,
,'r ;
"" - ~ -....~
• " " !.
~
,
I.
\ ,4.
_ _-, j\ \
1t
~
TABR/Z
>.; ....- ........ _ . . .-
,""
,I. -
-_ J4'
I
.
, ;
I
"e5ümerce"
Xsin Olara~ 7ür~ 7Jifidir
ATAKi~i
CELiLOGLU
- - - -- - ISTANBUL ' 2001 -
-
KASIM
-
-
-
-
•
1\-.1NDEK ILER Yazardan
4
Kullamlau a1fabe üzcrine
5
lseretle r 5 Dige r lsare rler _..... 5 Kr saltmalar __ 6 Bihliyografya kuahmalar __ 6 Dil, sive ve a~lllar -................... 8 Di#cr kisaltm aler 10 01.00 Sumerce'nin Tü rk dili ol mast probleminin pozit if hallinde göeuten engellet 11 02 .00 Turkoloji 'deki kusurlar ve yetersiz hkler ..._................... 13 0201 . Ahnular' konusunda 13 02.02 Etimolojik ara::llrmalardaki yetersizhkler 25 . 30 03 .00 Ana Tü rkçe hakkmda bazr d~unceler 03.01 Turkçe 'nin geli~ i m evrelen ., 30 03.02 Ana Türkçe ke hmele rin ses terlcibi _.._ .. 30 03.03 Kelime. )'aplsl "e sekilleri _ 31 03.04 SUper se jcllerin fonksiyonlan uzenne . .. _ 33 03.05 Ana Turkçe'dekÎ umláutsal iç çekim 3~ 03.<X> Cins kate gori si _ 37 03.07 Ton. vurgu ve beh rleme ani kül ü 38 03.~ Sinon im keli meleri n kevram va anlam lan ndaki parale lh kIer 37 03.09 Ana Türkçe ·n· sesimn Turkçelerde ki degisimleri .._ 46 03.10 Ana Tu rkçe'd e olrna yip , Türkçelerde me ydana çikan ikinc ili uml êursal iç çekim kon usunda . 52 04.00 Konu ya giri~ tam lama lan . 53 04.01 Sumcrce'nin d evre ve devirleri 53 04.02 Hece, sillahik hece . 53 04.03 Homonim. primit if homonim . 53 04.04 lsaretlcrin indck si konusu nda "........... .............. . 5 4 04 .05 Transknpsiyon hakkmda . " ".." 54 04.06 Bazr scsler kon usund a 54 0407 Digcr lamlamalar "... ........ 55 05.00 Sumeroloji dalmdaki yanlrsl ar vc hatalar " .. 56 05.01 Okunus mckanizrn asunn varbguu inkar eden yanhs 57 düsüncele rden örnekler . . ~ 05. 02 Genel Türk çe leksigi Sumerclcjiye oe vcrebilirdi 72 05.03 Yorumlann manllkOlllhgt kon usunda 06.00 Sumer yazrlan mn o kunma mekanizmasr hakkmda 78 06. 01 Do kunma prcnsib i . "1 06.02 Ver pr en..ibi -
06.03 Birlesme indekst "••." " 95 06.04 Giz ) '32 ISI " ,•••" ••" •••" •••" " " ••••••• ,.102 06,05 A nla m-lsa ret ba gi antisl. se ma n ti k indikatör, ya z a r ust a trgl :.., , ,...........................•....,.." ···················· 106 06.06 Isaretler tn ek sifanyla kullamrm ."...................•..........••....110 07.00 Sumerce'de keäme ve onun tran skn psfyon êzefttklen ...•...111 07.01 Basit sttre örneklerl ".•...••., 111 07.02
B irl ~ik ~irrt'l erin
çözü mle n me ör ne kJeri " ,•.•••••.............,
08.00 Sumerce' de n cümle ö rnekJer i " Sen sëz , , " ,.., , Te r minclnjik sëzlük •••"
,
;
,
132
138 149 150
7' 2
3
YAZARDAN. Tûrkiyeli saygideger okurlara sundugumuz bu kitap uzun yiûar s ûresince Sum erce ûzerine yapngim göz/em ve arasttrmalar sonucu olusmus büyiik hacimli bir monografi hakkmda bilg i verm eye amaçlanmisnr. AYri - ayn kitaplar seklinde nesretmeyi plánladlg lmlz bu monograft çagdas Tûrkoloji ve Sumeroloji ile bir talam aksilikler olusturmakta. Esasen biJgi karakter; tastyan bu ilk kitapta bahseuigimiz aksilikier kisaca a/arak incelenecek; Sumeroloji dalmda rek/i[ ettigimiz yen; okunusla eski oku nus arasmda ki prensipa/ [arklar açtklanacak; okunusla bagh birbirini inkár eden meseleler ûzerinde durulacaknr. Sadelestirme. daha çok bilgi verme amactyla, monagrafideki en büyük böl ûm ûn - "özel isaretierin ses yûkü " listesinin tamomen çtkarilmasmdan dotayi ban hece okunuslan gókten inmis gibi görünmesin diye, yer-yer aaklama mecburiyetinde kalmu, imkan dahilinde bu kusurlardan kaanmaya çahsmtsiz. Hep aym amaçla. gramato loji (yazl bilimi]. fo nenk ve Ieksik bóIümleri geregince ihtisar edilmis. gramer ve metinler hissesinden pek az öm ekler sunulmustur. OnceIikie kanulann kuramsal yönlerine dikkat çekûmis, art1.ftlT1namn tearik böIümIerinin daha çok: temsil olunmasma çaba harconmuur. Kitapta Tûrkoloji ve Sumeroloji için tam yeni bir takim terminler, meseld, super. sûp er aglT, norma/, ince, aljlT gen i~, sûper inee gen i~ vs y er almuur ki. bunlar da kitabm çesitli bölûmlerinde sirast geldikçe açsklanacakur. ÇogunlukJa grama toloj iy e oit terimlerse kitobm sonunda y er alan "Terminoloj ik sözIük" içerisinde sunu/mU'jtur. Ru iJk kitabm hQZlrlanmasmda gereken yardun ve desreklerini esirgemeyen "'slek" Vakfi Ra~kam saym Bedreuin Dalan. Doç. Dr Mirhq im Seyidov. saym avukatlm Aydm Memmedoglu Kerimli. yakm dostum Hayreltin Nuhoglu . Turk Dil Kurumu B~kanl Prof Dr Ahmet Biean Ercilasun, Türk Dünyasl ArwtlT1nalan Vakfi B~kalll Prof Dr Turan Yazgan cenaplarma te$ekkürlerimi sunuyorum. Ayrlca. katkllanndan doIay, Ankara Üniversitesi DTCF Sumeroloji MlUmü ögretim üyelerine de $ükranlar borçluyum.
KULL ANIL AN ALFABE ÜZERÎNE. Kitapta kullarulan fonetik alfabe ternelee çagdas TUrk alfabesi olrnakla, bir taknn deg islklikler ve ilaveler de içennektedir: dy - kisa d ve y kavu suk sesi: dz - dil ënü, disler arasr d ve z kavusuk sesi; é - Türkiye Türkçe'si konusrra dilinde g örülen kapah e vokali; ~ - nispeten daha kalm, arka darrak g konsonann; h - hmlnh arka damak h sesi: ~ - yaklank g gibi tel áffuz edilen, arka damak k sesi; 0)' - n ve y kavusuk sesi; IÏ - nazal n konsonann: S- Çuvasça'ya ait dil önü, S1Z1CI s konsonann: ts - dil önü, interdental t ve s kavusuk sesi: ry - krsa t ve ). kavusuk sesi; w - çift dudak ,. sesi: i~ARETLER : Û-
labial vokal, ömegin,
a- labial
a;
il - uzun vokal. örnegin, à - uzun a; ü
-
krsa vokal, ömegin,
a- kisa
a;
ü - geniz vokali, örnegin, à - geniz a' sr, Kayrtlar:
- Tûrkiye Türkçest'ne ait kelimeler zalen belli olmasmdan dolayr, çogu kez transkripsiyonla verilmeyecek; - g. ve k " yumu~k sesleri mce vokalli kelimelerde sadece g ve k gibi yazllacak; bazl uzun vokaJk r iki harfle verilecektir : ée, ii , ÖÖ. uü gibi; - yumu~akhk i~areti ba~ka konsonantlarda da görülecektir: r ·, h·, r l'S gibi; - Eski ve Orta çag Türkçe' lerinde IJ sesmill varhgma ara~tumacl larca farkh yana ~l lmasl nedeniyle, dü~üncemiz hiläfma bu dillere ait kelime1erde görUlen IJ sesini her zaman ft ile yazdlk. 4
niGER i ~ARETLER. 1 • fonetik varyantlar; 11 - paralellik;
" - vurgu i~areti ; kökünden geli~mif ; < - " daha eski ~ekli"; » - çok basamakh ge li~me ; « . "... en eski ~ek li veya arketipi". fl - Slftr ses.
>- "
4
5
1 KI5AL TMALAR. I. Bibliyografya kisaltmam ABZ bkz , Borg. ADDL - Azerbaycan Dilinin Dialékto loji Lügeti, Bakü. 1964. ADiL - Azerbaycan DiJinin lzahh L ügeti. 4 ciht e, I, Bakü , 1966. 11, Bakü 1980, lil. Bak ü, 1983, IV, Bakü, 1987. ADL - Azerbaycan Dialèktcloj i Lügeri, 2 cilrte, J, Ankara, 1999. AF.:\I - I. AFM - 11 - Azerbaycan Filologiyasr meseleleri, I. Bakü,
1983, 11, Bakü, 1984. AHw {Ahw) - Akkadisches Haudwörrerbucb, Unter Benutzung des lexikalischen Nachlasses von Bruno Meissner beerbeiter von Wolfram von Soden, Band I -lIl , Wie sbaden, 1965,1972,198 1. ATS - Altayh Seyfettin, Azerba ycan Türkçesi Sözlügü, 2 ciltte,
lsranbul. 1994. Bad. - Borovkov A.K."BADÄ'l' AL-LUGAT' slovar TALt' IMÄI'I GERATSKOGO k soç ineniya m Alisera NAVAJ, Mo skova, 1961. Bask. Ku gu - Baskakov N.A. Dialekt Lebedinskif Tatar - Çalkantsev,
Moskova. 1985. Bask. Kum - Baskakov N.A. Dialekt Kumandintsev, Moskova. 1972. Bask. Tuba - Baskakov N.A. Dialekt Çemevi h Tatar, Moskova , 1966. Borg veya ABZ - Borger Rykle, unrer Mirarbeit von Friednch Bllermeier. Assyrisch - babifonische Zeichenliste , Neukirchen v luyn, 1978. DRS - Baskirsko-russkiy slover", Moskova, 1958. ÇVS - Çävesla-virästa slovar", Moskova, 1985. Deim - I - Sumeriscbes Lexikon, herausgegeben ve n P. Ante n Deimel, I Teil, Sumerische, Akkadische und Hethitische Lautwerte nach Keilschriftzeichen und Alfabet, 3. Autl ven P. Deimei und P. Gösemann. Roma. 1947. Deim - 111 - Sumerisches Lexikon, herausgegeben ve n P. Anton Deimet. lil Teil, Band 1.: Swnerisch - Akkadisches Glossar. Roma,
1934. DLTD - Divanü Lûaat - it - TUrk Dizini "Endeks", TDK Yayim. Ankara. 1999. • OS - Derieme Söalügü. I - XII. WK Yaytru, Ankara. 1993. DSVY - Dialektolcgiçeskiy slover yakutskogo yazika , Mc skova, 1976. DTS - Drevneryurkskiy slover' , Leningrad. t 969. Erg in - Ergin M. Türk dil bilgisi, Îstanbul, 1999. ESTY - Erimologiçeekiy slovar tyurkskih yazikov. I - IV, Moskcva , 1974,1978, 1980, 1989. EUS - Caferogfu A. Eski Uygur Tiirkçesi Sözlügü, TDK , l stanbul. 1968. 6
Pa lk.d.Sum -. Falkenstein A. Das Sumerische, Leiden, 1959. Fa Ik. Cr. - Falkenstein A. Grammank der Sprache Gudeas von Lagaf, I1, syntax, Roma, 1950. Fr iedrich - Friedri ch Johannes Geschichte der Schrift (RUSça' SI), Moskova, 1979. Gelb -Gelb 1. J., A srudy of writing (Rusça'sij Moskova, 1982. GHY - Granunatika hakasskogo yazrka, Moskova, 1975. G rande - Grande B. ~1 . Vvedemye v sravnirel'noye izuçeni ye semi tskïf yazikov, Moskova. 1972. J ensen - lensen Hans , Die Schrift , Berlin, 1969. KOS - Kirgrzça - Drusça sözdük, Mcskova, 1965. K ram. Htstory - Kramer S. N.. History begins at Sumer , (Rusça'sr), Moskova, 1965. Kram. 2 Elegies - Kramer S. N.. Two Elegies on a Pushkin Museum Tablet: A NEW SUMERîAN LiTERARY GENRE [Rusça ve ingilizce). Moskova, 1960. KRPS - Karaimsko-russko-pol 'skiy slcvar ", Moskova. 1974. KRS - Kumukça-rusça sözlük, Mcskova, 1969. K'l'S - Kazak Turkç esi sözlüg:ü. TOA V yayim , Istanbul, Labat - Labat Ren é, Manne l d' Epigraphie Akkadienne, Paris. t9 52, :\laks. VDB - Maksyutova N. H.. v osroçmy dialekt baskirskogo yaztka, Moskova, 1976. :\lam. AiK - Mamedov A. , Tyurkskiye soglasmye: anlaur kombinatorika, Bakü, 1985. Mtr. \llB - Mirjanova S. F., Yujmy dialekt baskirskogo yazika, 11oskova. 1979. Mu r. 510\' - Mnrzaye.... E. ~ 1. , 510\"ar' narodruJ1 geografiçeskif termin ov, Moskova. 1984. NOS - Nogaysa - onssa söz lik , Moskova. 1963. ~TS - Özön Mustafa Nihat, Büyük Osmanhca - Türkçe sözlük, Istanbul, 1997. öTÏL - Özbek tilining izêhli lügati , ikki tomli, Moskova , I981, PRS - Persidsko-russkiy slover', 2 cilne, Moskova, 1983) Radl. - Radlo ff W., v ersuch eines w örterbuches der Türk - Dialekte. 1- IV ,Sankt-Petersbourg, 1893, 1899, 1905, 1911. Rass. - Rassadin V. I., Morfologiya Tofalarskogo yazrka v sravnitel'nom osvessenii, r.toskova,1 978. Sser. Fan - Sserbak A. M. ,Sravnite l'naya fonetika tyurkskih yazrkov, Leningrad, 1970. Sser. GI - Sserbak A. M. , Oçcrki po sravnitel'noy morfologii ryurkskih yazrkov (gJagol), Leningrad. 1981. Sser. Îm - Sserbak A.M" Oçerki po sravnileI"noy morfologii tyurks kilÎ yaZlkov (imya) , Leningrad, 1977. i
7
• Hot. - Uygurca 'run Hotan agzr;
Tefsir _ Borovkov A. K. , Leksika Sredneaziatskogo Tefsira , Moskova.
ing. - ingilizce;
1963. TOS _ Trwa - orus slovar , Moskova, 1955. Tosun SDG _ Tosun M. , Yalvaç K. Sumer dili ve grameri, I cilt, Sumerce'den örnekler, Ankara , 1981.
Jap. - Japonca ;
K alm. - Kalmukça ; Kar. - Karayca veya Karaimce; Karaç. - Karaçayca ; Ka rag. - Karagasça; Kaz. - Kazakça: Kbal. - Karaçay-B alkarca;
Tosun Kars. _ Tosun M. . Sumer dili ile Türk dili arasmda kar~ll~tuma (Atatürk konferanslan IV, 197ü 'den ayn besun) , TIK Basunevi, Ankara , 1973. TRS _ Türkmençe - rusça söz lük, Moskova, 1968 . TS _ Türkçe sözlük, 2 cilrte, TDK yaynu, Ankara. 199,8.. Tuna _ Tuna Q . N. , Sumer ve Türk dillerinin tarihi ilgisi ile Türk
Krpç. - Krpçakça: Krr g. - Krrgrzca ; K1z. - Hakasça 'nm KlZJ! agzl;
dilinin ya~1 meselesi, Anka ra, 1990 . URL _ Uygurca - rusça Iüget , Moskova, 1968. Vasi! _ Vasilyev Y. i. , Sposob r virajeniy a sravnenrya v yakutskom
Kkal. - Karakalpakça; Koman. - Tarihi Komanca; Kor. - Korece ; Koyb. - Hakasça 'run Koybal agzl; Krat, - Kmm Tatarca'sr; Ku ç. - Uygurca 'run Kuçar agzl; Kugu Altayca'mn Kugu agzl ; Kum. - Kwnukça; Kumandr - Altayca ' mn Kumandr agzl; Kur. - Kunlak Türk çesi; K üer Çuhm Ta tarca ' smm Küer agzl; Lat. - Latince ; Lob. - Lobnorca; Mi ~ .- Tatarca'mn Misar agll; Mag. - Mogolca;
yazike , Novosibirsk. 1986. YRS _ Yakutsko- russkiy slovar , Moskova, 1972. YT S _ Yeni Tarama S öalügü, Anka ra. 1983. brio.• Zerinezade H. . Fars dilinde Azerbaycan sözleri (Sefeviler dövrü) , Bakû . 1962 .
c
II Dil, stve ve aglzlar. Akk, - Akka dca : Alm. - Almanca ; Alt. - Altayca ; An a T . - Ana T ûrkçe;
c
Aram. - Aramtce: Arap. - Arapça; sa.- Azerbaycan Türkçesi Bal. - Balkarea veya Malkarca; Bar. - Baraba Tatarca'sr; Bask. - Baskurt ça ; Buig. - Tarihi Bulgarca;
Nog. - Nogayca; Osm. - Osmanbca; Özb. - Özbek çe;
Rus. - Rusça; Sag.- Hakasça 'mn Sagay agzt; Sal, - Salarea; Sar. - Sank Yugurca ; Sumo - Sumer ce; Scr. - Sorca; Tar. - Uygurca'mn Tarançi agzi: Tat, - Tatar ca ; Te l. - Altayea 'run Teleur a~Zi ; Tob.> Tatar ca 'mn Tobol agzl; Tof. - To falarca ; Töl. - Altayca'mn Tölös agzl; TT - Türkiye Türkçesi;
çag. - Çagatayca; Çin. - Çince; Çul . - Çuh m T ürkçesi: Ç uv. - Çuvesça:
Eski T. - Eski Türkçe: Fa rs . - Fersça: Gag. - Gagavuzca ; Gen :r. - Genel T ürkçe ; Hak. - Hakasca; H al. - Hala çça; lIor. - Hornsan Türk çesi;
8
9
01.00. SUMERCE'NiN TÜRK nur OLMASI PROBLEMi NiN POZiTiF HALLiNDE GÖRÜLEN ENGELLER.
Tuba - Altayca'nm Tuba agzl; Tur f. > Uygurca'nm Turfan agzl; Tuv. - Tuvaca = Ttwaca; Tüm.- Tümen Tatarca'si; T ûr, - Türkmence:
Sumerce ve Türkçe ortak leksigm varhg mdan çok bahsedilse de bugûne kadar kesin sonuç almamarrusnr. Karsi lasnrmalarm büyük krsnu dolayh amaçlar sirurmdan drsan çikmeyarak , Sumer ce'nin Türk dili olup olmama si probleminin hallin e hiçbir ~ey verememistir. Çahsmalan daha çok dikkat çeken A. M. Memmedov (AFM - I : 5 - 24; AThI - IJ : 5 - 21; M am. AiK) ve O. N. Tuna da (bkz : T una] bu diller arasmda
Dg. - Ugaritçe; Uyg. - Uygurca; Yah. - Yahudice; Yak . - Yakutça = Sahaca . IU Dtger kJsaltmalar:
temas akrabalrgi bulmus. sonuç olarak, A. M. Memmedov genetik akrabehgr inkara kallcsnus, O. N. Tuna ise Sumerce'd en "Altay dilleri ile daha eskilerde " genetik akraba "olabilir veya otmayabilir"
ag. - agrz; ayn. - a)1ien; bkz - bakuuz!
scklinde bahsermistir. Îlkin olarak tesebbûste bulunan konudaslanmm yanhs sonuca varacaklan zaten, önceden tayin edilmis gibi idi. Çünkü , Sumer yaz rlarmm gramatolojik özellikleri ik hiç ilgile nmemis, Genel
ed. - edebi; kars. - karsrlastmmz! kon. - konusma dili; mee. - mecaz olarak; mes. - rneselà; MÖ - Milattan önce;
Türkçe'nin leksik malzemesini Sumerce'nin yenlis transkripsiyon ma1zemesiyle karsilasnrmrslardi. Oysaki, çivi yazrsr sisteminin okunus problemlerine dokurunadan yapilan ke1ime karsrlasnrmalan degel olarak, mahva mahkt1mdur. Baska deyimle, her hangi brr dilde yazilrrus mernin gerçek transkripsiyonu elde edilmeden bu dilin leksiginden bahsetmek basanh sonuç veremez. Diger taraftan, dilin leksigi ile gramen arasmda belli bir srmr var ki, bu sun n belirlemeden dilin gramerini arasttrmak imkansrz. Yani, her hangi bir morfemin leksik mi, gramersel mi olmast henüz belli degilse, yaprlan gramer biliminde yanhs hklar kaçuulmazdir. Bu basir hakikatlerden dolayr karsilastnma ve ince1emelere yeni y ön verilmesi gerekiyor. Bu o demektir ki, Sumeroloji'de sabitlesmis okunuslara fazla güvenmeden kelimenin farkh yazihslan, homonim ve sinonimleri arasunlarak mantrksal transkripsiyon yapilmah, alman sonuç sekil daha soma Tür kçelerdeki ayrn anlamh kelimenin arketipi ile karsilastinlmahdtr. Eger, transkripsiyon ve arketip gerçeklikten uzaksa, mandmei degilse, çahsmalann hiçbir anlanu kalmaz. Demek ki, aresnrmalanrmz yalruz 0 zaman basan ya ulasabilir ki, hem Türkoloji, hem de Sumeroloji net bir sekilde mükemmel bilim alanma cevrilmis bulunsun. Oysa bu iki bilim sahasr yetersizlik ve kusurlardan iyice an111l11~ degil. Ön'2e onu kaydedelim ki, Türkoloji derken çogu kez Türkçclerin iJk yazr öncesi devri hakkmdaki nazari bilgiler b ölüm ünû kastctmekteyiz. Türkçe yezrlnus en eski abidelerin Miladi Tanhin 5. asnn a ait edildigini de göz önüne alsak, bahseui gimiz devrin 1500 yil önceki tarihi kapsamasr açiklanrms olm . Türkolojik edebiyatta, meselà, MÖ 5. asrr
ör n. - ömegin; s. - sayfa ;
vb. - ve baskalan, ve benzerleri; vs - vesmre ; ve var. - ve varyantlan.
10
II
Türkçesi konusundJ. biçbir bilgi bulamadiguruz balde, Türkçe 'nin 0 zamanlar mevcut olmamasr konusunda yüzlerce Min fikirlere rastlamak mümkün, Diger taraftan, etimo lcjik analizlerde ki genet yetersizhkler bahsedilen devir Tûrkçesi hakkrnda gerçek bilgi vermek ikt idannda degil. Sumeroloji dalmdaysa kelime lerin gerçek ses terkibinin bel irlenmedigi bir ortarnda yapma grame r tertibi orta hg t iyice kansnrrrusnr . Özel isare tlerin okunma mekanizmasi belirlenmeden yaptlan okunuslarla Sumerce 'yi banan ditine dÖll.dürrnü:?ler (Sumeroloji'de kullarulan banan terimi "mu z" anlanuna bir sözcük
olup, sakayla BA - AN - NA - AN - DUG4 tipli ifadelerde siktea rastlanen bissecige benzerh gi dolaytsryla yaptlrmstu . Biz banan dili terimini "yanhs okunus lar sonucu olusmus, gerçek o larak mevcut olmayan dil", bananizm "ya.nl~ okunus prosesi ve bu proses ~onucu meydana çikmrs sözc ük" anlamma kullanma yr tercih ettik]. Insafla dersek, Sumeroloji 'deki yanhshklar Tûrkoloji 'deki tam sübjektif lrusur1ara nispeten daba hafif olmakla. objektif nedenlerden kayuaklanmaktadir. Yabancr diller araci hg tyla Swne ree 'ye air yüzlerce kelirnenin gerçege çok yaklasik sekillerinin belirlenmesi mueize denilecek kadar büyük brr basen gibi degerlendiri1ebitir. Umumiyetle, Türkoloji 'de çok büyük avantajlara - can h Türkç elenn bulunmasr, 1500 senelik yazr abidelerin in varhgi, vetennee sözlük ve bilimsel kaynäklarm olmasma ragmen. gene! mesuliy etsizägin hüküm sürmesi, Sumeroloji'de ise hiçbir dayanak nokta st bulunmaksizm, her türlü saygiya laytk gergin emek harcanm asryla ulas ürrus basanh nrasnrmalann öndertigi açtk ça duyulmaktadrr. Söylenenler açrstndan Sumerce ' nin T ürk dili olmas t konusunun poz itif hallini engelleyerek, Gene! Türkoloji ' nin, öylece de gerçekçi Eski Dünya Tarihi biliminin gel~mesini tam yüz yt! geri atan manîalan klsaca olarak iki grupta gözden geçire<:egiz: 1. Tfukoloji 'deki kusurlar ve yetersizlikler; 2. Sumeroloji dalm daki yanh~lar ve hatalar. Bunun yam sua, her grup sonunda alternatif d~ünceler yer alacaknr.
12
02.00. TÜRKOLOJi ' DEKi KUSURLAR VE YETERSiZLi KLER. Bellidir ki, Türkoloji bir bîJim dah olarak, Hint-Avrupa dilc iliginin kurulmustur. Buna ragrnen, Hint-Avrupa ge!enekleri üzerinde dilciligindeki zaman -zaman fantezi haddine ulasan arasnrma cr serbestligine Türkoloji dalmda zerre kadar bile rastlamnaz. Ters ine, tetkik etmeden düsünülmüs, körii korûne kafaya yerlestirilmis pesin fikirler parlak b ir sekilde belinnekte. Ru sebep ten muti Türkolog leksikclog arasnrma yaparken i1k önce incelenecek objede HintAvrupa dillerinden ahnnlar, özellikle, farsizmler, daha sonra arabizmler, çinizmler vb aluinlar aramayi, bulmayi kendisi için kutsal borç samr. Hint-Avrupa d ilciliginden gelen dams ilnus, belli bir siyasete hizmet eden pesin fikirlerin egemenligt Türkoloji'yi mazlwn ve masum bir duruma düsürmüsrür . Oysaki, Hint-Avrup a dilciligi ve Türkoloji gerçekçi bilim dab olsalardi, Eski Oünya Dillerindeki, Arapça, Farsç a ve Çince' deki türkizmler e dayanara k, tarihin beUrsi: bir devresinde Genel Türkçe 'nin uzun s ûreli hakim mevk i tutmast teorik olarak ispatlanrrus olurdu, bu y öude ki girisimlere "Pantürlcizm" damga st vurulmazdr . Mannksal olarek rneydana çikaca k "ne zaman?" sorusuna ysa, iJk önce "Sumer devri! " cevabi veriJecek, bu yönde ciddi arastirmalar yaptlacakti.v. Ne yaztk ki, bugün Sumerce ile Türkçe arasmda kers üesnrma yapmak isteyen arasnrma cr ilk önce, kullana cagi Türkçe malzerne nin almti c lmamasuu karutlamah. Türkçelerin ilk yazr öncesi devri hakkm da kendi si d üsünmeli, Türkoloj ik edebiyattan sadece, Jeksik kllynak gibi yarar lanma bdir.
02.01. "ALINTILAR"
K O~ USmiDA.
TÜIkçetere ait sözlüklerde hiçbir bilim esaSl olmaks1Zm yüzleree "!"ÜIkçe kelimenin önüoe ya~anc l dillerden ahnti ohm sl kaydl yaplhr. ~egin, ..Azerbaycan SSR Elmler Aka d6niyasl Nesimi adma Dilçilik lnstitutu" tarafmdan 1987. ytlda Bakü 'de ne~red i~ "Azerbayean Dilinin lzahh l ügeti" kitabmda (d it 4, s 130) ta la n ' yagma, çapul' sözcügünüo sonuna "Farsça 'd an" etiketi yapJ1ffil ~ tlr. Hem de bir önceki kelim enin t ala- 'ya gma la-, talanla- ' fiili olmaSlm göre -göre. Hep aym yanh~ "A tatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu" tarafmdan 1998. ytlda Ankara 'da ne~redi1mi~ "Türkçe Sözlük" (eilt 2, s 2124 ) kitabmda da tekrar edi lmi~tir. Böyle yanh~hga sebep sözcük kökündeki -a- vokalinin uzunlugu olamaz. Çünkü, TÜlkmence 'de hem Illa- fii1î, hem de tilan ve "sinonimi" la law isimleri uzun vokallidir (T RS: 615,616). Kelirnenin Radloff 13
sözlügü nde talak, t ala ü ta rat. tnl an , talaç gibi varyam ve sinenimfen geçer (Radl . - lil: 880-882). Talan, talak ve rät uw b iricik U lan
sözcügünün allomorflandrr: ""tälaii > talani *tälaii > "" t àla n ~ > talak; ""talaii > tala~ > t ätaw . Klasik Az. ta lan ve Farsça'ya almmi s aym varyantta ikinci vokalin uzanma sr ses düs ümü hesabmadu : - tälank > tälän. Bu proses de Türkçe 'nin kend i içinde olusmus, kelime Farsça'ya hazrr sek ûde verilrnistir . Ses kaybmdan soma vokalin uzanmasuu sergileyen örneklere ileride bol -bet rastla yacagiz. Parsca'mn iyi uzmam v.t . Abayev" in yazdrgma göre, I sesi Pars dilinde eskiden olmanus. yalmzca, Miladi Tanh in 10. asnndan somaki devirlerinde meydana çikrms. Bunun aksine clarak eski Türk ebidelerinde hem rata- hem de e~nlamh tah- fiilini görüyoruz (DTS : 528 ). Mehküssaara tàl:ln kelimesinin Parsça'ya Emir Teyrnur deerinde almmast düsüncesini sa..unmus, Zerinezade ise ahntmm daha eski devirlerde gerçeklesmesini ispatlarrusnr (Zerin. : 202). E.V . Secortyen talan sözcügünü tata- fiilinin türemesi hesap etrnistir (ESTY - III : 136) . Ta lan kelimesinin önce geçen rataç. tarat ve klasik Az . t är äc, Farsça'ya da ahnnu~ tärac sinoniml eri ise a)nl bir kelimenin (irti'i r adz I ""tarals) allornorflan olup, ta la- fû1inin daha eskilerde "" tlir a~eklinde o lmaSllll kamthyor. Söyle nenler ele~rilen d~Unce sahip lerinin kîmi nse yapmh sma uyar:aIc. bilim esaSI olmayan yanh~ fikirlerin önce adlan geç en ali makamlarca tekran na yol açnu~ olma laruu açlkça sergilemektedir. . Daha bir örn ek. ADtl kitabmda Az. teh er ·kelimesinin Arapça tön sözcügünden ahnll o lmasl konusunda bilgi sunulmllijtur (AD Il - IV : 179). Evvelà, Arap. tön ' ün ne anlama gelmesi konusunda hiçbir bilgi verilmemi~ , te her sözcügünilnse: 1) tüT, çe~i t, usûl, yol; 2) gibi, benz er; 3) teh er - töhür görunüm, d l~ görüntü; 4) imkán, heve s, arzu; 5) bi rle~ik slfat lann ikinci hisses i olup tahmin bildirir; vb anlamlan verilmi~ tir.
Bu kelime ..,teher ! ' ...gibi' $eklinde ...tek VI.' ... teki ·...gibi' (AD ll - IV : 153, 154) sözcüklerinin sinonimi olarak kullamhr. Kc teher 'nasll, ne gib i, ne biçim' anlanuyla Tür. në téfiét ikilisin in a)nusldlr (TRS : 479) . Özb . singer i ....gibi ' (ÖTiL - II : 50); Kar . tékll, lekli I)...gib i: 2) rahminen ...dek (KRPS : 562 ); Kar tt.' kil büyüklUk, ' iTilik; ölçü ; boy (KR PS : 56 1,562); Kar tegli 'tahmill ~n .._kadar' (KRPS : 14
560); Vak tegü, tegel "tahrnin ifade eden birlesik sifatlann ikinci hissesi (vasil : 58, 59); Vak ag . reg ü ' ader, ahskr; tören, merasim; düzen, nizam; usûl, yol' (DSYY : 255 ); Vak ag dieri ' ...gibi' (DSYY : 86); Gen. T. de k ve var., deyin VI.' var. • gibi, ...benzer' (ESTY - lIl : 184, 185); de ü, de nk ve var. •...gibi, benzer ' kelime leri reh er sözcügüyïe a)TI1 k ökene sah iptir. Az b öyü kteher = Vak sa r teg il ' bûyük görünür gib i' ortak anlamh ifadelerin birinci hissesi Az. b övük = Vak sar ' büyük' (YRS : 305) çrkrhrsa , teher = tegit orrekhgi k~lrr. Denklem olusruran bu Ionenk varyan tlar arketipi "" téfiér scklinde onanna imkäru segla r. T eheri - di erl varyantlarr teg:il kelimesinde -r sonlugunun -I ' ye geçmesi kolayca gözlemlen ebilir. Azerice'de kelirne ortasr -ii- sesinin -h-t ye geçme si diger kelimelerde de görülmektedir: Kwn. yeger Çuv . yën ér ve Az. yeher ' eyer' ; Eski T. séûek = Az sehe ng ' senek, SU testisi' vb gib i. ÖZb. singeri sekliyse arketi pi irtséiié r olusturur. Bu sonUDCU Eski T. srûar ' yen, bir bütûn ü clusturan iki esit parçadan her biri' (DTS: 504) ; Bask. lufiar l )çift seylerin bir teki; 2) e~ , arkadas , ortak (beraber çahsan iki kisiden her biri); 3) (nefretIe) ikinci (kiminse benzeri)' (B RS: 646); Alt. ag. sa r, safiar ' çiftin bir teki' (Bask. Tuba : 145, 146); Kumandr saiiar 'çift seylerden her biri ' (Bask. Kum, : 245) ve baskalanmn norma l seklidir (i1eride bkz). Diger taraftan, "tsa fia r /I irtsê nêr Ana Türkçe irdzan_1/ irtsa fi- "irçok benze -' ; irdzéii_ /I irtsé fi- 'irbenze-, çek-' fiilIerinin türemesi olup, irdz/tsaiiar '*çok henzer ', ird :t/tsé iiér ··benzer' anlanuna gelmi~tir. Tilikçe1erd eki san- /I se n- ' benul-, san-' fiilleri ise Ana T. ·tsalÎ- 1/ irtséii_ ftillerinin hem intranzi tif (benze-), bern de tranzitif (henzet-) tiiller olma sIDI kallltlamal..1:amr. Te her kelimesinin gözden geçirdigimiz tüm sinonimleri de ird71lséii_ fiilinin ve bu fiilin isim adalil "" dz/ tséfi sözcügünün türemeleridir. Vak. t"gil tegil. iel - tie l 'tahminen e ~ it (gücüne , çabukluguna vs göre )' (VasiI :58) ifadesine St. Kaluf ynski ve y.t . Vasilyev 'in Kalnmkça tég ' kIsa', tég lég 'klsa boylu' sözcOgünden ahntt gibi bakmaSI (Vasil : 59, 61) oldukça mantIkslZ ve ~a!jtrlcldrr. Egil - tegil ve iel - tie l ta~ la~nu~ ifadeleri iregir - *tegir < iréiiér -irténér arketipine sahiptir. Îkilinin birinc i kelimesi iréiiér > ""el':ir Yak. igire 'ikizler' sözcügiinün kökii olup . Vak. ' ali ar l )yarl; e!jyarun iki hissesinden veya tarafinda n bir teki; 2) çift ~e ylerin bir teki ' (YRS : 43) ke1imesinin normal :;eklidir. Ba~ka sözle. *éfiér > irégir diger Türkçelerdeki ekiz I ékiz ve var. < iréfiédz 'ikiz, ikizler' sözcügünün -r so nluklu varyantl gibi bakJ.labilir. Böylece, Vak. egil - teg il < iréJiér _ irtéMr - Az. ékiz tcher < *énédz ""ténér ' ikiz görünür gibi' = ' tahminen e~ i t' an\amma gelen bir ifadedir. Yakut ça'da tahmin ifade eden teg il morfeminin ' kal m vokalli ekle~mi~ sinoni mi de vard ir ki, bu da kaybcdilmi~ umláutsal iç çekim kalmtls\ gibi degerlidir. Ru morfem +tlli l < " taiil < *taiilY (( Ana T. 15
" tsaiiadz ' vçok benze yen' kelimesinden gelism is olup, Eski T. andag, antag, anda k 'sö yle. böyle , bu gibi' (DTS : 44, 45) sözcügünü olusturan +dag ! tag I da k < "d/tan morfeminin genis seklidir, Vak, +h iil morfemi de A z, tc her = Vak. tegil, TT ag. te ki gibi srfatlara eklenerek, azalrma derecesi saglar: ha r atlli l ' kara (siyah) benzeri' , kJhilhiil 'mil benzeri ' (YRS : 580) vs. Ana T. "dzJtsa fiad z -eçok benzeyen' kelimesi Türkçelerde suatla ifade edilen ana anIanun yumusamasun saglayan bir takim allomorflar vermistir. A z. +J'afllz 1 +yamz 1 +)'aglz: karayaruz ' karasm, esmer' , sanyagiz ' san sm' vs. aglZiardaki +)'a"'az ' +)..agaz ' .+ca \'az varyantlan da dahil; - cigaz 1 -cagaz 1 - cagrz ve umlàut varyamlan; TI +n glZ ve var.; Yak. sogus: ham sogus 'yeterince kara (siyah)'; knu l sogus 'yeterince kizrl': suon sog us ' yeterince yogun. kalm' (YRS : 580) bu al1omorflar srrasmdandrr . Eski T. yaûza- 'benze-, ... gibi ol-, uy-' (DTS: 235) fiili de *dz aiiadz isminin veya bu ismin fiil adasmm türemesi gibi degerlendinlebilir: yaûza- < "yaüaz [« "d za i\adz) + a- ; veya yafiza < " yafiaz- (0< *dza fiad z-) + -a- {devamhhk ifade eden ek). Ana T. "dzJtsa iia fi ' vçok benzeyen ' arketipini ~agldaki allomorflar esasmda onarrnak mümkün: Alt. +sfZlma n; a kstma n ' ak (beyaz) benzeri' ; Êaraziman ' kara (siyah) benzeri "; T,?f. +Slllgl: S3T1gSlIlgl ' sans m, san benzeri ' (Vasil : 32); Hak. - simab , Alt. - srmak, Scr . -arban, Tat. -l-srma k, -tsrman, Kkal. -tsrma k, Krrg. -srmak, +sIma n, Kaz . -ësrmak, Özb. -stm än (Rass.: 87, 88); Vak, sag a, Az . )'ana, sayak vs bu gntptandIr. Eski T. +slg, +çlg : oglanslg 'çocu k henzeri'; kulslg ' k.-ul, köle benzeri ' ad mslg ' a dlllçl2 harfiyen ' b~ka benzeri = özel (adm b~ka) ' (DTS : 662); TI. ve Az. ~ m : sa n~1II harfiyen "san benzeri' ; kJ~a ra~ 1ll 'kara benzeri = esmer' ; akJg~ 1ll 'ak benzeri, beyaza yakJD renkli' vs; Tof. ~ I g, +slm, ~I fi (Rass.:87); TT ve Alt. +Sl, TT ve Tat. +su, Az. +sov vs morfemierin arketipi " tsa ii ~ eklinde olup, önce geçen "da n I *tan ile birlikte Ana T. *dz:J. n 11 *tsa n '* çok benzer' kelimesini onarma o iana ~1 sagiar. Nog., Klrg. ~l ma l (Rass.: 88) ; Tuv. ~I mä r, +Zlma r. +zuma r; Kurn ~umal, KIrg. ry'umal, Nog., Kaz. ~ II , Klrg., TT, Tür. +çJl, B a~k. +hd, Tat ., Kbal. +Sll, Ozb. ag. +çil, ÖZb. +sil, Vak. +sla r ( $~er. im : 117· 119); Yak:. dlll 1 hh / d m ! tah (Vasil: 84), Tür. )'111 (TRS : 813) serbest morfemleri Ana T. *dzltsana r ··çok benzer ' kelimesinden geli~mi~ tir. Dlh 1 hIJ I dm I tah ve yäh morfemlerindeki Ikinci vokale +1 < " lg < *ag < "a fi iyeIik eki gibi bakabiliriz. Onardl~ lRllZ Ana T. "dzl tsan3l' önce gözden geç îrdi~imiz *d:rJtsa fiadz ve *dzltsaiian gibi *dzJtsa lÏ- (>Eski T. yak-) ' *çok benze-' fiiIinîn türemesi oIup, hep aym ' *çok benzer' an1anuna sahip blllunm~lardi . "dzltsali- ' *çok benze-' r!iH daba eski devirlerden 16
bomonimi *dzltsa i\- ' vçok yaklas-; eçok yakmda ol-' (>Eski T. ya k-] fiiliy1e kavus mus olmast gerek. DTS tertipçilerince Eski T. :rak l ~ 'yaklas-' ve yak rs- 'uygun gel-, yakis-' fiilleri lek kelime gibi nitelendirilse de (DT S : 238) ayn-ayn kelimeler olabilir. Samyoruz, bu fiiller Ana Tü rkçe 'd e de homorum olmuslard ï: "dzaüats- I (>Eski T. yanas-, ya krs-] "
Eski T. )"alu~-) ' vbenzes-: "yakis-'. I fiil Kng. canas- ' l)yakmda 01-; beraber yürü- ; 2) yak.la~- ·(KOS : 228); Tûr. yänes- (TRS : 814); TT, Az. yana~- ; Eski T. yanas- 'yanasik olarak yürü-'( DTS: 23 1); 11 fiil Eski T., KkaL TT yakJ~- 'uy-. uygun gel-'; Tür. yä na t- ' benzet-, karsrlastir-, nrukayese et-; esit krl-' (TRS : 814) gibi türemelerde izlenebilir. etsaû - fiilinin "tsa ûar- sekline ise TT, Az, ça l- 'benze-' kelimesinin Ana Türkçc'deki arketipi gibi hakabiliriz.
Gözden geçirilen kelimelerin ince vokalli varyantlanm, uygun olarak, *dzl tséfi 11 "dz/tsèfi- ve "d z/tsiri 11 *dzltsifi- senkret ik köklerinin türemeleri srfanyla kabul edersek. Ana Türkçe'de ki kelime yaptstnda çok nizamh bir sistem varhg l açtklanrrus bulunur: a) "dzltsafi 11 " dznsa üadz 11 "'dzl tsanaii 11 - dz/ rsa üa r adlanmn, paralel olarak "'dzJtsaii - 11 *dzltsaiiadz- 11 "dzJtsa iian- 11 "dz/tsaüarfiillerinin; b) *dzJtséii 11 *d zltséiiédz 11 " dzl lsénéfi 11 "dtitséiiér adlanrun, paralel olarak da uygun sekildes fiillerin; c) *dzlls iii 11 "dzJtsiliidz 11 " dzltsili iJi /I " dzltsiri ir adlarmm ve buniara uygun ~ekilde~ fiillerin e~manh me\'cutluguna karar verrnek olur .
Kaydedelim ki , TS 'd e (TS - I : -154, -155) ve .w il 'de (ADiL - IV : 427,428) întranzitif çek- 'be nze· ' tii1inin tranzitif çek- ' bir ~eyi turup kendine veya ba~ka bir yöne dogru }ii tilt-' fiiline; intranzitif çal'benze- ' fiilinin tranzitif çal- 'a ~ lr- , hu slzJik et- ' (TS - I : 431) ve tranzitif çal- 'çalgl aletini seslendir·' (ADiL - IV : 414) fiillerine sem gibi kaydedilmesi bilim açlsmdan yanh~ h ktu, Bahsedilen fiiller araslDda herhangi bir i li ~ki kurrnak Hinl-A\'nIpa dilciliginden gelen zorlamalar yapmaks1ZJn müml..iin degil. Sözlüklerde homonim fijUer gibi yer almasl gereken bu kelimeleri birle~tinnekle homonim sözcfiklerin saylSl suni oiarak azait l lrru~" yalmzca ~ek il benzerligi esas tutuiarak haik etimoloji si yoluyia dilin "gençle~tirihnesine " ça h~ l lnu~ l lr. 11k bakJ ~ta "küçücük hata" sarulabilecek böyle yanh~hklar aynen etimolojiye ve semantige nakledilerek daha cidd i yanh~ hkl ara yol açmaktadlr, Sonuç oiarak kaydedelim ki, Az , I('her kelimesinîn diger Türkçelerdeki varpntlan , kökü ve kökte~ie ri incelerunedcn, ke1imenin yanh~11k degil, Slfadan Arapça 'dm almtl ilàn edilmesi bir
!
I
I7
11
mesuliyetsizlik ömegidir. Geleeek arasnrmatar gösterecek ki, teh ert êh ür taslasmis ikilisinin ikinci hissesi t êh ür 'ü n daha eski sekli *dzJtsööûr TI t ür. Az. cür sözcüklerinîn, "t sa ûar » "tafur sekliyse Arapça tau kehme sinin ka)nagl olmustur. *dzJtsa ii 11 *d:rJtsen ve " dz/tsaû - 11 " dz/tséfi- ad-fiil homoformlugu A. von Gabain, K.H. Menges. M. Räsäneu, G. Clauson, G. Doerfer gibi ünlü Tiirkologlann Türk çelerdeki déli - tén 'denk vs' sözcûgünûn Çinee veya Farsç a'dan ahn ti olmasi konusundaki dösüncelerini (ESTY - III : 193) tamannyla reddeder . Özb. singerl ' ...gibi, ...benzer ' kelimesinin Tacikçe singar, sa ngar 'yoldas, yol arkadasr' sözc ügünden almtr olmast hakkmda A.N. Kononov'un fikri de (Vasil : 55) ciddiye almamaz. Samyoruz, bu sebepten genellikle Türk5e kelimelere "Farsça-Tacikçe'den" etike ti yapmayt "seven" ÖTIL yazarlan hu düsünceye kanlmarmslardu (ÖTiL - Il : 50). Söz konusu Tacikçe kelimelerin T ürkçelerden altnn olma sim az önce g özden geçirdigimiz srûar I saûar sözcügü yeterince isparlamak tadir . Bu türlü yanhshklan n nüfuzlu kaynaklar ve uzmanlarca yaprlrnasr Türkoloji 'nîn suadan kusurlan ndandir. Etimoloj ik arasnrmalarda en kolay yolun, incelenen keIimeyi almn ilàn etmek olmast hu dalda az çok faaliyet yapan herkese belli. Dilin sund iki maizemesiyle izah edilemeyen veya izalu oldukça zor arasnrmalar talep eden analizlerden kaçmmakla hakim pesin fikirlere de ZIt durumda kalma problemini de kolayca adatmak mümkün. Ne yazrk ki, Türkolojik arasnrmalerd a kolay yol1ar arama giri-\iimleri daha çok rastlamnaktadlf. Bir örnek da ha. E.V . Se'o'onyan " abr a-" makalesinde yalmzca ~ekil benzerligini esas alarak tam farklt fiilleri bir yere loplaytp inceleme yap,yor: "'abr a- Kar., Tat. ag., Koman.; ab (l)rä- Yak.; ::Iblra- Sor.; ::Iwira Tuv.; uJlra- çuv., anura- Alt. ag ., Sar.; amr a- Alt., Eski T.; amranEski T. ; am( l)r- Eski T." Anlamlan: " I. Kurtar-, halàs el- Kar., Tal. ag. , Tu\'., Yak.: koru-, arka 01-, sahip çtk- Yak., Çuv., Koman. ; sakla-, muhafaza et-, bekle-, korn-, müdafaa etA, sa vun-, Kar., Çuv.; gizle- Kar.; 2. merhamet et-, affel-, bagl-\ila-, iyilik yap- Tuv., Vak.; affet- Vak.; 3. iyile~tir-, menfaat ver-, büyük hizmetler göster-, tehlikeli durumlarda, soontlda yardimcl 01-, tehlikede n, slkmtldan, hastahktan kurtar-; ~ ifa ver- Vak.; 4 . avun-, rahat etA, Alt. ag.; sakinlik içinde ya~ a- , clinlcn- Alt. ; sakin ol- Sar.; 5. sev- Eski T." (ESTY - I: 59). Makale içeeisinde ek olarak:, ab lr ' asayi ~, sulh, anla$ma, dirlik düzenlik ' ; aWlr 'barl$sever' ; a mlr 'ban~çl, sakin, dingin; (selämlama)
huzur, rahat; asayis: refah; mesut, mutlu; sulh; yegni' sözcük1eri; benzer anlamlara gelen emir (Kaz.) ve Nog. awu- - sa brr ' kendine hakim, daya mkh, sabrrh, mutedil (adam)' ikilisi ge çer. Yaza~ ." ~ ) abl~ _ arrur kökünün T ürkçe lerde kar anhk olduguna; 2) ahtra- fiilinin eski olmaruasma, yayilma alanmm Mogolca'yla ilgtli olmasma" dayanarak tüm fiil ve adlan Mogok a 'dan almn ilan edip , kendisinden önce benzer düsüncede bulunmus A. Zajackowski. G. Doerfer , M. Räsanen sirasma katihr (ESTY - I : 59, 60). Sanryoruz, yazar ' ... yaytlma alammn Mogolca "yla ilgili olmast...' sonucunu çikarmak için ~ ag. abra- ' I. Koru-, muhafaza et-, kolla -. 2. Zor dunundan kurtar- (DS - I : 28), apra- ' korun-, kendim kolla-' (DS - I : 290) fiillerini, ab urga ' himaye' (OS - I : 34) ismini makaleye alrnanusnr. Evve lä, E. V. Sevortyan'a özgü dikka tli inceleme yeteneginden hu makalede iz bile yok. Gösterilen aniamlardan hangisinin i1kin olmas t. diger an1amlara nasrl geçmesi konusunda hiçbir apklama yapi lma rrus, bir Mogol s özcügünden bu kadar çok sayru hem de oldukça far~l anlamlara sahip kelimcler türemesinin nedeni arasnnl mamrsur. Mese lá, 'sev- ' anlarruyla kaydedilen fiil ve adlan n hiç birisi arasmda baglaan lcunnak mümkün degil. Ne 'kurtar-:', ne 'affet- ", nc 'sifa ve--" , ne . ~e 'sakin 01-' manälan 'sevanlamuun türemesine sebep olabilir . 'Bansçt; asayis; mesUI; sulIJ ' vs adlar da 'sev-' fiilinin kaynag~ olamaz. Bu 0 demektir ki, arrur-, amra-. amran- 'S('1..,-' fiilleri kesinlikle baska kökten olusrugu için bu rnakalede yee almamahydl. Diger taraftan, ineelenen kelimelerin azca farkh fonelik varyantlannm analiz d~lllda brrakilmast da ~a~lrnc ldlr. 1. Eski Tiirkçe ::Innr- ve amra- 'S('1..'- ' (DTS : 4 1) uygun olarak · am < *an ve annr < *anar ' ·~iddelli istek> · S('1..'g j ' kelimelerinden +ar- ve +:.1- ekleri yardlnuy1a yapllnu-\i fiillerdir. *aii ismi, ilave olarak, Sago ma - ' iste-' (Radl.- I :136 1) < *a ii + a- ; man- 'is te-, arro et· ' (Rad!.- I :1362); :-Jog. ma - ' iste-, arzu et-, dile-' \.'JOS :4 26); Tu v. IRak ' sevimli, se\-i len; sevgi, sempati' ; mak bol- 'sev-' ifadesinde ' sevt'n, 3-\itk' (TOS : 567): çag. inak- ' dostla.!j-' (Radl.- I : 1440) < *ma k- «* a n ' ·dost' + ak- ; in ak 'dost, arkadaf (Radl.- I : 1439) "" m ak I) (Alt., Sag., Koyb., Bar.) dost; dostluk; 2) (Koman.) sadakatli. vefah; 3) (Klrg.) gml « · sevilen - A.K.) (Rad!.· I : 1361) vb kelimeler o1u-\iturmu-\itllr. KITglZca'da "'a n ' · -\iiddetli istek' ....e *an ' '''-\iiddetli susuziuk; "'~iddetli açhk ' ; *an- ' *çok iste-, "'ate-\illl sev-' ve *ali- '·çok susa-, çok 3Clk-' kelimeleri kayna~lp ka~arak ank a- ' susuzluktan azap çek-'; ai\k3 k k urt ' (kaba) 40 50 ya~larmda güya özel cinsel hevese sahip kadm' (KaS : 59) ifadesindeki a l1ka k ' çok hevesli ' ; ansa. ' I)çok susa-, susuzluktan azap çek-; 2) çok iste-' (K QS :59) < *lil n- + -IS + lil-; akd da- ' 1) çok susa-; 2) çok iste-, çok can at-' (KOS : 59) < *ail· + -ar + dll ·
IS
19
kelimelerini türermistir. '"Aii ' vsiddetli istek' isminin fiil adasi "'an- ' *çok iste-' Az. (eskimis) ams ' istek, arzu, dilek' (ADiL - I : lOS) < *aiil$ / - aüus « eafî- + -a ts: Eski T. a m aç 'hedef, amaç' (DTS : 4 1); TT amaç, Az. ama c 'hedef; istek, arzn' «( " aûadz/ts ; Eski Uyg. aü- 'um-, bekle-, gözle-' (Rad!.-I : 183); Eski T. a mr ak = am sak '1) sevgili, sevilen; dost ; yêr, ásik: 2) sevgili, seven, müsfik, sefkatli' (DTS : 42) < vafi- + -rr + ak; " afi- + -is + ak; Nog. agm ' arzu; heves, sevda' (NOS : 26) < "aû- + -aii; Scr . agat 'dost, arkadas; erkek kardes ' (Rad!.-I :148) < "afi- + -a r ' esever, seven, sevilen kimse': Nog. akm ' êsïk, saz çahp okuyan sanarçi' (NOS : 35); Kirg . akm, a kun, ahun 'l)ä$tk, sanatçr.ä) sair ' (KOS : 42) < "a fi- + -an '*seven ' vb kelimderde kalnustu. Kazakça akm 'ä sik, \ sanatçi; êsiklar yan sma suu n galibi' sözc ügünü W . Radloff yanhshkla Fars ça ahund kelimesiyle baglarmeur (Radl.. r : 98, 99). Ay1U yanhs K.K. Yudahin rarafmdan da desteklenmistir (KaS: 42). Oysaki, Farsça ahund '1) Müslüman din adarru; 2) akrl hocasr, ögretmen' (PRS- I: 56); Az. ahund 'Müslümanlann baai bas ruhanilerine verilen genel ad ' (ADiL -I :151); Bar., Tal. ag. akun 'bas molla' (Radl.-l : 109); Tür. ahun (eskimis) 'din adanu ' (TRS : 58) kelimelerinin hiç birisi benzer anlamlara sahip degil ve 'bas din görevlisi' manasmdan 'ásik, sanatçi ' anl anunm türemesi Müslüman ahlakma Zit olmasinden dolayi olanaksizdir . Buna karsm, akm '*seven, á~lk > *sanatçl ápk, ~air ' geli$imi TT à$lk, Az . a$11$. '1) seven, vurgun, tutkun; 2) saz çah p okuyan sanatçl; 3) destanlar, .p rkIlar yazan, .;;air' geli.;;imiyle kolayea izah edilebilir. À$lk / a $l~ sözeügü ise Eski T. amsa k kelimesiyle birlikte daha eski *miatsan < *afiats ' *sevgi, *sevda' + *an '*ta$lyan = *sevdah' kelimesinin allomorflandu. Arketipin böyle onar11TI1, ke1imenin Azeriee'deki süper .;;ekli (ileride bkz) olan ya n$ak 'sanatçl ä:pk' sözcügü ile de destek1enir. Kelime "'afia$al$. > "' a $ ä~ > "'ft$11$. geli~iminin sou basamagmda Arapça'ya a~il} ~ ek.linde geçmi~tir Bahsedilen kelimelerin Tiirkçelerde nonnal ve inee ~ekilleri de (ileride bkz) vardtr ki, bu da almh olma ihtimalini tamamen ortadan kaldmr. Kaz. émre n- 'ok:'ia-, sev-' Osm. emren- ' iste-, arzu e t~, dile- ' (RadL- I : 963); Tel. emir e- 'yalvar-, ya]vanrea Îste-' (Radl.- I : 957) ; Tat. inel- 'yalvar-, marla dile-' (Radl.-l : 1443); B a ~k. inel- ayn. (BRS : 209); Eski Uyg. init- ('belki de enit- ' kaydl Radloff'un) 'çok iste-; özle-' (Rad!.- I: 1444); Tat. intik- 'çok iste, (Radl - I : 1447); Osm. imren- ' çok iste-' (Rad\.- I : 1577); Kaz. éiise- '1) çok susa-; 2) çok iste-; özIe-' (Radl.- I : 718, 7 19); Kaz. éges- ' iste-, hevesli 01-' (Radl.- I: 697); Kaz. éflker 'istek, heves' (Radl.-I : 713); TI imren 'gölÜlen bir .;;eyi veya benzerini edinme istegi, glpta' ; imren- '1 )begenilen, hO:'ilarulan bir ~e yi editune
: 592); Tuv. er e- 'arau et-' (TOS : 588) ; erg im ' 1) degerli, aziz; 2) sevimli, sirin, tath ' (TOS: 586) ; Kar. ekln - 'iste-; ean at-, Ç a11~-' (KRPS : 657) vb bu kabildendir. 2. Ab(l)r a- / armr a- I awrra- ' rnerhamet et-; affet-; iyilik yap-; yard rm et-" fiilinin tiiredicisi «afiar 'smerhamet, »aama, "yardtm ' rnanalanna sahip bir kelime olup, *an- ' vaci-, *merhamet et-' + ar yapihdir. "A fi- 'vac i-' fiili Eski T. aki 'eli açik, cömert; selek ' (DTS : 48); ahl 'c ömert, selek; yûce gönüllû, alieenap' (DTS : 7 1) < "'a ki < -akig < *ákag < - a ü- + -aü ' vacryen"; a ç 'merhamet, af, oagislama' (DTS : 3) < "ä ç < «a üats < -aü- + -ats gibi tiiremeler vermistir. Aç < »ä ç basamagmdan Tü rkçcler genelinde aCI- / a. CI ~ / açl- / äca- ve var. 'merhamet et-, acrsuu paylas- vs' (ESTY - 1: 91, 92) fiili olusmustur. ACI 'merhamet, acrma' isminin türedicisi " äc'aci-, merhamet et-' (ESTY-I: 92) fiili, Uyg. in ca 'acrma, merhamet' (URS: 181)« »mca < "a ûicag < - a ûadz- 'v aci-' + -aü) ismi Alla T ürkçe'deki *a Î1- ' vaci-' fiil inin isim adasi *a Ii ' *merhamet, "acuna ' kelimesini onarm a imkum saglar. Yani, aîiadz< "'a n + adz - yapihdir. Onan lan "'aft- Hili dz- s üpe r sekil öneki yardtrruyla " dzaû- ' *çok aCl-';> ca n- I va n- ' aci-, merhamet et. ' fiilinin de kaynagi olmusrur. "Aû nr ' eacrma, "merhamet' ismi Kaz. apar 'meEhametli, iyilikçi, lütufkàr' (Rad!.-~ :6.13); Yak amarah / anllrah. 'merhamet1i, yumu§ak kalph, llgilemp yardnna hazlI' (YRS : 40, 41) < "'alia r + ak; Kar. akJnn ' inee, )'Ulnu$ak, ~efkatli, güler yüzlü, ok~aYlCI , tath ' (KRPS: 61); Yak. na rm '~efkatli, tath , làlif, ok~aYlc l, yumu~ ak, ince' (YRS : 252) < *llla r m {( *aiiar + *ail (alet hal eki); Tuv. aWiraldlg (TOS: 37) = amIrrlldlg (TOS : 59) = encrcldig 'iyilikçi, lütufkár, merhametli ' (TOS : 583) vs kelimcler esasmda onan labili r. Sonuneu - cncl'eld ig sözcügü, Kumandl emle k « "'cmir ek - A.K ) 'yumu~ak kalpli, merhametli ' (Rad!.-I 963); Td. emirek içHi 'yumupk kalpli' (Radl.-I : 957) ifadesindcki em irek vs normal iç çekim varyantlandlr. 3. Makalcdc gcçcn fiillerden 'hlliar-, haläs et-, müdafaa et-, savun-' lll:rnasma sahip bulunanlar Ana T. *aIiar '*su(,'s!lz(lu k ). *erkin(lik), *serhesr{lik). *özgiir(liik) ' ismin.in türcmesidir. "'Afta r kelimesi "'aÏ!'*suçsuz durumuna gel-' + -a r yapI1l olup, ana alllanu ' agar-. beyazlan-' olan "';1I1- fiilinin tiiremcsidir. Bu f'jilin Eski T. a g- n: a.g- 'agar-; sol-' (DTS :1 6,17) allomorflrm bellidir. *An- tïilinin diger bir riiremesi Gend Türkçe aut j and 'yetnin' (FSTY-I :15 1) kelimesidir. Bu kclime de "'aIl - '*suçsu zlugunu kamtla-' + -ad z = afuHl:l yaplh olup, ilkin anlanu tahminen '*aklarullu, *temizc
20
21
veya bir yiyecegi yeme istegini duy-; 2) begenilen bir kisi veya seye benzemey i iste-, grpta et- ' (TS-I : 1077, 1078); Eski T. imre n= a mr an- 'sev-' (DTS :209); Tuv. ër es- "israrla dile-, yalvar- ' (TOS
4.
çtkma ' scklinde bulunmus. Ana Türkçe'deki ilkin anlama daha yakm maua Töl. andtk- 'temize çrk-, süpheleri yok et- ' (Radl-I :239) f iilinde korunup saklanrrusnr. *Aft- fiilinin ad adasr *an s özc üg ûnün Türkçelerdeki allomorflan ag I àk I ak I àk I ah ve varyantlannm ' ak, beyaz; akhk, beyazhk ; tem iz; suçsuz , günahsiz, lekesiz; suçsuzluk, günahsizbk' vs anlamlan konu sunda ESTY eserinde kismen gems bilgi sunulmustur (ESTY-I : 116). *An II - a ü- senkreuk kökünden Türkçelerde çok sayih kelimeler olusmustur. Tuv. ag ar - 'I)agar-, beyazlan-; 2) kendim temize çikart-' (TOS : 37); akug 'suçsuz ' (TOS: 52); Tel., Sor., Kugu, Kaz., Kug., Sag., Koyb ., Kaç., Çul. akta- 'suçsuz bul-, beraat ettir- ' (Rad1A : 115); Tat. eg., Tat., Ktat. akla- ayn. (Rad1.-1 : 113) ; TI akla- ayn. (TS-I : 61); Sor. agat- 'kurtar-, serbest btrak-, özgür kil, (Radl.-I : 149) ; Kaz., Tel., Kugu agit- ayn. (Radl.-I 166) vs; normal iç çekim varyantlan: Alt., Tel. enik- 'se rbest, htir, özgür 01-' (Rad1.-1 : 733); Gen. T. érk I erk I ér ik I er üv ve var. "irade; serbestlik, özgürlük, hürriyct' vs (ESTY-I : 295) « *éfiér· + - éfi; Gen. T. ér kin I erkin ll îr kln 'hür, özgür, serbest; hürriyet; serbest olus' vs (ESTY -I : 296) « "é û ér "ö zgür ûük), "serbesrûik)' + *kéfi ' e özg ürû ük), *serbest(lik)' vb kelimeler bu kabildendir. Ab r a- ve var. 'koru-; sakla-; bekle-, muhafaza er-' fiili Ana T. *afia r ' *nezaret, *gözetme ' kelimesinin tiiremesidir. Kelimeyi olusturan "a fi- 'vbek- > *nezaret er-, gözet- > "koru -' fiili Eski T. agis- 'biri digerini koru-' (DTS : 20) <eng- « *aij.) + ~I ~~ (ortaklasma d ei); Osmun an- 'bekle-, koru- ; himaye et- ", unm'kendi korunmasuu düsün -' (Radl.-I: 1405); Gen. 1. al1ta - 1 afida- I and a- I afidr- I afidu- I andl- I agdl- 1I afilt~ 'bekle -, gözet-; d e-, takip et-; dikkatle bak-; gör-; bak-' vs (ESTY-I: 157, 158) « *al1- + -adz + ali· 11 *anar + an- ; Gen. T. aya- I a y i~ l uya- 'koru-,muhafaza et-, sakla-; sakm-, korun-, kendini tut-; gizle-' vs (ESTY- I : lOl) « *afiadz an~ vb kelimelerin kaynagl olmu.'} tur. Götiildügü gibi sonuncular - afida· ve var. ile aya- ve var. arasmda eskiden hiçbir fark bullUlmamas1, Ana T. *aJiadz an - b i rle ~ ik fiilinin al1omorflar1 .'}eklinde bablmasl dÜ~Üllcesini savunmaktayrz. Fiili olu.'}turan *an adz ismi ablra- ve var. kökü *afia r ' '''gözetme' isminin -dz sonluklu varyantl olmakla aynl anlama sahip bulunmu.'}lardl. *AJi' *bak-, *nezaret et-' fiilinin isim ada~l *an ' *bakma, *nezaret' kökü Yak. a nar- ' seyret-' (YRS :4 1) < *anga r- < *a na r- ; Nog. afiIi'gözet- ; bak-; takip et-' (NOS :44) « *a na r-; Ku g. alay - 'g özünü bir noJctaya dik-; açgözlülük1e bak-' (KOS : 4 1) « *ana dz- ''''seyirci 01-' vb kelimeler esasmda onanlabilir. Klrg. akJray- 'etrafma babn-; vah.'}i gibi bak-; gözlerini fal ta ~1 gibi aç-' (KOS : 42) fiilinin kökünde ise *afta r ismi duruyor. Yani, aklr ay-« *anar +
22
5.
"afiadz-. Nog. en - 'görün-, zuhur et-' (NOS 436); Vak. éüéy'açgözlülükle bak-' (YRS : 542) *éfiédz- ; Tür . êû ét- ' I) bak-; göz at-, balaver-; 2) bak-, nezaret et-; ihtimam göster-; 3) bak-, besle-; 4) muayene er-, yokla- ; 5) bak-, gözden gcçir-' (TRS :798) « *én éJiéts- fiilleri ise paralel olarak norma l iç çekim varyantlartntn (ileride bkz) mevcutlugu konusundaki düsüncelerimizi bir daha ispatlar. Sorca abu-a- , Alt. ag. anura - ' sakin 01-' fiilinin Yakutça kar~lhgl E.V . Sevortyan'm yanhs olarak zannettigi ab n-à- 'kurtar-, halàs et-' degü, agrr ä- 'sakinles-, din-, dur-' (YRS 31), Yak. ag. a ûu-ä'hareketlerinde agrr ve uyusuk 01-' (DSYY : 48) fiilidir. (Samyoruz, bu kabil yanhshklar yüzünden ke1imelerin etimolojik analizi sonuç vermemis, çesitli kökenlerden gelen sözcükler bir araya getirilerek, yanhs üzerine yenlis yapilnustrr). Abn-a- I anu ra- I agn-ä- fiilini olusturan atur / armr ve Oguz grubu Tûrk çelerinde daha yaygm olan agir 'yavas, aglr, sakin' Ana Türkçe ayru manaya sahip *a iiar kelimesinin allomorflandtr. Bu ismin fiiI adasi Eski T. akur- 'yavasla-; yavaslat-, yavas krl-' ve Türkçelerdeki çesitli türemeleri hakkmda E.V. Sevortyan ' Akm n, akru, agrrçm; arkmn' makalesinde bahsetmistir (ESTY-I 123,124). Ama, ne yazrk ki, hem adi geçen makalede, hem de ' Abr a-' makalesinde Eski T. amal = anul 'sakin; yavas" (DTS 41); amul 'sakin, yavas: yumusak basb, halim, mazlum ' [kars. Osm . afitl, aûul 'yav as ' (YTS: 10), TT ag. aiul 'yavas, aglr' (DS - I: 269)]; amnl= amrul- ' sakinles-, rahat et-"; amnk- 'huzura ens-'; arnurt"sakinlestir-; teskin et-; yansnr-; yumusat-; ehlilestir-' amus'do nakal-, ~a~kma dön-' (DTS : 42); amurtgur- = anurti5-ur'sakin1e~tir-, yatt.'}tlr-' (DTS : 41) sözcükleri ve diger kaynaklardan onlarca kelime analiz dl~1 blrablnn~tu. Aglr 'yava~; sakin, dingin' ismi ise ne bahsedilen makalelerde, ne de äg lr 'ag lr tartlh' (ESTY- I : 85) makalesind e yer alnu~tIr. 'Akln n...' makalesinde bu ismin yalntzca ag lr- fiil ada~mdan bahsedilmi~tir. Kaydedelim ki, yazann tartl~ma konusu olan sözcüklerin etimolojisi alamndaki dü.'}ünceleri de kabul görecek durumda degil. Örnegin, akmn ve var. makalede zannedildig i gibi, alm - I aglr- fiilinden tiireme olrnayr.p, akJr ve var. isminin alet hal - Nomen instrumentalis eki (+m) a1rm~ ~ekhdir. M:a rç iill, a (prçm , akl rhn kelimelerine ise yalrnzca sinonim çifti: agar çîill « *çiliin), aglr çm, aklr tm gibi bakmak .zorundaYlz. Benzer olay Ba~k. ag. ekir tin ' yava~ yava~ ' ( $ ~ er. im.: 46); Eski T. inç tm ç ' sakinlik' ; inç amul 'sakin' (DTS: 210) ifadelerinde de izlenebilir. Eski T. amnl- I amrul· ve amrli5-~ fiilleri *allll r I *amur ismini, amurt- ise *a mur- fiilini onarma irnkam saglar. Amu ~- < * a ma~- < *anats- fjili *amur- « *afiar -
23
fiilinin -ts sonluklu varyann olup, Eski Türk Abideleri Devrinden çok çok önceki çaglarda *a îi.adz- 'esas-, saskina dön- ' fiili ile kayna sip kavusmustur. *Ana r- fiili Kirg. agllga 'sakin yer; re kin; bos zaman' (KOS:2 1) sözc ügünüa kökü *agll- ' *sakin ol-, serbest. bos 01· ' fiilinin arketipi olmasma regmen. rek fiilligi de süphelidir. Belki de bu kelimelere iki homonim gibi bakrnarruz lazun; agllga I sakin yer; sakin; ag uga II bos zaman. Görüldugu gibi. önce geçen a kur-, a krr -, ag.,.-, " a mur -. *ag ll- fiillerinin Ana T. ·aiia T- ' * yava~ la -, "sak in 01-, "din-' kelimesinin allomorflan olmasr düsünces indeyiz. ' Abn' makalesinde geçen adlar ablT ' a rmr 1 awm TT ag lr. Az . ag lr, Osm. an ll l afiul, TT ag. afiJl. Eski T. am al / anul l a mul ve onanlan - aga r / *agl" l " akrr / " amn1 "amur ise Ana T. -a üar ' vyavas, "sakin, "dingin' kelimesinin allomorflande. Kelimeyi ofusturan " afi- "vavasla-, *sakin 01·, "din-' fiili TT ag. aglz ' yav-as" (ESTY-I : 86) « *a iÏad z sözcügünün de kökünde duruyor. Bu kelimenin super sekil önek i kabull enmi s sekli ·dzaiÏats çesiüi Türkçelerdeki )·a\"a~ sözc ügene dönüsmüstür . · Ao- fiilinin ·ili- ve *iB- iç çekim veryantlan Eski T. inç 'rabat, lçi sakin, yäregi dölek' (OLm : 233); ' sakinlik' (OT5 : 210); ênç ayn. (OTS : 173); Bask. ag. ekir, Kaz. emir vs türemeler vermis: lnç « · iil- + -trs: énç « -é lÎ - + -éts: eki,. / emir « "én- + -ért süper sekil önekleri yardnmyla ten 1 den , t/d/çin, dinç, dln -, dinlen- vs kelimeler olusturmusrur. Onanlan *a iÏa r· " " aü adafiilleri teorik olarak *a n ' *ya\'a~, *sakin. *dingin' isminin tiiremesidir. ·Ali - fiili Vak . ah- ' din-, kes-, dur-' (YRS : 53) kelimesinde, - a n adl ise ah gm- ' birden, beklenmeden donakal· " ah bar- 'be kienmeden sus-' (YRS : 53) ifadelerindeki a h isminde konmu p ka l m l~ llr. Bu käklerden Yak. a nm- ' I ) a~tn te~rifal göster-, kurum sal-; 2) nazlan-, çok uzun süre içerisinde )'lg l~-' (YRS : 43) « ·ali - + om· (dön~lülük dà ); anan y. ' 1) uyu~uk , aglr kanh 01-; 2) ( ye~ i l alan) geni~ biçimde uza-, yayl1-' (YRS : 42) « *a n allaT a i1af.!z-: aliala 'yava~, agu kanh, tembel, uyu~uk ' (YRS : 43) « ·ali ar· '*yava~, aglr 01-' + -a < ·· a < -*al1 vb kelimeler tiirenu ~tir. Yak. n;tgll 's akin, yava~, aglr', lIam ba r- I bu ol- ' din-, yatth rahat et-' ve nam bäçÇi 'rahatça, sakin-sakin, uslu·u sili. tevazu He' ifadeI~rindeki nam hisseeigl, naml r a- 'za)'1fla-, din-, saki nle~-' (YRS : 250 - 252) sözciikIeri bahsedilcn senkretik ikilinin süper ~ek i l öneki kabu lleruni~ ~e kli olabilic nagll < " n:lfi ll « *dya i1a r < *f.! za fi a r: lIam < " na il (~*dz :u1 ; nan ur a- « *dzana r· + -a n-. Sonuç ol:trak vurgub rnak istedigimiz ~u ki, ' Abra -' makalesinde geçen fiiIler homoje n degil, heterojen olmakla be~ farklJ kökcndcil geli ~mi ~tir. Zannediyoruz, Ana Türkçe kelime )'aplsmdan hiçbir ~ey
24
bihnedigimiz simdik i durumda yalmzca kelime rüredicilerinin onanrru ile yetinmek zurundayïz. Bahsedilen fiillerin tiiredicileri ise bu keIimeierdir: " a üar I ' · ~ iddetl i Isrek > "sevgi ' : - a üar 11 ' vacuna, merharnet"; *a iiar III ' *ak, beyaz > "suçsuz: "erkin ': "aftar IV " bakma > "nezaret; "gözerme': "aûar V '*yava~; "sakin; "dingin'. Görilldügü gibi anlamlar arasmda be lirli bit seraanrik baglannsr kunnak oldukça zor. Diger taraftan, lncelerrelerde de kaydedildigi gibi, bu türedicilerin kökleri de ayrtysa: *20- I 'vsev-': "a û- 11 ' vecr-': "aê- 111 ' *ak 01-; *agar· ' ; *a lÏ- IV '*b ak-' ; *a B- V ' vyavasla-' böyle bir baglann aramak simdilik erken degil mi? Bizce çok erken . Genet Türkçe Leksigirun gerçek etimolojik analizi yaprldrktan soma meydana çikacak sayisiz besapsu homonimler ortarrunda Ana Türkçe'nin Semanrigi taru sma konusu clabilir. Vurgulamak istedigimiz su kI, elestirilen müellif yüalerce leksik malzemeyi analiz dl~1 birakarak çok basit b ir yol tutmu s. hiçbir inceleme yapmadan kelimeieri ahnti ilän etnri~tir. KaraJ.. -1eristii"tir ki. bu kabîl yanh~lann yapilmasmda genel olarak Diki1îk alamnda degil, oylamayla kararla~tm lnu ~ yapma Tarih Bilimi dahnda üretilnu~ : a) Ana Ttirkçe' nin neredeyse. Eski Türk Yazlh Kaynaklan de\Tinde, yani, Miladi Tarihin 3. - 5. aSlrlan nda; b) Ana Altayca 'nmsa MÖ 3. )iizyt lda me\'cullugu konusundakî gülünecek bir pe$in fiki r önemli rol oynanu~tu. Umumiyetle, Tiirkçclcr g.enelindeki alml1 lar söz konusu oldugu hallerde bilimsel olma yan yöntemler kullamlmaktadlr.
02.02. ETÎ:\IOLOJÎK ARA STI R..'IALARDAKÏ YET ER Si Z[ ,iKL EH. Sumerce'yle Türkçeler arasmda heJli bil' zaman bo~lugu vardIr ki, bu bo~lugu yalmz Gene! Türk çe leksigimn climolojik analizi ile doldurmak mümkün, Bu iki dil araslllda geçen zaman siiresince kelimderde ban tesadüf1cr hariç. iinemli derec ede degi9meler, ge Ii~mder ve tamamen kaybolmalar varilgl tarn~llla konusu olamayacak b dar muhakkakllr. Oöyk bil' ortam Türkçelerin ilk )'3 Z1 öncesindeki devirleri. Am. Türkçe 'ni n tipi, gramen ve leksigi hakkmda teorik bilgiler edinilmesi zarureti dogurur. Hu yönde biricik vasltaysa 25
11
dikkatli, mesuliyetli etimolojik anaiiz lerdir. Etimoloji dahnd a Tûrkol ojik arasnrmalar azhk olusrurmasa da, yeterli uitelikte degil. Arnk ge1enekse1 hale gerin lmis arasnrma metotlarma göre meelenen kelimelere arketip stfauy la gerçek o larak mevcut olan veya tahminen ona yakm bic varyant seç ilir ve hu aztrus gibi önüne bic 'Pr etürkçe" uyans i da uygulamr . Bu 'Pretürkçe' kelimeler çogu kez Eski Türkçe, Türkmence ve Yakutça varyantl ardan hiçbir yönüyle seçilmiyor. Sonuçta böyle bic yanh~ fikir sabitlestirilir kit Ana Türkçe tahminen Eski Türkçe, Türkmence veya Yakutça'ya benzer bir dil olmustur. Kaydedilen Türkçelerin tipi , grameri ve leksigi hakkmda yeterli hilgimiz olmaam g öz önüne ahr sak, Alla Türk çe hakkmda çok mükemmel bir bi lgiye sahip bulundugumuza kesin ka rar vereb iliriz , Böyle bir kara r kendi kendini kandmnaktan baska bic ~ey olmayrp, bilimsel cehalet gibi degerlendirilrnelidir. Bir örnek. T ürkoloji ' nin bahsettigimiz alanda gerçek basanl ann dan biri olan çok ciltli ' Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazikov ' (Türk dillerinin etimolojik söz lü~ ü) esennin 3. cildir-de (s. 124) geçen ' Daz' makalesinde yalmz 0 varyantlar seçilmistir ki, bütün dil, sive ve agizlardaki sekil ayru olsun. Kelimenin Arap alfabesiyle verilmis, tarihi kaynaklardaki varyantlart hariç, daz, ta z, t äz, tas, tadz, t 'as ve drz sekilleri sunulmus, esasen, a) dazlakh k, kei, kellik; dazlak, kei adam " S j b) daz, saçl dökülm{4; kelli; uyuzlu; boynuzsU2 vs; c) çtplak yer, kIsn toprak ; d) çtplak, yahn; ilZerinde bitkî bulunmayan, zaytf bitkilî; bereketsÎz (toprak); dilenci, tam yoksu1; e) yararnaz gibi manalanrun bulunma.st hususunda bilgi verilmi~tir. A.M. S~erbak sözcügün arketipini ·tis, M. Räsänen ve G. Clauson · t3.Z ~eklinde ona~ . cildin yazan E.V. Sevortyan ise vokalin uzun olabilecegini yeterince kamtl:mma nu~ hesap etmi ~tir (ESn ' - 111 : 124). Böylece, kelimenin arketipi belirl eruni~ , erimolojik analiz bi lmi~ ilan edilmi~tir. Bu çe~it ana1izlerde genel olarak, bir ortak yanl l~ hk göriîlmekte: kelîmenin fonetîk terkîpçe yakm, etimo10ji açlsmdan anahtar o labilecek aniamda~lanmn incele melere dahil edilmemesi. Da z ve var. sözcügünün Türkçelerde böyle an lamda ~larma ise yeterince rastlamak mümkün. Bunlardan yalmzca birisi - Az. ag. damtaz ho~ bir tesadüf sonucu makalede geçmi~ se de, Ieksik birimin E.V. Sevortyan tarafmclan 'tam daz' gibi açlklarunasl iJk bakt ~ta rnantlkh görünse de oJdukça basit bir haik etiInolojisi örneg idir. Damtaz ve danda z 'dazl:l.k, keI' (ADDL : 171) analitik yaplh - d am taz, dan d az olup, sinonim çifti olu~turmaktadu. Yani, d am ve dan morfemieri ne zamansa serbest kelime olup, d az sözcüg:üyle ayru anlam la~lfTll~ tlr. Benzer olay Az. 26
daz k éçel 'daz kel ' ikilisinde de g örülebi lir. Bunun yam sira, Kaz. dan 'bozkrr, açtk tarla ' (Radl.- III : 162 1); Alt. tak. -yalm, çrplak' (Mur. Slov , : 54 1); Rad loff sözl ügün de ki tak 'ç ignenmi~; seyrek otlu; seyrek saçh; çrplak ' (Rad\.- 111 : 778) ; takt ' uyuzlu' (Radl.- Hl : 782) vb leksik birimler hem d üsüncemizi cesrekter. hem de dam - dan - tak vahitlerinin "dan " " taö arketipini onanna imkàm saglar. Az. ag. dangaz , dangrr 'OtsU2 kuru yer; çiplak yer', dangrr, dangis ' daz, dazlak; kel' (ADDL : 171-173); TT ag. dm~az ' kei hastahgrmn basta brrakng t iz ", dangrr, dankir. dmgrr , d mgt~ 'kei, sap d ökülmüs: uyuz hast ah gi " (DS-IV : 146 3, 1464) kelimeleri ise uygun olarak " da fiaz 11 - da üar " * d a ii a ~ arketipleri onarmaya, daz ve varyantlanrun da *df*ta ftadzlfts kelimesinden gelisri gini kararlastirrnaya yardim ede r. Dangrr I de ngrr «·d ai'i aT sekli Rad10fT sözlügünde geçen taktr 'd üz, dümdüz; rüysüz, dazlak; kel; otsuz (yer); çrplak' (Radl.- III : 783); Bal. ukrr, Özb. ta klr 'dûz; çrplak, otsuz " (Mur. Slov. : 541); T ür. ta krr 'ç rplak, otsuz yer: düz; çiplak; bos : daz (bas)' (TRS : 615); Bask. ta krr 'düz , dümdüz; devamh hasilarak sikismis: bitkisiz, çtplak; kirkilmis (bas]; bos (kese)' (BRS : 501) kelimesinin arketipi "taûar ile fonetik varyamlar olusruran tek kelimedir. Kars. Nog. daful ' tarla; lar; bozkrr; açrk yer' (NOS : 98). Onan1an arketipierin ( · d a lÏadz I "tafiadz ve "dafiar I *ta na r) hep aynl kökten gelmesine hiçbir süphe olamaz . Buna ragmen. bahsedilen kelimelerin fonetik varyamlar olusturmasma da steak bakama )'1z. Bu 0 demektir ki, Türkoloj i' de ~imdiye dek sabitle~ivenni~ rotasizm - =etasi::m oiayml, yam, r - z degi ~kenl igini tamanuyla yanlt ~ bir d~ünce gibi reddetmehyîz. çünkü, bu 'degCjkenlik' bir ~i ...eye ...ep kelimeler grubuna özgü olmaytp, bütün Tfukçelerin ve Genel Tfukçe Leksiginin tüm alanlanmn temsil olundugu ortamlarda göriilmektedir ve ~imdi du)'ulamayan, ne zamansa me\'cut olrnu~ gramerse1 nitelik ta~I)1C I S t olabilir (ileride bkz). incelemelerde geçen d angl~ kelimesi " da n- fiilini onanna imkaru sag1amakla yana ~tk. - d/· ta lj ve -dl*tan- senkrctik kökünün gerçek olarak me...eul olmaslnl karutlamaktadu. " Dt·t anad z ...e ·dI *Ia tjar ise onanlan fiilin türemeleri gibi bakd abilir. Genel Türk çe dyazl, çaz i. caZt, ~äZ I , ya zl, Sllu ve var. 'düz yer, ova, ku' vs (ESTY - IV : 73) kelimesi *dzl *tsaiiadz- "'·çlp lak la ~ - , "'bo~al- ' + -atj ". ·dz I *tsa nad za n •... çtpla kla~a n'; sözcügün )'al anlamda~1 *dzati adz; yez, yez, yezi ise uygun olarak nonnal iç çekim kelimelerinden gchnek le varyantlan · dzé Ïiédz ve *dz éi'iédz éJ1 bahsettigimiz senkrelik köleün ürünleridir . Gen. T. yah n, yalan, yalmiaç vs Ijekit ve var. 'ç lplak; ova, yazl, kir' vs (EST Y - IV : 104); Tür . takalalÏ 'çlp lak yer' (TRS: 614) kelimeleri ise uygun olarak ·dz I *tsaii ar- •... ç lp lak la~ -·+ -a n =*dz I *tsa llarai\ ' ·ç lp l akla~ an ' ve *dza JÏara na ts ' *ç lp lakla~nuf arketiplet ine sahiptir. Takala li 'çlplak
(
, ,
--'--- ---_. -.
~ ,"1
!
•
27
yer' kelirnesinin ' Ya h n' makalesi içerisinde yer almamasr do~al görünse de, ya la n, yá J:i fi, yalaû, yala ng , yal a k, yäläm, cata n. calaû, dyala û, çala û ' açik, çtplak yer; OV3, bozk ir; düz; tarla vs' (ESTY IV : 91) gibi birim1erin aynca makale eeklinde verihn esi yanlubkn r. Anla~ l ldlgl gibi daz, dan, ta krr , yazt, yahn vb kelimeler arasmda
hiçbir sekil benzerhg t bulunmamasma ragmen. köktes sözcükler gibi nitelendirilebilir. Ana Türk çe'deki biricik fr dzJfrtsa Îi 11 fr dzJfrtsa lη senkrenk köld1nden gelismis bu kelimelerin daz ve varyantlan nda oldugu gibi Tür kçelerde benzesmis sekillerinin bulunmasr Ana Tür kçe 'de de fr d äz I - t äz, yani, ses Hl-) kaybetmis varya ntlanrun OImaSI anlanuna gelmez. Bu beozesme çok-çok sonralar. Eski Türk Boylamun tarih boyunca devamh olarak ayn lma ve yenide n birlesrneleri ile meydana çiknus Tûrkçeler arast sabitlesme sonucu gibi degerlendirilmehdir. Baska deyirnle, Ana Türk çe'de uzun vckalle rin bulunmasi d üsüncesme kesinlik le ka nlamayiz, Prerürkçe fr). sesinin kelime basmda Türkçelerdeki dy - C .. ç .. j - 5 _ ~ _ z vs seslere d önüsmesi hakkmda Türkoloji'de sabitlesivermis düsûncenin de saglam esa sr yok. Temelce, a) eski yazrlardaki :y- anläutlu kelimelerin baz r çagdai Türkç elerde kaydedilen seslerle baslamas ma: b) yabancr dilletden almtrlarda kelime basmdaki )'. sesi yenne allofonlann geçmesine dayah bu fikir kanun haddine saluunazdan önce altematifi ile kar~I1~nn lmadl : c) Eski Türk YazJiannm dili edebi dildir, çe~itli kural ve geleneklere hagh olabilecegi için kelimenin en eski varyantlaruun degil, daha yem ve sade varyantlanrun l'Ullarunuru tercih edebilir. d) Ahntllarda görülen y. anláurunun bazl Türkçelerde allofonlarla degi~tirilmes i y sesinin Türk dillerinde esk iden mevcut olmamaSI anlanuna da gelebil ir. Samyoroz, bu yönde a ra~ llmtala r yapt1saydl, hiçbiT ara~tmnac l yanläunmun ilkin o lmasma karar veremczdi. Kelime b3.~ 1 y- sesinin hangi sesten tiiremesini ögrenm ek için inlaut veya ausl5.ut'ta y bulunJuran kelimelerin eski ve yeni ~ekillerinin kar~ll a ~ tlTl lma sl yeterli. Örnegi n, Eski T. lld J: a~ I a d a ~ I aza~ 'ayak' (DTS : 8) ,) TT ayak 3)'11. ; Eski T. atlar- I adl r · 1 adllr- ' 3Ylr-' (DTS : 9) ») TT aYlr- a)'!!. ; Eski T . b>ld lt :llll 'bayram' (DTS : 77) ) TT ba yr :lIll ayn.; Eski T. hot17: I hod I 'beden, gövde, \ücut; boy, endam'(DTS : 108) » TT buy ayn. Eski T. bnd z I bod Il 'cemaat, kabile, boy, um k' (DTS : 108) ) TT boy 3)'11. ; Eski T. ~a dz lll I ~adlll I ~azlll ' kaynata, kaym peder; kaym, kaYlll birader' (DTS : 404) ) TT k.,t)'lll 'kaym birader' ; 28
Eski T. ka dz if ' akagaç' (DTS : 404) » TT kaym 'beyaz bir orman agan' ; Eski T. ~o dz· 1 kod - v ~ot- ' brrak-, koy-' (DTS : 452) » TI koy- a)'11. , Eski T. kudzr u k I kudr uk I ~uduruli 'kuyruk' (DTS : 463) » TI kU)T uk a)'11.; Eski T. ku dzu g I kudug 'kuyu' (DTS : 464) » TT kuyu ayn. vs gibi keltmeler anlàutta da ayru degiskenligin ( dz·» y.) yer alabilecegi ihtimaline öncelik sagtar. Onanlan - dz sesi ve bu sesin sive varyann olan - ts kolayhkla dy I c I ç I j I s I ~ I z ve d it seslerine d önüsebilir. Bu dûsüncedeyiz ki. yanhs hkla Prerürkçe'ye ait editen kelime bas r )'sesi allofonlar siras mda j hariç en gene konso nanrnr. Türkoloji 'de hakem mevki kazanrrus bu yanhsbk dogal olarak, etimoloj ik çalrsmalara da nakiedilmi s. çok yanhs sonuçlara yol açnusn r. Öm egtc, ESTY ortak yaza n L.S. Levitska ya çe~illi Türkçelerdeki yeks tn- f ciksin- I jikhin- I çeksin- I çiski n- ve var. fiilden bahsederken (ESlY IV : 171) bu fiilin Oguz grubu Tûrkçelerdeki varyantlan: Tür. riskin (TRS: 635); Az . ed. dlksfn-, Az. ag. dts gtn-, dtystn- (ADDL : 188); Az. ed. sekse n-; TI ag. ditsin-, diksin- I dtysin-: TT ed . tiksin- (DS - IV : 1526) incelemelerden kenarda bu akilrrusnr . Saruyoruz, yazar geleneksel bilgilere dayanarak, fiilin Oguz Grobu Türkçelerde teorik )'eksin· f )iksin. ~kil1erini aranu~ ve tabii ki, bulamamt ~ . Sonuçta Az . ed. diksin· ' 1) Aniden korku duy· ; 2) Üfk-, kork. , korku duy-; 3) tiksin-, igren· ' (ADîL - 11 : 97) fiilini d l~l aya rak, St. KaluZyilski gibi Yak. d)iksin- ' korku duy· , ihtiyat et· ' SÖztügünü Mogolca çigsikelimesinden almtl ilän etmi ~tir (ESTY - IV : 171).
~"'
I
....,
'I '~---1\\ ,.-,
, J ~","m.y 1", _-__,_TA-
....
'.
".~
B R_.. IZ
.,' . _ . ... .
'I
f
._ J J'
r.
,040
29
karakteristik tirse, senraki d önemlerde rüm konsonanrlan n, hecelerin dfrimesi g özlemlenir. Tür kçelerde gö rü len diger ü ç vokal : e, I . u çe~itli sebeplerden dolayr, sonralar meydana çiknus allofonlardtr.
03.00. ANA T ÜRKÇ E HAKKI 1'iDA BAZI D Ü~ Ü1'iCELER.
Örnegm. e Yekali hem uzun
Sumerce ve Türkçe'n in tarihin farkli decre lerinde mevcutlugu, Sumerce' nin çesnli zaman srmrlanndaki degî~meleri konusunda hiçbir bilgi bulunmamasl, bu dilin Türkçelerle .akrabahguun tamamiyla belirsialigi yaprlacek karstlasnrmalann 11k asamas r sifanyla, kullamlacak leksik malzemenin erimo1ojik arkeriplerinden yararlanma zarureti meydana çtkanr. Gramer da lmdaki karsilesnrmalar da T~k dillerinin belli yaztlr kaynaklar öncesi devr eleri hakkmda teorik tahminler sisteminin bulunrnasiru zaruri kilrycr . BUIlWl yam ma, ileride geçecek bir takim ahsilmadik düsünceler. kullarulacak terimlerde yapugumz bazi degi ~ ik1 ik1er sorun yaratmasm diye, Alla Türkç e hakkmdaki düs ünce ve tahminlerimizi bö lüsmek mecburryetindeyiz,
csust»
03.01. TÜRKÇE' Ni N EVRELERi . Genel Türkçe dört esama lt bir gelis im yo1u geçmisnr : 1) PRETÜRKÇE - Ana Altayca 'da n (böyle bir dil mevcut olmus var sayihrsa) aynlma devn ndeki konusma dili; 2) AJ.' iA TÜRKÇE - bütün Türkçeleria ayru oldugu devirlerdeki konusma dili. Ana Türkçe'nin MÖ 10. bin y üdau e\'ve ~ devirlerde be hrsiz sivelere parçalanrms bulunmast konusunda ki ibtimallerirniz bir s rra arkeologlmn Swncrleri Ön Asya 'da amlan tarihte yerlesmis bulmalanna dayamr. 3) ÇAG TÜRKÇ ELERi - ayn-ayn Türk kabile bir1iklerinin dillen. S umerce bu evreye ait olup, Türkçeler içerisinde !iimdilik en eski yazlya sahip bulWlan bir dildir. Swnerce' ni Ana Türkçe 'den en az 5·6 bin ytlhk zaman aktllll a)1rmaktadtr. .4) MiLAT TÜ RKÇELERi - Mdad m 5. asrmdan günümüze dek süren zaman sInularmda gÖlÜlen olü ve canll Türkçelerin tümü. Bölümlemeden de anla!illdl~l gibî Sum ercc, A" a Tiirkçe ile MiJar Türk çeJeri arasmda bir kÖPfÜ olu!itunnakta. Eger, Tür kçeler temdinde Ana Türkçe hakkmda mantlksal bilgi edinmi ~ bulunsaydlk, Sumer yaztian mn dogm dürüst transkrîpsiyonunda hiçbir problem kalmazdl.
zsxt
é.
hem de vurgulu norma l é'de n rüremis
nrse, I vokali esasen. vurgusuz, krsa teläffuz editen ä, bazr r iirkçelerde yer alan ikincili umt ëutsel iç ('l'k im ve kendisi de türeme olan yuvarlak u sesinden yuvarlakhk kaybr sonucu meydana çikrmsnr. U vokali ise gemz sesr fl konsonantmm etkis iyle yuvarlak 0 voka linde n tûre mi stir . Ana Türkçe b, dl, k, fi, r, ts sesleri olmak üzere, alti adet de
konsonant bulundurmusrur. Bunlardan: b ve ~ yalmzca anláurta ; dz ve ts anlàutta ve ausláurta; iJ inláutta ve ausläutta; r ise yalruzca ausLiutta kullamlnustrr. Ana Türkçe konsonantlanmn 'jürkçelerdeki allofonlanm ise böyle tahmin ediyoruz: Ana T. *b » Türkçelerde b, m, p, f, v, w; " " *dz » " dz, d, dy, c (=dj) , j, y, z: k, k, g, h, h; " .. * ~ ») " " " *u » " ii , 11, lig, II~ lig, n k, g, k, k, g, g, h, h, " b, rn, p, f, v, W , ) -, ny, 0 ; • r, I, y; " " *ts » ', ts, t, s. t j, ç (=t ~), !i, h,)' vs. G örüldüg ü gibi jO n en çok allofon vermis, daha dayamksaz konsonant o lmasuun yam ma, genellikle en çok kaybedilen sesrir. Türkçelerin hepsinin temsil olunmasi sarnyla. kaybolma acismdan jO u konsonannna esitlik saglayabilecek ikinei bir ses bulmak olanakslZ. Hep bu konsonant ve allofonlan yüzünden erimolojik ar~tumalarda, önemli konularda çok büyük yanh!ihklar yapllllll!ittr. Ana TÜfkçe 'de uzun vokallerin mevcutlugu. au ' av' ve ab ' av'; 3g3 ' agl, zchir ' ve aba ayn. gibi sözcüklerin b~ka-ba~ka kökenlerden gelmesi konusundaki yanh~ hkJar bu kabildendir.
03,02. ANA TÜRKÇE KELi l\lELERi N SES TERKtni. Ana Türkçe' de yalruzca alti vokaI: a, é, i, 0 , Ö, ü seslerinin bulunmu~ 01maSlUl tahmin ediyoruz. Uzun vokallerin mevcutlugu dü~Unces ine kesinlikle kar!i1ytz. Çünkü, Türkçelerdeki uzun vokaller her zaman ses kaybl sonueu olarak meydana çlkar. Nispelen es ~ çaglar için yalruzca intervokal (vokaller arasl) -n- sesinin d~mesl
03.03, KELîl\I E, YAPISI VE ~E K1L LE Ri , Ana Türkçe leksiginin sadeee bir ve iki heeeli kelimelerden olu~mu!i bulunmaslm cahmin ediyoruz. Üç ve çok heceli sözeüklerm var olabilee egi dü~ünce sine slcak baknuyomz, çünkü, böyl e "Sözcüklere" birlc!iik kelimeler gmbu - ifade gibi yakla!imantlZ gerektigini savunmakta Ylz. Ana Türk çe 'deki lek heceli kelimd er V ii . KVfi, iki heceliler VfiVI{, KVfiVK strüktürlü olmakla binlerce homonimler su aSl olu$turmu!ilardl ( V _ burada vokaI. K _ konsonant ifade eder). Strüktür fonnüllerinden de an1a$lldlgl gibi:
30
31
I I
tek heceliler a û,
én.
in. on. Öfl. üfi : bil dz IJ k 1/ tsaii •........., b il d z 11 ~ If Is üÎÏ; çift heceliler a àadz 1/ fl ll r 11 tso .......• üfiûdz 1/ ft 11 r il Is:
b il dz 11
tt tt r tt ts
~
If tsa àadz 11 fi 11 r 11 tso •......• b il d z 1/ ~ 11 tsü n üdz
ë
sekillerine sahip hulunmnslardr. Ou sekillere ileride sikrca rastlaya ragmuz dan dolayr özel adlar venneyi daha uygun bulduk. I. Kökler : af aglt (kök);
én normaf ir\ inee; on yuvarlak agu; öii yuvarlak normaf yuvarlak ince. 2. Süper kökler: b il dz /l ij. fI tsaü süper agu ; b 11 dz 11 Ij. 11 tséii süper normal. b il dz l! ~ 11 tsiii sûper mee: b il dz If Ij. 11 tsoii yuvatlak süper aglr; b 11 dz 11 Ij. 11 tsöü yuvarlak super nonnal; b If dz 11 Ij. 11 ts ü û yuvarla k süper ince. 3. Gelisim . afiadz 1/ i'i 11 r 11 ts aglr- genis; éiiédz ll fi 11 r 11 ts normal - genis; iiiidz 11 fa 11 r 11 ts mee - genis; oi'lodz ll ii ft r If IS yuvarlak aglt - genis : öii.ódz lJ i\ 11 r 11 ts yu varlak normal -. genis; üüüdz /I r\ /I r /I Is yuvarlak mee ~ gen is . 4. SUper gelisim: b /I dz /I ~ /I Isaiiadz /I ii /I r /I ts süper aglr - genis: b /I dz /I ~ /I tséfi.édz /I ii /I r /I ts sUper normal - ge~ ; b /I dz /1 15./1 Isiî'lit.lz /I i\ /I r /I Is sUper inee - gem~ ; b /I dz /I ~ 1/ Isoiiodz /I ii 1/ r l/Is yuvarlak süper aglr - geni~ ; b 1/ dz /I k 1/ Isöfiödz 1/ ii 1/ r /I Is yuvarlak sUper norrnal - geni~ ; b il dz /I k/I Isüiiüd z 11 ii 11 r 11 Is yuvarlak sUper mee - geni~. Bu bölüm1~meye göre Eski T. aii 'yanak, yilz ' (DTS : 46) a)1U manah éii (DTS : 174) sözcü~ünün agm ; éiu'k (DTS : 174)« *éiiéii nonnal - gen4i; yfid z (DTS : 283) ve ~'ü z (DTS : 287) « *dzüiJü dz yuvarlak süp er ince - geni#; Az . üz ~ekli « *üf1üdz y uvarlak incegeni~i; Gen. T. yaliak 1 yanak I caiiak 1 yak 1 yag 1 ça g 1 dyäk 1 çäk 1 snÎ älÎ ve var. (ESTY - IV ; 123) ( *dz 1 *Isa iiali s üper agJr - geni# ; Gen. T. bél I bé't J bet J pét I bil l pit J \'ft ve var. (ESTY - 11 : 12 1) « *béiléts ve TT, Az. benil, Eski T. mefiiz, mefigiz (DTS : 343) vs « *béIiéd z $ekilleri ise süper normal - gen4id /r. Hanr lamanuz ' lazlm ki, ü
I
I
ü
32
kelimenin bu türl ü sekillerine, mesel ä, aii VI' en, a iiar ve aii adz, éMr VI' yéü ér tipli sözcüklere fonetik varyant, rotasizm - zetasizm ala}'l, yani, r - z degi$kenligi. kelime önünc y- sesirun artmlmasr, yani. protez hadisesi gibi 'yana~ma T ürkoloj i'd e simdiye . de~ sabitle$ i venni~ yanhs düsüncelerin tekrarlanmast anlamm a gehr. Hiçbir zaman unutmak yaramaz ki, bu sekiller simdilik duyamadiginua , bir zamanlar mevcut olmus nitclik tasryicrlan olabilir . Zamam yetisrigi nde böyle nitelikler birer-birer incelenecek, fonksiyonlar aÇlkhga ka vu~ a cakt\r.
Ana T ürkçe kelime yapisr esasen .. yclla gerceklesmis nr: Leksik - semanti k yol, yani. ek kabuIlenmeden yeni anlamlar türeyi si. Tür kçelerde bu tür türeyis kal mnla n az da olsa tesp it edilmistir. Ömegin, Vak. kur 'ke mer: kusak' (YRS : 190), Vak. ag_ kur ' çember' VI' kur 'k..usa ne t liken, tuzlubalga m' (DSYI' : 126) vb gibi. M. Kasgar f "Divan'tmda geçen tim 's arap dolu tulum; sarap satan' VI' tim çi 'sa rap satan, meyhaneei' (DLTD : 624) kelimesini olusturan "tim ' · ~arap · sözc ügü: önce inceledigimiz *aii ' vnezaret. "izleme ' ve *ati ' av' « "izleme objesi) "" "aû 'h cyvan', *a ii 'kus ", -*a ii 'avlama isi, av', "'a ti ' avlama aracr > air , vb bu preses sonucu meydana çiknustu. 2) Süper sekil önek1er inin yardum yla. 3) Uml êut aracihgryla . 4) Genis sekil ek1eri vasuasryla. I)
03.04. SÜPE R ~E Ki L LE RiN FONKS 1YO:'l"LARl Ü ZE R1~ E . Ana Türk çe'de, önce kaydettigimiz gibi, b. d l. ~ VI' Is olmakla 4
süper sek il öneki aytrmak mümkün. Bunlard an b ve k önekler inin görevleri konusundaki d üs üncelen miz tamamlanmarms olmasma
ragmen. bazr tabmînler için yeterli. Öm egin. Türkçel erdeki zamirle rin ineelenmesi b- önekinin en yakmh k. Is önekinin yakmhk , ~ önekini n uzakhk ifade ehn esi sonucuna ula~tl rabilir. TT ben birinci ~ahls, sen ikinci $ahls, Vak. kini ' 0, üçüneü ~alus' (YRS : 166) ; TI hu 'en yakm olan', ~ u 'yakm olan', çe~idi Türkçelerde ku ' 0 , uzakta olan' vs taluninlerimizi kamtlayaeak nitelikte . Ana Türkçe 'deki dz- VI' ts- süpc r ~eki l önckleri eklendikleri isim VI' fiillere en 0stUn1iik, en ~iddetli lik. en siireklilik vs ifade eden anlamlar kazandurru $h. Tiirkçelerde çok eskilerde kaybed ilmi$ bu fonksiy omm kahntl1an bile izlenilecek halde degil. Önek lerin önee bahsettig:imiz allofonlan bu izlenimi daM da zorla$tm yor. Buna ragmen , Gene! Tfukçe leksiginin dikkatli meelenm esi yoluyla bahsedilen fonksiyonun kalmtilarma yeterince rastlamak milmkii n. Ömeg in, TT (ve Az.) ::Jglr k ulak 'güç i~iten kulak ' ve saglr kul ak
33
farkm anlamlara nasrl yansrdigrm kolayca görebiliriz. Gen. T. ä~- /äs- J as- J as- I á ~- 'art-, çogal-: büyü-, yûksel-' vs (ESTY - l : 212-214) ve d 1 ta s- 'cogalerak kiyrlarr a~-' vs Ana Türkçe - a üats- ""çogal. ' ve *d z , - tsa üa ts- ' · a~ lrI çogal-' fiillerini onarma imkaru saglar ki, bu da öneklen n fonksiyonunu izlemek için en önemli kaynaklardandir. Önce bahsertigimia · a n- 1/ "'én- ' ebak-, " nezaret et- " fiilleri, bunlann isim a~a~Ian ve türemeleri ile : Az . ag. de ë etde- 'dikkatle bak.' ; dêt -pusu', dêtde- ' pusu kur -; dikkat te iz1e-; dikkatle dinle-'; diintda- 'g özlerini di kerek bako' ; d am td a- ' pusu kur-, izle-' (ADDL: 165, 182, 184, 195); TT ag. dätle-, degetle-. dehetde-. dehetîe-, denette- ' gözeue-, gözle-, dikkatle bako, takip et-: dikkat et-; dinIe- vs" (DS - IV : 1404, 1405); d~net ' b~~, g~l'Ü!j' ; de netle- I degene- 'kulak misafui 01-, gizlice dinle-; rusan 301- (OS - IV : 1422) vs kelimelerin tûredicisi "deüet ' *dikkat; "dikkatle bakma ' : vda ûat ' vasm dikkat; "daba dikkatle bakma', k ökleri *den- ' · çok sev-" *én- '·iste-, sev-' fiillerinin türemesi *a nar '*ço k islenen > dost', "'éflets '·istenen, sevilen, dost, ef ve *dza n- ' * a~1fI sey-{il-)', *hen- )~ sey- fiillerinin türemesi ~ d z ~ n a-"\ (»ca na n) ve *dza fiar ()~ yi r) ' *a~m sevilen' ; Vak. sege r sevmlh, cana yakm, sevgili, aziz, ~ iNirin, ~eker' (YRS : 366); d" är ' I) ço~ keskin kötü koku; 2) haddinden fazla tat' (YRS : 1'23) bahsedilen kahntl ömegi olabili r. TÜTkçelerdekî e~- 'oy-' ve d e ~- 'delik aç-' : a~- I a r· 'aYlr-' _v.e yär- ' ikiye böl-'; evir - d e gi ~tir" döndür-' ve d l'\-'lr- tamamen deg l~tlr- ' vb çiftler de ömek olarak almabilir. 03.05. ANA T ÛRKÇE'D EKi UMLAUTSAL iç ÇE KiM . .. Ana . Türkç e:nin b.ütün Türkçelt:rde yi t ir ilmi~ en önemli oze~hklennden bm de . IÇ çekimdir. Bir zaman1ar mevcut olmu~ iç çekim kahntllarma eskl ve yem TürkçeIerde az da olsa rastiamak mümkUn. Ama, bu rastianlilar hem dagmlle, hem de zor sezilecek halded.ir. Buna ragmen, onarlm imkam tamamen yilirilmi~ degil. Örneg m, aga 1 a ka (tt *a nadz) 'büyiik karde~ ' , eke (<< *éi1édz) ' kard e~ '
ve ini [« *iliidz) 'küçük kardes kelimelenndeki vokal ve buna uygun anlam deg i~melerini tesadüf gibi degerlendirmezsek, a vokalinin üstünl ük, büyüklük, vckalinin normallik, i vokalinin incelik, küçüklük ifade etmesini genet kural olarak kabullenip. denemeler ya pabiliriz. Ayru özelligin diger kelimelerde de meydana çikmasma taruk olduktan sonra belli bir karar vermek çok kolay hale gelir . iJk önce Gen. T. agn 11 ag rl- (ESTY - t : 86, 87) ve aC11I ac r- (ESTY - t : 90-93) isim ve fiil homofonnl anrn, Az. ag. ekerrt 'basta, zayû (hayvan) (ADDL : 225); enger ' hasrahk' (ADDL : 2 19); ag ' bitkiyi kurutan hasrahk' : TT ag ayn.; Özb. Ig ' agn' (ESTY - I : 86); Eski T. ig ' hastahk, agn' (DTS : 203); Az . Inci- ' I ) hafifçe agn-; 2) hafif ign duy-"; TT incin- ; Gen. T. ekst ve eksi- ad-fiil homoformu (ESTY - I : 259, 260); Gen. T. ag, agl, ega , aWI ve var. ' agl, zehir vs' (ESlY - 1: 67); Az . san cr = TT san cr; Az. sanc- = TT sanc r- ' sancr ver-' vs kelirneleri komp1eks sekilde incelesek, sa nci- « *tsa iiadz '· ~iddetli agn' + I- ~' *a ii- ; aynen de *tsa ö: aCI- oe: *a iiadz ' vagn, :lCI ' + 1- oe: - a ü-: aynen de *ao: é~ i - oe: "'énéts 'orta derecede ael' + i- « *én- : aynen de *éfl~ incÎ- oe: "* iiiid z ' · haftf agn, *hafif aCl' + 1- « *jn·: aynen de *iii isimlerini. bunlann fiil ada~lannt: *tsa ii.adz- ' * ~iddetle agn- ' ; aynen de *tsa ii-; "*a liadz- '·agn-, ·acl-' ; a)nen de "' a fl -~ "'éiiédz- ' · orta derecede agn -' ; aynen de "'éli-: *iiiid z- ' ·hafifçe agn · ' ; aynen de *îi\ve ayru anlamlar la~ mu ~ r sonluklu varyantlanm: *tsafl ar 1/ *tsa na r·: *aiiar 11 *a na r-; *éner 11 *énér-; *jiiir 11 *inirad _ fiil homofonnlanrll onarma imkaDl buluruz. Semantik açlsmdan *aîi '.hastahk; *agn ' kelimesinden leksik·semantik yolla *a îi ' ·agn veren» *agl, *zehir ' anlarrnmn türemesi de gayet basit görünmektedir. Vak. ag. dyar 'süregen, mUzmin (hastahk; hasta)' (DSYY : 93) ; Az. sar 'bitkiyi kurutan hastahk' uygun olarak, "'dz 1 *ts aiiar isminin, Kugu ~Ira 'felaket, musibet, lstlrap, an' (Bask. Kugu : 227) *tsa nar· fiilinin; Kumandl çèr 'ö ksürük, nefes darligl, bogulma' (Bask. Kum. : 267), Az. çer ayn. *tsé Jiér : B a ~k. sir 'ha stahk' (BRS : 472) kelimesi ise *tsiliir arkelipini onarma olanagl lamr. Kaydettigimiz çifte anlam 'agn, aCl' ve 'ac l, agl, zehir' paralelligi B a ~k. zeiler (BRS : 196) , Az. zeher , TI zehir kelimesinin Aua T. *d zéiiér ' · a~ lfI ad sözcügünden
34
35
é
11
i
i
I
gefismesini, Pars. ze hr kefirnesmin netlesu nr.
de
T ürkçelerden aluin olmasuu
Ana Türkçe'den gelmesi hiçbir kusku doguramayacak iç çekim ömegi gibi * ~ali 1/ * ~ é i'i I/ "' ~iri sirasi da almabi lir: *~ ail ' een sen dü~manh k ll " öç, kan 11 "kan d üsman': * ~é ii 'vdüsmanhk 11 "krsas II "dü~man ' ; * I~.iii ' *hafi f dü~manhk ll "kin, nefrer, gazap s vrakip, gÜllÜCÜ' ,
*Ji.ali sözcügünün ' yaglhk' aularru çesitli Türkçelerdeki kan I kan sal- 'yagrhk olusmr-": kan I kan dü ~- I t üs- ' yaglhk olus-' ifadeleriude: ' d üsman' anlarm kamk- 'düsman kesil-' (Rad!. - IJ : 115) ; ka na'birbirine düsrnan ol-' (Rad!.- Ir : 109) fiillenn de: ' öc, intikam' rnanasi Ise ka n al- 'intikam al-' ifcdesinde korunup kalrrusnr. * ~ a li kelimesi çok eskiden haik etimolojisi sonucu homonimi * ~a ii 'organik srvr kan' sözcügü ile kavusmus gibi gözükse de bunlar arasmda bagtann oldugunu sanrruyo ruz. Bu düsüncemizi kelimenin normal ve mee sekillen de desrekler. Ana T. * ~é fl k ökünden Eski T. k ég. kèk 'düsmanhk. nefrer, kin ' (DTS: 294, 295); k ékçü r- 'birbirini krzdrr-, sinulendir-: , kékli g 'ö çlû. ncfr etli, kinli ' ; k ékmc k, k ékmc u 'ç ok actla r çekmis" , k èkne - 'hiddetlen-': k ékr est ük ' karsihkh nefrct ' (DTS : 295) vs rüremeler: * ~i ii kökünden de Vak. kiii 'kizgmhk. hiddet, öfke" (YRS : 166); Osm., TI, Az., Özb., Kar. kin ayn.; Kar. '+ ktskançhk. haset, giinü' (KRPS : 320); Rad loff sözlilgiindeki kig e'tehdit et-' vs türemeler izlenebilir. Vak. kiii - iÜill ' hiddet, öfke, kin' (YRS : 166) ikilisine sinonim çifti - "' ~ ii *lj:a ii gibi bakabiliriz ki, bu da * ~ a ii ""en scrt dÜ$manhk vs' sözcügünün "'lj:aii 'o rganik SIVI kan ' kelimesiyle baglantlsmm bulunmadlgmt bir daha ispatlamaktadIf. Kaydede1im ki, incelenen takmun antonuni olup, aYlll kökenden enantiyosemi (aksi anlamlann birligi) sonucu o lu~mu~ diger bir "' ~a n /I * ~é n /I * ~ fi takmu da rnantlksal görunmesine ragmen, "' ~a ii ""organik SIVI kan' ke!imesiyle bagh degil: * ~ a fi ''''en yakm akraba(hk) /I "'bü}'Ük, öndek i akraba{hk)' ; *lj:éfi ''l'akraba(hk); * ~ ii ' '''küçük akraba(llk) I/ *soIJIaki akraba(hk)'. Bu anlamda *~a fi kelimesi ' ka n akrabahgl ' ifadesinde; Eski T. ~a, ~d a ~. ~ga d a~ 'öz akraba' (DTS ; 399, ~05) « * ~ a ii ve * ~a ii a dz ' o.soy' + *a îïals ' *e~, orta k' I;:ab, ~ap 'öz akraba ' (DTS : 420) «*Ji.afi ; ~aii 'ba ba' (DTS: 4 19); lj:afislk 'ö z olmayan, üvey' ~aflSlk. ala 'üvey baba', ~a il s l k ogu l 'ü "ey og,ul' (DTS: 419) ; Az. ag. ~aga 'baba: hU)'Ük erkek kardq ' vb kelimelerde göriilür. çag. kénce 'küçük klz' (Ra d!.- II : 1082 ), Kaz. kénj e ' küçük çOl:llk' (RadL- II : 1083), Kug. k~ncé 'k üçük ev1al; küçük yavru; son evlat: son yavru' (KOS ; 373) .. *.~é fl dûfJ harfiyen. ' *akrabaclk' kelimesi · ~é ll ··akraba ' sözcügünü; Tüm. kifiege ' küçük erkek \'e kJz karde~le r' (Radl. - 11 ;
1342), çag. kinet 'ahfat. nesil, soy, sülale' {Radl. - Ir : 1346) ise *kin -vkëç ük. senraki akraba' kel imesini onanna imkäm sagl ar. . Diger bir ömek. Gen. T. og- / ow· / IIg- I uw- ve var. 'o v-, ovala -: ez-, ufala-' vb. anlamlarda (daha genis bkz: ESTY - r : 40 \-403); eig- I Ö" - JIögüt. ' övü t- vs 'Oe ük- 1/ ügit- I üvü t- / üküt- \'S 'övür-. ufala-' vb ma~ah (ESTY - I ; 618-620 ) kelimelere dikkatte yanassak. umláutsal IÇ çekim kah nnl an mn kismen de olsa korunup saklaarrus bulunrnasuu
gözlemleyebihriz: *ofi- '*kaba övüt- > ov- vs' ; *öîï- ' vnormal övût- vs" ; " ü ü- 'v ince ö...ü t- vs'. Bu fiillerin u z- v ts- s üper sekilleri de ayru özellik sergtlemektedir: *dzoii- "büyük hisselere ayrr-: "dogra-'; *dzön- "normal lussetere ayrr-'; *dzü ii- '< küçük hisselere ayir-'. Onanlan fiit kökleri Eski T. cok- '{hayvam] kes-, dogra-' (DTS : 153); togra- 'dogre-', rogurn I tOlj:101 I t015. UlIl 'ke silecek havvun: kesilmis hayva nm (DTS ; 571), toku s 'kesilec ek hayvan ' 577); Gen. T. d öw~ ' d öv- / d ö ~. 1 d ëy- / lö\'- I tög- / t öy- ve var., düü. 1 tÜÜ· ' tü· , tü w- I tüy- ve var. 'döv-, ez-: övüt-: ufa1a- vs' (ESTY - III : 270- 272 ) vb türeme ....e allomortla r "e~tir. Bir ba~ka ömek slfauyla Az. allglr- "" TI 301 r- '(e~ek) babr- ' : ; uv, ~r- '(,~ t, . k~pek) havla-, üru-' (TOS ; 592) t ( *éiiér- ve Osm. -igr e. (buzagl) bogür- (Rad!. - I : 1430) ({ *ifi ir· + -c- (devamh hk ifade eden ek) kelimeleri de almabilir: *alïar- ' *kaba ses pkar-' ; *énér· ' *orta ses çlkar-'; *iiiir - ' *incc ses çlkar- '. Böylece, Ana Türkçe'de umlàutsal iç çekim me\'Cllt1U~llI13 kesin k.arar ~~rrni~ olulllz. Kaydedelim kl, Ana Türkçe 'deki umIà~t yalmzca ~ lddethhk veya hafit1lk ifade etmekle SIl1lrh OImJ)'lp, çe$itli leksik ve gramerse! fonksiyonlar da ta ~IIl1I ~tl.
en'
uirs .
03.06. Ci:'iS KAT EGORiSi. toce!edigimiz kelimelerio onanlan arketiplerinden de anla~lld lg l gibi, Ana Türkçe'de hep a}nl anlam ta~ lIru ~ dön çqit kelime ~ek li nleVCl1t o l mu~tur :
a ii : 2) aiia dz l is ; 3) 3Iï:lIi : 4) ali ar. Gene! Türkçe 1eksiginde -d I -I ve var. sonlllgUtlUn daha çok kad," cinsi ile i1gili anlaYl~lar, incelik, güzelhk, sev~, ok~aIl1a vs ifade ede.n sözcüklerde, -r\-sonlugunun da daha çok er, erkek. güç, kabah k. k~tlyel ,vs I fa ~c eden kelimek-rde görtllmesi bir lesadüf 0Ima}lp, Ana Türkçe mn Turkçelerde kaybe(hlmi~ eins karcgorisine sahip bir d il 1)
36 37
olmasun kamtlayan esas delil gibi degerlendirilebilir. Omeg in. kiz 'disi çocuk', kat, kis, ur-agut 'kadm, bayan", a na ç 'anac rk ', ataç 'babacïk"; ek kabullenmis türemeler: dlsi, kist, kad tn vs; er « -é û ér ' verkek': bugur = bu gr a 'erke k deve': ayglr 'erkek at' ; ogul « "oû or ' erkek çocuk' vb kelimelerin sonluklanyJa anlamlan arasmda bir baglanti bulunmamasim söyleme k bile çok ZOL Bu kabil sebep ler Ana Türkçe'de kelimenin dört çesit eins seklinin var sayilmasi düsünc esini kesin olarak ortaya çikanr: 1) Belirsiz veya yahn eins, meselä. aü, ban , dz a ü, ke ü vb; 2) Kadm cinsi veya femininum, kisaca fem . meselû, aû adz, bafiadz, dzaû adz, ka ûa dz vh : 3) Orta eins veya neutrum, kisaca neut. meselá, aûaû, baüa ü, dza üa ü, ka ûaû vb: 4) Erkek cins i veya maskulinum, kisaca meuk. ; meselê, aûa r, ba üar, dza ûar, ka ûar vb. Örnegin, 'kalp; yürek; gönül vs' anJamlar rasmus Gen. T. göfiül l köfiü l l gönü l l könüt ve var.; gowü n r gügn I göyün ve var. (ESTY - III : 75-77); giiwüs I köküz I gögüz J gög üs J kökü s I göyüs ve var. (ESTY III : 54, 55) kelimelerine bir göz atarsak, Kum. göng [« Ana T. *lföli ) yahn eins, gögüz I köküz (« Ana T, *lföfiödz) kadm cinsi, göwün I gögn (« Ana T. *I}öfiöfi) orta eins, giifiül l k ë ûül [« Ana T. * ~ö n ö r) erkek cinsl kalmulan gibi degerle ndirilcb ilir.
03,07. TON, VURGU VE BELiRLF,]\JE AR Ti KÜLÜ. Ana Türkçe'de tek heceli kök sözciikler saYlslz-hesapslz homonimlerinden yalmzca ton araclhgryla, çifl heceli keluneler ise hem ton, hem de vurgu yardlIl11yla aYlrt cdiImi~ ler. Türkçelerden ton konusunda hiçbir bilgi alamadlgmllz halde, vurgu hakkmda bazl ipuçlan bulma olanafpna sahibiz, Örnegin, TT e"vet kelimesinde ilk vokalde görülen vurgu Ana T. *é"Î1édz '*evet, öyledir' tasdik ifade eden morfemindeki \urgu'nun; bazl Türkçe!erde yer alIl11~ émez, imcz, iwes ve var. 'degil' sözcügünde birinci vokalin kapah, ikinei vokalin açik olmaSI Alla Türkçe arketipi *éfi é"
38
Türkoloji'deki ban yenlis düsüncelere göre degil mkar morferni Eski T. d ag ol (A. N. Konon ov) veya "dcg ol (E.V. Sevortyan ; düsûnceler ve fonetik varyamlar hakkmda bkz ESTY - In : 213, 214) ifadesinden gelismistir . Oysa kammrza göre d cgil (Kers. Az. ag. d eyir ayn.) morfeminin arketipi Ana Türkçe 'de serbest kelime olrnustur. Bunun tam tersme, d ag ol ve *de g ol birlesik yapih olup, ikiliye eylem niteligi kazandrran, +dir I +tir ekinin g örev ortagt ol serbest morferm içermektedu . Ifadelere inkarhk anlanu saglayan esas hisseeikler dag ({ " d afi ve *d eg ,{ *défi tarihsel aç rdan Gen, T. daû - f dan- / taü - / tan- J t àn- ve den - J d ê- / ten- 'inkar et-; reddet -; karsi koy-; karsi çik-; boyun kaçu-: itirazda bulun- vs ' (ESTY - Hl : 2 17, 218) fiillerinin isim adaslan olup, rahmi nen , ' vtam ters cl an, "tarn farkh olan; "olmayan' anlanuna sahip bulunmus kelimeIerdir. Böylece, dag ol ve -deg ol ifadeleri Ana T. - dzaû ofior 'vhiç olmayandu"; -dz éû oüor (daha düzgünü *öflör) ' volmayandu' manalan ta~IIl11~ eylemlerdir. Kaydeuneliyiz ki, Türkçe lerdek i bütün irtkar morfemlen aü, all , dag, dcgil , émez, - mez, - mer, -esik. +SIZ, { si r- vb ve varyantlar çogunlugu da dahil, "'éfl ' volmayan ' /1 * éIÏ~ ' volma-' senkrotik ikilisinin yapl ve etimoloj ik eins sekillerinden baska bir sey degildir . Önee geçen kurahrruza göre -maz 11 -mez « *afiadz 11 e éüé dz. -mar 11 -mer {, " aü ar 11 - éü ër, -esik 11 -tsik « *tsaîi 11 *tséfi fI *tsifi; +SlZ IJ +siz {( *tsafiadz 11 *tséfiédz 11 *tsiüidz; +Slr 11 +sir ,( * t~ a ü a r 11 *tséJiér 11 *tsiJi ir vb serbest inkar morfemlerinden geli$nu$tir. Ana Türkçe' nin TÜIkçelerde göremed iglmlz en önem1i özelliklerinden biri de behrleme artikülü bulundunnaSldlr. Samyomz, hep bu kabil özelliklerin yitirilmesi sonueu Gene! Türkçe kök sözeüklü, lÇ çekimli dil tipinden eklemeli (aglütinasyon yapl1l, aglütinatif) dil tipine geçmi~tir. Bunu yam m a, Ana Türkçe Leksiginin saYI bakimmdan yogun1uk olu$turan hissesi - birle ~i k kelimcler veya tercih ettigimiz gibi, ifade/er bölümü de böyle özdliklerden kaynaklanmaktadu. Bellidir ki, saYlSlz-hesapslz homonimIer ortannncla ç e~it1i anlamlar seçilmesi yalmzca tonlar ve vurgular araClliglyla gerç ekle ~ eme zdi . Böyle bir dumm ara~tmnaclYl kavramlar arasmda anla~ma saglaml$ diger kaynaklar arama meeburiyetinde blrakir. Bu tür kaynaklardan, Sumerolog lçm öncmli olabilecek bir tanesi haklondaki dÜ$iincelerimizi bölü$mek arzusunda Ylz. Türkçelere ait leksik kaynaklarda yetcrli saYlda e~anlaml l kd imeler ikilisi ve üçlüsiine rastlama olanagma sahibiz. I3unun yam Slra, tnkiml olu~ turan kelimclerden birinin veyn ikisinin kullammd nn çlkmnsma kaqm ifade terkibinde la ~ la ~nn~ ~eki ldc görüldügii örnekler de vardir. :-vrcsela, Esk i T. él kü n, d bod lln, éI kü n bod uIl ifadekri biricik 'haik' alllalm ta~lmakla, aynltkta da aym manaya sahip él ' halk ', kün 'ha Ik' ve bodun 'hai k' kelirnelerindcn olu~mu~tur (DTS 168. 169) . E$anlarnli
39
ikili sifattyla Eski T. èl kapug 'kapilar' = èl 'ka pt' + ka pug ' k ~ p l' (DTS : 169); éd! k êd ' çok' = édi 'çok' + kéd ' çok' (DTS: l63); kedim ton ' giyim' = kedim 'giyim' + Ion ' giyim ' (DTS : 29 3) ; sevamra- ' sev-' = SC\ ·· ' sev-' + amr a- 'sev- ' (DTS : 497); ögir- scbin"sevin-' = ögir- 'sev m-' + sebtu- 'sev in-' (DTS : 379) vb ikilemeler de ahnabilir. Eski T. t1le be r 'hükümdar, basbug" (DTS : 17 1) taslastrus sinonim ikihsi (él ' vhükümd a r' + teb er '
*dz I *tséii ér ' I. Birkaç ilden olu~an dÎ ~'a r, ~ t' h i r, ~'er : 2. Bu diyarm halb; 3. Diyar hükümdan' . *dz I *tsa îia r ' 1. Diyarlar toplanu büyük ülke, kaganhk ; 2. Kaganllk halkt; 3. Kagan, hakan, imparator' ·l Çagda ~ açlklamah sözlüklerde kelimenin sinonimler arael\lglY'1a izahma çok bcnzeyen, ama, açlklamamn yönüne göre ondan aynlan bu tip ifadelerde ilk kelime(le r) belirten, soa kelime(kr) be1irtilell durumundad lr. Öme klerimizdeki ilk kelime él digerlerinin (kün, bodun. ~apll g , tcb er , de nel) gene! belirteui olmakla, Ana Türkçe 'dc , Eski çag Türkçelerindc geni~ çapta kul1antlml~tlr. Dü~ ünccnJ.i zi Eski T. êl tüz. él törii. él ulu ~, él ~u ~ . él a hm~ safiun , él biJge ~:ltllll . él huga. él Çllf, él kif m i~ sa ilull. éI ötükell, él ~ atn ll ~. él ~o (,' a , él temür, é1 ter güg. él togan lu tu~ (DTS: 169) lebik birimleri. ~e dcstckkmektedir. ~Uphesiz ki, bu ifadelerin hepsini e ~an lamlt Ikth 40
ve ya üçlü hesap etnuyoruz. Arnacumz, mana farkma varrnadan esanlamh komplckslcre sektlee benzeyen ifadelerin eskiden daha yogun olmasim sergilemektir. Buradan dogal olarak umurru bic sonuç meydana çrkmaktadt r ki , genet belirten görevi tasryabilecek kelimeler, zamamnda daha çok ve pekiyi anlanlan sözc äkler OImaSI gerek. Yani. belirtenle belirtilen arasm da çok siki se mentik baglanu bulunmasmm yam stra, belirtilenler ara smda hiçbir iliski ulmamasr lazrm Bu sartlar dts tnda anlam teklerunesi saglanamaz. Genelhkle , sifat --- isim tipli
ifadeler hariç, ilk kelimesi ortak belirten görevi tasryan ifadelere belgides ifadeier, b öyle ifadelerin be lirtcnme belirieme artik ûl û, be hrt ilen leri ne beigidesler terimi kullanacag u . Öroek olarak gözden geçirdigimiz él belgides ifadeler takmu nda: éI - belirlerne artikûlü. k ün. bedun, reb cr vb - belgideslerdir. BU I hallerde belgides ifadelerin sentaktik ifadelerden ayirt edilmesi güclesmis bulunur. Meselä. inceledigimiz ètteber ifadesi yanlis olarak 'vi layer bükümdarü) ' gibi algIlanabilir: él 'vilayet' + teber 'yöneren'. Böyle durumlarda çözümleyici sifauyla yalmzca belgidesler (ömegimizde: deüez) I ~e yarar. Belgidee ifadeye üçüncü kelimmin ekleumesi. anlam tek lenme sinin saglanmasma kusku uyandlgl halleede yap rhr . Öruegin, êl kü n bodun ifadesi él kün ikilisinin 'haik' anlarrundan baska ~imdilik duyamadlgtnuz diger bir anlama da gelebileeegi ihtimali göz önünde bulundurularak, 'haik' anlamma sahip üçüncü bir bodun kelimesine ihtiyaç duyulm:1SI Üfünüdür. Böyle bir dwum Am Türkçe 'de sinonim kelimelerin paralel olarak. aym ka\Tdill ve anlamlar ifade etmesinden ka)'n aklamr.
03.08, s t:S-OI\'h l KEL t\ IE lERiI\' KA\'RA.'I VE A:"LA.' ILARINDAKÏ PARALELLÎKLER. Bu konu Sumer yaz l sisteminde aym i~aret in 'i e)'a i~aretler kompleksinin paralel okuml~ lara sahip bulunmasmm esas sebeplerini. fonetik komplemenlin görev özelliklerini iyiee anlama apsmdan oldukça önemlidir. Ana Türkçe'deki sinonimler haUonda tannin edici bi1gi almak için, sadeee bir smomm çiftinin gözden gcçirilmesi tamamen yeterli sayJ.1abilir. brnek slfatlyla Alla T. *dl. /*h a ïla r 11 *dz I "'tséfiér 11 *dz I *tsiilir ve *~oÏl I *l5.ölÏ I *l5.ü iï isim1eri , bun!a1111 bazl fiil ada~lan VI.' eins ~e ki11eri almacakur. Kaydètmeliyiz ki , kaqlla ~ lmna ya bütün kavram ve anlamlar degil, sadece küçücük bir bölüm ahru1U~tlT: 1) Gen. T. göök, gök, köök , kök ; gok. kok ve var, (E5TY - III : 6668).
a) gök ve var. 'sema ' _ Alt. ag. teliir . Hak. tigir, Tuv. deer. Vak. tailara. çe~it li Türkçel erd.: teii r! a~.; b) Alt. kök 'Ta nn , AlIah'- Gen. T. ta nTl, ta Ïlara. telÏri ayn,;
c) gök ' mavi; gök' - Bask. zenger (BRS:195). Tuba ~ a fll r (Bask. Tuba:167), Çag. çakrr ( Tefm. : 355), Az. ag. ça hnnr, çehmlr (AOOL: 436), Vak. çii l a~" (YRS:505) a)11. TT ça krr ' açik mavi , hare1i elä' (TS - I : 424); ç) gök ve var. 'yesil: ham. yesil, olmarrus; yetismemis' - Bask. ~agl r (BRS : 652), Tuv. saègu- (TOS: 54 1) evo., Az. ag. ztnur 'olgunlasmanus' (ADDL: 229), çagal (çagala. ça kkala ) ayn. (~* d z I etsaüar : Gen. T. ya ~, ye~ ve var. (ESTY - IV : 16 1 - 164) )'igit ve va r. (ESlY - IV : 198) ayn. «ed za üa ts JI *dzéni ts JI *dzid its; d) go k ve var. ' göveri, ot, bitkî'- Az., TI tere özel bitki adlan : Gen. T. da n . tUI ve var.: ~'a ~, ye, ve var. uygun anlamlan; e) gök ve var. 'külrengi. boz, kir; solgun: akh karah; ak; aklrk; vs'- Vak. ça krr ' ak, beyaz' (YRS: 507), Bask. ~ a g l r ' akhgl çok c lan' (BRS : 652), Az. ça l ' akh karal ï, açik boz" (ADt L - IV: 412); Tuv. çlügtr 'parlek' (TOS : 512), Ba ~k. saglr 'solgun' (BRS : 457), Kumandi saga r 'solgun, san' (Bask. Kum : 244), Az. ag. sakkar 'beyaz ahnlt (hayvan)' (AD DL:353), sekit 'beyaz ayakh (hayvan)' (ADOL : 357); f) Eski T. kog ' Ieke; çil; bozuntu' (DTS : 3 12)- Bask. dimgél '" ürnget ' I ) leke; 2) d öküntû ' (BRS : 167, 525), Az. ag. de mgil ' ala, kan sik renkli; çil' (ADDL: 182), Kirg. t émgll ' I) benek; 2) benekli' (KaS : 722), TI çil ' I) çogunlukla yüzde olusen kahve rengi küçük benekler; 2) A)'nada olupn leke; 3) tüyünde küçük benekll:r bulunan (hay..-an); 4) yeni ve parlak' (TS - I : 486), Az. çil a}n., Ba~k . ~e ke re 'döküntü (çiçek haslahgmda): benek' (BRS : 667), TI saka r 'bazl hayvanlann, özcllikle atlarm alm hissesinde bultman beyaz leke' (TS Ir : 1890); g) go k ve ,,·ar. ' klpkmmzl. koyu klmllZl'- Rad10fT soz lügündeki taflzi- ' klZ3.r-, klIlIUZl yanaidJ ol·' (Rad!. · III : 814), Kug. ta rgl l ' siyah lekeli klfllllZl' (Rad1.- I1l: 854); ta rl an ' k lITlllZI, san veya siyah kkeli krr' (Radl. - 111 : 856), ta lap ' kmruzl boya, ruj' (Radl.- III: 885), çag. tez 'kmnlZl lekeli beyaz ' (Radl.-III: 1102), Kugu SIr ' renk; zLncifre bOPSI; lunnlZl : alacah' (Bask. Kugu : 199); g) gök ve var. 'kara, siyah; gece '- kläsik Az. ta r 'kara, sîyah' (AOiL - I : 13Tde Farsça 'dan etiketi de), Osm. tar 'ka ranhk ' (OTS: S15' le Farsça 'dan eliketi de), lire ' kara, siyah; k.aranhk: bulamk' (Radl. - III : 1365 ' te Farsça 'dan eliketi ile), Az. ziIirih 'çok karanhk ' (ADDL :227), TI ag. la r ' karanhk' (DS - X : 3830) : 2) Gen. T. kök \Ce var. ' bitkinin yer alti hissesi; dip; temeL e S3 S; kaynak. köken vs' _ Da$k., Klrg. ta nu r a}n. (DRS: 50-\; KUS :700); 3) Gen. T. gön. Bal.,Kwn ~O ll . Kip.• Ozb. kon , Zcnker göng. Alt. :Jg. kön ve var. 'deri vs'(ESTY - III : 72, 73), Eski T. -'i-og l~ I ~o gu ~ 3)11. (DTS: 452) - Gen. T. te r. têr , tir , tër e, tiire, deri. leri ve \~a r. a)l1 . (ESTY - III : 207), daga r, t a ~a r , dà r , tar, dar, dagar ve var. 'dagar; 42
dagarcrk; torba; çanta; temizlenmis koyun veya keçi derisi; deri torba; pelerin. yazhk giyim vs' Koyb. t är ' kaba kumas' (ESTY - III : 120-122); Vak. ta flas ' ayakkabr ve giyim esyala n için malzeme; kumas; gtyim' (YRS: 374), Çuv . tavar 'deri: kumas ' vs. (ÇVS : 435, 436). 4) Eski T. 'ion, ko ny, -'i-0Y ' koyun (hayvan)' (DTS : 455) - Gen. T. da va r ve var. ' küçükbas hayvan; koyun, keet': 5) Eski T. ke rn ' deve havudu' (DTS : 455) - Az. ag. t ér ' at, esek havudu': TI semcr 'beygir, kanr gibi hayvanlar m srrtma yerlestinl eu, üaerine yük baglanen veya bini len. iskele u agacran yasuk ' (TS-Il :l 937), Kar. SP'1Il'r 'yii k eyeri" (KRPS:498) , Az. yehe r, Kum, ag. yégir. Çuv. yën ér, Gag. yër , ÖZb. ag. n 'er 'eye r' (ESTY - I : 241). 6) Kunt göng "gönül. yürek' - Vak. ag. teb er "yürek. kalp' (DSYY : 255); Osm., klasik Az., diil, Fars. del 'g önül; yürek, kalp': 7) alGen. T. g ün VI: var. 'gü nes ' - Vak. ag. tegirfk a)11. (DSYY : 255), Eski T . ~'a ~ l k ayn. (DTS : 246); b} Eski T. k ün ' günduz' (DTS : 326) - Sar. yiiiir. yifur, ynur, ciû ér 'sabahm alaca karanlrgr' (ESTY - I : 354-356), Az., TT, Arap seher ayn., Az . '+ günd üz "; c) Gen. T. gun 'zama n; çag, devir' - Eski T . çér 'zama n. vakit ' (DTS ' 144), TT de vi r 'zaman pa rçasr' Arap. den, Az. d övr ayn. Az. ag. dir tn'zamanmda, eskilerde , kadimde ' (ADDL : 19 1), Vak. ag. ça ûlc r, çen kir 'he r zam:m. daima' (OS' }' : 307). 8) TI kok-, Az. ~oh- 'çürü -' - Vak. ag. tllrur - a)n . (DSYY : 254); 9) TI koku , = Az. ~oli u - Vak. dy ar ' keskin kötû koku' (YRS : 125); 10) Eski T. ~lIn- ' soy-, zorla al·; çal-' (DTS : 466)- Az., TT çal'hUS1Zhk yap-' . Az. ag. eil- 'gizlice çal-' ; TT ag. sinir- 'bel1i etmeden çal-, ugrula-' (OS - X : 3(42). 11) Gen. T. kum VI: var. 'ta~ , kaya vs ufaclklan' - Az. ça l!J1. çmgll, TT çakd 'küçû k veya ona boyda (a~ parçasi' ; 12) Eski T ~um 'dalga' (DTS: 465) - B a~ k . ~ e ke re 'hafif dalgalar' (BRS , 667), 13) Eski T. J,;og, ~ nJ,; 'toz toprak; çok küçilk hissecik' (DTS : 457), Az. ag. ~og ayn.- Vak. ag. d~·aga r küçük. ufak, ince' (OSYY : 93), Ba~ k. seiigél ' ince, zarif (BRS : 495), Az. aj;. d a ~a l ' göze dÜ!;icn çöp' (ADDL : 163). 14) Uyg. kok ' yer, toprak, kara ' (Radl.- II : 507) - Gen. T. yér. eer , çér. dyér , jêr , ~ér, sir , yir, cir , çir ve var. a~m . (ESTY -IV : 191, 192); Eski T. yaglz 'yer, kara ' (DTS: 225); 15) Az. kök '~i~man' (ATS-II :789). Kaz. kOli ' semizJik' (KTS: 172) - TT semiz a)'l1., semir- '~i~manla -' (TS-I1: 1938), Tuv. dérigél 'semizlik' (TOS , 144); 16) Eski T. l;.oJ::.- ' azal-, 2ayafla-' (DTS: 457) - Vak. ag. d:nma r- 'anlda-. zayafla-' (DSYY:95), Az. ag. zaga r ' zaYlf. an k' (ADDL: 222), da ma r a }n. ;
43
17) Eski T . kön- 'düzel- , dcgrul-' (DTS: 314) - Kaz. d .ai\gll 'düz, dogru' (Rad!. - 11I :16 17), Bask. sirna r- ' düzlen-, cilalan-' (B RS: 665); 18) Çag. kun 'serin' (RadI.-U: 899) - Kaz. dangil 'serin hava' (Radl.· III , 1617); 19) Sag oko n 'bof (Radl.. IJ : 535 ) - Bask. fakir 'bof (BRS: 50 1); TT tamtakrr 'bornbos' (TS - I1 : 2129 ); 20) ça~. kon 'karga: kuzgun ' [Ra dl. - 11 : 520 ) - Kugu t äl 'alaca karga' (Bask. Kugu : 199); 21) Çag., Osm. kog. 'kov-, kovala-' (Radl. - Il : 515) - Kugu srbrr- 'kov-, kovala- ; s ör-' (Bask. Kugc : 198), Tuv. SIWlr- ayn. (TOS : 379); 22) Eski T. kög ' gülmece; saka ' (DT S : 312) - Kmm du ûz 's ake ' (Rad!.III:1617), Kumandi r énér- ' saka yap-, eglen-' (Bask. Kum : 253); Bask. sayar- 'yaramazhk et-; eglen-: sake et· ' (BRS : 657); 23) Çag. kök ' çivi' (Rad!.-II: 122 1) - Kugu SIl!:IS ayn. (Bask. Kugu : 198); 24) Kaz. kófi 'kuru pislik' [Radl. - 11 : 1236) - Az. tes. TI ters ayn.. tezek ayn., Az. ag. zimir , ZIIll1r ' hayv aum alunda kalan pislik. çamur ' (ADOL : 226. 229); Kugu çlbll ' pislik, necaser' (Bask. Kugu : 223) ; Az . ed. zibil ayn . Az. ag. zil 's ican, fare pistigi"; çem bere 'tezek': TI ag. dlg Jl 'koyun. keçi, tavsan pisligi" (DS - IV : 1452). 25) Tel. Kugu kiili 'batakhk' [Radl. - 11 : 1136) - Çesitli Türkçelerde suz, säz, sa r ayn. , Yak. dye be re 'derin batakh k ' (YRS: 137) ; 26) Eski T. kör:: 'me1odi, müzik ' (DTS : 311) - Kugu tablr '~arkt ' (Bask. Kugu : 199), Gen. T. )' Ir, yer, ~'ir, Clr, eir, j lr, dé r, zlr ve var. ayn. (ESTY - IV , 285. 286); 27) Alt., Te l., Kaz., çag. kök 'd iki ~' (Radl. - 11 : 122 1), Eski T. kök a)n . (OTS :3 12), Az. kö k ayn. (ATS - II : 789) -Az., TT sin- ' I ) arahkh dik-; 2) sag lam ve stkIca dik-' ; Ba:lk. sêmer ' na kl~ , i~leme , gergef (BRS : 468), Tuv. dii ra - 'dik-' (T OS: 382). 28) çag. kog 'krn lcun' (Radl.- lI : 515) - Tu ..... mi ayn. (TOS: 382); 29) Eski T. ~og ' araba ok."U ' (DIS : 4 51 ) - TT , Az . dingil a)n. (diger Türk dillerindeki varyanrlan içm bh : ESTY - III : 235); - önce bahsenig iIlliz Az. leher = 30) Az . kök ve gün 'dl:l göriinn1' Yak. tegil ayn. 31) Kaz. kün k Az . küy 'se s; çlghk vs' - Gen. T. ses ve var. ; Az . ses - semi r siJlOnim iki1emesindeki semir ayn. 32) Kaz. kun ' I) maliyet: 2) kan hakk l; 3) fiyal ' (KTS : 18 1) - Gen. T. d egcr , d eyer, daga r ve var. 'deger; maliyet; b Yl1\et; paha vs ' (EST Y - lI L 179); 33) Eski T. kÖIl- 'ya o-' (OT S: 314) - Eski T. )"a l- ( ~ or. ç31-, Yak . sa(.), Alt. )'311. , Tel. dya h- 'yan-, lUlU~ - ; alevlen-, parla-' (EST Y - IV : 107); 34) Kaz. kön 'davar veya hayvan k l~lagl ' lKTS :138), TI kon. kom ' agll. dava r ag.I:I' (TS -II:1348) - Yak. da l ' büyükbaJ; hayvan agl1l' (YRS : 109 );
••
35) Koman. kun- 'gö nder-" (Radl., 11 : 1428), kers. Gen. T. göndcr. ve var. ayn. (ESTY - III : 73) - Çesith Turkçelerde yth er-, vtbtr-, yeber-, ytver-, cfber-. j iber- ve var. ayn. (ESTY - I : 322); 36) Kaz.. TaL kuit ' anüs, makat' (Radl. - II : 899), Kaz. kon 'kalm but eti' (Redl. - 11: 520) - Kaz. sawrr (KTS : 237), Az. sa2n, TT sagn -hayvanlarda bel ile kuyruk arasmdaki do lgun ve yuvarlakça bölüm ' . Krsa özetler seklinde sundugumuz karsilasnrma dogal olarak bir takïm sonuçlar vermekte. 1. * ~OIï II lr ~öJi II "k üû ve *dz / *tsafia r II " dz I - ts éü ér /1 "dz / " tsifilr ke1ime1erinin ortak anlaml ar tasunasr Ana T ürkçede sinonimlertn birbirini kismen veya tamamen degisebûmesi prensibine dayamr. 2. Kelime hastnda g örülen d, cl) ", c, [, y, r; r, ç , s, ~ seslen Ana Türkçe'deki "dz I "ts sesinin allofonlandu. Demek ki, bu allofonJar Ana Türkçe'de degil. T ürkçelerde meydana çiknusnr. 3. Interve kal mevkide ki -il- sesinin allofonlara d önüsmesi veya kaybolrnasr ayrl-a)TI Tûrkçelerde farkh sekillerde gerçeklesmisnr. Meselä, Kirg., Alt. ag. t èûir, Hak. tlglr , Tuv. der 'gö k, sema. uza y' (TO S : 182) kelimesinde oldugu gtbi . Türk çeler genelinde kd ime içi -IÏ- kaybed ilmi s varyantlann görülmes i (ö megin. YE'r ve var . ~ - dz êü ér, J:l~ ve var. " dza ûa rs vb ) de Ana Türk çe ik ilgili olmayi p , Türkçeler arasi sabitlesme sonucudur 4. Yabanct dill erle ortak varyamlar olusumu ( ömegin, Kaz. sa ha r, Az., TT , Arap seher « Aml T. *tsê iïér ; Gsm., klasik Az.. diil Fars. de l « Ana T. " dzéfiér vs) remassai sabitlq 'medell kaynaklamr. Ne yaztk ki, bu tür sabitl e$me SOIlUCU meydana Çl kJlll ~ ortak kelime1er I ilrkologlarca ge1cneksel olarak ka YIlSIZ ~artslz ahnn gibi degerle ndirilmektedir . Oysak i, a) sinonim!erin birbirini ku men w ya tamamen degirebilmesi prensibi; bl homonim kelimelerin gel4 iminde paralel denimier gÖTÜlmesi prensibi; c) kelimelerin super $eki/ öneki kabullenmemfl IeJ,,:illerinin \'arllgl [meselà. Gen. T. éfiér. énir , ifiir ve var. 'seher; sabah; sababtn alaca karanh gl vs' (ESTI' - I : 354-356); er , er, iir, ir ve var. ' er; erken, erte : seher; sabah vs' (ESn' - I : 369-3ïl) ....e bu gibi.]; ç) çqitfi Turkçelerde allomorflarm bulunmasl (meselä. Sar. ~'éÏ1 ir, yin lr , ymlr, eiilér ' alaca karanhk vs'; Vak. ag. lé-bér ' yürek, kalp ' kelimeleri gib i) ve bir taklm diger sebepler bahsedilen kelimelerin ~ imd i belirsiz bir Eski ça g Tiirkçe 'sinden ba ~ka diUere yayJidlgllll ispatlamakladlr. 5. Ana Türkçe 'de, inceledi gimiz sinonim kcJimd erin ~e ki l (yapl) ve anlam uzla~mas l belli voka l U}UInUna bagh bu lunmu~ru: "" kofl *dz , *hai'lar ; *~öfi - * dz f *b êilér ; *~Ü '-I - *dz , *tsifiir. Bun un dCilllda T ürkçelerde um1äutsa l iç çekimin yil irilmesi sonucu olarak
.,
meydana çikan ufak tefek saprnalar görüle bih r. Bu kabil saprnalar Genet T üt kçe nnellgmde degil. 6. Ana Türkçe'nin bu kabil özelliklerinin senraki Türkçelere yans uuas t sonucu çivi yezismda bir takrm para/el OkUIlII $/u r meydana çrkrrusnr. Yani, ayru bir isarenn paralel olarnk, örnegimizdeki gibi hem · ~o iJ . hem de "dz 1 " tsaûa r sistem okunuslan mevcut olmusrur. Konuyla ilgili ilende daha gems bilgi
sunulacaknr . 03.09. A!'iA T ÜRKÇE -~- ssstxtx TÜRKÇELERDEKi D E Gi~ :\I E LERÎ,
Önce kaydettigimiz gibi, Ana Türkçe'deki konsonantlardan sesidir. Bu sesin Türkçelerde en çok degismelere ugrayar u ka...us uk kehme ortasmda. kelime sonundaki degtsmelerinin Türkolojik arasnrmalara yeterince yansunasma ragmen. Ana Türkçe'deki rüm ü
kelimelerde
rnevcutlugu konu suna hiç dokunulmamis. Neticede kelimelerin yazidan önceki varyantlan hep kara nhk kalmis. konuyla ilgili düsüncelerde yanhshklar bas ahp gitmisnr. Ana 'Iürkçe 'de tüm
kelimelerin iJ sesi bulundurmasr hakkindaki düsüncelerimiz Genel Tûrkçe Leksiginin incelenmesinden kaynaklanrmsnr . S öyle ki, belli Tür kçeler arasmda yaptlan kelime karsrlastrrmalan hu sesin degismele rnn izlemek için en uygun vasttadir. 11k önce intervokal durumdaki -i\- sesinin deg~meleri ni izleyelim: a} -ii- sesinin tamamen kaybedildigi olgular: Eski T. slütr (OTS : 500), Az.. TI sinir - Tuv. siir ayn, (TOS :
Az ., TT anana - Az. ag. a n ä ayn.; Az., TI anam - Az. ag. an ä ayn.; Eski 1. to iiuz (DTS: 575), TI ag. donguz, doiiuz, d o üuz (OS- IV : 15GO, 1562), Az. dcn uz, TI dnmu z - Az. ag. d öz 3)11. ;
TT ag. han gara 1 hangn-a ' uere, nercsi; nereye' (OS _ VII : 2273) Az. ed. hara ayn. IT ag. scû ra . so üur a (O§ - X ;3664), TI ed., Az . sonra - Az. kon. sör a, sera ayn. TT ag. an ar r, a iiln, aû n (DS - I ; 252), Az . ag. a nn o aiJan ' 0 tara fa' - Az . ag. 1n ayn.: TT ag. an, äri ayn. (OS - I : 3 13); IT, Az. somur - 's oru-, em-' - IT, Az. sor- ayn .; Bask. siüga rsak (BRS : 49 1), Bask. ag. nüa rsak, srûars ay, sr üattav s éûelsek, s éüelsey 'serçe permak' (Mir. YDB : 4 1, 54) _ TT ser ç; (parrrak);
Yak. tinilelÎ ' topuk' - tilelÎ ayn. (YRS ; 384); Bask. re ügel ' karsr taraf (BRS : 566) - Eski T. ç ér ayn. (OTS : ' 44); Az. ag. ëg üt, A;;. ed. öyü d, TI ögü t - Eski T. öt ayn (DTS: 39 1); Yak. ag. u üur ah 'b inek geyigi' (DSYY: 25S) - Eski T. ulag 'yük hayvam: binek ah ' (OTS: GOS); Vak. liJma -c *Iihrag « *a iiara ti 'an (b öcek)' - Eski T. ar t, Gen. T. än, arr, ar t, arû , a r u, ar a, an g ve var. ayn (ESTY - I: 186. 187); Kar. ufilu 'ulu. b üyük' (KRPS ; 579) _ Eski T. ulug ayn. (OTS : 6 10);
Kar. enli. enli, iûli 'elli sayrsr' (KRPS ; 664) - Eski T. élig ayn . (OTS
360);
; 170) ;
Eski T. söû ük (OTS : 511), Az. sümük ' kemik' - Tuv. söök ayn. (TOS: 370); Eski T. ya nal} (OTS : 233), Az. y a n a ~. TT yanak - Tuv. çak ayn. (TOS; 483); Eski T. ya iian, )'a fta. yagan ' fil' (OTS ; 233) - Tuv. ça n ayn. (TOS ;483); Eski T. yaiJl ·yeni. taze' (OTS : 234) - Tuv. çä ayn. (TOS: 482); Eski T. siiiek (OTS : 500), TT sinek - Tuv. si:'k ayn. (TOS: 384); Krrg., Alt. ag. téiiir, Hak. tîgir 's ema. gök' - Tuv. der ayn. (TOS :
Gen. T. yekir -, )'jgir-, j-ikir -, cek lr-, cikir-, jekir- ve "ar. ' hor e öristibkar et-; igren-; amipati duy-, kin besle-, nefret et- l'S ' (EST\- IV : 173) - Eski T. )'ér - 'hor gör· , reddet_; igren· tikslll-' nefret et. ' (DTS ; 257); , ,
182);
Yak taiiala}' 'd amak' ('{RS: 374) - Tuv. tälay ayn. (TOS : 384); Eski T. slfiar 'yö n, istikamet, lafaf; larafa' (DTS :504) - Alt. ag. dyar, sar, sán , sa r, sa n (Bask. Tuba: 112, 145, 1.1.7), Tür. sän (TRS ; 567), Az . d n , sar i ' larafa'; Yak ta na ra (YRS : 374), TI, Az . ta Rn - Az. kon. tà n ayn. ; Az.• TI senin - Az. ag. sen ayn.: . Az., TI a na nlll - Az. a.g. an a ayn. 46
Gen. T. igren-, igren-, i)Ten-. Îr en- ve var. 'tiksi n-, jgren-' (ESTY - I : 375) - Eski T. ér-. ir- ayn. (OTS: 175, 2 11); ~ Tür. égis- ' azalt-, eksilt-' (ESTY - I : 257); ·aza1-. eksil-' (TRS : 775) - Eski T. é!;; - 'azalt-, eksilt-' (OTS : 183); Gen. T. )'anu 1 )'awru 1 )'3\'nl )'a ur uk 11 ç uv. s:hár ve "'ar. çocuk; be?ek; hayvan yavlUSU: ogul ansl vs (ESTY - IV : 53); BJ~k. ag. ta n.ar a . ba la tanara sinonim ikilemesinde 'çoluk çocuk, çocuklar' (Mlr. YDB : 56); Vak. çaga r 1. aile, çocuklar; 2. hizmetçiler, u~aklar (YRS : 507), Eski T. ça mra~ - Eski T. ça r çalllra~ aile, ev halkt (OTS : 138, 140) smonim ikilemesindeki ça r ( *lsa iia r , Görüldügü gibi Ba~k. ag. tanara. ç uv. sà\' ;Ïr, Yak çaga r Eskî T. çar varyantmdan daha eskidir.
47
TT ag_ h amaz J harna s J hambaz I hamm az "hortum. kasrrga' (OS VII : 2264 ) , garna z "kas rrga' (DS - VI: 190 6), ka r uaz I kanaz ka suga . sidde tli rel' (DS - VIlI : 261 4) , bugas ' roz firn nas r' (OS - VIII : 268 6) - TT ag. kay 'yagmurdan önce esen siddeüi yel' (DS - VIII : 2695), Eski T. kadz 'kar funnasr. tipi ' (DTS: -1.04). Gen. T. ya fia k J yafia g J ca ûak '.1' var. 'yanak vs' - Özb. ag. va k, ya ~ : Alt., Küer . Kumandr, Koman ya k: Özb. , Uyg. caj?:, Kaz., Kkal. cak, Koman y-aIÎ, Alt., Tel. dyä k vs ayn . (EST Y - IV; 123); Gen . T. ~·igi t , yigit, yikil.. cigit. [igit, zigit, yégit. cégir. çiüét VI' var. ve igit. é-git. ilÎit. iigi t ve var. 'genç: yigit, alp vs' - TT ag. yüt . Tuba, Kugu. Küer vêt, Alt. dyiit, Hak. çû r, Sago \'~ I ve Gag . iit a}TI. (EST Y - IV ; 198); Gen . T. dégîrm én. d ègtr men, d igirman . rcgtrmen. tekir men, uglrmen VI' var. ' degirrnen' - Gag. d èrm én. Sal. d êrme n. TT ag. d êrmen , d érmen , der-man , dirmen. Tuv. d êr be, Kaz . tü rmcn. Kar. titrm én, Kum., BaL rtnn én. Tat., Bask. tin nen. Kurn. nr m én, Alt., Alt. ag., Kumandr, TeL r éérm én. Karag. t érme, Nog. r érm én, Sal. t érmen. t énu én, Kumandi , Koyb., Alt., Kugu, Sor., Küer., Kaz. rêr b én, Alt. ag., Kumandr t êrbe, Alt. ag., Hak., Sag., Koyb. térhén, Tal. ag. tirmin, Alt. a~ . tér b in, Bal. türmén vs (EST Y - I ~I ; 176, 177)_ Sunulan pek az örne kler kelime ortasi -ÎJ· scsmln bütün Türkçelerde kaybedilebilirligini sergileme ktedir. b) · n- sesinin -b- sesine geçmesinin izlerune olanagl a~tr1 zor olmas ma ragmen. tam olarak yltin l mi~ degil: YlIk. t iiiiy- 'güçlü ve boguk sesler Ç1kar-' (11<5 : 384) - Vak. tibi )·'çevik t1kulIh sesler Ç1kar-' (YRS: 382); Yak. ti iiirgë- 'agrr VI' boguk sesler çikar- ' (YRS : 384) - Yale. tibirgë- 'bo guk VI' ara hkh ses ler Ç1kar-' (YRS : 382); Eski T. éfiir- '('gir-' ; égir- ' 1. çe\"Tele-, l.."U~at- , etrafml sar; 2. egir-; 3. döndür-, çe\--u--' - éb ir - 'b ir ~yin çenesinden geç-. çene yap-' (DTS : 162, 166, 175), Alt. ébir - Hak. ibÎr- 'ku~t- ,sa r- ; bir ~eyîn çe\TC:sinden geç-' (EST Y - 1 : 229); Çe~itli Türkçelerde : högü r - böbü r 'bögür' ; bö~re k - böh r ek 'böbrek' ag ln- - ab m· 'a\-un-' (ESTY - I ; 54): Çe~itl i Tiirkçelerde ekmck. ikmek - epmek, ep pek , ippek ve var. ' ekmck; çörek, börek; tahll vs' (ESTY ~ I : 229) vb konunun derin den incelenmesi için ba ~ langlç saytlabilir. c) -n· sesinin -g-, -ib _go. -k-, ·k·-, -In-, -11- . - \ '- vs seslere geçmesi hakkmda Tiirko lojik cdcbiyatta yelerince bilgi bulumna smdan dolaYI tekrarlamaya gerek duymad lk. Zaten, incelcdigimiz kelimelerin pek çogunda böy le ses degi~ mel eri bol-bol sergilelilllcktedir. Vurgulamak istedigimiz esas nüans ~u ki, bilimde yer abn baZI d(i ~ün celerin tam
tersine olarak allomorflar su asmda terk ibi -li- rçeren kelimc varyantlanmn dalia es ki olmast görüsünö savu nnu ktay ra. Ömegin , agaç, agaç, ä ç , Igaç, a ûas , I y a ~ VI' var. sözcü günün M. Räsänen tarafmdan onan lan *a fi:.lç arketipini (ESTY - I : 73) daha gerçekçi bulup , Ana T. " aûadz J ts arketipinden gel i~tigini salllYOruz. Ana Tiirkçe 'deki kelime ortast ve kelime sonundaki · Ji H sesinin çesitli Türkç elerde farkh degismelere ugramasi, dogal olarak. Genel Türkçe leksiginde yogun sayih yalanct sekiller meydana çtkamusnr . Böyle allomor flar bollugu arasnrrra ve incelemelerde devamh tarnsmalara. bazen de yenl ts sonuçla ra yol açnusur . Ömegm. ESTY eserinde a ba -baba vs" ve :llia ayn. (cilt I : 54. 70); äw ' av \'5 ' ile afi ayn. [sayf a 62, 152); avu l 'köy vs' ile ag ll ayn. [sayfa 65,83); ap a 'enne vs " ile ana ayn. (sayfa 158, 279); êbé ' nine ; ana vs' ile èn é ayn. [sayfa 220, 278) gibi allomortlar ayn-a)T1 kelimeler sifanyla degisik makalelerde yer alnusnr. Oysaki, a ba I aga H' var. ile ap a J ana ve var. Ana T. *afiadz; äw 'ie var. ile a f ve var. Ana T. *:ln: :lVIII VI' var. ile agll VI' var. Ana T. *ana r ; ébé ve var. ile éné ve var. ise Anc T. e éû édz arketipinden gelismis olmas uu daha inandm cr b uluyoruz. Eski T. ük- 'der-, derie-, topla -' (DTS : 623) «Ana T. "' üii- a)11. ; üs'topla~- , birik-' (DTS : 628) «( Ana T. *ü iiiits- a}TI.; fiJi- 'del-, delik aç- ' (OTS ; 626) = Ana T. "ün- a)"TI. ; ü ~- 'delik aç-, (burgu i1e) del -' (DTS ; 628) (( Ana T. *üfiüts- a}TI. gibi fiil kökierinin a ra~tumacl larca baun *ü- ~eklinde onanlntasl da yanh~ tlr. Ana T. · üM ts- 'del-, de1ik aç-' kelimesinin ü l- allomorfu, bu fiilin isim a da ~1 üt 'delik. de~jk vs' ESTY eserinde ÜÎI- 'delik aç-' fiilinden aYT! ~ekilde sunulmu~tur (ESTY - I : 639, 640). Üri- VI' isim a da~1 ü n « *Ü" A.K.) 'yuva ' kelimeleri ise üiiür, ûiikür VI' var. 'magara; ytLn vs' ma kalesinde geçnlliirir (ESTY - I : 634) . Ne yaZlk ki, ü ~- ' delik aç-. del-' fiili adl geçen makalelerde, ü ~- ' top la ~-, birik·' fiili ise üg-, ük- ve var. 'der., topla-' (ESlY - I : 620, 62 1) makaiesi içeris inde yer ahnanu~t:II. Benzer yanl~hga yol aça bilecek diger bir ikili slfanyla Eski T. tog 'roz' ve toz ayn. (DTS : 570, 578) kelimeleri de ahnabilir. ~öyle ki. tog Ana T. *tson arketipine sahip bulunmakla etimolojik yalm eins. toz Ise *tsofiodz arketipi ile kadlll einsi örnekler idir. GeneIlikIe, Tiirkçeler arasmda farkh allomorIlar görülmesinin en önemi i sebeplerinden biri de kelime on aSI -li · sesinin allofonlara dönü~mesidir . tlginç ola n da ~ u ki, böyie deg i~ me ler, dö nü~meler belli Türk lehçelerinde sislem halinde degil, tek ömek li b irimler ~ek l indt' meydana çlkar : Ba~k. kabat, kat ' defa, kez, kere ' (DRS ; 309, 330) (( * ~a iÏ a t » TT kat, Az . ~at, KlI"g. k:lhat VI' kat ayn. (KOS ; 3 10, 358); - Klrg. kabat. kat 'kat, tabak3 ; bina katl' (KOS; 3 10, 35 8) (( * ~a nat » TT kat. Az. li-at ve Ba~k . ka t a)-TI. (BR S : 329). Gö rüldügü gibi aym bir
48
49
kelimenin (Ana T. " kaûats} farkh anlam birimleri Baskurtça'da allomorfiar hesabm a aynmlanrrus, ka ba t, kat 'defa, kez, ken:' , ka t 'kat; tabaka; bina ka n' scklinde özellesmisrir. Önce bahsett igimiz Az. ag. d an gaz, TT ag. dmgaz ve Gen. T. daz / t az ve var. gibi ömekler Ana Türk çe'deki kelimelerim onanlmast bakmundan da müs tesna önem tasunaktadir. Söyle ki, kelime ortasi -nsesmm ara hk ürünleri - allofo nlara dayan arak, kelime arketipiru belirlemek mümkün. Ömegin, Bask. iger ' disi köpekle erkek kurdun kensrgt' (BRS : 197), Bas k. ag. eker 'erkek köpek ' (Maks. VOB : 65), Kumandr igir, égér, égir 'köpek' (Bask. Kum. : 215), Kugu égér 'av köpegi' (Bask. Kugu : 228) vb Ana T. -é ûér // " ifiir '*erkek k öpek': Gen. T. It, lyt, ét, é~t ve var. 'köpek, disi köpek vs' (ESTY - I : 385) Ana T. "éû éts // "iûits ' * di~ i köpek' kelimelerini onarma olanagi saglar . Bunlan göz önünde bulundurarak, çesi tli Türkçelerdeki u , r't, ada i, l lt a 'köpek', Tul,'. er- ' ÜTÜ-, havla-', er 'ha vlama' , TT ag. ür 'k öpek ulumasr' (ESTY - I : 627), Yak. ar, Ir 'k öpek hirlamast, köpek rrunlnsr ' (YRS : 528) vs kelimeler esasmda Ana T. " aû ar ' verkek köpek' // -a üat s '*di.']i köpek ' sekillennin bulunmus olmasma da karar verebiliriz. Onanlan arketipierin g üvenilirligi Gene! Türk Leksiginde ayru arketipe sahip hayvan adlannm bulunma sr ile de desteklenir. Örnegin, Gen. T. as / ats / a ga s / aga z / as ve var. 'kakïm; gelincik ; kokarca; dag siçaru vs ' (ESTY ~ I : 191) « Ana T. " aüa dz / ts ; Gen. T. at / ad / ät / a 't ve var. 'at; esek vs' (ESTY - 1 : 197) « Ana T. -a ûadz / ts ; Gen. T. aYI / aYI ~ / aZlg / adlg / adzrg ve var. 'aYI ' (ESTY - I : 112) « *a iiadz ' *aYI' + an (eski tekil eki veya an 'haYlian' anlamma serbest kelime) ; çe~itlî Türkçelerdek i a ba ve var. ' aYI' (ESTY - I : 54, 55) « *a bay <{ *aii ad z arketipi ile Ana Türkçe *aiiadz ' *aYI' ke1imesinden geli~mi.']tir. Gen . T. e~ek / é ~ ge k / csc k / i ~ ek ve var. , é~~ ek I é~ te k / éstek / é~yek ve var. ' e ~ e k' (ESTY - 1 : 3 17, 318) uygun olarak, nonnal umláut ~ekli *éii.éts ' *at // * e ~ e k' + én // +lséii küçültme ve ok~ama eklerinden olu~mu~tur. ]\"e yaztk ki , ESTY eserindeki ' e~e k' makalesinde geçen dü~üncelcrin hiçbirisi bilimsel ince1eme ürtinü gibi degerlendirilemez. Kelime ortasl -n- sesinin kaybedilmesi sonucu meydana çlkan yalancl kökler ve tiireme1eri Türkoloj ik incelemelerde adeta ayn -a}Tl sözcükler gibi nitelendiriliyor. Böyle dunun Ana Türkçe 'nin leksigi hakktnda gerçek bilgi alma ihtimalini zor1a~ltnyor. Örnegin, ' d iz-, tiz' makalesinde keIimelerin Türkçelerdeki varyantlan ve A.M. $~erbak tarafmdan onanlan *tiis- arketipi hariç önem1i bir ~ey yok (ESTY - lIJ : 218-220) . Fiil - ad senkret ik ikilisinin etimolojisine aç-tkhk getirebilecek difi. / tin 'dogru; düz ' ke!imesi ise ' dik' makalesinde din / tiJi ' dik, egik olmayan' kelimes i ile birlikte SunUln1U ~tUI (ESTY - III : 224). Maka lelerde yer almayan TT ag. ten 'ya n yana olan, dizi ' (D S -
X : 3877), Vak. t éfi 'düz, dümdüz' (YRS : 426), Tür. t éklz ayn. (TRS : 626), Krrg. tégiz avn . (KOS : 718), Bask. tigédz ayn. (BRS : 523) vb ile bahsertigimiz sözcükler arasmda bir alaka b ulunup bulu nma masi m incelemeden bile söz konu su ikilinin ömek seme yoluyla aym gelisim hattr ge çmis ol masma karar vcrebi linz: d / tiz- « *d / *tiiiiz- « *dz / "tsiüldzd / tiz « *d / *tiJiiz e edz / " tstût dz. Böyle bir arketip d ifi / tin / dik ve var. 'dog ru; düz' ve diz- / Hz- ve var. 'tele, ip e geçir-; sirala- vs', Hz 'sr ra' kclime!eri arasmda köken birligj, dik ve var. 'dik, egik olmayan' kelime si ile sekil ayruhgr, yani, homonim1ik bulunma si sonucuna vardtnyor. Çuv. ur- 'diz-' sekline ise -tstûldz- fiilinin erke k cinsi " ts iûir- kalm usi gibi bakrnarruz lazrm. Bah settigimiz konunun diger bir ömegi srfaü yla Az. til ' iki yüzeyin kcsisrigi yer; kenar' ve tin ayn. (ATS - II : 1138, 1139) ke1ime!eri de
50
51
ahnabilir: til « vtt ütr « Ana T. *tsÎli ir ; tin o; Ana T. *tsin . Bu kelimcler de Bask. ag. sin / sin / sifi, Bask. ed. sik 'hudut, SJDlr ' (Mir. YDB 41), Tür. çiil 't arla smm, tariaJar arnrsr seridi; sunr, hudut' (TRS : 732); Az. ag. SIUlr 'topukla baldmn arasi' (ADDL: 364), TT ag. sinir 'diz kapakla ayak bilegi aras .' (OS - X : 3641); smrr ' duvar", stmr 'd iz arkast" (DS - X : 3612); Kar. stmr = TT sunr (KRPS : 494 ); Bask. lur 'hudur, suur" (BRS : 646) < "str « *slfilr o: Ana T. *tsa ftar; Eski T. séftir ' 1. dag bumu; 2. duvar sonu' (DTS: 49 5) « Ana T. *tséu ér vb sözciikle rle aym kökenden olup, TT Sllllr kelimesinin Yunanca 'dan almtt olmasl (TS - IJ 1968) iddiaslill yalanhyo r. Kelime ortasl -n- sesl onanlnu~ arketip Ier Gene! Tarihin karanltklannda Türkçelerle yabancl dil1er arasmdaki i1i~ ki lcri, ortak kelimelerdeki temas akrabaltglm aydmlatmasl açlsllldan da oldukça öncmlidir. Örnegin, Gen. T. be~, h e ~. b é ~ , béy~, hiés. p é ~, b Î~, pi~ ve var. ' be ~ saY1SJ' (ESTY - JI :126) kclimesinin *béÎléts arketipi taribi Bulgarca béÎlt ' be ~'; süper ~ekil öneki kablll1enmemi ~ Klrg. éfIi~ '1. be,,? metrelik ölçü birimi; 2. be~ mette kuma~' (KOS : 955), Tuv. ejék ' topuk' (TOS : 591) « * éiiî~ 'pençe ' + ék sözcükleri esasmda onanlabilir. Ana T. *béiiéts 'b e ~ ' saylSl ~ imdilik belirsiz Türkçder enc aracJlIglyla Yun anca pe nt e, Rus. pya t', Alm. fiin f. ing. five, Fars. PA 'be ~ ' kelimele rinin kaynagl olmu ~tu.I. Zannediyoruz ki, GÜIcüce huti 'be f kelimes i ise Bulgarca = Suvarea béh t, "'béh ték > bélÎti kelimesinden almtt o lup, *b é- - *mé· benz; r1igi sonucu Gii,;:cüce mé· slra sa)1l1an öneki gibi algllanarak, méhu ti 'b e~inci ' , hu ti 'b q' yalancl köküne dönü~ me s i ürunüdür. Ara~nrma clSlm bekleyen 'GÜrcü dilindeki Suvarizm1er ' konusu cic aimmadlglll dan , bu dilde Gend
Türkizmler disrode öze l Suvarizmlerden bahsetmek zcr . Sadece onu kaydede lim ki , Gürcü sayr sisteminde Suvarca'dan almnlar vardrr ve Suvatea nfin- J tl hh lr 'dol•t uz " » G ürcüce tshra 'dokua' alumsr buna parlak bil" öm eknr. Gen. T. di is, di n , dis, tis, tly~. t ês. r és. tiis ve var. 'dis va' (ESTY _ III : 242, 243) kelimelerinin Ana T. *dz I " tsifiits 11 "d z I " tséû éts arketi pinden. n s seklinin Ana T. " tsaûats; Çu v. ~à l ~ Ana T. " tsafiar keltmesinden gelisme olmasi konusundaki teorik bilgile rimiz Eski T. én ük 'disçik' (DTS : 174); Tür. i ii . Az . eng 'alt çene', Gen. T. énék. éngek, lûek, ekek, êk, ek ve var. ' çene; alt cene ' (EST\' - t : 284, 285): Az., TI çene, Kar. tsen ge I çenge ' çene' (KRPS: 618, 64 1), Yak. slli ä h ' çene' (YRS : 360) vb kelimelerle aytu yuvadan rüremis bulunmasryle zenginlesir. Diger yönden. simdihk belirsiz b il" Bat! Türkçe'sinden *dzéli éts 'dis' kelimesinin dens 'dis' seklinde Latince'ye almmast konusunda net b ilgi edinmis bulunuyoruz . 03.10. ANA TÜRKÇE 'DE OLi\lAYIP, TÜRKÇELERDE J\l EYDA.~A ÇIKA.~ iKi NCiLi Ul\lLAUTSAL iç çEKi M KO~ U S UNDA.
Ana
Türkçe'nm kaybedi lmesi . sonucu meydana çtkan yent !ürk~ele r, arala nndaki iliskin in zayrflamasr netices mdc bir rakim yeni oze1hkler kazanma ya basla rmsu r . Bu tür özelliklerden biri de yeni tûremis I ve U seslerinin ilkin i ve ö. ij sesleri fonksivonla n rn ka~ul.l :nerek, ilkin olmayan ikinciJi umlaut g örünrüsü yaratmas idu . tklI~.cIh uml àutu farkh krlan onun Genel Türkçe nireliginde olmayrp. çe~ltl~ . Türkçelerd e veya Türkçeler grubunda görülme si özelligidir. Örnegm. Az. dangu n 'düsen esyalann çlkardlgi yüksek ses' ve dmgllh ' dü~ en e ~ yalann çtkard igl ktsmen zaYlf ses'; Az. kon. dan<Ja 'bü)'iik:' ve d mgt ' küçük' kelimeleri ikineili uml5.ut ürünleridir. " è ,
04.00 . KONUYA c t nts TAMLA~IALA RI . Konuya bas vurmadan önce. çesitli nedenlerden kaynaklanabilecek
bir takun anlasrlrrazhklan önlemek amaciyla, kullarulacak terimler üzerine birk aç açiklamada bulunrrak zorundayiz. Bu açiklamalarm önemsenecek his sesi sun lardir: 0.-1.0 1 SUMERC E' ;lri il'i DEVRE VE DEYi RL ERi. Sumeroloji'de kabul görmüs bölümlemc den azca farkh olarak.
Sumerce'ni dört devreye ayiracag tz: I. Arkeik S um erce _ Sumerce' nin en eski ça gtardcn ~'IÖ III bin }11m basla nna dek devam eden devr esi. Baska dey imle. isaretlerin dik olarak yaztldlgl süre devresi. 2. Klésik S umerce - MÖ III hi n }11m beslarinden somma karlar SÜIen devir Sumerce'sl. 3. Post klásik Sumerce - MÖ Itt bin yrbn sonu He MÖ IJ bin }11 arasmdaki dcvir Sumerce'si. 4. Son devir Sumerce'si - MÖ II bin yrlm sonundan Miladm V yüzyrhna uzayan süre Sumeree' si. Bunlara uygun olarak. krcnolojik siralamada da arknik. klásik, p ost kflisik ve son devir olmakla dört devir ayrracagiz. 04.02 . HECE, Si LLAOi K HECE . Gene llikle, çivi yazlSl sis temin de 'bece ' derk en. hecenin çag de s anlann ifade edilmez. Eger, çagdas anlamda heet! kelimeyi otusruran, yalmzca bi r ,"obi içeren ses \·eya sesler toplumuysa, siIlabik /wee ke1imeyi yazmak için l.."Ullamlan, içerdigi \"Okal saYISln3 bagh olmayan i~arederin her birid ir. Örnegin.. çagda~ hece açls mdan t an sözcügü yalruzca bir heeeli, ta liar iki heeeli (ta-lia r) kelimeyse, çivi yazlSI sisteminde taii bem bir (tlui ), hem iki (ta. a n), hem de iiç (1:1-a-a fa) sillabik hceeli, t:1lÏ:lr sözcügü ise hem bir (ta ila r), hem de çok sillabik heeeli (ta n- iaar . tan-lÏ a-ar. la . ail-li a-ar) olabilil". Bundan dola}1, ' heee' terimini yalruzea bilinen anlamda degil, bem de çogunlukla 'si llabik heee ' manasmda kullanacaglz. Sillab ik heceyi ifade eden i~aret Gramatolojide sabitlqivermi~ sillabogram terimiyle adlandmlaeak, sillabogramlar arac111g1yla yazrna sistenu - sillabo graf! Icrimi yerine heçe YlU'ISI jfadesi geçecektir. 04.03, HO~10Nht. l'Ril\ÜTiF HûM O NiM . Bellidir ki, hOll1onim kelimder 0 sözcükkre denilir ki. ses terkibi a )'Tl1 bj r1e ~cn lerde n o lu~mll~ bulunmakla , de gi ~ ik kökenk rdcn gdmesi ku~ku dogunnasm. $onWlcu öze lligi ile homonim , kelimenin farkh
52
53
mana birimi sem'lerin inkar edilmesiyle meyd ana çrkrms primirif homonim'den aynlmaktadir. Baska sözfe, primitif homonim gerçek homonim olmayip, aym bir kelimenîn çesitli anlam birimkrinin bagrmsiz anlamlar gibi degertendirû rre si ürünüdür. Gene! Türk çe leksigindeki bu kab il homonimlenn ayirt edilmesi öze l filolojik egmm drsmda çok zor. Adas kelimekrin a~U1 denilecek kadar yogcn bir sayida belirdigi Sumercc'de tse homorum ve prirnitif homonim smmru n belirlenmesi, pratik olarak mûmkün degil. Ömegin. dz éü' tabi 01-' anlamnu e~it esaslarla dz éû - 'ba k-' , dz éü - 'dinle-" ve dz éü egil-' fiillerinden her birinin semi gibi kabullenmck sementik açrsmdan itiraz doguramaz. Ama, hangi fiille ilgili olmasma kesin karar verme k de olanaks rz. B öylc hallerden kaçmmak, bu t ür sorunlan zamam yetisinceye kadar erte lemek amacryla devamlt olarak. sadece. 'homonim' tenmi kullanacagjz.
0" .0" . Î$ARETL ERi!"'i Î:,{DEKS i KO~ VS UNDA . Sumerolojl'de kabul g örmüs gelenege göre DÉ, n t , T.Á, T À. Û, Û vs scklinde verilen ton isaretini biçbir ~ey ifade etmemesi , tersine . vurgu ve ince vokallerin yaz rhsim engelleme si nedeni yle indeksteki rakamlarla isarerleroeyi tercih ernk. Örnegin, oF.: = DE::. DE = DE). TÁ = TA 2• TÀ = TA), Ü=U 2• Û= U3 vs. O·t.OS. T R.A.i.~sKRipSiYOl\' HAKKINDA. Çalrsmada, genelolarak. senkron analiz yaprlmamasr, böyle bir incelemenin su anda imkannz olmast nedem yle. a}n '3}TI devirlerd eki sekillerin kronolojik izle nmesi ertelenmi s, kelimelenn çogunlukla etimoloJik rranskripsiyonuna üstünlük sagla111m~llr. Böyle yak1a~ mun esas hedefi sözeük lerin ilk önce, iske1elinin onanlrnasldlr. Ses d egi ~ me lerini n bangi devirde ve nast! gerçekJ e~mcs i konusu geleeek aI'a!itlTrnalara btrak llnu ~tJr. Oiger tarafun, karunuza göre. Sumerliler de geleneksel olarak kdimelerin arkaik .;;ekillen nt yazarak. (arkh telaffuzlar ku l1annu~ (ard l.
Z = ts, ç, nadiren , dz, c; A = kelime basmda k, kelime ortasi ve sonunda 11. g. Bu nedenle simdiye dek sabitlesivermis S, ÎJ ve Z translitera syonlan yerine , trans1cripsiyon zamaru devamlr olarak uygun sesler geçecekrir. Kelime ortast ve sonundak i G, K, ;\I, ;ooi yazrhs lan da gerçe gi yansrtmamasmdan dolay r sürekli olarak i\ seklinde rranskrip siyon edilec ektir. Ömegin, ' DiG = déii 11 dhï. EGER '" éû ér: TAK = ta ü, UKUR = oiior; A..\ IAR = aüar, Oi:\1 '" d éfi ll d iii; AN aû , VNV = OIio(dz) vs. Bunlann distn da bazen, konreksre uygun olarak, S tso 0 dz. T ts \ 'S transkripsiyon sekillen gö rülecektïr. 0%
0" .07. OiGER TAMLAMALAR. Sumeroloji'deki gelenege uvarak. rransliterasyon büyük, transkripsiyon küçük harfl~r!c yai)llacakliL Kelirneyi takip eden Akkadca kar';;thg l da bazr istisnalar hanç, küçük harflerle yazü acaknr. Ama ~u . 0 demek degil ki , Akkad ca kelimelerin hepsinin gerçek transkripsiyonu yaprlrmsnr. Sadece, konumuz la ilgisi olmadlgl için bu mevzulardan hiç bahsermedik. Buna ragmen. Sumer dilinden ahanlar mecbur ettigi hallerde Akkadca kelimelenn transkripsiyonundan ömekler sunduk. Sumerce ke~imele rde kapalt é sesinin çogu kez açrk e ile yazrhs r sadelestirme içindir. Açrk e sesinin yalniz Sen Devir Surnerce' sinde me~dana
çrkmasr düsüncesmdey îz.
Önemli not ; Sumerce kelimelenn rranslireras vonlanm izleyen yay ayraç içerisinde verilen lÜm transkripsiyonlar bize ' aittir.
04.06. BAZI SESLER KOl\' USUJ'IIDA, Ana TÜTkçe'den farklt olarak Sumerce"de vokal \'e konsonant sistemi allofonlar hesabtna daha da zengin1c.;;miJ; gözükmekte. Buna ragmen, bazl seslerin varligt lartl ~ma konusu olabilir. Su açldan SWllerce' de özellikle, kelime ba~ md a ~ , z VI;': IÎ seslerinin mevel1t OhnaSI büsbütün inkar edilecek haldedir. ileride kelime inceleme1erinden de görecegimiz gibi, bu seslerin Sumeree 'deki orijinal1eri ~yle olmu.;;tur: S = dz , Is. c, ç:
54
55
• 05.00. SUME ROLOJ i DALl;-; DAKi YA;-;Ll~ LAR VE HATALAR. Sumeroioji biT bilim dah olarak ge li~tig i süre boyunca kazamlrm s önemli basartlann yam ma. bir takrrrt obje krif ve sübjektif nitelikli yanhs ve hatalara da meydan ol musrur. Objektif nitehkli ya nhslar erasnrmaci irades inin dismda olusmus. çesuli kaynaklardan gelen saprnalar olup, sübjektif tarafh ya klasim sonueu clusrurulmus yenhslarde n kalite yüksekligi, bilunselligi ile seçilir. Bu ya nhs ler. aralanndaki nitclik farkma vermaden. önemlilik dere cesine g öre s öyle
05.01. O K lJ~ U.s :\I EK~.:~ii z.\l ASI :'óI ~· VÄRLI(; I ~ I i~KÁR EDE~ \'A.'iLl ~ OU~ ÜI' CE L E RDE 'i ÖR'iEKLER. a) Bu kabil düsüncelere göre yazr kelimen in ses terkibmi yeler inc e yansitnuyor. Yani, yazrhsla ok..unu s arasmda farkb hkla r vardrr: A~ - SiTA.. = ÁSTE: . A~ - SUKUs = ASKl'D;
Al - SUK tJ 6 = ASK UD! : All - KUSUz = AKS AK ; A - K USV z = AKS A K z:
•
Au - KUSUz = AKSAK); E 2 - GARs = iI"GAR vs.
siralanabilir: 1.
2.
Sumer yazrlaruun okunus mekanizmasuun arasimlip bulunm amasr, böyle bir mekanizrnamn mevcut olmadigma karar verilmesi. Sumerce ile Türk çe aras mdaki yaktnhklar kon usunda yeterince
düsünce ve itiraflann bulunmastna ragmen. Sumerce kelimelerin transkripsiyonunda akraba dil sifauyla degil de, hiç olmazsa tipoloj ik yakmhk olusturan dil gibi Gene! Türk çe Leksigine müracaat edilmemesr. 3. Yenlis sifrelemeler ve bu sifrelemelerin neye hizmet etmesi sorusunun cevapslZ birakrlmasi. 4 . Yanhs yonunlamalann mannksizhgma dikkat edilmernesi. 5. Porietik kompl ememin a) gramersel morfem, b) leksik morfem sambnasmdan dogen hata lann sistem halinde g örulmcsi. 6. Siralanan yanhslar ortarrunda grame rsel arasnrmalann yaprlmas t. 7. Baska dillere ait kelimelerin Sumerce samlmasmdan dogen haralar mevcutlugu. S. Gene! Dilciligin ulasn gr bilgilerin Sumerce "ye uygulanrnama sr. 9. Çivi yaztsr sisterui hakkmda kazamlnus bilgilerin Sumerceye uygula nmamasr. 10. O fusrurulmus sübj ektif d üsüncelere uygun çe vinle r yaprl masr ve bu tür çevirilerden kurtu bna çabalanrun hissedilmcmesi.
11. Kelimelerin
degisik
iseretler
aracihgryla
yazihs
b) Îsteni len hece1er birbiriyle birles ebilir. yeter ki, bu her d er
sonrala~ avan~aj . saglanrms ok"uJlu}l~r olsun . Böylece, G AL A' lar, M UL U lar, PIJUG ' ler, §ILA ' lar, .sITA' lar vs meydana çrkn. A -RA -AH = ARAH :
1 - TU = IT U·• PA -AB = PAB' .'
. .
SE - ES - LA."
=
SESLA.\ I·
E - Ri -ES = ERES : • U2 - TU = UTU vs okundu
c) lsaretler kelimenin basmda. crtasmda ve sonunda aym okunusa sa~aruldl :
M
- ) (A - :-" U = RA.\ IA..'iU:
KI- jj;D.. Si ~I i - 10
=
-:&\! =
KiRASi, \liORA;
~ - GA - AR = 'iAG.-\Il, )I E -.~ .- r = :\.I ~~ARi; E- Rl - ~ = ERlM,
varyantlanrun
sine nim lik gibi degerlendinlmesi ve hu 'sinonimlerin' yapisuun incelenmemesi . 12. Sumer yazr sistemi ne çok yüksek bir uygarhk belirtisi gib i degil, su adan, bölgese l bir tesadüf görüntüs ü verme çaba lanmn varltgl. lste, Sumeroloji'de yer alnu s yanlishk vc batalarm tam olmayau strasr. Böyle bir ortam Surn er dili hakkmda gerç ek bilgi ediurne arzusund an vazgeçmek zorunda brra kryordu . Umumiyetle, yap Jillu ~ yanhs hkl ann arkasm da sübjddivizm olmamasml çok isterdik .
.
I - SI - :'\IA = ISll\IA:
bil - GA - AB ZA - bil-AG
U2- GU - ~
= = =
LAGAB ; 7-ALAG; UGULA vs.
Yazrhslarla ol..-unu}lar arasmdaki degisikhkler kavusturulamadi. Bil çesit uygunsuzluklar bir sir olarak b idt: EN - M E - G! '" El\'~il\IA (Borger : E:'\'Gi Z); EN - :\tE - LI '" ENSI; PA - TE - si = EJ"s i 2; ç)
NE - RU
:I
aç ikhga
ERiM 2;
Ki - A5 - AS '" ABSi ~ ; 56 57
BAD - MI = AD.-\...\ I A; GAD - Kio 2 - s i '" AKKÏL; AD - KiD = A KKiL z vs. d) lsaretlerin tekrarlanmas tyla ne jfade edilmcsi sorusuna mannksal cevap verilemedi. Ömegin, A = abu baba; A-A ayn, (D eim - III : 3); AL'" =.(aq lÎ yüksel-; ;\'~ - A~ ayn. (De jm ~II1 : 14); A = mûr u, aplu, iumu ogul; A-A ayn. (Labat na: 579); AR] '" IÎaSûlu, pás u d öv-, ez-: A.RrARJ ayn. (Labat na: 401) ;
MU z ve J\1U 2·]\1U z, DUJ ve DVrDU 3, MA ve :\I..\-i\1A bami yap-. yarat-; dogur-: kur-; ek- (Deim- Ill : 2); A '" u 'a agn, aCI; A-A ayn. (Deim - Ill : 3); DAL = p amt u, napru iu uç-, uçup gir-; OAL-DAL ayn. OA\I '" I_liá 'iru (genç) koca. es; 2. aHa", kan, hamm; 0..\-'10 ...\.\1 ayn. (Deirn-Ill: 70); DAR = bllrrllmll alaca , renga renk, lekeli; mavi: DAR-DAR ayn. . . . (De im-Ill:7 1) si = ellê!u zayrf güçsüz, üzül mës: SI-SI ayn. (Oelm-III:180 ); SUR "" tam û ör-, doku-; SUR·SUR ayn. (De im - lIl: 179) vs yazil rslar ko~usunda dikkat çekecek bir açrklama yok. Bulunan baz r açiklamalar da, mes., A-A = E" - DURUs = ap/ll ogul; A-A = AiA '" ahu baba vs bilimsel olmayrp, yenlis okunus somr eudur ki, bu konuda ilcride daha genis bilgi verilecektir. 05.02 , G E NEL Tt:RKÇ E LEKSiGi SU.~IEROLOJi'YE i'E
YEREBiLiRDi?
I' 1
Sumerce ile Türkçe arasmda ciddi bir ara ~t1nna yapJlmamasl Sumerce metinlerin çözilmlenmesi, bu dilin kksi~i \"c grameri alamnda zaman _ Z3man tam b~lZ sonuçlara ula ~l1rdl . Oysa böyk biI a~tuma Sumerce konusWlda en karanlJk noktalan bile aydm lalnu~ olac ab."tI: I. Somer yaz i sisteminin tt-meli,,; olu~ruran a) f o" elik transf er, b) all/am transfer; hakkmda nel bilgi edinik cekti. a) Fonetik transfer (Îng. I'ho netie Transfer ). Bubnaca tipli yazl üslubu olup, resimlcrle yazJi I~ 1 zor olan kelimelcrin resimlenmcsi kolay homonim kelime1er araclhg lyla yazllmasl prensibidir. Ömegin, bu ilkeye göre TT ko)'un 'k ollar arasI. kucak' sözcü~ü evcil hayvan ko)"un resmi araclhglyla. bel 'be den bölüm~ ' kelimesi ise [a fiJn araCI bel resmiyk yazlb biiLr. Homonunlerm akla slgmaz yogunlugu Sumcrce 'yi fonellk lT3nsfeI için en iyi ortam yapnu~, kelimelerin kolayhkla resunknebllec ek ad~lanna
genis meydan açrmsn. Böyle bir dogal ortam özd ligi Surnerce 'd e ' ça gn~ lms a l Isare r' (ing. Assodati" e sign) varligl konusundaki yanhs düsünceleri tarnamryla redded er. Bu kabil yanhslann yapilmamasi için Genel T ürkçe leksigine sadece bir göz atrnak yeterli idi. Ömegin, 1.1: Gelb ' GüNE~ ' isaretiru "ak.beyaz: gündüz ve gün' kelimelerinin çagnsimsal isareu hesap ediyor (Gelb _ : 102). Oysa Turkçelerden bu anlamlann bir kavram semle n olmas t iyice anlasilmaktadrr. G iin I. Güues; 2. Gün: 3. Gündüz; 4 . mee . Ak, bcyaz; parlak vs. Türkolojik bilgilet açismdan prinu tif homonimlik olustu ran bu ' kelun elerin' aym Isarct aIaclhglyla yazihsr siradan bir fonetik transfer örneginden baska bir ~ey degil. Ileride görecegi miz gibi ' YILDlZ' isaretinin 'yil dia' , 'g ök' , "Tann" , ' sahip' , 'hükümda r", ' temiz' vs ifade ermesi bu ügilidir. kelurelen n bineik tsa üa r IJ ts éû ér ckunuslartyla Karsrlastm mz : Eski T. tc ürt I. Gök; 2. Tann; J. Kutsal: 4. Hükümdar, aga, sahip (DTS: 544). 'ÇEMBE R' isaretinin (U) 'delik (011)' , ' 10 sayrst (on)": ' Çly ' isaretinm [(ti) : yana egilmi~ bitki ve ondan darnlayan sebnem, çiy resmi] 'hapt (lshlr, 'çamur (b in)', -gazap. öfke [tsifi]", 'saglamca d ögümle- (tsin)' vs ifade etmesi yalmzca fonetik transfer hcsabmadir. Söylediklerimiz açrsmdun Sumer yazr sisteminde 'çagnstmsal isaretler var h~ l ' düsüncesine kesinliklc yol venlemez. b) Anlam lransfer i veya semantik transfer (ing. Sc rnantic Transfer). Penetik transferden farkh olarak. anlam transfen anlamdas kelimelerm - sinonimlerin ayru isaret ara cihg .yla yazrlmast prensibidir. Böyle yazr üslubu açrsmdan TI bel (araç) ve kazm a (araç }; u ve köpe k sima, yii z, !,'ehr l' vc sifa l ( }'i iz) an1ayt~lan bir i~are ( araclhgl)"ia verilebilir. SillOnim slfau yla kelimenin çe~itli Z:lmall ve mekàn "Illnlarmdaki allomorflan. etitTKllojik eins ~killeri "e gerçek anlamda~lannm geçebilec egi Sutneree melinlerde rastlanan sözcüklenn nitelendirilmesi balumtndan da Gene l Türkçe leksigine müracaat oldukça geIeklidir. Örnegin , TUR i.-;;aretmin ('ÇiFTE ~lE:\ I E ' resmi) neden DIDIU. TUR, MAR ~, PES7, Di ", SÎR6, B A.~J ' BA.'iDAJ vs okunu~lar kazanmasm l Türkçeler açlsmdan :lçlklamaya çah~a hm. Îlk önce Türk çelerde 'merne' anlamll kelimelerin arkctiplerini belirleyelim: I Az. clIlcl'k = TT kon . e!llnk, cmcik (TS - 1 : 70 5) « *éM u;t '* me me ' + e k ! +ik
ik: Az, emzik = TT emzik « *éiiéd z + ik: I kelime: *fhlédz '*llIellle' .
n
Vak. ag. emiir , émir 'meme' (OSYY : 320) .. *éiiër '·roeme ',
1
58
59
In Çuv. ämär '(hayvanda) g ög üs, bag rr: meme ' (ÇVS :50) « *a lia r ' vmeme'. IV Gen. T. eém - "Im ' meme ' (ESTY - I : 272) (~-e li /I --in ayn.
V Eski T. émig ' meme' (DTS : 173) (~- e né n ayn. VI Gen . T. d öö ~ I dö~ I t ö~ v e var. 'meme' (ESTY - III :286) « " dz I ts öüëts .
\ lr Koman, Kum., ÖZb. tos, Bask. eg. rus ' merne' (ESIT - III: 286) «etso ûots , VlII Vak. ag. t umu luk 'boynuz emzik' (DSYY: 247) « *tso iio r ' emerre' + uk {incelnc i ek). Kars. Mançuca tulu 'g ögüs ' (ESlY - I1I: 287) . IX Vak. tumuk ' Lmeme basr; 2. emzik' (YRS : 40 1) « - Isofi ' vmeme ' ... uk . ~ imdi de tam olmayan bu diziyi ' çocuk; yavru' anlam h kelimeierIe karstlasurahm I TT kon . ence k, encl k (= Az. ag. eneik ayu. - A.K.) 'cnik' (TS1 : 710) « sé ûédz " vavru' + ek / ik , n Çesitli Türkçelerdeki entlik I emih k "süt çccugu : yavru va' (ESTY - I : 277) «-eiier ' *emer, çocuk, yavru ' + ik. 111 Çuv . 1\':11 'cocuk: ogul' (ESTY - I: 415) i( " aûa r "çocuk. yavru". Bu sek il süper sekil öneki aracrhgryla Vak. çaga r '1. aile; çocuklar: 2. hizmetçiler, usaklar' (YRS : 507); Eski T. camrak ve çar çamr ak "aile, ev halki ' (DTS :138, 140); Bask. ag. hala ta ûara 'ç olu k çocuk, çocuklar' (MII . YDB : 56) sinonim ikilemesinde ki taiiara kelimelerim de olusturmusrur. IV Gen . T. een " yavru' (ESTY - I : 282, 283) « *én ayn.; kars. Nog . én- 'dog., dünyaya gel-' (NOS : 436). V Gen . T. en ik ve var. 'Y3\'ru; çocuk vs' (ESTY ~ I: 28 1-283) « *eiiéfi. a ~. VI Karag. dös 'soy; k u ~ak. nesil' ; lös ' Im ~ a k, nesil' : TI dö l d ö ~ 'çocuklar ve torunlar. soy sop ' ; TT ag. dör dö~ ajU. (ESTY - III : 275) sinonim ikilisindeki d ö ~ ( -dz I - tsöiiöts ' ·çocuk; *yavm ' . Gen. T. dö l l töl ll tül 'soy sop: ku~ak , nesi!; çocuk; tomil vs' (ESTY _ UI : 274, 275) ise bu kelimenin erkek cinsli varyan tl olup, *dz I -tsöiiör II "'d z 1 *ts üiiür ' '''çocuk; ..ya....m · arketipine sahiptir. Eski T. tü ~ 'meyv e' (DT S : 600) ( *tsü iiüts sözcügü ise *tsöiliits kelimesinin ince ~ekli gibi bakJklhilir. VII Yak . tu gut 'bir yaSlIll dol dunnalru~ geyik yavrusu' (YRS : 398) «*tSOÏlot5, TT çocu k ( - lsoflOtS ' ''yavm ' + uk arketipini onanna imkam saglar. Kar~ . Eski T. çoçuk 'domuz yavmsu' (DTS : 151); Tür. cöeu k ayn. (T RS : 326). VI n Eski T. çol ug 'soy sop, çoluk çocuk ' (DTS : 152) Az. eo l u~ coc u~ '" TT çoluk çocu k sinonim ikilemesindeki çoluk I ~, TI lor u n 60
' evladm çocugu' ( " d z I *tslInor ' vçocuk 11 "yavru' (+ u ii ) kelimesinin, Osm. dul, TT ag. dol ' çocuk: hayva n yavrusu' (EST Y - UI : 274, 275) (~"' d zo n o r ayn. s öecügünün allomcrflandi r. IX Eski T . sof 'döl d ös, soy sop' (DTS: 508), Az. "se n ayn. (sons uz ' d öl ü d ös ü olmayan ' sözcü günde), TI soy sop ikilemesindekr sop «"'tsoii ' *çocuk II* yavru ' arketipine sahiptir. Karstlasnrmadan anla~lldlgl gibi 'meni e' ve -çoeuk IJ ya vru ' anlamh kelimelerin sekilleri aras mda lam paraleilik vardir. Bu para lellik karsrlasnnlan s özcüklerin genetik bitli ginden babsetmeye imkan rammakla, anlam transfen îçin en iyi ortam olusrurur. Sumer T UR isaretinin 'ÇtITE MEME ' resmi olmasma ragmen, 'meme' an1anu henüz rastlanmanu~ gibi. Her ihtimale kaqm, bize beUi c lan leksik malzemede böyle bir anlama tesadüf ennedik. Bunun yam sira, ' çccuk; ogul; kiz; (hayvanlarda) yavru' anlamlan srkrca rastianmaktadrr.
Ömegm, DUn = màru çocuk (Deim - lII ; 75); DIDIU = màru ogut; = martu kil (Deim - lIl : 80 ) \ ' S . ilk önce kayded elim ki, isaretin MARs ve PES okunuslan bu 7 anlamlarla ilgili o lup, fonerik transfer ürün üdür . Ka rs. .-\.\ IAR = mfÎru ogul; = p ûru [hayvanlarda ] yavru (Labar : no 437); PES (= Gi R) = ap/u, mêru ogul (ABZ: no 346). DUB okunusunda ise okunma yall h~hgl gÖriilmektedir: DUu = DU - U (Deim -l :no2 73) = DU - U1\'"1 = dzo - on = d zoii Kers. TON ) máru ogul (Deun-, Hl : 20 8) = tso û . Bu kabil yanhsla r ise transkr ipsiyonlann hepsmde vardir. Konuyla ilgili ileride öze l ola rak söz açacagl1t1lZdan dola}1. sadece srralama yapmakla yetinecegiz : T UR = T U - UR (Deim - I : no 273) ,. Ison _ nu r = IsolÏur . Ka~. T U = a/iidu, (w)alüdu(m) dogur. (AHw - III : 145 7) = tsOli~ ve Gen. T. d/tog- ve var. ayn. (ESTY - 111 : 245-247). DUl\-1U = DU - l\-fU = d zoii - liUIS "" dzoiiu ts ; DAM U = DA-l\-IU = nA- ~AT2 " dza fi - fiats = dzafials ; SÎR 6 = SÎ - ÎR = d z I tsiri 11 dz I lséli - liir 11 iiér = dz I tsifiir 11 dz I tséÏlér ; PES7 = pi - ES = 1\-IE II - ES = tlli - i\édz = efiédz; BANJ = BA - AN '"' ban - li ad z .. bali adz ;
BANDA = BA - AN .M AR s = j\IA - AR = M ARA "" MA - RA Di4 = Di - i .. d zi n -
DA " ha - aii - fiats " bariats ; a n - liar = aii ar (Kar~. Ai\IAR = alia r) ; a l1 - " a ls " al1ats ; i1its '* dzhiils vs .
• I
61
Böyle transkripsiyon Akkadca' daki Sumcrce'den ahnrrus ke limelerle de uyum sagla r: TUR ... rsoü ur- ~> AU. Juhllllru ka yna trp azalt- [Labat ; no 144). Kers. Eski T. çokra- kayna- (DTS ; 154), TT çokr a- fïkrr _ film kayna- (T5 - I ; 498) , Az . sog ul- (su) tamamen kuru- ; Tür. çogkaynayarak tas-, Iïkrr-ûku kayna- (TRS:735); Vak. ag. tub ur a- kuru-: tu burat- kuru t- (DSYY ; 246) vs . Sumo TUR "" lsoiiu r Ol All. sulilium çok küçük (AHw - 11I ; 1109); Kars. Az. cu mbulu çok küçük (ATS ~ I: 185); Gen.T. dogra1 togra- v tog rra - ve var. dogra-, küçük hisselere aytr- vs (ESn· - 11I ; 248,249) . Sum TUR ... tsori ur Ol AU. JuIÎru(m) çocuk {Alfw -cHl : 1109). Sumo ~ IAR:; "" a fiar » Akk. mûru ogu l, Sumo ~i ~ "" rs ëü ér- » All. selÎëru(m) kücük I gem; I az 1 önemsiz I de~ersiz 01- (AHw - lII : 1087). Surn. fES, - êüédz » Akk. 8 u az, zayif [Labat : no 144), aym kelimeden AU. t'n ~ll zayïf (AH\\' ~ I : 219) kelimesi de
kaynaklannusur. Sumo ~IAR.A = a iiad z » All. Qn .~u zayi f (AHw- I: 219) \' 5 . Bahsedile n Türkçe kelimelerin Surnerce'de görülrnesi. dogal olarak, bir som meydana çrkanr : Acaba. neden Gen. T. genç /ke nç ve var. 'çocuk vs' (ESTY - III : 20, 21) ~( "kéfié dz IJ *J9iiidz kehmesi T UR isarerinin okunuslan içerisinde yer almanusnr? Soruyu cevaplamak için iIk önce: TUR - Di ~ "" 1. Gi ~A (= c t - :'\A ): 2, GEi\"i\"A ( = ct - Ex - :"lA ): 3.cii\" AN ( =Ci -XA-A." · ): 4.li iBis ( ""Ai - Si - iS) (Deim -l ;no273e) ~ifre1 erini çözü mlememiz laznn. I. Gi - NA = QA.'\' 2 - l\"A = ~aii - ii adz == ~ali3d z : 2, c i - E]'I,· - NA = GE - El\' - 1\'E 6 = gé - éli - fiéd z = ~éfiédz ; 3. Hi - ui - i s = ui - p i 2 - iz = kiii - fti - idz = kiii idz : 4. c i - NA- AN = TARs -NA -AL 7 = TARs - iia-a r = hui - lhar "" ta ftar , Çözümlememiz dogm ysa, dogal olarak, denklemin ilk tarafmlll da (T UR - DiS) aym okunu~ la ra sahip bulunmaSl gerekçesi ol1aya çlkacaktlr: 1. TUR - Dis = TUR - AS IO =*I':,A."JADZ . - aiiadz veya, ~ali fiadz .. kan adz; 2, TU R - Dis = TO R - ES4 = *GÉNÉDZ - éîlédz veya, gén _ liédz ,. géfiédz ;
62
3. TUR - Dis "" TUR - iS4 - *Ki r"t DZ - iiiidz \'eya, kift _ iiidz = kiliidz ; 4. TUR - Dis = TUR - TAL 4 "" *TAL"\'AR - taûar veya. taü-, na r = ta üar • Görüldügü gi bi, yanhs sifrelem eler TVR isaretinin bic srra yeni okunuslannm bilinmesini enge llemistir. Kelimelerin anlamlan da düsüncelerimize ters düsme ihtimaIinden uzak: GENNA ( =gétiéd z) =SERRU, Si RRU küçük, ufak (De un _ III : 45) ; CiNA (= ~ati adz) a Gi NÛ küçük, çocuk; la 'u küçük; ayn Gi.i"iA.'" (- 11 tsa iiar) ; lakû zayi f (?); sihru, S/RRU küçük (Deim -lIl : 63) . Okunan kelimeler Gen. T. genç ve var., gence ve vac. (ESn" _ lil ; 20,21 ) Eski T. kiçig küçük. az; yash olmayan \'5 (DTS : 306), Az . kiçik, Tm . kiçi ayn. (TRS : 401) « · kiriits + ig sözcüklen i1e karplasnnlabilu. Azerbaycan Tfukçe 'sinde ise yavtu beyvan adlan çok ilginç bir um1äut sergilemektedir: gede k manda yavtusu «·géli édz + ek ; I}ldl~ kidik keçi yavrusu « " kafia dz + a~ IJ · J9tiidz +ik: koduk esek yavrusu « " kofiodz + uk ; kuzu kuzu « " ku fiudz + uk ; k ösek deve yavrusu *kölÎöts + ek ; kûç ûk k öpek ya\ TIlSU *küiiüts + ük vs.
TUR isaretinin DA.' IU = dza üat s ve Di.. = d z éü éts IId ziiiits Türk çeler açrsmdan tam desteklenecek dururnda; *dza iiats Gen. T. ya s, yà ~, ca~ ve var. 'yeni, taze; genç; az yash; çocuk; bebek vs' (ESn · - IV : 16 1-164); Az . çaga = TI çaga 'yeni dogm~ bebek ', Eski T. ya ril = Tuv. çä 'yeni' vs kelimeIerIe; dzériéts ve dziiiits ise ye~ I cc~ ve var. 'ye ni dogmuii, bebek; çocuk; genç; yem, taze vs' (ESTY - JV : 16 1-164); yîgit, cigit, zigit ve var. 'genç; genç adam: gençlik vs' (ESTY - IV : 198, 199) ; yeni, yéfii, sene ve var. ' yem, taze; genç vs' (ESTY - IV : 124, 125) gibi kelimelerle dogmlanmaktadlr Bu klsa kaq lla~tlnnah meeIeme Sumerlilerin yazl sisteminde fonetik ve semantik transfer dl ~ mda hiçbir seyin olmamasl sonucuna \'ardmr. 2. Smnerce kelimelerin ol,.u nu~ unda saylSlz hesapslZ yanh~ ~ ifrelemeler, acayip yom mlamalar vardir lei, TÜfkçelere müracaat bunlan tamamen giderebilirdi. Yanlr$ $Ifreleme derken, i ~aretlerin hiçbir okunma mekanizmaSllla bagh olmayan okunuslanm, örnegin: E - Ri - iM - ERiJ\t ;
si - Ri - iM
=
siRil\I;
63
E -Ri - ES
=
EM S vs :
iki veya daha ço k basir isar etin devamh olarak, aym tiir, hem de yenlts ekunma sim :
5E -l'iR = TlR; iGî -RU = PAD) ; i Gî -LD = D); tot - UR = HUL vs:
Akk. dènu, dÎn u hak , hukuk ; mahkerne; mahkeme karan (Deim ayn. din 11 éü d lil : 82) «( Sum. D i ""DE Sum. Di ( .. d éû-) = Akk altiku git- ; ObI: (UE:\11= d éü-) '" Akk. alQktt ayn. ; dikSumo Di ( = diii- ) '" Akk . hanû yap- , yarat-, dogur- , ek-, 85) 82, : lIl (Deim . ayn û ban Akk. = difi-) ,., ( DtM! (b itkiyi) , Sum. VS,
ri bütün uJ'durm a Te e n adlartnl vb kastermekt eyiz. Bu tür sifrele sckilde ks komple in isaretler n çözüm lemek rçrn, sifre yi olustura Türkçelerce incelenmesi gerek. lncelen ecek isaretlerin okunuslanm okanusl arla Eger, rr. olmahd adrm ilk dogruterna bu yolda en ugrasm anm bosuaa zaman 0 yoksa, nn bagla hiçbir mda Türkçeler aras odan anlarm da kalmaz. Încelemelerimiz bananistik arasnrmalar sirun erle kenara çikamayacak. Ama. isaretlerin aynhkta okunuslan Türkçel dogrulamp la komple kste aynhyorsa, 0 halde çözüm mutlaka i ve bulunaca ktIr. Bu baknndan bahsettigimiz sifrelem elerden en sades göz bir e sifresin TiR a gerçek o~u~una. daha yakm olan SE - N"iR TiR • TER • DîR atalrm. TIR komple ksinin TER varyanti da dahil, 4 S S
okuauslan be lli. Böylece. armda n ~E . TE. Ti. Di. iR ve i"i R olmak TEG) üzere aln isareti ince lememiz gerekecekrir. TE isaretinin TEl\' ve ahdir. olm len okunus okun uslarr açikça gö srerir ki, Sumerce gerçek sesin ön er kelimei e Bunun yam m a, Akkadca 'ya ahnrrus Sumerc yeter: e edinmey bilgi a kavusuk ses (dz veya IS) olmasr hakkmd TE ( = d zeii- ll ts éä-) » All. {eJÎû yaklas-, TE (= dz éii II ts éû) » Akk. {eli yarun da, civannda (Labat : na 376). Ayru yolla SE okunu~u mm da ön ve son konsona ntlarml belirlem ek miimkün: ~E ( = dzéii) tahll lanesi; arpa » AU . SE 'U ayn. (Labat : no 367); SE ) ( =dzéii) =kim a gibi (Deim- UI : 195) ve Dil\1 2 ( '" difi = DEl\ll '" déii) = Akk. kima gibi (Deim - UI ; 85); SE, ~ DE, (- l'E), SE13 =D E6 ( = DU), SE20 = DE 7 ( = iGt; Deimel 'de; Borger ve Labat DE 7 okunu~unu inkar ediyor) . TÎ ~rerinin de TE, ve DE, okun~larl bellidir. Okun~lardaki gözden son ses (-ii) e~anlamh kelimelerin ve Swnerc e'den ahntllan n a4 ; 2. geçirilmesiyle yerine konur. Örnegin, Ti ve T IN ahalaru 1. ya~ hayat (Borg : 31 1) . Di ( = DE) 4aretin in okun1l!1l anndak i son ii sesi aym yollarla helirlenebilir:
64
Böylece, SE, TE. Ti. Di okunuslanmn yanhs olmasi, Sumerce'de
tiii vb dz éfi, tsé ü, dziii, tsili ve allomorflan Mil. tén, diû. ve i R NÎR oluruz. edinmis bilgi okunuslaruun varllgl hakkmda krsa ikili in isareüer bu le nedeniy cegimiz bahsede gcnis konusun da ileride daha m. yerineli le bilgisiy olmasr a)111 anmn okunusl son komplekste -û ér, -ûir : mdan Söylene nler açis SE - NiR = SE - NER = dzéû - iier = dz 1 tséiiér ; TE - iR = TEN - ER = Iséii - iiér = ts éû ér ; Ti - iR = TE9 - ER = ts éû - iiér = Iséfiér ; ot - iR = DE - ER = dzéii - ü ér e dz éüér yenlis yaz ihs lart esit ve ortak oku nuslara sahip bulundu klan için lar yazrhs tür Bu yoktu. ihtiyaç hiçbir ürnesine olarak sifre haline getir i terkibin ses în kelimen iyla aracrhg sadece, baska-baska isaretler lann okunus de Simdi dir. ömeklen yaZISI hece belirten, siradan birer Türkçeler açrsmdan do grulamp dog rulanma masr konusuria deginel im I Surn SE = dzéii tane; tchum; arpa; talul . - Az. d en, den e tane; tohum; tahil: TI ag. d en, dene ayn. + bugday, ashk (DS - IV : l·no, ündeki 1421); Kkal. den ayn. + arpa: kelimenin agm: Radloff sözlüg un, ali l Tuv. 1666); : daii ayn. (Rad!. - IlI : 16 16); dA n ayn. (Rad!. - lIl : (TRS parçaclk tanecik; lane, toz (TO S : 389); geni~ !1ekilleri: Tür. digir I *dz ,< k çekirde TI = dek r i çe}' ed. . Az 266); Az. ag. de}·ird ek, d an. *tséiiér *Iohum + dek = harfiyen 'tohum kabl I yeri'; Gen. T. arpa; ; bugday tane; tohurn, tahtl; ; bitkileri 'tahll l an, l arlg ve var. z I *d « ) 157·159 ; III ESTY bh a hakkuld an vs' (anlaml nuSIf *lsa iiar + *an > *ag. II Sum. SE) "" dzén = Akk. k im a gibi, Sum. DEM;! = d éii = Akk. deyin klma ayn. - Gen. T. d ek I d eg I d ey ve var., da y I d l)' I tig I 11)'; 185); 184, : 111 (ESTY vs benzer' 'gibi, liki Ile:yin ve d aym ; I('ki, z 11 *tséiiéd ; *tsaiiar 11 *tsaii:ui 11 z *tsaiiad ~ehl1eri kelimenin geni~ 1. 02.0 a hakkmd *lsiiiir 11 *lsiiiilÏ 11 *tsiiiidz ve *Iséi'iér *Iséiién 11 bölümünde geni§ bilgi sunmu~ uz . a~ . 111 Sumo SE ( = d zén) = Akk. m û su (Deim - III : 195) - Az. I len a~. TI 375), : (ADDL tén ' *nem' ténn('n- 'nemlen-' sözcügünde 'nem' dim nde sözlügü ff Radlo tem ayn. + çiy (DS- X :3876, 3877); éngiz I (Rad!.- I1I : 175 1); Eski T. téii 'göl' (DTS : 551); Gen. T. déliiz Id 65
t êûiz ve var. 'deniz; okyanus; dalga; kaslq~a ~ göl; umak vs' (ESTY ~ lIl : 194, 195). Kers. Sum. DIR = Akk. m ahähu 1$Iat-, suva banr(ABZ : 336), transkripsiyonu : dz éiiér- < dzéii nem +ér - . .. . IV Sum. SE ( .. dzé ü) = Akk. zû necaset ; ters, gübre (Deim - III 10 : 19 5) _ Gen. T. ctn / jin I yin I yin I dy ln I ctn ve var.' necaset ; ters, gübre: sûmtik; irin vs' (EST\' - I.v. : 2~, 28); 03.08.: ~I~~nde . g~ç.e ~ tes, ters. tezek, zimir, zrnu r, zibll, Zll necaset; gubre: Kugu çlmirtk , çullr, clnmk 'sümük' kelimeleri genis sekiller olup, ~I~ I yin, ve var. makalesinde yer almayan Az. ag. d ig ' koyun pisligi. klg (ADDL :186), TI eg. nb 'koynn, keçi, deve yavru su pÎsli~i'(?~-X: 3909); :ak. sah 'uecaser; gübre' (YRS 307) vb kelimeler de goz onu.ne a~~ .. dz I - tsaü 11 *d z I *tséfi /I *dz I *tsiii vnecasecvters. gubre kökünd en türemed ir. ~ , V Sum TE (= tsêû -} »Akk. !ehû yaklas- - Gen. T. deg - / degI t éû- f t ég- ve var. 'deg- ; dokun-; yaklas- vs' (ESTY - III :. 173-~~~ ); Kars. Sum, Di _ Di = Akk. baq êlu yaklastu -, ulastir-, genr- , g ötur-, 6 6 erdir- (Deim - 1ll : 82); Di = DE GiR 6oDt6 7 = dzéfi - fiir- :I dz éû tr- Eski T. tégir- ayn. (DTS : 548); TI kon. deg tr - ayn. (TS - I : .~ ~.O):. Bu fiilin agir sekli " dza ü- '''çok yaklas- ' hakkmda 02.0 1. bolumu nde genis bilgi su~uz. ~ . VI Sum TE ( = tséfi-) = Akk . pa s,áhu d in: , duro, sa~nle~ - (Labat : no 376) ; SE4 = ( = dzé ii-) = Akk . ,,/lhu, p u5/lhu ayn. (Delm - III : 195) _ Gen. T. din - Itm-I hm- I I1n - 1 tlii- I/lém- I dé n- I den- 1/ din- , dig· I din - I tin - ve var. ' dino, duro; sakinle~ -; sakin 01-; sus- ; dinlen-; rabat et-; duro, durak la-; dayan-; yorul-; azal-, zay1fla- l'S' (ESTY - m : 34 1345). . VII Sum. TE ( = lséli -) "" Akk. kaslÎ, sanäqlt bagla-, dilgO .m1e(Deim--IIl : 205) - Tür. çig- dol~tu· , kan~tlf· ; bagla. , dügful.1'e(T~ : 732 ), Eski T. ç lg_ bagla-, dügiirnJ e- (DTS: 147); Gen. T. )'ekI )·eg· 1 "én. I jék- I eek- I çek- I d)'ek- /I yik- I cik- ve var. '(atl arabaya ) k.o~ ~s' (ESTY - IV : 172); Gen. T. d ik- I tik- I tig- tI ték- VI' var. 'dik-; birle~tir.; bagla· ; ör-; doku· l'S ' (ESTY - Il1 : 227, 228). \111 Sum. TE ( '" tsén-) "" Akk. ban û (Deim - lll : 205); Sumo Di ( .. dz éfi- 1/dzifi· ) = Akk. banû (Deim - UI : 82); Sumo DiM ( = dzéii- /I dzili-) = Akk. banû e l-, yap-, yarat-, 1 kut-, dik. , in~a et· ; (bitki) ek-, di~.; yeti~tir- (Deim - ~II : 85); Kar~. DiM ('" dzéÏl- /I d zin-) "" Akk. haráJu bitki dik- (Delm - III : 84) Gen. T. dik- I tik- 1 çik- I ti)'- ve var. ' dik-. balu -, sok-, tak-; ~. , yap-, yarat-; bitki ek-, dik· l' S' (ESTY - 111 :226, 227 ). Kaq . Sum DL\l4 (= d zéii 11 dziii) = Akk. tarbû filiz, sürgün, fidan, agaç ~içi (Labat : no 84) _ Az. ling, tlnge yeni dikilmi ~ agaç fidam, çehk; a~1 v:lSllasl yla
yetistirilen fidan (ATS - Il : 1139); Az. ag. d inge I. kesi lmis agacm yerde kalan kütügu; 2. küçük koz agacl (ADDL : 190), TI ag. dtn ge, dingi fidan (OS - IV : 1503), ttne, tinek üzüm asmasmm k örpe, yesil filiz ve sûrgûnleri (DS-X:3934). IX Sum DE (= d z èû-) = Akk. qabû , dabáh u (Deim - III : 72), Di ( = delû-} - Akk. qabû, dababu de-, söyle -, konus(Deim - III : 82) - Gen. T. diy- I ti)'- ' di - I ti- 11 die- I d è- I de- I te- ve var. ' de-, konus-: naklet-; haber ver-; telaffuz er-; beyan et-, bildir-; ad ver-. adlandir-; adlandm l-, den-: cev'lp ver-: sor-: rica et-; besap et-, san- l'S' (ESTY -lIl : 221-224 ) ((*dzili - /I"dzé fi· . Kars. Az . din - kor uts, söz söyle-; seslen-, duyul- (ATS - I : 288) [ana anlam ' koeusm aya basla-' A.K.); Sar. tégi ~ ( = Az. d éyi ~ = TI d eyi~) 'konusma, söz; kelimenin 'lglr - genisleri : Az. da ms- 'konus-, söyle-; sohbet et-; bahse t-; haber ver- l'S' (ATS - I : 231) ; Eski T. ta nu- 'haber ver-, bildir-' (DTS : 532); Vak. sa na r - ' konus-; de-, söyle-' 0'RS : 3 15); sa üa 'ses; konusm a' (YRS: 3 15); Eski T. lan ~ I t a \' u~ 'ses ' (DTS : 5·U, 543); Eski Uyg. tavrs ' gürül rü, samata' (EUS: 229); Tuv . däs 's es; gürûltü ; ugultu' (TOS: 128); Krrg. dcbrs, dob us 'ses; oy' (KOS: ISO, 195) vs. Az. eg. deng üs 'ye rsiz konusen ' (ADDl : 183); Az. zevze' çck kouus-, bosbog azhk et-' (ATS - II : 1281) ~(* dzéii éts- "k cnus+e- (devamhhk dei); ärnekseme yoluyta türemi~ Az. , TI y a n~a ' gevezelik et-' « *dz anats- '*konu~- ' + -a- (devarnJ ilik eki) vs. Sum. DiG '" Akk. dabäbu . Sum. st "" Akk. dabäbu ' konu~-' ~ekil1eri hakkmd a bkz : AHw - 1 147; st = SE ipretini n bin /I tsén ol"llI1~lan konusunda ileride bahsedec egiz. Kelime nin geni~, a~lI, aglf-ge~ ve yuvarlak ~ekilleri de ileride geçecek tir. X Sumo Di (=dzéll- If dzin-) = Akk. maláltl oyna- (Deim - UI : 82); - Az., TT dingilde- 'o yna-' < dingil ' ''oyun'' '' de-; Az. din ~ i l-d i n1:i1 din gilde- 'f1kn -nku 0 )113- ' ifadesindeki dingil adl d ing- '''oyna' fiilini onarrna imkaru saglar. Az. ding - ding di ngilde- ' flklr - film oyna- ' ifadcsin deki din g adl ise onanlan "'d ing. fiilinin isim ad a ~1 olup, ' *oyun' anlaml ta~m1a ktadlr. Kar~ . Tuv. déwi. 'oyn a.' (TOS :13S) «*dé i\- ''''oyna- ' + · i- (dev amllhk eki); Kumand l sékir'oyna-, dans et-' (Bask. Kum. : 246), Kar. sekir- 3)11. (KRPS : 498); TI segir - '(kaslar hafifçe) o}lIa-' (TS - 11 : 1931) '" Az. seyri· ayn. ( *segir- + - i - (deva.mlJhk eki) vs. XI Sum. DE: ( = d zéii-) = Akk. Ilatáku damb- (Deim - In : 72) Gen. T. dam- /tam · ve ç ag. tirn- 'damla- ; damla-damla d~- /IakIt' vs (ESTY - In : 139.140) « *d I *ta ii- I/ " tiii- . XII Sumo DE: (= d zéfi-) -Akk. rah û. .~apá kll. tab ákll dök-, serp(Deim - III :72) - Kar. t ~k- /l ek- 'dök-; serp·, saç-' (KRPS : 561); Kar. sép- , sérp-, çuv. sa p-, Az. sep-, Klrg. SI~p-, Özb., Tur. sep' serp-.
66 67
• dök-. saç-' vs. Kars. Ge~ . T . deg- vc var. 'deg- vs' fiilinin 'yik-, devir-; düs-' anlamlan (ESTI" - lIl: 174, 175); Ge n. T. devir - ve var. ' düsür-' anlanu (ESTY - lIl: 172); ser - fiilinin 'devi r-, düsür-' anlarru kavu sma ürü nü olabi lir. Santyoruz, dz én- fiilinin -d ök-, ser p-' anlamt da ha genie dz éà- 'deg-, do kun-' fiilinin dzéü- 'd egdir -, utastrr-' semioden türemistir. XIII Sum. DES (= dz éü-) = Akk. nlaqtilu düs-; dûsûr-, y rk-' (Deim - 111 : 73) - BiT önceki karsrlasnrmada geçen c ég- ve var. ' deg-' fiilin in ' dûs-; du sür-, yik-' anlarnlan. XIV Sum. DE2 (= dzêfi-) = Akk. abdtu 1. rur-; yakala-; isgal er-: 2.
boz-, tahrip et-, harap et-: yrk-; dagu-, boz-; (3. kaç-) (Deirn -. lIl : 72) Gen. T. d ég- ve var. fiilinin ' a) tut -, al-; b] zarar, hasar ver-; boz -, sakatla-' anlamlan (EST \" - III : 173-175). Sum. dz éû- ' kaç-' fiili Vak. d ég én- 'yere do kunrouyormus gibi çok luzh yürû- " (YRS' 121) < - d ég'v kaç-' + -én~ (d önüslü veya simulyatif fiil eki] d ég èy- ayn. (YRS: 121) «*dzénedz- ; d ég ér éf 'siçrayislar la yürûyû s veya kacrs' (YRS : 121); Kirg. tékir éii ayn. (KaS: 720); Eski T, téz- 'kaç-'; tigr ot- 'çok hrzh kosrur-, kov-' (DTS : 557, 558) vb kelimelerle karsilasnnlebilir. Yakutça'da kelime ban d- « ed z- sesi d iger Oguzca'larda ahsilmadrk tve s- « *ts- anIäutu eeklinde gÖIÜ1ür: Vak. *M g- - Az., TI sekstçraytslarla yfuü-; Vak. dégéy «*dzëiiidz- - Az . ag. rez- ' léz-, Tm . téz- ürküp kaç- (TRS : 625), TI ag. tez- kaç- (DS - X : 3907) ; ~ . Tuv. d es- kaç-; saklan· (TOS: 140) . XV Sumo Dis ( = dziii- /l dzéii-) = Akk. nabä(u parla-, l~ lk saç· ; parl
68
(YRS : 366); çeber =: seber: çé üklr - dyéiikir ; çet = ç~Jey parlak (YRS : 516, 517); Kar. *tégiz 'temiz' ve témiz ayn. (KRPS :560: tégizle'temizle-' ; 563); Az., TT temlz ayn.; TÜT. t êmiiz ayn. (TRS : 654) ; Kar., Az., TT ter wtemiz ' ( ter tcmiz birlcsi k admda; o: "ts éüér tséiiédz ); Genel Türkçe nitehgin e sahip sil- 'te mizle-' « *tsiIi ir- ayn. Ka~ . :
Sum DL'\"GiR (== d z éûér- 1/ d zifiir ) == AU. . ettu temiz; serbes t ; Sum. siKiL ts éü ér 1/ tsiiiir) = All. ettu ayn. (Ahw - I : 204). XVI Sumo T i ( = tsiii /l tséii) =: Akk.. üSI((m) ok (ueu) (Ahw - III : 1439) - Gen. T. d ingil I lin gil I diûi l 11 déngil ' téngil ve var. ' ok; (araçlarda) ok ' ; TI ag. dink, dink, denk, dik 'degirmenin mil i vs' (ESTY - I1I : 235, 236 ve OS ~ IV : 1507, 1508); d l lin gil « *dz ' *tsiöir ; d ' tengil « *d z I "tséûer . K~. Az . ttr '(silah) ok; araç olm; dam oku; dalIan temizlenmis agac vs'(ATS - IJ : 1139)« *tsiiiir; Eski T. tém ' sürgü, nrkaz ' (OTS : 551) « *tséli ' vok': çesuli Türk lehçelerinde temr en 'ok ucu" « *tséfiér ' *ok' + éii (inceltici ek); Eski T. tik- 'sanç-, sok-, banr -; dala.. ' (OTS: 558); Gen. T. diken z tiken ve var. 'agaç ta vs ucu sivri ç ikum': sivr! 'banci, keskln uçlu vs' ( *tsiiiir ' eok' + iJl vb. XVII Sum. rt ( = rstü- 11 ts éû-) = Akk.. liqû, 'aq û al-, kabu l et-; zapt 11 isgal et- {Deim - III : 209) - Gen. T. dég- ' d ég- , leg- I t êü- ve var. ' tut-, al-, kabul el_; bula~-; u la~·; bul-, elde et· vs' an1:lmlan (ESTY - rn : 173 - 175); Klrg. ti)'- 'zapl I/ isgal et-, ele geçlT-, lorla al-, gaspet-' anlanu (Ka S : 732). XVIII Sumo Tt ( = tsiJi- 11 tséiH = Akk. bilJillU; Sum. Til" ( = tsi fi- 11 tséii-) = Akk. balii{u j Sum Ti - LA ( '" Ti - AiRa == tsiri - iiir = tsiiiir -) = Akk. baJii{u ya~a-; diri1t-, hayat ver-; geçimîni kar~l!a - ; Hayat, Y a~am (Abw - I : 98, 99) - Gen. T. d iiri ' d ir i I tiri /I ç~ re ve var.; dirik I liirik I ti rik /I térik I térék ve var, ' diri, canIl; canh mahluk; hayal; mh, can; sag, esen vs' anlaml an ; Eski T. tir- ya~a- , onan lan *Ur "'canh, *tïi rfiili ve bunlan n ttiremeleri hakkmda bkz: ESTY -III : 240 -242 . TI tin I , Ruh. 2. Birtakun flZik ötesi kuruculan mn, gerçegi ve e\Telli aÇlk1amak için her ~eyi n ÖZÜ, temel j " e)'a yaplcIsl oJarak benimsedikleri madde dl ~1 varhk (TS· n: 2224 ): Az. in ein (= TI in ein ayn.), iuli einli. ins eins. eiier en ciiiercn 'canIl varhk'; din gelen 'canh varIik, insan' kelimelerindeki cin (~* d zi ii ' *canh mahluk' ; eins ( *dzifi- "'eanlan· + -il s ( )~ · i~ I -is); cinli ( *dziii *hayat 11 *can /1 *ruh +Ii(g); ciiieren I d ingel en « " dziii *diri + cr- (>e1-) + -cn = harfiyen, ' '''d irilen' yap15ma sahip o lup, *d ir I *tir ve "d Hr- I *liir - senkretik kökünün de türeme olmaSI: *dz ' *Isiiiir(-) konuslUlda hilgi edinmemizi saglar. Az . d im diri = TI dipdiri birleSik kelimelerini de sinonim
c-
69
ikilemesi gibi kabullensek, dim-dip morfeminin *dziii arketipinden ortaya çikar. XIX Sum TiN" = Akk. tikaru adam, erkek (De im - 111 : 210); 'rtx = DiN. DE!'\'. TEN! '"" dz 1 tsiii " dz I tséii - Kar. tén insa n, mahlu k
geli~rigi
(KRPS : 563). llave olarak. bi! önceki karsilasurmada geçen kelimeler de ahnabilir. x..X a) Sum. TÎ."J ( = dz Ih ifi " dzltséfi) = Akk. sik aru bira , alkollü içki [Labat : no 465) - Eski T. tirn içki dolu tulum; um çt sarapçr, sarap satan (DTS : 561); Az., TT dem sarap. içki . b) Surn. LU 2Ti:o-; = Akk. sàbû kabare sahibi (Labat : no 465) - Eski T. tirn sarap satan, ~arapçl (DT S ; 561). Ek clarak, kars. Tuv . tik- darmt-, alko1 'irl;;- (TOS: 395); Az. tenek üzüm bitkisi; dem keyi f, nese: dem asin sarhos; Hak. tin- sarhos 01-, mest 01- (GHY : 18); TI tck bir kadeh içki; çek- içki iç- vb . XXI Sumo LU2 DiN = Akk. munagigu nezaretçi, gözetici, gözlemci (Laba t : no 465) - Esk i T. tiiiçi /1 tniçl casus (DTS : 561, 568); tin dinieme (DTS: 568); Tür . d ii\ "dikkat, dinleme, dili sa 1- kulak ver-, dikkatle dinle- (TRS : 270); Have clarak, 03.04. bölümünde geçen *dz I *tshï- "dikkatle bak- I/ *dz / - tstü *dikkatle baken vb kelirneler
karsûasurrlabilir. XXII Sumo SEN ( ... dzéii) = Akk. g/qablum saves (De im - tI1 : 197) - Az. ceng, TI cenk, Tür . cêü (T RS : 324). Kar. cénk (KRPS ; 175), "ceng (çeuges- savas- sözcügünde. KRPS : 641 ) 'saves. harp, rncharebe, rnücadele ' « *dû ii I *tsé ii ayn . kelimerun aglr ve agu - genisleri: Az. kon . dav, davr , Az. cd. dava, saves, Tu v. ç ä. daym ve ç.a - daym ayn. (TO S : -l-82) vb "dz I *uaii " " dz J - tsa üats kelirne1erinin allomorflan veya türemeleridir. Az. dan sava kavga, gürtiltü (ATS - I : 240) sinonim ikilemesinin ikinci kelimesi sava da * h~ anläutlu agu; varyantidir. Gen. T. yag J )'ag I sag I yaw I }'I!: I ca\\' J j aw J za", I ~à ve var., yagl I yag l J Ylgl ve var. 'sav~, muharebe; di$tUnltk; meydan saV~l, dö~ ; ordu; yaban ci. yad ; dü~man; k3.C1lt, muhalif \"s ' anlamlar hakkmda bkz : ESTY~IV : 55 , 56 . X.XIII Smn. SEN - SEN - NA '"' Akk. qablll sa va~ (Labat : no 8); SEN - SEN - NA '"' SEl'" SAN! - NA "Odzéii h aJi - iiats " dzêii tsanats, harfiyen. 'cenk savaf . Sinonim ikilemesinin Türki ye Tlirkçesi ile verilmi;; kar~l hgmda n ve bir önceki kaqlla;;t1rmJdan dolaYl açlklamaya hiçbir ihtiyaç yok. Sadece, Türkçelere özgü karakteristik sinonim ikilemesi dikkat çekicidir. X.XIV a) Smn. SEN ( = dzéli) = Akk. ruqqu bakJr kazan; b) Sum o SEN 2 (=d ziil) os Akk. su fÎtum baktr ye ~ ili boya; ye;;il pas (Deirn-III :197);
70
c) Sum. SE - EN - is '"' All. Ju/Îtum ; ("OSE-EN-ES I5 =d zéii- öé-édz 0:: dzéJiédz); ç) Sum. SE - EN - iS - URUD = All. su/Îtu m ( = SE-El"oi-ES 1S SEL"'i"2 = dzé.öédz dz éû , yani, sinonim ikilemesi: dzéiiédz ve dzéfi)
avn, I
d) Sum. SA J SA - BA - ~"U - UR~ - URUD _
g _U
Run = Akk.
sulÎtum ("O SA I SA BA-NU-UR2 SE N;- ES I5 SEN .!"" d zaû 1 tsaii baniiu~ u r dz éü-üédz dzéil = dzan 1 tsaû bafiu r dzéi'iédz dz éû , yam, sinonirn dörtlemes î [ileride bkz) ayn. e) Sum ZA - BAR ZABAR = Akk. JulÎtu(m) ayn. (Ahw - m : 1262). ZA - BAR '" tsaii - nar· ts a ûa r ; ZABAR = UD - KA - BAR = TA'I _ G A I4 - BAR "" tsail -lÏa - ar = tsaûar ; baska s özte, Z A- BAR ZABAR
sifresi tsaü -. na rtsail _ na - ar = tsa ûar gibi çözümlenmelidir. f) Sumo URUDU - SUN = Akk. suhill ayn. (Labat : no 132); URUDU - SUN = dzaû adz (bir somaki kelimeye bkz) tsoü . g) Sum. URUDU = Akk. erû bakir {Làbat : no 132); UR UDU = U.!
- R U ~ OU (Deim - 1 : no 233) = SA1\I - SAR! - R-\2 ""sA) ! SAB 2 R..\2 = dzaii dzaiiadz il.adz = dza üadz • g) Sum. U4 - RU - uu URUDU = AId. erû . wer ûm bakrr ; tunç (Abw III :1475) . U4 - R U -UD = T U! - R U - UD = tuû - nu - udz = tuiiudz veya. U4 - R U - UD = TUl SUB 7 rn = tUlitsOliodzilUdz =tuiiudz . Böylece, UR UDU ve UR UD sifre lerinin yanhshgr, gerçege daha yakm transkripsiyonun dz I tsaiiadz. tsc ûodz » tuûudz eeklinde olabilecegi kamsma vamus bu1unuyoruz . - Kars. a. b) Az. ceng pas (ATS - I : 174), daba dogrusu 'baku esyalar üzerinde olusan ye sil leke, pas ' ; ana anlam ve arketip *d zéii *bakJr. Ke1irnenin agrr ~kli *dza ii » Az. cam balm bardak (ATS-I ; 166); *tsaii » Yak. (es kimi~) ça ii tunç, bronz (YRS : 507) ; nonnalgeni~i *dzêiiér TI ag. cenger kalayslZ bakir ~ya. (DS- ITI: 881) sözcillderinde korunup saklanJlll;;tlr . c, ç) Sumo dzéiiédz Gen. T. ,·éz J ~·és / yes I céz I ces I jéz I zéz I d}'és I çes Jf yidz I yiz I ciz I çis ve· var. bakJr; san balar; ye~iI baklr ; kmmzI baktr; pir inç; runç' (ESTY _ III : 168, 169) \( *dz I *tsêii~dz I ts Jf *dz / *tsiilid z I ts arketipi i1e; d) Sumo ~aiiur "'bak tr; "'pas Gen. T. baktr I b aglr I palÎl r I pà lÎär I paklr ve var. .baklf; pas; pirinç; baktr para vs ' (EST Y - IJ : 45-47) ve maalese f ki, mceleme dl;;mda blfakllnu~ TT manglr bakl rdan yapilJlll~ iki buçuk para degerinde sikke, TT , Az. mangal bakir veya pirinçten yapdnu~ korluk « *b aiiar arketipi ile;
71
,. e) Sum tsa fiar Tat. ag. car {cestl car yesil pas) (ESTY - III :169) « *dzaiiar , Buig. ::::; Eski Çuv. "ee r (aym ed.) = TI eg. cenger «e dzê üé r kelimeleri ile; Surn, tsc ü çesitli Türkçe1c:rdeki tun rune « *tsoii i1e; g) Sum. d za iiadz Eski T. tat pas (DTS: 54 1) kelimesiyle; . g) Sum. tsoi\od z >tuiludz Çuv. to~" bah «*tsoiiodz; .Eskl T. ~ u ~ pas (DTS:59 1) Az. tune, TI tunç « *tuiiudz I ts kehmele n ile belirf bir uywn saglamaktadlI. _ Kisa özetler sekl inde vennek mecburiyetinde kaldrgtrruz bu tur k~t1~bnnal3I açrkça karuthyor ki, SE. TE. Ti, Di ~aret1erinin dz èû, ts éû tstû. dz iii ve d éû, té û, di ii, tifl okunuslart Türkçeler açtsmdan sagl~ temeie davanmaktadu. Diger yönden, TIR ~ifres~. dzeii~r ~ tséné r scklinde çöZ11mlemnesi de Türkçelerle hiçbir çeliski olusturmaz : . TiR { s SE _ NE R = dz éfièr} = Akk. kiitu orman (Deun- III :210) Az. eengel ve eengellik sik agaçhk, onnanhk; kaba ot bürümüs yer; geçilmesi zor agaçhk, onnanltk, otluk yer (ATS - I: 174); TI eengel ; 1k orman; Tür , céiHlél onnan; sik çalihk (TRS : 324); Ktrg. céfigél vs: eengel sik çahhk; çèr sik. deli onnan; geçilrrez çahhk (KOS : 248, 858) vb « *dzéfiér I - tsèüê r • Söylediklerimiz, Sumer yaztlarmm gerçek transkripsiyonunda Genel Türkçe leksiginin ne kadar önem tasrmasmr açikça sergilemekted ir. Gene! Türkçe 'ye müracaat Sumerologlan yanhs yollara düsüren mannksiz yorurnlamalan giderecek, uydunna gramer yapilmasuu önleyecek, oknnus ve çe\irileri saglam temele dayanduacaktl.
o
05.03. YOR UJ\.fLA:\IALARIN ~1Al'""TI KSI ZLI(; 1 KOI\USlJl\"DA. Sürekli olarak hanrlattlguruz gibi, GeneI Türkçe anlaltm tarzmt kavramadan, Sumer )'lIzllaruun, ifadelecinin dogru dürüst izahma ula~mak son derece olanakslz. Öbür taraftan, homonim ve sinonim1erin a~ m denilecek bollugu açlkltga ka\'U~mayt daha da ag lrl a~ tm yor. Böyle halleri önlemek için biricik bilimsel )'01 Tfukçe1erin rum özelliklerinin daima göz önünde tutulmaSldlr ki, bu da pratik olarak mümkün degil. Bu baklmdan , Sumerce 'deki her bir yazlh~, her bic kelime dikkatli inceleme gerektiriyor. Aksi takdirde ya nll~hklar kaçul1lmaz hale gelebilir. Kelime gruplannd aki mantlksal alakayla gramerse1 morfemler arasmdak i baglanlt geregince degerlendirilmezse, i~ are ll er komple ksinin izahl gülmece tipli bananist ik edebiyat türüne çevrilebilit. Bu açld:m Türkçelere dayanmayan ara ~tmnal aIl n ba ~aIly l a sOlluçlanmasl, tabii ki, mümkün olmayacak. B a~ka yönden, ip retler kompleksinde hangi i~ate tin leksik, hangisinin gramersel morfem OlrnaSI açtkllga kavu~ turulmadan incelemeler önündeki engelIer a~tlamaz. Sumeroloji ~imdiki haliyle bu tür sorunlan giderecek iktidara 72
sahip degildir. Bu iktidafSlzhgl derinlestiren önemli faktörlerden biri de acele yaprlrms gramer bilgileridit. Böyle bilgiJer toplam olarak, bananistik okunuslar, yaztlardaki isaretlerin dogurdugu illüzyoua uyma vs kayn aklardan gelen yanhslar yiguundan baska bir ~ey degildir. Önce de kaydertigimiz gibi, leksikle gramer ve gramatoloji simrlan belirlenmeden, beska söale, kök ve ek, kelime ve fonetik komple ment vs arasmdaki iliskiler açtkl lga kavusrurulmada n acil gramer düzenlenmesi çok yanhs bic seçenek idi. Hep bu yank} seçenek yüzûnden ortaya çrkan "grame r bilgi len" kendisiyle birtahm acal"ip soz grup/an. mant/hl:: vorum/amalar, ralanCI tann/ardan olusmus büyük bir "panteon .. ve en önemlisi de Turkçeler aClSlndan hiebir zaman miimkün olam avacak "äzellikler ., meydana çikard r. Örnegin, çagdas Swnerolojik bilgilere g öre E 2 - A:.'\"" - NA. E 2 - ntxctn, E 2 PA. E 2 ~ ~UN. E 2 - nl xctn - UTU. E 2 - SAG yazrlrslarr ' tapmak, mabet, ibadethane" anlarru tasunakla. uygun olarak: E 2 - A.'\"" -:NA harfiyen 'ev An(m)' yam. 'An(m) (Sumer "bas Tann sr") evi ' : E 2 - DL","GiR harfiyen 'ev Tann ' yani. ' Tann(nm) evi' ; E 2 - PA harfiyen 'ev Prens' yani. ' Prens(in) evi" : E2 - l\"lJl'Iï harfiyen 'ev büyük' yani, 'b üyük ev"; E2 evi' ;
E2
-
otxcta SAG
UTU
barf iyen
harfiyen
'ev Tann Utu'
'ev bas ' yam. 'bas ev'
yani,
"Tanrt Utu
ifade eden birlesik
yapllardu. GÖIÜldügü gibi. Türkçelerde höyle bir özellik yok ve erimoloji açlsmdan ne zamansa var olabi lirlik Jhtimali de olanakslZ. Evvela, yaz lh~ lann bu ;;ekilde yonunla nmasl bir SÜlÜ iç çe li~k:ile r olu~turmakta :
Anlam (tapmak, mabet) ortak isime, yorumlamalar E 2 - l\'1JN ve E 2 - SAG hariç, has isirnJere aittir, 0 halde, mantlk sal olmayan bir umumi le~tinne ye uJapbiIiriz ki, megcr, Sumercc:'de ortak isim1er bas isimlerden tOremi~. b) Has isimlerden yalmz, Ai'! ismi iyeJik eki - A kabul eder, digerleri etmezler. n u uygullSuzlugu gidelmek için, bazl ara~tlrmaCllar iydik ekinin yoklugullu yazl hataSl ilan edip, okunu~ a kendilcrindcn ses :I rttrlrlar, El - DiNGiR ~ UTUA, E 2 DiNGiRA gibi. c) Devamh olarak isimden önde gelen slfat, E ~ _ NUN ve E~ _ SAG tipli birle~ik kelimelerde sona geçeI. Om. S~m. GAL = rabû büyük; ba~ vs GA L - EI "" rab biti büyük ev; GA L _ GiSGAG = a)
ID.
73
2
rab sik kati yüksek makam sahibi; LU2 GAL -
ct - U =
O ündz Sum. lr.'oiU = All. .~ u btu oruracak yer, ocak. roesken. konut, ikametgah, ikamet, konak (Ahw - III : 1257) kelimesinin transkripsiyonu o lup, Sumo U ( "" VNz == 011) = Akk. i öram oturacak yer; oda; bieu ev ; gigurû mabet kisnu (Deim - III : 98) säzcügünün genisidir. 3. Swn. El - SA) - SiGJ - GA - päpa hu 'tapmak eki ' (yukanda bkz) sifresinin ç özümlenmesi +tsa ii ve +tsufi eklerinin fonksiyonunu • anlamak için oldukça önemlidir. Söyle ki , E2 - SA) - SiG) - GA = o üodz - dz aii - b lll - iiadz = oûodza ûrsrüadz veya oiiodzali tsUllldz harfi yen 'tapinakcag tz' söec ügündeki +tSlIl ad z ( = Si G) 2.
rah pit
u:ni bas hekim (Labat : no 34 3) vs. Bu tür "özellikler" okunusu kismen kesinlesmis kelimeierde, mes. UZU G = at enu tap mak. mabet [Labat : no 33 2) gibi kelimelerde görühnez, yalmzea iki ve daha aruk sayida isaretlerin kombinasyonu sonucu ortaya çikar. e) Genellikle bu tür yorumlamalarda kelimelerin ana anlarruyla rüreme anlamlan aras mda helIi bir semantik bag lann sr bulunmaz. Mes. Ez- SA) - stc, - GA "" papl1hu tapmak en [Labat : no 324) kelimesinin bananistik ana anlarru "Ev - kalp - sakinlesec" yani, ' sakinlesen yOrek evi' ile türeme anlanu 'tapinak eki' arasuidaki iliski, çesitli uydurmalar yapmaksizm açrkhga kavusturulamaz. Simdi de sairane yorumlamalan bir kenara brrakrp, hece yazrsr uygulamayr deneyelim. E - AN - NA = ' U 4 - ZA S - NA = oilodz tsa û-üadz > o üodz 2 tsafiadz ; El - DL""JGi R = ' U4 - lAs = oiiodz - tsa û - c ûodzt saû ; E: - PA = ' U4 - ZAK: / SAG ) ""o üod z - tsa n l dz aiÏ " o üodzrsaü I d)
ofiodzdzaii ; E 2 - iIIlJN : ' U 4 - ZA 4 = oiiod z - tsaii = oäodztse û ; E 2 - DTh'"GÎR - UT U '"' · U.. - ZA:; - H AS) = oüodz-tsaä-ûadz = c üod z tsa iiad z ; El - SAG = ' U4 - SAG / SAG = ofiodz - tsaf / dza ü '"' oiiodzt safi / oüodzdza ü , Görüld ügü gibi, bütün yazthslarda aym kökten gelmesi hiçbir kusku uyandumayacak iki kd ime an lanlmaktadir : o üod z tsa üadz ve oüodztsa û. (Etimolojik trenskripsiyonunu yapngrrmz bu kelimelerin degi~i k zaman, mekan ve aglZ smu larmda farkll telaffuz varyantlanmn var olabilicligine hiçbir ~üphe olamaz. Hatta. Son Devir Swnerc e's inde ödçak I ötçak I oca k / öçllk I ocak I oça k vs, ödc agaz I ocag az vb varyantlanmn mevcutlugu da ku~kusuzdur . Ama, Sumer }'3Z1 sistemi geleneksel oldugundan bu kabil varyanllar yeterince yans una nu~ gibi görünebilir. Anakronizm yaparsak, E: - PA : ' U4 - ZAK l f SAG 3 = 0 ça k / ca k = oçak I oc ak ~eklinde de okuyabiliriz. Simdilik hu konuyu ele almak, gündeme getinn ek zor görünse de yakm geiecekte bu tür sorunlarm çok kolayh kla çözümleneeegi ~üp hes izdir). $ ifrelemelerin böyle okunmaSI hem Swne rce, hem de TÜIkçeler açlsmdan oldukça önemli desteklemeler srrasl bulacaktu : 1. Swn oflodzt SlliÏ ve UZUG ( ... D2 - ZUG) - ofiots tsui\ kelimeleri e~ göre....h +tsa fi ve +tsun eklerinin yardmuyla ortak ofiodz / ts kökünden ge llimi~tir. 74
I
GA. SiC) = SAG) I ZAG! esiüigme esasen 5 AG) I ZAG! - GA = dzaii 1 IS:1I1 - iiad z - d z 1 tsa iiad z da okunabihr] morfemi oliodza ii 'tapmak' kelimesine eklenerek, küçûltrne, oksama anlamr saglanu~ tu . Bu morfem +ts a n ve +tsun eklerinin de aym görev ûstlendigini s öyleme olanagi verir . Kars. Sumo E - SiR / SiR 2 ( = éü-ü ér = éiiér) = Akk. sûqu sckak, yol; E - stn, - sic ( ~ éü- üér-
I
4.
I
5.
6.
tsin = éfiértsiii) = sûqaqu sokakçik (Labat : no 308). G ërüldügü gibi, meelenen kelimeler hep ayru k ökteu kayna klamp, sistemli aglütinasyon {iltisak, ekleme) sergilemektedir: on - oü odz - ofiodz tsafi - c ücdzts aûtsr ûad z vs. Bu özellik Sumerce 'nin aglütinatif (eklemeli) dil olmast konusunda bîlimde sabitlesmekte clan d üsüncelerle hiçbir çeliski olusrurmaz. Kelimeler ve okunuslan Gen. T. öcak / ccak ve var. a) ev; bina; Ikametgah; aile: boy; soy; vb; b) rapmak. kutsal samlan sahis ve esyaler vs (ESTY - I : 422-425) ; otag / otak ve var. , oda ve var. çadrr: kamp; oba; mala yeri, durak; salas: konut; kulühe, baraka, gecekondu; oda; ev vs (ESTY - I : 484 -487) gibi leksik birimlerle de dogmlanmaktadlr. Have olarak b~ : Sumo E: - :"iUN ( = oiiodz - tsaii ) = Akk. kumm u oda, salon (Labat : no 324). tik ODee kaydedelim ki, ESIT çal~masmda yaptlillgl gibi, ou k ' ev' ve ofag 'ev' kelimelerini ayuma ya, ocak 'e v' ve ouk ' ate~ yalonak için yer, oeak' sözcüklerini ise b i rle~linneye hiçbir gerek yoktu. Sonuncular çok eskiden homonim ke1imeler sifanyla kullamla gelmi ~ , Sumerce' de de homonim gibi görülmektedir. Sum. U - M D = UD UN = Akk . utûnll soba, ocak ; tinûru fmn , tanw (Labat : no 415) ~ifresinin çözüm]erunesi (U-J\1U = U-SU1\I J - ofiodz - dzuiÏ ve UDUN = O 2 - OU _ 1Jl'. = oilodz - dz u - Uil ) ürünü OilOdzdz uii 'oc ak' kelimesi }llkanda ineeledigimiz oiiotstsuil ' lapwak' sözeügüyle bic zamanlar homonimlik olU\'~, daha sonralar Eski TÜlkçe'deki oç u ~ \"e otçu~ 'ocak' (DTS : 362, 373) 75
•
•
I allomorflanna d önüsm üsrür. Sum. ofiodzdzufi 'ocak' keltmest de homonimi oüotstsuû 'tapmak' ile benzes yolla, ama, farkh kök ve farkh delen yap ürmsur: oûodz 'od, ares. alev +d zui'l (mekan d ei) = oiiorlzdzufi 'odluk, ateslik, ates yeri ' . Oiiorlz ' ates' kelimesi Sumerce metinlerde homonimiyle birlikte tespit edilmistir. Sum. ,\IU [A. Falkenstein ' 3 g öre nu (Falk.d.Sum : 20) . bizce e ûodz ] = Akk. iJatu od, ales. alev: bitu ev, oda ; tapmak (Deim - III : 162 ); bh Sum. UJ - DU - HU (s DJ - G U~ - GU~ = on - fio - odz =
oiiodz)
=
,
I
on-
fiod z = oiiodz) = A kk . nablu
kelimesi ve bu kelimenin Türkçelere yabanci bir dilden ahnn konusunda O. N. Tuna ' r un bilim esast olmayan düsüncesi
sunmusuz. Sirast gelmisken kaydedelim ki. bu ekler yarduruyla saglanrrus küçültme anianu mn Sumerologlarca yorumla nmas t da yanhsnr. Örnegin, yukanda geçen E - siR2 - S iG = élÏértsifl ' sokakçik, küçûk sokak ' sözcügü E - SiR;!. = éü ér ' sokak' + SiG =
a ä- ûats ::: aûar aëats > Akk, m arram gok ~a~: Kers. TI' argaç. Az. argac ' dokuma tezgahlannda enine anlan iplik, atb'. Çesitli Türkçelerde arga I a r lÎa ' argaç ' hakkmda bh: ESn' _ I : 170.
•
RA ..
tsalÎ - üadz kaûadz d zëii-lÎir aria ts = tsaûadz ka ûadz d zélÎér aûats > Akk. sak kal / Jirru : üeride bkz . .
3. dr\i N - KtLb I - tnix - NA
01maS I
hakkmda ESTY - I : 48 3, 484 ' te lasmen genis bilgi verilmistir. Sumerce kelimeIerde geçen -t-tsafi, -ersu ü, +tsiii, tsuiad z I dzafi adz küçültme ve oksama ekleri de Türkçelerle genis çapta dogrulanmaktadtr. 02 .01. bölümûnde bu eklerin a) *tsa fi /I *tsaiiadz II *Isalia ii /I *tsafiar; b) *héfi /I etsèüéd z /I *tséiiéii II ts éû ér: c) *h iri /I *tsiriidz /I *h ifiin II *tsifiir sekilleri hakkmda genis bilgi
dTiR - A.~ _~A= A.'\· -NiGA / SE -~ARJ A." -XA ::: an-iia_ a r
2. dNiN - KiLOI - TiR - RA - L\s-Nb' KA6 SE-XER
•
ayn. (AHw - II : 698). Gen. T. ót I êd I uor I ot I od ve var. '00, ates; alev; yangm; Steak, ales, hararer; ISlk; ism; kivilcun vs '
7.
f
(
Akk. nablu 00. alev, ales (Deim - III : 100); Swn. UG -
ZALAG (= UG - UD I H UD! ..
I.
A1'i - EGE! I ERES KiLbI EDEl'O NA = ari - iia dz kêilér - éü éd ze û aûats _ ana dz ké i'iêréliê dzéli a fiats, harfiyen, 'tarla kemirici as'. Görüldüg ü gibi transkripsiyonlar 'tann' anlanuyla ilgili olmayrp, AN Isaretinin foneti k komplement göre vi üstenmesini sergüe mektedir . Sonuç olarak kaydetmeliyiz ki, zaman ilerledikç e, Sumcrce kelimelerin transkripsiyonunda basanh arastrrmalar arrnkça acayip yorumlamalar, yenlis sifrelemeler de hrzla azah yor. Bu da bekledigimiz mutlu sonun - sifrelerin tamamen çözümlenmesimn fazla uza kta olmamas i anlarruna gelir . =
ts iii 'küçük', yam, isim + sifat yapih olmayrp, T ürkçelerde oldugu gibi, isim + küçülnne morfemi = isim yaplsma sahiptir. Som. èfièr
' sokak ' kelimes i Vak. ag. é~ir ' tundra da rûzg ar etkisiyle ka r ûzen nd e açrlnus yol, çlgu ' (DS YV: 318); TT kon. e~ rek /evtek 'ark, su yoIu' sözcü kleriyle karsilasunlab üir.
dTi R - A." - .:\"A = Akk. marratu gök ebe \ru.<;agl (Labat : no 375) kelimesinin bananistik çevir.isi 'Tann - orman - gögün' yani, ' semanm orman tannsi' . lIk manttksal gÖliinebilecek bu izah be l1Ze ~ yazil l~ la ra sahip
Baska bir örnek. Sum ~ag l, ~öyl ed i r :
bala~ta
•
kelimeIerIe dogmlannnyor. Mes. Sum. dNiN - KÎ LÎ M - TiR - RA = Akk. sakkat / dirru kertenkele türü (ABZ: no 556); bananistik çevi risi 'Tann - harum (sahibe) - kemirgen - onnamn', yani, 'ormanm kemirgen halllm tannsl' ; dj\"i N - KÎLtl\1 - ED iN - NA = aj lj)a.
77
= 06.00. SUME R YAZILARININ OK UN)IA MEKANi ZMAS I HAKKINDA.
kolayca göreb iliriz.
Sumerce kelîmelerin ses terkibi, isaretlerin ses yiikü konusunda gerçeg e çok yakm sekillerin elde edilmes i. hiç kuskusuz, Sumeroloj i hiliminin en önemli basansr gibi degerlendirilrrelidir. Bu basartrun kazamlmasmda kolayhk sagleyan görünmez amillerden en önemlisi de Akkadca'daki Sumerizmlerdir. Akla sigmayacak kadar yogunluk
olusturan böyle almnlar 0 kadar çok ki. tahminen her bir Sumerce kelimenin, hu kelimenin tüm kurulus sekillerinin, etimolojik eins varyantlanmn ' Akkadca'ya geçmesini gäzlemleyebihriz. Eger, böyle hir durum mevcut olmasaydi. Serreree ile Akkadca Ieksi~i arasmdaki fark lngilizce'yle Türkçe arasmdaki fark niteligmde buluusaydr, sanryoruz, Swnerce'nin leksiginden hiçbir ~ey belli olmazdr, transkripsiyon yenne sadece, sifreler bulunurdu... Sumerce 'nin leksigi ile suurlanan basartlar. ne yaz rk ki gramatolojik bilgilere yansunadr, yaz tlan n okunrna mekanizmast ararup arasnnlmadi. Okunuslann belli bir sisterne baghhgi ögrenilmeden inkar edildi. Bazen de edinilen yaz rsal malzemenin yeter li olmamasi iddia edildi. Bu hakunda n, Sumer yazr sisreminin çok rrriikemmel ststemliligine, elestinle n düsüncelerin tekzibine, okunus mekanizmasunn bulunmamast iddialannm yalanlanrnasma yönelik gramatolojik çahsmalarumz r kisa sekilde su siralamayla özetleyecegiz: 1. Dokuma pr ensi bi; 2. Yer prensibi ; 3. Bt r fesme ind eksi; 4. Giz )'aZlsl; 5. Anlam- isaret hag lan llSl; 6. Yazar ustahgJ: 7. [saretleri n ek srranyla kulla nuru . Sumeroloji biliminde ulasrlrrus pozitif hilgiler - fonenk komplement, detenninatif vs hakkmdaki bilgiler tam gerçek ve yeterli bulunmaSl tekrarlanmayacak, sadece. gereken nedeniyle çah$malannuzda lashihlerle donatdacaktJr. 06.01. DOK Ul\l A PRENSiBi. Bu prensip iki ve çok i~arel li yazil l~ la nn okunmasl. dolaYlSlyla, hasi! i~aretlerin ses yiikünün kesinle$tirilmesi için en zaruri ilkelerden biridir. Ayn ca, i~a re l ler in biti$ik mi, ayn - ayn nu okulUTl3.S1 gerektigini helirten en önemli ....asltadtr. OkunWiu ktsmen kesinle$mi$ sözcük1erin metinlerdeki yazlh~lanna dikkat enigimizde bu preosibin varhglDl
78
Öm.
artik, taru ~tl glfJUZ SE - l''l:R
( =dzé iiér)
îkilisinin yaprsma bir güz atahm: SE - NER = d~ + ~r .. dûüér • G örüld ügü gibi, birmci kel imenin son, ikincininse baslan giç ögelen t~ ayru olmakla, bu ögelerden birinin iptali isaretle ri birbirine baglanusnr. lsaretlenn birbirine bu tür beglanmasma Jokuma ,
dokumayr gerçeklestiren ortak ögeye (örnegirnizdeki én) dokul'll CU öge Umek , böyle yazi prensibineyse dokuma prensib; terimi
.,veya
kullanacagiz. Bger yanasik isaretlerin okunuslannda dokuyucu öge yoksa, kelimelerin veya hecelerin birlestirilmesi mümkün olmayacaktir. Baska s özle, okumayr gerçeklestirirken lereih ettigimiz oktmuslar yanhsnr . Bu prensip açrsmdan EN - si - ENSi; EN - LÎLz = ENLtL; ~IU
- LU ~
~ IULU;
MU - SAR ~ MUSAR; DUB - SAR ~ DUBSAR;
mi - Bi - SAG = UM BISAG vs okunuslarda rmnlaka yanhshk vardir. Böyte hallerde isaretle nn ya dokuyueu öge olusturan varyantlan aranmah, ya da serbest kelirreler gibi ayn -ayn okunmasi ger ektigine karar verilmelidir. Ömegin, arkaik KAK - UD = klasik GAR - UD ..-e 1\1 - lID yazihslan somaki devirlerde Assur DAG] ' TAG] , Babi! ZA z • NA 4 vs .hecelerine d önüsmûsrür [Labat : no 229) . Yazrhslarla okunuslar arasmda ne gib i bir bag lann c lmasrr n anlamak için her seyd en önce dokuyucu öge~ olusturan o.kunu,§.!;r seçmemiz gerek:ce~tir: KAK - UD = a) DA] - HADz = dzM + l!nlats = sadece, dza~ - ~ats "" dzaiiats ; b) KA K - H AD 2 = ka ë- üad z w ka fîadz ;
Ni - UD = a) ZAN"GA - HADz ~IS = tsa iiats ;
=
15:afiaiS! + ~
=
sadece, tsa~
b) GAM AR - HAD z = kaû -ûadz - ~aöadz ; GAR - UD = a) SA z - HADz = dbiiati + ~ = sadece, dzaii - fiats = dzafîats ; b) GA 4 - flAD: '"' ka û-à adz - kaüadz . Her üç yazlh~ için geçerli Iüreme okunWi: dz 1 tsaii - iiad z I ts = dz 1 tsaiiad z I 15 11 ~aii adzlts . Böylece, dz ' tsaiiats ses yükiine sahip, iki basit i~aretten olu~mu~ kavu~uk i~aretin sonraki devirlerde kelime ba~1 dzaii_ ' tsa ii- gibi okunu~lar kazanmaSI çok dogaldlr (iç ve son okunu~lar konusunda bilgi almak için bir sonraki bölümü izleyiniz!). Yazlll ~ lann dz 1 tsaiiat s ~ek1inde transkripsiyonu anlam açlsmdan da Türkçelerle dogrulamnaktadlf: Sum. ZA z ( = tsa iiats) = Akk. ahnu Ta~ ; agrrhk; Oolu (iddia ediyoruz: genel anlann yla Yllg l~ '" *dZllll llts _A. K. ); çekirdek (Labat : no 229 ) - Kaq. Gen. T. di$ I da$ I tl$ I la$ I fas I tas ve var. 'T,*; 79
agirhk ; tarn binrni: çckirde k; gulle, mermi; ' kaya; dag vs' (ESTY - III :
kahn acak yer (Ahw - III : 1257); GU:! = koûots ; GlI-NUAD = ~OIi
167-169). Arkaik devi rde ' yana egüen kap ve dökül en malz eme" resmi (hiç
fiOISkofiots ; ÎW-UM AUi\I ... ilU-UMUA uz I GUZ = I,:o fi- fiot s~on ols . Kon~t kelimesinin Sumerce'deki anlamlan TI konut ve kog u ~ 'kisla , okul, tutuk evi, hastahane gibi kalabahk yerlerde, içinde birçok kimsenin yattlgt veya banndrgr büyük 003; Osman h Devletinde dev~ifilen çocuklara acemi ocagmda eginm ve ögreumin verildigi, birbirini izleyen yedi oda ' (TS - IJ : 1338) sözc üklerinin aym arketipten gelen iki allomorf c tdugun u açrkça sergdemektedir. Söylenenler açismdau G U ikilisinin Swnerologlarca ya lmz G U seklinde okunmasr tam ya nhs bir seçenektir. Dokurne prens ibi sergileyen ömek sifanyla ZABAR = UD - KA BAR sifresi de almabilir. Klasik devir yazrlanndan rastlanmaya baslayan bu Isaretler üçlüsü: UD---KA-BAR ;; TA.\f-GA I 4- BAR '" t~~--\aIÎ:& = ekonomik
kuskusuz 'devu -, d ök-, sa ç-, dagn- ' anlamma} klásik devirde rö i H A L sekli alrrus bulunuyo r: Ni - H AL = a) ZA Rz- l-i AL =dz I t~a iiarl-l3lÏacl = sadec e, dz I ts~ar '" dz f tsa nar; b) ZA..." GA- HALA dz 1 tsalÎats;
:c
dz 1 t~aiiat~aöat~ = sadece, d z I tsa~Bats =
otc - xnx, = d~ - ~ér = sadece.
dz!F~-~'ér = dz èfiér ; ç) GU B4 - BURU li "" lï5oJÎ.ots ~:ïioiiot~ = sadece. lj.o~- ~ots = kc ûc ts ; d ) GA.MAR - HAL = "a l1a - "a na = k:P ~ar = kaiia r; • '. ' "r ' 'a na d =-k:a.!!-B3 ct d d Z = kaf e) GAMARA - HALA '" ;.:;anadz cana d z . cl
[Genel Türkçe leksigine baktrgmuzda bu kelimelerin hepsinin 'dök-, saç-, dag lt- vs' anlamma sahip fiiller olmasuu kolayca görebilinz . Ömegin, Eski T. ~md - /lj.u~·- dök-, akit-, bosalt- (DTS : 463), Vak. kut1. dök., akit- : 2. dök-, serp- (YRS : 194), Bask. kcy- l. dök-. akit-; 2. bosalt-; 3. serp- : 4. d ökûl- ; 5. d ök-, birak-, at-; 5. rüy at-, tüy d ök- (BRS : 335) vs gibi.] Böyle okunuslera sahip bir ikilinin GU = I$oü 11 gön ll güû okunmast da anlam transferi açrsmdan çok dogaldir: Sum SE R z ( = dzéiiér ) = AU . qû kendir: iplik, ip (Deim -clll : 197); Sum. GU ( = I$OiIOIS. "" go o) = Akk. qû ayn. (AHw - 11 : 924) ; Sum. GU~ ( - 1$01'\ 01S) - Alk. ma rkas kalm ip; sargi: urgan, balat (Deim-rrI : 52); Sum SAR ( = dzafiar] = AId. erqu yesillik (Deim - III : 115); SumoSA.\ I ( = dzal1ats; = U ~ = oools) = AH. sQm m u ot, bilki (Oeim - 1lI: 194 ) Sumo GU ( = 20fi. .. ~OIi o ls) = Akk. qti sebze. yenilebilir bitki (Labat : no 559); Sum. GisGU - ZA = Akk. ku~'Sû taht (Labat : no 559); Gis GU _ ZA = é"édz l$oliot s tsaliat s harfiyen, ,alet konut taht' , IKar~. SlUll. KUN - SAG -GA .~ = Akk. mulÎru taht (Labat: no 77) = kOliols
tsa~ - ~ - ~T = tsa ûar; ZA - BAR = t~ - bfia'r = ekonomik ts~ ~r = tsaäar sektinde transkripsiyon edilmelidir. Her iki yazrhsm aym kelime anlatmasi sifrelemelerin yenlis ve esassiz olmasmi açtkça sergilemektedir. Bir ömek daha. xt - E:\' I Ix - ct = Sumer ülkesi [Labat : no 461). Ki -EN I iN - c t = KE - E:'" I El'\6 -GE = ~~ ~ - ~ = ekonomik ké~ - ~é - ~ ... k éü êr . Dokuma prensibiyle ilgili öme kle re geleeek bölümlerde séaca rastleyacagumzdan dolayt, verilen numuneler sayisuu yeterti bulduk. Yalruz. rekrarlamak zorundayïz ki, bu prensibe uyulmadan yaptla n bütün oktmus ve transkri psiyonlarda mutlaka belir li bit ölçüde yanh shklar vardir. Bahsenigimiz yanh~ ~ifrel eme lerin de ónemli bir hissesinde bu prensibin inkan górülmektedir.
UMA:Ul\l = Akk. Jll btll(m) oturacak yer; kODUt, mesken, ikametgah; ev;
06.02. YER PRE NSiB i. SlUller beee yazlsmm okunm:J mekanizmasllllll özünü o lu~ turan en önemli kurallardan biri, belki de birincîsi i~ arellerin yazlh~ takî yeri prensibid ir. Bu prensibin eSaS mahîyeti i~aretin komplek steki yeri ile ses yükü arasmda baglantl uygunlugunun bulumnasldlr. B a~ka sözle. kompleksi olu~turan i~aretle r önde , içte ve sonda yazl1masllldan dolaYI degi~ik okunma özelliklerinc sahip bulunmu ~l ardl. Yani, aym bir i~ aret önde bir tür, içte ba ~k a tUr, sondaysa tam ba~ka tür okunmu~ tur. iddia ettigimiz bu prensibi gereginee anlamak amaclyla yapay bir örnegi gözden gcçirelim: Tuta hm ki, X i~ are ti ortak bir anlam e~itliginin yam sua a iiadz ve ai'la r okunu~lanlla sahiptir. Çivi yazlSl sistemine ait ke sinle~mi~ bilgilere dayanarak, hatlrlattlan varyantlardan hangisini kastettigÎmizi belirtmek için mudaka son sesin ne olmaSll1l açJ1d ayaeak fonetik komplement eklemek zorundaYlz:
80
81
.
tsaJi-ilats .. 1,:0110ts Isalia tsl, GörUldügü gibi, son örnegirnizde yanh~ olarak tek kelime gibi (GUZA) okwum ~ ifre ayn okunmaSI gereken iki kelime ~eklinde trunskripsiyon edilmelidir. ikilimizi olu~turan birinci "kelime I$.oilots )j TT konut. Sumeree KU (= ~ofi- ; = T US = ts üilüls-; DUR z = dzul1 ur- \'s.) ;; Akk. (w)asiihll(m) otur-; kon-, tüne-: kal-, ikamet et-, ya ~a - (Ahw - III : 1480 -1484) = ~oîi- fiilinin türemesi olup, ' oturma yeri' anlanuna bir kelimedir. Bh Sum. G U! . GU-J'liUAD, flu-
. . 1. a) X '" a ll a d Z rçm
X a dz =X _ a dz= a iï.~ _~z= a iia dz;
b X "'a nar için Xar "" X _ ar =a ~ _.I~ r =aiiar. _. ' Böyle bir durumda X isareti pratik olarak a na- . fon; l1k . . un olarak -dz ve · r tü rem e Ok U fl II$ arl komplementlennuzse. uyg . ' . belli a üa- haddine I kazanrrus otacaknr . Çûnkü, okur X isarenm ona kader okuyarak, sou ses be1irleyicisini b.eklemek zoruuda. Bu yo~ 0 balde mümkündür ki. yazmak istedigirmz dilde adz ve ar ser est iiad z ve na r serbest kelimeleri bulunmu~ 01500. 2. Eter, dilde adz ve ar bulunmayip da,
keltmelen varsa: . . •X nadz = X _ iiadz = ~-~adz = aiiadl : a ) X:o> a •u3 d1 tçm
._
• .. XÎi.3T = X _ nar = ~ - ~a T = aûar kul lamlabilir. b) X - a nar içm . X • i\ dz _ adz, Bu halde türe me hec e okunuslarr söyle olac akttr: . .. a n, a
üa r v ar. keli I ' oksa, 0 3 Eger dilde adz ve ar, iiadz ve nar serbest e une en Y bT ~ fonetik komplement sifanyla, yalmzca okunusu kesin I men a ëadz ve aüar isaretleri kullaumak zorundayrz: .. •Xa nadz "" X _a iiadz = ~ - Bfi ad z "" anadz; a) X '" anadz rçm
b) X = a üa r için X afla r = X - a üar = ~.- ~Da: = a üer . Tûreme ekunuslar: X". a , anadz = üadz, an ar = nar olac~ ". Onemli «ot : Ya:rlq lan n bu sekilde hecelenmesi . en lku~iJ~ heel' !! biriminin ya m sira. dokurucu ögenin de temsil 0 un u ekonomik ve alurna!ifsiz heceleme yoludur. .t Fonetik komplement önde yazlhrsa : _ • aiiadz- X= afia~ - an~ '" anadz. 3) .X = ala Z I·, ,· n a iiadzX" .
' d
anarX = afiar - X = afi~ - afi.a!! ~ an~r • .. Tureme 0kunu~ Iar .. •X · dz ve r • afiadz = ana· : a nar - a na·. 5. Fonetik komplement iki ögeliyse: • • d _ ii d . a X - aiiadz için X_afi _ fiadz = türeme : ~ n-_ n a -a z a a z . . . X -a n- - n-ar "" ,...." ti'- me .' a n- na. -ar_ - anar. b)) X = aDar lçm Ttireme okunu~ lar: X "" afi; aD = na ; nadz = adz ; Ilar - ar . 6. tki fonetik komplement kullamldlysa :. _ _ . . a) X "" afiadz için ali - X - iiad z = ~n -. na - ad~ - ~nad z, . . b) X - ai'iar lçm a n- - X - n" ar -- an - na -ar - anar . Ttireme okunu~lar : X = fia ; fiadz = adz ; fiar = ar. 7 tki ögeli fonetik komplement önde yazlldlysa: _ . a) X _ a Îladz için aîi - iiadz - X = aii - fia - adz = ~na dz; b) X - a Îlar için a n - ii ar-X.= a fi - ~ a -:r =_ ~n a r . Türeme okunu!ilar: X ". adz, ar ; nadz = na ; uar - na . b) X = aiiar için
82
8. Bger, yazdrg rrruz dilde yazrlacak kefirnelerin yak las ik aym anlam tasmus süper sekille ri varsa : a) X = a fi adz için X - ta ûad z = :lIi _ ûa dz = aû ad z ; b) X = a iia r için X - ta iia r = :111 _ fia r " aü a r . Türeme okunuslar : X = a li ; tafiadz '" ûadz ; ta ri ar = fiar . 9. Aym nedenle, super sekil Ionenk yazrlacaksa : a) X = aü ad z için X - ta li - üadz = afi - ûa _ adz = aû adz : b) X = afta r için X - tafi - ûar = aft - na - ar = a ûa r • Türeme okunuslar : X = aft : tan = na : ûadz = adz; üa r > ar • 10. 3 ögeli fonetik komplement kullarulacaksa : a) X = a ûadz için X - an - na - adz = a - afi - na - adz = a üadz , b) X = a ûar için X - aii - na - ar = a - aû - na - ar = enar . ifade edilen sesler : X = a ; afi =n ; fia =a ; adz= dz ; ar = r vs. $uni ömeguruzden eçikça görûlmektedir ki, X isareti kompleksteki }'3ZI1rna yertne ba~h olarak, önde. içte ve sonda baska-baska okunuslara sahip bulunuyor. Bunun yaru sira, kullamlan isarer sa}1SI da bu okunuslari tam farkh hecelere d önüstûre bilir. 1. usuldeki adz ve ar tipli müstakil ke1imelerin Arkaik ve Klasik Sumerce'de mevcuüugu dusüncesi mantlksal g örünmediginden dolayr kabul göremez. Eger, Sume rce'de böyle kelimeier bulunmus olseydi, Sumer }'3Z1 sistemi çok krsa bir sûre içerisinde eromank clarak alfabe sistemine dönüsecekti . Çûnkü, afia - ad z , a iia - a r yaz rhslarmdaki ikinci isaretler yalruzca bir ses - dz ve r ifade ernginden, kararlasnrma yoluyla harfe dönüstürülebilme olanagr kazenacakn. Bu da artlk. alfabenin b~langlcl demekti. Ru konuda i. J. Gelb 'in oldukça ilginç ve ele~tirilerimiz için karab eristik buldugumuz bir d%Ülleesi vardn ki. ' Eski çag insam ke1ime1eri anladlgmuz ~eki lde ses1ere a YlIlll1~ olsaydl. alfabeyi ke~fedecel"ti · . Bu tH..i r çagda~ : TUrk. Hint - Amlpa , SalDi dilleri vs prizmasmdan yana~t lkta çok degerli bir dü~üneedir. Alfahe bu diller için tam yeterli ve en uygun olan tek yazl sistemidir. Zannediyoruz, yazar çagda~ alfabeierin SUmerce sözcülderin yazIlmaSI için uygun olup olmamaSI hakkmda hiç dü~ünmemi~tir. Alfabe ilk bala~ta çok iyi bir ~ey olsa da Sumeree tipli diller için tam yarar slZ. Mantlkla dü~ünürsek, a·n, ts· a· fi., a-Îi· a·r vs yazlh~lanmn yiizlerce aJi. tsaJi, aiiar vs kelime1er bulunduran bir dilde anlam a)TllIU saglayabilecek yazth~ lar olmadlgl kolayca göIilJebilir. Hatta, çagda§ bilimse1 numaralama da afi4 ve 3fi4.., a iia r 4 ve afia r 46 kelimelerinin anlamlan
arasmdaki farklan hiçbir ~ e ki lde açlklayamaz. Diger yönden, yer yüzündeki hangi alfabe kelimelerdeki tonlan görüntüleme iktidann a sahiptir?! çagda~ teknik vaSltalar araclbglyla teorik olarak yapabilecegimiz anlam aym el i~aretler YOg1U1 haik kitlesi için kullamrn aÇlsllldan ne kadar pratik olabilir? Binl..:ree ytlIar önee ya!iamI$, okul, 83
ün iversite , akademi vs yaratarak çok büyük bit uygarhga ulasnus Eski Dünya insarum küçümseyerek kelimel eri seslere ayrramamakta, 20 - 30 tane harf bulama makta , hem de esasaz yere suçlama oldukça manuks izdir. Bizim özel karurmza göre, Eski Dünya insaru bireyse l olarak çegdas insanlard an daha zeki, Swne rlilerin ku llandrgr yaZI sisterui ise bizim bayali alfabelerîmizden daka i ek i, daha uygun, daha p ralik ve dah a mükem mel bir sistemdi. Bu kammum geleeek arasurmal arca daha net bir sekilde dogrulanacagma kesinlikle eminiz! Sonuç olarak vurgulamak istedig imiz esas nûans su ki, Sum erce 'nin yaptsl alfahe uygulan maslnl gere ktirm iyordu! . _ . . Arkeik ve klasik Sumerc e'de adz , ar tipli kehmele rm varhguu ispatlayacak hiçbir ipucu yok. Aynca, transkripsiyonlarda da böyle kelime1ere rasüama yacagiz . Altern arif görüsler ilerideki bölümle rde elesririlecektir. Bu baknnd an, örnegimizdeki 1. yazihs ip tal edilrnel idir. 10. usulümüz de çivi yaZlSI sistemin e özgü ekonom i prensih ine aykm olmasin dan dolayi iptal edilecektir . Diger usullerle yazthsla rdan da görüldûgü gibi, X isaretinin komple ksteki yen degi~tiginde ifade errigi okunuslar da degi~ir: a) Îki isaretli komplekste önde aü -, sonda -üadz /I -na r ; b) Üçlü komp lekste önde aû-, içte -üa- , sonda -adz tt -sr . Yapay ömegimiz doga l olarak. mannksal bir som meydana çikanyo r: Acaba, Sumer/i /er böy/e voya. buna bem:er bir p rensip kuUanm :.}/ar mlydl? Soruyu cevapla ndumak amaclyla has i~aretlerin balI okunu~ larma bir göz atahm : 1) A =A 1, '" A.. ; E.\ , :'HEs, 'E .. , ES10 ; 'i.. , iDs
2) Az =AHs • AHÎ z ; ED; iD ;
3)
pi
Aj
, AM " MA,; ME 8; A -AJ"I/ = A 4 , AM j ; 5) AG = As, NA) ; ;\1E6 ; 6) U =A6 . ÎlA J ; GEI.\; 7) HA = A" HA , P ES l1 8) UR = Ag , AÎA) :
=
i 16 , Mis;
4)
9) SUG ' "' . Ai A. ; 10) SA 6 = A lO' PA 9 , AAD 3 ; 11) AN =A ' A.l'Ii, Al"A u z; E~~Uz; H) UD = AI! ' AH), HAs . HASj ; Eg, HES 13) iTi = Au ;
14) Ez = At.. , ' A3; Ez , ' E J ; Min .
84
Okunuslan karsrlasnrdrgumzda ses yükleri arasmda bir paralell ik kaydettigirniz prensibe benzes bir prensip görebihriz: ' a) Bütün A isaretleri nin hepsinin ses yükü genel olarak, aû -, - fiä-, _ adz , -iiadz /I éü-, -ü é-, - édz, -ûêdz /I iû-, - ül-, -id z, -fiidz çerçeve si içerisinde olup, Ana Türkçe'deki gibi, agir, nonnal, inee sekilleri hanrlatan aiiadz ll éii.édz ll iiiid z kelimelerinin pozisyon okunuslan olabilir . b) Isareuerm bazrlan nda gözleml enen bu veya baska hece ~kunu~larmm tespit edilmemesi, onlan n yoklugu anlamma gelmez. Omegin. A = E 4 = éü-; = :\I E ve ' E ~ -ii.é-; '" ES = -êdz s 4 10 o~lL'jil an varken'A-fléd z ckun usunun olmamast; AI! = AÎ:l = a ü-, 3 = HA s .. -oa- ... HAS) = - ûad z okunusl anmn varhgl ortanunda _ adz heee okunusunun yoklugu rrenuga zn. A = aû -, =>0 ' A.. = -iiaortammda A = -fiadz . -adz; pi = A;,\17 = a û-, = i\l A = -na9 ortannnda pi = -adz, - ûadz ; A = éü -, -Ïlé-. -édz ve Al = ED '"' -éd z ortammda Az = ê û - , - û é-, -û édz vb okunusl ann olmama sr kaydenigimiz sebeple rden dolayr mümkün degil. [htimallerimiz güvenceliyse, umumilestirmeler yoluyla, böyle bir genel kural var olmnsluguna karar verebiliriz: Tüm A tsare üen önde aii- /I éfi· /I i û- ; içte -n a- IJ - îié- /l -iii· ; sonda: a) ikiIi komp/ekste -nadz IJ -néd z l1 ·iiidz ; b) iiçlü Iromp lekste -adz /1 édz /I · id z ; aynltkta aii /I éJi /I in (yalm eins) ve aiiadz // éiiéd z /I ifiidz (kadm cinsi) okun~'/arma \Ie kU$kusuz ki, deg4ik zaman, mekan. aglz varyant lanndan türeyen okunzqlara sahip bu/ulImU$lardl_ Teorik kurahtlllzm gerçekligîni yoklamak için mutlaka tespil ettigimiz okunu~laTin uygulanmasl gerekiyor . Bu amaçla. birinci A ~ aretini alalun. Sumo A = Akk.. ahu baba; A - A zo ahu ayn. (Deim - TIJ : 3) . Kurahn uza göre A a aiiadz ; A - A = aÏl-iiad z = aiiadz ; kelimel er aynl olup, de~ik yazJ usulü sergîler . A)Tlca, Sum. AD = Akk. abu a}1l. (Deim - lIl : 9); AD = aiiadz; K ar~ . AD = A - AD (Deim - I: no 274) '" aiiadza nadz veya a il-iiadz " aîiadz. Diger bir ~ifrenin A - A = Ai çüzümlelUIlesi de kuralumzl dogrulayacak nîtelikte: Ai = A - i = A NADz = aii·iiad z = ai'iadz. Böy\ece A - i = AÎ ok1.mma kla a) dokuma prensib inin varhgJ inkar o lunmu~ ; b) yer prensib inin bozu1masma yol veri lmi~, neticede yanl~ ~i freleme ortaya ç lknu~tlr. A - A = Ai A ~i fres i de aym yolJa çözümlenebilir: AiA = A - t - A = A - NAD 2- A = (kurahnuza uygun) aii-na-ad z = a Îladz. yam. A - A = A - i - A ~ifresi aii-nad z = ari-iill-a d z denkleminden ba~ka bir ~ey degildir . Söylene nler açlsmdan A. AA, Ai , AÎA. AD ok\mu~lan yal1li~ ~i fre leme ürünler i
8'
olup, lek bir ke lime okunusuna ( aii a d z) sahipli r. Swn. A (= a iiadz) = Akk. aplu oguL erkek çoc uk, A - A (= a ii-iiad z ) = aplu ayn. [Labat :
na 579), AS ( .. aàadz , ileride bkz) - Akk . ap lu 3 )TI . (Labat : no 1) kelimesi ve yazihsla n da kurahnnza uygundur. Sum. Az (= aûadz] = Akk. ahu yan, taraf ; el; kol; (hayvanlarda) ön ayak vs; AS - AS; PA.. ; PAP =alÎu ayn.(Deim - III : 4). AS = A- AS (Deim - I : no I), kurahrruza göre A - AS = aü - üadz = a üadz ; AS - AS = a û- üadz '" ail ad z ok..una caknr. PA 4 ve PAP sifrelerinin çözüm!enmes i ise brr az daha karmas ik olup, kur alumza aykmhk olusturmayacak niteliktedir: PA 4 = PA - A ; PAP=PA-AB (Deim -I : no lOl ). I'À -A ::: fIAn - A = kaûadz - aüadz = (kura hnuza göre) keü-üadz = kaüadz ; PA - AB '" HAD - AS 6 (veya ABBA "" aûadz} » kafiadz - a iiad z = kaàii.adz '"' kaûadz ; yani, PA.. ve PAP sifreleri aym kelime (kaû ad z) ifade etmistir. Transkripsiyon ertigimiz ka è adz ke1imesi a üadz sözcügünün süper sekli olup , ana anlamlan 'el; kol; kanat > yan, taraf cenah, kanat vs' olmustur. Aym semenrik gelisim aüadz kelimesine de özgüdür. Kars. Sum. A 2 (= aiiadz) = Akk. kappu el; kanat (Deirn III : 4) ; PA (= fiAD = kaûadz lts) = kappu kanat (Deim III : 183) vs. Düsüncemiai Akkad ca 'daki almn lar da destekler : Sum. afi, afiadz » All. aJÎu ; Sum. éü édz IJ iilidz »Akk. idu el; kol ; yan, taraf vs [Gen. T. el f él lJ iI lJ al 'el; pençe; hayva nlarda ön ayak; el taragl; parmak vs' (ESTY - I : 260, 26 1) kelimest uygun olarak a üar IJ *éfiér IJ *ifiir arketiple rinden gelisme olup, tahminen aym anlamlar ta$llna kla, erkek eins kahntllandu.] ; Sum. ~aliadz lts el; kol ~~ Akk.. qiitu ayn. vb kelirneler bunu parlak bir $eldlde sergileyebi lir. Kuralmuza aykll1.hk olu~turan bananistik okunu;;lardan bit Ia.snu da BA-A =BA; DA -A=DA; GA -A=GA; HA -A -HA; KA -A "" KA; LA-A = LA ; .MA - A = :\IA ; ~A - A = :\".A ; PA - A = PA ; R~ -A =RA ; SA - A ==SA ;SA - A =SA; T A -A==TA ; ZA -A= ZA gibi yanh~ ~ i freI e meierdir ki , bunl ar da kolayca transkripsiyon edilebilir. Artl k biliyoruz ki, A i~aret i ildIi kompkkste kelime son u nadz ses yiiküne sahiptir . 0 halde, ilk öncc kelimclerin son seslerinin yerine konmasl gerekecektir : I. BA = BA - A - bafi - i1 adz = b afiad z; yani, BA i$aretinin kelîme okunu;;u bafi adz, önde bail~ , içte -fia· , sonda: ikili kompleksre -fiadz , üçlü de ~adz olmahdlt. Ok"llnu$lar konusundaki bu d~üneeler biT sonraki i~are l1ere de ait oldugundan, her defa yinelenmeyecektir. 2. DA "" DA - A = dzali - fiats = dzaliats ; 3. C::A -
\,
\
86
1 ,\
!\
5. KA - KA - A - ~a ii - ii:oldz - ~ :oIfi :ol d z; normali a fiadz; 6. LA - LA - A .. a n - iiad z - a nada ; süperi b " d z t ts " ~ iiad z ; 7. MA .. MA - A - aii - üadz ... afiadz ; süperi J!.: 11 maû ad z ; 8. NA = NA - A = ali - fiad z '" afiadz; süperi dz 1 ts 11 kaü ats ; 9. PA = PA - A = ~ai1 - fiadz = ka ûadz ; normali MA S4 " afiadz; 10. RA " RA - A "" a n - fiats - afiats ; sü pe ri dz 1 tsaûats ; 11. SA = SA - A = tsa il - n adz = tsa fiadz ; 12. SA = SA - A = dZ:il fi - iiad z == dza ûa ts ; 13. TA = TA - A = tsa û - fiad z = tsa ûad z ; 14. ZA = ZA - A = tsa û - fiadz == tsafiadz . Simdi de her bir tsarete ait lcsa anlam öm ekleri sunahm: 1) BA: Sumo BA (== hafiadz] = Akk. qîStu hediye (Labat : no 5) Az., T Ur. bagl~, Kar. b alÎl~, TI bagl~ vb ayn.; Az. klasik. Tür klasik bäc , OSIn b äc I bilç; Arap., Fars. b i c vergi . Sum. BA (haûadz] - kaplambega (?) (Deim - 111 : 21) - Gen. T. baka I bega I ba I bakka I maka I maga ve var. kurbaga, kaplumbaga \"5; Fars baka kurbaga, bäha, bahe kelimelerinin Türkçelerden almu olmast konusun da bkz ESTY - II : 40-4 2; « *b aiiay < *b alÎad z , Aynca, bkz : Sumo NiG 2 - BUN 2 - NA (~ K U) = Akk. Jelepp û(m) kaplumbaga (Ahw - 111 : 1210); = SA 2 BAs - NA = dz a üats baniiadz = dzafiats baûadz - Kars. Kaz. tas baka kaplurobaga (KTS : 266); Az. nsbaga , TI tosbaga ayn. 2)
DA: Sum. DA ( '" dzaiiats) '" Akk. JaJÎiifu(m) yan, kenar; yön, tara f; eibet (Abw - III : 1129). Yahn cinsi dzafi ~) yan olan bu kelime kadm einsinde (kar$. dzaliats > AkI<. IalÎiitu ) olup, all3. anlanu ' dl~, dl$ taraflar' rnanasmadlC. Bkz Sum ZAG ( = tsafi . '" ZA3 = tsafiats) = Akk. iJu, ahu, palU yan. kenaT, SllllI", budut (Deim - III : 115) ; DA = i Járu, Ja/Îatu civar, etraf, çe'oTe (Laba t : 00 335); UB - DA (= oii dz aiiaU) = lubqat Sa/ÎÓI; iç ve dl~ (Labal : no 306); [DB = tuhqu iç, dahil (Labat : no 306) = klasik Swn. on 1I öfi 11 üfi » son devir Sum. op 11 öp 11 Hp] . Sumerce dzaiiats ' dJ.~ ' isminin kökte~ fiiI ada$l tsaiiats· ), TT la~~ la ~ a ra k byllan a~~ kelimesi de tespit edilmi~lir: SA - AHZAH2 = raJÎiisu(m) bi- ; YIka- (AH\\' - Il ; 892). Sifremn çözümlenmesi, ayrIca, yer prensib inin varlIgrrn da iyice sergilemektedir: SA Aif ZAH2 = SA - AlÎ - HA - A '"" lsa - afi - na - aU ~ tsali al s. Dü~üneel erimiz Genel Türkçe leksigi ile hiçbir ç eli~ki o lu~mnna.z . Bkz : Gen . T. da$ I tä~ I ta$ I tas I 111$ I h~ I tlS ve var. dl~ taraf; d l~ gÖrünÜln; üst; yüz , ytizey; kabuk; keuar; kt)'l, sahil \'s (ESTY - III : 1 64~ 167); Gen. T. da~ / da~- / ta t· j tät- I tll S~ ve var. kJyilan ~ lp dökül· ; tah sahi li, suun ~~; art- ; yayd -; dl~ta 01-; dolu ol· ;
87
&
(
eruk 01- vs (ESTY - III : 169, no); bu kelimelerin kökte~li gi konusundaki dü~ünce ler hakkmda sonuncu makalede genis bilai
sunulmu~tur.
Sumo DA ("" dzaà ats-) = Akk .
rehû
, I
yaklas-, yanas-
(ABZ : no 335) _ Gen. T . yiina~- I yanal - I yana~-l ya nas- ( eenast d)'ana~ - I jan as- yeklas-; yakmda ol-; venasik YÜIÜ- vs (ESTY -IV
3)
, 113, 114). GA : Sumo G A (=lpna dz) "" Akk. shbu süt (Deim - TIl : 37) Eski T. ~.IIlUZ (DTS : 444), Ba~k. kmud z (BRS: 367), TUt . krrmz (TRS : 232) , sa. jannz • Vak. kmu s ('{R$ : 207), TI kmuz 'krsrak sütünün mayalanrnas1yla yaptlan. az alkollû, eksi, eski bir Türk içkisi ' (T S _ n : 1292) ; TI ag. kmuz ' I. Ternrnuz aymda çobanlann tast isrtrp battrarak plhtlla~tudlklan süt. 2. pisi rilmis süt
,
•
geniz "TT ké fiêd z agiz kelive burun . . ho ~ Iugunun bö lümü (TS ~ I ' 839) , rrnesi \Se nonnal arka ' ki . « degerlendirileb üir . Sumerce 'de k ~ d IÇ' _ çe un varyann gibi süper sekil öneki k- kab I1 , a n~ z agrz; gaga vs kelim esinin ki . u enmenu s vary t ~ d I, bu da yenlis sifrelemelerle iyice . I an I . a.na z da olmustur nedenler : a) Gen. T. aglz I aga z / agi:~' e.nlnu*l.lr. Evvelä, dola yh awrdz ve var 'agil' k _ ag ls J aguz /32 I äs / a' -r z / gaga; gen iz, ~tak b~~l::; yu~~~~. ;ot~~7 ' 'ksOhbe r; dudak(l ar); - 83) ; bj Sume rce'de keli . s , Cl, esr vs' (ESTY - I' 8 1 e lme mn üpe k i l ' . yuvarlak klini _ r se öneki kabulle nmemi
~e
uun bulunmasi: Sum l Tr :"o'l'lr.'U
Akk. pû(m) agiz (Abw _ 11 : 872 - 'k
.l
• •
J
~
d
(= on -nu zofiodz ) =
T:I., Alt. üs ' agia ' vb anlaml! r (ESaTYr~.Vak,. uos, Kirg. öz, Alt OS, a nadz keftmes uun . . varhginc hükü - I . 81 - : 83)' Sumerce 'd e olabilird i. Ancak, mannksal rum vennek için tam yeter li ikna I sonu çlan sevmey en, bö I o mayan elesrirmenlerim iz . . , . y e sonuç larla okunusuna sahip bulunm us ol IÇl~ KA isaretinin a üadz
ile aglz kan$lllU. 3. Iyi mtrnarms yogurt' (DS - VIII : 2803) ( .~a iiadz "süt . Kars. Tuv. ha)"dak sagmal, sagl1an (TOS: 444) ( . ha:~i - süt + dak «yer. kap = ·süt yen, sütlük. Sum. GA! ( = kaûadz] '" Akk. hÎru ev, konut (Deim - Hl : 37) - TT han a,- 1. tki ve dalia çok kath ev. 2. Sofa, hol. 3, Avlu. (IS - 1 : 940); TI eg, kanat 1. Salon, sofa, 2, yüznurnara- (OS - VUl : 2618); ga~ yayla ~vi. (OS _ VI : 1933) . rev. kaway besik (TOS: 198) , Eski. Tûr .
amaçla Sum. kc
KAi_Ni M_DU'U T_~s.lnl
n~n; ge~eze,
hán a L oda, ev; 2, özet oda ifade eden birle~ik kdimel erin son hissesi : kit aph än a käräpbane, naherfi än a yemekhane, tokante (TRS : 686 ); Az. ha lla ayn. + küçük karelere bölünmü~ bir ~eyjn kc;unla nndan her bifi., 'dama (AT S - I : 605), ·Tuv. hana l. duvar ; 2. çadu kafcsi ; ha k arak 1. dama , hane; 2. kafes (TOS: -t-t9). 4) HA : Sumo ÎlAD _ ou , H AD - A = Akk. abiilu kuru - ; kurot- ; 1 1 HAD - DU , HAD! - DA , HAD - A '" ahfu kuru (AB Z: na 38 1), 1 ~ 1 ~:< . HAD _ nu = H AD2- KAS5 = ~ii - i\adz = ~ai'ladz . H~ AD! - D A J A = 2ka n _ n ad z • k afiadr Swn. ÎIA-·.\UD t''l\-ADUD = Akk. . .~ ' Jiibulu(m) kuro, kurumu (AHw - Ul : 1120) -' Ba~k. k at- k'1.lJU(BRS: 331), Tuv. kat- kuru- (TOS, 199), Vak. hat- kuru- (YRS' -t88); Tür. ka ka t- kurut-; iste kurut- (TRS : 380); Az . i}ahac 1. Güne~te veya ba~ka bir yoUa kurutulmu~ et. 2. Çok kuru veya kurutulm~ ~ey. 3. Çok zapf, clhz adam (ATS - I : +.U) , TT ka k aç 1. Tuzl anlp kuru01lmu~ yiyecek. 2. manda pastinn a SI (T5II : 1160) vb , 5) KA : Swn KA ( = ~filldz) = Akk . pû aglz; trlllJ,k ag:zl; =appu burun; gaga: uç (Lab at : no 15) - TT gaga 1. Genet olarak ku*larda agzm bir uzantlsi durumunda olan . biçirn YC büyûk1ügü de~i~ik , boynuz yaplSIuda, kau \'e çlkUln h organ . 2. argo AgJZ (T S II : 809), Az. ga ga gaga (ATS - I: 441) ; Tuv. IÎä)' 1. buru n; gaga; hortUm: (domuz liplî hayvanlarda) aglz. 2. genzek, genizdc n konusan (TOS : ~41 ) « *\i.an adz ·a~1Z JI ·gaga 11 ·burun JI ·hortull l.
na_
88
ispatlamak zorundaytz . Bu
, KA - K A- Akk • bosbogaz (Abw _ I . 40) -:- .. ' ..a-,!:unû çok gerekir. a) 1 _ Ni:\1 _ DU _ UT T ' . sifresiai çozüml ememiz HAS ,- U = N AD~ - ~.-\.'l KAS 3 AGA = af _ iiad z kan -riad , _. ~ ~ ~ 3 53 'a~ ,._ a ûadz harfiyen ' l anadz - ana dz ~ai'ladz • • ' '2J Z IWpatma z " b) KA Il'üM = aiiadz ka Üadz _ cl ' .... - KA - KA - iNi lVI KA , ana z Goru ldü "ü 'b J' • ~'e . KA --:. KAKA ' !o gl I, -NI~l - DU UT ~lfreledl. 2i L'VI\ lDUTU ".. _yazlhm lan Sumero loglann yanh ' ' veva KA - KA KA ., y DUl! = i I"-ThlDu D U' .~o.., · ~'\,.J = L'JI:\l - DUlt ~ ~OJ'e...--
_' -lY
~a îiadz
--~m'j ' an- adz 'a k . VI' e- ~e kl'mde degil, afiadz glZ upatma z' 'b KA _ KA _ KA )äZlhnu bir and gl I' tr3.nskrips.iyon edilme lidi r. e~zamanh ve e~ka nh aii~dz ~ I~arelmm paralel o larak. bulunmaslIIl, diger yandan da a s~~ladl o~nllii lanna sahip çok .kola y açl1danabi lir ifade .. ) .e, b) Turkçe ler açlsmda _ G I _ NA = Akk _ omeel sergllem ektedir . A) Snm KAn . sall aqu Ja pÎ k 139), KA _ Gi _ :"IA "" iNL'1 ~glZ . apat -; sus- (Deim -. III : ,_ d QA1'i.. :"i A = alÎadz k • na z kaiiats- b....... , an - nats = k . alll yen, aglZ ka t . 5 onusunda bir sonraki LA k pa - , um. ali adz inkar morfem i Türkçel er açlsmdan afiadz kar!lla~ tmnasm da bahsedccegiz B) aiiadz 'aOlZ ka ,anats/d z 'aglz kapat -' ve a'iiadz TT kar~lllklanna b~la.hrs:aatmaz " "1 > gekvez~, bo~hogaz' ifadelerinin. onu ka cl IJ\. anaca .. .. ka . y edelim ti, !j.aöatsldzka _ bu. y~nu lmanu~ . Sadece ~aryantmm rnürnkünlügü Türk el ~tl~nm Sumerce"de her iki kapat-' vb anlamlar (YRS . ~6:r) e ç*ekh*~1 olu~turmaz: Yak. lÎavIj.aii ats. . ~- . ~ « :a nadz- : TT kap "'- ( ' .
K.\
r..
~s-r.adz
tat
:
~.
_".
-
---- - ~
.
89
» Akk. a) ardu tutsak. kul, k öle; hizmet çi, hademe; b) ka/û bir ruhani SlUIf!; c) .m kk alfum bakan, (Deim _ III : 151). Kelimelerin a ûat- seklinde rranskripsiyonu yazrhslar, dolayh kamtlarla da dcsteklenebilir. Öm . a) Sum.
( = aü - üar)
6)
LA : tik önce kaydetmeliyiz ki , LA isaretinin la scklinde transkripsiyon ediIdîgî kelimelerin hiç bins i Türkçelerle benzetlik olu~tunnaZ. Arn, Tfukçelerde la inkarhk morfemimn etimolojik mümkünlügü de olanak dtsr, Bunun tam tersine, la inkarhk morfenûnin Sami dillerine özgülügünu ispatlamaya bile hiçbir ihtiya ç yok. Aynca, Sumerce yalancr sitrel er, açiklanrnast zor "s inonirnler" yogunlugu ve uydurma köklerin bel irli bir hissesi de bu yapmac tk okunu!iun payma éüsüyor. 0 zaman morfemin Same ree kar~lhgUll bu lmarmz gerekir. LA - A == LA - ilad z yaztluru kelirnenin sen ses birimlerini belirlemeye yetiyorsa da. ön ses veya seslerin belir lenmesi için yeterli degil. Söylenenler isaretin baron okunuslanm, sinonimlerini inceleme zarureti dogwur. Sum, LA = Akk. la yok; degil; inkarhk saglayan hi ssecik {Deim - UI : 151). Simdi de Akk. la inkarhk morferninin Sumerce'deki kat1t1tk1anm izleyelim: Swn. BAR = Akk. la (Deim _ III : 28); Sum. NU, NA, NAM, LA. t.l, RA. !"iA.A'I(I'\A.'\ll. NA _ NAM, :OOU.Ul"U "" AkIc. la ayn. {Ahw - I : 520). a) BAR "" haüa r ; = BA, := na ûadz : .. PAR: = ~aftar; == PAR.-\: '" ~anadz ;
b) :"U = on. c üodz: "" UL~ = oüor ; := S I
sm, = dz I tst ütr ;
dz 1
ts éü ér ; :-;u-l!I"'U "" ofl-nodzoiiodz; c) NA:= aûadz ; = ~E6 = éüêd z ( r ; ç) NA.'\t '" NA , .. anadz ; .. 5A..'\14 = dza lÎadz; S I
zrxt
=tséiiér fI tsiiii r ; := BiRs = b éü ér fI binir; :"iA-A:\lpoiA.'I ) = aü flad z(aii adzl .. aûa dz t NA _ 1'OA.' t = au - iiad z = aiiadz; ç) LA '" s i KA ( = s i _ KA = st _ C tR 17 = dz éîi-iiér fI d zjii-iiir ) = d zéiiér fI dziiiir ; "" LAE '" LA _ E '" én - iiédz /Ir ; = LA - A = LA·ii ad z minimum okunus : aü - üadz = afiadz ; d) LA! = S I ZURs = tsuiiu r ; ... SURU (_ SU _ RU _ b ufl-ilUdz) '"' tsunudz ; = LAL = LA - AL s = LA - nar minimum okunu!i : a ii-l1a r "" aiiar; e) Li = li - i = Li _ NAD :Eo nonnal okunu~ : a ii-fladz:= aliadz ; = EN ) = éiiér; "" 2 NU = oiio dz; '" GUB '" I}oli odz vs. f) RA = aiiadz Ilts . Bu kisa 1 II incelemeden sonra Sumerce ' de son sesleri -nadz olan 4 çe~it olumsuzluk morfemi be lirleyebiliriz : anadz, bafiadz, dzl/t safiad z iiadz yazlh~lyIa ve ~aiiadz . Mantlkla hareket edersek, LA·A = LA bu kelimelerden bifi veya hepsi ifade edilebilir. Ancak, kelimelerin hepsinde görülen artak öge aiia dz daha avantajh otup, minimlUll okunu ~ varyanlidlr ki, bu okunu~u tereih ettigimizde diger okunu~lar inkar edilmiyor. Ba~ka yönden LA i~aretinin çe~itli transkripsiyonlarda kelime ba~l au - heeesi yerinde görülmesi bu tercihle yamimadlgmuzi gösteriyor: Sum. LA - BAR
A.RADiR) , UR-Dl1liRIII = Akk. (w)ardu(m) rutsak, hizmetçi, usak, haderne (Ahw - III :1464). iR) '"
kul,
ER) =
usa k, nazu farkh i R3 •
köle;
éfiér; A-
ail-iiadzARAI> _ a il-iilldza iiadz = aiiadz ; L"R-DU(iR l1 ] = AS - AR 6(i R I = aii-iillr( iR ) = aii-iia r(a flarj = aûar . G örüld üêü II Il gibi afiar- ckunusu hem etimoloj îk eins varyannnm (a üadz), hem de norma linin (éiiér) bulunmasryla kesinlik kazanrrus oluyor. b) Sum, LA - BAR . ERERl ' MA - MA = Akk . kalû(m) agrtçt ruhani, RADiR) =
ibadet agrtçtst (Ahw - I: 42 7). LA - BAR := aii-iiar = a üar , ERER: := éiiéréflér =- éüér : ;\IA - )IA '" a û-ûad z > aii adz. (Aynca bkz : i ( '" ~ADl "" a ûad z ) = niiqu feryat et-; tadm ru feryat, figan, çrgbk: i _ A.'i - t JD (= NAD 1 - A."I{ . HAD: = aà -fia-adz e aiiadz) =tadmtll ayn, (Deim - lil : 129); A 2 - A [eafi-fiadz-], EA (= E ES 10 =z éii-iiëdz - éûèdz-} =nàqu figan et-, agla- (Deim - llI: 4)). c)
Sum LA _ BAR ('" a iiar) , LA.GA.ARLAGAR ( := aà -ûa-ara üar ) , Li-Bi- iR (", E;'IirEPiRl -ER '" éiiéiiér ér veya éü- üé-ér = êü ér) = Akk.. S/suk kallu(m) bakan, nazrr, vezir (Ah w - m : 1263). lncelenen ke1inlelerin her üçünüa éi\ér nonnalinin de bulunrnasi !iifrelerinin yalmzca aûar seklinde LABAR. LA GAR transkripsiyon edilme si gerekrigini kesinlesririr. Baska yönden, edindigimîz transkripsiyontar Tfukçeler açlsmdan cia desteklenir. Örnegin, Sum ai'iadz agltçl - Tm . ligl . Az. agl aglt, aglama (ESTY _ I : 79-81) « "'ali ay <"'ali ad z » TI ag. aglt I agat l avut ayn. (DS _ I : 93); a Îlar agltçl - TT ag. aglr - sesli sesli agla- (DS - I : 92), Gen. T. agl la- I agla- I agla- I äla· / agIa- ve var. ' 1. Agla-; göz ya!il dök-. 2. Ölûmüne agla-; Aglt, sagu, mersiye söyIe-. 3. kederlen-, gamlan-: üzül., yas mt-, yasa bürün-; inIe-, slz1an-, yamp yakI!- (ESTY _ I : 80) « "'aiia r- "'sesli sesli ag1a- + - 3 (devamhlik eki) vs gibi kelimekrIe kar~lla~llfl labilir. 7) MA: Sum. M A ( = 311::1dz-) - Akk. n ahlÎ, zik m ad ver-, ad koy- ; de-, söyle-; =z .'iûm ll ad, isim (Dcim - III :157) - Gen. T. ay- / IY- !I ey- I et- 11 ayda· ' I . konuh deo, söyle-; anlat-, naklet-; 2. tartl~ma , çeki~me ve mahkeme davatannda ifade vef-, resmi konu~-; hüküm ver-; 3.izah et. , açikla-; ad ver· , ad koy. ; emret-, buyur-; idare et· , yönet-; ilan et-; yot göster-; müsaade et-, izin ver- vs'; Eski T. 9\
90
ava- < " ay-a- -lakap ver-': Özb. ag. äd a- < äd-a- ; Eski T: . a~ ,ses1eni*. cagms: çagn, daver': onanla n "at-" ; -ay ',ad. ~s~rn (ESTY _ I : 99, 100); Gen. T. at I ad I ad f at ve var. ad, ISIm; lakap, takma ad; unvan; rütbe vs' (ESTY - I: 198, 199). ~ um MA ( = aiiadz-), MA _ MA ("'afi -1ladz = aiiadz -) = .~. afak~ (git=: ürü-) (Deim _ 111 : 157) ; kars. A - RA (= a n-n adz = anadz) ;;:aktu. A - RA: {ea ûadz} = alaktu gidis, yürüyüs: yol; çarpr.
kere. defa, kez, sefer, yol [Deim - III : 18); AS (= aûadz; = A~~A "" afiadzaû) = Akk. sëp u ayak (ABZ : ~o I) - ~n. T. a)'a k /az ak~ 1 adzak f adzag I 3)'a g, I l za ~ J adalf.! atah ve var. ayak: ayagm a~agl hisse;i: pence: basarrak; hendek, su yolu; umak agn; defa, kere, kez vs'; onanlan *a)"- I - ad- 'vürü-, adunla-' - *ad 'a dim; yürüyüs: ayak' (ESTY - 1 : 103, 104); Gen. T. ad.lm I, a d l~ 1 adzun ve var . ' ad un; yürûyüs; gid~ tarzr; iz, ayak iz r vs; T ür. ag. ät' adun at-, YÜIÜ- '; Osm. ad- ayn.; Tûr. êt- ' adun at-, yärü-; adrmla ölç-' : Çuv. at - 'yürii-; adunlan kans -' vs hakkmda bkz: ESTY - 1 : 88, 89). llave bkz : Kum. abat adim (KRS : 23); Nog. abit ayn. (NOS : 20); Kar . abut ayn. (KRPS : 39); TT ag. ab l~ 1 abut ayn. (DS - I : 22) « *a n3ts. .. ' 8) :"iA : ilk önce onu kaydetrneliyiz ki, l'\A isar eti arkaik menn lere göre 'gökten yagan yagl~ « *dzana ts ve . hu ya~I.!i~ yer~e olll.!jturdugu )·a.!i « *dza nats resmîdir. Böyle brr ses yüküne sahip bir i~aretin · dza fiats )Jo ta~ okun~u da foneu k transfer açlsmdan oldukça dogal görünmel..'tedir. Ancak, som aki devirlerde bize belli olmayan nedenler yüzünden daha çok ' ta!j; amt. ta.!i beykeI' anlanu veren an3ts okun~una avantaj saglanrtlL!inr. Kar.!i. Sum. NA _ RU.. _ A (= NA DA3 - A "" ana ts dZ3li -nats = anats dzali ats harfiyen. ~3mt t3.!i) = Alk . NA RÛ stela, balbal, (yazlh) amt ~ (Deim - Ill : 168). Sözün farkh yaztll.'?1 ~ A - RU ve Akkadca 'ya da Sumerce'd en almmast bilinen NA -RU-U (Ahw - Il: 749) uygun olarak .!iöyle transkripsiyon edilmelidir: NA-RU = ~A SAB 2 = an ats d za nats; NA -RU-U = NA SAB z - A 6 = anats d zan -n ats, NA i.!iaretinin ön sesini belirlemek için ta~ldlgl anlamlara sahip diger i.!iaretler i ~ e yarar. Örn. Sum. NA (= afiad z) = Akk. erû yliksek, yüce (Oeim - III : 168), AN (= an ve 3nadz) = etû a)11. (Oeim - I1I : 14), AN _ NA (= an-nadz = a fiadz) = etû ayn. (Oeim I1I : 15). Sumo :\'A'ANA, AB·NU, A-RA-AN, i, i.ANA 4 = Akk. ABNV(M) ta~
(AHw _ I: 6) ; NA-ANA = an-fiatsaIiats; AB-NU NA 4 = a fi ~ nat san a ls = 31iats; A·RA·A.'1 NA = :lIi-fia-atsafi3ts = aIiats ; tNA.. os 4 NAD2NA.. = anatsanats = 31Ï3tS ; i-ANA 4 = ;\AOrANA4 = a ii-
92
iiatsafiats " (l5.)ai\al s . G örüldügü gibi, kelimenin Akkad ca'ya ait editen ABNU(l~f) ~ i fresi suni ve yan lrs olup, gerçek okunusu aûats olan Sumerizmdir. Sumo NA (eaë adz} = Akk.. amêlu, zik aru [adam, erkek)(Oeim - lil : 168) - TT ag. a kay adam erkek (OS - r : 140); Kar. a ka y ayn. (KRPS : 58); Krrg. agay kendisinden yasç a • büyük erke klere saygr h müracaat s özcügü (KOS : 20); Bask . a~a J ayn . (BRS : 20); Vak. ag. agay ev harurmrun kendi esine ve diger kena r saygm erkeklere müracaa t kel imesi (OSYY: -10) « " a üadz "adam, "erkek . Sum o NA3 (= aûadz-] = Akk. lIabû ad ver-, ad ko y-; de-, söyle• . Bir ënceki kars rlas nrmada geçen :\IA =aii ad z_ = All. nabû ayn. Sum. NA " e üad z yüksek, yüce kelimest Sum. A.,"l (=aü· ve afiadz-] = Akk. jaqû yüksel -, yüksek 01- (Oeim- lII : 14) = afi- fiilinin rûremesi gibi degertendinlebüir. Swn. a fiyûksel- - Gen. T. .lig- 1 1 ag- 1 aw- 1 a k- ve Osm ay- 'yukan kalk-, yûksel-: dog-, çik- , kalk-, çik-, çrk-, nrman-; kaldrr-, çrkarvs' (ESn' - I : 68, 69) (E.V. Sevortyan'a göre " áfl-, bizce "a ü-) fiili ile karsrlasnnlabilir. Osm ay- kelimesi ise " afiadz- arketipine sahiptir. 9) PA ; Yukanda PA isarerinin = HAD = kaû adz 'kanat' anlanu hakkmda bilgi ~u~uz. E~ememiz gerekiyor ki.. i.!iaretin diger bir okun~u - H ANg, ve HAJ\1AN da yanh~ ~ifreleme ürünü olup, a}1ll ohmU.!iun farkh i~aretler araclllglyla yaztltmmdan ba~ka bit ~ degildir. MANi S) 1 ÎI AMAN = HA - :\I..\..."\ l :'\iS (Deim - 1 : no 560) .. ÎlA - NAS "" ~li-t1adz = li.aliadz , i.!i3fetin Hun .. ~oIÎodz okun~u ifade edilen kelimelerin yuvarlak \aryantlanrun da varhgl konusunda bilgi verir. BA2 = banadz, z.4..G z 1 S/SAG 3 ä-
tsa fiadz 1 dzati adz okunu~lan da ku~ku uyandmmyor. Ancak , Oeimel 'da ki AS 9 = a lÏadz okunu~unlln iptal edilmesi, sadece
=
anla~tlma2 hktrr. Bu okunu.!iun varhglm l\IAS 4 = a nadz, ARU =
a fiadz, AKÎL = A-Ki l = A~ ÎlAB = an-nadz = afia dz ve dolaYlSlyla LAR = ati ar transkripsiyonlan da destek1emektedir vs. Sum PA - Ri - iJ\t ... Akk. náhalu kurak, çorak yer (Borg - no 295); PA - Ri - il\1 = AAD DEs - MER 2 = Iianadz dzéii-iiér = ~aii.adz dzéiiér harfiyen, 'kakaç yer '. Sum ~a n a d z kuru kelimesi ve Tfukçelerdeki kaqlhklan konusunda yukanda HA ka~ lla~tmnaS1Rd a bilgi venni ~iz . Sumer ve Türk dzéfier }) yer kelimesinden devamh bahsettigimiz için kar~ila~tmnaya gerek duymadlk. Sum. PA.. (=~3r1a dz ) = Akk. alÎu erkek karde~ (Deim III : 184) - Az. gagll agabey, büyük erkek karde~ (ATS - I : 44 1); TI ag. gag a I Jl;aga I lp ga 1 glka 11 gac l 1 glCI 1 gada 1. Agabey. 2. Küçük karde~ . 3. Erkek (OS - VI : 189 1), ga~ erkek ya cia klZ
. --_... :', ----............ .
""
, ,'}
; "-
93
~''' ~ ~u , r ... ~=u:u2'
'
.......:
tak-, geçir- vs (ATS-II : 10 15); Tür. sa n ç- ayn. (TRS : 564); Eski T. sanç- banr- , sok-, dürt -, sapla-; yen- (DTS : 483,484); Vak. sävçak-, kak-; vur-; patlat- vs (YRS : 304). . 12) SA : Sumo SAJ (= dzafiats-], DAG (= da üat s-) = Akk. p ulÊm (m)
kardes (OS _ VI : 19 33), ~ada, gad as, gade 1. Kardes. 2. Teyze (DS _ VI : 1888), ka ç , kad a , kadak. kada s, kade. kaga 1. Kardes. 2. Agabey. 3. Kil kardes. abla. 4. Küçük kardes. 5. Arkedas. 6. Teyae (OS - VIIl , 2587). . . . . . 10) RA : LA, MA, NA isareûerinde oldugu gibi RA Is~re_t~m de anläut drstnda bütü n sesleri bellidir : R-\. ."" RA -:- A = Xan-n ad z = X anadz, Bu 0 anlama geliyor ki, i'i3-renn ~Imwn veya baska sözle normal okunusu ailadzJts olmalidrr. Kd~e bastudaki sesi belirlemek için yine de isaretin .ifade erugl anlamlar . ve bu anlamlara sahip diger yazthmlann incelenmesr gerekecektn. Öm . Sum, R -\. " AU . maIÊi1sll (m) \1Jt"-, d öv-; doku -; A-DUu--GA. IA-
toplanti, kuru l; topluluk; toplanma (AHw - 11 : 876, 877) - TT önem li bir konuda birkaç kismin bir arada konusmasr, müsavere (TS - I : 526). Sumerce' de bu ismin fiil adasi dza üat sda mevcut olmustur ki, bunu degisik yazihmlarda kolayca daOl~ ~
görebilinz. SWIl ZA- RA - KA - KA = Akk. musliilu(m), mulliilu
RA~I, AB _ RA "'" ma lÎi1sll ayn. (AHw- II : 580). A_DUn _GA '"" A
_K-\ _GA = a ä-ûa-ats = aûats-:
A - RAl = a û- ûats = aü ats-; AB _ R -\. .. an-i\ats "" :uiats - . Bu yazd mUar RA i~retinin de aüatsokunmasr gerektigini ispathyor. Baska bir ömek. Sum, RA = Akk. rahiisll(m) (su) as-, tas-; ytka- ; Sumo A - :\oIA - MA. A - GAl GA • A _ ) t AR _ RA. A - GAR - RA = Akk. m i ralÎiHu(m) a)n. z (AHw _ 11 : 942). 11k önce kaydedelirn ki, bu yazl.hrn1ar giz '\"31'~"1 örnekieridir ki. bu konuda ileride daha gems bahsedec egiz. ~imdilik sadece oku nmasr gereken ~ekilde. aÇiklama y~pma~n olormak zorundayiz: A _ MA - MA "" )IA .-\. - ;\t A = rnafiats a nfiats- '"' mafiats- a üat s- harfiyen 'bas- as-': A - GA:: - GA:: = GA:: A _ GA :: .. DA A - :\lA J "" baiiats- aü-üats- = ba üats4
dams an, tedbirli ; SAJ - KUSz - VJ /I b êlu mu s -ta -Ju ayn. (AHw - U : 685). ZA - JU. - KA - KA = tsa û- ûats ka ü-ûats = tsaüats ?iiats ; SA) - KUS z - UJ = SA) - ZAL\ _\I ~ SA l7 = ZALA.\ I SA] - 5.-\.17 = tsa üats dza üats -tsaü = tsa ûat s dzaû atsa û harfiyen, 'dams damsan'. 13) TA: Sum. TA (=tsaiiadz) ., All. ana bir kimseye, bir seye dogru, ...tarafa, ...yanma, yönebne dununu ifade eden +a, +e ekieri fonksiyonunda (AHw-I: 47) - Eski T. taba I tapa ayn. (DTS : 525, 533), Tu v. -ë-trva I »d rva ayn. (TOS: (47) « " tsa üadz. Bu morfemin erkek eins kahnnsr 013.0 v'aryantlan sifiar, safia r, sär vb « - tsa üa r ayn. 03.09 bölümünde geçmisnr. 14) ZA: Sum ZA (= rsa äat s) = Akk. ahnu tas : degerli tas, mücevher (Deim - III : 115): ZA~ = ahtlll ayn. (Deim - III : 115) Gen. T. dä~ I d a ~ I U.~ I tas I t äs I tas ve var. ' tas: degerli bi, rrrücevher vs' (ESTY - III : 167, 168). Kars. Sum ZA 2ZA - ctx,
aüats- harfiyen 'bas- as-': A - MAR - RA = ;\lAR A - R.\ "" a üar afl-iiats- = aiiar- adats- sinonim ikilemesi ' a~- a~-'; A -!!AB.RA "" G AR A _ RA s ~ fla r afl-iiats- = J:;aflar- aiiat s- harfiyen ' ta~ - a~- ' . Swn. aiials- ' a~- , ~- ' fiilinin tsaiiats - ' taS-' süper ~ekli bu bölümde, DA i~aretinin incelemelerinde geçmi*tir. ~ar~. Gen. T. ä~- I is- / a~. 1 as- / á~- '(dagl) a~- ; (güne~) bat-; belh bu engelin öte yanma geç-; (umak) kl)'llan a~- ; ta ~ - ; SlnU1arl geç-; bir ~eyden daha yukan kalk-; yükse1-; art-, çogal- vs' (ESTY - I: 212-214). Sumo aiiats- 'vur-, döv- ; doku-' fiili ise Eski T. at(kaIp, ylirek) çarp-, vur-' (DTS : 65), TT, Az. at - ayn., A z. yun at- 'yün döv-' ifadesindeki at- 'döv-' kehmesi ile kar~tla~ttrtlabilir. Su asl ge1mi~ken kaydenneliyiz kî, bu fiilin Genel Türk at- ' fu lat; koy-; yerle~tir- vs' fiili ile hîçbir semantik bag1anhsl yok. Samyoruz, bu sebepten E.V. Sevortyan at- vur-, çarp-, döv- fiilini at- firlat- vs makalesine, hem de hakli olarak almaml~t1r (ESTY I , 199) . 11) SA : Sumo SA (.. ts ai'iadz-) '" Akk. masiidll vur-, döv-; çak-, vur-; çal-; çarp- (Oeim.- III : 174) - Az. sane- battr-, sok-, giyindir-;
06.03. BiRLE!;lM E iNDEKSi Prensibi iyice anlamanuz için rebu~ (resim) yazlSl sergileyen sum örnegimize tekrar ba* vurahm. OktlOU ~lan bel ve kazrna olan X isaretini alahm. i*aretin okunu~ lan arasmda aynmlama yapmak için mutlah fonetik komp lement eklememiz gerekecektir. Fonetik komple~ent olmadan okur X i ~ a retin i esit esaslarIa bel veya kazma okuyablhr. Böyle hallerde tercih okura blrakthru* oluyor ve okur istedigi okunu~u seçmekte serbest hareket eder. Bu serbestligi lasitlamak, yaDi, okunu~u tek seçenek haline getirmek için yönlendirici araçlar kullanmanuz lazlm. Bu amaçla X i ~aretinin sonuna bir el resmi yaptlgU11lzda, okur Xel yazlhmmm bel el OkumnaSI gerektigini
94
95
(= tsafiaIStsaiiats_~afials) = Akk. uqnu laeivert taSt (Labat : no 586) - Az. d a ~ - ga ~ degerli ta~l ar, müee"h erat (ATS ~ I : 237); Klrg. ka ~ - ta ~ ayn. (KOS : 362). Görüldügü gibi, kelimeler Sumerce' de (ve Türkçelerde) sinonim ikilisi olusnnmaktadn: tsaDats ' degerli taf , ~aiia ls ' degelli taf .
kolayea anlayabilecektir. X isaretinin rëreme okunusu be olacaknr: hel el "" h e _ el • b el. Baska bil usulle, X i ~are !inin önüne çagdas Türk alfabesinin 2. harf ft (ses yükü be) isare tini ekledigimizde 8X = h cX
bebel = be _ el = bel. X isaretinin türeme el okunusu meydana çiknus olacakur. Aym yolla X isaretinin karma okunmasr ge!ektigini belirtmek için isaretin önüne bil kaz resrni yapabiliriz : KAZ X = kazkazrna . Bu balde X isareri -ma rüreme okunusu kazanrms olacakttr: kazX = kazkazma = kaz - ma = kazma. Baska bir yöntemle X isareti sonuna MA harfle ri yazdigutuzda Sma = kazma ma = kal -
=
ma = kazrua, X tsaren otomatik olarak kaz- türeme okunusu kazanrms olacaknr . Gördügiimüz gibi. esas okunusu kazrna ve bel olan X isareti kombinasyon yazibmlarda kaz-, . -ma, be-. -el türeme . OI.;\lI~~lan da kazannus bulunur. Simdi de bizim hu yapay )'aZ1 stsremmuzm varhgrru bi1en, X isaretinin kaz, ka zma , ma. he. bel. el nkunuslarmm varhgnu ö~reruni~. ama , okunma.mn mekanizmasmdan ve Tûrkiye 'jürkçe'sinden habe rsiz bil insarun rnevcutlugunu "ar sayahm Bu
yabanci Xe! yazüururu: 1) kaz-el "" kazel; 2) kazma-el = kazmael: 3) maet> mael; 4) be-el "" bel; 5) bel-el = belel; 6) 1'1-('1 = elel: 7) elel = el gibi ëeëertendume kle yedide bir dogru okuma sansma sahip hulunacaknr. Eg~r. yabancumz Türkçelerde harmoni - vokal uyumu konusunda bilgi sahibivse ve bunu uygulamak isterse (Sumerologlar Swnerce' de ha~ni oldugunu iyiee bilmelerine ragmen, her zaman uygulama isteginde bulwunuyorlar) bu ~ansl dörtte bire indÎIebilir : bel. belel. elel. el. Söy1enenlerin yam slra. yabanemuz fonetik komplement konusunda bilgili ise ve bunu uygularsa, seçenekler saytSllU iki yapabilir: bel el = bel ve el el "" el . Dogru seçenegi bulmasl için yabanemuza Türkiye Türkçe' sinde 'tarun arae,' anlamma sadece bel kelimesi mevcutlugunu mudaka bilmesi gerek. B a~ka yolla gerçek okunu~a, tesadüfler haricinde ula~mak olanakslz. Diger taraftan, kaze l. kazroael, mael. belel. elel okunu~lan dokuma prensi bine ters geimesi nedeniyle de reddedilebilÎI : kaz ve el. kazm a ve el, ma ve el rnorfemlerinde birJ e~ t irici aftak öge yok ve bu kelimeler mutlaka ayn okulUl1ahdlr: bel 11 kaz m:! el; bel ve el, cl vc el kelimelcrinde ortak öge (cl) vardir ve bu yazlhmiar yalmz bel ve el ~eklinde veya ayn ayn: bel el, el el okunabilir. Xe! yazIlunmlO cl el = el veya el el okunu~u 0 zaman dogru olabilir ki, tan m arael ifade eden X kelimesinin el sinonimi bulurunu~ olsun. Eger böyle bir sinonim bulurunu~ olsaydl, 0 halde ya cl fonetik komplementini X i~aretinin önüne almanuz: elX ya dOl ba~ka türlü yazlhm uygu13manuz gerekecekti. ::;i imdiki halde, yani, dilimizde böylc bir sinonirnin
96
halinde X el yazrhmmm bi r kelime gibi okunmasinr saglayan tek okunusu hel el = bel vardar ki, buna da termin olarak ~irlelme indek~i tenmini kullanacagu. Yapay ömegimize göre X ~~aretmm. önden kaz- ve he... se ndan -ma ve -et gibi birlesme mde ksleri vardar. Birl esme indeksinin ana hedefi anlam göz öniinde tutu/mak/a kelim enm SI'S terkibinin belirulmesidir. Hu prensibe e öre bulunrnamasr
kazX
som soru lmaktadir: kaz- hece siyle el yazrhnuyla: -el ile biten tanm basla yan tanm aracr ne? Ya da aracr ne? Birlesme indeksinin ana görevt s özcûgün ses terki bmin belirtilmesi oldugundan .~ em on tik indiko tör terimiyle adlanwrdlgmuz yazrhrruyla
sanki,
bic
x
anl:m belirleyicilerinden aynhr. Bu açrdan metinde Xci = bel yan hrm halá , 'ranm aract bel' kastedildigr anlanuna gelmez . Ayru yazrlrsr c rta determinatifi ve fonetik transfer araclhglyIa, ortaxel veva daha ekonomik ortaX 'insan, ha yvan vey a dagda bel' anla nu ifade ermek için kullenmak mümkiin. Bu kabil ömeklerde som amik illdikotördeterminatif hem de {onNik indikatör gö rec i üsllendiginden ortaxel yazrhsma gerek kalmaz. Çünkü. ortax el = ortahele l yazrhmmm ifade etrigt anlam ortabel "insan, hayvan veya dagda bel' sinonimi kazm a kelimesinde yok ve tabii ki, yanhs anlasrlma sakmcasr da olmayacaknr. Simdi de yapay ömegumzde górd ügûmüz prensibin S~eT yazJ!a!IDda olup olmamaslfil ara~ttralun im:eleme için A."\SU. A.,"SE, A.,"SI ~i frelerin i alahm. SU iiaretinin ana anlanu 'el, insan eli', SE iiaretininki 'hububat, tahll ba~agl ' si i~retininki ise ' l.!:Öz· b~- vs' ~ekliudedir, Anlk biliyoroz ki, S~erce 'de ba~langlç he~esi a n· olan a iiadz 'el ; kol vs' kelimesi vardir ( 06.02. bölümüne bkz). Bu o demcl"ttr ki Ai" - SU yazlIJnu 'ilk hecesi aii- olan el kclimesi neT sorusu ~eklinde olup A ~ - SU = a li -QAD = a li·fiadz '= aiiadzits gibi transkripsiyon edilmelidir. Yani, a li - fonelik komplementi SU i~are(iniu aua okunu~u QAOrr .. ~aii aJ7jt s ' el; kol; kanat vs' kelimesinin nonn al .okunmasma yönlendircn göstergedir. {Sumerce QA.D fr .. 1}aiiad zJts 'el; ~ol ; kanat vs ' kelimesinin varhgma ~üphe eden1er için: Sumo IP AI , GI~ "" Akk. qiill/(m) el (Ahw - Ir ; 908); PA = ÎiADrr = 1}aiiadz /ts ; GiS = G i - SU (Deim - I : no 561) = QA.."'J 2 - QAD = ~an iiadz = I}a nadz/ts. Hiçbir ~(J phe oIamaz ki, Akk. qiitu Sumerce kat1ats > 1}anat varyantmdall ahntldlr.l Siradaki ~ifremiz ANSE = AN'-SE = ~\' - NiGA (= l\' j - GA ;: GA;\ IAR - GA = ~afl-liadz = ~aiiadz) = a nnad z = a nad z/ts ~ e kl inde transkripsiyon edilebilir, ancak, b irle~me indeksinin olup olmamast sorusu· cevapslz btraktlnu~ olur. B a~ka sözle, Sumerce 'de SE i ~are l i n i n ifade ettigi anlamiara sahip, a iiadzlts ses terkibine malik bir kelimenin buiurIDla51 IaZlm ki, okunu~ dogrul annu ~ 97
Hw clsun. Sumo Al'f,. A-MIAL'Il, Al"IJ - SE =" Akk. .{" bll/tII(m ) besak (A LA A = aii_ III : 1258). A."IrJ '" ANA:: - ai'iadzlt s : A·l"l!AN" = A. JAN 2 gü gib i n ad z lTll1ad z = afiad zlls ; AN _ SE = aû-ûad z = aüadz/t s , Görüldü kehme ip sah e terkibin ses aradlgm llz 'ba sak' anlamh a üad zns e birlesm da unla Bun r. Sumerc e'de gerçek olarak mevcut olmusru is ekleum daha i yenis bir a indeks inin varhgm i dogrula yan kamrlar ü-üadz "" otacakn r. Üçüncü sifremiz ANSI = AN - SI = A!"'l - PAD 4 = a emizde sifr aûadz/ts scklind e transkri psiyon edildikten SOltra bir önceki karnt . acak oldugu gibi , btrlesme indeksin in varhg~ ispatlay LAl' SumoI, niteligin deki de netim smavmda n geçirilm elidir. 11k önce Hw - I : M AS. PA ) , tot, iet - GAl " Akk. am iiru(m) ba k-; gör- (A = aiiadz= LA;: -; 40) sifrelerine bir g öz atalun, i s iiAD;: = aiiadz LAM s L AL = eüar-r 1\I A5 "" aii adz- ; PA) = ka fiadz- =:. tct - RU '"' ls = LAl\ = SAB: = ANAD Z-DZAi.~ADZ .. a fi-ii adz '" aiiadz-; tct lgl afiadz- ; tct - GA: = LA.' ls - MA) = afi-ûa dz - a na dz -, Anla~l1d lugu aibi Sumerc e'de aûa dz- gör-, bak - fiilinin gerçek olarak mevcut isarenm n LA.' ls okunus u ;çlkhga kavusmus bu lunuyor . Yani, Sumo ta iiad z- seklinde transkripsiyon edilmelidir. Di~er taraftan, (AHw memba Gii G t. i _ BE!BiBi ~ = Akk . Ï N U(I'tf) g öz; kaynak, pmar, isarerinin ie t =anadz _ I :383) ~ifrelerhnn çözümlenmesi de i _ a ünkunusuna sahip bulunmasuu isparlar : i-GiiG i '"' !'iADr QA:'\2i G PADlBE , ûadz tc t = aü- ûa d z a ûad z - afiad z: i _ BE BÎ;~ '"' NAD~ _ ÎlANAi;I y
.
si
si
~ aii adz _ ~afi.adz~aiiadz = anadz Ij.aöadz (sinonim iki lemesi) ; i
_ RtBi;:
ayn . = NAD : _ KAsKA Sx"" anadz - Ip.iladz ~aii adz = aii adz Ij.aiiadz ~ ifresi de (StraSI gelmi~ken k3.yde de1im ki, Akkadc a ÏNll(M ) ' göz ' ipsiyonu transkri yanh~ ve suni okunu~ ütiinüdü r. Sifre nin gerçek Sami . almtldtr 'den e NU'" NAD z - LA) = afl-1Îad:. .. aiiadz olup Sumerc göz = afldiller indeki 'ain göz kelimesi Akkadca J.NA.-AN her iki ~ iiad:,-dza,i = aiiadzan (" "'agaya n,, 'ain) kelimes inden geli~mi olmakla = Akk. j Sume rce kök enlidir. Kaq. Sum o iGi - AS - AS, i Gi - TAB = a nadz ll dza ai'JadzNA -A,," (AHw - I : 383); i Gi - AS - AS '" aöadz fi. '" z-dza aliad = DAB z afi adzaii hartiyen ' göz ikizi, çifti' ; iGi (Deim aii adzall 'her iki göz'. Bkz Su m. AS - ~ ikil ve çogu l i~ areti ~ekli - III : 19). Sum. afiadza n 'ikizi, çifti' kelimes inin nonnal 'ya Arapça mdan a~amas geçidin in son ëfiédzé ii » "'égéyin »"'ééyi n 1 r. hrunl~t1 a ' ikili' anlarru veren -t'yn ek morfemi ~ ekl j nde
98
kimya Sumer yazt sist emin de kullamlrrus biriesm e indeksi pr ensipçe i gibi yeteneg lme i birleseb bilimindeki belli bir alo mun diger atomlarla bir heceleri veya isaretlen n olmaya bir seydir. Yam , bir lesme degeri irniz settig bah an bakimd Bu yoktur. i üig kelime gibi oku ma serbes olduk ça sifrelerin Sumero loglarca ne kadar özgür lükle yaptlmasr fonetik a) en yaprhrk n sifrele A~5'l:i ve A.;"IrJSE SU. i AJ"' . karakteristiknr gü çok öz 'ye rce Sume b) us: unutulm n tarrame varligt ntin mpleme ko c) dog al düzgün vokal uyumu - hannon i kurallan na dikka t edilmer nis: ters tam e indeksin e birlesm clarak dokuma prensibi, yer prensibi ve aym Sonuçta . isnr esunlm düsen esassiz. a~1O serbes t ol..unuslar gercekl rmis. kelime ve anlam ifade ed en yazrhml an ûç farkh ~ irre haline geu A.c'\SE, A:"'i5'l:U, Sum. ler. eklenus birden sini yeni yanh~ sifrelem eler e ü ç aki A."'~I = Akk.. 1. imeru esek: 2. si.\·û at (Deim - III : 16). Yukand ü ç ü aii adzlts ses yüküne her rin sifrele gibi rgi anlasrld ince1eme lerden anlam sahip bir kelirne olmak la transkri psiyonu ve ifa de etrigi eler le Türkç dili insan olan var rak ola gerçek birimleri esek at; ' 't a I dogrulanmaktadir. Bkz Gen. T. at I àd I ät I Hak. ag. at 'al; üadz/ts a SUm vs' (ESTY - I : 197); ek olarak 03.09. bölümüne. Sum stir. geçmi rde metinle esek ' kelimes inin norma l sekli éîi.édzlts de isi esek [-)IEE1\1E 3" Eski Babil A-TA-N V-mr, A-TA-lVV / NA d M (AHw~ I :86); E.MEEi\I E) ~ éll- iiédzéfié dzlts = é-iléd zlts : A-TA -NV.U
A - TA = aliats-tsaii-/;a-ad:.= a ûats tsaÎiaJ:.: A-TA-NU = aÎiats t.~ aÎi -liaJz.; harfiyen olup almn e'den NA - atiats tsaii-/ia ts . Bu kelime de Sumerc n, Arap . ' atcagra ' anlarmna gelir. Ug. am . Yah. ätûu, Aram. a( t) tà
atän allomor flan da bu kelimed en veya anatsts aii
' atçik, atcagl z'
anlamd a~mdan ka ynaklannu;;tlT. enigi, helli h ir B irle ~me indek sinin sayts al de geri i~aretin ifade baglanl lh olup, a saYlslyl ler sinonim limenin ke ana sahip anlama bir kelimen in olan oldukça degi;;ke ndir. Sinonim ler saylSl ytiksek ni, Sumerce Ya r. tu i~areti de ytiksek hir1e~me indeks ine malik. o lmu~ ed inmî~ bilgi a hakkmd SI herh angi h ir kelimenin sinonim ler Sa )ï i indeksin me irle~ b i~aretin eden bulunsa ydik. ke1imeyi sembo lize ilgi b hiçbir da konular hu anda ~u , ki lk yaz ko layca bulabilird ik.. Ne ldurmam n bulunrnayan bir bo~ luk içerisind eyiz ki, bu bo~ lugu da do gerçekçi Iardaki yazlhm ik degi~ lerinin sinonim biricik yolu kelime u Okun~ ince1enm esidir. ve edilme si tra nskri psiyonla nnm elde n ~aretleri i sonra belli kes inle ~mi;; transkri psiyonl ar elde edildikt en KASum. okunu;;lar mda da kesinlige ula~ ma imka ru bulacaglZ. Öm. G.' KA-NA ..\I, 'KALA. KA.LA.\ .\I, IKALA KA-!"iA' LA.MAK.AI.Ac\l, GV ' UN GU-U:"'iG , GUGU 2' GU~UGU z z KA LAl\I -M A, Ki, Gi, GU:, Akk. '"' UR VKt, i Gi. )IA-AMA, :'\IA-DA, RA-st-TAEDEN, KV-URK
99
- - - -- - - - - - - - -. m a m(",) ülke, memleket. toprak, araz i ; kam; ~lf, k öy (:.'-~w - Il : ~~3, 63 4) sifreler lnin çözü mlen mesi diger sifrelerin de çozumlenmesme yarduncr olma olanegma sahip: • 1) KA.LA.MA KALA~l '" lia li-i1a-adz KALAM = ~ a ll a d z l:t:a î'la dz e ka ûadz:
KA-." ''''IKALA.•'1 '"' ~a fi -ii a dz KALA M = ~ a lladzl$:afi adz - 1$:311adz ;
KA-LA:\IKALAM = ~ a ii-fla dzKALAM = ~aii adz ~a ii ad z = kaiiadz : KA-~ A G
'" kaü - üadz = ka üadz ;
KALA.' I- ~'I A = Iianadz a i'iadz = ve~ sad~ce ~~I~-Ïladz '" ~ailadz ; . •.. . . nlar h.1 ve Cl sifrelerinin okunusundaki transr.npsIYo... _ Bu tereddütlerimizi gidererek açikhga kavusmanuzr saglar:
Ki .. xt - i '"
KA.'\'s - NAD;! = kaû - üadz = kafi ada ;
1
= ~oö-fi od z~Ofiodz =
koüodz:
GtTGU . l;:oiiodzl;:ofiodz = konodz ;
z
tx
Gtr.rKi '" GU-lTGU U I KUt I '" I:;.oii-iiod z~koiiodz '" ~koiio dz . J) :'tIA-A:\l A = aii -ö adz:lliiadz = aii adz;. tc t = a) '" a ûadz göz II lopra k. arazr YS ; b) - PAD " = ka üadz g öz 11 ülke, memleket vs,
. GL'lJ' =
VS;
iN = kafi ats - t1'l = kafiats - riad z = kaû-ûadz = kaû edz:
K U - KU.S] - R U;'\I = koû-û o- odz = koû odz yuvarlak seklinin varlrguu
ot ) !\lA - DA = a üadz-dzaf = anad zaû ;
R A-KA.~DA2 E D E~
e i-
QÏ.:\"j = Qi - lx "" xtx - Ix = kaûadz - fi adz = kaü-ûadz = ka ûadz • G örüldügü gibi KOR isaretinm ka ûadz oJ...,In~U yanhs ~ifrelemelerle perdel enmis. Îsaretin K U - U~ - R UM yazrhnu (De im _ I : no 668) =
c) "" iG U = këûëdz gö: 11 toprak. arazi; .köy vs. ç) = BAD s '" baüadz göz IJ tcprak, arazr s
Ki - iN = kaûadz -, i~ ;
Sonuncular en azmdan 0 anlama gelir ki, isarerinm sonda -ûadz okunusu da olmus tur. 0 balde: K::L'""j = Ki - tx = ka ûad z - 11'l = ka ûadz _ ûa dz = ~aö-iiadz = kaöadz ·
GU.L· ~GUN 2 = l;:oil-iiodzl:;.oiiodz '" kofi od z:
RA.Bi-TAEDEN
Ki~3 =
ctx, = GÎ - i ~ = ka üars - tx. otx, = ot - rx = Kil" - tx , Bu esamade Î1'l . iJare~iniJ.t sondaki okun,!~unu belîrlememiz gere kecektir. Isaretin I:"il = I-:,,·a okunusu ve adi 1:"1 - :sU (Deim - I : no 277) hu konuda yardimcuruz olacak nitelikte: i - xt = i - i Aj = mini mum okunusta (X}aii·iiadz = aûad z; tx - 1'lU = tx - LAj "" X - iia dz •
Gi"" Gt - Î= QA,~Z -:"iAD2 =~aii-fiad l =~aiiadz . 2) GU 2 = ko üodz:
Gr-Ucu
RASU = RA - A - SU 2 (Deim - I ; no 668) = uû- fiadz GALA 6 = aüadz ka ûad z ; RAzlJ = RA - A - ZU (Deun - I : no 668) = aû- ûa dz KA l" = aiiadz kaiiadz. Àcaba, isaretin pratik olarak daha yaygrn bulunmasr gereken aynca kaiiadz okunusu var olmanus rmyd t? So ruyu ce vaplamak içîn iJk önce KiNj • ct x; Qi:Vj sifret erinin çözü mlenmesi lazsm :
a fJ -iia dz -dza iiéilédzéii
a iiadzal\ el\ edzeii '"' aü adzaû .
5) k.:l;.URK UR = ~OI\ - iior ~OIi o r = koüor, , _ " Simdi de bu tra nskripsiyonlar isigmda K UR tsarenrun oku nusla nna bir göz arabra. haret in A.M MA, :\-l~. NAD, LAD. RA.M A.~ U siïreleri bi ricik afiad z ses yükü ne sahip bulunmakla gerçek olara k mevcutlugu dcgrulanrms sayilmahd ir: AMMA - .AM - l\-l A = afi-û adz = aiiadz ; LAD = LA - AD = ali -nadz = aiiadz ; MAD = l\-IA - AD = aft-ftadz = aiiadz ; NA D - NA - AD " aii-iiadz = aiiadz ; RAl\-lAN U " RA - ;\IA - N U = aii-iia-adz = aiia{l1: . t ~ a re tin RASU, RAZU ~ifrele~~ o kunu~lan , ise aÎladz l}'l iiad z sinonim ikilemesi ~eklinde transkripslyon edllecektlr : 100
kesinlestirmeye yarar. R UM isareunm kelime sonu -iiodz 11 -odz okunus u R UM (.. AS) = R UJ = R U - U2 yazûm unm transkri psiyonu sonucu meydana çikar { R IDI okun usu ise lamamen suni ol up, R MA (= AS - MA ::. afi-fiadz] yazthmrmn yanhs olarak R UM _ MA gibi degerlendmlmesi ürün üd ür. I : RU - U2 = a) RU · iiod z = o û- ûod z = oûodz ; b) R U - K US j = kcü - üodz "" kofirnjz,
Görüldügü gibi her iki varyanrta isaretin son okunuslan -iio dz II -odz olmahdlr. Böylece, KUR i~aretinin ali adz, aliadz ~aiia dz, ~alÏadz - \ie ~oliodz okunu§lannm var ltgl kesinlik kazannu~ olacaktu . Ba ~ka bir ömek. UD U i~aretinin Uz - nu - U, U - D U _ U, LU = L U - Uz ve LUG = L U - VG ses yükünc sahip bulunmasl saptannu~hr (Deim - I 894). YaZJhm[an n vnv, L V ve LVG §ekIinde transkri psiyon edilmesinin hiçbir bilimsel ve mantlksal da yanagl yoknu. Çiinkü, dokuma YC ye r prensibi inkar edilmi~, birle§me indcksi 101
}
1 r
kanttlamnanu~tu.
•
' ot', ou -ayak' ve U ' delik"; LU ' adem' 2 ve U 'ot': LU 'adam' ve UG ' hayvan' Isareüen araslOda ne gibi bir Yani, U
l
baglaan olabileceg i hiç ~ttr1lmadan suni okunus ka[a[la~tlnlnu!i,
yanhs !iifre1eme olWituru lmu!itur. Oyse ki, isaretler seçimi tesadüfi olrrayip, sirndiye ka dar ögrer ulroemis, ö~renilmesine ginsimde bile hulunulmarrus manuksal sorular içermektedir: 1. U _ DU _ U yanlmuyla sorulan soru: 0 hangi 'ot' kelimesidir ki, 2
hem de 'ayak ' ve 'de/ik' al1 /amma gelir? Cevcp : KUSj - GVB HU = ke ûots -koûot s _ ko üct s = koü -üo-ots = koüots . Yam, VDU j
2.
!iifredir. gerçek oka nus ko üot s olmahdu. LV _ U l IDV _ U yaeïluruyla sorolan som:
0 hang; 'koç /1 2 2• adam' kelimesidir ki, hem de 'ot' anlanu ta.W ? Cevap: UDU· KUS = koûot s _ ko üots = ~ofi-liots = koëots . Yani. LV da j
sifredir. gerçek okunus Ij:OÎlOtS olmahdir. 3.
LU _ UG = LU _ UK U yazllumyla sorulan som: 0 hangt 'koe II 4 adam ' kelimesidir ki, hem de 'hayvan II böcek. hasarat ' anlatmts olsun? Soruyu eevaplandrrrnadan önce UKU4 sifresl ni
çözürnlememiz gerek: UKU 4 = U2 - KU (Deirn - I : no 230) = KUS.} _ KVD = ko ûodz _ ko ûodz = I}oflndz . Bu sebepten soru' nun j
çevaln: L U _ UKU == koûodz - ~oÎlOdz = I}ofiodz . Yam, LVG 4 okunusu da yanh!i olup, sifre niteligindedir. gerçek okunus kotiodz olmahdu . Söylenenleri umumi lestirerek özetleydim ki. birle~me indeksi ~aretler komp1eksini okurun kendi bildigi gibi okuma serbestligini klsillayan. okumnayt yöneten en ciddi ve en önem1i yazI kurallanndan
biridir. 06.04. Gtz YAZ ISI , Giz yaZtSlDI prensipçe anlamak için yeniden suni örnegimize dönelim Bir öneeki bölümde geçen K.~ZBELMA yazlhnuna dikkat ettigimîzde dl~ okwiu!i1arm toplanu olan ka zma kelimesinin içteki bel sözcügünün sinonimi olmaSI kolayhkla görülür. Yani, bu kabil yazlhmlann arkasmda , anlam ne olursa olsun, mutlaka sinonimligin SaklaIUl1l!i olmasl mantlksal ve kesin bir sonuç. Çivi yazi sisteminde de bulunrnaSI muhakkak olan bu yazi türüne Ri; )'a;ISI bu yazlyla yazUnu~ beUi bir kelime ...eya ke1imeler grobu anlatan Î.!iaretler kompleksin e ise ~ lerimi kullanmayt lercih ettik. Suni ömegimizdeki KAZBEL~1A yanhnu ndaki i~aret1er toplanu bir giz gibi ahnabilir. Simdi de not defterimize gizlerin birinci tipini özedeyebilecek
tz: komplek~'inde
Birinci tip ghleri fa rkil küan ana (}Zellik :JU ki k 11 I d l$ okunuslann roplall1lylll ' ifa;e e ~m e veya kelim eter grubu iç okunusierdoki kelime v ' kelim. der <Ja '" grubunun )'a aJ 'mst, ya da agl; varyanndsr. Strüktür formülu: X\ Z srrasmda Y = X + Z . Om. Sum, TÁJ.'ITA'A~I-;\IAMA = Alk . qafdU (m) tenuz, , pak; kutsal, I mukaddes (AHw - 11 : 906); Transknpsiyonu: lafitafi·fi a-adz - d ia üadz. Yani taû -ûa dz okunuslar toplanu) = z(iyolla DADAG - GA "" Akk. ebb u temiz , no 381) sifrest de DADAG - GA = L'D - UD == DAG;:SA.\IAS GA = dandzaiiadzlÏ adz '" dafiadz (DAn ' G ifr ' , DA D G . .... snresr use ~ . - DA - DAli = da ü- ûadz = d aii ad z yäzihrmmn vanlr • degerlendirilmesi ürünüdür .). Bu srradan ga ö - ' 1 k S • , SA.LA-AJI ~ _ ~, mep 0 ara urn. SA;: LA H - Akk. II an p fu pthti lasnus kan (AHw - 1 . 326) , 1 bili t ~ d . )azi urn a a ma urr (= tsaü sau-na-a Z fiadz e tsa x, cl ) cl G'] na zr. IZ yazismm ikinci önemli fonksiyonu ise sinonim kelimelerin yaz,h!i, ryla ,',Igilidir. Baska sözle, giz lerin ikinei tipi ana kelimenin s mo~enm yazmak için kullamlrrustir: • Ikinci tilp K'':J . - erd e kullalldan isareüer komp leksinin dl oku;u$Ja;mm toplamlyla ifade edilen kelime veya kelimeJe: gril u IÇ okunuslardaki kelime veya keli. 1 b sinonimidir. m e er gru un un
~kunu!ilar t~plarru). A~.
a:~,7e'~
(dl~
taÎl-fia-a~:
ç~zümlenebilir:
ABl
~A
OL
Yapay örnegimiz KA lBEL:\I.~ b k bil . , gibi ahnebilir G' . . u . ~ I ~~lerm en karakteristik örnegi dogal olarak ' ya~ ~~~m ~el ozelhglIlln göz önünde nltuhnamasi Mes. ZA _ Gi 1 i'l~ 1- e eme er.e. ~'e yanll'!j yorumlamalara yol açar. _ - , - ZAGt:"ri !ilfresi giz yazlSlyla ZAQA."'J 1:-; = tsanka - t fiadz _ _ . 2 ' ka~/ a s~ , -:- tsa na dz. yam I}aii.als 'karmf kelimesinin tsa iiad z ~eklinde ~lOn::;u .anl atil~sma . ragmen, yanh~ olarak heee yazlsl yap'lmasm:SzlP~I~~Re~l~esl ~üdür. ~u~kusuz. bu yanh!ihilm ' ". _ .,. . . L.I-'. - GI~J .. ZAGIN ve ZA - DU = "7 . L.I-'. G.L; _ ..c...-\.GIl'.: -b ' ZA- h..'UR = 1 g~ I deg~r1en~Îr~hne s inin ?alledici pa), vardrr. Oysaki. _~ ZA SAD - ts an -nadz = lsanad z, ZA - DU = ZA - SA = tsan-nadz = - d z !ie kl!Dde transkrips iyon edilmeli idi. Yan4lt~ yoruml .. Is a~.a
ama om egt olarak Sumo d:\ lE - Di M;: - SA
dSALA k yapmael ÁJ.~ - !\IE - Di M S· , rnin;~.._ I 2 .t'lo4 yazlhnuyla, · · ~ ""'llUli " = an - ;.- d ' - dzaii. - _ . okun"...,." uygu Iarsa k " " , I E-D I:\I,SA.. _ . . n en - 3n d zan smo _ I-k'l I emesl anlat llmakt d ' I1emenin anlanu M E - DI~l, (= éii d . _)rum _ . _. a lT . Ik en - All b lllQl1 kol baeak k organlann hepsi ' (0 ;ma t. yüzgeç gibi hareket eden elIO : 161) l kar~ . Eski T. andam beden T ann
isimle" firn
I b'] a a I iriz.
=
4
in
.
nitelik1er kaydedelim: 102
103
I1
..
I
i I uzuv lan , organlar (DTS : 44 ) « *a n dz afi ; TT enda m vücut, beden, boy bos (TS - I :711), Az., Fars endurn ayn.; TOr. endä m ayn. (TRS 788) <:( "e li dzafl] ikilemesiyle aym olup, yapl açrsrndan agn sekil niteligindedir : aii d zafi ' rüm organlar'; én dzéfi 'organlar' . Denklemin
birinci ömeginuzde 2 kéfiédzd zé yenne kéliédz-2-dzé, ikinci örnegirnîzde . ise z- éü édz ~3îi 3u a yerine ka üat-z- éü édz-ta yaztlrmsnr . Aym yolla ter - X - GA L1 - Bi forrn.ülüyle yazrlnns kesir sayrlan Ja çözümlenmelidir. Om. Sum ici - 2 - GAL~ - Bi = ikide bir tot - 3 -
ikinci tarafi da dSALA "" :l li dz aû scklinde transkripsiyon edilmelidir. Görüldügü gibi denklemle hiçbir Tann ismi kasted ilrnemis. sadece, a ü
GAL z - Bi = .üçte bir,
éli dèfi dza û = aû dzaû açiklamasi ya pûrmsur. Giz ya zrsmm farkma varrnadan yaptlrrus bananistik okuma ömegi gibi Sumo Ki - seR- RA ~kk . Ki s URRÛ suur, hudut (Deim - III : 179) 'fifrderi de ahnabilir:
a) Ki _ SUR - RA = KA" sSlJ'RR.\. = kafi SUR fiats :: tsc üor ka ûats [sinonim ikilemesi: tsona r » çuk ur 'suur', ka ûars » ka ~ 'suur": kars. Sum. Tlr·Il.TUL = AU:. j up /u (m ) derinlik: çukur; uçurum (AHw - 111 : 1280) Tu.n TUL = Tl~·l!R6TU~ = tsoii-öortsofi or = tso üor: Sum, SUR ó , SeR, ( = tso iior) = Akk. b ërûtu derinlik [Labat : na ';61) ; Have bkz Sumo h':i· SUR -RA , Sl i'R 6, SUR 7 = Akk. birûtu derinlik; çukur: uçurum; mezar (Deim - III : 179, 180); Sumo sc-en SUR3 = Akk. liarru (m) su hendegi. çukur (AH\\' - I : 327)1 bu yazihm SUR'"' rsc ücr isaretimn eszamanh. esmekanh ~aiiad71~s o~u$unun varhgrm da kamtlayabilir. b) Akkadca 'ya almmts KJS URR U sifresi ise tsoüor kaû at s sinerum ikilemesinden degil, a)<"D1 anlam tasmu s tso üor koüodzzts ikilemesinden almn olup. Kl.: I1SUR IUI.U:: = lj.oiiSURilO-odz .. tsoüc r kc ûodz/ts eeklinde transkripsiyon edilmelidir. Giz yazrsr meydana çikuktan çok krsa bir süre sonra kelime sinonirnlerinin yaztlrna üslubu olmasmm yam sira. sifat - isim yapih kelimelerin yazlIUll1nda da gen4 çapta kullamm gönneye basla l11J~tl . ~öyle ki, belirtilen ISlm kendi nitdik göstergeler i içeris inde vazllmak1:J., isaretier kompleksînin dÜZÜIle o ""Unu~und a yam!tlcl duromlann meydana pkabilirligine dikkat çekilmist ir. Homonimlerin do~al yogunlu~u daima göz öniinde tullliarak, kompleksin baze n birle$ik slfat gibi algl1anmasl, bazen de tarn tersine alg.llamnamasl istegi ile bu yazl üslubuna düzenli $eki1de ba$ vulUlmu~tur. Böylece okura okuma kolayhgl, yan h~ seçim yamlglsmdan kaÇlnma olanagl saglanml$l1r. Mes. Sumo Ki - 2 - SE l )E) = Akk. a· na 2 ;;-tl i·~II, Ki 2 - EN - TA = u-di ~;n iSu iki kerede, iki defada; iki kercye, iki defaya (AHw - III : 1242) gibi yaZlhm1ar glz yaZJSmm kayde.ttigimiz özelliklerinin en kamkter istik örnekleridir. Yazlhm1ardan KI - 1. SE3(SE) = 1. KE - SE/:';Iê) = 2 kéli édz ~ d zé(lï) harliycn '2 kezdO;! ' ; Ki - 1, - EN - TA = 2 ·E ~ i I{.,\...'ls - T A = 2-élïé dz J:;a iiat-ta(li) harliyO;!n ' ikinci kerO;!de· $O;! klindc n-anskripsiyoll oJullma hdlr. Görüldügü gibi 10-1
tct - 7 -
GAL 2 -
iü = yedide
bir,
ici - 20 _
GAL! - Bi = yinnide bir vs (Deim - 111 : 132) kesirleri uygun olarak söyle transkripsiyo n edilecektir: 3) iet - 2 - GAL:: - Bi = DE, (veya SEzo)- ~ - EG Bi = 2 - DE, _
~G. Bi = j -d zé- éû biiiir = 2-dzéfi biiiir; harfiyen, ' 2 - den bir"; b) IGI - 3 - GAL! - Bi = DE, - J - EG Bi ,. 3 - DE, _ EG Bi = 3dz é-én biiiir " 3·dzéii biûlr , harfiyen, '3 - den bir ' ; c] tot - 7 - GAL, - Bi • DE, - 7 - EG Bi · 7 - DE, - EG nr - 7dz éii biiiir; harfiyen, '7 - den bir' ; d) tct - 20 - GAL z - Bi = DE, - 20 - EG ut = 20 - DE, - EG Bi = 20-dzéii biüir harfiyen. 'lO- den bu'. Gil yazisuun bu özelligi saytlarla smuh kalmayip, Sumer dili Ieksiginin b ütün alanlannda görülmektedir. Mes. Sum. GA..'\" , _ Gi D ~ DA = Akk. (Sumerce' den} M U,(}KÛ "ytlan yiyen" bir kus - (AHw ~I1 :684) sifresmin ç özümle nmis okunusunda kolayca izlenebilir: GA...'l2 -
GiD~ - DA
GA.'\" . ~ - BU - DA = BU GA..'\"A~ - DA = bofiod z kaii adz . boiiodz lj.a nad z31ï harfi harfine "p lan (boiiodz) kapan (~aIÏ.3dzaii r'· Kars. Sum .\ w .t;'s:o. IUS ( = moil-liodzmoiiodz ) = Akk. serru(m) yrlan (AHw - Hl : 109 3); K-\ - KUD (= KA - AAS = ka ûiia dz = ka ûadz-] = lIasökll(m) tsrr-, kap- (AH\\' - II : 758) . Bu srradan giz örnegi. sifatlyla Sum. ZiZA.," U ~ifrcs i de almabilir. $ifreni ol."~~an ZI.ZA.I\UKU R yazlhl11Jndaki ti-ZA-NU = zi ZA Si Rs = ZA
dzaii =
=
-
-
ZI-SIRs = tsafiats lséii-liér = tS3l1at s tséMr harfiyen 'yab ancl 'yer ' ,anlamma bir ikili olup, sinonimidir. KarS. Eski T. 540). Diger bir örnek : saçslZ, daz lak (AHw - r :
KUR = ~oü or ' yabancl yer' kelimesinin la~ yer yabancl yer, ta~ra, gurbet (DTS: Slim. LtJ2BAR_GAR_RA = Akk. humJum
318) ; LU2BAR-G AR . RA = GAR BA = 7-RA GAR // GA 4 // SAz // NiG z BA7 - RA = ~aiiar // !::aüadz // dzaüadz // ts~iiar baii ·fiats harfiyen 'daz baf. Baska bir örnek: Sumo LG2GAZZ~J.DA = (liäSi1 q êml) deginnenci (Labal : no 192); LU Z GAZ-zL-DA = ZIJ GAZ-DA = tséli ër k:lliad z·d za li = tsëli ér kaiiadzaii harfi harfine 'un döve~, ezen, ögülen'~ Kar$. GAl = /itlIûlll 'ez-, dö'l·, ögül- (Labal: nol92); ZIJ = qém ll un, toz (Labat: no 536). Söylenenler açlsmdan giz
105
I
I
1
yaz tsmm bahsetrigimiz özel ligine dayanarak, gizlerin üçüncü tipini söyle niteleyehiliriz: • Üçflncû tip g i:Jer de gi:; y a ZJSI gr amerset nitetik yan5/fmaJ'lP. yalm:.ca gramato/ujik önem ta~I}'Qn )'a:.J lÏ.dubudur. Yani, üçüncü tip gizlerdekî kelime veya morfemlerin sirast cürnle
veya ifadedeki gerçek m a gibi degerlendirilemez. 06. 05. A.,'JLAM- î,sARET BAGLANTISI, SEMANTîK iNDiKATÓR, YAZAR USTALIGI. Bellidir ki, rebus tipli yazr sisteminde fonetik transfere dayanan kelime anlatimlan önemli rol üstendig inden yandaki isarene kontekst'teki anlam arasmda hiçbir bagfann o lmaya bilir. Ömegin, TI at- fiilini bayv an at resmiyle yazdiysak, bu fiille hayvan at arasmda baglann aramak bosuna ugrasrradan baska bir sey degildir. Sumer yazr sistemi nde de rebus yazis uun en arkaik devirlerde n kullannn görmesi kesin bilinendir. Buna ragroen, Sumerologlar devamh olarak, isaretin ana anlamryla yaztlun arasmda bagleun aramaktadirlar. öm. isaretler grubu önünde Ez 'ev' isareti versa, mutlaka. 'mabet; ev ';
I I
I
1
DiSGiR ' taan; yrldtz; gök; hükümdar; temiz; kutsal vs ' isereti varsa mutlaka, çogunlukla "Fann', nadiren 'Ytldtz' özel isimleri anlartlrrustrr gibi bananistik düsünceler hakim durumda. Hatta, bu rür yenlis yaklasim özel yer adlanna bi1e uygulanmaktadir. Örn. Akkadca's i Biibi/u olan NUNki, Ka 2-d ingir ki , Ka2-d ingir -raki, Ka rdingir-md ki, KarDlS kI, KarDiS-oiSkl. EId, S u_an_llaki, T in-fir-v (ABZ: 3 11) sifreleri Baskent Babi! sehrimn ismidir. Yazrhmlara uyduru lan anlamlar ise söyle sira lanabilir: 1. Su-a n-na ki = ' EI-Anu"nun' (kent), ya m, '(bas Taan) Anu"nun eli' (kent); 2, Ka 2-dingir ki = 'Kapr-Tanrr' (kent) , yam 'Tann(nm) kapl(SI)' (kent); 3. -I.
5. 6. 7. 8. 9.
Kardingir-raki = 'Kapr -Tanruun' (kent), yani, "Tannnm kapl(SI)' (kent); Ka 2-ding ir -md kj - ' Kapr-T ann lar" (kent), yam, ' Tann lar kapusi)' (kent) ; KarDiS ki = ' Kapl-TaM' (kent), yam 'Tann(nm) kapl(Sl)' (kent);
Anla~ald1g1
gibi. aym sehir ad. olmasma ragmen. özel yer adlanna özgü sabitlik. deg isrnezlik bananistik okunusla rda hiç bissedilmryor. Meger, bic kentin dokuz adi varmis . Oysaki, yaz rhmlann norma l transkripsiyonu bütün uyguns uzluklan kolayca giderebilir: 1.
Su-au_naki "" QAD-A..~-NA GAGAR = ~a l1at s a fi -ii a ts kaü- üa-ats kaflar = kaüats ka üar:
2.
Kardingirki = KArANA z GAGAR = ka û-ûat s kaflar = ka ûat s kaû ar t
3.
Kardlngir-raki = KAr A.."Az-RA GAGAR = ka ü-üa-ats ka üar = kaüats ka ûar;
4.
Ka2·din~i r-mes ki = KArA:"iAz-:\IES
kaflar =
GAGAR = kaû - ûa-ats kaûar = kaûats ka üar. (:\IE~ = ME-ES "" ~I A6-;"A'''3 = aü -ûats e
aûats scklinde de okunmestur); 5.
Kaz-Oi S kl = K..\z-AS 10 GAG AR == ij.aÎl- i1at~ ka ûar:
6.
KarOg-nÎski == KAz -AS 10 HAR ,-GAGAR == ka û- ûats kaû- ûar e kaûats ke üar;
7.
Eki == EKi GAGAR = kaûars (07 .0 1 bölümüne bkz) kaûar:
8.
NUNkl = GAR(A)6 (Deim. : GA 7? = ka ûat s J} GAGAR = ka ûat s
kaü ar = ka ûa ts
kaûun 9.
Tin-tir ki "" KAS x (= Til'\ =Iikàrllm bira, alkollü içki : Al-lw-Hl :
1232)-S E-NER GAGAR "" ~ai1atstséiiér ka üar = kaüats kaûar, Açrklamalara sonuncu (9.) rrenskripsiyonla baslamarruz daha uygun. çünkû bu transkripsiyon çagdas Sumeroloji açrsmdan oldukça serbes t ve iradi okunus gibi degerle ndirilebi lu. rtx isaretinin K..-\Sx ekenusu henüz belli de*il. ama anlam transfen açtsmdan inkar edilemez. Diger yöndeu, kelimenin T h deg ü, K...\Sx oku nmasi gerekrigmi zorunlu
Ka 2-0îS-DISki = 'Ka pl-Tann-tek' (kent), yam, 'T ann(nm) tek kapl(sl) (kent); Eki", ' Büyük' (kent); NUNId = ' Büyiik:' (kent); Tin -fi r ld = ' ,sarap (veya hayal)-orrnan' (kent), yalU, 'orman ~arab l (veya hayan)' (kent).
kilan ts éû ér ' kutsal' sema ntik Îlrdikatörüdür. Yani, yaz rhmla sanki, hangi ' bira, sarap ' kelimesidir lei, hem de 'kutsal' anlanuna sahiptir?" sorusu sorulmus, okw a dogru seçenek ~anSl tamnnu~ tlr . Bahsettigimiz ~i freler semantik indikatörü iyice anlamak için en karakteristik örneklerdir. Çünkü, I-IV yazlhmlann hepsinde ikinci yerde OiNCiR i~areti kullamlnu~, okura 1. örnegimizde 'el' ve 'kutsal' (= ~a iiats), U-IV örneklerimizde 'kapi' ve 'kutsal' (- ~afl ats) ; 5. ve 6. örnekleriInizde ' kapl' ve 'Tann; kutsal' (ikinci yerde gelen DiS i~a teti ile) [bh : oU; ( == TÎLs /l TAL 4 = tséiiér 11 tsafi.ar) := ilu Tann (ABZ: no -180»); 8. örnegimi:zde ise l"OUN = GA (RA)x (= ~a ii2t s) = ziL = tséMr
106
107
"0
,
po
~
11I 11
isaret seçimiyle kolayhk saglanrrustu { kars. [nun] ==
A~
(yani. ZiL '"
niN"Gi R. sifresiz : ts éü ér = d z/tséü êr = Akk . itu Tann ) (AHw-I : 373 )}. BWlUn yam SITa, IJ ·VI yazr hml arta önde gelen KA = kuàat s 'kapr' 2 semantik indikatörü aracrhg ryla yazrlmun ifade ettigi esyarun kapt tûrü
I
\ I II
olmast bilaisi venl misur. Yani, ikinci kehrneuin (kaûar] 'kapt' anlamma g~lmesi anlanlrmsnr [kars. KAz-G AL (= kafi-na r = kaûar} = Akk. ahu/lu(m ) Seh ir kapiet (A Hw - I : 8)1 . AYTIca, yaztltm lann hepsinde rastladlglmlz Ki . isareti ise G AGAR = ka üar fonetik okunusunun yam srra, xi = ka ûadz ti kéû êdz 'sehir, kent' semanti k indikatörü aracrhg iyla yazthmlann kent ismi olrrasi hakkmda okura bilgi sunmcs tur. Böylece , kaû at s kaüar birles ik isminin sifat + isim yapth olup, ' kutsa l ka pt' anlarruna gelen kent ismi olmast konu~un da bilgi edinmis bulunuyoIUZ. Akkadca B êbilu kelimes ine ise bu ismin harfi harfine çevirisi gibi bakabiliriz. Aynca. Eski Türk sehri ~a~gar (DTS:43 1) kentinin adma hahsettigimiz ismin gelismis veryann. baska deyimle allomorfu, Eski Türk ~ehri Temi r Ij,apl g (DTS: 55t) ismine ise anlamd asr gibi bakryoruz. Yani, Temir ~:J.plg ismindeki temi r kelimesinin 'demir ' anlarmna degil. tenur ~( * I séiié r 'kutsal ' manasm a sahip buluurnes clmasmi iddia ediyoruz . Anlam _ isaret iliskisinde en önem1i role sahip semantik indikatö r kut1amnu Sumer yazi sisteminde gelenekse t hale ge tirilmi~ bir yazl usulû olup, Sumeree 'uin tüm devirlerinde rastlanmaktadir. Bu usulle okura saYIslz hesapstz homonimler Slrasmd an gerekenin seçilme si o lanagl tanmnu~tlr. Ayne a, Sumero loglan bananistik okunu~.lar yoluna sobn olgularda da bu yazl usulünün önemli payt yardlr. örn. GAZSA] .,. fIlp LiBBi kolik, kan n sanelSI (Labat : no 192) ~ifresini n bananis tik açlklamas\ ~öyledir: GAZ sanel, SA] karm. Oysaki, i~aretlerin her ikisi hem fonetik degere. hem de semantik indikatö r degerine sahip i~arel1erdir. GAZ = ~ail a t s/d z 'güçlü sanel' i~a reti ikinci kelimenin anlam gösterg esi oIup, SA) = tsal1adz = Li B = éliér J (07.0 1 bölümüne bkz) kelimesinin 'güçlü sanel' anlamma gelmesi ni anIatir. ikin ci i~are l SA) = tsanadz 'kann' ise birinei G.U = lj,al1ad z kelimesinin ' kann' anlanuna kullalllldigma dikkat çekiyor (Sum. ka iiad z 'kann' kelimesi için 07.02 bölümüne bkz, ek olarak bkz lIASz (= ~anats) = efflslI karm alti, göbek alti, kaslk (ABZ: no 190)1. Böyleee, GAZ-SA = ~aiiats tsaiiadz harnyen 'kann sanel(sl )' 3 anlanun a bir ke!ime olup, Gene! Türkç c gralllC"ri açlstndan hiçbir çe1i~ki olW/turmaz. (ifadede iyelik ekinin olmamaSI Eski Türkçe 'de de görüHir: ad a~ agng ayak agnsl , lIglZ agng ig aglz aS'T1s1, boguz agng ig bogaz agn sl, burull agrlg ig bunm agrm, köz agng ig göz agnsl yb (DTS: 22)1. SUlTII:ree tsai\ adz ' sa nc l ' kclimesi için bkz : SA 108
(= tsaûadz ] bazi bastalik adlannm ön hissecigt (Labat : no 104); TAABTAB (= tsa n-Ih .dztsa nadz = tsa fiadz] , TU-RA (= TUD-Rl.\. = tsaü fia ts = tsa Jiats) = Akk. mursu(m ) hastahk (AHw-l I: 676). GAZ-SA 3 == kafia ts tsaûudz ifadesin de birinei kelimenin (knûats) 'k ann' ikinci kelimenin (tsa üa dz) 'agn. sancr' anlarmna gelmesini ispatlay en olgulardan biri de Sumerce'de bu çesit isimlerdeki kelime suastdtr . Öm. SAG-C tC bas agnsi: ZUz-C iG di~ agnsi . SArGi c kann agnsi (AHw-Il: 676) gibi ifadeler de SAG (= tsaJÏals) bas, ZU ~ (= tso ü. = KA = ka ûad z, = Îi'\i:\1 = a fiadz. Di 9 = dzifiits. 5E 18 = dzéliê't s) dis: SA] (== dzltsaii adz. = GUBLA = kaû adz/ts) kano, GiG (= géfJ 11 g êû ér 11 ka ûad z 11 kaüar 11 éli ér) hastahk, agn anlammadir. Kayded elim ki, Sumero loj i' deki gelenekten azca farkh olarak derer m inatif ve semant ik ind ikatör terimlerini degisik anlamla rda kullanmayt tercih ettik. Söyle ki, kelime veya kelimeler grubunu n önünd e yazrlan, ona belli bir mana saglayan ve hiçbir zaman nkunma yan, sadece gramatolojik degere sahip bulunan isaretler e deter mina tif hem önde, hem de sonda yazrlan, anlam saglama görevinin yam ma , hem de fonetik degere sahip, yani okunabilen isaretlere . ise sema nrtk indikat ör gibi balo.yoruz. S öylenenler açrsmda n LUZX. G1SX. Dl'GX vb yazrhmlardaki LU (= koûodz ' adam; insan'), 2 GiS (= EZ = èii édz 'alet': .is =:. aiia dzJts 'ag aç'). DUG (= dzon' 'kap') i~aretleri determinatif, X KI, X HU, X Kl ', yazlhmla nndaki Ki (= kan ve Iia iiad z, = KE = kén ye kéiiédz , *dzJtséiiér 'ülke; kent; yer yb;). HU ('" ~uJiut s ' Imf, ~oiiod z l.' ~arat' 2. 'kugu; suda yü.ttn ku~lar '; = PAG = ~anadz ' I. kal.; suda ylizen, kay an ku~ lar; 2, kanad l olan eanhlar '), KU, (= ~oiÏodz ye HA = ~aiÏ adz ' 1. bahk. 2. suda ya~ayan , kaya n hayvanlar') j~aret1 eri ise sem:mtik indikatör örnekle ridir. Determinatiften farkh olarak selmmtik indikatör hem lleleneksel hem d: geleneksel olmayan yönlemlerle yazllabilir . Gele~eksel ol~ya n YOntemier rnetin yazaruun anlatma yeteneg i de ilgili oldugundan, daha çok bireyse l nitelige sahip. Böyle bireysel niteliye terim olarak yaz ar ustah gl ifadesi kullanmayt lereih euik. Yazar ustahgmm lo.smen g:leneksel hale getiril~ yazl usulIerinden en önemlisi ise kelimen in smonîmler arael1tgtyla anlatilmaSldlT. ~üphe yok ki, bu usul canh olarak Sumeree 'd e sinonim kelimel erin e~zamanh lelaffuz undan kaynaklannu~tlr. Om. Akk. sam IÏ 'gök, sema' kelimesinin kaqlbg: l 013n Sumo Zl-KU.UMENG UR Gi-LU-GL'ENGUR Zt-KA/G AR.-vR U ~ . '. . .' • .-ZIGARA (AHw-IIl : 1160) ~lfrelen ne brr göz alalun: 1) ZI.KU.t1 MENGU R = tsé iiér ~ö ..ijnR = t~é ftér kÖli; Iséilér sema ~Öil sema; "
109
2) 3)
07.00. SUME RCE' DE KELiME VE ONUN TRAJ'ISKRIPSIYON ÖZELLiKLERi.
Gi-Lt~"<;l!E~G(jR '" QA.." :: LU-GrR '" \i.ailats ~O,,-~OS R '" kaüats ~on ; ~a ii ats 'sema'. \i.oii -sema "; zl _KAfGA-RAlRU::zIGARA = ZE KAlGA.RAlA-~R '" tséfié r ~fi-iiatsR
_anai I I .H_ . ,.,_ b r- bir dilin öêrenilmesi er
- kel 0 _d-' I In e imeler sisreminin, yani. ögrenü mesînden baslar. D tin I bilgilcri ed inmenin hîçbir anlam 1 eksigini bilmeden gramer b ....... kalmaz. Sumerce gibi tamamen elirsiz _ ~ir dili arasarmak için aulacak 11k adunsa yazihmlann
= ts éûér \i.a fiat s: ts èü èr 'sema '. kaüats ' sema'. Transkripsiyonlardaki ts éûêr ve kaüa ts -sema, gök' kelimeleri için bkz: s i rséü ér ), s t-RiMs i R 3 (= SE-GIR!) 'SER 3 = tsén -ilértsén ér =
~",,~~m
r-
tsétiér), Gi.RA.AGtM (=- QAN:z-RA-AR = \i.ail. ila -a tS\i.afiats = \i.aiiats) = Akk . sam û ayn. (A f-lw-Hl : 1160). Ikinci ~ifredeki L U· G U yazllnrumn ~ON-~ON = kof seklinde transkripsiyon edilmesi bilgi Için olup, ~oii-iiodz = ~oiiodz okunu~unun inkan anlanuna ge tmea. Bunun tam iersine. ~oi\odz okunusu daha avantajhdtr. Sumeree'de her iki seklin (Ison vs: \i.oiiodz ' sema' ) gerçek olarak e~z.amanh ve e~mekanh
meveutlugu d~üneesindeyîz.
06.06 i~ARETL[RiN EK SJFATlYLA KULLA."'il~t1. Gözlemlerimize göre. Sumer yazr sisteminde prensipçe kelimenin kabull endigi ekleri ifade ermeye yönelik yazr üslubu gibi isaretin ana okunllijunun /W k sekline dayan an bir yaz.lhm ve bun a uygun da okunus uygularnm~ . Ömegin +d za ii ekini yazmak için beUi bit dzafiad z okunusuna sahip isaretin kelime somma eklenmesi tam yeterliydi. g üphesiz ki, bu amaçla seçilen isaretin ifade ettigi anlam dzaü ve dzafiad z kelimeleri için ortak olmahydi. Baska sözle, bu kelimeler aras inda anlamdasbk iliski airtin bulurnnasi gerekiyordu ki, Sumeree de böyle anlamda~larla oldukça zengin bir dil olup, kelimenin !Wk ve gmiI ~ekil1erini e~ zaman ve e~ mekan îçerisinde paralel olarak bulundurmlSl açlsmdln e~siz, benze rsiz yaplya sahipti . Bu prensibin a)ncahk oillijturan yönü ~u kj, ek slfauyla kullarolnn~ i~retin sillabik beee olarak iç veya SOD okunllijlan degil, ön okun~u esas göliirüliir. Om. "Aya" i!}3reti isminin yazIlunlan A-R~·GUB ve A_RA--GUB_BU_U:: ~ifrelerinin çözümlenmesi bahsenigimiz prensip açlsmdan çok önemlidir: A·RA--GUB '" A-R.~.A;A4 = aii-fiadz-dz an = a iiadza ii; A_RA_GUB_BU_U:!; = A-RA-~A4 BU-BU u " aIÎ-iiadz-d za ii bofi-fJodz = aiiadza fJ ho iiodz, harfiyen 'aya k but' (sinonim ikilemesi). Yazlhmdaki 5A '" dzan i~areti ikili, çifte ifade eden +a ii ekini 4 yazmak için kullamlml~IH. ikincî yazlhmdaki n u -u :!; = hoi\odz » but ise sernantik indikatör olup, yazilurun ba~k.a bir ~ey (mes. miadzafi 'her iki cl') degil, ' ayak' ifade ettigini anlatmaktadlI". Ba~ka bir ömek: A-OA-AB = am êlu adam (Deim.-II1 : 5); A· DA·AB = aïtadz-dza-a ii = aiia dza ii » *äda m > adam. Göriildügü gibi, yazûnnd aki son iki ~aret OA ve AB ek slfatlyla ImllamlIllCitlr. 110
gramatofoj ik
özell iklerinin
~anskripsiyon1annm
elde
ögr erulmesi büt ü edilmesi, edinil::Uun
.
.
kke~::elenn
. gerçek
~:lenmesi olmahd~r. Aksi halde yanhshk lar ~açmllmaz ola~~~:;sl~n olan~ baci:ndan..,kelenn l~ele~ ..yazi hs ~e okunuslann tn beJirlenmesi: va~ çözümlenmesi oldukç .. r d' . ~ lIre
sonueu keaandigumz b'I""] " ~ . onem I lt. lneelemeler bi bölr _ . I ", I ere gore Sumer dili leksigmin çok bû "k u l~u yanhs sifreler seklmdedir. Süphe vck k ' bö 1 bi uyu . gramer bilgileri edinmeyi ir iblc kripsiyonl annm yap rlmas r var olan bûtün sifrelerin çözûml . ~ on okunuslann giderilmesi . . k enmeSl . Hanrlatahm ki transkri ' . SI iç tn ço .öne~i tutanaklar verecektir. , psiyonlar zamaru önceki bölümle I d prensip ve küra llara u I ç'özümlenecek .. me er e geçen iki . .yu mus tut. sifrele r genel olarak I 1 grupta gözden geçirilece ktir: 1. Basit isaretlerin ckunusund aki hatalar sonucu olu mu . ~ ! l lfreler veya basit sffrele r , Öm . AJ.'V8E, AN8U = ANSE ' UB ARA _ , A RA ~A, ARA:!; " . ' 3 - HAR; AR AO = ARAD; BAR A = BAR vb okun 1 u~ar h b " Her a~l t l~aretlere bas olmasmdan dolaYl basit ~ i freler grub d geçecekttI. y un a
~erçek~l
önlenti~ b~lun~~r K~~;
A
2.
Birkaç i~aret araelhg.yla yazl1m~ kelimelerin yanh<: okun -, 1er. veya birl e~ i k ~ifreler, • ",U sonueu " _meydana .çd
~it i~et
birl:~ik
07.01. BASiT ~ i FRE ÖRJ'\'EKLERi, Sumer yaZI sisteminin gere ~înce ..~ lmc. bananistik okunu~lan sonueu ortaya çUaru~og~efrrnl . mesl. yazIlunlann h " "k b- h' . . . y ~I e enn ne yazlk ki ç k .uyu . Ir lssesl basJt ~lfrelerdir. Böyle ~ifreler dogal I ' .•0 ~lfrelerm _ hem hasit, hem de birle~ik 'fr 1 . 0 arak dlger sebep olm tur M . . ' ~l e en n meydana çlkmasma . . .~ ~ es. oneekt bölümlemele rde de babsetti"'imiz 'b ' ... I~etmm a nadz okuruna kt..... . oS gl I , eber A a nadz) yazdlffilfll hiç ~l :;~ A~îl=be~I olsaydl, A-A (= ~fi-nadz "" tr '. A NAD:: degd de AI ~ekl inde anskripslyon etme tereihinde bulurunazdI. Tam b a~ ,anglçta yap llnu~ f
11 1
küçük bir hata 06.02. hölümünde geçen BA , n A. GA, HA, KA, LA, MA. NA. PA, R\, SA, SA, TA, ZA v b sifreler olusmasina neden oldu. Gene! yapl formü1ü Xaûadz (X bu formülde bilmmeyen ses anla rnm adrr ) seklinde olan bu kabil keJime okunuslan uygularnalar zarnaru baska bir grup sifrele rin, ömegin. BAR (= ba üar ) = BARA (= bafia dz) ; GAR (= ka üar) ~ G AR.\ (st kaûadz}; KAR (= ka ûar) = }(ARA (= ~ a î\ a d z) ; MAR (os a ûa r) = l\ l ARA (= aiiadz) vs meydana ÇtkmaS1IU sag lad i. Sonunda tahminen bütiin "oku nus lar bananizm niteligi kazanarak basit sifreler OI~1Ufdu. Böyie bir ortam, ya ni, tüm yazlhmlann sifreler seklinde . rranshte rasyon edilmes i ortarm Sumercenin ge rçek leksi gi - kelime hazin esi kon usunda net bilgi almayi tam eng ellemektedir. Ru engell en asma mn biricik bilimscl yolu her bit yazshm, her bir kelime üzerinde çok dikkatli incelemeler yapilmasidir. Ne yazlk ki, ulu tarih bize baska bir secenek de brrakmarms. Bu açrdan edmdig imi z. ufak tefek bilgileri, ipuçlanm çok d ikkatli degerlendirmemiz lazun, Ömegin, Sumerceden almu OImaSI muhakkak bir Akkadca kelime - sifre ve onun Sumerce karsrhklanm izleyeIim: Akk. SiJ/!/ESSALÛ(M) 's lmsir agaci çesidi' kelimesinin Sumercc a) SE-ME-SAr AL SÎI\1 x SAL; b) Sil\l_!\IES_LA ~hI x SAL; c ) SiM-SAL ; ç) SÎl\t -l\lES-Li ; cl) ~il\l-:\- IES~LA; Akkadca a) Si-Mi iS-SA-L U; b)Si -_ui -is-SA-U -AM; c) Si-.1fES-SA ,-W-U; ç) _'i-.1fESLU; d) SiM-JfES-LA gibi yazi hml an bellidi r (A Hw-III : 12.3 7) . [Yazihrnlarr incelemcye geçmedeo önce kaydedelim ki . Surnerce'de Son Devir hariç I sësinin vafllgl inandmcr olamaz . Ru dûsüncemiz teorik olm ayip. belli g özlemlere dayamr. Mes. Sumo MAR ('" a oar) = Akk. JfA RRU kürek (AHw-II: 6 12), AL (= aii ar ) '" Akk. ALLU(M) kazma, larla çapasl; Akk. ALLV = MARRV (AHw-1 : 37) gîbî ömek1er bulmak 0 kadar da zor dcgil [ Ka~. Az. ava r ' ka)'lkçl küregi' (ATS-I: 66) ]. Bu sebept en de Sumerce' de DAL = d ana r. GAL = ~anar, ;\IAL = ailar, SAL = tsa iiar, SAL = dzailar, TAL '" ta na r , ZAL = tsaliar vs okunmasl gerekiyor.) Akkadca 'daki varyantlann hepsinin Sumerce 'de n almu ohnaSIIU göz önündc bulundunnakla. kelimeler arasmda a;m m yapmadan ~i frekr ~u ~ekilde çözümleneccktir: I ) S l::-:\- I E-SA~~AL = tsén -nédz tsanar harfiycn 'te miz. parlak agaç ' ; 2) Si l\l-:\-IES-LA '" SE:\I -MES S i KA '" tsén-lÏédz tséfi.ér anlam ayru; 3) SiM -SAL (= SALA) = tséi'iéd z tsa ilad z/r ; 4 ) Si M-M ES-Li '" SEM-l\-I ES i ll = tséniiédz afiadz; 5) Si-l\Ii.is..SA-LU = S E 20-ME2~ESI5 SA-DAB = tséilné-édz dzafi.-nadz = tséliédz dzanadz: 6) Si-Mi-is-SA-LA-A.' I = tséli? é-Mz dzail-lia·adz "" tséfiéd z dz.anadz: 7) SÎ-:\-IE S-SAr LU-USE 20-:\I [ $ ~A 2-DAB -A6 = tséfi-liédz dzafi-fia-adz "" lséiiédz dz aiiadz: 8) Si-MES-L U = SE 20-MES n i B/fDAR = tseil-iiédz dzéliér IJ d Zl1l1adz,
Çözümleme lerden ahnan so . . . t: b) tséiiédz ts éü é , ) . • .nu ca gore sifreler a) dz/tséfiédz dz/tsafiar; farkl . cner,' e rse ü édz dzJtsanadz; ç) rs éü édz aû adz gibi dön I yapiya sahip bulunmakla hep a nl 1
~~~: ~trnî~ b~le!ik ~:I.imelerdir. Bu}1l~e~~:d;: e~sé~~~akts:~a~;
uryamce ~ rIl$3ra; rsèfièdz t~éiiér 1T sim Ir F .. .. , dzafiadz veya ts éû édz aûadz Az !i ..' ars. jem~ lI r; ts èûèdz Krrg. samsa t vs kef I . ·ks ümsad, Tul. sernsat, Öab. sems äd, ~nskripsiyonlann1lZ gerç~e ~~;rak a=\Ia:lm~~tur. . Anla~lldlgl gibi Turk dtIleri ilc çok dog I ~am. , Arap, Fars ve AZUpi RU(;l1j. AZUPiRA.-{\~, u:;rr;,pj:!ll~tTglger bi;. ö!ll,ek. Akk. .. • AZUKJRA,'U safran ( A Hw_1 .- 93) k e I·unesmm 1 . . •ayn' kaynakt a venihni nus Sumoree karahklen o an §:frelen atabml) uzHUR_SAGSAR; 2) A-LU. ti K.NAR; 3)V zSE-LU _ ~UR_SAGSAR; 4) U2 SULLLl\-t -HUR-SAG,sAR , . , 2 sifrel en : I) A-zu-ri -R UM ' 2 ' , ' kelimenin Akkadca , ' _ " ) A-ZU-PI-RA-N U; J) A-z u -pi-RA_1\i_ TUz ,.4) A-ZU-PI -RI SAR ; 5) A-zu -pi-R U ; 6) A-ZU-PÎ-RÏ ; 7) u, AH
~-P]2-~
= cg A-zu-Ki-RA_NÏ; 8) 112A-ZU-pi_RA_~A; 9) A-~U-RA-NA, Transkripsiyonla b Ir b· Akkadca 'daki varyantlann r S e I 'de mekanizmayla yaprld rginda örû .. u· urneree en ahnn olmasr kolayca g rûlebilir :1) zH UR -SAG SAR = U~- HUR - SAGGAR -1\IA = onotskoiior -
tsa~ar aûadz harfiyen -ot aCI, zehir me -e'
4
.• .'. (ot); 2) A-ZU-UK-l"A =. . }'\ ,_ya m, aCI, zehir meyveh _ . A-Z U PIRIG 3 ~ A "2 a na dz-dzulÏ tsa ûar anadz yam , ' acr, zehir meyve ', (pi RÎ G = rÎ-Ri-iG = T GAL.,. ~ ALrTAL2 tsa n-ua-a r = tsa nar); 3) lJ2 S E- L V~- HUR_SAGS AR = oi'lotsd ' ft _. k • ,ze ; ner .ona r tsa n3r an3dz harfiyen 'ot hi zc r , aCl, agl meyve ' {;:lE LU _ d ' - • , 2 ;en-lIt'r = dzéiiér oJ...o.m%u istençli olma zorunlu okun~tur: dUn- fonetik ko I enn.. ' . }'lp, ilk hisseci~i dzéli - ht'cesi ola , mp INSAN I~aretl önündc . - n lllSan alll amllla kel,-me saglamaya yarar Bkz ID ' . scçlllurn d'~ - ; IL?J-Di L (-=dzéI1-Jiér - dzéIiér) (o l- LJB) - .- . . . ' D ILI B (-- zen -nerd zener, LI-IB"'EN' - ' = cne ' -' r, IBBI . .= . . J ÎOBI' -- éllcner rB-BI = EB-EPiR - éii ' ~ . . .. •• . 2ener, EPIR = E-PI-IR = E- ~ I E -ER = '~ _ ~ , , "" ener) ~ Akk . am o;,u " . msan (AH w-I: 90) St LA (_. 8 _ en llHr ' _ tséii-fiér st tséii ' ) _ kt<: . ' 4 SI-LA - SE-S IKA U . er .- A . zlkaru(m) insan, adam (AHw- lIJ . 1526) vs} 4) 2 SULLIM -HUR~SAGSAR "" 0I10ls t , _ . k _ _ . . seller .onor lsa nar alÏadz (SULLL\I = SU-UL-LDJ = TSO~ -S'OR éli ér - TSO -, '- ' Lhl = LÎ-iM "" E N -:\IER _ ' ,~ ~ , , ~~ ,"lO R ene r = tséiiér , va ' J.' 2 - e -ncr ~ ene r). Akkadca 'ya ahnnu S_ ryantlar: I) A-ZU-PI-R UM = A-ZU TAL~ [fil tsa ilar (fséfiér) a lladz; 2) A-ZU-PÎ -RA_NU -= A-Z~ TA L- anadz-dzun
e:n
!
A 2 RA-LA) '"
112 113
aiiadz-dzuii tsaûar ai'l-i'Iadz: 3) A-zu-pi-RA-Ni-TU z " A-ZU TALz RA-IJ-AM:"lA =: aii adz-dzui'l tsaüar a û-ûa dz aflats [se nuncu a üats morfemi Sumerce've bas çogul ekidir ki, Akkadca'ya da ayru anlamda ahnnu*nr) ; "') A-zu -pi-Ri SAR =: A-ZU TALz-T..\.L MA" '" a ûadz-dzuf tsaii-iiar anadz; 5) A-zu-pi-RU '"' A-Z U TAL z R U " ai\adz-dzuii rsa üar (~)aIÎadz ; 6) A-z u-pi-Ri '"' A-Z U TAL z Ri '"' aûadz-dzufi rsa ûar aüadz; 7) UZA-zu-piz-RA '" Gi~ A-zu-Ki-RA-Ni
j
a) A-ZU-
pi -RA ::= A-ZU KA S RA::= ariadz-dzuf kafiadz afiadz (se n iki l kelime sinerum ikilemesi: kaüad z/ts 'meyve', aûadz 'meyve'): b) AZU-Ki-RA -Ni ::= A-ZU KAJ."'Js-RA i J ::= a ûadz-dzuû ~afJ-iiadz aJiadz;
anl~lldlgl gibi A-Zu-pi z-IU::= A-ZU-KÏ-RA-;xi esitliginin ana nedeni, yani, her iki yazr hnun aJiadzuii kaüadz a~adz 'acr meyve'
ifade etmesi aç iklrk kazannns oluyor; 8) A-ZU-PI-RA-":A os A-Z U TAL RA-:"JA = a üadz-dzu f tsaüar afi-nadz: 9) A-ZU-KI-RA-NA = Z A-ZU KA.."'çRA NA = aû adz-dzuf kafi-û adz a üadz • Böylece, Sumer ve Akkad rnetinlerinde ki gelene kse t hale genril mis bananistik ökunuslar konusunda al da olsa bilgi edinrnis olduk. , ~ imdi de bazr bir mekamzmaya uyan basit isaret okunuslan mn belli rranskripsiyonlanna göz atahm ABA = A-BA = aü -üadz = afiadz; ABBA " AB-BA = afl-nadz '"' afiadz; ADA '"' A-DA = aû-äadz '"' aiiadz; AGA= A-GA = a ü-ûadz '" aiiadz; AHA'" A-HA =: afi-ûadz '" aiiadz; AKA = A-KA = aê -ûadz "" anadz; ALA '" A-LA = afi-JÏadz " aJÏadz ; A.\tA = A-MA = a ü- äadz = aûadz; A.'lA .. A-NA = a û-fiadz = afiadz; ARA = A-RA = a à- ûad z = afiadz; ARi "" A-Ri::= afi-ûadz e aiiadz; ARU = A-RU = an -nadz = aüadz: ASA = A-SA = aû- ûadz = afiadz; ASA " A-SA = aû- ûadz = a üadz; A~~A = AS-SA'" aûadz-dzaû = aiia dzaii; BALA '" BA-LA '" baü- ûadz = ba iiad z; BARA = BA-RA = baü- üadz = baiiadz; BARAG = BA-RA.AG = baû -fia-a dz = baii ad z; BELiLi .. BE-Li-Li = RE-EN rGUB 2 .. b é-é û küû üd z = b êü kilfiü dz harfiyen: ' arut taf > 'ebedi. ölüms üz' = AL A.\1 = aü at s ayn. (A. K.); 114
..
.
BiL = st.n, = E PiR A L = éiiér ériér = éû- fi ér = éû ér : DiR =
st.ta - E Pi RZ-i R = éiiér éiiér =
é û
-
üé r
=
éiiër;
Bis = Bi-is = SAls-SAÎlARA = TSAXATS-TSA.\'ATS = tsaü - üats .,. tsaûats; (. BiT = at.rr = KAS-A 2 = ka à- ûadz "" Ij:afiadz;
ntz = nt.tz = SA 1S-GiS = tsa ü-üats = tsaüars: BU = RU_U '" bofi-fiodz = boJiodz (= 'yrlan ' - A.K.); BUL = BU- DL" GU~-ULU ""koû-ûodz = koûodz;
BUR = BV-UR .. a) GiDrKALAB = ~ADZ-~NADZ = Ipfi-iiadz = kaûadz: b) GU~-LU6 ::= kofi-fiodz "" koüodz:
BURU '" BU·RU '" GUZz-RV "" J>O SODZ-.ts::O ~ODZ =: kofi-ûodz '" Ij:oiiodz; DAB = DA-AB = dza ii-iia dz = dz aiiadz; DABA'" DA-BA = dzaii-iiadz = dz afiadz: DAl> '" DA-AD = dzaû-üadz = dza ûadz: DAG = DA-AG = DA-XA j = dzaii-iiat s = dza üats: DAL = DA-AL = dzaû -üar ""dzaiiar; DAM : isaretin ismi DA-A.\I-i\lA '" dzaii-Jia-adz = dzaûadz: DAMU ::= DA-M U = DA-SAT2 = dzafi-fiats = dzaiiat s; , DAR = DA-AR ""dzafi -fiar = dzaüar: D~ = DA-RA = dza fi-fl ad z = dza ûadz;
DAS = DA-AS .. dzaii-fiadz = dzaü adz: • DEL'" DE-EL = dz éû-û ér '" dzéiiér ; DELE = DE·LE = DE-E?'óJ = dz é-é û = dz éii(ér); DES = DE-E~ ""dz ên-û êdz = dz éiiéd z: DUR == DU-UR '" SA4-DAS == dz afi-fi:ldz = dza ûadz : DURU::= O U-R U"" SA,,-SAB z = dz afi- ûats = d zaiiats; E == a) éfi /I êûèts /I éfJ ér (~EG2) ; .,. i lS = aiiadz: b) = EKi = E-Ki =
xlpiÏadz '"" ~fiadz ; c) isare rin ismi E-GU- U = X~on-fiots = X~onot.s .. ~ofiots; kars. Deireel som isareu ile verdigi E "" EKV ? = E-KV (Deim-I : no 574) = E koûodz = kn ûodz: EREl\UERÏM = E-RE·EM == E~E SIl 'l\lER 2 .== éû-û édz éfi ér = éû édz
éüén
EREN = E-RE-ENV = éfl-û édz éüé r (EN U = E-N U ~ E -si R = éii-î'J.ér " s éflér};
ERES = E-RE-ES = éû-û é-éd z e êfiéd z: GAB ...GA-AR = kaii -iiadz " kaiiadz. GABA, '" G A-BA ~ kaii-fiadz ~ kanadZ' . . ' 115
GAGRÏ '" GA-AG-Ri = GA-;,\A J-Ri = ka û-ûa-adz = ~aliadz; GALA = GA-LA = ~an-liadz "" kafiadz; GALAI\I == GA -LAM '"' ~ali -liadz - ~aliadz : GAI\I'"' GA-AM - kaû -ûadz "" kaûadz; GAR = GA-AR = kafi-flar == ~ii llr ; GARA = GA-RA ... ka ü-üadz "" kafïadz; GE s GE-E = k éü-ü éts = ~éIiéts; GEL = GE-EL = ENE R-ES ER = éfi-û èr- ""éliér: GE~IE = GE-;\IE == ken-fI édz'" kenédz: GES = GE-E S == QA.."2-~ A..""J = kaü-ä adz "" kaûadz; i~etinin ismi =
Gi..su
GURUS :: GU-RU-US:: ko û- fio-odz = koûodz: GUS:: G U-US = koii-iiod'z :: koüodz: • GUZ:: GD- UZ = KONOOZ.KONODZ = kon -fiodz :: ko üodz: A
kars.
. GIS
(De im-L: no 561) == QAI'2-QAD = ka ü-üadz =
A
_
kaiiadz; GiB = ot.tn '" E ~ER-E~ER '" ~ flé r; GiBtL = ct.at-n, = ENER-ENER-ENER == éü-ûé-ér = énér; GiD = ct -in == QAN z-A 2 = ka û-üadz = kaüedz: GiG = ct.te = a) QAN rGA7 = kaä-üadz '" ~afiadz; b) QANrKAGAR = kaü-ûar == kaüar: c) = E~ER-ENER = éü- üér = ener; ç) GE-EG = gé-éÏl(ér) =gén(ér); GiL = ct.n, = E:SER-EN ER "" én-fier = én er: GtM '" Gi-Îi\.I - a) SiGt r~ I E R z - tsen -fier - h éliér: b) QA..~z-KAKRA ... ka û-fiadz « ka ûad z: c) Gi-:\tER = én-fier == ene r : GtR == ct.m ~ én-flir = eiiér; GiRUM = ct.nuxr "" QAro;z-AS = ~aii-iiadz = ~afiadz ; cts -. ct.ts .. Ct-SAfIARA '" TSANADZ-TSANADZ .. tsa à -ûadz = tsai\adz; GU = GU-Uz '" GU-KUSJ = koû-üots = ko üots;
GUB = GU-UB '" koä-üots = ~oflot s; CUBLA = GUB-LA = KAS s-LA .. ~aii-liadz - I$.anadz ; GUBU = GU-DU '" G U-Gul,z - kcü-üodz - I$.oli od z; GUDU = GU-DU = GU-GUB == koü- ûots = koû ots; GUG =GU-UG = koû-ûodz = koûodz; GUL = GU-UL = koii-fior = konor; GULU = GU-LU ..;, ~ONOD:i-~ONODZ '"' ko ü- üodz = kc ûcdz: GUM = GU-Ul\1 '" ko û-üodz '" 1:i.0I1odz; GUN = GUrUN = koü -ûodz = koûodz: GUNU = GU-NU e koü- ûod z = I$.oiiodz; GURU = GU-R U " ko û-êodz IC koûudz; GURlThI = GU-Rml = KO:\,ODZ-KONODZ IC ko ü-üodz > koëodz, GURUN = GU-R U-ID' ':: ~oSoriZ-~O~ODirt,:O~ODZ "" ko û- üoodz ""Ji;.oiiodz;
'
•
•
.
,
HAB = HA-AB '" kafi-iiadz - kaûadzr AABA = HA-BA (= PA2 - ~a·liadz) ~ ~NADZ-~NADZ = kaû-ûadz = kafiadz: AÀD = HA-AD = kafi-ûadz = kafiadz: HAL = HA-AL = kan-fiar " ka·flar· • HALA = HA-LA "; kaii *iiad z'", kaftadr HAms = ÎIA-~i.S .; HA-:"AS =·ka fi-ilddz - ka ûadz: HAR = fIA-AR ,." kaü-êar '" kaii~r' . ' HARA :: HA-RA = kaû-ûadz = kaàadz: r. •• " . • "AS = HA AA;, "" kaü-üadz e kaûadz: HU = HU-U2 :: flU-KUS.,z 1$.~li-iiots· = ko ûors: A
•
•
•
HUB = flU-UB = koû-ûodz = ko ûodz: H U-UL = kon-nor ~ k~iior ' HuM = H U-UM .; kon-fiodz " kofiodZ' HuN = H U-UN = k~fi-'iodz "" k~iiodz' ' HUR = HU-UR = kon-nor = koüor. HUR U = HV-R U :: koü-û od z = kofiodz:
àur. = A
•
_
'
A
•
• •
•
•
HUS= HU-US = kofl-liodz = kofiodZ'
'
ïruz = Hu-uz "" kOii-liodz = kOllod; ' i '" a) ~ADfI"z '" ~iiadzJts lIén·édzJts i! iliid zlts 11 "a fia r lI *éiiér 11 *iJiir; b) Gi -tT-TU- U = QANrA z TU-VNz = kaû-ûats tso-oü = ka üats rsoü harfiyen ' * b e~ parmak'; yani, ikinci çok önemli okunusu : kaüadz/ ts . Kelimenin 'bef anlarru, sanryoruz ~aliadzJts ' el. tek el, bes parma k' kavranunm birimidir. iA '" i:~ = (I$.)ail-liadz = (I$.)afiadz; tn, -= ]-ID = NADrAz = aû-ûadz = aii adz 11 " èû édz I/*înîd z;
i-iG '"
te =
tct = t:Gi = i-QÁl"l2 = li-aii-fiats .. ~aiiats; kars. tot = Gis = I$.anats ; tG U = I-GU-U " köil-fiö-ödz .. k öûödz 11 koûodz:
IL = ifiir I1 éûér Jia fiar ; . . , tLA = i-LA = afi-fiadz = a ûadz: ILAR = iL-AR = aû -ûar - ana;; iLLAR '" iL-LA-AR = éliér aû-ûar = a üar: !LLULU '" ~L-LU-LU = éfiér ko û-ûors = ~~nf)ts: ILLURU '" IL-L U-R U = éfiè r kcû-ü ots = kc ûots: iNA = i-NA "" afi-û adz = aÏlad.z~ , 0
116 117
j
iNÎ "" i-Ni
=
i~iA3 = ~'fATS-~~ATS = ~afi-Îlats
'"
KiNDA = KÎN-DA = kaû - ûadz = ka ûadz j KiRAS ~ Ki-RA-AS ~ GAGAR-RA-AS
kaûats;
KiRi = KE-ES 11 = k éû-üédz =
' s "" i_iS = NAD_X= anadzX_= aiiadz~ _ _ _. ~" . ".si "" NAD -LAM = ANADZ-ANADZ = an-nadz = anadz, b .l 2 5 . • - li d , - ,
'" i-sj-in (ve i-siB)
afiad z dziû-ûir '" aüadz dztütr ISIB en ' ag"lz dil' -ME isaretinm ISl isimlenn inden bim - A .K.j', .• . (harfiry tzta = Î-zi-iB = aüad z tsiii-iiir = aüadz tstntr; KAB = KA-AB = kafi-ûadz = kaûadz; KAD = KA-AD = I}afi.-iiadz = kafiadz; =
kéû édz;
KUB = KU-UB = koû- üod z = kofiod z:
KUD =,J(U-UD = K U-ÎlUD z =' koü-üodz = koûodz; KUL = K U-VL = kofi -fier = i}oÎlOr; KVLU == KU-LU = koü -üots = kofiots ; K U1\tl = KV-DM = a) koû- fiodz = koüodz; b) k ö-öf = I}ön; K UN = K U-UN = K U-UKUj = I}:ONODZ-J$:ONODZ = kofi-ûodz = koûodz; KUNU = KU-NU = koû -üodz = i}oiiodz;
KUR = KU-UR = koû-üor = koûor: KURU = KV-RU = kofi-ûodz = koüodz; KURUM '" KV -RUM = KV-RUj = koü-ûodz = koüoda; = KV-R U-US = koü-üo-odz = ko ûodz: KVRUS ~ ~ , " KUS~ = KV-US = kofi-fiets = kofiots: , " KUSU = KV-SV = kofi-Iio dz = koûodz; KUZU = KU-ZU = koü -ûodz = 1}0I1odz; LAB = L A-AB = a ü-üa dz = afiadz ; LAD = LA-AD = aû -üadz == afiadz ; LAG = L A-AG = afi-ûadz = afiadz; L AGAB = LA-GA-AB = aà -fia-adz = afiadz; L AGAR = LA -GA-AR = aü-üa-a r = aüar:
=
..
'
LAH = LA-AH = aû -fiadz = afiadz r LAL = LA-AL == aü-ûar = aäar; LAAI = LA-M I = afl-fiadz = afiadz; LAAIA = LA-MA = afi-ûadz = afiadz; L AR = LA-AR = aü -üar = aiia r; LiB = r.i-ts = EN 3-iBBi = éû-fiér = éû ér;
kafi-iia-adz = kafiadz; KAS = KA-AS' = kaû -ûadz = l5.afi.adz; KE = Ki-E = k éû- û édz = k èfièdz // kifi.idz; Ki = Ki-i = KANçNAD = kafi-êadz = kaûadz; 1/ - dzéû ér » yer; z KiB = KÎ-iB = kaû-fiadz = kaiiadz; KiD = Ki-iD = :KANs-A z = kafi-ûadz '" l}af13dz;
LiBiR = Li-Bi.iR = ENrEPiRz-iR = éû -û é- ér = éüé r ; LiD = Li-i D = éü-üé dz = éllédz;
KiL = KÏ-iL = kén-fiér '" kéfiér; =
kafla r
KU = KU-! h = KU-KUS] = kofi-ûod z = ko ûodz: KVA = KV-U-A = KU-H Uj-A = ko û-ûudz afia dz = koûudz afiadz;
zener
KAK '" KA-AK = 1}afi-fiadz = li.aiiadz;. KAKRA = KAK-RA = kafi-fiadz = kaàadz; KAKRU = KAK-RU = lpii.-iiadz = kaûadz: KAL = KA -AL = kaû-üa r = kafiar; KALA'" KA -LA = ka û-fiadz = lplimdz; KALAG = R-GA '" i}ANADZ-~ADZ = 1}afi-i'i.adz = kafiadz; KALAM = KA.-LAt'\'l = Ip111-fiadz = kaûadz; KALAMA = KA-LA-l\IA = kaû- fia-adz = kaû adz; J{AJVl = KA-AM = !}afi-fiadz = kaûadz; KAl\'IA = KA-MA = I}aii-iiadz = kaûada; KAN = KA-A N = I}aii.-fiadz = kafiadz; KANA = KA-NA = kafî-ûadz = I}aiiadz; KANAl\'1 = KA-NAc'\1 = I!:aii-iiadz = kaûadz; KAR = KA-AR = I}aii-iiar = l5.aiiar; KARA = KA-RA = kafi-fiadz = kafiadz; KAS = KA ·AS = kaii-fi.adz = ka üadz; _ _ KASKAL = KA-À S-KAL = KA_AZ-KALA = ~""J_l'\ADZ-~"l"ADZ
KÎLi
a ü-üats
aüats;
iNU = i-NU = an-Îladz .= aitadz;
."
kafl ar
KÎ-Li = KANs-in = I}aîl-fiadz = kafiadz;
KiLiB = Ki-Li-iB = KE _ENj _iBBÎ = kèü - üé-ér = kéfiér;
j
KiLiB U = Ki-Li-BU = KUll-GUB z- GU~= ~oJ1-fio-odz = koüodz;
KiLiM = KÎ-Li-iM = KE-ENr i\IERz =
kéfi-J1é-ér == kéiiér; KiLiN = Ki-LÎ.iN = KE-EN r GÎR 12 = kèû-fiè-ér = kéilér; KiM = Ki-ÎM = KANs-KAJ{RA = ka û-ûadz = kaûadz ;
I
.
KÎN '" Ki-iN = KAN AD Z-KA1 ~ADZ = kafi-ûadz = kafiadz; , ' 118
LiG = Li-i G = ér t- ü ér = éüér: L~ = = éfi-iiér = éûér; LIM = LI -Il\I = EN -MER = èfi-fiér = éû ér; 3 z LiR = LÏ-iR = = éfiér; LÏRV(M) = LÏ-RUM = GUBrRU] = koû- ûud z = ko ûudz ; Lis = LÏ-iS = èfi-û édz = éfiédz ;
u.n.
ê ü
-ü
é r
l! 9
•
LUB '" LU-UB " kc ê- üots = ~oiiot s : LUD " L U-VD '" koû- ûots = ~o ii oh; LVG '" LV-UG = kon -êodz = koücdz: LUGUD .. LV-GU-UD = ~O:\O TS-~O~O TS-~O:"OTS = kc ü-üc-ots = ko ûot st LlJL "" LU-UL = ko ü-ûor = konor: LULU c LU-L U = ko ü- ûots = koüots: LlJ1\I "" LU-{)")I = koü- üodz = kofiodz; L UN'''' L U-UN = kon-fiod z = J:;.oiiodz; :\IAD '" ;\IA-AD = afi-fiadz = aiiadz; )IAH = MA-AH = afi-iiadz = aûadz j )IAL = i\IA-AL = a û-Iiar = afiar; MALA = MA-LA = aii-fiadz = aiiadz; MAM = MA-AM = afi-fiadz = aûad z: l\IAN(A) = i\1A-AN (NA) = (1}I/m)afi-nadz = (~/m)af1adz; l\lAR la MA-AR = afi-fla r = aüar: MARA '" MA-R~ = afi-iiadz = aiiadz; l\IARAD = l\lA-RAD = aü -üadz = a ûadz: MAS - MA-AS = aii.-fiadz == aiiadz;
ME = ME-E => éii.-nets = éü èts; MEL = M E-EL = éü- ûêr = eiier;
~IE:'l = :\oIE-EN = a) én-fier = éiiPr : b) m éü éii = m éü; :'tIER " :\oIE-ER = én-ner = ener; :\IERE '" ;\1E-RE = éfl-f1éd z = éiiédz; )IE5 '" ME-ES = éü-äéts = éüêts: ~IES '"':\1[-E5 = éii-iiédz = éiiédz; :\Ii: a) " GA n = ka à adz; hl = GiG! - G Î-iG = QA..~rGALl = ka ûfiar = ~anar; cl = Gi-iG-GA = QAl"'I-GALArGA = ~~ATS J,:A'VADZ -~'\ AD Z = kaû-fia-adz '" kaûadz; ç) =GE 6 '" ct-E '" g êü iiéts '" géfiét s: MiDRA - Mi-iD-1U = GAn-ArlU - lfa lÏ-lÏa-:lts = ka üats; :\IÎL - l\t I -i L " ME::-iL = èü -û ér = éliér ;
-
ü
MUL = :HU-UL = ko n-no r = koûor: :\IULU = ~IU·L U " kcû-û odz = J:;oIiodz ; )IUM = ~1U- IDt = ko ë- ûcts = koûots; ~1 Ul'\ ~ MU-UI\" ""koû-ûets = koüots: ~nJ1",'1JS = :\IV-l" U- VS = kc û-nu-udz = ko ûudz: .MUR = M U-UR ... ko û-fior = koûo r ; ~IURU = M U-RU - ko ü-üodz = koûodz r MUS = MU-US" (I0moli -iiodz = (J0m(lliodz; NA = NA-A '" a û- ûad z = aûadz ; NAB = NA-AB = aii-iiadz = afiadz; NAD = NA-AD = aü- üad z = afiadz ; NAG = NA-AG = aü-üad z = aIiadz; NAGA = NA- GA = aü -ûa d z = aiiadz ; NAGAL = NA-GA-AL = a ü- üa-ar = anar; NAGAR = NA -GA-AR - a ü-üa-ar = aiiar; NAGARA = NA-G A-RA = a û-ûa-adz = aûadz; NA..' I = 1'IA-.-\..'1 '" aû -ûa dz = afiadz: :""A..'IO = ?liA-.-\.." '" a ü-ûadz = a üadz: NAR = ....A-AR '" ari-riar = afiar; NAS = NA-AS = afi-filldz = afiadz; 1'''"E = l'IE-E ~ èü -n édz '" éfiédz: :"i'"EM = ~L-E~I '" NE-M ER2 = èfi-û èr = éliér; .:\'"EN = NE-EN = eiiér; ....ER = .:\"'E-ER '" éfi-fiér ""éliér; I''"ES = NE -ES = én-Iiédz = éiiédz; x t = xt.t = (Xjaû-ûadz = (X) aiiadz; NÎG =xt.tc = ZAL4MAL] = tsaü -üar = tsafia r ; êü - û ê r
NÎGA = I\"i-GA = GAMARA-GA = ~an-na dz -I$.aliadz; NÎGi = I"Î-Gf = tArQA-."J2 = ~NADZ-~AT S = kafi-fiats = kaüats:
:\Ii1\l = r.ti-il\t = GAn-KAKRA = ~aii-l)adz '" kaûadz; MiN = 1\1Î-iN '" ME::-GiR 12 = =~ iié r ; é ü
MOORU = M U-UO-RU = G U IO-HUD 1-R U = ~O:\OOZ-I):O;XODZ I):ONODZ = ko ü-üo- odz '" I$.ofiodz; :\lUG = :\ IU-UG " kcü-üoëz = koûodz; ;\fUGA = :'o1U-GA = tAs-GA = kafi-ê adz '" ~aiiad z;
NÎciN = Nt-Gi-iN = iA rQAN 1-iNi = kaü -üa -at s '" I$.anats; NiGiR = Ni-ciR - NE-GiR = êû- ûé r = éliér; NiM = Ni-il\1 - a) éü-ü ér = éiiér; b) = o iG-1\l ER; = dzéii-liér = dzéiiér ; c) = iA)- KAKI{A = ka û- ûadz = kaûadz;
é r
l\l ~ R.= Mi:iR.= éû - ü é r = éfiér; ]\URI .. l\lI-RI = éû- ûédz = éiiédz; J\Iis - Mi.i s "" éü- ü éts = éû éts: l\Iis .. Mt -i ~ ... éû-ûédz = éiiédz;
NÎMA = I"i -:\IA = iA rMA = kaü -üadz = k afia dz: Nil\1GiR = NÎ:\I-G iR - ENER-ENER '" éû-ü ér = éi\ér ; NÎI\ l iN = Ni-i\li -il'i - iAJ-GA11-i.."Ji = kaû- ûa-adz = ~1Ï:J.dz;
J\.IU '" l\tU. U:: = ( I9m)oii-iiots " (I9m )o iiots;
MUD - l\IU-UD '" GUw~IUO l = kuû -ûudz ""J:;uiiud$; 120
121
=
NiN::: Ni-iN
= a)
nÎG-GiR
= dzéii.-fiér =
dz éû êr: b) iAJ-iNi
= kah-
ûadz = Iiaiiad z; Ni R = Ni -iR = én -fier = éfièr ; Nis:::Ni-is = éä-ü édz = éû édz: NiTA = Ni-TA = ZANGA-TA = TSANADZ-TSA:'JADZ = tsafi-fiadz = tsaiiadz; NiTAfr oe NÎ-TA-AH = ZANGA-TA -AÎlA ,. TS ANADZ-tsan-fiadz = tsaiiadz; NU: ismi NU-N U-U = (Xloû-ûo -odz = (Xïoûodz ; PA = PA-A = HAD-A = kaû- ûadz = kafiadz; P AB = PA-AB = kaû -ûadz = kafiadz; PAD = PA-AD = kafi-fiadz = ka ûadz; r AG = PA-AG = ka û-ûadz = ka ûadz; PAN;::: PA-AN = kaû- ûedz = kaïîadz; PAN A = PA-NA = k a ü- üadz = kaûadz; PE = PE-E = êü -ûéts = éfJ. éts; PEL = rE-EL = éû-û ér = éf iér; PES = rE-ES = éü-üédz = éüédz; pi = r Î-i = GA GG U-NAD 2 = kafi-fiats; ztn = r i-in = GAGGU-A 2 = kaû-fîadz = kafiadz; piK = ri-iK = éû-üér = ener; en, = n.u, = a) Ti L 7-i L = ts éû-ü ér = tséii.ér; b) éfi-iiér = éüér; riR = p i-iR = êü-n èr = éîiér; piRiG = pi~Ri~iG = TA.LrTAL~MAL3 = ts aü -ûa-ar = tsafiar;
risA.:"l = p i-SA-AN = TALA2 ~SA-AN = tsafi- ûa-adz = tsaûadz; pis = pi~iS = G AGG u -is = kafi-fiarlz = kafiadz ; P UH = PU~UH = koû-ûodz = ' ~o fiodz; . PUK = PU~UK = a) GUZ rUKU 4 = I}:ONODZ-~ON ODZ = ko û-ûodz
=
koüodz; b) BU-U K = boü- ûodz = bofiod z; PUL = PU-UL = G UZz-U L U = koû-ûodz = koûodz; PUR = PU-UR bkz BV-UR (DU R); RA = RA~A = afi-fiats = afiats; RAB : = a) RABA = RA-BA = ati-fiadz = afiadz; b) = GAl\!ME = GAl\I~ l\m = GAM-QAD 4 = kaü-ûadz = ka ûadz;
RAB iTA = RA~Bi~TA = RA- KAS-D A 2 = aü - ûedz-dzaû = afiad zaii.; RAD = RA~AD = afi-àadz = aûadz; RAG -= RA~AG = a fi-Ii adz = afiadz; RA.;\1 = RA~Al\I = afi-ûadz = afiadz; RAM A = RA -MA = afi-fiadz = afiad z;
RAS = RA -AS = aû-ûadz = a ûadz; RAT = RA~AT = afi-fiat s = aü a ts; RE = RηE = éû- ü éts = éü êts: Ri = Ri-i = a û-ü ats = aüets: ~ = RÎ~l~ = = éii.ér; RlG 2 = RI -IG = DIT AL~MAL3 = dz/tsaft-fiar = dzit sa fia r; RÎM = Ri-tv1 = éü- üér = éüér ; RiN = )ti~ iN = éü-ü ér = éfiér ; R U = RU~U = ko ü-üod z = koûocz: RVD = RV~UD = ko û- üots = koüo ts; R UG = RU~UG = koü-ûodz = koIiod z; RUH = RU-uH = kofi-fiodz = ~Ofiodz; RUQU = RU~QU = ko ü- üod z = ~oiiodz ; RUS = RU~US = koû-ûodz = ~ofiodz ; kars. RUS = HUS = ko üodz : SA = SA-A = tsafi-ûadz = tsafiadz; SAB = SA-AB = tsafi-fiadz = tsaIiadz; SAD = SA-AD = tsa û-üadz = tsaiiadz; SAG = SA-AG = tsa û-ûats = tsafiats; = SA-AfJ. = tsaii-fi ad z = tsafiadz; SAHAR -= SA~HAR -= tsa ü-üar = tsafiar; SAL = SA-AL = tsa ü-û a r = tsafiar; SALA = SA~LA = t sa û- üad z -= tsafiadz; SAl\! = SA~MI = tsa ü-üats = tsaûats; SAM AG = SA-~'1A-AG = tsaû- ûa-adz = tsaiiadz; SAN = SA-AN -= ts aû-ûats = tsaiiats; SANGA = S A~AN~GA = tsaü-ûa-adz = tsafi ad z; SANT AG = SA-AI~ -TAG = tsa ü-û a-adz = tsa üadz ; SAR = SA~AR = t sa û-ûar -= ts afiar ; SARA = SA-RA = tsaü - üat s =tsafiats; SE = Si~E = ts éû-û édz = ts éû édz: si = st.t = ts éü-ü êr = tséfié r ; SiB = st-ra = ts éü -ä ér = ts éüér ; SiG = si-te = ts éû-ûér = t s éû ér; siKi = si-Ki = ts éû-fi ér = ts éü ér; stxtr. = st.xn, = tséü - üër = tsé fiér; Si L = st.n, = ts éü-ü ér = tséiiér ; SiLA -= Si-LA = ts êä-û ér = tséfiér ; SiLiG = si.u.te = ts éfi-fié- èr = tséfiér; éü - ü é r
sm
sn.nr = Si ~Lil\l = ts éü-û ér = ts éfiérj
SiM = SE~;'\IER2 = ts éû- üér = tséfiér ;
siN = SE~GiR12 =
RA.:.'\IAN = RA~MA-AN = aû-fia-adz = a ûadz;
ts éû- ü ér = tséfiér ;
SiR = SE -E R = ts éû-fi ér = tséfiér; 122
123
• /j'-~ i /t.; .'
v
SU : a) = *dz/*tsoÎl; b) = SU-Uz = KUS-KUS] = ko ü-ûots = ko üots;
SAR = SA-AR = dzaü-ûar = dzaûar: SARA = SA-RA = dzaü-ûats = dzaIiats; SAS = SA-AS = dzaii-iiats = dzaiiats; SE = dzéfi(éts/r); SEB = SE -,EB = dz éfi-fi èr = dz éüér: SE D = SE-ED = dzéü-û éts = dzéiiéts; SEG = SE-EG = dzéfi-fi ér = dz éû ér: SEM = flE-EM = SE-l\! ER z = dzéö-ü ér = dz éû ér ;
SUB '" SU-DB = KUS~UBU2 = kofi-fiets = ~oiiots ; SUBi = su-at = SUll-KAS = kaû -û ad z = kaûadz; SUD = SU-UD = KUS-HUT z = ko û-üots = konots; SUG '" SU-DG = a) KUS-UKV4 = koü- üodz '" koûod z; b) tsoii(odz); SUGUB = SU-GUB) = K US-GVB ) = ko û-fiod z = koûodz; SUH = SU-UH = KUS-UHu = koû-ûots = kcüots; SUfWB = SU-fru-DB = KUS-HU-VBDz = koïî-üo-cts = koüots;
SEMBI
SUHuR = SU-Ru-UR '" KUS-îtu-LU6 = koü-üo-ots = koûots: SUKAL = SU-KAL = KUS-GURUS = koii-fiodz = kofiod zj SUKKAL = SU-UK-KAL = KUS-UKUr GURlJS koü-üo-odz ko üodz; SUK U = SU-KV = KUS-KU = kcû-üodz = ko üodz: SUK UD = SU-KV-VD = K US-KUDrHUD z = ko û-ûo-odz = koûodz; SUL '" SU-DL = a) tso û-ûor = tsoûor: b) = K US-Ul.U = koü -ücdz = ko fiodz;
Sm! = SU-DM = a) tso-on = tSOIi; b) K US-Ui\lU = kofi-fiodz = koüodz; SUMU = SU-M U = KUS-GU 10 = koû-flodz = konod z: SUMUG = SU-M U-UG = KUS-GU 10-UK U4 = koû-üo -odz = koûodz; SDMUN = SU-l\IU-UN = KUS- GU 10-UKU3 = kofi-û o-odz = koûodz: SUN = SU-UN = kcü-ûodz = kofiodz; SUR = SU-UR = tsoû -ücr = tsoiio r ; SURU = SU-RU = a) tso ü-üodz = tsoüodz; b) = KUS-RU = koä-äodz = koiiodz , .; SA = SA-A = dzaü -üats = dzafiats; SAR = SA-AB = dzaii-iiats = dzaüats; SAD = S~~AD = dzaû-ûadz = dzafiadz; §AD:\ =vSA-~A =: dzaü-ûats = dzaiiats; SAOI = SA-DI = SA-S A z = dzaû-fiats = dzaûats: SAG = SA~AG = dzafi -fiats = dzaü ats; SAGAN = SArGA1~ = GA4-GA1~A = kaû -ûadz = kaüadz:
~AKAN = SAz-KA-AN = GA 4-KA-ANA z = kaû-fia-adz = kaûadz: SAKAR = SAz-KAR = GA 4-KARA = kaû -fiadz = kafiadz;
.
124
SE-EM-Bi
=:
ç :'. - ~--
""", :-
~r=-
'a",_
/;;q;;;~;
=
SE-EM-EPiRrzi
= dz éü-üé-ér
zi
= dzé-
éii-fié-ér = dzéitér; dzé-éfi(ér/ldz) = dzéfi(ér /ldz) ; SE~ = $E-E~ = dzéii -fiér = dz éûèr; SES = SE-ES = dzéû -ûédz = dzéfiédz; si = si-i = dzéii-iiér = dzéiiér 1/ dziiiir; SiB = Si-ÎB = dzéfi-Iiér = dz éü ér: sin = si-in = dz éû -ü édz = dzéfiédz; SiDÎM = Si-Di-iM = dz éû-ûé-ér = dz éiiér; stc = st-te = dzéii-iiér = dzéflér; siKA = si-KA = si-GÎR 17 = dzéii -iiér = dz éfiér ; SiKANGA = Si-KA-AN-GA = dz éüér kafi-fia-adz = dz énér kaiiadz; SÎL = si-iL = dz éû- ü ér = dzéfiér; ' . SiLiG = st.u.te = SE zo-EN3-i G = dz èfi- û é-ér = dz éü ér: =
sirA =
SiR4 = tséû ér:
si. T A =
DAl\I Ur T A = dz aê -ûadz =: dza ûad z;
srn
= si-Ti = Si-TiL3 = dzifi-fiir = dzifiir; SiTi:M -= st-rt.txr = dzéii-fié-ér = dzéfiér; su = dzltsofi(odz) = su-u, = koü-üots = ~ofio ts ; = QADfT = kafiadz/ts : SUB = SU-UB = a) QAD-ARA z = kafi -fiadz = kaüadz; b) SU-VBUz "" kofi-flodz = koüodz: §UG = SU-UG = koü-üodz = koüodz; sUÎI = SU-UH = koû-nodz = koûodz: v v SUHUB = SU-RU-UB = koü-ûo-odz == ko üodz: SUKAL = SU-KAL = SU-GUR US = koû-üodz = koIiod z; SUKKAL = SU-UK-KAL = ~ofi-iio-o'dz = ~Ofiod~; SUKU = SU-KU = ko ü-ûodz = koüodz; SUL = SU-DL = SU-ULU = kofi-fiots -= koiiots; Sm! -= SU-DM = koii-liodz ';" koiiod z; . SUMU = SU-M U ~ SU-GU 10 ,,; koû-ûodz = ko üodz : A'
.
~: ,
;~
SEN = SE-EN =
SiR:
~~
---':::'_~:,"
:
. ,
NiGA-KAKRA-KAS = ~~ADZ-~ADZ
SEMBizi = SE-EM-Bi-zi
-
-?"< "'?
~~ADZ = kaû-fia-adz = kaûadz ;
A
SAL = SA-AL = dz aii-iiar = dzafiar:, SAM : isaretin ismi : SAl\!-MU-U = SAM-S AT z-A 6 = dzaû -ûa-ats = dzanats; ~AMAN = SAz-MAN = GA 4-NAS = ka û- ûad z = kaûadz: SAl\'fAS = SAz-MAS = dzaû-ûats = dzaûats;
=
'1'".
~...........-
'
125
SUN s SU-UN" "" ~ofi-fio ts " ko ûots: SUR " sU-UR = dzo ü-üer » dzofio r: SURU = SU-RU = kc ê- ûodz '"" ~ofiodz: sUS == SU-US == koû-ûors = ~oiiots ; TA s= TA-A == tsaû -fiadz = tsafiadz; TAB = TA-AB = tsaü- üadz e tsaûadz : T AHA = TA-BA = tsaü- üudz ""ts aüedz : TAD "" TA-AD "" tsa û- üa dz "" tsaü adz: TAG = TA-AG = TA- NA J = tsa ü-üat s = tsa ûats; TAH = TA-A H = T A-AfiA = tsaü -üats = tsanats; TAKA = TA-KA = tsaü-àadz = tsa i'iadz; TAL = TA -AL = tsaû-fiar = tsaüar: TALA = TA-LA = tsaû -ûadz = tsaûadz ; TA.' l s= T A-A.'l = T A-AMA 2 = tsaû -üats '" tsaûats: TAN = TA-A.~ = TA-AJ'IlA: "" tsaü -üats = tsa üat s: TAR '" TA-AR = tsa ü- ûar = uaiiar; TARA = TA -RA = tsaü -üats = tsaüats: TAS = TA-A5 = tsa ii-iiadz " tsan adz; TE = TE- E .. t s éû- ü ét s = ts éû éts; TEAt = TE-Hi = ts éû- ü éd a = tsèûédz; TEMEN = TE-ME-EN = rs éü- ûé- ér = ts éü ér: TEN = TE- EN = TE-ENU "" tsé ü- üér = ts éü ér: T ER = TE-ER = ts éü- ü ér .. tsé fi ér; TES = TE-ES = tséû-fi édz = tséiiédz; Ti ... rt-t - tstû-ütr = tsîfiîr; TÎB = r t-ts = ts éû- û ér = tséilér ; TiBiR '" Ti-Bi -i R = TE 9-EPiR2-ER = ts éfi-ûé- èr = ts éü ër: TiB:"öU = Ti-iB-~'U = rt-taat-stn, = tséil-ilér-TSÉNÉR = ts éfi-ûé- èr = tséiiér; TiG = t t-te = tsiii-iiir " tsifiiri TiL " r t.n, = tsifi-n ir " t~iiii r; TiLA = Ti-LA = TiLJ-SiKA " Ts i:SiR-TSil'Î'iR " tstä - ûtr "" ts inir ; Ti.LLA'" Ti-tL- L A = tsiil-i1ir-TSL~iR = tslü- üt-Ir = tst ütr:, TIM == Ti·il\I = TE -MER "" tséü- ü ér = tsêû ér: 9 2 Ti-iN = TE 9-Gi R t2 = ts éä-û ér = ts éüér I! tsinir; TiR (= SE -NER = dz êû- ü ér e dzéiiér) = TE 9-ER = ts éü-û ér '" ts éü ér: TiS.. Ti-is = ts én-û éd z .. ts éü édz: TU .. TU-U 2 = a) tscü-üodz = ts~fiodz; b} = iW 2-KUSJ = ko ä- üodz = ~oil odz:
TUD .. T U-UB = tsoè-üodz .. tsOilodz ; 126
TUD = R da .. dza ûats dzaûats = dzaiiats; ruG = TU-UG = tsoû- üots = tsoûots: TIIH = T U-UH"" tsoii-iiodz = tsofiodz; TUKU "" TV-KV"" T URs -T UR, = tseü-ûor = tsoiior; T UK UL = TU-KU-UL (ve T U-KUL) = RUz -K V-ULU (HU 2-KV9 ) .. ~oii-no-odz (koü-ûodz) = koüc dz: kars. isaretin ismi: TU-KUL-LUM = HU2MKV9-GUZ '" kofi-ûo-odz = koûodz: TUL = TU-UL " ts oû- üor = tsoiior; TUl\'1 = TU-U1\t - tso ü- üodz '" rso üod z: TU1\lA = TU-MA = TU D·1\1A " dzaii-iiats = dza üat s; TUR = TU-UR = tsoü -ûor = tso fior; = TU-US .. tsoü -üots = tsc üots: U = on /l or1odz; 00 = UrUB '" ori-iiodz; ooi = u r Bi .. KAZBi-KAS = kaû-üadz = ~a nadz: kars. UBi =
rus
GALA.\f = kaäadzr UBU = UrBU = I\.-USrGU~ = koü-üo dz =
~oiiodz:
lID = U-VD" oû-ü odz = oJiodz; lIDU = Vr DU. U = KU Sr GUB-HVJ = koû - ûo-odz = ~o ii o dzl/ts; UDUB = UrDU-UB = K US 3-GUB-UBU2 = koû-ûo-odz .. ~oiiodz ; lIDUG " Ur DUG = KU S3-L UD = ko fi-ûodz = ~o ii. o dz;
UG
= UrUG
= a) oii-iiodz "" oiiodz;
b) KUSJ-UKU.. = kofi-ûodz
=
kofiodz; VGU = UI-GU ... KUSrGU = ko û-ûodz = ~or1odz; ayn ca UG U = UGUJ = HuJ-GUJ - koü-üodz = I::onodz: UGULA = Ur GV-LA = KUSr G U-Si KA = ~öii-nöd z dz éü ér = Iföfiödz dzéiiér; UGULU = U: -GU-L U = KusJ-Gu-s i 6 = ~öfiödz
kars .
ts éû êr,
=
UGULA; UKKiN:: UK- KiN = UKU..-Ki NGA '" kcûots ~aiia ts ;
UKU = U 2-KV " KUSrKUD J = koü- ûod z = ko üodz: UKUS (- UKU-US = kon- üodz e keü odz) = UrKU-US = koü- ëo-odz =
koiiod z;
iJL : = ULU = U2-L U = K USr UDU = koû-ûo dz = ~oi'Jodz;
=
ULL U ..
UL-LU = ~o î\ -l1 odz - ~oii.od z ; -U~ .. oiior ; ULA = UI-LA " KAZBi-LA - Ifa iladz-aiiadz '" ka û-û adz - Ipliiadz: vLi = urLi = l\.lJS rGUB2 = ~oii-nots = ~oiio ts ; ULU = koäodz, bkz UL ; 127
-
UM == U 2-U1\1 = a) oü- ûots = ofiot s; b) KU SrUl\I U koû-ûcdz koiiodz ; c) KA ZBi-X = 1}afiadzx = ka ûed z ; lmIA = U2~l\I A2 = KAZBt-MA 2 = kafi-fi adz = kafiadz; IJrrIMA.c"l = UM-MA-AN = IDIU-l\IA-A...""l = koüodz kafi-ûadz = kofiodz kaiiadz; UM U = Ur l\'I U = a) KUS3- GU10 = kofi-ûo dz = koûod z; b) KA ZBi -iA s
URU = U 2-RU = KU SrRU = ko û- ûot s = ko ûots: URUD = U4-RU -UD = a) T UrRU-UD = tsuü-üu-udz = tsuiiudz; b) ÎI UDrRU-UD = koü-üo-odz = koüodz; c) TA;\1-SAB 2-SA 16 = tsa ü- ûaat s = tsafiats; URUDU = Ur RU-DU = a) SAi\1-SAB rSA4 = dzaü-ûa-ats = dzafiats; h) KUS 3-RU-G UB = kofi-üo-odz = koûodz;
= liaii-fiadz '" kaüadz; UM UN = Uz-MUN (ve U2~MU-UN) = KUSJ-MUN (KUS 3-GU 10· UKUJ ) = kofi-iiodz {koû-û o-odz) = koiiorlz ; = (ve = oû-üo-odz (oü-üodz) = oûodz:
US = U 2-US = (I})ofi-fiots = (kjoüots; UTU = Ur T U = a) KUSrTUD = koüodz-dzaûats = koü od z dzaiiats (esanlamh ikilisi: koüodz ' günes' + dzaiiats 'günes') kars. Eski ve diger Türkçe'Ierde koyas / kuyas ' güne s, g ünes vurmas r VS' (DLTD : 390; DTS: 464; Bad. : 218 vb), b) SAM -TUD = dza ü-üa ts = dzaûats; UTUG = Ur TU G = K USrTUKU = l}ONOD Z-~ONODZ = koû -fiodz = koüodz : mUL: U 2-T U-UL = KUS 3-H Ur ULU = koü -ûo-odz = J}oîiodz ;
Ul\tUS U-l\iu-us
U-MUS)
UN: = on; = UNV4 = Ul-N U = ufi-fiudz = oûodz: liNKE N = UN-KE-EN = UKUrKE-ENi = koüots këü-üérs
=
ko üots
kéfiéts;
UNKiN = UN·KÎN = UKUrKÎN = koüots kaüars; UNV = Uz-NU = oä- üodz = oiiodz; lINUe = Ul-NV-DG = KUS 3-NU-UKU4 = koû-ûc-ots = koüots; kars . lINUe = GUN 4 ve GUNU 4 = 1}0I101S;
UR : isaretin adi: Ur RU = KUSrRU = koû-fiodz = koûodz; UR-RU = oüor kcêodz; Kaydedelim ki, UR 2 isaretinin esas okunusu oüo r ses yükünün yam sira, adla nndan da anlasildrgi gibi (Deim.-I: 110 399) U-RA = HArRA = ka ü-fîadz = kaûadz
ve
URU s = Ur RU = KUS 3-RU = koü-êodz = koûodz, U-RU-U = HU 3-RU-U = kofi-ûo -ots = koûots; U-RU-NU = i}ofi-fto-odz = kofiodz olmasma ragmen. her zaman UR 2 tercihi yenlis sonuçlar verebilir. Aym düsünceyi öbür UR isaretlerine de ait etmek olur. lIRA = U 2-RA = a) SAM-RA = tsaû -üats = tsaiiats; b) KAZBi-RA = i}ali -iiadz = kafiadz; ayn ca U-RA = H ArRA = kaü -üadz = kafiadz; URAS = U2-RA-AS2 = SA1\1-RA-T AS 3 = tsaü-üa-adz = tsafiadz;
URDA = UR-DA = DAS-DA = dzaü -ûats = dzaiiats; URDU = UR -DU = A s-AR 6 = afi-fiar = aiiar; UR G U = ~-G U = ~ONODZ-I}:ONOD Z = koü -ûodz = J}ofiodz; aynca URGU = HAR-GU 7 = H UR(=VR s)-G U7 = ko ü-üodz = koûodz; URG U 2
= KA x NE = GU 3 x GUi\13 = ~O[\'ODZ x ~O NODZ = koüodz; = SAl\l-TALA veya SA..."VI-SA7 = dz/tsafi-fiadz = dz/tsaiiadz; URTA = UR-TA = T AS-T A = tsaii-fiadz = tsaüadz:,
URi = U 2-RI
12'
UZ = U 2-UZ = a) .KAZBi-R = kaûadz R = kaüadz; b) KUS 3-R = kofîodz R = koû odz: UZU = U2-ZU = KAZBi-KA I 4 = ~ADZ-.I}.A[\'ADZ = kafi-fiadz = kafiadz, ZA = ZA-A = ts a ü-ûats = tsafiats; ZAB = ZA-AB = tsaü -üats = tsa Jiats ; ZADiM = ZA -Di-iM = tsafiadz-dzéJi-iiér = tsa ûadz dzéü ér; ZADRi = ZA-AD-Ri = ZA-AD-SA7 = tsaû-ûa-adz = tsaiiadz; ZADRU = ZA -AD-RU = ZA-AD-SAB 2 = tsafi-fla-ad z = tsafiadz; ZAG = ZA -AG = ZA -NA 2 = tsaü-ûats = tsafiats ; ZAGGA =ZAG-GA = tsan-ûedz = tsaüadz: zAÎI = ZA-AlÎ = ZA-AHA = tsaü -üats = tsafiats; ZAL = ZA -AL = tsaü-üar = tsafiar; ZALA = ZA-LA = tsa û-ûadz = tsaiiadz; ZAL AG = ZA-LA-AG = ZA-LA-SAs = dzafi-ûa-ats = dzaüars:
ZANARUlH = ZA-NA-AS lAR = ZA-AR = tsaii-îiar ZARA
= tsaii-iia -adz = tsaüadz:
= tsaiiar; = ZA -RA = tsaü-üats = tsaûats;
ZAz = ZA-AZ = tsafi -fiadz = tsafiadz; ZE = rséü // ts éü édz // rs éû ér;
ZER = tséiiér; ti = tsifi // tsiii idz // tsiîiir ; ZiB = zi-iB = tséü-ü ér = tsé fiér; ZiG = zi-ÎG = tséii-fiér = tséfiér; ZiKUM = ZÎ-KU-UM = ts éüér kö-öii = köû:
.
.' 129
ZiL = ZÎ-iL = tséû -üér = tséüér 11 tsifiir; ZiR = zt.tn = tséü -üér = tséüér; ziRi = zi-Ri = ZE-ES u = ts êü -ûédz = ts éüédz I1 tsifiidz;
.-_
ztz = tséiiédz II tsifiidz;
ZU = tsofi; = ZU-U 2 = a) KAWKAZBi = kaû-fiadz = ka fiadz; b) = ZUKUS) = koû-û od z = Ifofiodz; c) = ZU-ofiodz = oü -ü odz = ofiodz;
= ZU- UB = KA 14-ARA2 = ka fi -fiats = kaûats; ZUB i = zu-sl = KA 14-KAS Z = kaû-û ats = ka ûat s; ZOOD = ZU-BU = KA 14-GiD 2 = kafi-ûadz = kefiadz;
afiad z = afiadz ses yüküne sahip bulunmasuu sergilemekted ir. Diger taraftan, birlesik isaretin A,'\IA = A-MA = aû -ûadz = aûadz okunmasuun da esas sebebi açik lannus oluyor. Baska bir ömek: KA .. ....... isareti içerisinde yaailnus A isareti komp1eksin afiadz okunmasma; _. ' c -. yani. KA ~~aretinin ka ûad z degil, süper sekil öneki kabullenmemis" afia dz varyantuun seçilmesine yardtmcr olmakla görevlendirilmistir.t. ,. Böyle bir kompleksin (KA x A) = NAG = NA-AG = aü-ü adz = aîiad z ] okunusu tamami yla dogal olup, yazïhmlarda belli bir mannksal iliski -. olmasmi" açikça sergiler. Dolayrsryla, böyle bir transkripsiyon A, KA , { NA, AG ve. ~AG ~ifrele~in~~ ç~züIU!.enmesi için . de oldukça önemli ( aç rkhklar getmr. Baska bir omege gore KA x MI = KAi~s' KANA 5, i KA x KAR2 = KAN 6• KAi'JA6 okunuslan vardir. Bahsettigimiz \ """ .- ... yönteme basvunnakla isaretlerin ortak okunuslan belir1eneeek, sifrelerin , "- - ç özümlenmesi saglanacaknr. KA (= ka ûad z) ve Mi = GA12 (= ka fiadz) isaretleri için ortak okunus kaûadz, KA ve KAR 2 '" KARA 2 (= kafiadz) isaretlerinin de ortak ses yükü kaüadz olmasmdan dolayr her yanlrm için geçerli transkripsiyon ~ADZ x ~~ADZ = kafiad z olacaknr. Böyle transkripsiyon yazilrmlann KAN S.6 (= KA -AtV = KA Ai."l"A 2 = k aû-ûadz = k a ûad z ve KANA s,6 (" KA-NA = kafi -ûadz =
ZUB
kars.
ZUB
=
zooi = ZOOU = GAM) = ka üadz; ZUBU D = a) ZU-BU-UD = KA I4-GiDZ-HAD 2 = J}A1~ADZ-~ADZ ~ADZ = kaü-üa-a dz = kafîadz; b) ZU-CUZz-HUD z = kofî-fio-odz = koüodz; ZUGUD = ZU-GU-UD = ZU-GU-HUD 2 = ko ö- öo-odz = ~ofi(}dz ; ZUIU : a) = SU-U 2 = KUS -KUS) = ko û-üct s = koûo ts: h) = ZUl\I-UM = koû- ûodz = koûodz; ZUR = ZU-UR = a) tsoû-üor = tsoü or; b) KA 14-KALAB = ka fi-fïadz =
kaûadz ; ZURU = ZO-RU = a) - koû-üodz = koûodz: b) tsoü-üodz = tsoiiodz. Görüldügü gibi, bazr hallerde basit olmayan isaretlerin transkripsiyonlanna da bas vurulmusrur ki, hu da çesitli nedenlerden kaynaklanmaktadrr. Bu kabil basvurular birlesik sifrenin ifade ettigi kelimenin basit homonimlerinin de varhgr, bazi birlesik isaretlere geleneksel olarak basit isaretler gibi bakilmasr vb sebepler sonueu yaprlnustir. Ömegin, ZUB (ekaû adz) = ZUBi (= kafiad z] = ZUBU (= ka ûadz] = GAi.'\I) (= kaû adz} isare ti basit isaret olma yip , PAR -NA 2 (= PA 4-NAD) = ka ü-ü edz = kaû adz] isaretlerinden olusmus birlesik isarenir. Böyle ömeklerin bu bölümlemcde geçmesinde ana hedefimiz ZU isaretinin KA l 4 = kafiad z okunusunun gerçekligini ispatlamaknr. Isaret içerisinde i~aret tipli yazlhmlann da bir hissesinin bu bölfunlemede örnek Slfatlyla verilmesi aynl amaçla yaplhru~tlr. Ba~ka yönden böyle ~ifrelerin homonimlerinin bir kisrru basit i~ aIetlerden olu~tugu için bu kabil homonimlerin ses terkibinin belirlenmesinde yararh olabileeek en önemli araç da bahsettigimiz bir1e~ik i~aret tipli ~ ifrelerdir. Mes. yazlsal olarak GA 2 x AN ~ eklinde gösterilen Al\1A ~ifresinin çözümlenmesi birkaç basit i~aretin gerçek transkripsiyonunu yaprnaya yarar. $öyle ki, GA 2 x AN yazlhrruyla GA 2 ve AN i~aretlerinin ortak okunu~lannlll bulurunasl istenmi~tir. Bu ortak okunu~ GA Z = MA) = afia dz, AN = ANA = afiadz olup, yazlhnlln }lfiad z x 2
130
,
ila
kafiadz] okunuslanrun yanhshgi konusunda bilgi verebilir. Bahsettigimiz yöntemden yararlanarak simdiye kadar yaprlnus transkripsiyonlann dogrulugunu denetlemek mûmkün. Ömegin, KA x Li = TU 6 sifresine bir göz atahm. iJk önce KA ve Li isaretleriuin ortak okunuslanm bulmarruz gerek ecektir. Bu amaçla KA = GU) = koûots ve Li '" GUB 2 = kofiodz okunuslan almabilir. Yani, KA x Li yazrlmuyla ~ONOTS x ~ONODZ = ko üodz anlaulmak istenmistir. B öyle bir sonuea vardrktan soma denklemin ikinci tarafi TU 6 = ru·U z yazilmumn gerçegi yansitmayan okunus olmast, gerçege yaktn transkrîpsiyonun TU -U2 = HUZ-KUS) = kofi- fiodz = kofiodz scklinde yaprlmasi egrrhk kazermus olacaktrr. Böylece açrklanmasr hiçbir zaman mümkün olamayacak KA x Li = TU 6 ~ifrelemesi yerine mantlksal açldan çok kolay izah edilebilir ~ONO TS x Ij:ONODZ = Ifofiodz okunu~u geçeeektir. Ne yazlk ki, Sumerolojik çall~malarda bu tip ara~tmnalara hiç rastlamadlk. Oysaki, örneklerimizden de anla~lldlgl gibi kullandlgmnz yöntcm 0 kadar da zor degil, tam tersine, oldukça sade ve tatmin edicidir. Böyle dü~ünüyoruz ki, eger aeilen vanlnu~ karar la~tmnalar olmasaydl Sumeroloji bananistik okunu~lardan büsbürun armma olanaglI1l yitirmeyeeek, güvenilir bir bilim dahna çevrileeekti. Sonuçta SUmer yaZI sistemi ögrenileeek, belh lrural ve prensipier varhg] inkar edilmeyecek, kelime ve metinlerin gerçek transkripsiyonu, l3l
=
mannksal çev irisi yaprlacakn.
Brknnci, usandm ci, S3Y1SIZ hesapstz
~ i ftelerle
ugrasma, yerini metinlerin bilimsel a ra~~ lmas ma, ~sanh k tarihinin ulasugi en önemli bir uygarhgm ögrenilmesine verecekti.
07.02. BiRLESiK ~ i FRELE RiN Ç Ö ZÜM L E N ~ I E ÖR.\"EKLE Ri. Basit sifrelerden farkb olarak birlesik sifrelerin çok önemli bir yönü de var lei, bu kabil sifrelerde bananistik oknnuslann arkasmda hiçbir mantIksal açrklama durmaz. Böyle açrklamalann mümkünsüzlügü okunuslann yanhs hguu çok kolay görme imkam tamr. I , Slfre I: SE - HU = uz I S. G örûldügü gibî, banan istik okunusun hiçbir mannk sal açrklamasr yok. Oysaki, denklemin her iki taraf aamdan a)1ll okunuslara sahip bulunmahydt. tik önce SE - HU yazrlmum inceleyelim Bu cmaçla her iki . isaretin ortak okunuslanru belir1ememiz lazrrn SE isaretinin 1"i"IGA bananisti;k okunusunun gerçek transkripsiyonu önce de bahserrigimiz gibi 1'1 GA = GA.\lAR-GA = kaû-û adz = kaü ad z (GA~ I.-\R '" GA-~ IAR I :\1ARA. ya zrhrruna göre iki tür okunabilir: G A-~ IA R = ~3 1Î.- IÎ3 r = kaûar ve GA-MARA = k aû- ûadz = ~ a li:ld z . 8u açrdan GAJ\.IA RA· GA yazrhrru ka ûadz - ka ûad z = ka ûad z scklinde transkripsiyon edilme1idir. ), HU isarctinin ise PA7 okunusu ka fiadz ses yüküne sahiptir. Böylece, birinci v~ryantta SE - Au yazdmu kaûadz-kaûadz = kaûadz okunmahdir. Ikinci varyant ~E isarerinin xtc u - xt -GU - GUB4 - GU ... ku ûudz-ku ûud z .. kuûud z, HU = kuü udz okunuslanna dayanrr. Yani, SE -Hu yazihmmm = kuûudz-k uûudz '" kn ûudz okunusu da olrousrur. Denklemin diger taraf VV S, USUi\I ve UZU bananistik okunuslan UZ = Uz - uz, UZUJ = Ul - ZU, USU1\i1 = U - SU UM (Deim. - 1 : no 676) yazthmlanna dayamr. Oysaki Ul - UZ KAZBi - X = kaû adz - X = ka ûadz-kafiadz = kaüadz (K U Bi ~ifresi de banan istik ob..'UIlUlj ürünü olup, gerçek transkripsiyonu KALBI = KAL-KAS = ~i\adz-~a fia dz = J::aiia dz ~e klindedir)o ikinci varyantta U2 - UZ = KUSJ - X = ~o f1odz - X = ~oiiodz ~o lÎ.odz = ~olÎ.odz ; U2 - ZU = KAZBi - KAJ4 = ~alÎ ad z -~a iÏ a d z = ~a lÎadz; U·SU-UM " iI U3-KU~ .Ul\IU = J::U1iu dz-~u lÎud z·~U1i udz = ~u li·lÎu- udz = ~ufiud z (UlH V ~ i fre s i Ur MU = KUSJ - GU IO .. ~u lÎ.udz·~uil. udz = Ii-U1Î.udz OkunmaSl anla~l1masl ürün ÜdÜf) ~ekl inde
gereken yazil urun yanh~ transkripsiyon edî1ecekti. Kaydede1irn kJ, Uz.. UZUJo USU;\I ~ifre l erinin ve on larla denklem ol~turan SE-HU yazilmumn ~a f1ad z /I J::ufiud z ~eld inde transkripsiyon edilmesi belli grarnatolojik kmal ' ·e prensiplere Uymanm. yam slra. kelirnelerin anlanu açls mdan Tiirkçderle 132
dogrulanmasiyla da karakteristiktir. Örn. Sum. Uz, U~GA. UZU 3 > Akk . USÛ kaz (D eim.- III : 105); kaz (Labat : na 372); örde k (AHw -lII : 1438; AilZ : na 372); UZ, UZU3 = ka ûad z, UZ-GA = kafiad z-kan ad z » kaîi-fi ad z = ka üadz - Gen. T. kal I kadz ve var. 'k az Transkripsiycnumuzun dogrulugunu ispatlayan diger sifreler de vardu ki, bu da okunusun sadece Türkçeler açumdan degil de. Sumerce' uin kendi malzemesi açrsmdan da doärulanmasun sergilemektedir. ~iire Il : UZ - TU R = Bi BAD veya SiRE . Denklemin binn ci w af! UZ-TUR '"" UZ-D Al\1U = ka ûndz dzaü adz harfiyen 'kazcagrz'; ikin ci tarafi ise BiBAD I ntns = Bi BA DIBE '"' KAi='; ZAZ = kaûadz tsa üadz harfiyen 'kczcagia ' eeklinde trenskripsiyon edilebili~. Denklemin ber iki tarafinm a)11I ses yüküne sabip bulunmasr nedeniyle sifrelemelerin yanhshgi göz önündedir. Birlesik kaàadz dzaiiadz kelimesinin anlarru ve k..u relus sekli de Sumerce ve Türkçeler açrsmdan hiçbir sorun yaratrnaz: Sum BiB E :::z Akk. PASPASU ördek (Deirn.- lil : 36; AHw - I! : 839; ABZ ve Labat no 372). Ördegin kazdan bir az küçük olmasr göz önünde tutulmakla kaûadz dzaû adz kelimesinin ' ördek' ifade etmesi semantik açismdan çok dogal görünür. v . Stïre III: GA.:.' IR Î 11 GAM MU 11 GA.:.' IU = GEi\lE - US - DI • Sifrele nn çözürnlenmesi için ilk önce denklemi olusruran isaretlerin ortak okunuslannm olup olmamasr mcelenmelidir. Bu amaçla GA..\ lB i SI GA -A..'I - Bi = GA - A:\IA z - SA zl = ~3ii- li ad z dz a üad z , GA:\[\ IU = GA-A:\I-:\ IU = GA-A) IAz SAD z = ~ aii fiarlz dzalÎ.adz, GA.' IU = GA -~IU = GA SAD l = ka üad z dza ûadz gibi transkripsiyon edilecekrir. Denklemin diger taraf GE~lE - U~ - Di = G A L - GiS, -SA -~ = kafi-ûadz rsaüa dz nkunusuna sahip '
<.s;.
2.
3.
,
bulunrnakla, en k ötü halde ayru kelimenin aglZ varyantlm ol~runnaktadtr . Eger, Di isarerinin SA12 (= dza nad z) okun~u kesinlîk kazaruru~ olursa denklemin her ikî tarafl aras mda hiçb!.t fark ka1maz. Sum. GAM Bi (= J::aiiad z dza fiadz) = All. K UM U, atän fIliri örd ek (Deim.-III : 41) anlanu bir önceki ~ ifrenin anlanuyla ka~l l a ~ tml dIkta lamamen miimkün sa)'llabilir. W . von Soden bahsedilen kelimenin 'ördek' anlanuna ~ üpheyle yana~lr : Sumo GA-AI\1-I\IV1S 1 1\1Î 2- USr SA2 l\IUSEN = Akk. KUM Û bir su
~u (Pelikan?)
=
(J2-GA- ;'IiU11 M lJ5E:'Ii (AHw-I: 506) . U2-GA- ~U l l
l\IlJSEl'" = KAZBi-G A-D URi .. ~a lÎ-lÎ.ad z dz aiia dz (DL"RÏ = DU-Ri SA4 - SA7 = d za fi-fiadz '" dz afiadz).
=
133
4.
~ifre IV : Gi RA - U-MAS-KAB . Denklemin binnci taraf GiRA = GÎ-RA-A (Deim.- I : no 7503) = QA..~ 2 · R~-A = kaü- üa-adz
:: kaûadz okunusuna sahip bulunmakla ikinci teraftaki U-MASKAB = HArMAS-KAB (= ka û-Iiad z-kaûadz = kaü -ûe-adz =
.
5.
~an.adz) yazrhnuyla ifade edilmis ~a n ;I(Jz kelime sinin ayrusidrr. Bu sitrenin çözümlenrnesi GlRA = ka ûndz kelime sinin bazr "sinonimlerinin" de sifre olmas uu açikça sergileyeb ilir. Söyle ki, Sumo GiRA = Akk. 1. =PUZR U SI! , giz, gizem; 2. = sam û gök, sema (Deim. - lIl ; 64) anlamlart Sumo BfPUZURl _5 ve Akk.
UKU 4-NIl\I = ko ûodz
ka ûad z (NiM = Ni -i l\'1 '" i A 3-KAKRA kafi-ûadz = kafiadz}; K1 ~s U~LU-SErI"'i G z - KUu-KUS-UDU Gi 7-GA 4 = koû -üo-odz kaû-ûadz = koûod z ka ûadz, Gö rü ldügü
PUZRU, PUZRVlIf. PUZRA. PUZ URU sifrelerimn de açikhga kavusmasuu saglar. iJk önce kaydedelim ki, Sumerce GiRA = kaû ad z/ts "gök, sema' keiimesinin farkh yazihslarla GiS (= ~aiiadz). URs -RA - AS (= GA tI - RA - AS = ~aii-ii a - adz = kafl adz], GE-ESG iS ("" 1. ge ii- iié dzei5 = gé üédz; 2. = Q'''"''2-:'\A:\J
GiS
= ~aii.-ii. adzci s =
kaûadz), z i· K..o\iG" ·RA I Rt J ZI GARA 1= ztK..oVG"-RAJASX = tséfl(ér) ~afl -iiad zX = lSéli (ér) ka ûa d z (sinonim ikilisi)) (AHw-III : 1160) ayru anlam [gök, scma) ta~ lDll~
"sinonimlerinin" bulunmasi transkripsjyonumuzun dog rulug unu ispatlar. G iRA = ka üadz 's ir, giz, gizem' kclimesinin bahsedilen anla mdaslan ise ne yazik ki, birer sifrele rdir. B/P UZUR = U = HA] (= ka üadz}, B/ I'UZU R 2 = MAN .. i\1iMJ (= Mi-Îlu = GA 12 KAKRA = ka ûadz-ka üadz = kaû-ûadz = ka ûadz}, BIPUZURJ " U-
ZAG. BIPUZUR.. = PUrSA (= KA1~6-NA s = kaü -üadz = ka ûadz] , B/PUZL"Rs = PUJ (= KA x KARA:: .. kaûadz x kaüadz = ka üadz), baska sözle, bahsedilcn tsaren erin hepsinin kaûadz oknnusu vardir. Sumer ve Akkad dillerinc ait editen sifrelet asagrdaki yanhs okunuslar sonucu ortaya çikmisur: I . BIPU-ZUR = Gi D:: -
;\IARAD
=
ka ûudz aiiadz = ka ûadz : 2. D/P V-ZU-UR = KiDIO
KA I 4-AiA J = ~,Î11id :z
ka ü-ûadz = ~ ii i d z
kaàadz
[smo nim
ikilemesi) veya ~ ali- iia-ad z = ~aiiadz ; 3. B/P U-UZ-RlThl (= GiD r ~ailadz-AS = ~afi.-I1a-adz = ~afi.adz); 4. 8 /PU-UZ-RU (= GiD:: ~ a li ad z- S UB = kaI1adz-kali adz-k alia ts - k:lfi.-fi.a-ats = kaiiats ' SUB = SU-UB = QAT-ARA 2': 1p.ii-fiats = ~aI1ats); 5. B/PU-ZU~RU (=
G iO::-KA14-SUB = ~aiiadz-~alÏadz-~alials = ~afi.ats); 6. B/P U-UZ-
RA (o. GiDrl$afi.ad z-RA = ~ali-fia-adz ... ~a fladz). An1a~lldlgl gibi. yazlhmlann hcpsi sadecc biT kclime kaliadzlts ifadc ermektcdir. Buna ragmen, B/P U-UZ-R U yazl1mun~ yuvarlak vokaller içeren
bir varyam olma ihtimali de göz erdi edilemez: RU-UZ-R U = GUZ,-k' uiiudz-fludz = kuû-û . u- udz = kuû . udz, $ifr e V : UGNi M = Ki -S U-L U-SEr~iG1 ' 11k önce denklemin her iki tarafmin orta k okunuslannr belirleyelim. A ) UG~hI = L"G-Nhl = UKU4 -l""i M = ko ûodz dz èfièr (NiM = Ni -b i '" OiG-MER z = dzéii-fi ér '" dz èfièr): Ki-SU-LU- SE rNiG 2 = KU11-KUS-UDU SE J NiG z ~ ko û-üo-odz dz éû- ü ér = koüodz dz éü ér. R) UGNiM ...
6.
gibi. isaretlerin birlesme indeksine dayanarak yap ugumz transkripsiyonlarda denk1emin her iki tarafmm ses terkibi ola.rak esirligi vardïr. Geçerli saydrgumz her iki okunustan hangisine avantej saglamanuz laznn geldigini ise kontekste esasen belîrlemek mümkün. Baska sözle, yazrhmm koàod z dz éû êr mi, konod z kaûedz nu transkripsiyon ed ilmesi meme göre, metinde kabullendig i eklerin mee veya kalmhgma göre kolayca belir lenebilir. ~ifrl' \ '1 : zJR 2 = SEr KA . Denklem taraflanmn orrak okunuslan ZÏR:: = ZE-ER = dz éü- ü ér : dz éüér VI' SErKA " SE rGiR I7 '"
dz éû- ü ér .. dzéiié r eeklinde transkripsiyon cdilebilir. Taraflann aym - dzéiiér SI'S yükün e sahip bulunma si sifrelerin gereksiz ligini çok aç rk bir sekilde göz önüne seriyor. Hatta kelime bas tudaki ilk ses dz- 1 ts- olarak degisnnls e bîle alman varyamlar dzéfl ér " ts éû ér aglZ varyantlan gibi degerlendinlebüir. 7. Stïre VII: ErKUR-US z - ARALA " ARALi. a) E rKUR~ U S z = A I4-NAT-TE L - aû- üa ts ts éü ér - a ûa ts tsénér: ARALA = A-RALA = A-RA SiKA = aû-ü ats dz éä êr = aü ats dzéiiér, yani, birinc i denkiemin raraflan olsa-olsa aglZ varyantlan olusrurmaktadir: a iiats tséMr = aflats dz éäêr harfiyen 'a~ a gl yer = alt ëüeya'. b) ErKUR- US z = A 14-NAT M UT z = aü-üars ~oflots '" aiiats ~ofiots ARALi - A-RA-LÎ = A-RA GUB 2 = an-ii at s ~oiiots = aliats ~ofio t s harfiyen 'a~ag l konut .. a lt meka n'. Götiildügü gibi ikinci denklemin her iki tarafl e ~it olup, birinei denklemIe ifade edilen kavrama sahip sinonimdir. Akkadca'ya ai lluru~ A -RA-A L-IU-UA-RA-MAH2-UDU-HU J s ail-ila-uts '.wii-liot.~ = aflats ~oflots; A RA-AI-L UM = A-RA-MAIÎ2 GUZ = afl-flu-ats ~oliots; A-RA-ALL U " afi-iiQ-ots ~onots; A -RA-LU = an -fl ats ~oiiots yazdunlan da transkripsi)"oniannuzi dogrulayabilîr nilelilr:te (AUadca ~i freler için
134
.
135
= bkz: AHw-I : (4). A)TIca E r Kt:H..1.;~2 sifresine 'kabir, mezar, sin' anlarru tasmus sinonim üçlemesi gibi bakabilinz: E 2 = pio ~a iiadz, K UR = ~o flO r ve
8.
us, = 0I10lS .
~ifre
VIII : SU-GAR-TUR-LAL-Bi ,; TL'KIDI-Bi . Denklemi olusrura n taraflarm ortak Bi hissecigini sonraya buakrp, isaretlerin ortek okunuslanm belirleyelim Birinci tarafin = tsoü. ikinci rara fin (TUK UM = TU-KU. m l) TU = tsoü okunuslanm da ortakltk bulundurmasi nedenîyle ertelerre k rnümkün. TUK VM sifresinin farkh isaretler aracrhg ryla yazrhmlaruu: TU-KV-UN, TU-KUN göz önünde tutarak, KU- IDI = KU- Ul\I U = koû-êod z = koûodz, KU-UN = KU-UKUJ = koü-üc dz = kofiodz desifresi
su
gerçeklestirebilinz. Buna uygun olarak GAR -TUR- LAL isaretlerinin de koûodz okun usunun olup olmamasi konusun u incelemeliyiz . G AR = :\[U8 '" koûodz : TUR = DUlJ = OU- U = GUB-H UJ .. kofi-fiodz = kofiodz ve L AL = ZURUs = ZU-RU = ~ONOD Z.J;:ONODZ = koü- üodz = koüodz desifre rnalzemeleri düsäncelerinuzde yamlmadrguruz r gösrerir: GAR -TUR- LAL = J5:0NOD.Z-J5:0~ODZ-J5:0NODZ
'"'
~? fi-no-odz
koüodz
Denklernin her iki tarafmda görülen BI isaretine ise yaahmlarla ifade edilen kelimenin sinonimi gibi bakmahyiz. Çünkü, Bi tsaren olmadan da SU-GAR-TUR -LAL = TUK~ kelimesi aym anlam 'eger ' ifade etmektedir (AHw.1II : 1272). 0 halde Bi isaretinin öyle bir okunus u seçilmelidir ki, 'eger" anlannna kelimelerden birinin aymst olsun. Böyle bir okunus olarak Bi = EPi R z = ener daha uygun olup, sinonimler içerisinde görüJendir. Bkz :\l E-E:'lJ (= éli-fi ér = êûèr}, A!-SE J (= Az EGER l = a iiadz éliér sinonim ikilemesi, ayru anlama AS = afiadz, :\ IA5 = aûadz) = All. summa eger (AHw-III: 1272). B öylece denklemin her iki tarafmm a}1U
seçenek ifade eden anlam saglarms olabîlir. Bu seçenege avantaj saglaye n olgulardan biri de ~u ki. SU-GAR-T UR-LAL yazrlurunm son isareti LAL ("a iiar) = LA! (= aliadz) = S URs (= tsuiiur) = SURU s (= ts uûudz] vb gibi inkarhk morfemlerinin isaretidir. 9. ~ifre IX:: GAD.KiDrVRz = U:\lBi N . Denklemin birinci tarafi GAD = GA-AD = ka û-fiadz = kaûadz, KiD! = xt-tn = KA..~S-A! = ka ü-üad z .." ka ûadz homonimleri ve UR , biliruneyeninden • • nlusmastur. Bu bilinmeyenin ~alÏad z ckunusunun varhguu ögrenmek için isaretin isimlerinden birine U-RA yaztlmuna dikkal etmemiz yeter : U-RA = ÎIAr RA = kaû-fiadz == ka üadz , Bu okunu s aynca Deimei tarafmdan som Isarenyle URUM? gibi degerlendirilen R-:\lA yazrhnuna da açikhk getirir: R-l\l A ~afi.a~zaii.ad Z = ka û-ûadz = kaûadz. Denklemdeki diger taraf UJ\I-Bi·iN hecelerinden Ul\IBIN sifresi bananistik kaynaklanmaktadtr. Bi isar etinin = kaû adz, iN = i Ni = kaûadz okun uslarmdan defalarca bah setmis iz. U1\1 = UMU sifresinin paralel olerak koàodz ve kaüadz ses yiiküne sahip bulunmasr da birlesme indeksine ters oesmez. Diger yönden isaretin ana anlamunn 'ana karm' olmasuu da göz önüne alsak m i isarennin paralel olarak kafiad z okunusuna sahip bulunmasma karar verebiliriz. Bkz A-SiLAJ-GAR-RA (- A-GAs GA 4-RA a û-ûa ts kaû-ûadz = aiiats kaü adz harfiyen 'ana kann ') = All. r ëmutm} ana kamt, rahirn (AHw-IJ : 970). B öylece GAD-KiD..t iR! = ka ûadz-ka ûadz -kaüadz = kaü -üa-adz '" kaûadz ve lThI-Bt. bi" = " ka ä adz-ka ä adz-ka ûadz kaû -ûa -adz kaûadz seklinde desifre ed üeceknr .
KAs
artlama ve aym ses yükü ne sahip tso f kohod z, éüé r sinerum ikilemesi oldugu açikhga kavusacakur. Aynca Sumerce'de GU z (= ~oÎlod z ) = summa ayn. (AHw-lII : 1272) ke1imesinin varIJgl da transkrip siyonumuzun gerç ekligin i desteklcr. Süphe yok ki, SUGAR -T UR-LAL yazrlunryla ne anlanlnusnr, sorusunun ceva b l geleeek lncelemeler sonllCU verilecektir. Sadece onu kaydedelim ki, SU '" dz/tsoii fonetik transferle ' çok, bol' anlanuna bir slfat anlatnu~ olabilir. Kaq . SU 2, ~U4 = Akk. ki HalU dÜllya, alem; insanhk; toplum; topluluk; çevre, ortam; herkes; birlik, bütün1ü k (Deim..I1I: 198); TUN J (= tSOIi) = Akk. tlaplÎaru ayn. (Deim.·III : 208). Yahut, dzJtsoii TÜfkçelerdeki yok f eok f çok ve \·ar. inkar morfeminin tam aymsl olup, yazlluna tahminen ' yok eger ' 136
137
08. 00. SUMERCE'DEN CÜMLE ÖRNEKLERi. Sumerclojî'de sabitlesivermis bananistik okunus ve çevirilerle teklif ettigimiz yeni okunus ve çeviriler arasmdaki uyusmasi imkanstz
A
tezatlan daha kesin görüntülemek amactyta incelenecek cümlelerin hem 'hananistik hem de yeni varyantlanru gözden geçirecegiz. Kar§11a.;;tmnalara söylenenler açrsmdan daha sade ve karakteristik olan Atasözleri ile baslayahm. 1. a) Bananistik transkripsiyon : ez-tuku-ez-a-ni-se3 arna-tuku amani- se3 ' Çevirisi: ' Evi olan evine, anasi olan anasma' (TOSlUl Kars.,
3.
165). A. Falkenstein sadece 'ev' yerine 'ai ie' sözcagü kullanarak
2.
4.
transkripsiyonunu yaptrgrrruz yönelme ha li serbest tsafiadz 'tarafa' morfemi ile venlmistir. Zaman bakmundan daha son devirlerde bu morfemin iyelik morfemi ile kan smis olabilecegi de göz önünde tutularak, kafiadzafifiadz, afiadzafifiadz scklinde de transkripsiyon edileb ilir. 'Çünkü ZANGA-SA 16 yazrhnu = dzafi-fiadz gibi de okunma olanagma sahiptir. a) Bananistik transkripsiyon : a-saj-ga ntnda-gal ç-la dele-c-es
ra -na-da-amj , Çevirisi: 'Simdi kopardigm ~ ey soma meyvedir,' (TOSlUl Kars.• 166) . Sadelestirilmis transliterasyon: GARA NiM T EL -DiM 7-Gi 9-iN 4 EGiR KAS G A-RA-NA DA·AvAL7 (=AN ). Etimoloj ik tran skripsiyon: ~AT S éfiér ts éü ér-dztn-üt-tü éfiér kafiadz kaû-üa-ats d zaü-ûa-ar = KA.!"{ATS éfiér tséfi érdziiiiii éiiér kaûadz kaû ats dza ûar. Hard yen çevirisi: 'MEYVE er (= erken) derdigin sonra büyük meyve dir'. Büyük harflerle verdigimiz fiANATS = 'meyve' kelimesi okunmayan scmantik indikatördeterminatif olup, éiiér tséfiér dziiiifi birlesik sifaurun neye ait olmasun nite lemektedir. Giz yazisiyla venlmis böyle indikatörleri · olrumak istersek birlcsik sifattan sonraya geçirmcmiz gcrekecektir. Siradaki ikinci kelime ve anla rru için bkz : Ni_Î:\l Nil\l (=NEr :'>IER2
kUrurda . B anani stik çevirisi: 'Tarlada yiyecek ne varsa beraber yenecektir. Yani, anca beraber, kanca beraber' (T OSlUl Kars.. 166). b) Sedelestirilmis trans literasyon: A SAG 4-GA-SA 2 E K-LAEDEL E E-ES KU G-KUSrDA. Etimolojik transkripsiyon: afiadz dz afi-fiadz-dzaii éfiédz-dzéf éiiéts éiiédz koü -üots-da Cümle olarak: aJiadz dzaûadzaû éûédzé f éfi.éts éûédz koûotsdaa . Harfiyen çeviri si: ' iJk yazm (= ilkbahann) ekmeden yenmez krsta'. Cümlenin iJk kelimesi aûadz 'ilk, bas , agrz, birinci vs' anlamma sifatnr: bkz MAS (=a iiadz) = Akk. asarêdu ayru anlamlarda (Labat. no 74), dzaiiadz Türkçelerdeki yaz kelimesinin daha eski varyann olup aiiadz dza üadz scklinde ' ilkyaz, ilkbahar' anlammadir. [ Kars. iGi-MU (= LAM s SAD2 = afiadz dzaiiadz) = Akk. pûn satti éü
é
NEM E R = éü- ûér éfiér = éiiér) = Akk . lÎarpu(m) erken (AHw-I: 326); TEL= T i L 'd er-, topla-' ve EGiR ' som a' kelimeleri konu sunda Sumeroloj i biliminde yetcnnce bilgi vardir. 'Bira' anlamma KAS (= kaûadz] isareti fonetik transferI e kaû ad z 'büyük' ke1imesi yerine kul lamlmrst rr, bkz GAL (= kafiar}, PApAP
ü
yihn baslangrci, ilkyaz, ilkbahar (Labat: na 61), ZA G-l\IU (=ZAGdzai'i-i'iad z = dzaiiadz) yIl ba~l (Deim.-III:163). Kayd edelim ki, Akk . SA TTU 'Yll; ya~ ' = Sumo MU (Deim. -III: 163) (= SAT z "" dzaiiats » y a~) Sumerce'den almtldlT.J Kelimenin kabul ettigi -a il eki (d zaiiadz-aii » yazm) alet hal (Nomen instrumentalis) eld olup ,
SAD 2 =
138
uru3-e , Bananistik çevirisi: 'malt çok olamn derd i çoktur' (Tosun b) Sadelesririlmis transliterasyon: xtc, A AN-DA TUG TUKU i G U DURUs AN·DA SE S EG 2. Etimolojik transkripsiyon: dzaiiar afladz aü-da tso û tsufiur köfiöd z dzaü ats aû-da dzéiiédz éüér . Harfiyen çevirisi: ' davar (mal) ne yanda (=nerede) çoktur göz ya~(l) orada denizdir' . a) Bananistik transkr ipsiyon : nig z nam.-tll-ttt-dej-en egir -b i ga-
Kar~ .- 1 6 5 ) .
aym çeviri yaprrusur (Falk . Gr.- 5). b) Sadelestirilmis transliterasyon: Pin-DUK z piD-A-ZANGA SÁI6 AMA-DUK z AMA-ZANGA SA 16 . Etimoloj ik transkrip siyon : kaûadz-dsuü kaü- üadz-dzaü
tsafiadz aiiadz-dzuîi ai'iadz-dzaii tsaäadz = kaû adzdzcü kafiadzaf tsafiadz aûadzdzuf aûadzaf tsaûadz. Harfiyen çevirisi: 'hanel i hanesine, analr anasrna' . Kaydedelim ki, etimoloj ik
Eski ve Yeni Türkçelerde +a n 1 -hu ve var. scklinde g örülür; éii» ek- fiili Türkçelerde menfilik ifade eden -mede n ( 11 -mada n] gerundium ekinin eski sekli éfiédzéf serbest morfemi ile birlikte geçer. ' KI~ ' an1amma koûo ts kelimesi için bkz : Sumo HUB (= koiiots) ~ = Akk. kusiu kis: sogukluk (AHw-I : 5 16). Ek olarak Sumo GiG rU3-NA (=KU lO-U 3-NU g = ko û- üo-ots = koficts) = Akk. ku#u ayn. (Deim.-II : 2). Hiç süphe yok Akkadca'daki varyant da Sumerce'den almndir. a) Banani stik transkripsiyon: nig 2 am ç-da-ruku-tuku igi am j-da-
5.
(= (iADPAP = kaûadz kaûadz = kafiadz] = Akk. rabû(m) büyük (AHwvlI : 936). a) Bananistik transkripsiyon: dam-nu-it duruu-rru-il kiri 3-ni es(ehnu-iJ. Çevirisi: 'Kan (yiikii) ta~unayan, çocuk (yükü) ta~lmayan , burnu ip ta~unadl, yani, (b umu yular görmedi, sonunlu1uk görmedi)' (Tosun Kar~.• l 66). b) Sadele~tirilmi~ transliterasyon: DAl\l A SiRs-iL DUM U siRs-i L KA-ZANGA ESz Si Rs-iL. 139
s
Etimoloj ik transkripsiyon: dza iiad z tsm- rnr dzoûots ts tû-ü tr ka ûad z- éza f éfi édz tstü-ütr = dzuüadz tstüt r. dzo ûots tstütr , kanadza ii éüéd z tslü lr • Harfiyen çevirisi: ' taystz (esitsiz, denksiz), çocuksuz, agz l agl2hkslZ·. tik önce kaydetmeliyiz ki, dzaàadz ray, denk, esit > es. koca. kan . haya t arkadasi vs kefimesinin inee varyanth sinonimJerinin bclirsizligi, yani, DA.\ IA isaretinin okunuslart içerisinde mee vokalli varyantlann simdiye dek rastlanmamasr onlann gerçek o larak mcvcut olmamasr anIamma gelmez.. Bunun tam tersine. düsünüyoruz ki, böyle varyamlar rnutlaka olmusrur, çünkû, tsifiir (» Eski T. sir) inkarhk morfem i genelde ince vokalli kelimele re eklenebilir. lnce vokalli varyantlann olmayrsun kabullensek, 0 halde tsitiir inkar hk morfeminin tsaü ar > tsrü rr » str seklinia varhgma, baska söz le. NU isaretinin tsa ûar okunusunun varhgma karar vermeliyiz. Bu kabil sorun1an tarnsmalara yol açabilecegi gerekçesiyle ertelemek zorunda kaldik . lncelenen Atasözleri örneklerinden göriildügü gibi çevinlerde bazen gerçege yakmhk hissedilse de transkripsiyonlar gerçekren çok uzak. Dogal olarak, böyle transkripsiyonlar esasmda yaprlnus gramer bilgileri de yenlts olacaktu. Simdi de ayn-ayrt metinlerden almmis çesuli cümle örneklerini gözden geçirelim. 1. a) (S.N. Kramer 'a g öre) Bananistik transkripsiyon: lab- ba ) ki-ri-asej du mu-ni-Ir kin bi!-in-gi4 . Çevirisi : '[ Baba] ogjunun arkasmca uzak yere gänderdi' (Kram 2 Elegies : 16, 22). h) Sadele~!irilmi~ rransliterasyon: lAB-BA) KE -ES II ZE 6-E GER 2 PES7-DI G-ER
Kii'l
DEr GiR I!-G E4' Etimolojik transkripsiyon : lafi-n ad z) kénnédz d zén-n ér éiiéd z-d zilÏ-liér ~aJia dz dzëfi-lÏir- gén = la Ïlad z] kén édz d zél1liér é1iédzÎli iiér ~a lia dz dz éiiirgéfi. Harfiyen çevirisi : IBaba] uzak yana ogluna mektup u la~t1nm~'. 'Uzak, Irak ' anlarmna ké îiédz kelim~si ~a na dz ' *daha uzak, *daha rrak' sözcügünün normalidir. Kar~. Sumo IBADBAZT Ul {[( = fIANg) =HANAS ilAD ) AO "" [~aÏl ad z ~a n1 fia dz = ~anad~} = Akk. riiqu (m ) uzak, \tak (AHw-lI : 995); KA-TAR-RU (= KA-HA S-SAB 2 = ~aÏl Ï1adz dz afial s - kaflad z dzaJiats-) = Akk. lIesû(m ) uzakla~- (AHw-II : 781). KaydedeJim ki, Kt -Ri-A-SE 3 yazlhnum KA~~rRt-A SA I6 = ~a fJ.- fi a-a dz dza li adz - ~a na dz dzailadz 'uzak yana' ~eklinde okuma ihtimali birle ~me indeksine lam uygtmdur. I3una ragmen, kelimelerin nonn al ~e killerini tereih ettik. DUMU (= dzofiuts) i-\iarelinin ince vokalli sinoniminin seçilmesi iradi olmaytp, kelimenin kabu llend igi -d ziJi iiér = -dzifJ. iyelik ve -ilér « *éiiér) yönelme ekleri kan ~llnmm diklesiyle yap l\ml~ ttr. Hatlrlatahm ki, 140
bu isaretin -dz sonluklu 'çocuk, ogul VS' anlamh.. rüm ince vokalli okunuslan birtesme indeksine ters dü~mez.. Ome gin, k èfiédzdziûû ér (çocuguna) vs gibi. Metinde geçen KIN (=~aiia dz) = Akk. iipru heber. mektup (Deim.-II1 : 149) seçenegini daha mannksal bulduk. I. Sumerce dz éûtr'degir-, ulasnr-' fiilinden 05.0 2 bölümünde bahsettigimiz için tekrarlamaya gerek yok. 2. a) (S.N. Kramer'a göre) Bananistik transkripsiyon: dUIDU er! inpad:l' saha r-la ma-ra-da-Iub sir3-na m-na r mu- un-na-a b-e. Bananistik çev irisi: 'OguI g öz )'341 döktü, kendim ~ tcp raklara an i. cnun için "sarkr mam' söyler' (Kram 2 Elegies : 16, 22)', ~) Sadelestirilmis transliterasyon: P E ~1 ERrÎ;\- !--A.\l5-~U (= IGIRU = PAD)) SAHARA-TA MA-RA DA sAjjz SE~3 SA.'\I.s-:"iAR SAD2-lJ~-~A-AS6 E . Etimolojik transkripsiyon : éüédz éiiér -iii an -fiadz tsaüa ts-tsa ü aüats-a üada dun dz aë adz tsêû êr dz aü iiar dza ûadz-uû-û a-adz énéts = éûédz éJiér in aü adz tsaüatstsaü aüatsaûadz dza û d zaûadz ts éûér d zaû a r d zaê adzuûûadz éüérs .
Harfiyen çevirisi : 'cgul göz yasryla birhkte sabahtan akserna dek nale çeker, yemek radmmaz imis'. Kayttlar: éflér in kelimesindeki +în eb, alet hal (nomen instrumentalis) eki clup , ke\imeye ' göa yastyla' anlarm vermektede. SlIada~i a ûadz ·birlii..,e'. kars. AS-AS (= a ë-üadz = afiad z) = Akk. mirhariJ birlikte (Deim.-III : 20); tsaü arstsa ä = tsa ûats sabah -usa û +tan çrkma hali (ablativus) eki, kar~ . U -ZAL-LA (T A:\I ZA..'liGA-LA = lsao b:ln-nats = tsa ii 4 tsa oats harfiycn 'tan sabah' ) - Akk. namtiritu tan.. tansökürnü (nöbeti) (Labat: no 381); a fiatsaiiadz = anaba lÏ +a) yönelme hali eki; hkz AI\"-USAX (=afiats-tsatÎ = anatsan ) = Akk. Simetiill a~a m (ABZ : no lO7+327); DA = dz alÎ okunu~unun 'ya n' ve •...dek· gibi paralel anlamlar la~lIl11~ OImaSilll ZAG (= d z:ui) - id/l , a/;/I y:m; = adi ... dek (Deîm. - lIl : li S) sözeügünde görehiliriz; kar~. Az. ah~a macan, Az. ag. ah -\'amatan 'a~ama dek'. 'Feryat, nale' anlamma dzanad z kelimesi için bh : T E- ES-DU11 -GA (=TE-ES KA-GA = tsén-fiédz ~afi-iiadz = tséliédz ~ali ad z), ZA-PA-AG! ("" ZA HA D-AG =
dza nadz kan-nadz). TA-ALAS (=lsaii-liarAS = ts anar), U3U4 (= SÁ 11 ZALAG = dzaiJad zdzail ats - d zaflad z) = Akk. rig mu(m) ayn. (AHw-II : 982) ; kar~ . Az., kiasik Az., FaTS. dad slzlanma, $ikayet; feryat; Osm. dad ayn. (OTS: 147); lséiiér 'çeker ' kelimesi tséfiçek-, bir ~eyin yönetimi, etkisi altmda bulun- fiili ile geni~ zaman -ér ekinden olu~mu~tur. ' Yemek, glda' anIarmna d za na r kelirnesi için bkz : SAG 4-GAL (- dzaiJ-ilar = dZ3llar) .. Akk. uk ullû yemek, 141
•
3.
glda; yem' (Deim. -Ill : 193). Ke limem izteyen dza ûad zuûà ad z = dzaJi ad z- tat- + -uû - (d önüslü fiil eki) + - ûad z (» -maz înkar morfemi) yaprh olup, 'radmmaz' sektinde çevrilrnesi daha man~~l g~~ür. çünkü, babasuun ölüm haberini alan genç kendi iradesi ile yemek tarrruyor, yani, 'tadmrruyor". Cümledeki ~n . kelime éü éts = én- 01- + - érs (geçmis zaman eki) yeprh olup, 'mu ~ ' anlammadir. a) Bananislik trenskripsiycn: u 4 lnun-am j se la-ba- araj geme2 nin- a- nl mu- da-s32 -arnJ
nu -tuku IUrnirtuku n u-m u-na -gar na-ma-se IU1-a-tuku nu-na-gat. Bananistik çevirisi: '{varhkh] olmayam, olanm (bali) hiç etkilemedi, dulu, b~ seyi olan hi ç etkilemed i [dokunmadr)" (Tosun SDG : 34). Kaynakta NU-T UKU degil. NU -T UG 2, A degil Az görülmektedir,
Sadelestirilmis transliterasyon: LA,3-TUGZ-NA6 l\lARA3-OUG 2 siRs i I 4-NA-SA:z NA-M A-S U-NA 6 Az-DUG :z siRs NA-SA:z
Etimoloj ik transkripsiyon: Aüa dz-ts uü-üadz a üadz-dz uf tslfiir a ä-üa dz-dz a üadz, Aü- üad z-tsu û- ûadz aà ad z-d zu f tsifiir a ûad z-dz a üad z. Gra mersel rranskripsiyon: Aiiad ztsuiifiadz aiiadzdzu ii tshi ir a iiadza iiadz, A üadztsu üüad z aiiadzdz uii tsiti ir aiiadzaiiad z.
err de!
lugal-ni zag -mu-d a-gtn-a mj Bananistik çeviris i: ' yedi gün talul ögürülmedi, esir kadin hamnuna esir idi, köle efendisinin yamnda yüriiyordu.' (Tcsun SDG : 34). Kaydedelim ki , transliterasyonda ufacik hatalar görillmekte: kaynakta ER) degü, ARAD I h.lJR, DEI degil, DE J (~""E) isaretleri yer almaktadrr.
b) Sadelestirilmis transliterasyon:
Esyasiza esyah zerre (kadar) acrmaz, G üçsüze güçlü zerr e (kadar) acrmaz. Sumerce a àa dz - aCI- fiili için bkz: Al\IA (= aü ad z-), AB2 (=a iiad z-) 5,
Killt'I 4 7 ES IO-E SSU 2 SE SiI(A-BE4 -i R,S G EM E 2 ERES-E SwDiG SAD2-T A 2 DE-E 4 DiNGiR
= Akk. rêmu aC I- , merharnet et- (ABZ : 351). a) Bananistik transkripsiyon : tuku rn-bi dumu ad-da-ns -r a ad-damu nu-me-a h a-an-na-an-d ug, urnbin mi-ni-in-ag-a gar3-ra-a§ ml-ni- in-d uj-e uJ k UJ-babbar-a§ rru-ni-in -sum. Bananistik çevirisi: 'E ger ogul babasma benim babam degilsin derse onu tiras edeeek. ona köle (babasr) nra sr yapacak ve gümüs kaq:thgl onu verecek (satacak)' (Tosun SDG : 57). Kaydedelim ki , metinde BABBAR isaretinden sonra GA isareti olmasma ragmen, elestirdigimiz transkripsiyo nda bu isarete rastlamadik ve bu yoklugu redaksi yon batast gibi degerlendirdik. Metindeki usmtx nmak kelimesmin çevmye yansmumaSI anlasrlrmyor. b) Sadelestirilm is transliterasyon: TUh..l JM EPi R! DUM U AT-TA:zNA-RA AT-TArSU1\lJ SÎ ~ ME-ES IO BA A."'~NA-SA8-KA UMBÎN GE 6-Ti G r Gi R 12 SA,S-A GARJ RA· AS GE 6-T i G 1GiR12 Ki,-E LiBiR K U 3-fiUD! GA-AS GE6-T i G :z-G iR 12-SÎl\1:zEtimolojik trans krip siyon: tso û koûodz éïî ér dzofiut s aüatstsa üat s-a û- üadz afiat s-t safiats-tsuf dz éfiér éä-ûé dz bafiad z a ünadz-tsaii-i\ad z If.aiiad z géil. ét s-ts in~fi ir dzali-nadz ~anar-ail.-iÏadz géi\éts-t siii-Iiir kéii-flédz éfiér kon-Duts kai\-ii ad z a éfiéts-tsiii-iiirtsin _ Normal cümle olarak': tsoii ·~oii.odz é ilér dzoiiuts afiatsa iiat sa iiadz a iiatsa iiats uii d zéiiér éfiédz baii ad z
KiRAS ZAH
HANiS 1-ZA;"GA ZAG-~ IU-DA ÎR IO -E 4 OÎNGÎR. Etirmlojik transkripsiyon: K ü û 7-én-nédz dz èfi dz éû èr-b éû-ûir K éûédz èû-û éd z-dz éû êr tsa fi-ûadz dzë-é ë dzt ütr, Kafla r a üa ts tsaf K aûadz-d zaê ts a û-u ü-dza éü ér-éü d ziriir. Gramersel transkripsiyon: K ü ä 7-éiiédz dzéft dz éü èrb éürr, K éüédz éü édz éû ér tsa ûedz dzêf dziliir,
4.
Harfiyen çevirisi:
K aûar aûa ts tsaü K aüadzaû tsafiutidza éûéré ü dziûi r. Harfiyen çevirisi: G ~n yedinci ralnl ögütülrnüyor, Hlzmetçi kadm hanuruna tay, denktir, Köle tam Agasl yamnda yürüye ndir. al Bananistik translcripsiyon: 142
143
anadzhanadz kaûadz géiléhiilir dzaüadz kaûaraûa dz g éë êtstûlr kénêdz éüér konuts kaûadz gélîétsin irl sill . Harfiyen çevinsi: -eger çocuk babasma babam degüsm olmaycnü) söylese nmak üm) kesiruz, daz basma kesiniz, scnrasma konut smu( l) geçirsin' . Normal çevirisi: 'eger, çocuk babasma babam degilsin iftirasi yaparsa urnegun çrkaruuz, saçnu daz haline yolunuz, daha soma
derse (onu) evden, duvardan kovacaklar'(Tosun SDG : 57). Metinde n ja-r ja gibi bit ~eye rastlamadik, bu isaretler yerine çok açik bit sekilde Bi-RA isaretleri g örülmektedi r. b) Sadelestirilmis transliterasyon: T UKU1\l EPi Rz AT-T Az DUI\IU-K-\S- RA
DUM U:eSUM J Si Rs SE B-E~i BA ..\..~ -NA-SA8- K.-\ rtn iNGAR-T A BA-RA EwNE, Etimol ojik transkripsiyon: tso û koûodz éfiér a ûars-rsaüats kaû-û adz-a fiadz kaûadz-dzuû dzéfiér tséü-ûédz bafiadz aîi-ûadz-tsafi- fiadz ka ûat s ka ûar-tsaü ba û-
konut s uu rlama sr uygulayrmz ". J.
a) Bananistik transkripsiyon: tukurn-hl dU1Tl1l nma-na -ra ama-mu nu-me-en ba-an-na-an-dug4 kisi4-a-ni umbin urhirill-ni-si-d urukCa nu-nt-fb j-nlgtn-e-ne u 3 e 2-ta ba -ra-e.j-ne . Bananistik çevirisi: 'ege r ogul anasma benim anam degilsin derse (bas uu n ) vansitu nras edecekler. sebirde dolasnracaklar \'C evden çikartacaklar (kovacaklarj'(Tosun SDG : 57). Evvela, metinde t x isaretim izleyen xt .st isaretleri yok, KiD vardrr lei, bunu da redakstyen batast saymak olanaksiz. Metindeki KiSi 4 ve U;\ IB i~ kelimelerinin çevm drsmda brrakrlrrasr anlasrlmryor. b) Sadelesurilmis transliterasyon: T UK UM EPiR 2 Dli\1U A;\lA;'\lA-RA AMA -S UM) si~ SEB-Ei'\i BA A.c~-X-\.-SA)\- KA K.1Si 4- A-ZA"'iG A Ui\ lBîN-S A I1 DE 3-G i R 12 KET-ES URU KANS -A GE 6-Di G-i B2 NtNrE-NE SA 17 piD-TA BA-RA E UNE . Etimolojik transkripsiyun: tsoû ke ûodz éû ér dzoiiuts aüats-
iladz éüédz-éû édz • Cümle cl arak: tsoû kofiodz éfiér aüatsaü at s ka êad zaü ad z k a ûad zu û dz éûêr tséfiédz baûadz anadztsa ûadz ka ûat s l5afiartsafi bafiadz èûêdzé ü édz . Çevirisi: 'Eger, baba kizma
ediniz".
Görüldügü
komp lementl i bakryoruz. 8.
afi-û ad z afia ts-tsuá dz èû ér ts éû-û édz ba ûadz aü- üadz-tsa ü-ü adz
I;.afi-fiat s(- Kisi..-A = kaûa ts aêars '" ~ a fi - n 3 1 s)-lsali ka üad z-d za û dz éü-ü ér k éü éts- éü édz ko üodz ka û-ûadz g éüédz-dztütr- Ib dzêüér- éü-ü édz dza iiadz kaû ats-tsa û baû -ûadz éüédz-é üéda • CümJe olarak: tsoii koûodz êüér dzu ûuts aüatsaüadz aiiatsuil dzéfiér tséfiédz banadz afiadztsalÎadz ~a liatsa fi ~aliadzafi dzéö ér kéIiétséfiéilz ~oflOdz ~Iiad z géfiédzdzifiirib dzéliénbiédz dzailadz ~a fia tstsaii bafiadz éiiédzéliédz . Harfiyen çe\' irisi: ' Eger. çocuk anasma anam degilsiniz olmayan(l) söylese ka~m(t) , tlmagmü) temiz kesiniz. konut, mahal gezdirip dola~tnllllz, dahî (= \'e) haneden uzak ediniz'. Nonnal edebi çe\'irisi: ' Eger, çoçuk anaStna anam degilsiniz iftirasl yaparsa, ka~1ll1, hmagllli tamamen yolunuz, kOllut kOllut gezdirip dola~t\f\U1Z ve yn~adlgl evden uzakl n~tlnmz ' . 'Temiz' anlamma dzéiiér kelimesi için bkz : Di-GiIRDi NG iR (= dzéfi-Îlé-érd lénér = dzéilér) ". Akk . ellu(m) temiz, saf, an ; ÖZg ÜT, hür, serbesl, bo~ (AHw·1: 204). 7_ a) Bananistik transkripsiyon : tukum.bi ad-da dumu.n [a-r] a dumu-mu nU-me-en ba-an- na-a n-du~ e 2 inga r-ta ha-ra-t'II-IIt' . Bananistik çevirisi: ' Eger baba kendi oglima benim oglum degilsin
kIzun dcgilsiniz olmayanû) söylese hane duva rdan uzak
gibi,
yazthm,
yani.
Dm m-KAS
yaztlmuna
fonetik
ka fiadz x kaûadz = kaû adz
gib i
a) Bananistik transkripsiyon : tu kum-bi a ma durnu-na-ra dumumu nu-me-en ba-an-na-an-dug j ez-nigz-g uz-na-Ia b a-r a-e.j -ne • Bananistik çevirisi: 'Eger ana. ogluna oglum degilsin derse evden ve esyasmdan uzaklasnracaklar (mahrum edilecek}' (Tosun SDG : 57). Sadelestirilmis traralitera syon: TUKV;\I EPiR 2 AM A MARA~ -NA-RA l\lARA5-SUi\1 3 Si Rs SEB-ENi BA A,~-NA SAg-KA [piD-GAR] Ki sAU-NA . OA z BA-RA Eli-NE , Etimolojik rransknpsiyon: ts oû koüodz éü ér 31ia ts a ûad z-an- ûad z aîiadz-dzuii dz èû ér rséü-üédz baüadz a ü-üadz-tsa ü-üadz [ka ûats kaûar] kaûa dz-aü -dzaû baû-fiad z èüédz-é ûédz , Cümle olarak: tsoii koûod z éüér aüats aûadza ûadz aûadzuf dz éä êr ts éüédz bailadz ana dztsa iiadz l ~a na ts I;.aiiar j ~a nadza fi dza fi baiiadz éfiédzéfiédz . Çevirisi: 'Eger, ana ogluna o!i;lwn degîlsiniz olmayan(l) söylese hane. arazi kt)'lSmdan uz.ak ediniz'. ' Ktyt' anlaII1Ul3 ~a na dz kelimesi için bkz: GU-l:", Kt-SAnf SArDl'GU z = Akk.. KisÄD U boyun, ense; klyt, sarnl (AHw-I : 490). GU-rGU2
I$oii-iiodz ~OIio dz
=
9.
"
Ki-SADGUZ '" K-\:"S-MDGUZ = ~a li KI-SArDl1GU = K.-\.·'is-GAr KASsG U = ~ a ü2 2
l$olÎodz;
Jiadzkafiadz '" kafiadr •
:z
iia-adl l5ailadz '" l$aJiadz. Sumen.~ e l5onodz ki)'1 kelimcsini Eski T. ~udu g kiYI, sahil (DTS : 463) \( *l5ofiodz + li g j Sumerce ~aJiadz hyt kelimesini ise Eski T. ~l dlg I ~dzlg 1. kenar, smlr; 2. sabil, kl)'l (DrS : 440) ile ka'1oIIa~tJrabiliriz_ a) Bananistik transkripsiyon : fukum-bi dam-e dam-na hul-b a-anda-gig-a-ni dam-mu nu-m e-en ba-an-na-an-d uitt irda-Sej ba- au-
145
2
sum-mu . Bananistik çeviris i: ' Eger es, esinden (kan, kocasmdan } netter ederse benim esim (koeam) degilsin derse onu nehre Sadelestirilmis transliterasyon: atacaklar' (Tosu n SDG : 58). TUKUi\1 EPÎR 2 DAl\I A EG z DAJ.'\I A-NA HUL BA-ANAz-DA
GiC-A-ZANGA DAl\tIA-SUl\l j Si Rs SE n -ENi BA AN-NA-SA gKA in z nA-SA!, BA-A~~A z-SUM -I\IU, Etimolojik transkripsiyon: rsoü kofiod z éû ér dz a ûad z éiiér dza ûad z-af kofior ba û-fiadzdzan ka ê- ûad z-tsafiad z dza üadz-dzuû d z éü êr ts éû-û édz ba ûadz an-fiadz-tsaii-iia dz aûadz dzaü ats-tsa ëadz ba ë-û ar s-ts u ü- äudz , Cürnle olarak : tscû koüodz éüér dzaûadz éû ér d za fiad za ii kofior baiiadzafi kaü adztsaü adz dza fiad zufi dz éû èr tséfiéd z baiiadz a iiad ztsa iiadz a iiadz dzan al saii adz ban a lsuöudz . Harfiyen çevirisi: ' Eger e~ erkek, e~in(i) kinl i dûs manhk la yaralasa esirn degilsiniz olmayanû) söylese umak ortasma basmiz ". G örüldügü gibi, son be s cüm!e kanun metinlerinden almmis ve süphesiz emir ifade etmektedir. Buna ragmen. bananistik çevirilerde emir eüm!elerinde n iz bile yoktur. Metmlerde geçen géfiétsii'iir ' kesiniz", gén étsiriirtsin ' gec trsin' , k éü éts éë êdz ' kesinia', d zéiiéréiiédz 'd evr ertiriniz, do lasnnmz ", éûédzéfié dz ' ediniz' , baûatsuûudz 'basuuz ' gibi emir ifade eden fiil kipleri sisremsiz ve özgür okunuslarla iyice perdelenmisrir. Böyle bir ortam degel olarak, fiil kipleri konusunda gerçek bilg i veremez. Sumerce' de fiil öneklerin in varhgr konusundaki bananistik düsünceler de bu rür yanhshklar sonueu meydana çtkmrsnr . Simdi de Sumerce metinler konusunda belli bir bilg i almak için kaynaklardan toplanrrus ayn-ayn cürnleleri degil, tam metin parçastm deneme transkripsiyon ve çeviri örnegi sifatiyla gözden geçire lim. GUDEA Stat. D, kol. I. Bananistik transkrip siycn : Bananistik çeviri: · z-SU 2) 'I1 I) e!- d...·· ;, m-glr U <1 2) lugal- na-ta 3) alam guJ-d era 4) ensi2 5) Lagasa ki 6) luz ej-ntnnu 7) in-d ura-ke.. 8) 1 sila 3 ka f
I) rann Ningirsu'nun tapmag mda 6) Eninnu tapmagim 7) yapan
5) Lagas sebri 4) ensi'si 3) Gudea'nm heykeli (için) 8) I sila bira 9) 1 sila 3 nind a 9) 1 sila yiyeçek 10) 14 sila kült unu 10) Yz sila 3 zid-dub-<1un 11) Yz sila 3 ~iNDA. HA R- ra-af- a n 11) Yz sila iri 3Ipa irmiginden ekmek 14 6
12) sardull -ba galrla-am2 13) ensi z
12) belli bir takdime olarak konmusrur.
13) Ensi
14) inim bi z-ib- gi 4-g i 4-a
15) me dNln-girrsu-ka
15) tam ! Ningirsu'nun nre' lerini (farzlanm) 16) eksilren (tam olarak yapmayan]
16) ba-ni-ib2-1ara
17) s:J-d ulI -na
•
.-
18) e~_d;\'in." i r~- s u -ka_t;l,
-
14) (bunlan ) dogruladr .
19) inim lÎe2-ib2-gi..
17) onun belli (zamanlarda venlen] kurbamm (yapmayamn) 18) tann Ningirsu'nun tapinagmda 19) s özü tekrar cdilsin
20) du (g)..-d uj-ni he2-keid a . 20) sözten baglansm (Tos un SDG:27, 28). Sadelesnrilmis transliterasyon: 1) E 2 Di NGiR-EGiRr Gi R2 SU
Etimolojik transkrips iyon: ,." éfié dz dz éü- ûé- ér tsuû
2)
SAG 4-NA -DA 2
= tsaû-û adz-dza ü
3)
A LA:\I
4)
E:"riSÎ 2
5)
SURr BLiR L A K.-\.'ls
KA-D~-A
- aûa ts -
6) LU, E, iLLiL 7) 8) 9)
~fiad :t;-d z aii.-ii.af s
è ü ér
'" tscü-üur afiadz kaûadz koûodz èûèdz élÏér
=
txt
KA K-A-SAH = ka ûc dz kaû-ûa rs- tsa ûadz - I ts éû êr kaûad z 1 SiLA3 KAS '" I ts éû ér tsa üar 1 Si LA 3 NiG 2 = a üad z ts éü ér tsi àid z-dzif tsoüodz 10) Y:, SiLA3 zirDifJ. TUB 11) Y:, SiLA 3 GA 4- HAH.-RA ASrA..'!IJ - ' afia dz tséü ér ka û-üer- aûa ts aû adz -afi 12) SA 2-Z UG 2 BA EG LAE-ES IO Di <"GiR = rsa ûa ts-tsuû ba ûats êû ér éüéts-éû èts dzt üi r. 13) EN Si:
14)
E:\'4-~ I[ R:- EGER4
= êüér
GE 4 GE 4-ZE, = êü- üér-énér gén g éä êdz-dz éü
15) t Si B DiN Gi R-EGiRrGiR z SU KA "" aûadz dz èfi ér dz éü-ûé- ér tsuii . ka ûadz 16) BA-I3- T Ul\1 LArA
= haii-iiats-tsuii. a ûa dz-aûadz 17) SA2-ZUG z-NA = IS3iiats-t sulÎ-iJad z 18) E 2 DiNGiR-EGiRr GiR z SU KA-T A = éiiédz dzéli-i'ié-ér tsuii ~aii a t s-t sa
19) KA GA.'iA EGER.. GE 4 20) KiR",-EN..-BErÎIErEZEN
-
~a fiats ~afla dz
éiiér géiiéd z = ~ifiir-éfl-b éö- fiédz-dzéf1 • \ 47
a
Gramersel transkripsiyon: Harfi yen çevirisi: I) éiiédz dzé"ér tsuü I) yûce Ver Su (= ülke] 2) tsan adzaJÏ 2) Sadi (= hükümdar yardrmctst) 3) aÎlals kaû ad zuûat s 3) arut (= ötümsüz, ebedi] Kagadas 4) éüér 4 ) emir 5) rso üur a ûad z kc üadz 5) Songur Angaz kent 6) ko ûod z éJiCdz 6) adam, c v sahibi 7) If.afiad z ~aiia ls:lIhdz 7) roplam hepsine 8) I rs éü êr ka ûadz 8) I senger bira, 9) I senger gtda. 9) I ts éü ér tsaüar 10) a ûadz ts éü ér lsiflid zdzifi. tsoiiod z 10) y:m m senger unluk roz, 11) a fiadz ts éü ér ka ûar a üat s afiadz:lIi 11) yanm senger kavrulnuis azik éü é r
12) 13) 14) 15)
tsa üa ts uh bu ü nts éö èr é iié tséliéts dz iiiir
1 2 ) I\I:~dlye,bag l~
emretmi stir.
l'îiér 13) Emir éüér éü ér géJÏ g éü éd zéû 14) emrin e (ers giden (= karsi çikan) afia dz dz éüér d z éü ér (suil ka ûadz 15) saf renuz (= k..u tsal) Ver Suya (= Varana ) 16) bagl ~lIl( l ) ödcmez, 16) ba üatsufi a ûadzu ûadz 17) tsa üats uû ûadz 17) hediye etmez [kisi, kimse) I S) éûèd z dz éiiér ts uü kaüa rsts a 18) y üce Ver Su slllu(m)da 19) ka üat s ka nadz éü ér géfiédz 19) haneye. uvluya 20) ki ûlr êàb éû êdz èû 20) gireme yecek. Sumerce metni n Türkiye T ürkçe'si ik harfiycn çevirisine bakuk ta açlklamalara gcn~k kalmadlgl sonucuna vardik. Sadeee, kaydedelim ki, bUllunistik çeviride 16. satJrdaki LA 2 (= a nadz-) fiilinin yaZilr kaydma göre, Akk . matû az 01- kar~ lhgl kul1amlllll~ l lr . Biz LA 2 (= :uiad z-) = All. liaqiil u(m) öde· (AB w-lil: 1178) fiilinÎ konlekste dalu Uyg:ull bulduk.
14 8
sox
SÖZ .
Kitap ezel olarak Sumerolog, çivi yaztsr uzmanlan, ilglli Türkolog ve dilciler için hcznlandtguidan yine femclerden kaçmrlrms, önceki b ölümlerde gcçen düsüncele nn, açtklamalann rekrar lcnmcmasma çaba harcannus ne Bu bakimdan kitahm bütün bölümlcri bir hiri yle bcglannh olup. tam seküde inceleme ge rektin yor. Karsrlasnrmalarda özelhkle, Türkçelere ait leksik malzemeler ömek karakterh olup, çogu kez bu dilleria hepsini terrai l enniyor. Yani. ' deniz suyu nun tadim bilmek ~çin birkaç damla ycterli ' prensibine uyulmustur . T ürkçelere bas kelime yapisr, morfo lojik strukrür, cümle yapisma ters düsmeyen Sumerce yaptlara açtklama ihriyact duyulmamisnr. Ponenk transknpsiyonlarda. yuvarlak ince vokalli kelimelerin transkripsiyonu hariç. Gene! Türkçe leksigi esas et arak altnmatmsttr. Çünkü. Sumer Yazt Sisteminde sinonimlerin ayru isaretlerle venlmesi prensibi geuis çapra kullamldrgmdan. Türkçelerd e kaybolmus veya kullanimdan ç i krms leksik birimlerin yitirilmesi ihtimalinin de devamli olarak göz önünde bulundurulmasr gerekiyor. Baska sözle, Sumerce degü, Tür k dillen esasmda yaptlan kelime rranskripsiycn unda eski leksik birimleri kaybetme ke rkusu da vardrr. Mecazla dersek ' kirh kundakla birlikte çocugu da atma" rehlikesiyle yüz yûzeyiz. Kitabm ilk bölümlerinde geçen, ses degisrrelen konusundaki dûsüncelennuz Surner dili için de geçerli nldugundan y melenmemis. Ömegin, Sum kaûadz ' ...tarafa, +a, +e ekleri görevinde' yönelme hali saglcyan serbest morfem Eski T. +~a «(~ * ~ a y « * ~ a i'i. a y '( " ~a i'i. a d z) ek rnorfemine dönü~mü~mr. A }TII d ü~iince anlanu önemse nmeksizm ba ~ k a kelimdcre de ait èdilebilir ki. bu konuua 03.03 bölümÜIHJè bilgi SIUllllll~UZ. Örncgimizdcki ~ a n a d z ses terkibinè sahip her hangi bir SUillerce kelimenin TürkçeJerde görülebilecegi ~e ki ller dü.,üncelerimize gore tahminen ~öyle olmahdu: " ~ iiadzJts ~( ~gJkllÎ -a- li/nJklgJ~ IWIÎ Ihlm/b/p/fMw/ulo - a dzJtslc/ç/slVY/zJo \'s. Kelime ortaSl ·IÏ- sesinin kaybl wnueu Kä K \'e Kä > Ka (K burada konsonant ifade eder) gibi ~ kill er meydana ç akrru~ olabilir. Bu allomorflann bir ktsnunm Swnerce'de de mevcullugu Olaslhgl yok konu~ enelemek zorunda ytZ. Saym degil. Sadece bu mesle kta~larmuzdan konuyu dikkatle mcelemelerini diliyor, yapacak lan her bir tavsiye için öneeden te ~ ekkürkr i mi z i sunuyom z.
149
TE fu' l iNOL OJiK SÖZL ÜK.
,.\lIo(o n - Kelime yi arketip ren farkh krlan yalanc r, türeme ses. Allomo rf - Arketipt en farkh bürün mortem varyan tlan.
Anlaul - J. Kelime veya morfemin ön sesi. 2. Ün sesin bulundugu yer. Ara bizm ~ Arapça 'dan baska dilt ere aluums kelime.
Arketip - Kelime nin var sayilan en eski sekli. gu Auslá ut - I. Kelimc veya morfemin SOR sesi. 2. Son ses in bulundu
yel.
ganan dili - Yanhs okunuslar VI" yenlis yommlamalar sonucu ortaya dil. çknus, gerçek olarak hiçhir zaman mevcut olmanus uydurma 8a nani :<>tik - s . Bana nizml er doguran, yanhs okunustara dayana n.
Banani zm - Yanhs okuma prosesi
VI"
hu proses ilrünü olup, gerçekte
ik- 'Brr göre yer çekimi dogrultusunda bulun an, egik olmayan' ve d ndir. öklerde k tür bu vb ' durdurrak cismi dik ola görüle n Silla bik hece - Ge rçek hece olmaytp , Çivi Yazrsr Sisremi nde heee rürü . s ifade Sim üla lif ,.fiil - G österis için yapilan, çogu ka yapay davram gösrer-: eden fiil. Öm. Az. aál a msm- kendisin i aghyormus gibi gülümsü n- kendisin i gûlûyor mas gib i g öster- vs. Sumertz m - Sumerce'den baska dillere almrrus kelime. T ü r ldzm -Gene1 Türkçe 'den baska dil lere almmts kelim e. degisik UmJà ul - Kelime terkibindeki vokalle rin deg ismes i yoluyla i. anlamlar ifade edilmes UmJà utsal- Umläutl a ilgili .
mevcut olmamis kelimet er. Çi nizm - Çince'd en baska dillere almmis kelime. Kars. Dete rminati f - Belirtici ön öge. okunma yan anlam gösterge si. indika tör . sema nti k aks i l Enan tiyosem - A yru bir kelimenin kura nisal olara k, baslangiçran anlamlar ifade etrnesi. Fa rsizm - Farsça 'dan baska dil lere a1 1lU11l~ kclime. endrren Fo nerlk kom plemen t - Sesçil hissecik . isaretin okunusunu yönl sillabik heee eki. G r a ma toloj i - Genel yazt ve kurallan m incelc yen bilim dah. G ra ma toloj ik - s. Gramat oloji ile ilgili. Hetero jen - Degi sik kökenli . k öktes olmayan. Hom oj en - Aym k ökenli, k öktes. irade - B irtesik kelime. yeI. i nlä ut - 1. Kelime veya morterrun iç sesi. 2. iç sesin bulundugu artmu. Ses Protez neb ilir Rebu s yaz tst - Resimle nmesi imkansiz keliruelerin kolay resimle }1lZI tipli a homon imler arac ihg ryla yaz ûmas ma dayanan bulmac ve ] {hayvan l a sistemi. Om. bu yaziya gore TI at- ve kal , fiilleri kaz (kus] resimleri eracrhgryla yuzrlabi lir. sunda Rutaslzrn-zet a sizrn - Ke limelerd e r - z ses degi ~kenligi konu . düsünce yanhs n olmaya aamdan Türk dill en için uygun
Sem - En küc ük anlam birimî.
veya Sema ntik lndikat ör - Kelime veya kelimel er grub unun önünde ars. K ergesi. göst anlam nan u ok degerli sonunda yazrlan, fonetik d etermin ant. Semitiz m - Sami dill erinden beska diltere almmis kelime . Om. TT Se nkretik kö k - Hem isim, hem de fiil clan leksik birimler. d(lzleme bir Yalay ' ik d iç 'dahil, içeri' ve iç- ' dahile, içe çek- I al-';
150
151
