k o misterium

nych uznanych przez większość

z w i ą z a n e z inicjacją młodzieży

badaczy jest poświadczone w latopisach uroczysko Peryń pod

476 r.

Nowogrodem Wielkim, miejsce

Upadek cesarstwa

kultu Peruna. Na terenach pol­

zachodniorzymskiego;

skich takim odkryciem stalą się Ślęża, którą w swojej kronice opi-

e k s p a n s j a S ł o w i a n n a północ,

Figurka Figurka konika konika zz brązu brązu -- Wolin. Wolin,

wschód i zachód Europy

sat Thietmar z Merseburga. Roz­ legła polana u szczytu Łyśca (Ły­

Do o k . 500 r.

sej Góry), otoczona wałem kamiennym, uważana jest przez

Słowianie tworzą wspólnotę

archeologów za wielki ośrodek kultu pogańskiego z IX i X w.,

językową i kulturową oraz

którego odkrywcą i badaczem jest prof. Jerzy Gąssowski. In­

terytorialną (opole)

nego zdania jest mediewista Marek Derwich, który uważa, że byl to zwykły gród, a tradycja o sanktuarium pogańskim jest późniejszym wytworem fantazji klasztornych erudytów.

Od o k . 500 r. Rozbicie Słowian na trzy

Owocem prac archeologów ostatniego ćwierćwiecza XX w

grupy: zachodnią (Wenedów),

jest odkrycie słowiańskiej osady w Gross-Raden w Meklem­

wschodnią (Antów) i południową

burgii - badacze natrafili tam na drewnianą budowlę o prze­

- od B a ł k a n ó w po P e l o p o n e z

znaczeniu sakralnym. Świątynia została zrekonstruowana ja­ ko budowla przykryta dachem, którego istnienie jest jednak niepewne. W a ż n e jest to, że w Gross-Raden natrafiono na

Od V I w. Słowianie zachodni docierają

miejsce kultu Słowian połabskich. Zbliżony wyglądem obiekt

do Ł a b y i S o ł a w y , t w o r z ą c

znaleziono w Parchimiu, także w Meklemburgii. Natomiast

związki p l e m i e n n e O b o d r y t ó w

nowa interpretacja wykopalisk z Wrocławia, gdzie odkryto

i Luciców

budowlę podobną do świątyń z Meklemburgii, przywiodła badaczy do wniosku, że została ona wzniesiona w latach 30, Xl w., w czasie pogańskiej rebelii Lucicow (zachodniosłowiań-

V I w. S ł o w i a n i e zajmują t e r e n y a ż

skich plemion zwanych też Wieletami lub Lutykami).

po Alpy, P e l o p o n e z , g ó r n e

W Wolinie odkryto uznaną za sakralną budowlę pochodzącą

i środkowe dorzecze Wołgi

z 9 6 6 r. Kolejną świątynię, podzieloną podobnie jak wrocław­

oraz Morze Czarne

ska na dwa pomieszczenia, odkryto w Ralswieku na skraju

10

M I T O L O G I A

S Ł

OWI

A N

VI / VII w.

Rugii. Znajdowała się ona na plaży, przy drodze prowadzącej

P s e u d o - M a u r y c y , domniemany

z odległego o siedem kilometrów grodziska w Rugardzie do

autor traktatu „Strategikon",

Ralswieku. O b o k świątyni natrafiono na ślady składania ofiar

zostawia informacje

oraz na cmentarzysko kurhanowe. Wszystkie te budowle po­

o obyczajach, kulturze material­

chodzą z X - X I I w., czyli z okresu schyłku pogaństwa. Pośród

nej, religii i s t r a t e g i i w o j e n n e j

wielu cmentarzysk kurhanowych na uwagę zasługuje to na

Słowian. J a k o pierwszy wspo­

krakowskich Krzemionkach ( V I I I - X w.), które przypuszczal­

mina o k o b i e t a c h s ł o w i a ń s k i c h

nie było nekropolą tutejszych władców oraz elit.

popełniających samobójstwa po ś m i e r c i mężów

Dlaczego tak niewiele?

VI - VII w.

dzę o dawnych Słowianach wciąż są możliwe, warto posta­

Słowiańscy Sklawinowie wraz

wić pytanie - dlaczego zachowało się tak niewiele, zwłasz­

z Antami, jako sojusznicy Awa­

cza materialnych, dowodów przeszłości. Podczas wyprawy

rów i B u ł g a r ó w , w a l c z ą z B i z a n ­

saskiej w 1 0 6 8 r. na pogańskie ziemie zajmowane przez Lu­

cjum; pod k o n i e c t e g o s t u l e c i a

cków, legła w gruzach świątynia Swarożyca w Radogoszczy

opanowują całe B a ł k a n y

a w czasie o 1 0 0 lat późniejszego duńskiego ataku na Ru-

Niezależnie od tego, że nowe odkrycia uzupełniające wie­

gię zburzono świątynię w Arkonie, ostatni bastion kultu po­ VII - IX w.

gańskich bogów wśród Słowian zachodnich. Niszczenie po­

S ł o w i a n i e s t a w i a j ą czoło n a p o ­

gańskich świątyń i posągów bóstw w okresie chrystianizacji

rowi F r a n k ó w

plemion słowiańskich było powszechne zarówno na zacho­ dzie, jak i na wschodzie. Słowiań­

623 r.

skie bóstwa spłynęły rzekami do

W C z e c h a c h i na M o r a w a c h p o ­

morza

-

obalone

przez przyj­

wstaje najstarsze słowiańskie

mujących

chrzest

przywódców,

państwo - Samona

tak jak w Kijowie za panowania księcia

Koniec V I I I w.

Włodzimierza

Wielkie­

go (ok. 9 5 8 - 1 0 1 5 r.). Na miej­

K a r o l W i e l k i w z n o s i linię

scu starych świątyń zbudowano

umocnień obronnych

kościoły chrześcijańskie.

przed Słowianami

W tej sytuacji badaczom Sło­ wiańszczyzny

pozostała

z jed­

822 r.

nej strony analiza tekstów źró­

Chrzest książąt

dłowych, a z drugiej - nie licząc

wielkomorawskich Ręcznie formowany, grubościenny garnek do przechowywania żywności (Ukraina)

W P R O W A D Z E N I E

11

Fragment kroniki Thietmara z Merseburga

skąpych -

materiałów

badania

zaledwie

wykopaliskowych refleksów

pogań­

skiej kultury ocalonych w folklorze, w na­

845 r. C h r z e s t 14 k s i ą ż ą t c z e s k i c h w Ratyzbonie

zwach miejscowości i obiektów. Pozosta­ ły im jeszcze badania porównawcze, które

865 r.

pozwolą, c h o ć b y w zarysach, zrekonstru­

B o r y s I Michał, władca sło­

ować słowiańskie wierzenia i mitologię.

wiańskiego państwa Bułgarów, przyjmuje chrześcijaństwo

Kronikarze, podróżnicy, mnisi W poznaniu religii Słowian ważną rolę odegrały przekazy

źródłowe.

Informacji

906 r. Najazd ugrofińskich

dostarczyli zarówno podróżnicy i dyplo­

Madziarów i upadek państwa

maci, piszący relacje z pobytu na ziemiach

wielkomorawskiego

zamieszkanych przez Słowian, jak i kroni­ karze chrześcijańskich misji. Dla badaczy Słowiańszczyzny

X w.

największą wartość źródłową mają jednak nie kroniki spi­

Kształtowanie się ponadple-

sywane po kilku stuleciach, ale relacje noszące często zna­

miennego organizmu państwa

miona „literatury faktu". Pomimo zastrzeżeń dotyczących

polskiego

wnikliwości arabskich czy zachodnich kronikarzy, a także ich wiedzy o życiu Słowian, wiele relacji jest bezcennych i pozostaje najważniejszym źródłem w badaniach nad ich religią i mitologią.

X w. R e l a c j e p o d r ó ż n i k ó w Ibn R u s e t h a o r a z Ibn F a d l a n a z w y p r a w y na R u ś

Skąd przybyli Słowianie W badaniach nad religią Prasłowian ważna jest odpowiedź

965-966

na pytanie, skąd się wzięli Słowianie. Aleksander Gieysztor

P o d r ó ż I b r a h i m a Ibn J a k u b a ,

był początkowo zwolennikiem teorii autochtonizmu Słowian,

żydowskiego podróżnika

głoszącej ich bardzo wczesne osiedlenie się w dorzeczach

i dyplomaty w służbie kalifa

Odry, Wisły i Dniestru. Potem, podobnie jak większość współ­

k o r d o b a ń s k i e g o , po ziemiach

czesnych badaczy (allochtoniści), skłaniał się ku hipotezie, że

S ł o w i a n , w tym po t e r y t o r i u m

przybyli oni znacznie później. Wprawdzie na scenie dziejo­

państwa Mieszka I

wej bezspornie pojawili się w V w, a w źródłach pisanych - w połowie VI w. (w relacjach Jordanesa), ale większość ba­

966 r.

daczy umiejscawia Prasłowian na mapie Europy najpóźniej

Chrzest P o l s k i ; c h r z e s t księcia

od połowy I tysiąclecia p.n.e.

Wiślan nastąpił przypuszczalnie

Istnieje też pogląd, że przybyli z Azji i zajęli obszary środ­

pod k o n i e c IX w.

kowej i wschodniej Europy, a potem także południowej

1 2

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

988 r. Chrzest Rusi

P o c z ą t e k XI w. Relacje Thietmara z Merseburga. b i s k u p a i k r o n i k a r z a , k t ó r y w ośmiu t o m a c h o p i s a ł dzieje królów n i e m i e c k i c h i s t o s u n k i

Kleczanów (woj. świętokrzyskie) - cmentarzysko kurhanowe z IX w

niemiecko-słowiańskie z począt­ ku XI w.; c e n n e i n f o r m a c j e o życiu S ł o w i a n p o ł a b s k i c h

(dopiero w VI w.). Zajęli także terytoria leżące na za­ 1068 r.

chód od Odry, aż po Łabę i Soławę. Jak duże tereny zaj­

W y p r a w a s a s k a n a ziemie

mowali? Czy było to najczęściej wymieniane dorzecze

Luciców i z b u r z e n i e ś w i ą t y n i

Odry Wisły i Dniepru? Czy, jak chcą inni, leśno-stepo-

Swarożyca w Radogoszczy

we tereny Ukrainy, skąd nastąpiła ekspansja w dorzecze Dniepru oraz na zachód i na Bałkany? Jakie obszary za­

P o c z ą t e k X I I w.

mieszkiwali, tego dokładnie nie wiadomo. Ponadto po­

Kijowski mnich N e s t o r

dział Słowiańszczyzny na część zachodnią i wschodnią

- domniemany a u t o r „ P o w i e ś c i

bywa interpretowany jako zjawisko późne, które zrodzi­

minionych lat", zwanej „ P o w i e ś c i ą

ło się dopiero po przyjęciu przez nią chrześcijaństwa we­

d o r o c z n ą " lub „ L a t o p i s e m

dług obrządku zachodniego i wschodniego.

N e s t o r a " - opisuje dzieje S ł o w i a n od z a r a n i a , w tym h i s t o r i ę R u s i

Kształtowanie się kultur

od momentu jej w y o d r ę b n i e n i a

Niezależnie od tego, kiedy dokonał się podział na sło­

się j a k o w s c h o d n i e g o o d ł a m u

wiański W s c h ó d i Zachód, wielu badaczy uważa, że już

Słowiańszczyzny

w III tysiącleciu (w młodszej e p o c e kamienia) uległa zróżnicowaniu rodzina ludów europejskich przybyłych

K o s m a s z P r a g i ( o k . 1045-1125)

z Azji. Wówczas mogło nastąpić wyodrębnienie się Pra-

pisze „ K r o n i k ę Czechów"

słowian. Zdaniem Włodzimierza Szafrańskiego co naj­

(„Chronica Boemorum")

mniej na początku II w. p.n.e. rozległe obszary środkowej i wschodniej Europy od Odry po Dniepr, zajmowały ple­

1137 r.

miona Prasłowian żyjące w patriarchalnej wspólnocie ro­

Pierwsza wyprawa duńska na

dowej. Według tej teorii już w drugiej połowie II w. p.n.e.

Rugię, chrzest Ranów i osadze­

w zachodniej części obszaru prasłowiańskiego (w do­

nie m i s j o n a r z y c h r z e ś c i j a ń s k i c h

rzeczu Odry i Wisły) ukształtowała się kultura łużyc­

w Arkonie, świątyni Swiętowita

ka, we wschodniej (na Podolu, Wołyniu i południowym

W P R O W A D Z E N I E

Polesiu) wykształciły się stopniowo: kultura komarowska (na początku epoki brązu), a później (u schyłku epoki

1 3

1168 r. Ostateczne zburzenie Arkony

brązu - kultura wysocka, przypisywana przez Herodota Nurom, oraz kultura podgórsko-miłogrodzka, która skoja­

II p o ł o w a XII w.

rzyła się mu z Budynami.

Powstaje „Historia królestwa

Zdaniem Gieysztora w drugiej połowie II w. istniała jesz­

S ł o w i a n " - w znacznej części

cze wspólnota prabałtosłowiańska, z której pod koniec

fikcyjna genealogia dynastii

tego tysiąclecia wyłonili się Słowianie i Bałtowie, czyli

p o ł u d n i o w o s ł o w i a ń s k i e j od

przodkowie Łotyszów, Litwinów, Prusów i Jaćwingów. Na

V do X I I w. D o m n i e m a n y a u t o r

rozwój starożytnych Słowian duży wpływ mieli sąsiedzi

- Dukljanin z B a r u

- nie tylko Prabattowie, ale też Germanowie, Trakowie i Irańczycy. Ponadto Prasłowianie pozostawali na półno­

Relacje Helmolda, proboszcza

cy w kontakcie z Finami i Lapończykami, a na południu

z Wagrii (wsch. Holsztyn).

- z Celtami. Interesujący jest zwłaszcza wspólny irańsko-

W „Kronice Słowian" („Chronica

-słowiański zasób słów wyrażających życie duchowe, któ­

Slavorum") przekazuje obraz

ry pozwala spojrzeć na niektóre wierzenia słowiańskie ja­

dziejów i s p o ł e c z e ń s t w S ł o w i a n

ko na sukcesję wierzeń indoeuropejskich.

północno-zachodnich

Pobratymiec czy mruk?

P r z e ł o m X I I i X I I I w.

Nazwa „Słowianie" po raz pierwszy pojawiła się w re­ lacjach

Jordanesa,

historyka

germańskiego

plemienia

Saxo Grarnmaticus (ok. 1150-ok. 1220) w „ H i s t o r i i

Gotów, Słowianie występują tam jako zespół plemion

Duńczyków" ( „ G ę s t a D a n o r u m " )

mówiących

opisuje zmagania Danii ze S ł o w i a ­

podobnymi

dialekta­

mi. Sama nazwa Słowian ozna­

nami p o ł a b s k i m i ; opis w y p r a w y

czała zapewne tyle, co „pobraty­

Duńczyków na R u g i ę w 1168 r.

miec

w

słowach". Wcześniejsze

interpretacje wiązały ją z wyra­

Ok. 1374 r.

zem slava, które charakteryzowa­

Pulkava z Radenina (Pribik

ło Słowian jako lud sławny, dziel­

z R a d e n i n a ) z inspiracji

ny, choć inni badacze wywodzili

Karola IV Luksemburskiego

tę nazwę od gockiego slavan (mil­

Disze „Kronikę c z e s k a ”

czeć) lub łacińskiego sclavus (nie­ wolnik), co sugerowałoby, że był to lud mrukliwy, powolny, stwo­ rzony do niewolnictwa.

X V w. J a n D ł u g o s z (1415-1480) pisze „ R o c z n i k i , czyli k r o n i k i sławnego Królestwa Polskiego"

Hełm słowiańskiego wojownika (tzw. hełm św. Wacława) - katedra św. Wita w Pradze.

- dzieje P o l s k i do 1480 r.

1 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

PRAWIE NIEZNANA

KOSMOLOGIA

w

iedza o słowiańskiej mitologii przypomina puzzle. Kolejne mity, n i c z y m e l e m e n t y

układanki, zazębiają się ze sobą. N i e k i e d y też - tak jak mit o drzewie k o s m i c z n y m

i mit o trójdzielności świata — nakładają się na siebie. N i e z a c h o w a ł y się j e d n a k ż a d n e k o s m o g o n i c z n e mity, a r e l i g i o z n a w c y i a n t r o p o l o d z y starają się je z r e k o n s t r u o w a ć .

K O S M O L O G I A

1 5

1 6

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

K O S M O L O G I A

1 7

Stworzenie świata Skoro WG wszystkich wierzeniach istnieje mit o powstaniu świata, musieli go mieć także Prasłowianie. Jednak zarówno ten mit, jak i wiele innych,

zawdzięczamy opublikowanej

w 2 0 0 4 r. imponującej śmiałymi wnioskami pracy Artura Kowalika „Kosmologia dawnych Słowian".

Z

ważywszy jednak na to, że nie ma

nie

(przynajmniej w postaci drukowa­

- musieli współpracować. Swaróg rozrzu­

mógł

tego

dokonać

samodzielnie

nych wypowiedzi) dyskusji nauko­

cił piach po oceanie, a tam, gdzie upadły

wej na ten temat, na mity opisane przez

drobiny, powstał ląd. C z ę ś ć piasku W e l e s

należy spojrzeć z uwagą, ale

ukrył w ustach, a gdy - uderzony przez

i zastrzeżeniem. A oto rekonstrukcja mitu

Swaroga - wypluł go, drobiny zaczęły ro­

o powstaniu świata.

snąć, zamieniając się w góry.

Dwaj boscy bracia

sepkę. Dlatego W e l e s postanowił nie dzie­

Na początku było tylko bezkresne mo­

lić się nią ze Swarogiem i zdecydował się

Kowalika

Ląd był niewielki i przypominał raczej wy­

rze i światło, a nad przepastną otchłanią ja­

zepchnąć go podczas snu do wody. Kie­

ko łabędź krążył bóg Świętowit. Dokucza­

dy pochwycił śpiącego brata w ramiona

ła mu samotność i dlatego, gdy pewnego dnia zauważył na wodzie swój cień, posta­ nowił oddzielić go od siebie i stworzyć to­ warzyszy. Tak narodzili się bracia bogowie: Swaróg (Perun) i W e l e s . Swaróg mieszkał na wodzie, a W e l e s w jej głębinach. W e ­ les nurkował w o c e a n i e do czasu, aż znu­ dziła się mu monotonia morza. Wówczas wyłowił garść piachu, który wspólnie ze Swarogiem zamienili w ląd. Ż a d e n z nich

” SŁOWIAŃSKI MIT

O STWORZENIU ŚWIATA MA WIELE CECH TYPOWYCH

RÓWNIEŻ DLA KOSMOGONI1

LUDÓW AZJATYCKICH ”

1 8

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

” MITY O STWORZENIU ŚWIATA SĄ PODOBNE,

ZARÓWNO WŚRÓD LUDÓW ROSYJSKICH, UKRAIŃSKICH I MOŁDAWSKICH, JAK BAŁTYCKICH I FIŃSKICH ” i zbliżał się z nim do brzegu, ląd zaczął się

Wspólne korzenie

rozrastać ze wszystkich stron tak szybko,

W ludowej wersji mitu piasek wydobyty

że nie sposób było wrzucić Swaroga do

z dna morskiego przez wysłanego przez

wody. Gdy brat się obudził, dostrzegł po­

Boga nurka daje początek ziemi. Niektó­

większający się gwałtownie ląd i przestra­

re rosyjskie warianty tego mitu nawiązują

szył się, że zabraknie dla niego nieba. Po­

do staroruskiego apokryfu z XV i XVI w.,

dejrzewając, że musi być jakiś sposób na

w którym diabeł występuje jako ptak wod­

powstrzymanie rozrastania się lądu, stwo­

ny noszący imię archanioła Satanaela, któ­

rzył pszczołę, aby ta poleciała zbadać spra­

rego strąca z niebios archanioł Michał.

wę. Pszczoła przyniosła wiadomość, że

Ważną c e c h ą mitu jest o b e c n o ś ć dwóch

należy naznaczyć kijem cztery kierunki

istot równorzędnych, choć całkowicie prze­

świata, a wtedy ląd przestanie rosnąć. Swa-

ciwstawnych - Swaroga (Peruna) i Wele-

róg ukręcił z fal morskich kij, którym wy­

sa, które w ludowych przekazach pojawiają

znaczył cztery kierunki świata, nadając mu

się w roli Boga i diabła. Ten wątek zapoży­

jednocześnie kształt istniejący do dziś. Bra­

czono zapewne z Iranu - kolebki mitolo­

cia kłócili się jednak nadal i dlatego Świę-

gicznego dualizmu. Ani Swaróg, ani W e ­

towit wezwał ich do siebie i podzielił świat

les nie byli w stanie samodzielnie stworzyć

między nich. Swaróg (Perun) otrzymał we

świata; żaden z nich nie miał tak wielkiej

władanie ziemię, a W e l e s panowanie nad

mocy,

Nawią, krainą zmarłych. Według innej wer­

stą, dlatego musieli współpracować. Nato­

sji bracia sami podzielili się światem.

żeby

zapanować

nad

antagoni­

miast o wyborze piasku użytego w dziele kreacji zdecydowała zarówno jego niepoliczalność, jak i to, że w polskiej kulturze lu­

BOGOMIŁOWIE 0 STWORZENIU

dowej jest on symbolem życia oraz jego

Potwierdzeniem teorii dualistycznej

końca. W twórczości ludowej piasek po­

w s t w o r z e n i u ś w i a t a są z a p i s y bogomiłów

wiązany jest zarówno z bliskością wody,

d z i a ł a j ą c y c h na B a ł k a n a c h w X w. Mówią

ale też z mogiłą, co świadczy o jego związ­

one o stworzeniu świata przez dwóch braci.

ku ze sferą śmierci.

A l e r u c h bogomiłów p r a w d o p o d o b n i e nie

Mit ten obrastał w różne uzupełnienia.

dotarł na Słowiańszczyznę zachodnią,

Perun miał na przykład pływać po pra-

gdzie w ą t e k d u a l i s t y c z n e g o s t w o r z e n i a

o c e a n i e łodzią, gdy nagle wynurzył się

ś w i a t a w y s t ę p u j e w f o l k l o r z e , s t ą d opinia,

z wody Weles. Kiedy Perun spytał go, kim

ż e j e s t t o i r a ń s k i e z a p o ż y c z e n i e mitu.

jest, W e l e s odpowiedział, że wyjawi ta­ jemnicę, gdy tylko zostanie wpuszczony

K O S M O L O G I A

Według staroruskiego apokryfu archanioł Michał strącił z niebios diabła.

na pokład. Następnie, siedząc razem w ło­ dzi, postanowili stworzyć świat. Inna wer­ sja mitu mówi, że narodziny W e l e s a zosta­ ły przedstawione jako odbicie wizerunku Peruna w wodzie. W podkarpackiej z ko­ lei baśni obaj stwórcy występują w chwili stworzenia świata jako ptaki. Oto dwa go­ łębie siedzące na dębie uradziły, że na­ leży stworzyć świat, przynosząc z dna morza trochę drobnego piasku oraz nie­ bieskiego kamienia.

Władcy dwóch światów Ostatnim aktem stworzenia jest powięk­ szenie świata, a następnie podział władzy pomiędzy Swaroga (Peruna), który udaje się do nieba, oraz Welesa, który otrzymu­ je podziemia. W e l e s nie ponosi jednak klę­ ski, obejmuje bowiem we władanie świat podziemny. Perun natomiast, zawiadując niebem, staje się panem pioruna. Pomię­ dzy niebem i podziemiami zostaje ziemia, na której ścierają się m o c e obu stwórców - dobro i zło. Zło w sensie mitologicz­ nym nie musi jednak mieć wydźwięku negatywnego, dlatego W e l e s jest panem podziemi,

rozporządzając

sferą

ciemną,

a zatem także duszami zmarłych. Jest to je­ dynie inna wartość niż jasne niebo Peru­ na, który prowadzi ludzi od urodzenia aż do śmierci.

1 9

M I T O L O G I A

2 0

S Ł O W I A N

Trójdzielność świata niebo pochodzi zapewne od irańskiego nebah,

Wyobrażenia

o

słowiańskim

wszechświecie ukazują podział na niebo, świat ziemski oraz za­ światy (Nawia).

czyli

„chmura”.

W

zamierzchłej

przeszłości na określenie nieba Słowia­ nie używali jednak słowa pochodzącego od praindoeuropejskiego diaus. Oznacza­ ło o n o boga niebios, ale z czasem określe­ nie to zastąpiono innym, precyzyjniejszym słowem - „niebo", które było domeną gro­ mowładnego Peruna.

Ś

wiat, czy raczej wszechświat, charak­

Nawia natomiast, czyli słowiańskie zaświa­

teryzowany jest przez Słowian cyfrą

ty, była lokalizowana gdzieś na zachodzie,

trzy. Świadczą o tym między inny­

za morzem. Wody z zaświatów wyróżnia­

mi przekazy z południowej Słowiańszczy­

ją się tym, że mają moc oczyszczającą z te­

zny, gdzie wznosi się góra Triglav (obecnie

go, co ziemskie. Według opowieści ludo­

w Słowenii, na pograniczu słoweńsko-au-

wych byłaby to rzeka oddzielająca Nawie

striackim). Według tych przekazów stano­

od świata żywych, nazywana w podaniach

wi ona centrum świata, a jej trzy wierzchołki

rzeką oczyszczenia, zapomnienia lub rze­

symbolizują niebo, ziemię i podziemia. Z lu­

ką ognistą. Dusze, które ją przekroczyły,

dowych przekazów zebranych wśród Sło­

nie miały już odwrotu.

waków wynika natomiast, że funkcję cen­ trum świata pełniły u nich Tatry.

Ziemia sceną walki bóstw Zdaniem Aleksandra Gieysztora z opo­

Niebo i wody

wieści ludowych wyłania się wprawdzie

Do rekonstrukcji wyobrażeń słowiańskich

świat dwoisty, podzielony pomiędzy pa­

o trzech częściach świata może posłużyć

nującego na ziemi Boga i władającego

także mitologia ludów indoeuropejskich,

w podziemiach diabła, ale pośrodku, czyli

dla których niebo zbudowane jest z ka­

na powierzchni ziemi i równocześnie pod

mienia lub krzemienia i dlatego pojawiają

sklepieniem niebieskim, znajduje się trze­

się na nim iskry. N i e b o ma tam kształt ko­

cia s c e n a - walki. Na tym właśnie obsza­

puły, a ponadto - według innej wersji prze­

rze zmagają się żywioły - woda z podzie­

kazu - jego sklepienie zbudowane jest

mi zamienia się w chmury, a z niebios na

z

ziemię przedostaje się ogień.

chleba. Słowiańskie słowo określające

K O S M O L O G I A

DOWÓD N A T R Ó J D Z I E L N O Ś Ć Najlepszą archeologiczną ilustracją świata w wierzeniach Słowian j e s t Światowid ze Zbrucza. Pokryty płaskorzeźbami słup o d w z o r o w u j e w poziomie c z t e r y s t r o n y ś w i a t a , a w pionie symbolizuje t r z y s f e r y :

Niebiosa ( P r a w i ą ) - bogowie z ich a t r y b u t a m i : piorunem i rogiem. Funkcję p r a b o g a i ojca w s z y s t k i c h bogów p e ł n i ł Trzygłów, bóg nieba, ziemi i piekła.

Ziemia ( J a w i ą ) - t r z y m a j ą c y się za r ę c e ludzie. S f e r ą ziemską rządził P e r u n ,

Podziemia (Nawia) - j e d n a postać podtrzymująca świat ziemski. P o d r ó ż z m a r ł e g o do Nawii t r w a ł a 40 dni.

2 1

2 2

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Drzewo kosmiczne Pradawni Słowianie znakomicie opanowali sztukę posługiwania się symbolami, czego dowody znajdujemy w wielu opowieściach i sugestywnych obyczajach ludowych.

A

by opisać własny wszechświat,

pomiędzy światami. Słowiańskie drzewo

posłużyli się obrazem drzewa,

stało się, obok indoeuropejskiej góry, obra­

nazwanego przez badaczy drze­

zem podpory kosmosu, swoistą osią świa­

wem kosmicznym. Był to symbol najbliż­

ta - axis mundi która przenikała trzy sfe­

szy dawnym Słowianom i jednocześnie

ry wszecńświata pojmowanego jako niebo,

najbardziej czytelny. Na co dzień obser­

ziemia i świat podziemny

wowali procesy zachodzące w przyrodzie, byli świadkami obumierania i odradzania

Skąd wzięło się drzewo

się natury. Rolniczy tryb życia i związane

Według przekazów folklorystycznych na

z nim obrzędy dotykały najważniejszej ta­

początku świata Swaróg rzucił kijem w wo­

jemnicy - życia i śmierci. W przepastnych

dę, a w tym miejscu wyrosło drzewo (słup),

słowiańskich puszczach mogła się narodzić

które stało się osią świata; w ten sposób

myśl, że dorodne drzewa tkwią korzeniami

bóg wyznaczył cztery kierunki. Według

w podziemiach, a koronami sięgają niebios.

innej

Stąd już tylko krok do uznania ich mistycz­

wraz z praoceanem, a na nim dwaj stwór­

wersji drzewo istniało

nej natury i potraktowania jako medium

cy w postaci ptaków. Wschodni Słowianie umiejscawiali drzewo

od zawsze

pośrodku

oceanu.

Słowianie północni i południowi utrzymy­

” SYMBOLICZNE D R Z E W O M O Ż N A ODCZYTYWAĆ

JAKO Ś R O D E K Ś W I A T A PRASŁOWIAN ”

wali, że stoi ono w „pępku Ziemi". Drzewo było ciężkie i wysokie, zwykle też utożsa­ miano je z d ę b e m lub lipą. Na wysokości korony sytuowano niebo i siły niebiańskie. Pien drzewa stanowił d o m e n ę ziemskie­ go świata ludzi. Wymiar symboliczny ma

K O S M O L O G I A

Mieszkańcy drzewa kosmicznego Najważniejszą rolę odgrywają dwaj mieszkańcy drzewa kosmicznego. W jego koronie mieszka kur (niekiedy orzeł lub kruk), który zapieje tylko raz - na koniec świata. W folklo­ rze rosyjskim jest to żar-ptak. Korzenie drzewa oplata potwór zwany żmijem. Gdyby szukać analogii w mitologii nordyckiej, można żmijowi przypisać rolę oplatającego ziemię dobrego potwora, chroniącego skorupę ziemi przed rozpadnięciem. Jedna z wersji przypowieści mówi, że slup kosmiczny opiera się na żółwiu, wokół którego krążą trzy światy. Według polskich przekazów słup obraca się na żabce, która w folklorze - gdzie uznawana jest za zwierzę samorodne - może uchodzić za istotę wyznaczającą po­ czątek świata. Slup kosmiczny bywa też ko­ jarzony z osią żarna służącego do mielenia ziarna. W folklorze rosyjskim natomiast po­ jawia się magiczna liczba siedmiu słupów, na których dawniej opierał się świat. Każdy z tych słupów był osadzony na wielorybie. Jednak trzy wieloryby odpłynęły w świat, a jeden odszedł na zawsze. W ten sposób pozostały trzy - w wierzeniach ludowych liczba wystarczająca do utrzymania ładu we wszechświecie. Żar-ptak - częsty motyw rosyjskich baśni - według Iwana Bilibina.

także liczba gałęzi drzewa: cztery lub sie­

Ryszard Tomicki z Instytutu Archeologii

dem, w zależności od przekazów ludowych.

i Etnologii PAN w Warszawie, który za­

Tam, gdzie znajdują się korzenie, rozpo­

początkował badania nad ludową kosmo-

ścierała się Nawia, podziemna kraina zmar­

gonią, odnosi treści dotyczące postrzega­

łych. Podziemi pilnowały węże, a na wierz­

nia świata do czasów dawniejszych niż

chołku drzewa znajdowały się dwa ptaki.

historyczna lokalizacja Słowian. Popular­

Takie lub p o d o b n e wyobrażenie drzewa

ne stwierdzenie, że Słowianie czcili drzewa,

kosmicznego przetrwało w sztuce ludo­

współcześni badacze interpretują, że w rze­

wej; wystarczy popatrzeć na kurpiowskie

czywistości oddawali oni cześć nie drze­

leluje z ptakami lub kurem na szczycie.

wom, lecz temu, co symbolizowały.

2 3

2 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

K O S M O L O G I A

2 5

Nawia, Prawia i Jawia Według

rekonstruowanej

na

podstawie „Księgi W e i e s a ” mi­ tologii słowiańskiej świat skła­ dał się z trzech elementów: Nawii, Prawi i i Jawii. Podobną koncepcję trójpodziału wszech­ świata spotyka się u większości ludów indoeuropejskich.

S

łowianie wierzyli, że mają duszę, która nie umiera wraz z ciałem,

ale gdzieś, poza grobem, żyje da­

lej. Nieprzebyte puszcze, bagna, rozlewi­ ska rzek były doskonałą scenerią dla ich religijnej

wyobraźni.

W

takich

właśnie

okolicach umiejscawiali podziemną kra­ inę zmarłych - Nawie. Byt to świat nie­ widzialny, równoległy do ziemskiego, ale Wyobrażenie duszy jako ptaka na Drzwiach Gnieźnieńskich.

2 6

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

dla śmiertelników niedostępny. Nie było

Prawia

w tym świecie kar i nagród za ziemskie

Kolejnym

czyny. Słowianie wierzyli jednak, że spo­

stencji była Prawią. W ludowych opowie­

etapem

pozaziemskiej

egzy­

sób życia człowieka formował egzysten­

ściach, wyrosłych na bazie słowiańskich

cję jego duszy po śmierci. Jeżeli ktoś wy­

wierzeń, to miejsce nosi nazwę Wyraju.

rządził komuś krzywdę, żył nieuczciwie

Jest to analogia do ptasich wyrajów, któ­

lub padł ofiarą złego człowieka, to cho­

re były zimowiskiem dla ptaków powraca­

ciaż ze świata Nawii nie było powrotu,

jących wiosną do swoich gniazd. Duszę

zjawiał się wśród ludzi jako zjawa, półde-

ludzką wyobrażano sobie jako ptaka; taki

mon, błędny ognik czy też zwierzę, aby

motyw można znaleźć w jednej z płasko­

odkupić winy, wyjawić prawdę lub ukarać

rzeźb na słynnych Drzwiach Gnieźnień­

sprawcę swojej śmierci.

skich. Nic więc dziwnego, że dusze - ni­

Takie informacje o zaświatach naszych

czym ptaki - ciągnęło do niebiańskiego

przodków przetrwały w folklorze, odzwier­

Wyraju. Tam odpoczywały, żeby powrócić

ciedlającym irracjonalny strach przed błą­

na ziemię po to, by odrodzić się we włas­

kającymi się duszami, które na terenach

nym rodzie, plemieniu. Baśnie i porzeka­ dła o bocianach, lelkach i krukach przy­ noszących dzieci są swoistym zapisem

” SŁOWIAŃSKIE DUSZE

słowiańskich praw życia i śmierci, przy­

WĘDROWAŁY, A N A W I A BYŁA

czytanie Prawii-Wyraju jako filozofii życia

TYLKO

PRZYSTANKIEM

W TEJ WĘDRÓWCE ”

bliżającym współczesnym badaczom od­ Prasłowian. Interesujące, że pojęcie Prawii zbieżne jest z greckim Logos - twórczą si­ łą kierującą światem.

Jawia wschodnich nosiły nazwę nawii albo na-

Koncepcja świata podzielonego na pod­

wek. M o ż n a je znaleźć także w obrzę­

ziemną Nawie i niebiańską Prawię wymaga­

dach

prawo­

ła jednak łącznika. 1 właśnie takim pośrednim

Zaduszkowy obrzęd dziadów

etapem słowiańskiej egzystencji człowieka,

katolickich,

sławnych.

a

zwłaszcza

przetrwał przecież stulecia; przywoływali

dusze

bliskich

biesiadnicy

składającego się z duszy i ciała, była Jawią,

zmarłych,

czyli po prostu to, co jawne, widzialne, tu

aby pokrzepiły się jadłem, napojem i mo­

i teraz, słowem ziemska rzeczywistość.

dlitwą przed dalszą drogą. Słowiańskie du­

Jawią jest ważnym e l e m e n t e m koncep­

sze wędrowały bowiem, a Nawia była tyl­

cji o trójdzielności świata, zbieżnej z lu­

ko przystankiem w tej wędrówce.

dowym pojęciem Drzewa Życia. Korona

K O S M O L O G I A

drzewa jest domeną bogów, na pozio­ mie pnia żyją ludzie, a korzenie stanowią krainę umarłych. Każdy ze światów mial w swoim władaniu jeden bóg - niebiań­ ską Prawią rządził Swarog, ziemską Jawią - Perun, a podziemną Nawią - Weles, Wszystkie te światy bacznie obserwował trzygłowy smok Trojan, W

kontekście

koncepcji

trójdzielności

słowiańskiego świata zrozumiała staje się dbałość o pośredni stan egzystencji, czyli o życie człowieka od narodzin aż do śmier­ ci. Szczególnie ważne stały się rytuały ce­

KRÓLESTWO

WELESA

lebrowane w dwóch najważniejszych mo­

Nawia nie b y ł a s ł o w i a ń s k i m o d p o w i e d n i k i e m

mentach,

p i e k ł a , a l e miejscem, d o k ą d w ę d r o w a ł y

jakimi

było

przyjęcie

duszy

w nowo narodzonym ciele i wyprawienie

i w k t ó r y m m i e s z k a ł y po śmierci ludzkie

jej w dalszą wędrówkę po jego śmierci.

d u s z e . Nie i s t n i a ł t e ż p o d z i a ł na d u s z e ludzi

Opisy rytuałów pogrzebowych znajdzie­

l e p s z y c h i g o r s z y c h - d u s z e ludzi z ł y c h

my w kronikach pisarzy arabskich odwie­

mogły j e d y n i e p r z e m i e n i a ć s i ę w demony,

dzających Słowiańszczyznę w IX i X w.

np. w ogniki, p o k u t u j ą c za zło w y r z ą d z o n e

Również Thietmar z Merseburga opisał

za życia. P ó ź n i e j s z e u t o ż s a m i a n i e Nawii

obrazowo, jak to w pogańskim kraju pło­

z piekłem, a j e j w ł a d c y - W e l e s a z s z a t a n e m

ną stosy pogrzebowe, bo ciała mężów pa­

n a r o d z i ł o s i ę pod w p ł y w e m misjonarzy

lone są po śmierci, a ich żonom, aby po­

chrześcijańskich głoszących wśród Słowian

dążały za nimi, odcina się głowy. To nic

nową religię.

innego, jak słowiańska droga w zaświaty, która wiodła przez ogień w celu oczysz­ czenia oraz przez wodę w celu zapomnie­ nia

ziemskich

trudów.

Ulatujące

wraz

z dymem pogrzebowym dusze musiały przebyć rzekę zapomnienia, aby odpo­ cząć w koronie rajskiego Wyraju. Dlate­ go o potrzeby zmarłych dbano tak samo, jak o potrzeby żywych i zaopatrywano ich w rzeczy niezbędne podróżnikom - po­ karm, odzież lub broń.

2 7

28

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Zachowanie ładu w świecie

Kosmiczna

równowaga

między

przeciw­

stawnymi sobie siłami stała się głównym punktem wyjścia do zrekonstruowania mi­ tu o zachowaniu ładu.

K O S M O L O G I A

W

baśni ludowej smoki pochła­ niają wodę, a żmijowie pro­ wadzą z nimi walkę, latając

po niebie rozdzieranym przez błyskawi­ ce. Podczas gdy smoki wodne porywają kobiety, aby je pożreć, ogniści żmijowie

wchodzą z nimi w związki, z których rodzą się herosi, silni i mądrzy „synowie słońca". Smoki pożerają słońce, księżyc i gwiazdy, ale herosi ucinają im głowy, uwalniając te ciała niebieskie.

Przeciwstawne siły Na całej Słowiańszczyznie pojawiają się w

przypowieściach

przeciwstawne

pa­

ry toczące ze sobą walkę, z których żad­ na nie osiąga decydującej przewagi. Takie przeciwstawienie stało się nie tylko funda­ mentem systemu etycznego, ale też pod­ stawą

postrzegania

całokształtu

świata.

Ten sposób rozumowania wykształcił rów­ nież opozycję wody i ognia. Zasadniczym

przesłaniem

między

przeciwstawnymi

BAŚŃ

W a l k a dwóch p r z e c i w s t a w n y c h sit, niczym B o g a i diabta p o d c z a s a k t u s t w o r z e n i a świata, j e s t również tematem dialogu z b a ś n i opowiadanej u s c h y ł k u X I X w. na B i a ł o r u s i . Dwaj nieznani z imienia a n t a g o n i ś c i toczą

mitu

o

za­

chowaniu ładu jest kosmiczna równowa­ ga

BIAŁORUSKA

siłami,

ze s o b ą spór. Pierwszy, p r z y p u s z c z a l n i e bóstwo, grozi nieprzyjacielowi u o s a b i a j ą c e m u s i ł ę n i e c z y s t ą : Ubiję

co

ciebie. Nieprzyjaciel nie daje za w y g r a n ą , wymieniając

w wypadku kosmologii słowiańskiej moż­

coraz to nowe miejsca, za którymi zamierza się u k r y ć :

na sprowadzić również do równowagi wy­

pod człowiekiem, pod koniem, pod drzewem, pod

znaczanej przez Peruna - pana niebios

kamieniem. I kamień rozbiję, i ciebie ubiję - w podobny

i Welesa

s p o s ó b bóstwo odpowiada za każdym razem. Aż wreszcie

-

pana

podziemnego

świata

śmierci. Ostatnia faza dialogu pomiędzy

nieprzyjaciel mówi, że s k r y j e s i ę do wody. Tam dla

antagonistami (Bogiem i diabłem?) pro­

ciebie miejsce,

wadzi do wniosku, że przedstawiciel sił

w y p o w i e d z i a n e przez silniejszą ze s t r o n konfliktu.

chaosu znajduje bezpieczne schronienie

tam się znajdziesz -

pada

stwierdzenie

2 9

M I T O L O G I A

3 0

S Ł O W I A N

dopiero w wodzie. Zatem ocean, będący

się każdego roku nowa faza wegetacyj­

pierwotną siedzibą W e l e s a z mitu o stwo­

na - wiosna, co może oznaczać, że diabeł

rzeniu świata, byłby miejscem, w którym

nadal pozostaje na uwięzi.

nie

W ogólnych zarysach mit o zachowaniu

dosięgną

go

już

gromy wysyłane

przez Peruna.

ładu badacze rekonstruują w następują­ cy sposób. Oto bóstwo utożsamiane z si­

Uwięziony diabeł a pory roku

łami chaosu (odpowiednikiem baśniowe­

Zalążkiem mitu o utrzymaniu ładu świa­

go diabła jest Weles), występujące często

ta może być również inna baśń, według

pod postacią potwora (żmija), „zatrzymu­

której diabeł zostaje po strąceniu do pod­

je" wodę, co uniemożliwia rozkwit życia.

ziemi przykuty ł a ń c u c h e m do słupa znaj­

Sposoby na „zatrzymanie" wody mogą być

dującego się wewnątrz ziemi. Przez cały

rożne - jest to zarówno susza, jak i sku-

rok rozkuwa kolejne jego ogniwa, ale kie­

wanie wody w lód, co w obu wypadkach

dy już tylko j e d n o dzieli go od uzyskania

prowadzi do „zatrzymania rzeki". Dobrem

” WYSTĘPOWANIE PRZECIWSTAWNYCH TOCZĄCYCH

ZE SOBĄ WALKĘ SIŁ JEST CHARAKTERYSTYCZNE DLA ARCHAICZNEGO SPOSOBU POZNAWANIA RZECZYWISTOŚCI ” wolności, łańcuch skuwa się ponownie.

skrywanym (chowanym) przez Welesa są

Następuje to w porze świąt wielkanoc­

nie tylko wody, ale czasami też bydło lub

nych. Gdy diabeł wreszcie się uwolni, na­

kobiety. Tymczasem gromowładny Perun

stąpi koniec świata - ziemię zaleje woda

poszukuje

i spali ogień. Świat będzie więc istniał do­

go już znajdzie - razi piorunem, zmuszając

wszędzie

przeciwnika,

a

gdy

póty, dopóki zachowana zostanie równo­

w ten sposób do oddania tego, co wcześniej

waga sił życia i śmierci. W słowiańskiej

ukrył. Pokonany w walce W e l e s odchodzi,

wersji mitu taki konflikt istnieje od za­

aby ponownie wrócić i zgodnie z porząd­

wsze; w pewnych jego okresach przewa­

kiem kosmicznym ukryć dobra w postaci

gę osiąga Perun, w innych - W e l e s . Et­

wód, krów, kobiet, a nawet - jak w opowie­

nografowie

tłumaczą

rozkuwany

przez

ści o smokach i żmijach - ciała niebieskie.

diabła łańcuch jako symbol cyklu wege­

W prosty sposób można odnieść ten mit

tacyjnego. Uderzeniem pioruna zaczyna

do zmieniających się pór roku.

K O S M O L O G I A

Moc dni i mowa znaków Kult religijny Słowian oparty był na powta­ rzalności pór roku oraz towarzyszących im zjawisk.

Szczególną

moc

przypisywano

zwłaszcza czterem dniom w roku - była to wiosenna i jesienna równonoc oraz przesi­ lenie letnie i zimowe. Rosyjski badacz Sło­ wiańszczyzny Borys Rybakow podjął się odczytania kalendarza Słowian. Według niego na glinianych naczyniach wykopa­ nych podczas prac archeologicznych na Ukrainie można odczytać wygrawerowane znaki piktograficzne w postaci kresek, na­ cięć i prostych rysunków. Obwód naczynia podzielony na 12 odcinków uczony odczy­ tał jako 12 miesięcy w roku.

Baśniowe wyobrażenie wiosny.

W okresie jesienno-zimowym życie za­ miera - wody zostają skute lodem, zatrzy­ mują się rzeki, a ziemię pokrywa warstwa śniegu. W początkach wiosny nadchodzi czas przebudzenia się życiodajnych sił. Wraz z uderzeniem Perunowego pioru­ na w przeciwnika - Welesa, czyli podczas pierwszej wiosennej

burzy z piorunami

- pękają lody i topnieje śnieg. Nadchodzi wiosna, a wraz z nią deszcze, i rozpoczy­ na się rozwój roślin. W ten sposób groźba końca świata zostaje odsunięta, przynajm­ niej na najbliższy okres wiosenno-letni.

3 1

32

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Jak stwarzano człowieka? pozycję społeczną w okresie chrystiani­ zacji, ale też działała na rzecz łączenia no­

Zachowane w zapisach etno­ graficznych informacje na te­ mat mitu o stworzeniu pierw­ szego człowieka nie są spójne.

wych

i

starych wątków wierzeniowych.

Dlatego na podstawie analizy ocalonych symboli i rytuałów można dokonać rekon­ strukcji ich wiedzy.

Z wiechcia słomy powstałeś Taką rekonstrukcją jest również mit o stwo­

S

różne

rzeniu pierwszego człowieka. Aleksander

wersje mitu o stworzeniu człowie­

Gieysztor przytacza opisany w „Powieści

ka, niemające jednak ze sobą wie­

dorocznej" mit antropogeniczny, zapisa­

le wspólnego. Jedyne, co je łączy, to oso­

ny pod datą 1071 r. Podczas sporu wo­

by stwórców. Nie ma wątpliwości, że byli

jewody księcia Swiatosława z pogański­

łowiańszczyzna

obfituje w

nimi Swaróg (Perun) i Weles. Albo ina­

mi

czej - występujący w przekazach kroni­

z ziemi rostowskiej, książęcy wojewoda

kaplanami-wołchwami

pochodzącymi

karskich i naleciałościach chrześcijańskich

Jan Wyszatycz usłyszał, w jaki sposób zo­

- Bóg i diabeł, których postacie mogą po­

stał stworzony człowiek. Identyfikując na

służyć badaczom do rekonstrukcji mitu

podstawie tej opowieści Peruna z Bogiem

o stworzeniu człowieka.

oraz W e l e s a z diabłem, badacze rekon­

Artur Kowalik uważa, że większość sło­

struują mit o stworzeniu pierwszego czło­

wiańskich mitów przekazywanych w for­

wieka. Pewnego razu, gdy spocony Perun

mie ustnej znały jedynie elity duchowe,

mył się w łaźni, wytarł się wiechciem sło­

a nie zwykli ludzie. Z biegiem czasu eli­

my, który rzucił z nieba na ziemię. Wów­

ty te uległy eksterminacji lub stopniowej degradacji w hierarchii społecznej, co po­ zbawiło je autorytetu. Jednak część daw­ nych elit nie tylko zachowała znaczącą

czas rozpoczął się spór pomiędzy Perunem i W e l e s e m o to, kto ma stworzyć Postać człowieka na posągu Światowida ze Zbrucza.

K O S M O L O G I A

3 3

3 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N ,

człowieka. I tak to Weles stworzył czło­ wieka z wiechcia słomy, a następnie Perun tchnął w niego duszę. W dziele stworzenia człowieka, podobnie jak w akcie tworzenia świata, obaj bogo­ wie mieli swój udział. Dlatego również po­ śmiertny los człowieka podzielili między siebie - dusza szła do nieba, siedziby Peruna, a ciało wracało do Welesa, pana ot­ chłani. Autor „Powieści dorocznej" tak re­ kapituluje swoją opowieść: I dlatego, gdy człowiek

umiera,

do ziemi idzie jego

ciało,

a dusza ku Bogu. Natomiast Aleksander

”W DZIELE STWORZENIA CZŁOWIEKA SWÓJ UDZIAŁ MIELI

PERUN I WELES ”

Gieysztor zauważył, że mit ten - znany z zapisów etnograficznych - pojawił się w X V - X V I w. w Rosji jako ludowa wersja doktryny bogomilskiej. Mity wędrowały bowiem, pojawiając się nawet tam, gdzie - tak jak w Polsce - trudno byłoby mówić o wpływach bogomilskich. Fakt, że podstawą do spisania tego mitu przez manichejsko-bogomilskich kronika­ rzy (w pierwszych wiekach naszej ery manichejskie grupy heretyckie chrześcijan wędrowały po Azji Mniejszej) miały być słowa pogańskich kapłanów (wołchwów) nadaje mu znamiona wiarygodności. Po­ nadto wiadomo, że w średniowieczu ist­ niał

na

Słowianszczyźnie

zwyczaj wy­

cierania noworodka po pierwszej kąpieli słomianym wiechciem.

Mityczne znaczenie wody Artur Kowalik uważa, że mit o stworze­ niu pierwszego człowieka należy łączyć z osiąganym w łaźni stanem rozgrzania

K O S M O L O G I A

Słowiański neopoganizm W ostatnim półwieczu pojawiło się w Polsce kilka ruchów odwołujących się do rodzimej wiary słowiańskiej oraz do słowiańskich tradycji sprzed okresu chrystianizacji. Zarejestrowano m.in. Rodzimy Kościół Polski, Zrzeszenie Wia­ ry Rodzimej (od 2 0 0 1 r. jako Rodzima Wiara) czy Polski Kościół Słowiański. Neopoganizm słowiański zrodził się jako system wierzeń etnicznych odwołu­ jących się do tradycji przedchrześcijańskich, głównie wspólnoty słowiańskiej. Niektóre e l e m e n t y wiary mają jednak rodowód celtycki, germański, a nawet pruski. W s p ó ł c z e ś n i n e o p o g a n i e nawiązują więc do wierzeń dawnych ple­ mion zamieszkujących o b e c n e tereny Polski, a wspólnym e l e m e n t e m ich wia­ ry jest przekonanie o niekwestionowanej świętości natury.

i z wydzielaniem potu. Związek z przypo­

Z gliny powstałeś

wieścią, która posłużyła do rekonstrukcji

Istnieje również druga opowieść, znana nie

mitu, miały również zapewne świętojań­

tylko z ludowej Słowiańszczyzny, ale też

skie kąpiele. W rzekach i jeziorach w pół­

z wersji biblijnej, według której Bóg (w re­

nocnej i środkowej Rosji kąpano się tego

konstrukcji Perun) ulepił pierwszych ludzi

dnia już od południa, podczas gdy ran­

z gliny. A kiedy zostawił praludzi, aby glina

kiem korzystano z łaźni. Z a n o s z o n o tam

wyschła, zjawił się diabeł (Weles) i stwier­

również chorych, dodając im do kąpieli

dził, że nie zostali oni do końca stworzeni.

zioła lecznicze.

Dlatego dokonał kilku poprawek, robiąc

Tymczasem polska pieśń ludowa łączy

patykiem otwory w glinianych postaciach.

ze świętym Janem Chrzcicielem rosę, ro­

W ten sposób narodził się głód, powsta­

dzaj

kosmicznego potu, który występu­

ło wydalanie oraz płciowość. Obaj stwór­

je w okresie wegetacji roślin i ma walory

cy wkrótce zaczęli toczyć ze sobą spór

regeneracyjne. Dlatego w n o c świętojań­

o to, do kogo ma należeć człowiek. Ponie­

ską przed wschodem słońca zbierano ro­

waż obaj mieli wpływ na stworzenie pierw­

sę, która następnie służyła do mycia. Po­

szych ludzi, ustalili, że za życia ludzie będą

nadto biegano po rosie, tarzano się w niej

należeli do Peruna, a po śmierci do Wele-

oraz wyganiano na rosę bydło, żeby czer­

sa. I właśnie ta ostatnia sentencja jest jedy­

pało z niej siłę i zdrowie.

ną wspólną c e c h ą obu przypowieści.

3 5

3 6

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Wyprawa w zaświaty, czyli rytuały pogrzebowe

Nasi przodkowie nie mieli pewności, do jakiego miejsca udaje się zmarły i dlatego ten nieznany im obszar nazywali Nawią a odejść do Nawii oznaczało po prostu - umrzeć.

K O S M O L O G I A

Z

arówno Słowianie wschodni, jak

współczesnych

i południowi wierzyli, że miejsce

wypadkach

historyków

wiecznego spoczynku znajduje się

ustawiano na szczycie pagórka. Słowianie

gdzieś za rzeką i dlatego budowali symbo­

wschodni wznosili nad takim pochówkiem

urny

z

w

prochami

3 7

niektórych faktycznie

liczny mostek z wycięciem śladu ludzkiej

niewielkie drewniane domki lub szałasy, któ­

stopy, jak robiono np. na Białorusi. Ponad­

rych relikty etnograficzne przetrwały aż do

to wkładali do grobu pieniążek, aby zmar­

XIX w. Natomiast według przekazu kronika­

ły, niczym w mitologii starożytnych Greków,

rza ruskiego Nestora wiele plemion słowiań­

mógł zapłacić za przewóz na drugi brzeg.

skich, w tym Radymicze i Krywicze, umiesz­ czało popielnice z prochami zmarłego na

Rytuał palenia zwłok

słupach stojących na rozdrożach. Kosmas

Prawdopodobnie z obawy przed groźnymi

z Pragi wspomina o zwyczajach Czechów,

duchami, już w X I V w. p.n.e. nagminnie pa­

którzy domki-budki z prochami zmarłych

lono zwłoki, choć zdarzały się też pochówki

ustawiali na rozstajnych drogach. Innym spo­

tradycyjne - grzebalne (upowszechniły się

sobem troski o zmarłych było palenie ognisk

ponownie wraz z przyjęciem chrześcijań­ stwa). Obrzęd ciałopalenia zmarłych wiązał się z uznaniem oczyszczających mocy słoń­ ca i ognia. Zmarłych palono na stosie, ale niekiedy stos układano wokół zwłok umiesz­ czonych na ziemi i następnie go podpalano; Słowianie wschodni kładli dodatkowo ciało zmarłego w drewnianej łodzi. Szczątki spalo­

"

ZWYCZAJE

UCZTOWANIA

NA GROBACH PRZETRWAŁY NA BIAŁORUSI, LITWIE I UKRAINIE AŻ DO XIX W. ”

nych zwłok wraz z popiołami ze stosu zbie­ rano do popielnicy i składano w grobie, nad którym sypano mogiłę. Do dziś zachowały

na cmentarzach, by ogrzać ich zziębnięte

się kurhanowe cmentarzyska, których przy­

dusze. Ponadto dusze, wyzwalane z powło­

kładem jest starosłowiański cmentarz w Kor-

ki materialnej przez ogień, miały odtąd towa­

natce pod Krakowem,

rzyszyć i służyć duszy zmarłego w życiu po­ zagrobowym.

Domki i ogniska o rozpowszechnionym wśród Słowian pale­

Pośmiertni towarzysze

niu zwłok pisał w I X - X w. arabski podróżnik

Kronikarz z przełomu VI i VII w. Pseu-

i geograf Abu' Ali Ahmad Ibn Roseth. 2 jego

do-Maurycy, a także Abu' Ali A h m a d lbn

przekazu wynika, że na drugi dzień po spale­

Roseth, pisali o niewiastach słowiańskich

niu szczątków zmarłego popiół był zbierany

popełniających

do urn i umieszczany na pagórku. Zdaniem

nad grobem męża. Natomiast Thietmar

rytualne

samobójstwa

3 8

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

z Merseburga donosił, że w Polsce jesz­

Stypy i dary

cze w czasach Mieszka I żona szła za mę­

Po pogrzebie nad mogiłą spożywano ry­

żem na stos. Rzeczywiście odnaleziono

tualną

groby podwójne, męża i żony, ale jest ich

po której zazwyczaj zakopywano resztki

strawę

-

urządzano

ucztę-stypę,

bardzo niewiele. Rytuał ten dotyczył

za­

jedzenia dla zmarłych. Organizowano tak­

pewne grupy możnych, w której był zwy­

że na cześć zmarłego tryznę, czyli igrzy­

czaj zadawania sobie - niekoniecznie do­

ska. Urządzano wówczas tańce obrzędowe

browolnie - śmierci przez żonę zmarłego.

z maskami na twarzy, a niekiedy też zapa­

Arabski dziejopis Ahmad Ibn Fadlan wspo­

sy, gonitwy i śpiewy. Poświadczona w lato-

minał natomiast o składaniu do grobu, ra­

pisarstwie ruskim tryzna (lub trizna) ozna­

zem ze zwłokami pana, jego sług oraz jeń-

czała bowiem również zapasy, a u Kosmasa

ców-niewolników. Być może wiązało się to

- igrzyska. Ponadto przy zmarłym czuwa­

z wiarą, że nieboszczykowi należy zapew­

no, opłakiwano go, a następnie wynoszo­

nie na dalsze, pozagrobowe życie nie tylko

no z domu w trudny dziś do sprecyzowa­

przedmioty, ale także dusze odchodzących

nia sposób, mający uniemożliwić duszy

razem z nim - żony oraz sług; zdaniem in­

powrót na ziemię. Przewidywano bowiem

nych wysyłano ich na tamten świat po to,

możliwość wracania dusz zmarłych w po­

aby ich pan nie miał już po co wracać.

staci upiorów wysysających z ludzi krew.

K O S M O L O G I A

3 9

Kształty grobowców Z odkrywanych w grobach dawnych Słowian urn wynika, że miały o n e różne kształ­ ty, np. d o m e k na nóżkach, z umieszczonym z boku zamykanym otworem. Popielnicę oraz naczynia z ofiarowanym zmarłemu jadłem i napojem wstawiano do jamy grobo­ wej przykrytej kamiennym brukiem lub osza­ lowanej drewnem, a niekiedy obudowanej polnymi kamieniami w trosce o bezpieczeń­ stwo szczątków i w obawie przed powrotem zmarłego do świata żywych. Zdarzały się gro­ b o w c e w postaci kamiennych skrzyń, które następnie zakopywano lub przykrywano mo­ giłą ziemną - kurhanem.

1. Kurhan Chrobrego w Ślipczu koło Hrubieszowa. 2. Kopiec Krakusa - według legendyjego mogiła, ale badania archeologiczne tego nie potwierdzają.

Stypę odprawiano w różnych terminach

Unieszkodliwić złego ducha

po śmierci - po 40 dniach albo nawet (lub

Dawni

również) w rocznicę śmierci.

życzliwość duchów. Ale zdarzały się du­

Wiara

w

życie

pozagrobowe

Słowianie

starali

się

pozyskać

skłania­

chy groźne - topielców, samobójców i wi­

ła dawnych Słowian do zaopatrywania

sielców, a także noworodków, dzieci udu­

zmarłych w dary i wpływała na rozwój

szonych i nowożeńców zmarłych w dniu

obrzędów ku ich czci. Zaświaty wyobra­

ślubu. Sądzono, że są upiorami i dlatego

żano sobie prawdopodobnie jako formę

stosowano

przedłużenia

skoro

tyk, by ochronić żywych przed niebezpie­

wyposażano zmarłych w przedmioty co­

czeństwem czyhającym z ich strony. Nie­

życia

doczesnego,

wiele

makabrycznych

prak­

dziennego użytku. Z Nawii, czyli świata

które plemiona „unieszkodliwiały upiora",

pozaziemskiego, dusze zmarłych zwane

odcinając mu w grobie głowę i układa­

dziadami zapraszano do przygotowywa­

jąc ją między nogami zmarłego. Ponadto

nych na mogile posiłków. O uczcie po­

zmarłemu przebijano pierś kołkiem lub

grzebowej,

jako

pogańskim

przesądzie,

głowę żelaznym gwoździem. Zabezpie­

donosi między innymi polski kronikarz

czeniem przed powrotem złych duchów

z przełomu XII i XIII w. - biskup Wincen­

było też grzebanie zmarłych na cmenta­

ty zwany Kadłubkiem.

rzyskach za jeziorem lub rzeką.

4 0

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

KTO RZĄDZIŁ W SŁOWIAŃSKIM PANTEONIE ogiem o zasięgu ogólnosłowiańskim był Swarożyc Wśród bóstw zajmu­ jących miejsce naczelne w innych regionach Słowiańszczyzny na uwagę zasługują liczne odpowiedniki boga słońca i ognia, jak choćby wschodniosłowiański Dadźbóg-Dażbóg. Najważniejszy zaś bóg słowiański, gromowładny Perun, jawi się pod postacią kilku innych bóstw o imionach: Swiętowit, Rujewit (z dwoma towarzyszami) oraz jarowit (Jaryło).

P A N T E O N

41

42

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

KOGO CZCILI SŁOWIANIE?

R

eligia Słowian epoki

we wcześniejszych epokach kultu ognia

wczesnego średniowiecza

rozwijał się kult solarny ognia niebieskie­

miała już cechy kultu

go i słońca, a także prastary kult matki zie­ mi kult drzew, gajów i wod: rzek, jezior

uosobionej przyrody.

i źródeł, z którym wiązał się kult zmarłych.

Czciciele słońca i ognia

Transformacja kultu

Wraz z umacnianiem się pozycji wodza

Patriarchalne rody rolników oraz hodow­

plemiennego, a w konsekwencji - patriar­

ców zwierząt

chatu,

były uzależnione od wa­

runków klimatycznych i atmosferycznych.

pojawia

się wyobrażenie

bóstwa

słonecznego jako figurki mężczyzny, co

Dlatego w miarę rozwoju środków pro­

potwierdza odkrycie z Glinian pod Woło-

dukcji,

opanowywania

wem na Dolnym Śląsku. Kult boga słońca

i

postępującego

przyrody Słowianie przechodzili stopnio­

był mocno związany ze światem roślinnym

wo od kultu przodka-zwierzęcia do kultu

ożywianym przez promienie słoneczne za­

przodka-człowieka. Zaczęto personifiko-

pewniające bujną wegetację. Dlatego słoń­

wać zarówno ciała niebieskie, jak i zjawi­

ce było najważniejszym bogiem. Oddawa­

ska

na mu cześć wiązała się z prastarym kultem

atmosferyczne.

Obok

tradycyjnego

P A N T E O N

4 3

Znaki solarne na murze kościoła

Na ziemiach polskich ważne miejsce zaj­

Święfego Andrzeja w Inowrocławiu.

mowali: W e l e s (w źródłach staroruskich Wołos), ogólnosłowiańskie bóstwo opie­

ognia. Słońce rodziło ludzi, ale utożsamiano

kujące się bydłem i b ę d ą c e równocześnie

je też ze śmiercią. W ten sposób bóg słońca

bogiem podziemi i zmarłych, a także bóg

przejął atrybuty wcześniejszej bogini płod­

wiatru

ności, doprowadzając do upadku matriar­

był zagadkowy Chors, wywołujący do dziś

chatu. Stało się to w okresie przechodzenia

sprzeczne opinie badaczy i budzący sko­

od epoki kamiennej do epoki brązu, który

jarzenia z księżycem, a także Stribog - za­

na terenach Polski liczył ponad kilkaset lat.

pewne personifikacja siły tkwiącej w wie­

Drugi szereg bogów

Bałkanach czczono Peruna - naczelne

Pogwizd. Bóstwem pomniejszym

trze. W Kijowie i Nowogrodzie oraz na Z relacji arabskiego kronikarza lbn Rosetha

bóstwo

wynika, że wszyscy Słowianie czcili ogień,

skawicy i pioruna. A na Rusi oddawano

zjawisk

a według Mesudiego (X w.) - słońce. Czci­

czesc Jaryle - s ł o n e c z n e m u bóstwu płod­

li ogień ziemski oraz niebieski pod postacią

nej przyrody. zapisków

atmosferycznych,

Helmolda

oraz

bły­

płonącej tarczy słonecznej, nazywając bó­

Z

stwo ognia Swarogiem, a słońca - Swaroży-

z Merseburga wynika, że każde plemię

Thietmara

cem. Obok Swaroga i Swarożyca (który na

słowiańskie miało własne

ziemiach polskich występował jako Dadź-

re w okresie kształtowania się wczesno-

bog, a na Rusi - Dażbog), pomniejszym bó­

feudalnych państw plemiennych zostały

bóstwa,

któ­

stwem był Rgieł - bóg polnych urodzajów,

przez nie wchłonięte „wraz z dobrodziej­

oraz Siem - opiekun życia rodzinnego.

stwem inwentarza".

SYMBOLIKA

SOLARNA

Z n a l e z i o n a na Ś l ą s k u ceramika malowana (z wczesnej epoki ż e l a z a ) p e ł n a j e s t symboli s ł o n e c z n y c h w postaci kolistej t a r c z y otoczonej wieńcem promieni albo koła s z p r y c h o w e g o , krzyża r ó w n o r a m i e n n e g o lub krzyża w k s z t a ł c i e litery X. Symbolice s o l a r n e j t o w a r z y s z y ł y w y o b r a ż e n i a księżyca j a k o s i e r p a . Z t e g o i późniejszego o k r e s u pochodzą t e ż naczynia gliniane w k s z t a ł c i e byka lub p t a k a o r a z kultowe wózki gliniane i brązowe z motywem p t a c t w a s o l a r n e g o .

Symbolika solarna na naczyniu ceramicznym z Moraw,

4 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

P A N T E O N

PERUN

B

óg pioruna, błyskawicy

Najstarszy ruski latopis, pochodzący z koń­

i grzmotu jest jednym

ca Xl w. (autor korzystał z wcześniejszego źródła z początku Xl w.), opowiada o tym,

z najważniejszych bóstw

jak panujący w Kijowie książę Włodzi­

słowiańskich, jednak jego imię,

mierz Wielki chciał uporządkować kolek­

jak i dowody kultu wymieniane

cję posągów bóstw ustawionych w pobli­

są tylko w źródłach ruskich.

żu swojej siedziby. Wystawił poza dworski dziedziniec figurę Peruna, a dalej mniejsze posągi - Chorsa, Dażboga, Striboga, Siemargła (Simargła) i Mokoszy. W tym kon­

Demiurg błyskawicy

tekście silna pozycja Peruna wśród bóstw

W traktacie zawartym przez księcia Igora

na Rusi wydaje się niekwestionowana.

z cesarstwem bizantyjskim w 9 4 4 r. znala­

W 9 8 8 r., po przyjęciu chrztu, Włodzimierz

zła się następująca klauzula: A ktokolwiek

demonstracyjnie zniszczył posągi bogów

ze

stojące

strony ruskiej zechce

jaźń,

wszyscy ci.

przyjmą

zemstę

naruszyć

tę przy­

co chrzest przyjęli, od

Boga

na

wzgórzu

nieopodal

niech

wszechmogące­

go, osądzenie na zgubę w tym życiu i przy­

ATRYBUTY

szłym, a ilu ich nie jest ochrzczonych, niech

broń - K A M I E N N A S T R Z A Ł A

nie

(KAMIEŃ PIORUNOWY);

mają pomocy od Boga

ani od Peruna...

Gwarantami dotrzymania układu byli zatem

potem t a k ż e MŁOT i T O P Ó R ;

- Bóg chrześcijański oraz pogański Perun;

S R E B R N A GŁOWA, ZŁOTE WĄSY;

każdy z nich mógł ukarać swoich wyznaw­

drzewo - D Ą B

ców za naruszenie przyjaźni, czyli pokoju.

dworu

4 5

M I T O L O G I A

4 6

S Ł O W I A N

Zanim książę Włodzimierz Wielki przyjął chrzest, zniszczył posągi pogańskich bogów.

książęcego w Kijowie, w tym figurę Peru-

do zachowanego jedynie w Polsce sło­

na. Według słów z latopisu książę Włodzi­

wa „piorun”, a nazwanie boga słowem po­

mierz przyszedł sam do Kijowa; skoro przy­

spolitym byłoby profanacją. Aleksander

szedł, rozsiekać, na

zas

kazał

bałwany

drugie

wydać

kazał przywiązać

powywracać

jedne

Gieysztor w „Mitologii Słowian" dowodzi,

na

Peru-

że zasięg władania Peruna obejmuje za­

ogona

równo Słowian, jak i Bałtów.

ogień;

koniowi

do

i wlec z góry wedle Boryczowa na ruczaj, a

dwunastu

ludziom

kazał go

ciąć prętami,

nie to jakby drzewo to czuło, lecz czartu na

A skąd, Perunie, pochodzisz? Sporna pozostaje etymologia imienia Pe-

urągowisko...

run. Wielu uczonych wywodzi je od sło­

Prokopiusz z Cezarei, bizantyjski obser­

wiańskiego słowa „piorun", inni zaś uwa­

wator życia Słowian z VI w., nazywa Pe-

żają, że zostało zapożyczone z Rusi przez

runa demiurgiem błyskawicy i panem

skandynawskich Waregów i dlatego Pe-

całego świata. Dziejopis bizantyjski nie

run jest odpowiednikiem germańskiego

wymienia jednak imienia Peruna. Możli­

boga Thora-(Donara). Jeśli nawet Skan­

we, że Słowianie mieszkający na ziemiach

dynawowie nie przejęli samego boga. to

polskich nie wymieniali miana gromo­

i tak prawdopodobny jest wpływ ich wie­

władnego bóstwa, bo brzmiało podobnie

rzeń na rozwój kultu Peruna. Natomiast

P A N T E O N

rozpowszechnienie rdzenia per-, perk- w ję­

A kim, Perunie, jesteś?

zykach indoeuropejskich (hetyckie perunas,

Perun funkcjonuje też w kulturze ludo­

czyli skała lub litewski Perkunas - bóg pio­

wej

runów) może wskazywać na to, że geneza

sow staroruskich potwierdzających wia­

ludów

słowiańskich. O b o k latopi-

Peruna sięga czasów praindoeuropejskich.

rę w tego boga, znany jest on Słowianom

W wierzeniach ludów słowiańskich i bał­

południowym, którzy od V w. mieszka­

tyckich

li na Półwyspie Bałkańskim. Zostawił

uderzenie

pioruna w drzewo,

tam po sobie nazwy wielu miejscowości, wzgórz i dolin: Perun, Peruna, Perunika,

" BROŃ

PERUNA CHRONIŁA

PRZED PIORUNEM, ALE TEŻ PRZED NIESZCZĘŚCIEM,

CHOROBĄ I ZŁYMI MOCAMI "

Peruni Vrch czy Perin pianina. Na Bałka­ nach Perun miał towarzyszkę nazywaną w pieśniach bułgarskich i macedońskich Perepuną lub Peperuną. Pojawia się o n a jako bohaterka

obrzędu

odprawianego

na dotkniętych suszą bułgarskich wsiach, kiedy to podczas tańca dzieci wybierają niedojrzałą do zamążpójścia dziewczynę,

wzgórze, skałę czy nawet człowieka sakrali-

a starsze kobiety oblewają ją wodą.

zowało ów przedmiot lub osobę. Drzewom

Do dziś nie bardzo wiadomo, jak Słowianie

i wzgórzom, w które uderzył piorun, przy­

wyobrażali sobie Peruna. Większość kroni­

pisywano właściwości lecznicze, budując

karzy utożsamiała go z greckim Zeusem,

wokół nich ogrodzenia albo otaczając je

wkładając mu do ręki pioruny albo nawet

rowami. Jeszcze na początku XV w., kiedy

maczugi. Jedynie w przekazie ruskim jest

Hieronim z Pragi udał się na Litwę z misją

wystruganym w drewnie bożkiem ze srebr­

chrystianizacyjną, czczono tam święte lasy

ną głową i złotymi wąsami.

i wysokie drzewa, a najstarszy dąb uważa­ no za siedzibę bóstwa - patrona deszczu i dobrej pogody. W 1 6 5 2 r. dwaj podróżu­

ŚLĄSKI

PIERON

jący po Żmudzi mężczyźni byli w czasie

Na M o r a w a c h i S ł o w a c j i u ż y w a s i ę

burzy świadkami żalu swojego żmudzkie-

w z a k l ę c i a c h w y r a z u parom, j a k o

go towarzysza, który rozpaczał, że nie zo­

s u b s t y t u t u imienia P e r u n a . W g w a r z e

stał rażony piorunem. Jednocześnie czło­

śląskiej natomiast w słowie „ p i e r o n "

wiek ten się cieszył, że znalazł spopielone

można s i ę d o s z u k a ć n i e m a l m a g i c z n e g o

po uderzeniu pioruna siodło. Zjadł nawet

z n a c z e n i a . Z kolei w g w a r z e s t a r o p o l s k i e j

wówczas trochę popiołu, który miał mu za­

p o w i e d z e n i e „ d o p i o r u n a " było ciężkim

pewnie długie lata życia w zdrowiu oraz

przekleństwem.

dar wróżenia i zaklinania ognia.

4 7

M I T O L O G I A

4 8

S Ł O W I A N

SWARÓG

J

est bóstwem słonecznym i ogniowym. W mitologii

słowiańskiej Swaróg, a na Rusi

„ogień-kłótnik". W Polsce mówiono czasem „Bóg swarzy", ale - zdaniem Stanisława Urbańczyka - etymologia tego słowa jest perska: słowo zvar (czyt. „chwar") oznacza

Swarog, należał niewątpliwie

słońce. W sanskrycie svaraj jest przydom­

do bóstw zajmujących naczelne

kiem kilku bóstw najwyższych. Zdaniem

miejsce w panteonie.

wielu naukowców bez mitologii porównaw­ czej trudno byłoby znaleźć właściwe miej­ sce w panteonie bóstw zarówno dla Swaro­ ga, jak i jego syna Swarożyca.

Niejednoznaczna etymologia Jego imię wiąże się z wyrazem swar, ozna­

Oddać bogu należną cześć

czającym w sanskrycie - czyli w języku

W kulturze Słowian przeżywanie słonecz­

świętych ksiąg indyjskich - blask, światło

nej wędrówki po nieboskłonie było głębo­

nieba oraz słońce. Stąd wniosek, że Swa­

kie i pełne czci. W s c h ó d witano zdejmując

róg byłby bogiem całego nieba, a jego syn

nakrycie głowy, a także poranną modlitwą

Swarożyc bogiem słońca i ognia. Zdaniem

zanoszoną wprost do boga słońca. Na Ukra­

Aleksandra Gieysztora o naczelnym miej­

inie i Polesiu do dziennej gwiazdy odnoszo­

scu Swaroga świadczy jego popularność

no się podobnie jak na naszych ziemiach.

wśród Słowian połabskich, gdzie zajmuje

W zapisie staroruskim z przełomu XI i Xli w.

tak samo ważne miejsce jak Swiętowit lub

znalazł się przekaz o ludziach, którzy czczą

Trzygłów. Aleksander Brückner natomiast

południe

dowodził, że imię Swaróg powstało od swa-

róciwszy. We wschodniej Słowiańszczyźnie

ru, swarzenia się ognia na ziemi, a swar

słońce nazywano twarzą lub okiem bożym;

oznacza kłótnię, gniew, a także określenie

istniał zakaz pokazywania go palcem oraz

i kłaniają się,

na południe się

ob­

P A N T E O N

” SWAROGA UZNAJE SIĘ ZA ODPOWIEDNIK GRECKIEGO

B O G A HEFAJSTOSA ”

stawania doń podczas żniw plecami. W Sło­ wenii słońce witano w milczeniu, złożywszy jedynie ręce. W wierzeniach Białorusinów było ono bożym ogniszczem. W średnio­ wiecznej Polsce i Czechach istniał zwyczaj zaklinania się poprzez wyciągnięcie rąk ku słońcu, a Słowianie południowi przysięgali właśnie na słońce. Ogólnosłowiański i jed­ nocześnie ludowy zasięg mają wierzenia w słońce „tańczące", albo nawet „skaczą­ ce z radości" w niektóre ranki świąteczne, zwłaszcza w Wielkanoc.

Swaróg - bóg bogów? Kim zatem był Swaróg? Na Rusi uważano, że Swarog jest ojcem Dadżboga, a Swarożyc (także syn Swaroga) bogiem ognia. Z tego by wynikało, że Dadżbog i Swarożyc to rożnie nazywane to samo bóstwo, a ich ojcem jest ogień najwyższego rzę­ du, czyli słonce. A zatem Swaróg (Swarog) byłby nie tyle bogiem nieba w ogóle, ile słonecznym bóstwem ognia niebiańskie­ go. Aleksander Gieysztor zastanawia się. ptak R A R Ó G - płomiennooki sokół

czy Swarog w wierzeniach wschodnich

( p o d j e g o p o s t a c i ą S w a r ó g mógł s i ę

Słowian był „bogiem bogów", jak pisał

objawiać);

Helmold, czyli bogiem

NARZĘDZIA KOWALSKIE - atrybuty

jącym pozostałym? Ku

greckiego Hefajstosa

roli Swaroga skłania się wielu znawców Słowiańszczyzny.

w niebie rozkazu­

takiej

interpretacji

4 9

5O

M I T O L O G 1 A

S Ł O W I A N

SWAROŻYC

w

źródłach pisanych jego imię po raz pierwszy pojawiło się w 1 0 0 8 r. Święty Bruno z Kwerfurtu pisał o nim w liście

do cesarza niemieckiego Henryka II Świętego, zarzucając władcy przymierze ze Swaróżycem, czyli z pogańskim plemieniem Luciców.

ATRYBUTY C Z A R N Y KOŃ - u ż y w a n y w e w r ó ż b a c h wyroczni Głowa Swarożyca znaleziona na cmentarzysku grobów ciałopalnych w Oobczycach (VII w.).

P A N T E O N

” IMIĘ SWAROŻYCA MOGŁO

Bóg kraju Redarów Około 1 0 1 8 r. Thietmar z Merseburga opisał Radogoszcz - miejsce kultowe kra­ ju Redarów, w tym obrzędy i zbudowaną z drewna świątynię, w której podwalinach znajdowały się poroża zwierząt. Wewnątrz zaś stoją

bogowie

ozdobieni

straszliwie

rze

z

ludzką w

5 1

zrobieni ręką, hełmy,

OZNACZAĆ NIE TYLKO „SYNA SWAROGA”, ALE TEŻ STAĆ SIĘ INNA POSTACIĄ JĘZYKOWĄ SAMEGO

OKREŚLENIA SWARÓG ”

pance­

wyrytymi poszczególnymi imionami

- donosił Thietmar. - Pierwszy pośród nich

scowości, takie jak polski Swarożyn, Swa-

nazywa się Swarożyc i ponad innymi przez

roszyn, a może nawet Swarzędz, a także

wszystkich pogan jest szanowany i czczo­

czeski Svarov czy Svaryśov. Tę powszech­

ny [...] Gdy na wojnę ruszają, pozdrawiają

ność nazw można tłumaczyć charakterem

go. gdy szczęśliwie z niej powracają, czczą

niebiańskim lub solarnym Swarożyca. Zda­

go należnymi darami... Z tych praktyk wy­

niem Aleksandra Brucknera imię Swa­

nikałoby, że wierzono, iż Swarożyc miał też

rożyc nie musi oznaczać „syna Swaroga",

wpływ na przebieg wojen.

ale pieszczotliwe zdrobnienie oznaczające

Kilkadziesiąt lat później o tym samym ośrod­

„miłego Swaroga". Analiza porównawcza

ku kultu pisał Adam z Bremy, nazywając go

zachowanych przekazów o Swarogu i Swa-

Rethrą (Retrą) i dodając, że bogiem naczel­

rożycu wskazuje raczej na to, że Swarożyc

nym byt tam Radogost-Redgost (w orygina­

był synem Swaroga. W Rumunii natomiast

le Redigost). Etymologia nazwy grodu i bó­

zachowało się, będące zapożyczeniem ze

stwa jest klarowna i oznacza „miłego gościa"

słowiańskiego, słowo sfarog oznaczające

(rad- miły, gost - gość). Ośrodek w Rado-

spaleniznę, zwęglenie lub suszę.

goszczy - co potwierdzałoby odkrycie gro­ du plemiennego z VII-VIII w. - mógł się

Wędrówka kultu

znajdować na peryferiach obszaru Reda­

Badacze rozważali możliwość przeniesie­

rów. W drugiej połowie Xl w. stracił on przy­

nia kultu oraz imienia Swarożyca z Połabia

puszczalnie na znaczeniu na rzecz Arkony,

na Ruś lub odwrotnie. Zdaniem Aleksan­

z ubóstwianym tam Swiętowitem.

dra Gieysztora kult wystarczająco tłuma­ czy znaczenie Swarożyca ruskiego jako

Ogólnosłowiański bóg

bóstwa ogniowego. Rozwój kultu Swaroży­

Kult Swarożyca miał zasięg ogólnosłowiań­

ca na Połabiu jako boga wojny można tłu­

ski. O b o k Połabia liczne źródła potwierdza­

maczyć tym, ze piorun - w sferze atmosfe­

ją jego istnienie na Rusi. Innym dowodem

rycznej i ogień - w sferze ziemskiej - tak

kultu Swarożyca mogą być nazwy miej-

jak i wojna przynoszą zniszczenie.

52

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

ŚWIĘTOWIT

B

ył bóstwem obdarzonym

grodzisko,

magiczną mocą, bogiem

w IX w., jest częścią dawnego grodu, znisz­

wojny światła, utożsamianym czasem z ruskim Perunem.

wzniesione

przypuszczalnie

czonego w 1 1 6 8 r. podczas najazdu króla duńskiego Waldemara I Wielkiego wspie­ ranego przez książąt Pomorza Zachodnie­ go. Zwycięski władca kazał obalić po­ sąg Swiętowita, przywiązać sznur do szyi

Najpotężniejszy bóg

bóstwa i wrzucić do ognia. Badania ar­

Swiętowit uchodził na zamieszkanej przez

cheologiczne, podczas których odkryto

Słowian Rugii za najpotężniejszego boga,

fundamenty zajmujące kwadrat o boku

a o jego kulcie donosił ze szczegółami ży­

30 metrów, wskazywały na miejsce kulto­

jący w XII i XIII w. duński kronikarz Saxo

we Swiętowita, ale - zdaniem wielu współ­

Grammaticus. W X I X stuleciu polscy bada­

czesnych badaczy - stanowią o n e raczej

cze nadali bóstwu romantyczne imię Świa­

pozostałość późniejszej świątyni.

towid, ale w źródłach figuruje jako Zvanthe-

Z relacji S a x o Grammaticusa spisanej pod

vith lub Sventevith, co należy tłumaczyć na

koniec XII w., czyli po kilkudziesięciu la­

polski jako Swiętowit. Starosłowiańskie sło­

tach od zniszczenia Arkony, wynika, że

wo svęt oznacza kogoś, kto rozporządza

na Rugii Swiętowit był bogiem państwo­

dobroczynną mocą magiczną, a przyro­

wym, któremu ludność płaciła dziesięci­

stek -ovit albo też występujący w wielu na­

nę. Ponadto składano mu jedną trzecią

zwach osobowych vit to po prostu pan.

łupów wojennych. Miał na własność 3 0 0 koni i 3 0 0 jeźdźców - co oznaczało, że

Arkona

cały ten majątek należał do świątyni, czy­

Ośrodek kultowy Swiętowita powstał na

li do kapłanów. Zważywszy, że w tym sa­

wąskim i trudno dostępnym cyplu w Ar-

mym czasie cała Słowiańszczyzna, poza

konie. Zachowane do dzisiejszych czasów

Pomorzem Zachodnim i Połabiem, została

P A N T E O N

Dwie słynne figury boga W latach 6 0 . XX w. na Wolinie znaleziono sześciocentymetrową drewnianą figurkę z głową bóstwa o czterech twarzach, datowaną na IX lub X w. - zapewne Świętowita, na­ zwanego Światowidem wolińskim. Figurka przeznaczona była do kultu osobistego lub domowego, co mogłoby potwierdzać znalezienie posążka w obrębie spalonego domu. I n n ą czterotwarzową kamienną rzeźbę wydobyto w 1 8 4 8 r. ze Zbrucza w pobliżu Liszkowic, na pograniczu Galicji i Podola. T e n wspaniały posąg z wapienia, mający 2,57 metra wysokości, został przewieziony do Krakowa i wyeksponowany w M u z e u m Archeologicznym. Jest to kwadratowy słup ozdobiony

płaskorzeźbami,

ułożonymi

w t r z e c h poziomych pasach, przedstawia­ jącymi bóstwo w różnych postaciach. Przy­ puszczalnie na czterech stronach posągu zdołano - jak sądzi wielu badaczy - wy­ obrazić kult płodności i przyrody, przedsta­ wić bogów słońca, wojny oraz zaświatów, a także opowiedzieć o ludzkim bytowaniu na ziemi i dusz w zaświatach. Cztery gór­ ne fiaurv zostały Dołączone ze s o b a we wspólną głowę o czterech twarzach, w na­ kryciu głowy z szerokim rondem. Według badań z lat 8 0 . XX w. Światowid (Świętowit) ze Zbrucza mógł stać w utworzonym przez kamienny krąg i otoczonym wała­ mi sanktuarium na górze B o h o d (Bogit) na Ukrainie. Światowid z Wolina.

5 3

5 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

” NAJSŁYNNIEJSZA

ŚWIĄTYNIA ŚWIĘTOWITA ZNAJDOWAŁA SIĘ

W ARKONIE NA RUGI ”

schrystianizowana, na Rugii starano się na

wino (importowane?), czy na przykład pi­

gruncie rodzimych wierzeń stworzyć reli­

wo lub pitny miód? M o ż n a jedynie snuć

gię o c e c h a c h państwowych. M o ż e dlate­

przypuszczenia. Obfitość przyszłych plo­

go zbudowano Arkonę z potężną świąty­

nów wróżono

nią Swiętowita?

w ofierze kołacza. Utarło się życzenie, po­

W świątyni stał wielkich rozmiarów po­

wtarzane zarówno na Rugii, jak i przez

sąg

Słowian wschodnich i południowych, aby

rażący czterema głowami i tyluż szy­

jami; dwie jedna

głowa

w przód, na

dwie

prawo,

w tył patrzyły, druga

na

lewo.

Posąg Swiętowita był zrobiony z kilku

ponadto

ze

składanego

spoza kołacza nie było widać gospodarza. Wielki kołacz miał bowiem dobrze wróżyć na przyszłość.

gatunków drewna, stał na ziemi albo ra­ czej z niej „wyrastał” wkopany w podłoże.

Przewidzieć losy wojen

O b o k znajdowało się siodło, a także wiel­

Bardziej skomplikowane były wróżby do­

ki miecz, którego rękojeść i pochwę ozdo­

tyczące losów wojen, do których używa­

biono srebrem. Ponieważ u Swiętowita za­

no konia białej maści, na którym Swie­

sięgano porad w sprawach państwowych oraz prywatnych, wróżąc na temat uro­ dzaju z ubytku wina, posąg wyposażono w ozdobny, wykonany z drogiego kruszcu kielich w kształcie rogu

Wróżby z kołacza i wina

towit wyruszał na

n o c n e wyprawy, co

można było poznać po zabłoceniu koń­ skich kopyt. Motyw zajeżdżania konia nocą znany jest w słowiańskim folklorze. W większości wypadków o n o c n e eska­ pady pomawiano d e m o n y domowe, pod­ czas gdy na Rugii białym wierzchowcem

Obrzęd wróżenia łączył się z ofiarą składa­

wyruszał nocą sam główny bóg. Wróżo­

ną bogu z wina dolewanego każdego roku

no też z przejścia wierzchowca pomiędzy

przez kapłana. Czy było to rzeczywiście

dwoma rzędami włóczni. Interesujące jest

P A N T E O N

55

jednak, że koń na Rugii nie był zwierzę­ ciem ofiarnym, stając się raczej atrybutem władzy nadrzędnego bóstwa. Inny z dziejopisow, Helmold, nazwał Swię­ towita

bogiem

słynniejszym, niejszym.

w

dzięki zwycięstwom wyroczniach

Wyjaśnił

też

naj­

najskutecz­

genezę

kultu

Swiętowita: otóż, jego zdaniem, już w IX w. przybyli na Rugię z misją chrystianizacyjną mnisi z Korbei Zbudowali kaplicę na czesc swego patrona świętego Wita, mę­ czennika z czasów rzymskich. Kiedy jed­ nak Ranowie odstąpili od chrześcijaństwa, ponownie popadając w bałwochwalstwo, zaczęli faktycznie oddawać czesc nie świę­ temu Witowi lecz Swiętowitowi. Podobno mieli też poświęcać mu ofiary z chrześci­ jan, na których wskazał los. Każdy miesz­

ATRYBUTY

kaniec wyspy na pewno składał mu co ro­

CZTERY T W A R Z E zwrócone

ku dar w postaci pieniążka. Aleksander

w różne kierunki świata;

Bruckner natomiast sądził, że Swietowit

BIAŁY WIERZCHOWIEC;

był młodszą, lokalną nazwą Swarożyca.

KIELICH W KSZTAŁCIE ROGU; UZDA, SIODŁO i MIECZ

Wysoka na 14 metrów rzeźba współczesnego Swiętowita, odsłonięta w czerwu 2007 r. w Milówce.

- u stóp posągu

5 6

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

DADŹBOG

B

ył bóstwem Słowian wschodnich, otaczanym

wielkim szacunkiem. Wierzono bowiem, że zapewnia ludziom szczęście i dostatek.

Syn słonecznego Swaroga? Nie

ma

wprawdzie

całkowitej

jedności

przekonań, czy Dadźbog-Dażbog to po prostu inne imię syna Swaroga, ale więk­ szość badaczy Słowiańszczyzny skłania się ku takiemu stanowisku. Wydaje się, że bó­ stwo to, występujące na terenach Słowian wschodnich, należy wyłącznie do sfery do­ mowej i ofiarniczej. W katalogu bóstw po­ gańskich, którym książę Włodzimierz Wiel­ ki wzniósł w Kijowie posągi w okresie przed przyjęciem chrześcijaństwa, Dażbog figuru­ je tuż za Perunem i Chorsem, ale przed Strzybogiem, Siemargłem i Mokoszą.

Swarożyc = Dadźbog? Identyfikacja Dadżboga ze Swarożycem, synem Swaroga, wydaje się wiarygodna z kilku powodów, j e g o imię jako syna Swa­ roga (słońca, greckiego Heliosa) pojawia

P A N T E O N

” D A D Ż B O G A UZNAJE SIĘ ZA PATRONA CAŁEJ RUSI. W „SŁOWIE O WYPRAWIE IGORA N A Z W A N O KSIĄŻĄT

RUSKICH „WNUKAMI D A Ż B O G A ”

się w glosie (dopisku) do starosłowiańskie­ go przekładu dzieła Jana Malalasa, bizantyj­ skiego historyka z VI w. Ponieważ Swaroga czciła zarówno wschodnia, jak i zachodnia Słowiańszczyzna, Dadżboga uważa się naj­ częściej za drugie imię wschodniosłowiańskiego Swarożyca. W tym kontekście brak imienia Swarożyca w katalogu księcia Wło­ dzimierza Wielkiego tłumaczy się zastąpie­ niem go przez Dadżboga. A zatem Swarożyc-Dadżbog (Dażbog) byłby noszącym to drugie imię bogiem słońca - synem boga PRAOJCIEC

ognia Swaroga.

DIABŁA?

W f o l k l o r z e s e r b s k i m w y s t ę p u j e Dajbóg,

Dający bogactwo

a niekiedy D a b ó g - bóg ziemi i z ł a ,

Religijną nośność znaczeniową przydaje

kojarzący się z Dadźbogiem-Swarożycem.

imieniu Dadźbog (Dażbog) drugi rdzeń

I n t e r e s u j ą c e , że w f o l k l o r z e s e r b s k o -

bog - oznaczający bóstwo oraz bogactwo.

- c h o r w a c k i m D a b o g s t a t s i ę przeciwnikiem

Pierwszy rdzeń daź lub dadź tłumaczony

P a n a B o g a - „ c a r e m na ziemi"

jest najczęściej jako tryb rozkazujący sło­

- p o ż e r a j ą c y m ludzkie d u s z e . W y s t ę p u j e

wiańskiego dati, czyli „dac". To oznacza, że

tam r a z e m z a r c h a n i o ł e m M i c h a ł e m

byłby to bóg rozdający bogactwo. Polskim

- następcą bóstwa zmarłych. Dabog

odpowiednikiem

j e s t nazywany starcem, ale w znaczeniu

ruskiego

Dażboga

jest

Dadżbog, który przetrwał jako staropolskie

n a j s t a r s z e g o z diabłów. W ludowej

imię, nadawane dzieciom aż do początku

opowieści j e s t diabłem zwanym Czarni

czasów nowożytnych. Istnieje także po­

D a b a . U d a ł o mu s i ę s c h r o n i ć u Cyganów

gląd, że imię to zostało zapożyczone z irań­

p r z e d w ł a d a j ą c y m gromem i b ł y s k a w i c ą

skiego, gdzie dag znaczy „palić". Palenie

świętym Eliaszem. Od niego pochodzą

zaś może oznaczać bardzo m o c n e ogrze­

inne diabły.

wanie ziemi przez promienie słoneczne.

5 7

5 8

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

JAROWIT (Jaryło)

w której wisiała wspaniała, pozłacana tar­ cza, zapewniała zwycięstwo w wojnach. Dlatego nikomu nie wolno było wynosić jej ze świątyni, chyba że rycerze zabierali ją ze sobą na wojnę.

Ucieczka Dytryka Trudno powiedzieć, czy oprócz tarczy znaj­ dował się w świątyni także posąg, ponie­

W

ystępuje we wszystkich przekazach jako bóg

wojny, a jednocześnie opiekun rolników, który „otwiera" wiosnę, witając ją pierwszymi pracami w polu.

waż pewien kleryk szukający w niej schro­ nienia zauważył tylko tarczę. Wiemy o tym z żywota świętego Ottona, autorstwa Ebona, który opisuje to wydarzenie podczas misji w

chrystianizacyjnej

biskupa

Ottona

1 1 2 8 r. Towarzysze świętego zamie­

rzali jedynie obejrzeć świątynię, ale tubyl­ cy uznawszy, że przybysze chcą ją pod­ palić, rzucili się w ich kierunku. Wtedy jeden z uczestników misji - kleryk Dytryk - schronił się przed tłumem w świątyni,

Miejsca kultu

w której wisiała złocona tarcza. Pochwyci!

Jako bóstwo Słowian pomorskich i potab-

ją i wybiegł, wzbudzając przerażenie wśród

skich występuje w dwóch miejscowościach

zebranych, którzy, wziąwszy go za boga Ja­

- w pomorskiej Wołogoszczy (Wolgast)

rowita. upadli na ziemię. Dytryk skorzystał

oraz w Obli (Hawelberg), grodzie nadłab-

z paniki, porzucił tarczę i uciekł.

skiego plemienia Brzeżan. W zapiskach niemieckich zyskał imię Gerovit lub He

Bóg na białym koniu

rovith, Z żywota świętego Ottona z Bam-

Obrzęd

bergu dowiadujemy się, że czczony był

27

jako bóg wojny. Jak pisze Herbord. wierzo­

pierwszą orką. Jedną z dziewcząt two­

no, że świątynia Jarowita w Wołogoszczy,

rzących korowód przebierano w ubranie

ku

czci

Jarowita odbywał się

kwietnia podczas powitania wiosny

P A N T E O N

Jaryły, sadzano na przywiązanym do słu­ pa białym koniu i śpiewano pieśni o jaryle. W „Latopisie suzdalskim" występuje zaś oznaczający wiosnę ruski bożek Jarun. Archaiczne atrybuty białoruskiego jaryły (jak Jarowita) kojarzą się na przykład z ce­ chami świętego Jerzego (Jurija), którego dzień - 2 3 kwietnia, obchodzono uroczy­ ście, topiąc kukłę Marzannę, będącą per­ sonifikacją zimy lub śmierci.

Jaryło - bóstwo domniemane? Imię Jaryło (Jariła lub Jariło) nie występu­ je w średniowiecznych źródłach. Można je spotkać tylko w XlX-wiecznym folklorze białoruskim, rosyjskim i serbsko-chorwackim jako niższego rzędu bóstwo płodności i wiosny. Stąd wniosek, że jest to w mito­ logii wschodnio- i południowosłowiańskiej bóstwo domniemane. Dopiero teraz zaczę­ to identyfikować je z zachodniosłowiańskim Jarowitem, głownie ze względu na identyczny przedrostek imienia.

J A R , CZYLI „ S I Ł A " Nazwa czczonego w Wotogoszczy i Obli boga z o s t a ł a utworzona z rdzenia jar, jaro, co oznacza s i ł ę , s u r o w o ś ć o r a z w i t a l n o ś ć p ł y n ą c ą z młodości; vit to o k r e ś l e n i e p o t ę ż n e g o pana. Jar tłumaczy się tez jako „wiosna". P o d o b n e kompetencje oraz analogiczna budowa imion J a r o w i t a i Ś w i ę t o w i t a n a s u n ę ł a badaczom s k o j a r z e n i e , że są one bliskoznaczne z najwyższym bóstwem P e r u n e m , a t a k ż e , że być może J a r o w i t i Ś w i ę t o w i t to j e d n o i to samo bóstwo.

5 9

6 0

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

WELES (Wołos) z gospodarowaniem. Z wcześniejszej umo­

M

wy rusko-bizantyjskiej ( 9 0 7 r.) wynika, że

uważano go również za boga

na. jak i na Wołosa. M o ż n a zatem domnie­

magii. Jego kult wywodził się

mywać o związku Welesa-Wolosa bardziej

iał pod swoją opieką

bydło i podziemia, ale

prawdopodobnie z kultu bydła rogatego.

strona ruska przysięgała zarówno na Peru­

ze sferą magiczną niż z opieką nad stada­ mi bydła.

„Wnuk Welesowy" Inna interpretacja roli tego bóstwa nasu­

Gospodarski bóg

wa się po przeczytaniu „Słowa o wyprawie

W e l e s występuje (pod imieniem Wolos)

Igora", w którym legendarny wieszcz Bojan

w układzie pokojowym z 9 7 1 lub 9 7 2 r.,

został nazwany wnukiem Welesowym, co

zawartym przez Swiatosława (księcia ki­

mogłoby wskazywać na czerpanie od boga

jowskiego; ok. 9 4 0 - 9 7 2 ) z Bizancjum. Jako

natchnienia poetyckiego. A zatem W e l e s

„bóg bydlęcy" jest tam gwarantem dotrzy­

miał już nie tylko magiczną moc rzucania

mania układu przez „wszystką Ruś", pod­

klątwy, opieki nad bydłem, ale i patronowa­

czas gdy wojowie oraz sam książę przy­

nia wieszczom. Ponadto mógł być związa­

sięgali na Peruna. W „Powieści dorocznej"

ny ze śmiercią i panowaniem nad zaświa­

ruski kronikarz mówi o W o ł o s i e - skotij

tami,

bog, czyli bóg bydła. Trudno jednak jed­

z łotewskim Velsem i litewskim Velinasem,

o

czym

świadczy

pokrewieństwo

noznacznie przesądzić, czy określenie to

bogami śmierci, a także fakt, że przysięgano

wskazuje na ograniczenie zakresu wła­ dzy W e l e s a do czynności

związanych

Córką Welesa była Marzanna - bogini śmierci i zimy.

P A N T E O N

6 1

ATRYBUTY przyjmował p o s t a ć W I L K O Ł A K A , KOZY, P S A , T U R A tub J E L E N I A ; zwierzęta; SOWA oraz KOZIOŁ

6 2

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

na jego imię. W wierzeniach starosłowiań­

Welesa-Wołosa mogą świadczyć także na­

skich największą moc miała przysięga zło­

zwy miejscowości - Wołosacze i Wołoso-

żona na władcę podziemi.

wicze oraz nazwy uroczysk leśnych - W o -

Czy Wołos to Weles?

W e l e s na Smoleńszczyżnie, Weleśnicy

łosin i Wotosacz (Białoruś), nazwa rzeki Podobnie

jak

zakres

władzy

bóstwa,

czczonego przede wszystkim przez Sło­ wian

wschodnich

oraz

południowych,

na ziemi halickiej, góry Veles w Bośni czy osiedla Veles w Bułgarii. Serbowie

nazywają

gwiazdozbiór

Plejad

niezupełnie jednoznaczna pozostaje też

Vlaśići, co oznacza synów Volosa. W mito­

kwestia identyczności Wołosa i Wele­

logii i folklorze bałtyjskim występuje rdzeń

sa. Zdaniem Aleksandra Brucknera W e -

vel- który posłużył Bałtom do nazwania

les-Wołos narodził się w schyłkowej fazie

istot nadprzyrodzonych, takich jak: Veli-

pogaństwa i można dopatrywać się u nie­

nas, Velnias i Vel. W okresie chrystiani­

go wielu c e c h chrześcijańskiego święte­

zacji stają się o n e diablętami. Wśród Ło-

go Błażeja (Własa, Własta), który również

tyszów veli są duchami zmarłych, a Vels

" POZOSTAŁOŚCIĄ KULTU WELESA, CZCZONEGO POD

POSTACIĄ BYKA LUB TURA, JEST O B R Z Ę D O B N O S Z E N I A KUKŁY TURA PRZEZ KOLĘDNIKÓW UBRANYCH

W KOŻUCHY W Y W R Ó C O N E SIERŚCIĄ NA W I E R Z C H "

był patronem bydła. Kult świętego Błaże­

- bogiem śmierci. Jednocześnie V e l e s jest

ja mógł więc trafić na Ruś przez Bałkany

lam znakomitym łowcą i opiekunem by­

i zniekształcić wyobrażenie o bogu W e -

dła, który potrafi się przekształcić w by­

lesie, dodając mu nowe właściwości „bo­

ka, jeśli zawini przeciwko niemu człowiek,

ga bydlęcego".

wtedy „żółknie". Aleksander Bruckner po­

O wysokiej randze bóstwa na Rusi świad­

równywał W e l e s a z litewskim Velesem,

czy to, że na początku chrześcijaństwa

a także ze żmudzkim W e l o n e m , „bogiem

kamienny posąg w Rostowie miał, zda­

dusz" występującym w opisie żmudzkich

niem autora tekstu z X I V - X V w., zostać

wierzeń z początku XVII w. Na tej pod­

zniszczony

stawie przypisywał Welesowi władzę nad

przez

świętego

Awraamija

(Abrahamiusza) Rostowskiego. O kulcie

pozaziemskim światem zmarłych.

P A N T E O N

Trzygłów jako Weles Zdaniem Aleksandra Gieysztora połabsko-pomorski bóg Trzygłów jest kolejnym imie­ niem ogólnosłowiańskiego boga podziemi i opiekuna bydła Welesa-Wołosa. Trzygłów był czczony - zarówno w Szczecinie, jak i w Brandenburgu. O szczecińskim Trzygłowie opowiadają twórcy żywotów świętego Ottona z Bambergu. Według najstarszego żywota, pióra

mnicha Wolfgera

z Prüfening, Trzygłów miał pięk­ n e g o konia trzymanego w celach wróżebnych, a procedura wróżb przypominała

praktyki

stosowa­

ne w kulcie Swarożyca. Na roz­ kaz Ottona rozebrano i zburzono świątynię boga. Posąg Trzygłowa rozbił sam święty, a trzy posreb­ rzane głowy bożka zabrał ze so­ bą, żeby podarować je papieżo­ wi Kalikstowi.

Współczesna rzeźba Trzygłowa w Wolinie.

6 3

6 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

MOKOSZ

C

ieszyła się wielką popularnością na Rusi. Uznawano ją za pa tronkę kobiecej sfery działalności. Jej kult został

zastąpiony kultem Matki Boskiej, świętej Piątnicy (Piętki, Praskiewy) oraz świętej Mokriny.

P A N T E O N

Zdegradowana bogini?

Mokosz ocalała w pamięci ludowej w cha­

Wymieniane w wielu

rakterze

źródłach żeńskie

demona

domowego,

patronują­

bóstwo Słowian wschodnich o imieniu

cego zwłaszcza przędzy i prządkom oraz

Mokosz znalazło się w poczcie bogów

strzyżeniu. W „Kulturze ludowej" Kazimierz

księcia Włodzimierza Wielkiego. Na Rusi

Moczyński przytacza mit zapisany na środ-

występuje zarówno w towarzystwie bóstw

kowym Polesiu: Na wiosnę grzech bić zie­

zindywidualizowanych,

takich

jak:

Siem

mię; jest brzemienna na

wiosnę,

wypuszcza

i Rgieł, Chors, Perun, Wołos, Rod i Perepłut,

płód; żyto rośnie, kwiaty, wszelka trawa. Stąd

jak i obok wił i rodzanic, co mogłoby suge­

wzięły się zakazy wbijania kołków, grodze­

rować, że mamy do czynienia z bóstwem

nia i orania ziemi przed 7 kwietnia nowego

niższego rzędu, zdegradowanym do grupy

kalendarza. Zakazywano też dzieciom bicia

demonów. Jedno ze źródeł sugeruje nawet

ziemi kijem, a upadek człowieka na ziemię

jej związek z wykroczeniami seksualnymi,

wymagał poproszenia jej o przebaczenie.

kiedy Mokosz wspomniana jest obok ter­

W Rosji matkę ziemię tytułowano świętą,

minu malakija, co oznacza onanizm.

nazywając ją również bogatą. Na wiosnę składano ziemi ofiary, zakopując min. chleb,

Matka ziemia? Językoznawcy

usiłowali

wywodzić

imię

Mokosz z języka słowiańskiego od słowa

ATRYBUTY

mok - „moczyć" lub z sanskryckiego ma-

postać D O R O D N E J KOBIETY;

kha - „szlachetny, bogaty" albo łączyć ją

DUŻA GŁOWA, D Ł U G I E RĘCE;

z nazwą fińskiego plemienia lub demona

KOŁOWROTEK,

Moksza, przypuszczalnie zapożyczoną od

KŁĘBEK WEŁNY

Słowian. Za wschodniosłowiańskim cha­ rakterem kultu Mokszy mogłyby świad­ czyć nazwy wielu miejscowości: Mokos

jaja i kury. W praktykach magicznych ist­

pod Pskowem, Mokszany, Moksze, Mok­

niał zwyczaj odbywania lub udawania ak­

sza czy Mokszy Błoto.

tu płciowego na gołej ziemi, aby w ten spo­

Większość badaczy zakłada bliski kontakt

sób dopomóc jej w płodności, w wydaniu

Mokoszy ze staroruską wilgotną matką zie­

obfitszych plonów. Ponadto zaklinano się

mią, która kojarzy się z deszczem, urodza­

i przysięgano na ziemię, a na Rusi istniał

jem, a nawet płodnością. W folklorze sło­

zwyczaj całowania ornej ziemi. Bułgarscy

wiańskim urodzajną

chłopi przed pierwszym siewem dzielili się

glebę porównywano

do płodnej kobiety, a orkę wyobrażano

z ziemią chlebem i winem. Być może świę­

sobie jako akt płciowy wobec ziemi. Zda­

cenie

niem Aleksandra Brucknera z całego ka­

zmodyfikowaną kontynuacją tradycji skła­

nonu

dania ziemi wiosennej ofiary.

bóstw włodzimierzowych jedynie

potraw

podczas Wielkanocy jest

6 5

6 6

M I T O L O G I A

S Ł O W I A

N

POMNIEJSZE BÓSTWA

o

prócz całego panteonu bogów ważnych i silnych,

pradawni Słowianie wierzyli w wiele bóstw pomniejszych, oddając im jednak cześć na równi z naczelnymi bogami.

rżeniach

indoeuropejskich

wiatry

szko­

dliwe i pożyteczne odgrywały przecież ważną rolę: groźny podczas winobrania wiatr Vulturnus zawędrował aż do Rzymu a perski wiatr Vayu uosabiał wojownika. Wśród Słowian wiatry nie cieszyły się uznaniem.

Obawiano się

groźnych wi­

rów powietrznych, wzywając na pomoc piorun. W szalejące wichry rzucano no­ żem, kijem lub kamieniem, gdyż w ludo­ wej mitologii znalazły o n e miejsce w po­

Stribog

czcie polnych demonów i walczących ze

W kanonie księcia Włodzimierza Wielkie­

sobą czartów. Była też inna koncepcja wia­

go, pomiędzy Dadźbogiem i Siemargłem

tru - jako dusz, zwłaszcza dusz ludzi zmar­

mieści się Stribog. W „Słowie o wypra­

łych śmiercią nienaturalną, w tym przed­

wie Igora" wiatry zostały nazwane Stribo-

wcześnie

żymi wnukami, które jako dary rozsiewają

ludzi źle pogrzebanych itp. Wierzono,

strzały Ponieważ wiatr pomyślny określa­

że wszystkie te dusze toczą ze sobą spo­

no wyrazem stryj, wierzeniowego kontek­

ry i bitwy, wydając przy tym niesamowite

stu Striboga należałoby zapewne szukać

piski i wycia. Stribog - jako bóstwo samo­

w sferze zjawisk atmosferycznych. W wie-

dzielne - był prawdopodobnie personifi­

zmarłych

dzieci,

topielców,

kacją siły tkwiącej w wietrze, jako pomoc­ nik któregoś z większych bogów.

" NIEKTÓRZY BOGOWIE ODESZLI W CAŁKOWITE ZAPOMNIENIE,

BY USTĄPIĆ

MIEJSCA

INNYM "

Siem i Rgieł czy Siemargł Także Siemargł lub Simargł znalazł uzna­ nie w oczach kronikarza staroruskiego, który umieścił go na dalszej pozycji w po­ czcie bóstw księcia Włodzimierza, między

P A N T E O N

Chors - kolejny słoneczny bóg? W zestawie bóstw z kanonu Włodzimierzowego zaraz po Perunie znalazł się tajemni­ czy Chors, który do dziś wywołuje sprzeczne opinie badaczy. Ze względu na zbieżność z irańskim słowem xvar, czyli aureola, a także z perskimi - zor i zores oznaczającymi pro­ m i e n n e słońce, w nazwie Chors można upatrywać bóstwa słonecznego. Jednak na pod­ stawie analizy „Słowa o wyprawie Igora", gdzie kniaź Vseslav przed pianiem koguta prze­ biegał drogę „wielkiego Chorsa", Aleksander Bruckner dostrzegł aluzję do Chorsa jako personifikacji księżyca. Zwrócił też uwagę na możliwość związku tego imienia ze staro­ polskim wycharsły, czyli „wynędzniały", co mogłoby się odnosić do księżyca, który regu­ larnie chudnie. Czczony ponoć na prastarej Rusi Chors nie ma jednak potwierdzonej autentyczności.

6 7

M I T O L O G I A

6 8

S Ł O W I A N

" POCZET POMNIEJSZYCH BÓSTW PRASŁOWIAŃSKICH DO TEJ PORY NIE UDAŁO SIĘ Z CAŁĄ PEWNOŚCIĄ POTWIERDZIĆ

Stribogiem i Mokoszą. Lecz w później­

w postaci skrzydlatego perskiego potwo­

szym źródle („Słowo Christolubca") Sie­

ra o psiej głowie - Senmurva lub Simor-

margł

ga, psa-ptaka, opiekuna roślin. Występuje

uległ

rozdwojeniu

-

na

Siema

i Rgła. Być może Sim (Siem) był bóstwem

także w folklorze kurdyjskim i armeńskim

rodzinnym, chroniącym dom i pomagają­

kosmogonicznym. Umieszczony na drze­

cym w obejściu, a Rgieł krzątał się koło

wie życia lub na górze pierwotnej, walczy

zboża. Chociaż było to bóstwo Słowian

z wężem. W sztuce - poczynając od kur­

wschodnich, to jednak występowanie po­

hanów scytyjskich z V w. p.n.e., aż po wy­

za Rusią, na przykład w Polsce, nazw wy­

roby ormiańskie i staroruskie - stał się czę­

wodzących się z rdzeni rgiel- i siem- (Rgiel-

stym motywem zdobniczym.

sko, Siemianowo) może być argumentem

Zdaniem rosyjskiego badacza B.A. Ryba-

za szerszym kultem Siemargła (Simargła)

kowa, Siemargł ma odpowiednika o imie­

lub też Siema i Rgła.

niu

Paskudj, występującego

w

bajkach

porównawczych,

osetyńskich jako ptak magiczny i wróżeb­

zwłaszcza prowadzonych w kręgu średnio­

ny. Wyobrażenie Siemargła (Paskudja),

Z

późniejszych badań

wiecznej sztuki irańskiej i kaukaskiej wy­

zaadaptowanego

nika, że Siemargł ma tam odpowiednika

w pierwszych wiekach naszej ery, przyję­

do

sztuki

staroruskiej

ło się w kręgu kultury grodowej, bojarskiej. Późniejszą nazwą Siemargła stał się w XII BOSKOŚĆ

KSIĘŻYCA

i XIII w. Perepłut, występujący w obrzędo­

W m e n t a l n o ś c i ludowej S ł o w i a n księżyc

wości magicznej. Podczas tańca oraz liba­

pozostawił t r w a ł y ś l a d . J e g o nów witano

cji przepijano ku czci Perepłuta: i obracając

ukłonem o r a z wróżbami na p r z y s z ł o ś ć .

się przepijają doń

Z a n i k a n i e i zaćmienie w y j a ś n i a n o j a k o

Aleksander Gieysztor uważa jednak, że

w rogach.

zjadanie go przez wilki i wilkołaki, lub też

utożsamianie Siemargła z Perepłutem ma

j a k o chowanie się na t r z y dni do wody,

kruchą podstawę, sprowadzającą się do

gdzie o d r a d z a ł s i ę , a n a s t ę p n i e p o w r a c a ł

domysłu wysnutego z imienia; według ro­

do nowego życia. Księżycem n a z y w a n o też

syjskich badaczy imię Perepłuta należy

w P o l s c e młody, czyli n a d c h o d z ą c y w ł a ś n i e

rozumieć jako stróża u splątanych korze­

miesiąc, który był synem s t a r e g o miesiąca.

ni drzewa życia. Tymczasem, gdyby przy­ jąć najprostszą etymologię, to w języku

P A N T E O N

BYŁ BARDZO LICZNY. JEDNAK NAUKOWCOM

AUTENTYCZNOŚCI WIELU Z NICH "

staroruskim pluti znaczy „płynąc". W tym kontekście Perepłut byłby raczej demo­ nem wodnym, którego życzliwość można było pozyskać przepijając do niego w tań­ cu obrzędowym.

Rod i rodzanice Rolę naczelnego bóstwa słowiańskiego w e p o c o przed powstaniem kanonu W ł o dzimierzowego

przypisał

Rybaków

bó­

stwu Rod- Rdzeń jego imienia występu­ je w słowiańskim roditi - rodzić, dlatego uczeni wiążą go z ideą płodności. W staroruskim tekście „Słowo św. Grzegorza o bałwochwalstwie" (powstałym w XI lub XlI w., lecz przekazanym w rękopisie póź­ nośredniowiecznym) wymieniono

Roda

obok upiorów i rodzanic. Rodowi i rodzanicom ofiarowywano chleb, ser i miód, ko­ biety warzyły dla nich kaszę, a dzieciom strzyżono włosy i oddawano je rodzicom pod opiekę. Wprawdzie rodzanice należą raczej do de­ monologii, to jednak w staroruskich tekstach kościelnych łączono czasami w parę Roda i Rożanicę. Rodzanice były niewidzialnymi istotami płci żeńskiej, które zaraz po urodze­ niu człowieka rozstrzygały o jego losie.

Drewniana rzeźba wyobrażająca pogańskiego bożka pradawnych Słowian.

6 9

70

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

P O S T A C I

M I T O L O G I C Z N E

usałki, wiły, wampiry strzygi, czarownice oraz pomniejsze bóstwa wodne i domowe - wyobraźnia dawnych Słowian stworzyła ich wiele. Jedne były ludziom przyjazne, pomocne, inne - psotne lub wręcz groźne. Trzeba było nie lada sposobów, żeby się przed nimi uchronić lub je unieszkodliwić. Pamięć o nich przetrwała do dziś w ludowych wierzeniach.

7 1

7 2

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Poczet demonów Zajmowały pośrednią pozy­ cję między nadprzyrodzo­ nym światem bogów a ma­ terialnym światem ludzi.

D

emony związane były z miejsca­ mi, opiekowały się ludźmi, chro­ niąc ich przed niebezpieczeń­

stwami, dbając o pola uprawne i obejścia. Ale zazwyczaj demony byty złe - wysy­ sały krew. podmieniały dzieci i napadały nieostrożnych podróżnych.

Nienawistne utopce Topielce, zwane też utopcami, powstały z dusz ludzi, którzy kiedyś utonęli (najczę­ ściej samobójców). Wyglądem przypomi­ nały tych ludzi tuż przed śmiercią, różniąc się od nich jedynie większą głową, zielo­ nymi włosami, a także napuchniętym cia­ łem, jakby po wyciągnięciu z wody. Były

Złapanie pięknej rusałki kończyło się dla rybaka zazwyczaj tragicznie

P O S T A C I

M I T O L O G I C Z N E

niezwykle złośliwe; topiły nieostrożnych

Tańczące rusałki, wiły i boginki

pływaków, a ponadto wciągały do wo­

Słowianie wierzyli także w żeńskie demo­

dy nieszczęśników, którzy podeszli zbyt

ny wody, które jawiły się jako rusałki, wi­

blisko brzegu rzeki lub jeziora. Szkodziły

ły lub boginki. Zarówno rusałki, jak i wi­

także o s o b o m próbującym p o m ó c schwy­

ły były to dusze młodych kobiet zmarłych

tanej przez nie ofierze. W niektórych re­

nienaturalną śmiercią. Rusałką mogła się

gionach Słowiańszczyzny wierzono, że

stać tylko dziewczyna, która nie zdążyła

nie wolno pomagać tonącemu człowieko­

jeszcze w nikim się zakochać. Rusałki i wi­

wi, gdyż utopiec wciągnie pod wodę nie

ły zwykle widywano nagie albo w powłó­

tylko swoją ofiarę, ale i ratownika.

7 3

czystych szatach i wieńcach z kwiatów. Wiły uwielbiały taniec i zabawę, nie zno­

Utopki - opiekunowie wód

siły, gdy ktoś im w tych rozrywkach prze­

Często mylono z topielcami wodników,

szkadzał. Człowieka, który przez przypa­

którzy w

na­

dek trafił na krąg tańczących wił, karały

zwani utopkami. W przeciwieństwie do

przez zastrzelenie z łuku, załaskotanie na

topielców, nie byli duchami ludzi uto­

śmierć albo zesłanie na niego szaleństwa.

pionych. Opiekowali się rzekami, jeziora­

Jednak gdy nikt im nie przeszkadzał, były

mi, stawami, a nawet studniami i kałuża­

ludziom przyjazne, strzegły ich przed nie­

mi. W o d n i k przyjmował rożne postacie:

bezpieczeństwami,

upodabniał się do morskich zwierząt, ale

szłość i pomagały mężczyznom znaleźć

folklorze

śląskim

zostali

przepowiadały

przy­

najczęściej ukazywał się jako mokry, ni­

kandydatki na żony. Rusałki natomiast by­

ski człowiek z zielonymi włosami i ocza­

ły zawsze wrogo nastawione do ludzi, nie­

mi oraz błoną między palcami. Był jak na

nawidziły

swoją posturę niezwykle silny, ale jego

cząt i młodzieńców. Wabiły swoje ofiary

siła malała, gdy tylko oddalał się od wo­

śpiewem i wciągały do wody.

zwłaszcza

urodziwych

dziew­

dy. Na ogół wodnicy byli nieprzyjażni, chociaż c z a s e m pomagali ludziom lub nagradzali ich za dobre uczynki. Wod­ nika łatwo było rozgniewać; wciągał pod wodę każdego, kto zakłócił spokój na je­ go terytorium. Z tego powodu przed wej­ ściem do rzeki czy jeziora istniał zwyczaj składania wodnikowi drobnej ofiary. Na­ tomiast

mieszkańcy

osad

położonych

nad wodą, aby obłaskawić wodnika, skła­ dali mu ofiary ze zwierząt.

"

DOPIERO

PODCZAS

CHRYSTIANIZACJI

WSZYSTKIE

DEMONY ZACZĘTO

UTOŻSAMIAĆ ZE ZŁEM, PODOBNIE ZRESZTĄ JAK

I POGAŃSKICH BOGÓW "

7 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Do innych nieprzyjaznych demonów na­

Z żywiołem powietrza wiązała się także

leżały boginki zwane mamunami i dziwo-

inna nadprzyrodzona istota - płanetnik,

żonami. Powstawały z dusz zabitych nie­

zwany też chmurnikiem i obłocznikiem.

ślubnych dzieci i umyślnie uszkodzonych

Płanetnikami stawały się dusze samobój­

płodów. Miały wygląd pokracznych kobiet

ców i ludzi zmarłych gwałtowną śmier­

z wielką głową, obwisłymi piersiami i rudy­

cią. Według innych przekazów płanetni-

mi włosami na całym ciele. Często siedziały

cy byli ludźmi, którzy zostali wciągnięci

nad brzegiem rzeki i prały bieliznę, a każde­

w niebiosa. Płanetników wyobrażano so­

go, kto przechodził obok, porywały i topiły.

bie jako rosłych młodych mężczyzn uno­

Boginki te nienawidziły ciężarnych kobiet

szących się na obłokach. Zajmowali się

i niemowląt. Potrafiły zaczarować dziecko

przenoszeniem chmur z miejsca na miej­

w tonie matki albo porywały malce nie­

sce oraz zsyłaniem deszczu i gradu. Za­

mowlę i podrzucały swoje. Aby uchronić

zwyczaj byli przyjaźni ludziom, chociaż

się przed ich złośliwością, należało podczas

zdarzały się duchy złośliwe, wywołujące

porodu mieć przy sobie coś ostrego, najle­

burze i grad, aby zniszczyć pola uprawne.

piej nóż, a nowo narodzonym dzieciom za­ wiązywać na ręce czerwoną wstążkę.

Wampiry, strzygi i zmory Szczególną grozę wśród Słowian budzi!

Groźne demony powietrza

demon zwany wampirem, wąpierzem lub

Związane z powietrzom południce uka­

upiorem. Wampiry powstawały z dusz lu­

zywały się zwykle jako powietrzne wiry

dzi zmarłych gwałtowną śmiercią, czarow­

albo odziane na biało kobiety. Uważa­

ników, samobójców, a także, o dziwo, osób

no, że były to dusze niewiast, które zmar­

mających zrośnięte brwi. Ciało upiora nie

ły tuż przed ślubem albo zaraz po nim.

ulegało rozkładowi, ponieważ żywił się

Południce pojawiały się zwykle w upal­

krwią ludzi i zwierząt. Oprócz wysysania

ne dni, w południe. Były n i e b e z p i e c z n e

krwi szkodził na inne sposoby, między in­

dla o s ó b pracujących na polu. Zsyłały na

nymi dusząc i pożerając swoje ofiary.

żniwiarzy omdlenia i b o l e głowy potrafi­

Podobne do wampirów były strzygi i ich

ły nawet zabić. Często porywały bawiące

męskie odpowiedniki - strzygonie. Wy­

się na skraju pola dzieci i zakopywały je

sysały krew i wyżerały wnętrzności. Strzy­

żywcem. Południce lubiły także zadawać

gą mogła zostać osoba, która urodziła się

ofiarom dziwaczne zagadki. W wypadku

z dwoma sercami albo miała dwa rzę­

błędnej odpowiedzi ofiara traciła życie. Czasami spotykano południce wylegują­ ce się na snopach zboża lub wygrzewają­ ce się w słońcu na polach.

dy zębów. Za życia była, właśnie z po­ wodu tej odmienności, odtrącona przez społeczeność, a po śmierci zamieniała się w krwiożerczego demona, który mścił się

P O S T A C I

M I T O L O G I C Z N E

Czosnek przeciw wampirom Wampirów nie starano się obłaskawić, lecz z nimi walczono. Kiedy w osadzie podejrze­ wano działalność wampira, rozkopywano okoliczne groby i szukano zwłok, które nie są rozłożone lub mają ślad krwi na ustach. Uważano, że takie ciało należy do upiora i trze­ ba je zniszczyć. Najczęściej przebijano serce d o m n i e m a n e g o wampira osinowym kołkiem, odcinano mu głowę, przekłuwano kolcem ję­ zyk, układano twarzą do ziemi albo wrzucano do grobu czosnek lub kawał żelaza. Wampiry zawsze były groźne dla ludzi. Światło i czosnek skutecznie je odstraszały.

7 5

7 6

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

za d o z n a n e krzywdy. Strzyga przyjmowa­ ła postać upiornej kobiety albo drapieżne­ go ptaka, zwykle sowy. Pozbywano się jej podobnie jak wampira - wystarczyło zna­ leźć ciało, z którego wylągł się demon i przebić je gwoździem lub kołkiem. Mniej groźne, ale równie uciążliwe były zmory, zwane też marami albo morami. By­ ły to demony dręczące ludzi podczas snu. Zmory siadały śpiącym na piersi i pozba­ wiały ich tchu, a czasami piły krew ciekną­ cą z nosa. Osoba, która w nocy czuła ucisk na klatce piersiowej, mogła być pewna, że dręczyła ją zmora. Demony te wyobraża­ no sobie jako kobiety o niemal przezroczy­ stym ciele. Gdy dręczona ofiara nagle się obudziła, mogły o n e przyjmować postać drobnych domowych przedmiotów. Pochodzenie zmór nie jest jednoznacz­ ne. Jedne przekazy podają, że zmorą mo­ że się stać dusza samobójcy lub osoby zamordowanej, inne - że jest to dusza złośliwego człowieka, wychodząca samo­ wolnie z jego ciała podczas snu.

Leśne duchy

"

CHRZEŚCIJAŃSTWO

PRZEJĘŁO PRADAWNY

Słowianie wierzyli, że lasy zamieszkuje de­ mon zwany leszym, borowym, lesijem, laskowcem albo leśnym duchem. Przyjmo­ wał on postać niedźwiedzia lub brodatego,

WIZERUNEK CZARTA

ubranego w zwierzęce futra starca. Opie­

(CZORTA) I UTOŻSAMIŁO

jak jeździł wierzchem na niedźwiedziu lub

GO Z DIABŁEM "

kował się lasem i zwierzyną. Widywano go, wilku. Na ogół byt neutralny wobec ludzi, ale czasem pomagał zabłąkanym, wskazu­ jąc im drogę do osady. Nie znosił, gdy ktoś wycinał z jego lasu święte drzewa. Wtedy

P O S T A C I

M I T O L O G I C Z N E

Siła amuletu Mieszkańcy lasu budzili strach. Dlatego n o s z o n o amulety mające odstraszać złe m o c e i dodawać siły. Posiadanie rzemienia ze skóry tura ułatwiało kobietom połóg, a picie z jego rogu dodawało siły bohaterom bylin ruskich (starodawnych epickich opowieści).

Amulet z bursztynu znaleziony w grobie czarownicy.

starał się wypędzić świętokradców za po­ mocą złowieszczych szeptów, a gdy to nie

Tajemnicze demony przeznaczenia

pomagało, stawał do walki, przyjmując po­

Z przeznaczeniem związane były żeń­

stać wielkiego i groźnego niedźwiedzia.

skie d e m o n y - rodzanice, zawsze w licz­

Myśliwi, aby obłaskawić leszego i zapew­

bie mnogiej, ponieważ zwykle występo­

nić sobie udane polowania, składali mu

wały we trzy. Były o n e pomocnicami

w lesie ofiary.

oraz prawdopodobnie córkami b o g a lo­

Nad Dnieprem kultem otoczony był dzik,

su Roda, chociaż według innych źródeł

W wierzeniach

leśny

rodzanice

były

pasł trzody jeleni, saren i zajęcy, a jego

przodków.

Każdemu

straż przyboczną stanowiły niedźwiedzie.

mu dziecku kreśliły na czole niewidzial­

Złośliwe czarty

losach i długości życia. B a d a c z e porów­

W lesie mieszkał również czart nazywany

nują rodzanice do greckich mojr. Aby

czortem lub biesem. Miał wygląd kędzie­

zapewnić dziecku szczęśliwe życie, za­

rzawego mężczyzny z kopytami zamiast

raz po narodzinach stare kobiety przy­

nóg, z rogami na głowie i ogonem. Można

gotowywały rytualny posiłek dla rodza-

go było poznać po rozchodzącym się za­

nic, składający się z chleba, miodu, sera

huculskich

duch

duszami nowo

słowiańskich narodzone­

ny znak i decydowały o jego przyszłych

pachu siarki. Czart miał władzę nad wszyst­

i kaszy. Zdarzało się, że rodzina chcia­

kimi leśnymi zwierzętami. W o b e c ludzi za­

ła oszukać budzące strach demony, po­

chowywał się złośliwie. Śmiałków, którzy

nieważ poprzednim dzieciom w rodzinie

zapuścili się na jego terytorium, płoszy!

przytrafiały się jakieś nieszczęścia. Dla­

przeraźliwym wrzaskiem i chichotem. Po­

tego zamiast niemowlęcia wkładano do

trafił też zesłać na człowieka groźną cho­

kołyski kamień, deskę albo m a ł e g o psa.

robę, a bywało, że prowadził nieszczęśnika

R o d z a n i c e pojawiały się również pod­

w głąb lasu i zostawiał na pastwę losu.

czas postrzyżyn.

7 7

7 8

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Przyjazne domowiki i groźne samowiły Wierzono, że domowiki - zwane również ubożętami - to dusze przodków troszczących się po śmierci o swoje żyjące rodziny. Te dobre duszki przebywały razem z ludźmi, opiekując się bydłem oraz przysparzając rodzinie mienia i zboża.

U

niwersalny duch domowy, należą­

Domowika

cy do wspólnego zrębu wierzeń

nocą. Zdarzało się, że miał groźny wygląd

widywano

o

zmierzchu

lub

wszystkich Słowian, pełnił roz­

- opisywany był wówczas jako osobnik

liczne funkcje. Pozbawiony aureoli groź­

czarny lub rogaty - w zdecydowanej jed­

nego sacrum rządzącego przyrodą, prze­

nak większości był po prostu podobny do

trwał w rosyjskim folklorze jako domowik,

głowy domu, czasem od niego starszy i za­

blisko związany z mieszkaniem i dobyt­

zwyczaj siwy. Ponadto ubiorem przypomi­

kiem chłopskim. Wierzono, że nocą prze­

nał zmarłego dziadka lub ojca. Niekiedy

chadza się po każdym domu, a mieszka

przypisywano mu posiadanie żony - do-

zwykle w chlewiku lub stodole. Nazywany

machy czy domowicy która wychodziła no­

gospodarzem, dziadkiem, a nawet ojczul­

cą spod podłogi i przędła wełnę. Chociaż

kiem, miał kilka pozytywnych cech, takich

domowik był niewidoczny, oddawano mu

jak: rodzinność, gospodarność, współodpo­

cześć i przygotowywano dla niego poczę­

wiedzialność za dom i przychówek, opie­

stunek, traktując go jak członka rodziny.

kuńczość. Kiedy rodzina zmieniała miejsce zamieszkania, zapraszała go, aby przeniósł się wraz z nią do nowego domu.

Domowiki mieszkały na zapiecku, przy ognisku, na strychu i w zagrodzie.

P O S T A C I

M I T O L O G I C Z N E

Jedzenie dla ubożęcia

zachęcić go do jedzenia, wypowiadała spe­

W Polsce zostawiano ofiary dla domowe­

cjalne zaklęcie. Zniknięcie jedzenia z tale­

go ducha nazywanego ubożęciem. Były

rza świadczyło o tym, że ofiara została przy­

to resztki jedzenia, zazwyczaj po czwartko­

jęta. Najedzony i zadowolony duch mógł

wym obiedzie, aby posiliwszy się, miał si­

zatem spokojnie troszczyć się o rodzinę.

łę przepędzać złe moce. W Rosji karmiono

Interesujący jest rosyjski obyczaj siadania

go, zostawiając na przykład mleko w misce,

w mieszkaniu tuż przed wyjazdem w po­

a na południu Słowiańszczyzny długo prze­

dróż. Wziął się zapewne stąd, że chwila

trwał obyczaj pozostawiania dla opiekuń­

odpoczynku potrzebna była uczepionym

czego

do nóg domowym duszkom, aby spokoj­

domowego

ducha chleba, mięsa

i wina na strychu. Gospodyni domu, aby

nie mogły zejść i pozostać w domu.

7 9

8 0

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Wodne demony Niektóre duchy bywały groźne dla ludzi, na przykład d e m o n y w o d n e - dusze o s ó b zmarłych nagle lub przedwcześnie, szczególnie topielców. T o p i e l c e i utopki wywodzi­ ły się z duchów ludzi utopionych oraz dzieci przeklętych przez matkę. W Rosji nosi­ ły nazwę vodjanoj i były istotami złośliwymi, które zwabiały ludzi i topiły ich poprzez wciąganie w w o d n e wiry. Niekiedy czekały na swoje ofiary na nabrzeżach, przybiera­ jąc postać zwierząt lub ryb. W wierzeniach C z e c h ó w i Słowaków były to vodniki lub vodni, występowały c z a s e m pod postacią dziecka z a c h ę c a j ą c e g o ludzi do z g u b n e g o wejścia do wody przy świetle księżyca. Wszelkie

wodne

demony

usiłowano

przebłagać. W dawnej guberni archangielskiej był zwyczaj składania w tym c e ­ lu ofiar, np. z konia. Mieszkańcy wsi ku­ powali zwierzę, nie targując się o c e n ę , namaszczali j e g o ł e b miodem i - przy­ wiązując mu do szyi dwa młyńskie ka­ mienie - topili. Polski etnograf Zyg­ munt Gloger wspominał o topieniu kury w jednym z jezior augustowskich. W je­ ziorze, w którym według miejscowego przesądu każdego roku ktoś musiał uto­ nąć, topiono kurę, aby temu zapobiec. Mieszkańcy, mijając miejsce, o którym mówiono, że zamieszkuje w nim wodnik, zdejmowali czapki. Wodny duch według słynnego rosyjskiego ilustratora Iwana Bilibina (1872-1942).

P O S T A C I

M I T O L O G I C Z N E

8 1

Wiły i samowiły

nazywane w Polsce żmijami, a na Bałka­

Ze świata zmarłych wywodziło się wiele

nach

istot mitycznych żyjących na skraju bagien,

mi), mieszkały w czarnych chmurach lub

wód i lasów. Na Białorusi i Ukrainie wierzo­

jeziorach. Były okrutne dla ludzi - nisz­

ażdachami lub

chałami (także

ala­

no, że dusze zmarłych dziewcząt zamienia­

czyły ich dobytek, a nawet zabijały. Są­

ją się w urodziwe rusałki. Nagie, z rozpusz­

dzono, że pochodzą od prastarych żmij

czonymi włosami przybranymi wiankami

którym z ciała wyrastały nogi z pazurami

polnych kwiatów, tańczyły na polach przy

i wielkie skrzydła. Żmij (smok) mógł wy­

nowiu księżyca, wabiąc ludzi, a następnie

stępować także jako ptak - kogut, żuraw

łaskotaniem doprowadzając ich do śmierci.

lub orzeł oraz jako człowiek ze skrzydeł­

W przekazach Słowian południowych wy­

kami pod ramionami, wężowym o g o n e m

stępowały o n e jako wiły lub bałkańskie sa­

lub ciałem pokrytym łuskami.

mowiły; były to dusze zmarłych dziewcząt

Groźne były również strzygi - wiedźmy

lub nowo poślubionych kobiet, które nie

występujące pod postacią ptaka i żywiące

zdążyły nacieszyć się życiem. Wiły i samowiły przybierały postać ognistookich lub kozionogich dziewcząt, pląsa­

DZIADY,

DZIADKI

jących przy świetle księżyca i czarujących

P o d r ó ż n i k A h m a d Ibn F a d l a n w s p o m i n a

chłopców. Trzymały się w gromadach, upo­

o wystruganych z drewna figurkach

dabniając niekiedy do łabędzi, sokołów lub

kultowych - „dziadach", które wyobrażały

koni, a podobno nawet do wilków. Miesz­

dusze zmarłych przodków.

kały w lasach, górach i wodach. Kontak­ towały się z chmurami i wirami powietrz­

Bóstwo jednotwarzowe odnaleziono w Wolinie.

nymi. Były waleczne, ostrzegały chłopów przed niebezpieczeństwem i potrafiły wró­ żyć, ale za zbliżanie się do ich siedzib lub

się ludzką krwią, a lakże południce, któ­

do koła tanecznego, kiedy zajęte były tań­

re w biały dzień potrafiły napastować żni­

cem, karały śmiałków chorobą. Sprzyjały

wiarzy, kalecząc ich, a nawet zabijając.

tylko młodzieńcom, z którymi wchodziły

Od dusz zmarłych ludzi pochodzili tak­

czasami w związki małżeńskie.

że chmurnicy, obłocznicy lub płanetnicy, występujący w południowej Polsce i na

Duchy powietrza Niebezpieczne wietrzne, również

wśród spotkać

bywały

Ukrainie. Chmurnicy z Małopolski mieli też

których dusze

o

duchy

można

po­

pochodzić od żywych, młodych i urodzi­

było

wych ludzi, wciąganych na krótko przed

ludzkim po­

chodzeniu. Skrzydlate smoki powietrzne

burzą w chmury nad którymi obejmowali wówczas władzę.

8 2

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Czarownicy i czarownice Zwykłych łudzi czary napawały pa­ nicznym łękiem. Bano się również tych, którzy parali się tajemną działal­ nością - czarowników i czarownic

P O S T A C I

M I T O L O G I C Z N E

8 3

O

na zawsze pozostałby wilkiem. Mścił się od­

szczęścia. Posiadały nawet moc przemie­

zwyczajnego człowieka, zarzucając na ofia­

niania ich w krwiożercze bestie.

rę wilcze futro i szepcząc zaklęcia. Obarczo­

Czarownik-wilkołak

wrogość otoczenia, które traktowało go jak

soby zajmujące się czarami mo­ gły szkodzić ludziom, zsyłając

tąd za krzywdę, jaka go spotkała.

na nich choroby oraz inne nie­

Czarownik potrafił też przemienić w wilka

ny taką klątwą nieszczęśnik skazany był na Groźnym, magicznym stworzeniem był

złośliwego czarownika albo dziką bestię.

wilkołak, zwany dawniej także wilkołkiem

Wilcza postać uniemożliwiała mu wytłu­

- człowiek przemieniający się w wielkie­

maczenie, na czym polega jego nieszczę­

go, potwornego wilka. Wzmianki o wil-

ście. Zwykle ginął zaszczuty przez ścigają­

kołactwie wśród Słowian pojawiają się

cych go mieszkańców osady. Zdarzało się,

w pismach Herodota, który uważał, że do­

że klątwa działała tylko przez jakiś czas i po

rzecze Dniepru zamieszkuje plemię Nu­ rów, a jego członkowie raz do roku zamie­

" W WIERZENIACH

niają się w wilki. Grecki historyk popełnił błąd, ponieważ słowo nur lub neur nie oznaczało członka konkretnego plemie­ nia, a tylko człowieka występnego, w tym także czarownika. Nurowie byli więc cza­ rownikami

przyjmującymi

postać

LUDOWYCH CZAROWNICE WCIELAJĄ SIĘ W ZWIERZĘTA, ĆMY, A TAKŻE ŻABY.

wilka,

aby szkodzić innym. W jaki sposób czarownik przemieniał się

ZWŁASZCZA - ROPUCHY "

w wilka? Otoż rzucał zaklęcie na noż, wbijał go w ziemię i trzykrotnie przeskakiwał. Cza­

latach wracał do rodzinnej wsi pod daw­

sami zamiast noża używał pięciu kołków,

ną, ludzką postacią, w podartym ubra­

które symbolizowały cztery łapy oraz ogon.

niu, z zabliźnionymi ranami zadanymi mu

Po tych zabiegach stawał się potężnym wil­

przez współplemieńców.

kiem z wielką głową i dwiema parami strasz­

Istnieje

nych oczu. Zakradał się do osad i mordował

chodzenia wilkołaków - stawały się nimi

również

inne

wyjaśnienie

po­

ludzi oraz bydło, aby nasycić się ich krwią.

dusze zabójców, którzy po śmierci nadal

Mógł także pożreć słońce lub księżyc - Sło­

pragnęli mordować i wzbudzać strach.

wianie w ten sposób tłumaczyli zaćmienia. A gdy już to zrobił, aby znów stać się czło­

Jakby tu zaszkodzić?

wiekiem, musiał raz jeszcze przeskoczyć za­

Czarownicy znali wiele sposobów szko­

czarowany nóż. Jeśli ktoś pod jego nieobec­

dzenia

ność wyciągnąłby nóż z ziemi, czarownik

bo zaklęciami zesłać na kogoś chorobę.

ludziom.

Potrafili

wzrokiem al­

8 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Jeśli mieli pukiel włosów, kawałek ubra­ nia ofiary albo grudkę ziemi, po której przeszła znienawidzona przez nich oso­ ba, zawieszali te przedmioty nad paleni­ skiem i recytowali zaklęcia. Człowiek, na którego rzucono klątwę, strasznie cierpiał i w końcu umierał. Zły czarownik mógł też wyrzeźbić drewnianą figurkę przedsta­ wiającą jego ofiarę. Gdy nakłuwał ją albo przypalał, ofiara odczuwała dotkliwy ból. Innym s p o s o b e m utrudniania komuś ży­ cia było zasupłanie zboża na polu. Wła­ ściciela pola zaczynał odtąd prześladować pech. Aby cofnąć klątwę, musiał znaleźć zawiązane kłosy i udać się do znachora, aby je rozsupłał. Nie wolno było wyry­ wać ani wycinać zaczarowanych kłosów, bo wtedy urok byłby nie do odwrócenia. Kiedy znachor umiejętnie rozsupłał zbo­ że, właściciel pola uwalniał się od prze­

" AMULETY CHRONIŁY PRZED NIESZCZĘŚCIEM,

siadującego go pecha, ale nadal musiał li­ czyć się z tym, że czarownik znów z e c h c e mu zaszkodzić. Dlatego mógł poprosić lo­ kalnego znachora, aby odwrócił klątwę

CZARAMI I UROKIEM.

i skierował ją na czarownika. Z n a c h o r brał

ROBIONO JE Z KŁÓW, KOŚCI

wtedy osinowy kołek i wbijał w miejsce,

ZWIERZĄT, PŁASKICH KAMYKÓW I MUSZELEK "

gdzie czarownik zasuptał zboże - wtedy to czarownik odczuwał silny ból.

Złośliwe czarownice O szkodzenie

ludziom

oskarżano

rów­

nież czarownice. W oczach arabskich po­ dróżników i kronikarzy Słowiańszczyzna wschodnia była miejscem szczególnego rozpowszechnienia się wiary w czarow­ nice. Jak wynika z relacji pisarza arabskie­ go z XII w. - Abu Hamida al-Andaluziego,

P O S T A C I

który

przybył

do

tureckich

M I T O L O G I C Z N E

Bułgarów

Czarownice posądzano też o zsyłanie su­

mieszkających nad środkową Wołgą, co

szy, gradu i nieurodzaju oraz o wykrada­

20 lat na wschodniej Słowiańszczyźnie

nie ciał niebieskich - W e n u s czy księży­

stare kobiety odprawiały czary. Dlatego

ca. Uważano, że co jakiś czas spotykają się

odbywały się tam prawdziwe polowania

i dokonują rytualnego aktu, zwanego doje­

na czarownice. Mieszkańcy wsi chwyta­

niem księżyca. Rozbierają się wtedy do na­

ją

znajdują

ga i gotują w kotle ziota. Kiedy wymówią

w swym kraju i wiążą im ręce i nogi. Ma­

już ostatnie zaklęcie, księżyc znika z nie­

ją

tej rzeki wrzuca­

boskłonu i pojawia się obok nich w postaci

Tę zaś, która wy­

krowy, którą czarownice doją, by pozyskać

wszystkie zaś

stare

wielką

kobiety

rzekę.

Do

ją wspomniane staruchy. płynie za

na

powierzchnię

czarownicę i pałą.

zanurzy,

to sądzą,

i puszczają ją

jakie

wody,

Co do

tej,

uważają która się

że nie jest czarownicą

przydatne im do czarów mleko. Szczególne

miejsce

wśród

słowiańskich

czarownic zajmowała strzyga. Wiara w cza­ rownice, wchodzące w pakt z szatanem

wolno.

Za szczególnie predysponowane do zo­

i wraz z nim szkodzące ludziom, przetrwała,

stania

wiejskie

stając się częścią ludowego światopoglądu

kobiety, którym przypisywano złośliwość,

chrześcijańskiego. U schyłku średniowie­

mściwość lub nadmierną zazdrość. Po­

cza, a także w XVI i XVII w., wiara w cza­

nadto czarownice były małomówne i stro­

rownice przerodziła się niemal w obsesję,

niące od ludzi. Sama natura wyznaczyła

której c e n ą było spalenie na stosie wielu

im tę rolę. piętnując je na przykład odra­

kobiet i - mniejszej liczby - mężczyzn.

czarownicami

uważano

żającymi znamionami.

Gdy krowa nie daje mleka...

0 CZAROWNICACH W KRONIKACH

Podobnie jak czarownicy, także czarow­

W e d ł u g A l e k s a n d r a G i e y s z t o r a c z a r o w n i c a lub

nice i wiedzmy potrafiły rzucać klątwy,

wiedźma w y s t ę p o w a ł a w j ę z y k u s t a r o p o l s k i m j a k o

ale przypisywano im też psucie krowom

„wiedma", czyli „ t a , co wie", u p r a w i a c z a r y i wieszczy,

mleka. Czarownica rzucała urok na kro­

a p r a s ł o w i a ń s k i e słowo „ c z a r " o z n a c z a ł o urok i g u s ł a .

wę, żeby ta - w porywie szału - zatłu­

Obecność czarownic została poświadczona w kronice

kła rogami swoje nowo narodzone cielę.

K o s m a s a z P r a g i (z p r z e ł o m u XI i X I I w.). J e s t w niej

Aby straszna klątwa się udała, czarow­

mowa o wróżce Libuszy, t r u c i c i e l c e Kazi i czarownicy

nica przez trzy dni zbierała do garnka

Tetce, k t ó r e w s p ó l n i e uradziły, aby dać Czechom za

delikatną rosę z ziół. a czwartego dnia

księcia P r z e m y s ł a w a . W t ó r u j e tej relacji z a p i s a n a

ścinała zioła i robiła z nich m o c n y wy­

p r z e d 1209 r. kronika - „ C h r o n i c o n M o n t i s S e r e n i " ,

war. Później trzykrotnie obchodziła krowę

a u t o r o p i s u j e w niej c z a r o w n i c ę , k t ó r a w r ó ż y z s i t a ,

- b i e d n e zwierzę ryczało, traciło mleko

co j e s t z g o d n e ze s ł o w i a ń s k i m obyczajem.

i wpadało w szał.

8 5

8 6

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Wiara Słowian w niewidzialne moce spowodowała wyodrębnienie wśród plemion i wspólnot rodowych osób, które miały kierować zorganizowanym życiem religijnym. Najpierw byli to czarownicy, później ich zadania przejęli kapłani.

P O S T A C I

W

M I T O L O G I C Z N E

czarowni­

dwa skrzyżowane groty włóczni i przepro­

wykorzystu­

wadzali pod nimi konia. Potem następowa­

jąc swoje zdolności parapsy­

ło kolejne rzucanie losów i ponowne wró­

odróżnieniu

od

ków,

-

którzy

chiczne i znajomość sztuczek magicznych

żenie na podstawie tego, „co boskie".

- działali samodzielnie na rożnych obsza­

Radogoscy kapłani przepowiadali wojnę,

rach, kapłani realizowali swoje zadania

obserwując zachowanie potężnego odyń-

w określonym miejscu kultu i dla kon­

ca, który - jak pisze w „Mitologii Słowian"

kretnej grupy. Granice między zadaniami

Aleksander Gieysztor - wychodził z jezio­

czarownika i kapłana były płynne. Jednak

ra z pianą połyskującą na białych kłach i na

o ile czarownicy kontaktowali się ze świa­

oczach

tem nadprzyrodzonym za pomocą prak­

niem

wszystkich

tarzał

się

z

upodoba­

tyk magicznych, o tyle kapłani byli kimś

sów. Z kolei Helmold podaje, że do Arko-

w rodzaju urzędników, którzy mieli odda­

ny, świątyni boga Swiętowita, nadchodziły

wać cześć bogom i poznawać ich zamiary

ze wszystkich krain słowiańskich zapyta­

w kałuży wśród straszliwych

wstrzą­

w o b e c ludzi. Posiadając szczególną wie­

nia o wyrocznię. Saxo Grammaticus opi­

dzę, obowiązani byli ją doskonalić. Do­

suje rytuał wyroczni w tej świątyni - wró­

piero gdy poznali najgłębsze tajniki religii

żenie z wina wlanego do rogu Swiętowita.

oraz zasady relacji człowiek-świat nad­ przyrodzony, mogli spełniać funkcję po­ średników między ludźmi i bogami. Opiekę i pomoc ze strony sił nadprzyro­ dzonych miała ludziom zapewnie dzia­ łalność kapłanów. To oni składali ofiary

" ZADANIA KAPŁANÓW NIE OGRANICZAŁY SIĘ TYLKO DO ŚWIĄTYNI "

bogom i duchom przodków, wygłaszali mo­ dlitwy odprawiali obrzędy i wróżyli. Z rela­

Relacjom tym wtóruje polski badacz Ro­

cji Thietmara z Merseburga z 1 0 1 8 r. wyni­

man Zaroff, który spośród opisów wróżb

ka, że obrzędy odprawiane przez kapłanów

w Arkonie wydobył z zapomnienia pocho­

w Radogoszczy były bardzo widowiskowe.

dzący z około 1 1 2 0 r. zapis Williama z Mal-

Kronikarz wspomina min., że kapłani, roz­

mesbury na temat wyroczni urodzajów, do

kopując miejsce, w którym przechowywa­

której używano trunku - miodu pitnego

li w ziemi wróżebne pałeczki, wieszczyli na

przechowywanego w rogu umieszczonym

podstawie wyrzuconych

w ręce ogromnego posągu bóstwa.

losów-pałeczek,

nazywanych przez współczesnych bada­ czy bierkami. Po zakończeniu wróżby

Księciu Olegowi Mądremu pogański czarownik

przykrywali losy darnią, wbijali w to miejsce

przepowiedział, że umrze z powodu swojego konia

8 7

8 8

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

" GDY ORGANIZACJE PLEMIENNE ZACZĘŁY SIĘ P R Z E K S Z T A Ł C A Ć W PAŃSTWA, CZAROWNICY STRACILI NA ZNACZENIU, W Z R O S Ł A NATOMIAST R A N G A KAPŁANÓW. STALI SIĘ ONI NIE TYLKO SPECJALISTAMI OD KREOWANIA Ż Y C I A D U C H O W E G O ,

KSZTAŁTOWALI TAKŻE ŻYCIE LOKALNEJ SPOŁECZNOŚCI " Obowiązki kapłańskiej posługi

Kapłan miał służyć i składać ofiary (żertwy).

Źródła pisane (Thietmar, Helmold i Sa-

Przywiązywano do tego wielką wagę. Za­

xo Grammaticus) są skąpe, jednak wyraź­

biwszy ofiarę, kapłan (żerca) musiał skoszto­

nie mówią, że rola kapłana nie ograniczała

wać jej krwi, co miało wpływać na właściwą

się do służby w świątyni. W Radogoszczy

interpretację wróżby Poznanie choćby tyl­

sprzątający świątynię kapłan nie śmiał od­

ko zarysu przyszłych zdarzeń było koniecz­

dychać, tylko biegał co chwila do drzwi, że­

ne w życiu pełnym niebezpieczeństw, a uła­

by zaczerpnąć powietrza. Nie korzystał też

twieniem wieszczenia była wiara w to, że

z bogactw należących do boga Swarożyca,

bogowie, tak jak ludzie, nie są wolni od po­

jedynie ich pilnował. A skarbiec Arkony

żądania - jadła, napoju, cennych przedmio­

naczelnej świątyni zachodniej Słowiańsz­

tów, zwierząt oraz... innych ludzi.

czyzny, był ogromny. Do pilnowania skar­

Składanie żertw było równoznaczne z odda­

bów, zwłaszcza cennych proporców wo­

waniem czci bogom. Dlatego w zakres obo­

jennych,

osobnych

wiązków kapłańskich wchodziło pilnowa­

kapłanów, którym wolno było siedzieć

nie składania ofiar przez wiernych. Udział

w świątyni, podczas gdy cała reszta stała.

kapłanów w życiu społeczności wiązał się

wyznaczono

nawet

Takich wyróżników było więcej. Kapła­

nie tylko z posiadaniem przez nich wiedzy

ni mogli nosić długie włosy, a ponadto

astronomicznej i przyrodniczej. Chodziło toż

otrzymywali liczne przywileje. Kapłan ra-

zapewne o predyspozycje charyzmatyczne,

dogoski, jako jodyny ze wszystkich czci­

Jak donosi Thietmar z Merseburga. nawet

cieli Swarożyca, dosiadał poświęconego

książę Rugian w porównaniu z kapłanem

bogu konia. Podobnie było w Arkonie,

Arkony byt mniej szanowany. Nic dziwne­

gdzie kapłan wyruszał konno w celach

go, że w odróżnieniu od przywódców świec­

wróżebnych. Nadzorował również wojsko

kich, którzy swoją politykę realizowali często

(w Arkonie było 3 0 0 konnych rycerzy)

kosztem odstępstwa od wiary, słowiańskie

służące nie do obrony osobistej, tylko do

świątynie były punktami oporu wobec sze­

pilnowania skarbca.

rzącego się chrześcijaństwa.

P O S T A C I

M I T O L O G I C Z N E

Zagrożenie zewnętrzne oraz zmiany za­

też przyszłość i uzdrawiali chorych, podob­

chodzące w życiu plemion słowiańskich

nie jak syberyjscy szamani. Aby osiągnąć

umacniały znaczenie kapłanów. W swo­

cel, za pomocą rytmicznego tańca w kół­

jej kronice Helmold mówi o sądach odby­

ko i środków oszałamiających wprowadza­

wających się w świątyniach oraz o przy­

li się w stan ekstazy. Staroruscy kronikarze

sięgach sądowych Pomorzan składanych

opisywali w Xl w. wołchwów jako czarow­

w o b e c n o ś c i kapłana. Nie wiadomo, czy

ników, którzy stawali na czele powstań

był on sędzią i rozstrzygał sprawy, czy sa­

przeciwko książętom oraz przeciwko wpro­

ma tylko jego o b e c n o ś ć , jak i miejsce są­

wadzaniu nowej wiary.

du - święty gaj, nadawały wyrokowi sank­

W opisach etnograficznych pojawiają się

cję religijną.

uzdrawiacze, znachorzy, wtaczane, zwani

Boscy pośrednicy

w takich praktykach magicznych, jak spro­

też

Słowianie wschodni nazywali swoich po­ średników z bogami wołchwami lub kudiesnikami. Znali oni mity oraz dawne ustne przekazy i na tej podstawie usiłowali stwo­ rzyć spójny system wierzeń. Przepowiadali

wiedunamii szeptunami a także biegli

wadzanie deszczu i gradobicia: płanetnicy, chmurnicy i gradiwnicy. Przez wieki w tajemnicy trzymali oni wiedzę na temat rytuałów pogańskich, przekazywaną jedy­ nie z pokolenia na pokolenie.

Pełne tajemnych mocy W kamieniach ofiarnych kumulowała się niezwykła, nadprzyrodzona moc. S a m e w sobie nie były dla Słowian przedmiotem kultu, ale stanowiły j e g o nieodłączny składnik. Służyły jako ołtarze ofiarne. Jeśli kształtem przypominały postać ludz­ ką, nadawano im imiona. Nie­ którym przypisywano również moc

uzdrawiania

oraz

przy­

wracania płodności kobietom, a także poprawiania pogody.

8 9

9 0

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Z szamanem w zaświaty Obcowanie ze zmarłymi czę­ sto odbywało się za pośred­ nictwem szamanów, którzy - jak nikt inny - potrafili ra­ dzić sobie z duchami.

W

średniowiecznych latopisach Słowian wschodnich można spotkać informacje o

woł-

chwach i kudiesnikach. Kud w języku sta-

roruskim oznacza czarownika, kudies to czarowanie, a słowo kudiesy - czary, ale również być może b ę b e n szamana. Śre­ dniowieczny zapis sofijski podaje, że bi­ jąc w b ę b e n , kudiesnik przywoływał do siebie a

zle

duchy.

Między

wołchwami istniała

nica.

Określenie

kudiesnikami

jednak duża

róż­

miało

wy­

kudiesnik

mowę pejoratywną, podczas gdy o wołchwach, którzy jeszcze na początku Xl w. stawali na czele powstań chłopskich na Szaman z Glinian - prototyp słowiańskiego szamana

P O S T A C I

Rusi, wyrażano się z uznaniem, a nawet szacunkiem.

Wołchw,

wotszebnik ozna­

M I T O L O G I C Z N E

WRÓŻBICI-SZAMANI S z a m a n i , na R u s i z w a n i wołchwami,

cza w języku rosyjskim czarownika, ale też

r e k r u t o w a l i się s p o ś r ó d kowali-

wpadanie w ekstazę, przeciągle mrucze­

-znachorów. Wyspecjalizowali się

nie i wycie, co wskazywałoby na umiejęt­

w „ o b s ł u d z e " kultu przypuszczalnie już

ność kamłania, czyli posługiwania się spe­

w społecznościach wspólnoty pierwotnej.

cyficzną techniką śpiewu gardłowego.

K r o n i k a r z e w s c h o d n i s t w i e r d z a j ą ich interwencje w latach nieurodzaju,

Symbole szamanów

p r z y p i s u j ą c im w i e l e c z y n n o ś c i

Jednym z magicznych zabiegów mają­

m a g i c z n y c h . M i l c z ą n a t o m i a s t o ich

cych zapewnie zmarłemu życie wiecz­

udziale w ofiarach i modłach pogańskich.

ne był zwyczaj zawieszania na jego pier­

P o n i e w a ż z a p i s y t e p o c h o d z ą z X I w.,

si, przed złożeniem do grobu, talizmanu

można t e n f a k t t ł u m a c z y ć u s t a n i e m

w postaci wykonanej z kości ozdobnej

zbiorowych obrzędów plemiennych.

płytki w kształcie litery T. O b e c n i e inter­

P o d s t a w o w a forma kultu polegała na

pretuje się ją jako symbol życia i śmier­

s k ł a d a n i u ofiar istotom n a d p r z y r o d z o n y m ,

ci, w Egipcie znany pod nazwą ankh

w tym d u c h o m i d e m o n o m , k t ó r e b y ł y

(angh). Na o b e c n o ś ć szamanizmu wska­

o b d a r z o n e ludzkimi w ł a ś c i w o ś c i a m i

zuje też wiele innych symbolicznych i pla­

- oczekiwały j a d ł a i napoju, choćby tylko

stycznych wyobrażeń, których znaczenie

w symbolicznej formie; podczas styp i uczt

odczytujemy teraz poprzez analogie do

t o p r z e c i e ż ludzie s p o ż y w a l i o f i a r o w a n ą

żywych kultur i zapisów historycznych. Po­

duszom żywność.

cząwszy od epoki neolitu, zawartość kur­ hanów i symbolika ceramiki jednoznacz­ nie wskazują na uczestnictwo szamanów

aby obcować z żywymi. Rola szamana

w pogrzebach. W kurhanach znaleziono

musiała być znacząca także podczas ob­

wyposażenie grobowe w postaci glinia­

rzędów wspominkowych w rodzaju dzia­

nych flasz z kryzą przypominającą maków­

dów, kiedy rodowi zapraszającemu przy­

kę, fajek do palenia substancji halucyno­

jazne

gennych, glinianych bębnów, które - wraz

z żywymi ucztę-stypę potrzebny był prze­

z grzechotką - były głównym atrybutem

wodnik umożliwiający kontakty z zaświa­

duchy

przodków

na

wspólną

szamana, a także resztki ziół.

tami. Rodzinie chodziło przecież o dalszą

Szaman bywał bowiem często przewodni­

opiekę zmarłych nad żywymi. O b e c n o ś ć

kiem dusz w zaświatach - zarówno pod­

dusz podczas obrzędu miała zapewnie

czas pogrzebu, jak i podczas świąt poświę­

rodzinie dobrobyt, urodzaj plonów i roz­

canych zmarłym, gdy dusze przychodziły,

mnażanie się stad zwierząt domowych.

9 1

92

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

M I T Y

istoria badań nad religią Słowian jest historią rozczarowań - uważa tak wielu wybitnych badaczy Słowiańszczyzny Mitologię Słowian mającą podstawy w materiałach źródłowych można bowiem zmieścić na jednej kartce papieru. Dlatego uczeni skazani są na metody porównawcze, pozwalające - na podstawie skromnych śladów wierzeń - odkryć czy raczej zrekonstruować mity Słowian lepiej zachowane w innych mitologiach. Za to legend, podań oraz bardziej lub mniej udanych prób tworzenia mitologii znajdziemy co niemiara.

9 3

9 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Tworzenie mitów Przed przyjęciem chrześcijaństwa (IX--X w.) Słowianie nie mieli własnego piśmiennictwa i dlatego nie zostawili żadnych ksiąg, z których można by było poznać ich wierzenia, mitologię, podania, legendy czy baśnie.

B

adacze słowiańskich wierzeń są

z rodzeństwem oraz Ruryk na Rusi. Inaczej

skazani na relacje o b c y c h dziejo-

wyglądają

pisów, których nie było wielu, oraz

Słowian południowych, które w formie la-

legendy

opiewające

pradzieje

na opowieści spisane znacznie później,

topisu pozostawił potomnym żyjący naj­

już w okresie kształtowania się słowiań­

prawdopodobniej w drugiej połowie XII w.

skich państw. Kronikarze, tacy jak Czesi

Pop Dukljanin z Baru. W i e l e z tych postaci,

- Kosmas z Pragi i Pulkawa, na Bałkanach

jak c h o ć b y goccy protoplaści Słowian po­

Pop Dukljanin z Baru, w Polsce Gall Ano­

łudniowych czy fikcyjna w znacznej części

nim, W i n c e n t y zwany Kadłubkiem i Jan

genealogia

Długosz, a na Rusi anonimowy autor „Po­

skich, ma dziś wymiar baśniowo-literacki.

dynastii

południowosłowiań-

wieści minionych lat", spisywali pradzieje

Chociaż współcześni badacze kwestionu­

poszczególnych plemion słowiańskich.

ją większość faktów historycznych poda­ wanych w średniowiecznych kronikach,

Z kronikarskiego obowiązku Kronikarzom zawdzięczamy większość le­ gend i podań kreujących zwłaszcza bo­ haterów okresu

narodzin państwowości,

takich jak: C z e c h ( B o h e m u s ) , Libusza i Przemysław w Czechach, Lech, Krak, Wanda, Popiel i Piast w Polsce, czy Kij wraz

pisanych przecież na podstawie ustnych przekazów, to jednak, gdy chodzi o legen­ dy, podania i baśnie, mają o n e dodatko­ wą wartość - przyczyniły się do ukształto­ wania świadomości narodowej Czechów, Polaków, Rosjan, Ukraińców, Białorusi­ nów, Słowaków czy też mieszkających na

M I T Y

USZLACHETNIANIE

PREHISTORII

W i e l u k r o n i k a r z y c z e r p a ł o i n s p i r a c j ę nie t y l e z u s t n y c h p r z e k a z ó w , co - p r ó b u j ą c s t w o r z y ć chwalebną opowieść o pradziejach swojego p a ń s t w a czy n a r o d u - „ u s z l a c h e t n i a ł o " t e dzieje, w i ą ż ą c j e z h i s t o r i ą z n a n y c h s t a r o ż y t n y c h p a ń s t w , t a k i c h j a k G r e c j a czy R z y m .

Karta z rosyjskiej „Kroniki Remezowa" (XVII w.).

9 5

9 6

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

" OKAZUJE SIE, ŻE STARE

WYOBRAŹNI KRONIKARZY,

Kadłubkiem czy Pop Dukljanin z Baru prowadzi do wniosku, że są o n e wytwo­ rem literackiej wyobraźni ich twórców.

Bezcenne falsyfikaty W

X I X w.,

kiedy

próbowano

stworzyć

wspólny język słowiański, a ruchy społeczno-kulturalne, takie jak słowianofilstwo i panslawizm, usiłowały doprowadzić do zjednoczenia narodów słowiańskich, po­ jawiły się fałszerstwa, czyli kroniki stylizo­ wane na średniowieczne, gloryfikujące po­ szczególne narody słowiańskie, O takich utworach, charakteryzujących się zwykle Bułga­

archaiczną manierą, napisał w książce „Sło­

rów i Słoweńców. Takim przykładem mo­

wiańska moc" Zdzisław Skrok, zaliczając do

że być polska legenda o Kraku i Wandzie

nich „Rękopis królodworski" oraz „Rękopis

czy czeska o Libuszy, która - pod wpły­

zielonogórski", oba dzieła odnoszące się

wem

do legendarnych dziejów Czech,

ołudniu

- Chorwatów, Serbów,

rozwoju

krytycznej

historiografii

w X I X i XX w. - znikła z podręczników

Interesująca jest zwłaszcza historia od­

historii, ale nadal pozostaje w potocznej

krycia rękopisów we wrześniu

świadomości narodu czeskiego.

przez Vaclava Hanka, bibliotekarza Mu­

1817

r.

Dlatego na bohaterów podań i legend,

zeum Czeskiego w Pradze. Podczas wizyty

a nawet baśni należy spojrzeć nie tyle

w Dvur Kralove odnalazł tam - podobno

z punktu widzenia

ich autentyczności,

na poddaszu kościelnej wieży - nieznane

ale jak na postaci, które trafiły do zbio­

rękopisy

rowej świadomości historycznej poszcze­

utworów opisujących początki Słowiańsz­

zawierające

zbiór staroczeskich

gólnych narodów. Niezależnie od tego

czyzny w Czechach. W autentyczność „Rę­

analiza kronik, a już szczególnie takich au­

kopisu królodworskiego" nie wątpił min.

torów, jak Gall Anonim, W i n c e n t y zwany

Adam Mickiewicz, choć na wykładach

M I T Y

9 7

KRONIKI S Ą ALBO W DUŻEJ CZĘŚCI W Y T W O R E M

ALBO CAŁKOWITYM WRĘCZ FALSYFIKATEM "

w College de France przestrzegał przed

rodowody

manią słowianofilską, w wyniku której

raturze X I X w. Kierunek ten zapocząt­

mogą się pojawiać fałszerstwa. Dopiero

kował angielski romantyk James Mac-

pod koniec X I X w. Tomaś Garrigue Masa-

pherson.

ryk, historyk literatury, a także zasłużony

„Pieśni Osjana", utworów poetyckich, ja­

działacz niepodległościowy i późniejszy

koby staroceltyckich. I chociaż dzieło to

prezydent Czech, ogłosił, że zarówno „Rę­

ostatecznie uznano za falsyfikat, to wie­

kopis królodworski", jak i odnaleziony póź­

lu

niej „Rękopis zielonogórski" to falsyfikaty

jak c h o ć b y Adam Mickiewicz, nie zra­

napisane przez współczesnych autorów

powstające

podający

wybitnych

masowo

się

za

w

lite­

tłumacza

twórców romantycznych,

ziło się do tego typu czerpania inspira­ cji z prawdziwych obrzędów ludowych.

Zabytek staroruskiej literatury

Przetrwały o n e - tak jak białoruskie dzia­

jeszcze bardziej zagadkowa jest historia

dy - w zbiorowej świadomości, o c a l o n e

rękopisu, który wszedł do literatury jako

z zamierzchłych czasów pogańskiej Sło­

„Słowo o wyprawie Igora". W 1 8 0 0 r. po­

wiańszczyzny

jawił się on w Moskwie i zosta! uznany za wybitne dzieło literatury staroruskiej opisujące dzieje Rusi w XIII w. Odkryw­ ca, hrabia Aleksy Musin-Puszkin, miał znaleźć wierszowany utwór w archiwum klasztoru

spasskiego w

Jarosławiu

nad

CZERPANIE Z FOLKLORU W a ż n y m ź r ó d ł e m p o z n a n i a mitów S ł o w i a n

Wołgą, który następnie opublikował na

są materiały etnograficzne. Zachował

łamach „Spectateur du Nord". W 1 8 1 2 r.

s i ę w nich m.in. ś l a d mitu o p o c z ą t k u

podczas wielkiego pożaru Moskwy, ręko­

ś w i a t a , k t ó r y miał z o s t a ć s t w o r z o n y

pis ponoć spłonął. Dlatego dziś nie ma

przez dwóch demiurgów wyławiających

pewności, czy naprawdę istniał. Zdaniem

ziemię z p r a w o d y . Ma on swój o d p o w i e d n i k

Zdzisława Skroka autorem tego dzieła

w mitologii n o r d y c k i e j , w k t ó r e j można

mógł byc żyjący pod koniec XVIII w. me­

odnaleźć szczątki opowieści o walce

tropolita moskiewski Dymitr Tupenko.

H e i m d a l a z Lokim

Inaczej należy spojrzeć na słowiańskie

98

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

M I T Y

„KSIĘGA WELESA" - dzieje fałszerstwa W latach 50. XX w. świat nauki obiegła sensacyjna wiadomość, że w rosyjskim centrum w San Francisco znajdują się materia­ ły dokumentujące istnienie „Księgi Welesa" - unikatowego świa­ dectwa kultury dawnych Słowian. Podekscytowani badacze pró­ bowali dotrzeć do źródła.

D

otarcie do „Księgi Welesa" (naz­

Antona Denikina. ścigała osłabione si­

wa pochodzi od pierwszej

ta­

ły rodzącej się dopiero Armii Czerwo­

tego b o g a )

nej. Wojna domowa niosła zniszczenia,

okazało się jednak niemożliwe. Bukowe

bliczki dotyczącej

a walkom towarzyszyły grabieże. Prawdo­

tabliczki z czytelnym tekstem w dialek­

podobnie w takich okolicznościach, pod

tach słowiańskich

Charkowem, w ręce pułkownika Alego

zaginęły!

Przetrwało

tylko kilka zdjęć i odpisów. Emocje opa­

Fiodora Arturowicza Izenbeka miało trafić

dły, a dziś już tylko nieliczni wierzą w au­

kilka niezwykłych przedmiotów. Znalezi­

tentyczność znaleziska.

skiem okazały się tabliczki z drzewa buko­ wego o wymiarach 38 na 22 centyme­

Spod Charkowa...

try, grubości niespełna pięciu milimetrów.

Niezwykłe losy tabliczek zaczynają się na

Miały nierówne krawędzie i ślady otwo­

południu Rosji latem 1 9 1 9 r. W tym okre­

rów,

sie Armia Ochotnicza, złożona w znacz­

Deseczki pokrywało niezrozumiałe dla

nej mierze z kozaków pod dowództwem

Izenbeka pismo. Pułkownik, przekonany

zapewne

do

mocowania

sznurka.

9 9

M I T O L O G I A

100

S Ł O W I A N

" CZY „KSIĘGA WELESA" KIEDYŚ SIĘ ODNAJDZIE

I JESZCZE RAZ WYWOŁA BURZLIWĄ DYSKUSJĘ? "

o niezwykłości odkrycia, zachował zna­

przekazać zgromadzone przez siebie mate­

lezisko dla siebie. Klęska armii Deniki-

riały do rosyjskiego centrum w San Fran­

na w 1 9 2 0 r. zakończyła ofensywę bia­

cisco. Przez kilka lat przeleżały w zapo­

łych, c h o ć walki trwały jeszcze do 192 1 r.

mnieniu. Dopiero w 1 9 5 3 r. wzbudziły na

Oficerowie w większości udali się na emi­

nowo zainteresowanie badaczy. Niestety,

grację. Izenbek trafił najpierw do Belgra­

nie odnaleziono samych tabliczek, a jedy­

du. Potrzebował pieniędzy. Tu w 1 9 2 3 r.

nie ich odpis wykonany przez Mirolubowa.

próbował sprzedać

tabliczki miejscowe­

W prasie naukowej i popularnej rozgorza­

mu muzeum, ale nie spotkał się z zainte­

ła dyskusja. Większość badaczy odrzuci­

resowaniem. Wkrótce opuścił stolicę Ser­

ła autentyczność znaleziska, podkreślając

bii i zamieszkał w Brukseli.

liczne błędy i współczesne zapożyczenia

Tam spotkał Jurija

Mirolubowa, z wy­

znajdujące się w tekście. Obrońcy „Księ­

kształcenia chemika, a zarazem pasjonata

gi Welesa", których nie brakuje nawet dziś,

historii. Zapoznał go ze swoim skarbem.

uważają, że pomyłki mogły powstać na eta­

Mirolubow postanowił skopiować zawar­

pie tworzenia odpisu przez Mirolubowa

tość

tabliczek.

także

zdjęcia

W nym

okresie

Wykonał „zabytków".

międzywojen­

nikomu

więcej

nie

udało się ich zobaczyć.

i że wcale nie muszą świad­ czyć o fałszerstwie. Dziś odpis 45 bukowych ta­ bliczek, spisanych podobno w trzech różnych dialektach słowiańskich, został de facto

...do San Francisco

odrzucony przez naukę.

Podczas II wojny światowej tabliczki zaginęły. Emigra­ cyjne losy rzuciły Mirolu­ bowa do Stanów Zjedno­ czonych.

W

nieznanych

bliżej okolicznościach rosyj­ ski emigrant zdecydował się

Tajemniczy zabytek wziął swoją nazwę od imienia boga bydła, podziemii i magii.

M I T Y

Co tam było zapisane? / vot nachnite, vo-pervyh - glavu pred TrigIavom sklonite! „Księga Welesa" przetrwała w formie odpisów przełożonych na język rosyjski. Materiał jest niejednolity, w wielu miejscach przerwany, stąd trudności z j e g o interpretacją. Przedstawiony jest tam cały słowiański panteon, z Trzygłowem, Swarogiem, Perunem, W e l e s e m i Strzybogiem na czele, oraz pomniejsze bóstwa. Większość ich imion pojawia się jedynie w „Księdze Welesa", ale inne przypominają imiona bogów Słowian połabskich (jak Radogost, czy Jarowit). Nieprawdopodobne - dlaczego? Cała „Księga..." stanowi bo­ wiem praktycznie pieśń o pochodzeniu Słowian, ale tak naprawdę rozumianych jako Ru­ sinów. Jeśli jej zapis rzeczywiście po­ wstał w V I I - V I I I w., to niezwykła była znajomość historii, bowiem wielokrot­ nie wspominana jest tu m.in. współpra­ ca Słowian przed wiekami z Rzymiana­ mi, walka z Gotami i Skandynawami. W apologetyczną legendę o wędrów­ ce Słowian (Rusinów) wplecione są mityczne opowieści. Piszący „Księ­ gę..." zawdzięcza ową wiedzę bogini M a t c e Sławie, która pod postacią pta­ ka przyleciała nad stepy ruskie i opo­ wiedziała historie z przeszłości. W za­ mierzchłych czasach Perun swoim mieczem rozcinał pochmurne n i e b o i ciskając gromy, zsyłał na ludzi błogosławiony deszcz. Dzięki Swarogowi toczącemu swój złoty wóz (słoń­ c e ) mogli uprawiać ziemie. Pewnego wieczoru krowa o imieniu Z e m u n poszła się paść. Wkrótce zaczęła dawać mleko, które rozlało się po niebie. Tak powstały gwiazdy. To o n e miały Słowianom wyznaczać granice ich ziem, których bronić winni za wszelką ce­ nę. N o c ą zabitych wojowników W e l e s zabierał w podróż wśród gwiazd do swojej siedzi­ by gdzie przy jego świątyni oddawali mu cześć i sławili w pieśniach. Całą opowieść za­ wartą na jednej z tabliczek kończy podniosły tekst: Tak my shll i ne byli nahlebnikami a bylirusskimislavyanami, kotorye bogam slavupoyut ipotomu - sutslavyane.

(Tak żeś­

my szli i nie byliśmy niewolnikami, a byliśmy ruskimi wojownikami, którzy bogów sławi­ li - i dlatego jesteśmy Słowianami.). Fragment zapisu z „Księgi Welesa".

1 0 1

1 0 2

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Milczą o nich badacze Słowiańszczyzny. Pojawiły się dopiero w literackim, zbeletryzowanym ujęciu Czesława Białczyńskiego, autora cyklu „Mitologii słowiańskiej", w tomie „Stworze i zdusze, czyli starosłowiańskie bo­ ginki i demony".

P

isząc tę barwną opowieść, Białczyński nawiązuje do „Mitów greckich" Roberta Gravesa. Bogowie według

niego narodzili się w wyniku wojny o Bułę toczonej między Kaukami. Są tu zarówno

bóstwa, których istnienie potwierdzają ba­ dania nad mitologią Słowian, jak i takie, któ­ re występują tylko w podaniach ludowych (Peperuna) lub są całkowitym wytworem wyobraźni autora - tak jak w wypadku syl­ wetek większości bogiń żywiołów.

Lesza i inne boginie Lesza (Pomiana) to bogini lasów i bo­ rów, żeński odpowiednik Borowiła. Jeden z jej przydomków - Pomiana, miałby się

M I T Y

odnosić do starosłowiańskiego słowa po-

jako Siemargł lub Simargl, został wymie­

mian, co oznacza echo, a inny - Borruna

niony pod 9 8 0 r. w staroruskim latopisie

- do lasu i runa leśnego, ale też do rui. Po­

„Powieść minionych lat", gdzie zaliczo­

twierdzeniem istnienia bogini miałoby być

no go do bogów z pocztu księcia W ł o ­

wymienienie jej przez cystersa, brata Ru­

dzimierza Wielkiego. Tymczasem w „Mi­

dolfa z Rud, w „Katalogu magii" z XIII w. ja­

tologii słowiańskiej" S i e m jest kobietą,

ko Lachesis. Istnienia tej bogini nie potwier­

żeńskim odpowiednikiem Siema (Sima).

dzają jednak badacze mitologii Słowian.

To inaczej prastara matka ziemia, jako bogi­

Inna literacka bogini - Wąda - jest jed­

ni utożsamiana z ziemią, płodnością i upra­

nocześnie

żoną wykreowane­

wą roli. Siem miałaby występować także

go przez pisarza bożka Wodo. A Sporza

pod imieniem Lęga, czyli bogini lęgu, zwią­

lub Srecza to bogini powodzenia i szczę­

zanej z łożyskiem, leżem i łonem, a ponad­

siostrą

i

ścia. Jej męskim odpowiednikiem miałby

to jako matka karmicielka. Według tej teorii

być Spor, a ośrodkami kultu Wądy-Sreczy

oddawanie czci Siemi miało rzekomo przy­

- Śrem nad Wartą oraz uroczysko na Lit­

czynić się do zakorzenienia kultu maryjne­

wie, leżące nad rzeką Sermas. Imię bogini mogłoby się odnosić także do środy, środ­

go na ziemiach Słowian tuż po przyjęciu chrześcijaństwa.

ka lub nawet serca.

Bardziej Jakkolwiek

S W A R A , S T R Y J A I DABOGA

prawdopodobne Sporzy

Inne boginie, których w y s t ę p o w a n i e

w panteonie Słowian nie potwierdzają ba­

istnienia

Wądy

ani

u S ł o w i a n nie j e s t p o t w i e r d z o n e , t o :

dacze ich mitologii, to już dwie następne

S w a r a , Stryja i Daboga (Dobra). S w a r a ,

postacie - Perperuna i Siem pojawiły się

żona i s i o s t r a S w a r o g a , p e ł n i r o l ę b o g i n i

w dawnych zapisach. Perperuna w wer­

o g n i a , ż a r u , a t a k ż e u p a t u i s u s z y . J e j imię

sji literackiej to postać luźno wzorowana

wzięło się od stówa s w a r o z n a c z a j ą c e g o

na słowiańskiej bogini o tym imieniu, żo­

wartkość, warzenie i wrzawę, a także

nie gromowładnego boga Peruna, który

w a r t ę i s k w a r , czyli u p a ł ; w s a n s k r y c i e

w folklorze bałkańskim miał towarzyszkę

svar to b l a s k i s ł o ń c e . S t r y j a n a t o m i a s t

życia, dziewczynę nazywaną w pieśniach

j e s t b o g i n i ą w i a t r u (po s t a r o p o l s k u stryj

bułgarskich i macedońskich Perepuną lub

to wiatr) małżonką i s i o s t r ą S t r z y b o g a .

Peperuną, a w Grecji właśnie Perperuna.

A D a b o g a (lub D o b r a ) , k t ó r e j męskim

Siem lub Sim natomiast, identyfikowany

o d p o w i e d n i k i e m m i a ł b y być D a d ź b ó g ,

W panteonie Długosza pojawita się Dziewanna, którą

z dniem ( d o b ą ) , d o b r o c i ą o r a z z p i ę k n e m .

opisana z o s t a ł a jako bogini związana

kronikarz utożsamił z rzymską Dianą.

103

1 0 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

M I T Y

Początki państwa polskiego powiązane są z objęciem władzy przez ród Piastów. Można przypuszczać, że stało się to w połowie IX w., czyli około 100 lat przed panowaniem Mieszka I.

O

historii

rozległą dolinę usianą pagórkami i jezio­

G n i e z n a , pierwszej stolicy Pol­

rami, przystanął, a wtedy tuż nad swoją

ski, mówi podanie o braciach

głową, w konarach dębu ujrzał wielkie­

noszących imiona Lech, Czech i Rus.

go białego orła. Zawołał radośnie: Tego

początkach

bogatej

Gdy osiągnęli dojrzałość, ruszyli przez

orła białego biorę za godło mojego ludu!

puszczę

sie­

Wkrótce wokół dębu Lech i jego drużyna

Pierwszym, który znalazł miejsce

wybudowali gród, który od orlego gniaz­

dla siebie i swoich ludzi, był Lech. Widząc

da nazwali Gnieznem. Pozostali bracia się

dzib.

w

poszukiwaniu

nowych

pożegnali, by isć dalej - Czech na połu­ PIERWSI

PIASTOWIE

dnie, a Rus na wschód od nowej siedzi­ by Lecha.

W e d ł u g Galla Anonima pierwsza znana dynastia królewska wywodziła się od

Postrzyżyny Ziemowita

ubogiego P i a s t a , którego syn Ziemowit

Po latach rządził w Gnieźnie książę Po­

obalił księcia Popiela, dając początek

piel, władca okrutny i chciwy. Pewne­

n o w e m u p a n u j ą c e m u r o d o w i . P o nim mieli

go

dnia

dwóch

n a s t ą p i ć Leszek i Ziemomysł, l e g e n d a r n y

do

bram

jego

ojciec M i e s z k a I. Legendarni władcy państwa polskiego.

wędrowców

grodu.

przybyło

Odpędźta przybłę­

dy - rozkazał Popiel. W ten sposób przy­ bysze trafili na podgrodzie, w którym za­ znali

gościny

u

pary

ubogich

kmieci:

1 O 5

M I T O L O G I A

1 0 6

S Ł O W I A N

" TEGO ORŁA BIAŁEGO BIORĘ ZA GODŁO MOJEGO LUDU! " Piasta i Rzepki. Jedzta, pijta. dobrzy lu­

władca. Po jego śmierci na tronie zasiadł

dzie!- rzekł Piast, wskazując nieznajomym

syn Ziemowita - Leszek i w odwadze oraz

skromną beczułkę piwa i prosię upieczone

roztropności prześcigną! ojca. Po nim nato­

na uroczystość postrzyżyn jego syna Zie­

miast rządził Ziemomysł, który potroił pa­

mowita, na którą schodzili się goście, jakież

mięć przodków. Ten zaś miał syna Miesz­

było zdumienie gospodarza, kiedy się oka­

ka, mądrego, ale niewidomego chłopca.

zało, że piwa rozlewanego do wszystkich naczyń stale przybywa. Taki sam cud stał

Przepowiednia wędrowców

się, gdy dzielono prosię. Dobry to znak dla

Huczną urządził ucztę Ziemomysł w siód­

naszego syna!- rzekł Piast do żony. Dobry

mą rocznicę urodzin Mieszka: zeszli się

znak - potwierdzili tajemniczy przybysze.

wszyscy,

którzy w grodzie

mieszkali,

ci

z podgrodzia i... dwaj utrudzeni wędrowcy,

Tron po Popielu

których nikt nie znał. Jedzta. pijta, dobrzy

Minęły lata i Ziemowit wyrósł na mło­

ludzie! - rzekł Ziemomysł, rad, że tylu mę­

dzieńca, którego wszyscy podziwiali za

żów przybyło na postrzyżyny. Jakże rzą­

obwołać

dzie będzie? - dumał jednak zafrasowany

chłopaka! - mówili, a nie była to czcza ga­

nad rogiem pełnym napitku. Matko, ojcze!...

danina. Gnieźnieński tron stał pusty, od­

ja widzę! - zakrzykną! Mieszko, przerywa­

kąd

śmierć

jąc wesołe tańce. I rzeczywiście - widział

- jak powiadano - kara za zło, które wyrzą­

Dziwna przypadłość, której żadne zioła nie

dził. Podobno ubiwszy wszystkich swoich

potrafiły wyleczyć, zniknęła... jak wędrow­

krewnych, Popiel zagarnął ich skarby, sam

cy, których książę tak serdecznie zapraszał

jednak zginął w kruszwickiej wieży zjedzo­

do

ny przez myszy. Wkrótce stało się tak, jak

- zapytał książę starszych i roztropniejszych.

chcieli poczciwi ludzie - Ziemowit został

A jużci. Jako Mieszko,

księciem i zyskał sławę jako wspaniały

na

uczciwość

i

Popiela

prawość.

spotkała

Księciem

straszliwa

stołu.

Czyliż to znak. przepowiednia? tak kraj twój „przejrzy

oczy"i rosnąć w silę będzie.

M I T Y

107

M I T O L O G I A

1 0 8

A

utorem

S Ł O W I A N

powstałego być

może

Klęska Igora

w 1 187 r. „Słowa..." mógł być

Ruszając w bój, wola! Igor: Bracia, tego właś­

pieśniarz, członek drużyny ksią­

nie

szukaliśmy!

Ruszajmy w i ę c ! Ruszyli

żęcej. Był to z pewnością człowiek wy­

i wydawało się, że Bóg sprawiedliwy i im,

kształcony i oczytany, prawdopodobnie

jak wcześniej kijowskiemu kniaziowi, po­

świecki,

może. Można przecież, bracia, i umrzeć jeśli

znający

dzieje

swojego

kraju

i obeznany z poezją ludową.

wiemy, za co - mówił znów Igor do swoich

Zły znak Zima pod koniec 1 1 8 4 r. byta wyjątko­

W S P A D K U PO K A T A R Z Y N I E II

wo ciężka. Nic to, poczekamy do lata, wte­

J e d y n y znany rękopis „Słowa o wyprawie

dy

ruszymy

na

tych

psubratów

-

rzeki

do swoich sojuszników wielki książę ki­

Igora, syna Światostawowego wnuka Olega" o d k r y ł między 1791 a 1795 r. d y g n i t a r z d w o r u

jowski Swiatosław Wsiewołodowicz, któ­

K a t a r z y n y II, h r a b i a A l e k s i e j M u s i n -

ry - nim śniegi zasypały stepy - stoczył

-Puszkin, znany kolekcjoner starożytności.

zwycięską walkę z utrapionymi Połowca-

Tekst stanowił część woluminu zawierającego

mi. Nie wiedział doświadczony wojownik,

p o n a d t o d w i e k r o n i k i i t r z y o p o w i e ś c i . W 1812 r.

jaką zazdrość wzbudziła u młodych książąt

s p ł o n ę ł a w p o ż a r z e M o s k w y b i b l i o t e k a ze

sława jego bitewnych czynów! Damy so­

zbiorami M u s i n a - P u s z k i n a , a w r a z z nią

bie radę bez niego - zgrzytał zębami Swia-

- ó w j e d y n y r ę k o p i s . Na s z c z ę ś c i e w 1864 r.

tosławowicz

odnaleziono w papierach zachowanych

Igor.

Ruszajmy wiosną

Sami

- powiedział do swoich ziomków. I wy­

po K a t a r z y n i e II k o p i ę t e g o u t w o r u

ruszyli 23 kwietnia 1 1 8 5 r. Było ich czte­ rech: Igor z Nowogrodu, brat jego Wsiewołod z Trubczewska i synowie - Swiatosław Olegowicz z Rylska i Włodzimierz z Putywla, każdy ze swoimi ludźmi. Nim ca­ łą drużynę zebrali, woje Igora szli wolno ku rzece Doniec, gdy nagle Igor, spojrzaw­ szy na niebo, zobaczył słońce, niby księżyc stojące, zaćmione. Czy widzicie? Co zna­ czy znamię to? - spytał bojarów. - Nie na dobre jest znamię to - odparli smutno. Ale Igor tylko popędził konie.

wojów wpatrzonych w nadciągające puł­ ki połowieckie, liczne jak drzewa w borze. W zacieklej walce niejeden pad! potem martwy ale nie Igor. Odważny przywódca, choć ranny, pognał ku walczącym, aby ich dalej zagrzewać do boju, ci jednak pierz­ chali na wszystkie strony. Daremnie... Połowcy wycięli śmiałków niemal do nogi, a Igora i pozostałych przywódców wzięli

M I T Y

do niewoli. Rzekł wtedy Igor: Przypomniał jam

grzechy

moim...

swoje

Żywi

przed

zazdrościli

Bogiem martwi

zaś

radowali

ci...

starcy byli uśmiercani,

okrutne

się,

Panem martwym,

niby

męczennicy

i niemiłosierne

świę­

młodzieńcy zas

rany

otrzymywali

mężowie zaś ścinani i ćwiartowani byli, nie­ wiasty zaś

bezczeszczone.

To

zgotował mi

Pan za nieprawość moją i za zlość moją.

Powrót do domu W

tym

czasie

wielki

kniaź

Światosław

Wsiewołodowicz usłyszał o swoich bra­ ciach, że w tajemnicy przed nim poszli na Połowców. Westchnął ciężko, otarł łzy i rzekł: Mili moi bracia i synowie... nie pa­ nując

nad

poganom mi.

młodzieńczą

otworzyli

Wola

Boża

wrota we

zapalczywością do

ruskiej

wszystkim

niech

zie­ się

s t a n i e ! Potem Swiatosław z posiłkami ru­ szył

Dnieprem przeciw

Połowcom,

stoszącym grody i sioła

pu­

i spowodował,

że ci cofnęli się na step. Tymczasem Igor przetrzymywany

w

niewoli

spotkał

mę­

ża o imieniu Ławor. Pójdę z tobą na Ruś - rzekł nieznajomy. I zbiegli. Przebywszy rzekę, najpierw konno, a potem pieszo wędrowali jedenaście dni hen aż do Donca, skąd Igor poszedł jeszcze dalej - do Nowogrodu i do Kijowa, by pojednać się z oczekującym go Swiatosławem.

Kostium zaprojektowany przez Mikołaja Rericha do opery „Kniaź Igor" Aleksandra Borodina.

1 0 9

101

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

M I T Y

Chodaki Przemysława „Kronika Czechów" kanonika Kosmasa, która przybli­ ża początki państwa czeskiego, powstawała w latach 1 1 1 0 - 1 1 2 5 . W trzech księgach zawarł Kosmas dzieje własnego narodu oraz - krytycznie przyjęte przez bada­ czy - informacje o pogańskiej religii Czechów.

I

pszczół i trelami różnorodnego ptac­

Czech - nazwać i ziemię Czechy? - odpo­

twa, porykiwaniem zwierzyny, której w roz­

wiedzieli. Wtedy rzekł ich przywódca: Witaj

ległych lasach było bez mała tyle, co piasku

ziemio

stniała w Europie kraina zewsząd oto­

Skądże

czona górami, głośna brzęczeniem

niż - ponieważ

stosowniejszą

nazwę

Ty, ojcze,

znajdziemy nazywasz się

przeznaczona.

w morzu. Wody tam płynęły przezroczyste i zdrowe, a w nich żyły smaczne ryby. Pew­

Pierwszy władca i sędzia

nego dnia do krainy tej dotarł przybysz ja­

Szczęśliwe

dący na czele zdrożonej konnicy. O, przy­

kańców tej ziemi, którzy, cokolwiek mie­

jaciele - rzekł do swoich druhów - to jest

li, wspólnym ogłaszali. Przy stajniach nie

ziemia, którą wam obiecywałem, ziemia ni­

było rygli, nie zamykano drzwi przed ubo­

były

pierwsze

lata

miesz­

komu nie podległa, pełna zwierzyny i ptac­

gimi, ponieważ nie było ani złodziei, ani

twa, mlekiem i miodem płynąca. Pomyślcie,

żebraków. Nie było też żadnej broni prócz

jaka by była stosowna nazwa dla tej prze­

strzał, którymi razili zwierzynę. Dopiero

pięknej ziemi. Spojrzeli po sobie wędrowcy.

potem to, co pomyślne, ustąpiło miejsca

Pomnik Przemysława i Libuszy w Wyszehradzie

W a ś n i e podzieliły zgodnych dotychczas

niepomyślnemu, a wspólne - własnemu.

1 1 1

M I T O L O G I A

1 1 2

S Ł O W I A N

umrzeć, i

niżli

męskiego

to

znosie:

sądu

babskie

brak

rządcy

prawa.

Zafra­

sowała się władczyni i rzekła: Łatwo jest księcia

ustanowić,

wionego

usunąć

Na

wasze

kolana,

się będą

"

PRZEMYSŁAWA

powiecie:

„Tak panie,

samym

tylko

śmierć,

LEGENDARNEGO

tego

UWAŻA

lecz

tego

na

tak

Skoro

trząść

panie", tego

obcięcie uwięzie,

szubienicy.

ustano­

widok

na jego gfos od­

skinieniem

rozkaże

na

trudno

jego

gdy

skaże

członków, owego

księcia

on na tam­

powiesić

mieć

chce­

cie, wasza wola. To powiedziawszy, Libu­

SIĘ ZA ZAŁOŻYCIELA

sza posłała po Przemysława - siłacza, który

CZESKIE] DYNASTII

w tym czasie popędzał w polu swoje woły.

PRZEMYŚLIDÓW "

Mądry władca Przemysław Idźcie,

skądeście

przyszły

-

rzeki

Prze­

braci i potrzeba było mędrca, który roz­

mysław do wiernych zwierząt, kiedy usły­

sądziłby

Krok

szał o przeznaczonej mu misji. A gałąź,

- mąż ze wszech miar doskonały, które­

którą odpędzał woły, wypuściła trzy wiel­

spory.

Znalazł się

tedy

go spragnieni porządku ludzie obrali so­

kie pędy. Po pewnym czasie dwa z nich

bie za władcę.

uschły, a jeden kwitł dalej. Coż was tak

Babskie rządy w Luboszynie

-

dziwi? -

zapytał wybraniec

wiedzcie,

że

z naszego

swoich

ludzi

rodu zrodzi się

Krok spłodził trzy córy, z których jedna

wielu

była mądrzejsza od drugiej. Kazi, najstar­

panować. 1 ruszył Przemysław ze swoimi

sza, czarami los nakłaniała do posłuszeń­

ludźmi do

stwa. Tetka, równie potężna, zbudowała

chodaki - rzekł do zdumionych towarzy­

gród Tetin przy rzece Berounce. Trzecia

szy.

zas, Libusza, wzniosła Luboszyn, najpotęż­

wiedzieli,

niejszy z grodów. I c h o ć roztropnie i mi­

żyli troskliwi i czujni,

łościwie władała, nie wszystkim się po­

ludzi. Pomyliła się zatem Libusza: wycze­

dobało, że rządzi nimi kobieta. Krzywda

kany mąż-władca okazał się na szczęście

-

narzeka­

nie okrutnikiem, ale p a n e m mądrym, któ­

męskie

sądy spra­

mężom li.

-

wuje

nie

do

Dziurawa zdradliwym

zniesienia! kobieta

umysłem!

Lepiej

już

panów,

-

lecz

zawsze

jeden

dziewczyny, do

Weźmy je, skąd

aby

pochodzą

grodu.

będzie Moje

nasi potomkowie i

aby

zawsze

dobrzy dla prostych

ry swój lud ku Wyszehradowi nad Wełta­ wą poprowadził na wieczne czasy.

M I T Y

Zapomniane państwo Zeta

Antropomorficzne wyobrażenie słońca (IX w., Pliska koło Warny).

Znane jako „Latopis Popa Dukljanina", XII-wieczne dzieło opowiada o historii państwa dukljańskiego utworzo­ nego przez Serbów w XI w. na obszarze dzisiejszej Czar­ nogóry. Państwo to nazywano Zetą. Autorem latopisu był najpewniej duchowny z Dalmacji.

1 1 3

1 1 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

B

yto to w czasach, kiedy w Konstan­

pomocą

tynopolu panował cesarz Anasta-

i wkroczyli do Teutonii. W t e d y król Dal-

podbili

prowincję

panońską

zjusz, a w Rzymie zasiadał papież

matyńczyków, którego siedzibą była Sa-

Gelazy, zaś po surowych i nieprzystęp­

lona, wezwał posiłki i wystąpił przeciwko

nych ziemiach chodzili święci nauczy­

najeźdźcy Przygotowania do bitwy trwały

ciele i męczennicy: Germanus, biskup

długo. Nim jeszcze wrogie wojska starły się

Canossy, czcigodny Benedykt i inni gło­

w boju, śmiałkowie z sąsiadujących ze sobą

siciele słowa bożego. Nowy świat, któ­

obozów podchodzili do siebie, wzajemnie

ry kształtowali, powoli rozkwitał, gdy nie­

ciężko się raniąc i zabijając. Ó s m e g o dnia

oczekiwanie nadciągnął z północy lud

wszyscy wojowie, chrześcijanie i poganie,

zwany Gotami: dziki i nieokiełzany, któ­

starli się w krwawej bitwie, w której, z wy­

rym rządzili trzej bracia, królewscy syno­

roku bożego, zwycięstwo odnieśli okrutni

wie: Brus, Totila i Ostroil,

Goci. Czyżby zło jakieś wielkie kryło się pośród chrześcijan? Nikt tego nie wie. Nie­

Niezbadane wyroki boskie Brus, najstarszy z synów, władał po śmier­ ci ojca swoją ojczystą ziemią. Totila zaś

zbadane są wyroki boskie.

Od morza aż poza góry

i Ostroil, c h c ą c swoje imiona uczynić

Po zwycięstwie Totila, odłączywszy się od

sławnymi, za radą i wolą starszego bra­

Ostroila, podążył do Italii, tam pustoszył

ta zebrali wielkie i dzielne wojska. Z ich

i palił całe krainy i miasta aż po Sycylię, na której dokonał żywota. ]ego brat Ostroil zaś wtargnął do prowincji iliryjskiej i osiadł

ZAGINIONY LATOPIS

w kraju Prewalitana.

O r y g i n a ł „ L a t o p i s u . . . " s i ę nie z a c h o w a ł

zginął w walce z wysłannikami cesarza,

- dysponujemyjednak czterema redakcjami

Swewlad, syn jego, rozciągnął granice swo­

d z i e ł a : ł a c i ń s k ą , j e j włoskim p r z e k ł a d e m ,

ich nowych ziem od morza aż poza góry.

n a j s t a r s z ą r e d a k c j ą c h o r w a c k ą ( z X V I w.)

Jego następca, Silimir, choć był poganinem,

i przekładem łacińskim redakcji

żył ze wszystkimi w pokoju. Nawet z chrze­

chorwackiej. Redakcja łacińska znana

ścijanami żył dobrze i zgodnie, tak jak i je­

j e s t z dwóch r ę k o p i s ó w . J e d e n z nich

go syn. Bladin, który rządził po nim.

Po wielu bitwach,

przechowuje Biblioteka W a t y k a ń s k a , drugi odkryto niedawno w Bibliotece Narodowej

Lud Bułgarami zwany

w B e l g r a d z i e . T e k s t s t a n o w i 23 k a r t y

Za panowania Bladina pojawili się ludzie

k o d e k s u l i c z ą c e g o ł ą c z n i e 254 k a r t y .

zza rzeki Wołgi, zwani Bułgarami. Wraz z rodzinami i całym dobytkiem przybyli

M I T Y

" MIMO ŻE AUTOROWI LATOPISU NIEKTÓRZY BADACZE

ZARZUCAJĄ ZMYŚLENIA, JEST ON PIERWSZĄ PRÓBĄ PODJĘCIA TEMATU DZIEJÓW POŁUDNIOWYCH SŁOWIAN "

do prowincji Sylloduxia za Krisem, które­

o b a narody z racji, że były pogańskie, za­

go w swoim języku zwali khanem. Zasia­

częły się wzajemnie miłować, wzniosły

dający na tronie cesarz Konstantynopola

miasta i wsie oraz zamieszkały ziemię,

wiódł z Bułgarami rozliczne wojny, lecz

którą zajmują do dziś.

nie mógł ich w żadnym boju pokonać, to­ też pozostawił ich swemu losowi, podob­

Bułgarski chan Krum wyrusza na wojną z armią

nie zresztą jak mądry król Bladin. Odtąd

bizantyjska. (IX w.).

1 1 5

116

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

M I T Y

Narodziny miast Legendy wiążą się z kształtowaniem się państw słowiań­ skich, ale też z założeniem najważniejszych miast, takich jak Kraków, Warszawa, Kijów czy Praga.

L

egendy ustnie przekazywane przez

który przekonał zebrany na wiecu lud, aby

stulecia dopiero w wiekach średnich

jego właśnie wybrał na króla. Grakchus

zostały spisane

rządził

przez kronikarzy.

Rozbudowywane przez kolejnych dziejopi-

skalnych

sprawiedliwie, nieopodal

ale

w

dworu

pieczarach królewskie­

sów przetrwały do naszych czasów w nie­

go zagnieździł się potwór zwany całożer-

kiedy sprzecznych ze sobą wersjach.

cą (holophagus), któremu mieszkańcy mu­ sieli składać ofiary z bydła. Dwaj synowie

Jak Kraków zbudowano?

Kraka próbowali pokonać potwora (smo­

Legendarną postacią, której istnienia hi­

ka wawelskiego) w otwartej walce, ale ich

storycy nie są w stanie ani potwierdzić,

wysiłki się nie powiodły. W t e d y wpadli

ani zanegować, jest Krak - założyciel Kra­

na pomysł podrzucenia mu skóry bydlę­

kowa. Krak (Grakchus, Grakch, Gracchus),

cej wypełnionej siarką. Potwór udusił się

legendarny władca Lechitów (Polaków),

od płomieni buchających w jego wnętrz­

znalazł się w „Kronice polskiej" („Chronica

nościach. Pomiędzy synami doszło jed­

Polonorum") Kadłubka jako pierwsza zna­

nak do nieporozumień na tle sukcesji po

na z imienia postać w dziejach Polski.

ojcu. Młodszy - Krak II zabił starszego Le­

Po ciężkich walkach Słowian z Galami

cha, rozgłaszając

i Rzymianami nasi przodkowie obrali na

cję, według której Lech zginął zabity przez

księcia człowieka o imieniu Grakchus,

potwora. Przejął władzę po ojcu, ale gdy

Wacław I Święty, syn pogańskiej księżniczki, rozpoczął

wygnanie. Po Kraku II rządy przejęła jego

proces ugruntowania chrześcijaństwa w Czechach.

siostra, jedyna córka Kraka - Wanda, która

nieprawdziwą

informa­

zbrodnia wyszła na jaw, został skazany na

1 1 7

1 1 8

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Libusza - założycielka Pragi Założenie czeskiej stolicy legenda przypisuje księżniczce Libuszy (Luboszy). Według Kosmasa z Pragi ta najmłodsza z trzech córek Kroka (siostra Kazi i Tetki) miała dar prze­ powiadania przyszłości. Pogrążona w transie stanęła kiedyś przy ogniu ofiarnym i za­ wołała, że widzi miasto, którego sława sięgnie gwiazd. Miasto to ujrzała na skraju lasu, postawione wokół miejsca, w którym starzec buduje próg swego domu. W k r ó t c e wysła­ ni przez Libuszę żołnierze zastali tam mężczyznę ciosającego próg domu. A było to w miejscu, gdzie teraz wznosi się najstarsza z pięciu osad Pragi - Hradczany. Nowej osa­ dzie nadali nazwę Praha, co w języku staroczeskim oznaczało próg. Libusza wybrała so­ bie za męża prostego oracza Przemysława i ustanowiła go księciem, dając w ten sposób początek dynastii Przemyślidów. Kosmas z Pragi ( X I / X I I w.) nie był jednak pomysłodawcą podania o Libuszy. W legen­ dzie Krystiana (lub Krystianowej) z końca X w. występuje motyw bezimiennej wieszcz­ ki, do której lud zwrócił się z prośbą o radę podczas morowej zarazy. Wróżka poradzi­ ła ludowi, aby założył miasto Pragę oraz wybrał sobie księcia. Natomiast Libusza, której Kosmas przypisywał także zbudowanie miasta, nazwanego od jej imienia Luboszynem, stała się ważną postacią o b e c n ą w czeskiej świadomości historycznej. W słynnej ope­ rze Bedficha Smetany „Libuse", skomponowanej w latach 1 8 6 9 - 1 8 7 2 , przedstawiona została jako reprezentantka narodu czeskiego.

M I T Y

1

na skale opodal jaskini zabitego potwora

Kij, współzałożyciel Kijowa

założyła miasto, nazwane od imienia Grak-

W „Powieści minionych lat" znalazła się

cha - Cracchovia. Niektórzy twierdzą jed­

przypowieść

nak, że nazwali miasto Krakowem od kra­

nach, legendarnych założycielach stolicy

o

naddnieprzańskich

Pola­

kania kruków, które zleciały się do ciała

Rusi - Kijowa. Było trzech braci: Kij, Szczek

zabitego potwora.

i Choryw oraz siostra o imieniu Łybedź. Za­

Tymczasem

„Kroni­

łożyli oni gród, nazwany od imienia najstar­

ki wielkopolskiej" (XIII lub X I V w.) pisze,

anonimowy

autor

szego z braci Kijowem. Opodal grodu znaj­

że siedziba wojewody Kraka (a nie króla,

dował się wielki bór, w którym Polanie łowili

jak u Kadłubka) znajdowała się w pobliżu

zwierzynę. Autor przytacza zasłyszaną opo­

Wisły, a gród, który wzniósł Krak, nazwa­

wieść, z której wynika, że Kij był przewoźni­

no Krakowem. Tę wersję podtrzymywał

kiem na Dnieprze. Sam jednak twierdzi, że

Jan Długosz, który przypisywał Grakcho-

gdyby był on przewoźnikiem, nie chodziłby

wi założenie zamku i miasta. Długosz łą­

na spotkanie z carem do Carogrodu (Kon­

czył też postać Kraka z czeskim Krokiem,

stantynopola). W jednej

przypisując mu rządy w całych Czechach.

wersji - w „Kronice nowogrodzkiej" - prze­

Natomiast Marcin Bielski wprowadził ko­

woźnik i założyciel Kijowa został postawio­

lejne

Krakowi

ny w rzędzie ze słynnymi założycielami

przeniesienie stolicy królewskiej z Gnie­

miast świata starożytnego, takich jak Rzym,

zna do Krakowa i zbudowanie jej na wa­

Konstantynopol czy Aleksandria.

modyfikacje,

przypisując

z późniejszych

welskim wzniesieniu, a także - podobnie jak Długosz - założenie miasta. GRÓD D Z I E W I C

Legenda o Warsie i Sawie

Z Libuszą, założycielką P r a g i , wiąże się

Założycielami późniejszej stolicy Polski po­

też l e g e n d a , w e d ł u g której w d a w n y c h

zostają legendarni przodkowie Wars i Sa­

czasach panowały swobodne obyczaje

wa. Ponoć były to bliźnięta, które urodziły

i d z i e w c z ę t a , niczym A m a z o n k i , żyty na

się w leśnej chatce, w ubogiej, ale szczęśli­

sposób mężczyzn, wybierając sobie

wej rodzinie leśnika. Do chatki tej zabłądził

n a mężów kogo s a m e c h c i a ł y . Z b u d o w a ł y

podczas polowania książę, który nazwał je

n a w e t g r ó d o n a z w i e D e v i n , czyli n a l e ż ą c y

Warsem i Sawą. Z wdzięczności za gościnę

d o d z i e w i c . M ł o d z i e ń c y nie p o z o s t a l i

wzniósł dwór, osadzając w nim bliźnięta i od

im d ł u ż n i , b u d u j ą c w p o b l i ż u swój g r ó d

nich wzięła się nazwa Warszawa, Według

- W y s z e h r a d (inna nazwa Chwarsten)

innej wersji legendy Wars i Sawa byli parą

Ale dopiero po śmierci Libuszy czeskie

zakochanych. On był rybakiem, a ona wiśla­

n i e w i a s t y p r z e s z ł y p o d w ł a d z ę mężów

ną syreną, którą wyłowił kiedyś z Wisły.

1

9

120

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Ś W I Ę T A

I

O B R Z Ę D Y

arwne i radosne święto ku czci ognia, wody, słońca i księżyca, urodzaju, płodności, radości i miłości obchodzone było na rozległych obszarach zamieszkiwanych przez ludy słowiańskie, germańskie i celtyckie.

Najkrótsza noc Święto Kupały o b c h o d z o n o podczas letniego przesilenia słonecznego, w najkrótszą n o c roku, zazwyczaj z 2 1 na 22 lub z 23 na 24 czerwca. Początkowo j e g o nazwę ba­ dacze wywodzili od słowiańskiego bóstwa Kupały. O b e c ­ nie uważa się, że nazwa święta pochodzi od obowiązko­ wej podczas nocy świętojańskiej rytualnej kąpieli. W Polsce zachodniej i środkowej święto Kupały znane jest pod nazwą sobótki, na Mazowszu i Podlasiu - kupalnocki, zaś na pograniczu ukraińsko-białoruskim - kupały.

Noc Kupały zawsze pełna była radości i zabawy.

12 1

1 2 2

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

" PODOBNY ZWYCZAJ WYSTĘPOWAŁ U SKANDYNAWÓW, KTÓRZY

RÓWNIEŻ PALILI O G N I S K A

NAD BRZEGAMI JEZIOR I RZEK ORAZ ZAŻYWALI RYTUALNYCH KĄPIELI, WIERZĄC W ICH

UZDRAWIAJĄCĄ M O C "

Podejmowane przez Kościół próby zwalczania tego świę­ ta, a także zakazy i kary ogłaszane przez świeckich wład­ ców, nie przyniosły rezultatów, W końcu Kościół uznał silnie zakorzeniony obyczaj, zmieniając jedynie jego sens i symbolikę. Odtąd miała to być uroczystość obcho­ dzona ku czci Jana Chrzciciela, jako że udzielał chrztu w formie rytualnej kąpieli.

Tańce i wróżby Święto Kupały poganie obchodzili wraz z nadejściem no­ cy wygaszając wcześniej ogniska we wsi. Podążywszy nad wodę - rzekę, jezioro czy strumień, rytualnie rozpa­ lali nad ich brzegami ogniska. Na obrzędowych stosach płonęło drewno jesionów i brzóz, rzadziej dębów. Do rana tańczono wokół ogniska, skakano przez płomienie

Ś W I Ę T A

I

O B R Z Ę D Y

i wesoło się bawiono. Do ognia i do wody wrzucano ze­ brane wcześniej kwiaty i zioła o „magicznej" mocy. Sobótko­ we ognie rozpalano także na świętych wzgórzach, na przy­ kład na Łysej Górze czy Ślęży zwanej właśnie Sobótką. Nie mogło oczywiście obejść się bez wróżb. Młode panny puszczały na wodę uplecione z kwiatów wianki oświetlone świeczkami. Ta, której wianek został wyłowio­ ny przez kawalera, miała szybko wyjść za mąż. Wianki, które popłynęły z nurtem rzeki, wróżyły nieprędkie zamążpójście. Te zaś. które utonęły, spłonęły lub zapląta­ ły się w gałęzie czy sitowie, zwiastowały pannom nie­ uchronne staropanieństwo. Noc Kupały obchodzono podobnie wśród wszystkich lu­

SOBÓTKA -

R E A K T Y W A C J A

dów słowiańskich. W C z e c h a c h skakano przez płonące

P a w e ł Jasienica pisał, że ostatni

ogniska, które miały oczyszczać i chronić przed nieszczę­

r a z o b c h o d z o n o p o g a ń s k i e święto

ściem. Serbowie z dogasających ognisk wyciągali o świ­

K u p a ł y j e s z c z e w XX w., w 1937 r.,

cie żagwie i obchodzili z nimi domostwa oraz zagrody.

na Opolszczyźnie. Współcześnie

Tym symbolicznym gestem mieli odpędzać złe duchy.

ożywa z a i n t e r e s o w a n i e ludowymi zwyczajami, c o r a z częściej

Rytualne kąpiele

o d t w a r z a n e są zatem s t a r e obrzędy

W wielu regionach wierzono, że od przesilenia wiosen­

S ł o w i a n . D o b a r d z i e j z n a n y c h imprez

n e g o do letniego za dnia nie można się kąpać w rzekach,

organizowanych współcześnie należą

strumieniach i jeziorach. Kąpiel po zmroku czy tuż przed

Wianki odbywające się na w a ł a c h

wschodem słońca miała właściwości lecznicze, związa­

przeciwpowodziowych

ne z uzdrawiającym żywiołem księżyca. Zabezpieczają­

u s t ó p W a w e l u i na W i ś l e w W a r s z a w i e ,

cą przed chorobami i złymi urokami kąpiel, pierwszą tego

a na B i a t o s t o c c z y ź n i e - K u p a l i n k a ,

roku, odbywano wówczas nago. Czynności te miały za­

czyli Noc K u p a ł y .

pewnić oczyszczenie, także w dosłownym znaczeniu te­ go słowa, zdrowie, urodzaj i pomyślność na cały rok. Elementem tego radosnego obrzędu była nieakceptowa­ na przez Kościół inicjacja seksualna młodzieży, która czę­ sto przemieniała się w orgię. O tych „nieczystych" prakty­ kach pisali zgorszeni ówcześni kronikarze oraz późniejsi pisarze. Historyk Łukasz Gołębiowski w 1 8 3 0 r. pisał: Słowianie

w swym

tańcu mieli zapewne

i religijnego,

kiedy się

wiczej

zstępowały

góry

zbierało

Boże

młodociane,

stado,

coś

uroczystego

kiedy z dzie­

przyszłych

mężów

1 2 3

1 2 4

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Kto znalazł kwiat paproci, ten znalazł szczęście.

oblubienice..., klaszcząc postępowali ry,

zamężne

w ręce ku

i

niewiasty i żonaci,

wykrzykując...

horodyszczom,

starce

i dzieci

wśród pląsów i śpiewów

gdzie

się

odbywały

ofia­

obrządki i biesiady wspólne.

Kwiat paproci Noc sobótkowa była dla Słowian okazją do łączenia się w pary oraz przejścia niczym nieskrępowanej w tym jedy­ nym dniu w roku inicjacji seksualnej. Dziewczęta mogły wówczas, bez narażenia się na drwiny, wychodzić ze swymi wybrańcami w ciemny las na romantyczny spacer. W tym czasie inni, zarówno chłopcy, jak i dziewczęta, udawali się na poszukiwanie na mokradłach legendarnego kwiatu pa­ proci, nazywanego perunowym kwiatem, kwitnącego tylko raz w tę najważniejszą noc w roku. Dostęp do niego utrud­ niały różne straszydła zwodzące poszukiwaczy kwiatu na manowce. Jego odnalezienie miało wróżyć pomyślny los. Czeskie i niemieckie legendy mówią, że znalazca kwiatu pa­ proci powinien szukać skarbów wśród ciemnego boru. Ro­ syjskie legendy każą zerwany kwiat rzucie jak najwyżej do góry i szukać skarbu w miejscu, w którym kwiat upadnie. Szczęśliwiec, który zobaczył magiczny kwiat, miał zostać ob­ darowany bogactwem, siłą i mądrością.

S Ł O W I A Ń S C Y C Z C I C I E L E OGNIA N a j s i l n i e j s z y kult o g n i a i o g n i s k a u t r z y m y w a ł s i ę na P o l e s i u i B i a ł o r u s i , n a s t ę p n i e w R o s j i i na U k r a i n i e o r a z n a B a ł k a n a c h , a d o p i e r o potem n a o b s z a r z e z a m i e s z k a n y m p r z e z S ł o w i a n z a c h o d n i c h . N a czym p o l e g a ł ? W f o l k l o r z e s ł o w i a ń s k i m w i d a ć b o j a ź ń , a z a r a z e m p r z y w i ą z a n i e do o g n i s t e g o b ó s t w a . W f o r m i e a r c h a i c z n e j lub s c h r y s t i a n i z o w a n e j z a p a l e n i u o g n i a t o w a r z y s z y ł o w y p o w i a d a n e p o w i t a n i e : Niech będzie pochwalone światło. Na P o l e s i u p o s z a n o w a n i e ognia w y n i k a ł o z o b a w y p r z e d p o d p a l e n i e m i p o ż a r e m . W R u m u n i i z a ś z a c h o w a ł o s i ę , b ę d ą c e z a p o ż y c z e n i e m z e s ł o w i a ń s k i e g o , s ł o w o sfarog o z n a c z a j ą c e s p a l e n i z n ę , z w ę g l e n i e lub s u s z ę . W ś r ó d S ł o w i a n b a ł k a ń s k i c h s z c z e g ó l n i e czczono „ o g i e ń żywy", w z n i e c a n y w m o m e n t a c h s z a l e j ą c e j zarazy oraz podczas r y t u a ł ó w związanych z powitaniem wiosny.

Ś W I Ę T A

I

O B R Z Ę D Y

JESIENNA R Ó W N O N O C

W

icie

wieńców

dożynkowych pozostawianie

Słowianie bacznie obserwowali słońce

na polu nieściętych poje­

i księżyc. Zjawisko równonocy jesiennej

dynczych

występuje z 22 na 23 września. Ten właś­

huczne

kłosów

zabawy

zboża,

ze

śpie­

wami, tańcami i biesiadami

nie czas zbiegał się z okresem zbierania

-

plonów i dojrzewania owoców.

wszystkie

te

zwycza­

je n i e o b c e byty naszym przodkom. O b r z ą d e k ten uwiecznił jedynie żyjący na przełomie XII i XIII w. duński kronikarz S a x o Grammaticus. J e m u zawdzięczamy najstarszy opis obrzędu do­ żynkowego, który się odbywał w Arkonie przy posągu Swiętowita.

Czytanie wróżb Z a p e w n e już na kilka dni przed uroczystością wokół świą­ tyni gromadzili się Słowianie, oczekując na słowa arcyka­ płana. W wyznaczonym dniu tłum gromadził się przed posągiem Swiętowita, przy którym umieszczano rytualny róg. Wcześniej kapłan napełniał go miodem. Zaglądał do niego w napięciu, aby wypowiedzieć słowa wróżby. Jeśli z rogu ubyło dużo napoju, była to zapowiedz nieurodza­ ju, pełne naczynie zwiastowało obfite plony. Następnie kapłan wylewał na ziemię zawartość rogu i ponownie na­ pełniał go po brzegi. Ceremonii towarzyszyły modły, pod­ czas których kapłan dokonywał libacji miodu, kosztując go i kilka kropel wylewając na ziemię. Byc może upojony tym płynem mówił zgromadzonym słowa przepowiedni. Jeśli przepowiadał urodzaj, wdzięczni wyznawcy składali u podnóża wizerunku boga dary. Już wówczas naczelne miejsce wśród ofiarnych produktów zajmował wielki koli­ sty kołacz przyprawiony miodem.

1 2 5

1 2 6

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

ŚWIĘTO DZIADÓW

ZADUSZKI Z dala od osad, w miejscach ustronnych, wśród kurhanów, w których spoczywały szczątki przodków, spotykali się Słowia­ nie na niezwykłych ceremoniach dziadów. Na wiosnę i na je­ sieni oddawano cześć zmarłym, próbowano z nimi rozmawiać i prosić ich o pomoc. Kościół zaadaptował ten stary zwyczaj, ustanawiając obchodzo­ ny 1 listopada Dzień Wszystkich Świętych.

S

łowianie wierzyli w

istnienie

pozagrobowe. Wyobrażano

je

duszy

i

życie

s o b i e w spo­

s ó b n i e z w y k l e realistyczny, przede wszystkim

zantropomorfizowany.

Duch

przodków

mógł

przy­

brać postać ptaka, motyla, ale także złej mary, wid­ ma czy nawet d e m o n a . R o z b u d o w a n y o b r z ą d e k po­ grzebowy, w którym nie brakowało pozostawionej dla zmarłych strawy, a nawet broni, świadczy o szacunku, jakim S ł o w i a n i e ich obdarzali. S z a c u n k o w i temu to­ warzyszył także z a b o b o n n y lęk przed ich powrotem do świata żywych. Obrzędy poświęcone zmarłym odbywały się zazwyczaj po zmroku. Rozpalano wtedy ogniska, aby wskazać du­ szom przodków drogę do swoich najbliższych. Składano dary (jadło i miód), pragnąc ugościć ich i zarazem uchro­ nić się przed ich gniewem. Duch przodka mógł przyjmować na przykład posłać ptaka.

Ś W I Ę TA

I

O B R Z Ę D Y

1 2 7

Na Białorusi i w Polsce Święto dziadów znane jest jedynie z terenów Białoru­ si. Nazywano je tam stawruskimi, co wiązało się z podaniem o Gawrze i Stawrze.

Ciemno

psach pogańskiego księcia Boja. Z kolei w Krakowie, we

Co to będzie, co to będzie?

wszędzie,

głucho

wszędzie.

wtorek po Wielkiej Nocy uroczyście obchodzone jest Święto Rękawki. Ma o n o upamiętniać legendę o usypa­ niu kopca Krakusa i jest związane z tradycją dziadów. We­ dług podań po śmierci władcy okoliczni mieszkańcy mieli

GUŚLARZ Zamknijcie

drzwi od kaplicy

mu usypać wielki kurhan, nosząc ziemię na jego budowę

I stańcie dokoła trumny:

w rękawach. Choć archeolodzy nie podzielają tej opinii,

Żadnej

nie wykluczają też kultowego charakteru kopca. Wszak na

W oknach

jego wierzchołku odnaleziono siady korzeni dębu. Czyż­ by drzewo to zostało ścięte wraz z nadejściem chrześcijań­ stwa? Być może przed wiekami ogniska w noc dziadów oświetlały drogę zmarłym. Obrzęd dziadów odprawiano na Litwie jeszcze w X I X w.

Niech

lampy,

żadnej świecy,

zawieście

całuny.

księżyca jasność

Szczelinami tu

nie

blada

wpada.

Tylko żwawo, tylko śmiało.

„Dziady”Adama

Mickiewicza

128

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

ŚWIĘTO JARE - TOPIENIE MARZANNY Któż nie pamięta z dzieciństwa topienia Marzanny? Dużą słomianą kukłę przystrojoną wstążkami - według Jana Długosza personifika­ cję śmierci - wrzucało się 21 marca wprost do rzeki.

T

opienie Marzanny to reminiscencja dawnego pogańskiego obyczaju

symbolizującego wypę­

dzenie zimy, nadejście cieplejszych dni i odra­

dzanie się życia. Kukla symbolizowała także c h o r o b ę i śmierć, a jej utopienie miało zapewnić ludziom powo­ dzenie i dostatek. Słomianą

kukłę,

wykonaną

na

drewnianym

stelażu

w kształcie krzyża, o b n o s z o n o po wsi, a następnie wy­ prowadzano poza granice zabudowań. Potem wrzucano ją do wody, błota lub dołu. W niektórych miejscach Ma­ rzannę palono, a jej szczątki rozrzucano po polach, za­ pewniając sobie w ten sposób większe plony. Potem ze śpiewem na ustach powracano do wsi, niosąc dla odmia­ ny przystrojoną choinę. Pogański obyczaj zaklinania wiosny Kościół próbował przemianować na tzw. topienie Judasza, ale odniosło to mizerny skutek. Na ziemiach polskich obyczaj topienia Marzanny jest kultywowany raczej w niezmienionej for­ mie, ale traktowany jako zabawa. Święto Jare Słowianie obchodzili na różne sposoby, nie tylko poprzez symboliczne topienie kukły, ale również po­ przez malowanie jajek. Nadejście wiosny było także cza­ sem wielkiego sprzątania i wietrzenia domów Palono na wzgórzach ogniska i przynoszono do domów gaiki - ga­ łązki pokryte młodymi listkami. Niektórzy badacze przy­ puszczają, że obyczaj ten został przejęty od Celtów.

Ś W I Ę T A

I

O B R Z Ę D Y

SŁOWIAŃSKIE OFIARY

S

kładano je zazwyczaj ze zwierząt -

pier­

wociny - z pierwo­

rodnych jagnięcia lub cie­ lęcia oraz z płodów rolnych i leśnych (np. pierwszy sko­ szony snop zboża, siano

lub pierwsze o w o c e z sa­ du czy uzbierane w lesie grzyby,

jagody,

borówki).

Najpewniej składano tak­ że w ofierze miód i inne specjały

przygotowywane

na tę okazję - w świątyni

Pogańskie obrzędy słowiańskie odprawia­

w Radogoszczy był to ol­

no w zaciszach domostw i obejść oraz pu­

brzymi kołacz. Ofiary skła­

blicznie, z udziałem prowadzącego ważną

dano w podzięce za plo­ ny i z nadzieją na dalszą

uroczystość kapłana.

życzliwość bogów. Pośrednikiem pomiędzy bogami a ludźmi byli kapłani - żercy. Odprawiali modlitwy, wróżyli i składali ofiary na­ zywane obiatami lub trzebami. Po złożeniu przez żerców ofiar następowała uczta (tzw. pir). Specyficzną formę ofiar stanowiły ofiary zakładzinowe znajdowane podczas wykopalisk pod fundamentami bu­ dynków i grodów. Świątynia w Arkonie została posado­ wiona na rogach zwierząt. Ofiary zakładzinowe składa­ ne w celu ochrony mieszkańców przed złymi mocami odkryli także archeolodzy w Opolu. Gdańsku, Gnieźnie, Biskupinie, Kruszwicy, a naczynia wypełnione zbożem m.in. pod wałami grodzisk w Bonikowie pod Kościanem i Zlinicach pod Opolem.

Ja ko ofiary za kładzinowe składano czaszki zwierząt (kóz, owiec, krów i koni] albo gliniane naczynia wypełnione zbożem, kaszą, makiem lub mięsem.

1 2 9

130

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

ŚWIĘTE GÓRY W krajobrazie dawnej Słowiańszczyzny niezwykłe ważnym elementem wierzeń były majestatyczne góry, na których nasi praprzodkowie odprawiali pogańskie obrzędy. Góry były łącznikiem między niebem a ziemią.

ysoko na szczycie, p o ś r ó d chmur, zjawiska przyrody

W

zachodzą gwałtowniej. Silniej wieją wiatry, mocniej biją pioruny, a b ł y s k a w i c e są bardziej o g n i s t e . W y s o k i e

wzniesienia ś c i ą g a ł y często na siebie burze i w y ł a d o w a n i a a t m o s f e r y c z n e , s t a j ą c się miejscami niebezpiecznymi. W i e r z o n o , że na n i e d o s t ę p n y c h i nieprzyjaznych wzniesieniach znajdowało się siedlisko wszelkich mocy, k t ó r y c h należy się obawiać, i którym trzeba oddawać n a l e ż n ą cześć. W E u r o p i e Ś r o d k o w e j i Wschodniej j e s t wiele takich tajemniczych miejsc.

POGAŃSKA ŁYSA GÓRA J e d n o z najbardziej z n a n y c h miejsc s ł o w i a ń s k i e g o kultu na t e r e n i e P o l s k i z n a j d o w a ł o się na szczycie Ł y s e j Góry, później n a z w a n e j Ś w i ę t y m Krzyżem, w G ó r a c h Ś w i ę t o k r z y s k i c h , W e d ł u g l e g e n d y Ł y s a Góra za czasów p r z e d c h r z e ś c i j a ń s k i c h była słowiańskim Olimpem, a na jej szczycie wznosiło s i ę s a n k t u a r i u m otoczone trzema w a ł a m o dwóch b r a m a c h wejściowych. W e d ł u g zapisków k r o n i k a r s k i c h zakonników z b e n e d y k t y ń s k i e g o k l a s z t o r u ł y s o g ó r s k i e g o j u z w X w. D ą b r ó w k a , żona Mieszka I, rzuciła

M I E J S C A

|

Ś W I Ę T E

GORA CHEŁM Leży na Pogórzu Strzyżowskim.

w y z w a n i e p o g a ń s k i e j g ó r z e i o s a d z i ł a tam mnichów. Choć p r z e k a z

Według legend znajdowały

to b a ł a m u t n y , to j e d n a k świadczy d o b i t n i e o l e g e n d a c h , j a k i e u p r o g u

się tam cudowne ź r ó d e ł k a ,

czasów nowożytnych k r ą ż y ł y wokół góry. ...Łysa Góra nazwana

a w późniejszych czasach

od zamku Łysieć,

s t a ł kościółek, który ponoć

bielał. się

Na

w pychę,

się za

Dyanę

pomstę panią leżą

tym

bożą ze

na

który na niej byt, zamku

kościół trzech

jedna

iż była poraziła boginkę miała:

wszystkimi tym

pani

zamek

służebniki

miejscu

przed

tym

Ale

mieszkając,

natychmiast za

wszystek grom potłumił:

tak

wielkie gromady kamienia.

bałwanów,

iż się zdala podniósłszy

wielkiego Alexandra pod tą górą,

chwalić.

iż on

który też tak zwano,

które zwano

Łada,

iż

to

blużnierstwo

roztrącił; jeszcze Na

Boda,

tym

kazała

oną po

siejący p o s t r a c h w okolicy.

dzień

też miejscu

był

Leli

W liście do Kazimierza J a g i e l l o ń c z y k a o p a t Michał s k a r ż y ł się królowi na o b e c n e w ś r ó d okolicznych mieszkańców p r a k t y k i p o g a ń s k i e . O d p u s t i z a b a w y ludyczne g o r s z y ł y o p a t a . K r ó l zgodził s i ę p r z e n i e ś ć o d p u s t do położonej u stóp góry Nowej S ł u p i . A l e u p a r c i mieszkańcy nie p o s ł u c h a l i k r ó l e w s k i c h w s k a z a ń i p r z e n i e ś l i się z obrzędami na j e d e n ze szczytów P a s m a J e l e n i o w s k i e g o - G ó r ę W i t o s ł a w s k ą

Łysa Góra - najsłynniejsze miejsce kultowe na terenie Polski.

okolicznościach. Podobno mieszkał tam też król węży

też

dziś

zniknął w tajemniczych

Wały na szczycie góry Chełm.

1 3 1

M I T O L O G I A

1 3 2

S Ł O W I A N

1. Góra Ślęża na Śląsku kryje w sobie jeszcze

W POSZUKIWANIU ŚWIĄTYNI

wiele tajemnic.

Na Łysej Górze w V I I I - X w. istniał o ś r o d e k kultowy S ł o w i a n .

2. Kamienny niedźwiedź (a może dzik) ze Ślęży.

D o p i e r o na p o c z ą t k u X I I w. na s z c z y c i e p o g a ń s k i e j g ó r y w z n i e s i o n o r o m a ń s k i kościół. H i p o t e z ę o kultowym z n a c z e n i u Ł y s e j Góry p o t w i e r d z i ł y z n a l e z i s k a ś l a d ó w s t a r y c h zabiegów k u l t o w y c h , a t a k ż e w a ł ó w i p o s ą g ó w kamiennych. Otaczające szczyt Łysej Góry wały są podobne do t y c h z n a l e z i o n y c h na Ś l ą s k u . W a ł y na całej swojej d ł u g o ś c i są u s y t u o w a n e tuż poniżej k r a w ę d z i mocno s p ł a s z c z o n e g o w z g ó r z a , k t ó r e n a j p r a w d o p o d o b n i e j w p r z e s z ł o ś c i celowo s p l a n t o w a n o ( w y p o z i o m o w a n o ) . Z a c h o w a ł y się na d ł u g o ś c i prawie 1,5 kilometra. W y d ł u ż o n y s z c z y t w z g ó r z a j e s t p r z e d z i e l o n y n a dwie c z ę ś c i , a p o ś r o d k u stoi dziś klasztor. Na w s c h ó d i na z a c h ó d od niego b i e g n ą dwa ciągi watów, k t ó r e t w o r z ą dwie w y d ł u ż o n e podkowy z w r ó c o n e końcami do siebie. A r c h e o l o d z y u w a ż a j ą , ż e n a s y p nie s p e ł n i a ł funkcji o b r o n n e j . R a c z e j o d d z i e l a ł dwie s t r e f y - tę c o d z i e n n ą ( p r o f a n u m ) od magicznej i duchowej ( s a c r u m ) . W t r a k c i e w y k o p a l i s k z n a l e z i o n o niewiele ś l a d ó w p o b y t u ludzi na g ó r z e , j e d y n i e t r o c h ę ceramiki z IX—XII w. Nie o d n a l e z i o n o n a t o m i a s t s a m e g o c e n t r u m k u l t u . B y ć może j e g o ś l a d y skrywają budynki dawnego klasztoru benedyktyńskiego.

o

M I E J S C A

Ś W J E T E

ŚLĘŻA - ŚLĄSKI OLIMP W „ G e o g r a f i i h i s t o r y c z n e j ziem d a w n e j P o l s k i " Z y g m u n t G l o g e r pisał,

że

Ślęża

to

lechickich

i powieściami polskiego ludu.

Nie

bogów siedlisko, bez

powodu

wstawiona pieśniami

nazywana jest

ś l ą s k i m Olimpem, a n a w e t p r a s ł o w i a ń s k ą J a s n ą G ó r ą . Owa góra wielkiej ogromu, jak

doznawała

czci u

i przeznaczenia, jako

pogańskie obrzędy-

wszystkich że

tak opisał Ślężę

na

mieszkańców z powodu niej

odprawiano

Xl-wieczny

swego

przeklęte

kronikarz

Thietmarz Merseburga. S z c z y t Ś l ę ż y , niemal z a w s z e zamglony, często spowijają burzowe chmury. J e s t to j e d n o z miejsc, gdzie najczęściej w E u r o p i e biją pioruny. Miejsce to czcili j u ż Celtowie, p r z e b y w a l i tu t a k ż e S c y t o w i e .

POZA

POLSKĄ

G Ó R A R I P w Czechach - położona

Góra s t a n o w i ł a j e d n o z n a j w a ż n i e j s z y c h c e n t r ó w kultowych na

na p ó ł n o c n y z a c h ó d od P r a g i ,

t e r e n i e P o l s k i . Ś l ę ż a w z n o s z ą c a s i ę na w y s o k o ś ć 718 metrów n.p.m.

w y s o k a na 459 metrów 0 k r a j u

w y r a ź n i e dominuje n a d okolicą. M a s y w g ó r s k i Ś l ę ż y obejmuje t a k ż e

pomiędzy O h r z ą i W e ł t a w ą o r a z

W i e ż y c ę (tzw. G ó r ę K o ś c i u s z k i ) i R a d u n i ę . K a ż d a z t y c h gór była

p o g a ń s k i m kulcie p r z y n i e s i o n y m

poświęcona innemu kultowi: Ś l ę ż a - S ł o ń c a , W i e ż y c a - pierwiastkowi

p r z e z p r o t o p l a s t ę Czechów

ż e ń s k i e m u , n a t o m i a s t R a d u n i a - Księżycowi.

- Bohemusa pisał kronikarz

Z o k r e s u s ł o w i a ń s k i e g o pochodzi kamienny w a ł wzniesiony wokół

czeski K o s m a s . J e d n a k b a d a n i a

s z c z y t u . D r u g i wał, z w a n y p ó ł k s i ę ż y c o w y m , znajduje się w połowie

a r c h e o l o g i c z n e nie p r z y n i o s ł y

drogi na szczyt.

dowodów na i s t n i e n i e t e g o

Kolejne k o n s t r u k c j e k a m i e n n e , k t ó r e p r z e d przyjęciem

k u l t u a n i też w y r a ź n i e j s z y c h

c h r z e ś c i j a ń s t w a mogły być miejscem kultu, znajdują się przy

śladów osadnictwa

czerwonym s z l a k u 50 metrów powyżej H u s y c k i c h S k a ł e k . Mają

wczesnośredniowiecznego. J e d y n ą przesłanką świadczącą istnieniu takowego jest fakt p o s t a w i e n i a na jej szczycie na p r z e ł o m i e X i XI w. r o t u n d y Ś w i ę t e g o W o j c i e c h a . Taki sposób

wykorzeniania starej wiary

i s z e r z e n i a nowej religi propagował papież Grzegorz Wielki (590-604), który zalecał, aby w miejscach o b a l o n e g o k u l t u pogańskiego stawiano kościoły oraz kaplice chrześcijańskie.

13 3

1 3 4

M I T O L O G I A

" KOŚCIÓŁ WALCZYŁ

Z POGAŃSKIMI PRAKTYKAMI,

PRZEJMUJĄC STARE

CENTRA WIERZEŃ, MIĘDZY INNYMI

NA ŁYSE] GÓRZE "

S Ł O W I A N

k s z t a ł t t r z e c h r ó w n o l e g ł y c h do siebie murków. Może to być j e d n o z najważniejszych miejsc kultu s ł o w i a ń s k i e g o na Ślęży. Choć k a m i e n n e k o n s t r u k c j e z upływem wieków są coraz t r u d n i e j r o z p o z n a w a l n e , to pamięć o Ś l ę ż y j a k o p o g a ń s k i e j świętej górze p r z e t r w a ł a aż do XX w. W 1937 r. niemiecki a r c h e o l o g Fritz G e s c h w e n d t o d n o t o w a ł , że pod rzeźbą Mnicha widział złożone w ofierze n a c z y n i e z gotowanymi ziemniakami.

ŚWIĘTA GÓRA SŁOWIŃCÓW Zamieszkujące we wczesnym średniowieczu południowe w y b r z e ż e B a ł t y k u s ł o w i a ń s k i e plemię Stowińców miało swoją świętą g ó r ę niedaleko S ł u p s k a , koło S m o ł d z i n a , na t e r e n i e dzisiejszego S ł o w i ń s k i e g o P a r k u N a r o d o w e g o . P o w s t a ł e n a s k u t e k działania lodowca wzgórze Rowokół o wysokości 115 metrów n.p.m. leży zaledwie sześć kilometrów o d morza. N a j s t a r s z e ś l a d y o b e c n o ś c i c z ł o w i e k a na w z g ó r z u p o c h o d z ą z n e o l i t u . W I X - X w. g ó r a s t a n o w i ł a miejsce k u l t u . S ł o w i a n i e w z n i e ś l i w o k ó ł jej s z c z y t u w a ł y i w y k o p a l i rów o s z e r o k o ś c i o k o ł o 3 - 4 m e t r ó w i g ł ę b o k o ś c i blisko j e d n e g o m e t r a . N a s z c z y c i e a r c h e o l o d z y z n a l e ź l i p o z o s t a ł o ś c i z w ę g l o n y c h kości zwierząt i ryb z resztkami ofiarnych palenisk. P o d o b n i e j a k na innych g ó r a c h w XII w. wzniesiono tu kaplicę Ś w i ę t e g o Mikołaja, poświęconą rybakom i żeglarzom. B y ł a ona celem licznych w ę d r ó w e k ś r e d n i o w i e c z n y c h pątników, a l e z o s t a ł a zniszczona w XV w.

Góra Rowokół - słowińskie święte miejsce.

M I E J S C A

ŚWIĘTE WODY O

tym, że wodę u w a ż a n o za siedzibę bóstwa, j a k o pierwszy p i s a ł P r o k o p i u s z w VI w. Cztery wieki później T h i e t m a r z M e r s e b u r g a

wspominał o jeziorze na ziemiach S ł o w i a n zachodnich zabarwiającym się co j a k i ś czas na czerwono, co o d c z y t y w a n o j a k o zapowiedź wojny. U plemienia R e d a r ó w , w okolicach Radogoszczy, czczono jezioro, z k t ó r e g o w chwilach niebezpieczeństwa w y n u r z a ł się dzik. Natomiast w B r a n d e n b u r g u (wówczas B r e n n a ) , słowiańskim mieście założonym na t r z e c h w y s p a c h rzeki Haweli w VI w., na W z g ó r z u Maryjnym znajdował się święty gaj, a w nim t r y s k a j ą c e ź r ó d e ł k a , co wyróżniało je s p o ś r ó d innych wzgórz.

ŹRÓDŁO - BAPTYSTERIUM Na z i e m i a c h p o l s k i c h ź r ó d l i s k a o p r z y p u s z c z a l n i e kultowym c h a r a k t e r z e z n a j d o w a ł y s i ę n a p r z y k ł a d w S t o ł p i u koło Chełma na L u b e l s z c z y ź n i e . Na ziemnym s t o ż k u do d z i ś s t o j ą p o z o s t a ł o ś c i k a m i e n n e j wieży, p r a w d o p o d o b n i e r e s z t k i wczesnośredniowiecznego bapfysterium funkcjonującego od d r u g i e j p o ł o w y X I I do X I I I w., u k t ó r e g o s t ó p z n a j d u j e s i ę niewielki staw. Wieża z o s t a ł a posadowiona na niepewnym gruncie, z którego wypływają źródełka zaopatrujące w wodę staw. Konstrukcję z a b e z p i e c z o n o p r z e d o s u n i ę c i e m murem o p o r o w y m . P r o w a d z ą c y tam b a d a n i a p r o f e s o r A n d r z e j B u k o u w a ż a j e z a miejsce k u l t o w e . W y g l ą d a więc na to, że w i e ż ę w z n i e s i o n o w miejscu d a w n e g o p o g a ń s k i e g o ś w i ę t e g o ź r ó d ł a , a b y uniemożliwić o d p r a w i a n i e r y t u a ł ó w z a k a z a n y c h p r z e z n o w ą w i a r ę . M i e s z k a j ą c e między ś r o d k o w ą Ł a b ą a M u l d ą s ł o w i a ń s k i e plemię G ł o m a c z ó w miało swoje ś w i ę t e miejsce o d d a l o n e o o k o ł o dwa k i l o m e t r y od Ł a b y . W e d ł u g T h i e t m a r a z M e r s e b u r g a j e g o p o w i e r z c h n i a miała s i ę p o k r y w a ć w s z e l a k i m d o b r e m , j e ś l i t u b y l c y żyli w p o k o j u . J e ś l i w k r a c z a l i na w o j e n n ą ś c i e ż k ę , t a f l a wody z n a c z y ł a s i ę k r w i ą i p o p i o ł e m .

Stołp koło Chełma - miejsce kultowego źródliska.

Ś W 1 Ę T E

1 3 5

1 3 6

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

Ś W I Ę T E GAJE Gdy nie było wysokich szczytów górskich i wzniesień, Słowianie szukali specjalnych miejsc w lasach, by czcić tam swoich bogów, odprawiać rytualne obrzędy składać ofiary.

D

la m i e s z k a j ą c y c h p o ś r ó d r o z l e g ł y c h l a s ó w plemion słowiańskich s t a r e drzewa stanowiły nieprzebrane źródło

mocy i byty s y m b o l e m d ł u g o w i e c z n o ś c i . L a s żywił, a w r a z i e niebezpieczeństwa dawał schronienie. S t ą d zakorzeniony w s ł o w i a ń s k i c h d u s z a c h s z a c u n e k dla j e g o p o t ę g i . S t a r a n n i e w y s e l e k c j o n o w a n y k a w a ł e k l a s u - ś w i ę t y gaj - o b i e r a n y był na miejsce o d p r a w i a n i a modłów i w y k o n y w a n i a c z y n n o ś c i k u l t o w y c h , Z z a c h o w a n y c h p r z e k a z ó w możemy d o ś ć d o k ł a d n i e o d t w o r z y ć w y g l ą d ś w i ę t y c h gajów i u r o c z y s k . O p i s y w a l i je Tacyt, T h i e t m a r , K o s m a s i A d a m z B r e m y . Ż y j ą c y w l a t a c h 1120-1177 p r o b o s z c z Helmold z B o z o w a we w s c h o d n i m H o l s z t y n i e t a k k r e ś l i o b r a z W drodze przybyliśmy

ś w i ę t e g o miejsca S ł o w i a n n a d ł a b s k i c h :

do gaju, który jest jedynym w tym kraju, cała bowiem okolica jest płaska. święte

Tam dęby,

bowiem które

wśród

bardzo

były poświęcone

starych

bogu

drzew zobaczyliśmy

owej ziemi...

Drzewa

o t a c z a ł d z i e d z i n i e c i d r e w n i a n y płot, w k t ó r y m z n a j d o w a ł y s i ę dwie bramy. M i e j s c e to miało o c z y w i ś c i e s w o j e g o k a p ł a n a , ś w i ę t a

„ D O B R E " I „ Z Ł E " DRZEWA Królem puszczy był dąb

obrzędy ofiarne. Ś w i ę t y gaj jawi się zatem j a k o n i e t k n i ę t y ludzką r ę k ą s k r a w e k

- symbol męskiej mocy i cnoty.

p r a s t a r e g o l a s u i w s z y s t k o , co się w nim z n a j d o w a ł o - ź r ó d ł a bijące

Za drzewo kobiece u w a ż a n o

z ziemi, ś r ó d l e ś n e j e z i o r a , d u z e kamienie i głazy, o g r o m n e s t a r e

brzozę, k t ó r a p r z y w r a c a ł a siły

d r z e w a - n a b i e r a ł o magicznej mocy. Każdy dziwnie w y g l ą d a j ą c y twór

w i t a l n e , a jej kora była b i a ł a

n a t u r y , na p r z y k ł a d drzewo z p o w y k r ę c a n y m i gałęziami, również mia-

i czysta j a k d u s z e dziewcząt

nieziemską s i ł ę .

z m a r ł y c h przed zamążpójściem.

0 g i g a n t y c z n y c h d r z e w a c h S ł o w i a n p i s a ł w I X w . a r a b s k i podróżnik

J a r z ę b i n a o d s t r a s z a ł a zte moce,

bn

Rosetha:

a lipa w y r a ż a ł a p ł o d n o ś ć i wdzięk.

niczego

S ł o w i a n i e zachodni za święte

zawiesić na nim

drzewo uważali leszczynę.

i składa

Mają

nierodzące.

u jego

oni,

blisko swej stolicy,

Lud zbiera

się

wokół niego

wszelkiego rodzaju dary. stóp

gigantyczne w każdą

drzewo środę,

ofiary.

O b o k „ d o b r y c h " drzew były też „ z ł e " , np. olchy i wierzby, k t ó r e wiązano z wilkołakami i wampirami.

by

Pada przy nim na twarz

Drewno „dobrych" drzew wykorzystywali słowiańscy budowniczowie. Umieszczali je w podwalinach domów i grodów.

M I E J S C A

Ś W I Ę T E

13 7

CHRZEŚCIJAŃSKIE ZNISZCZENIE Chrześcijanie p r z y b y w a j ą c y na ziemie p o g a n uważali gaje za miejsca n i e c z y s t e i - j a k pisat Helmold - za zgodą i z a c h ę t ą K o ś c i o ł a je niszczyli:

Napomniał nas

zniszczenia

wspomnianego

ozdobne

wysady

wokół świętych

bram. drzew

biskup, gaju.

byśmy Sam

Wszedłszy i z

kupy

do

drewna

odważnie zabrali się

zeskoczył z

konia

przybytku

na jedno

uczyniliśmy stos

do

i strzaskał

do

miejsce spalenia.

0 podobnym niszczeniu świętych miejsc wspomina Thietmar z M e r s e b u r g a opisujący działania W i g b e r t a , swojego poprzednika na biskupstwie w M e r s e b u r g u . T o on doprowadził do zniszczenia Świętego B o r u ( Z u t i b u r e ) , który w y t r z e b i ł do g r u n t u , i wzniesienia nowej świątyni poświęconej męczennikowi Romanowi. Taki sam los s p o t y k a ł wielkie święte drzewa. Z n a n y dąb germańskiego boga Thora został z r ą b a n y bezlitośnie przez świętego W i n f r y d a - B o n i f a c e g o w VIII w. Kosmas z P r a g i opisuje z kolei, j a k czczone przez Czechów święte gaje i drzewa S ł o w i a n p o ł a b s k i c h zostały wycięte i podpalone przez wojska B r z e t y s ł a w a II. I dalej, że na t e r e n a c h B u ł g a r i i i W i e l k o r u s i gaje te są w y k o r z y s t y w a n e w kulcie chrześcijańskim. To o s t a t n i e s p o s t r z e ż e n i e j e s t j e d n a k - zdaniem badaczy - mało w i a r y g o d n e .

" GAJE SŁUŻYŁY TEŻ DO ODCZYTYWANIA

WRÓŻB, NP. Z SZUMU

DRZEW. BYŁY MIEJSCEM WYSŁUCHIWANIA WYROCZNI "

1 3 8

M I T O L O G I A

S Ł O W I A N

KAMIENNE POSĄGI,

DREWNIANE PODOBIZNY Wizerunki słowiańskich bogów pojawiły się dopiero na skutek wpływów z zewnątrz, zwłaszcza kontaktów ze skandynawskimi kupcami i wojownikami.

Z

anim P r a s ł o w i a n i e zetknęli się z k u l t u r ą innych ludów, stawiali bogom symboliczne słupy, k t ó r y c h p o z o s t a ł o ś c i o d n a j d y w a n e są

s p o r a d y c z n i e p o d c z a s wykopalisk.

ŚWIĘTOWIT Z ARKONY Saxo G r a m m a t i c u s szczegółowo o p i s a ł w y g l ą d j e d n e g o z n a j b a r d z i e j z n a n y c h posągów, w a ż n e g o dla całej z a c h o d n i e j S ł o w i a ń s z c z y z n y boga

Świętowita.

ludzkiego, z których patrzeć...

czterema dwie

Posąg

byt ogromny, przewyższający postać ciaia

gtowami

i

w stronę piersi,

Brody

byty podgolone,

tyluż a

dwie

karkami

wzbudzający zdziwienie,

w stronę pleców zdawaty się

wtosy ostrzyżone...

Świętowit

z A r k o n y lewą r ę k ę miał w s p a r t ą na b o k u , a w prawej t r z y m a ł róg z

rozmaitego

koń czyta się

kruszcu

zrobiony.

Szafa

dochodząca

aż

do

goleni

w tym miejscu...

ŚWIATOWID ZE ZBRUCZA Z n a j d u j ą c y się w Muzeum A r c h e o l o g i c z n y m w K r a k o w i e p o s ą g j e s t j e d n ą z nielicznych t a k d o b r z e z a c h o w a n y c h podobizn s ł o w i a ń s k i e g o boga. Z o s t a ł wyłowiony z rzeki Z b r u c z w s i e r p n i u 1848 r. w pobliżu wsi Liczkowce koło H u s i a t y n a na P o d o l u . K a m i e n n a figura w a ż y blisko 500 kilogramów i z o s t a ł a w y r z e ź b i o n a z piaskowca p o c h o d z ą c e g o - zdaniem geologów - z okolic Lwowa. W y s o k i na 257 centymetrów, w formie g r a n i a s t o s ł u p a , o p o d s t a w i e 29 na 30 centymetrów, p o k r y t y j e s t symbolicznymi p ł a s k o r z e ź b a m i . Cała f i g u r a była p o m a l o w a n a , w większości na czerwono. P r a w d o p o d o b n i e p i e r w o t n i e s t a ł a na pobliskiej g ó r z e B o g i t ( B o h o t ) , n a której a r c h e o l o d z y z n a l e ź l i k r ą g

M I E J S C A

kultowy z w a ł e m otoczonym ośmioma ogniskami. Ś l a d y s k ł a d a n i a ofiar na górze B o g i t pochodzą z X—XIII w. P o ś r o d k u k r ę g u o d k r y t o p u s t e miejsce po kamiennym p o s ą g u . P o s ą g podzielony na trzy w y r a ź n e s f e r y ukazuje ideę trójdzielności ś w i a t a S ł o w i a n .

POSĄGI ZE ŚLĘŻY Na górze Ś l ę ż a koło W r o c ł a w i a z a c h o w a ł y się aż c z t e r y figury o k s z t a ł t a c h a n t r o p o - i zoomorficznych. P i e r w s z e ś l a d y obrzędów pochodzą s p r z e d 1300 r. p.n.e. K a m i e n n e posągi ze Ś l ę ż y - p o s t a ć niedźwiedzia (może d z i k a ? ) , p o s t a ć ludzka z r y b ą , mnicha i g r z y b a - p r a w d o p o d o b n i e nie z o s t a ł y w y r z e ź b i o n e przez S ł o w i a n , lecz są związane z t r a d y c j a m i plemion celtyckich i g e r m a ń s k i c h o p i e r a j ą c y c h się na w i e r z e n i a c h totemicznych w przodków plemiennych.

KROCZĄCY PIELGRZYM Z n a j d u j ą c a się u początku Drogi K r ó l e w s k i e j wiodącej z Nowej S ł u p i na Ł y s ą C ó r ę kamienna p o s t a ć K r o c z ą c e g o P i e l g r z y m a , s t a n o w i dla badaczy nie lada z a g a d k ę . J e d n a z n a j s t a r s z y c h l e g e n d mówi, że j e s t to p o s t a ć p o k u t n i k a , k t ó r y za swoją p y c h ę z o s t a ł zamieniony w kamień. Gdy d o t r z e na Ś w i ę t y Krzyż, n a s t ą p i koniec ś w i a t a . Inne podania mówią, że j e s t to w y o b r a ż e n i e Litwina albo n a w e t T a t a r z y n a , który s k r a d ł ł y s o g ó r s k ą relikwię, a potem się nawrócił.

1. Kroczący Pielgrzym zwany Emerykiem z Nowej Słupi. 2. Ogromny posąg Świetowita z Arkony (rekonstrukcja) 3. „Bliźnięta z Fischerinsel" - figurka z XI-XII w. znaleziona na Wyspie Rybackiej (Fischerinsel na jeziorze Tollensee koło Neubrandenburga).

Ś W I Ę T E

139

1 4 0

M I T O L O G I A

Słowianie zaczęli wznosić drewniane świątynie, czyli chramy lub kąciny swoim bóstwom prawdopodobnie dopiero wtedy gdy zetknęli się z chrześcijaństwem. Wcześniej oddawali cześć bogom w otoczeniu dzikiej przyrody.

S Ł O W I A N

W

opisach chrześcijańskich kronikarzy pogańskie świątynie Słowian jawią się jako d r e w n i a n e budynki stojące na

d z i e d z i ń c u w o t o c z e n i u ś w i ę t e g o g a j u , o t o c z o n e p a l i s a d ą z bramami w e j ś c i o w y m i . Ich ś c i a n y s ą z w y k l e b o g a t o r z e ź b i o n e . W e w n ą t r z s t o j ą w y o b r a ż e n i a p o g a ń s k i c h b ó s t w w y r z e ź b i o n e w k a m i e n i u lub d r e w n i e . O t a c z a n e s ą w i e l k ą czcią i p i l n o w a n e p r z e z k a p ł a n ó w .

ARKONA - ŚWIĄTYNIA ŚWIĘTOWITA J e s t to najbardziej znana słowiańska świątynia, opisana w „ C e s f a D a n o r u m " przez S a x o G r a m m a t i c u s a , przy okazji n a j a z d u D u ń c z y k ó w na w y s p ę R u g i ę i p o b l i s k i e k r a i n y p o ł o ż o n e nad B a ł t y k i e m . R a n o w i e , s ł o w i a ń s k i e plemię, o d d a w a ł o cześć czczonemu na S ł o w i a ń s z c z y ź n i e z a c h o d n i e j Ś w i ę t o w i t o w i . Ś w i ą t y n i a -

drewniana o misternej budowie- s t a ł a

miasta.

Wzbudzała

boskością

posągu

dokładną

płaskorzeźbą

i

niewydoskonaloną

w

cześć nie niej się sztuką

tylko

na

umieszczonego. odznaczał, malarską

placu w środku

wspaniałością Zewnętrzny

nabożeństw, jej

przedstawiając postacie

obwód prostą

najrozmaitszych

lecz

M I E J S C A

Ś W I Ę T E

rzeczy. Do ś w i ą t y n i w i o d ł o j e d n o w e j ś c i e . Otoczona była podwójnym ogrodzeniem, pokrywał,

z

świeciło

czerwonymi

ścianami

zewnętrzne,

których

wewnętrzne

było

czterema zawieszonymi

połączone

tylko

ze ścian złożone,

słupami podparte zasłonami kilku

i

z

dach

czerwony

zamiast

ścian

zewnętrznymi

poprzecznymi

tramami.

M i e j s c e na o ś r o d e k k u l t u w y b r a n o z rozmysłem - w y s o k i s k a l i s t y c y p e l w r z y n a j ą c y s i ę w morze j e s t t r u d n o d o s t ę p n y . W e d ł u g p r z e k a z u S a x o G r a m m a t i c u s a ś w i ą t y n i a miała s w o j e g o k a p ł a n a n a z y w a n e g o żyrzec, k t ó r y w imieniu z g r o m a d z o n y c h na m o d ł a c h s k ł a d a ł bogom o f i a r ę (tzw. ż e r t w ę ) lub o b i a t ę . B y ł y t o p r z e w a ż n i e płody

rolne

lub

zwierzęta:

strojowi

długimi

wąsami

przed

uroczystością

a

Kapłan,

włosami

najstaranniej

się

co przeciw zwykłemu ziomków wyróżniał,

świątynię,

umiatał

do

której

dzień

sam jeden

mógł wstępować... K a p ł a n o d c z y t y w a ł t a k ż e wróżby dla p r z y b y ł y c h w i e r n y c h z n a p o j u a l k o h o l o w e g o , za pomocą b i a ł e g o konia, d r e w n i a n y c h p a t y c z k ó w i p o p i o ł u z o g n i s k a i s a m o f i a r o w y w a ł go b o g u . O d p r a w i a ł modlitwy, p r z e k a z y w a ł ludowi życzenia o d b ó s t w a . Z d o b y c i e p r z e z W a l d e m a r a I R u g i i i z n i s z c z e n i e w 1168 r. ś w i ą t y n i w A r k o n i e było wielkim ciosem dla S ł o w i a n p o ł a b s k i c h .

1. Po świątyni w Arkonie zachował się niewielki wąwóz otoczony watem i wzniesienie, z którego rozciąga się widok na Bałtyk

RADOGOSZCZ - ŚWIĄTYNIA SWAROŻYCA

strome klify. Po słowiańskiej bytności w tym

Do dziś nie o d n a l e z i o n o jej śladów, a l e kroniki nie pozostawiają

miejscowości i legendy.

wątpliwości co d o j e j istnienia. R a d o g o s z c z , położona w kraju R e d a r ó w między Z a t o k ą K i l o ń s k ą i dzisiejszym H a m b u r g i e m , o t a c z a ł a wielka puszcza ręką tubylców nie tknięta i jak świętość czczona. Dwie

bramy

tego

grodu

trzecia

od

strony

która

prowadzi

stoją

wschodniej

do

otworem jest

położonego

dla

najmniejsza i

wszystkich i

strasznie

wchodzących,

wychodzi

na

ścieżkę,

wyglądającego jeziora

- r e l a c j o n u j e T h i e t m a r z M e r s e b u r g a . 0 samej d r e w n i a n e j świątyni pisze, że j e j ś c i a n y z e w n ę t r z n e zdobiły wizerunki bogów i bogiń w przedziwny rzeźbione sposób, ludzką nich

ręką

w

nazywa

się

pogan.

Znajdują

nie zabierają, niosą je

piesi

straszliwych Swarożyc się

tam

a

wewnątrz

hełmach i szczególnej

wojownicy.

doznaje

również sztandary,

chyba ze są potrzebne

bogowie zrobieni

stali

i pancerzach.

na

czci

których

wyprawę

Pierwszy spośród u

wszystkich

nigdzie

wojenną

i

miejscu pozostały cmentarzyska, nazwy

stąd wówczas

2 W Radogoszczy - grodzie o trójkątnym kształcie i trzech bramach doń wiodących - zbudowana misternie z drewna świątynia posadowiona była na fundamencie z rogów dzikich zwierząt.

1 4 1

M I T O L O G I A

1 4 2

"

DO

ŚWIĄTYŃ

PIELGRZYMOWANO,

TAM ZBIERANO SIĘ NA WIECACH, STAMTĄD RUSZANO

NA WOJNĘ "

SŁO

W I A N

Opiekujący się świątynią Swarożyca kapłani jako jedyni mieli prawo siedzieć, podczas gdy inni musieli stać. K a p ł a n i także wróżyli, np. z za­ chowania świętego konia odczytywali przepowiednie na przyszłość.

GROSS-RADEN - GRODZISKO W tej miejscowości w Zachodniej Meklemburgii, na półwyspie jeziora B i n n e n s e e , w l a t a c h 70 XX w. znaleziono wczesnośredniowieczny zespół osadniczy z grodziskiem i położoną nieopodal o s a d ą przygrodową. Na jej t e r e n i e odnaleziono ślady po dużym drewnianyn budynku o w y m i a r a c h ścian 7 na 11 metrów, o k t ó r e g o r e k o n s t r u k c j ę pokusili się archeolodzy. S a n k t u a r i u m f u n k c j o n o w a ł o od około drugi połowy IX lub początku X w. Ś w i ą t y n i a z o s t a ł a s p a l o n a na początku XI w. i przeniesiona na t e r e n pobliskiego grodu o c h a r a k t e r z e kultowym p o s a d o w i o n e g o na w y s p i e . Mimo że nie znaleziono żadnych posągów czy śladów obrzędów, j e s t to dziś najlepiej rozpoznana pogańska świątynia S ł o w i a n p o ł a b s k i c h - plemienia W a r n ó w należącego do Związku Obodryckiego. J e j ściany p o k r y t e były płaskorzeźbami przedstawiającymi ludzi, zwierzęta i ptaki, s t o ł y i siedzenia u s t a w i o n e w o k r ą g , a posągi bóstw bogato zdobione

Kompleks osady Gross-Raden zrekonstruowano zgodnie z oryginale mi dziś można zobaczyć, jak wyglądały budynki z IX i X w.

Źródła cytatów: „Historia literatury czeskiej". J. Magnuszewski, Wrocław 1978 „Historia Królestwa Słowian czyli Latopis Popa Dukljanina", oprać J Leśny, Warszawa 1988; edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl „Latopis Kijowski", edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl „Kosmasa Kronika Czechów", przeł. i oprac. M. Wojciechowska, Warszawa 1968; edycja komputerowa: www zrodla.historyczne prv.pl „Kromka polska", Anonim tzw. Gall, przeł R. Gródecki, oprac. M. Plezia, Wrocław 1965 „Kroniki staroruskie", przeł E. Goranin, F. Sielicki i H. Suszko, oprac F. Sielicki, Warszawa 1987 „Najdawniejsze zabytki języka polskiego", oprac. W Taszycki, Wrocław 1975 „Słowiański rodowód", P. Jasienica, Warszawa 1978 „Słowo o wyprawie Igora", przeł. J. Tuwim, oprac. M. Jakubiec, Wrocław 1950 „Zrozumieć średniowiecze. Wypisy, konteksty i materiały literackie", oprac. R Mazurkiewicz, Tarnów 1997

Bibliografia. „Drzewo życia Ludowa wizja świata i człowieka", J i R. Tomiccy, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1975 „Kosmologia dawnych Słowian Prolegomena do teologii politycznej dawnych Słowian", A Kowalik, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2004 „Leksykon. Zaświaty i krainy mityczne", red. M. Sacha-Piekło, Znak, Kraków 1999 „Mały słownik kultury dawnych Słowian", red. L. Leciejewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1988 „Mitologia Słowian", A. Gieysztor, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006 „Mitologia słowiańska i polska", A. Brükner, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985 „Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian", J. Strzelczyk, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2007 „Od Zalmoksisa do Czyngis-chana", M. Eliade, tłum. K. Kocjan, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002 „Poetyka mitu", E. Mieletinski, tłum. J. Dacygier, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981 „Pradzieje religii w Polsce", W. Szafrański, Iskry, Warszawa 1979 „Religia Słowian", W. Szafrański, [w:] „Zarys dziejów religii", Iskry, Warszawa 1986 „Religia Słowian i jej upadek (w VI-XII)", H Łowmiański, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986 „Słowiańska moc, czyli o niezwykłym wkroczeniu naszych przodków na europejską arenę", Z. Skrok, Iskry, Warszawa 2006 „Stworze i zduszę, czyli starosłowiańskie boginki i demony. Leksykon", C. Białczyński, Wydawnictwo Kraina Księżyca, Kraków 1993 „Sztuka pradziejowa w Polsce", J. Gąssowski, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1975 „Światowid czy model świata", A Łapiński, [w:l „W otchłani wieków" 1984, nr 50 „Tajemnice słowiańskich bogów", M, Mikołajczak, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2002

Słowianie © 2007 New M e d i a C o n c e p t s p . z o.o. u l . A l t o w a 28 02-386 W a r s z a w a

Autorzy tekstów:

M a D a r S C (Tomasz Ł a w e c k i ) , R o b e r t S y p e k , Magdalena Turowska-Rawicz

Konsultant merytoryczny: P r o j e k t graficzny:

Redaktor prowadzący: Redakcja:

prof dr hab. J e r z y G ą s s o w s k i Artur Wąsowski, Małgorzata Reda-Głuchowska

Grażyna Skibicka B a r b a r a Manińska, J a n i n a S t a s i s z y n , J o a n n a Cieślewska, J a k u b Gliński, Grzegorz Marcinowski, Małgorzata Kałuża, Agnieszka Szykuła, Michał Bałkowski, Katarzyna Zadworny

Zdjęcia-

Corbis, E a s t News, B E & W , B r i d g e m a n , Biblioteka Narodowa, Agencja Medium, S t a n i s ł a w Fitak, Krzysztof Kurek, Indigo, Agnieszka Sypek, Daniel Sukniewicz, A r t u r Wąsowski, M a r e k H o r w a t ( M u z e u m N a r o d o w e Ziemi P r z e m y s k i e j ) , M u z e u m L i t e r a t u r y im. A. M i c k i e w i c z a w W a r s z a w i e , Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, Agencja Gazeta

Druk:

ISBN:

Indeks:

Drukarnia Narodowa SA, Kraków

978-83-89840-09-7

233048 W i ę c e j i n f o r m a c j i o s e r i i i możliwość z a m ó w i e n i a egzemplarzy na www.rzeczpospolita.pl/kolekcje Kopiowanie lub wykorzystywanie całości lub jakichkolwiek fragmentów bez zgody New Mp.dia Concept sp z o.o zabronione Wszelkie prawa zastrzeżone

Starożytni Grecy

Ludy Mezopotamii

Starożytni Egipcjanie

Ludy starożytnej Japonii

Aztekowie

Indianie Ameryki Północnej

Celtowie

Ludy Oceanii

Hindusi

Starożytni Mongołowie

Starożytni Rzymianie

Majowie

Aborygeni australijscy

Fenicjanie

• Słowianie

Ludy starożytnych Chin Ludy starożytnej Korei

Tybetańczycy

Ludy starożytnej Anatolii

Inkowie

Eskimosi

Ludy Czarnej Afryki

Ludy starożytnej Persji

Ludy skandynawskie

Ludy starożytnej Syberii

Tom 8/MŚ Przeznaczone do sprzedaży wyłącznie z „Rzeczpospolitą" (cena książki + cena „Rzeczpospolitej") Cena książki - 19,99 zł (0% VAT)