Program nauczania wiedzy o społeczeństwie: dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego (zawodowego) oraz technikum : kształcenie w zakresie podstawowym

Program nauczania wiedzy o społeczeństwie dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego (zawodowego) oraz technikum

Kształcenie w zakresie podstawowym

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Jerzy Pilikowski

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Skład i opracowanie graficzne: Jednostka Organizacyjna Bracia Kędrynowie Joanna Kocwa Projekt okładki: Joanna Wypiór

Program do nauczania wiedzy o społeczeństwie (w zakresie podstawowym) na poziomie liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, dopuszczony do użytku szkolnego na podstawie recenzji rzeczoznawców: dr. Kazimierza Bujaka — z rekomendacji Uniwersytetu Jagiellońskiego i mgr. Jerzego Liszewskiego — z rekomendacji ODN w Słupsku.

Numer dopuszczenia: DKOS – 4015 – 155/02

© Copyright by ZamKor, Spółka Jawna ul. Tetmajera 19, 31-352 tel.: 012 623 25 00 faks: 012 623 25 24 e-mail: [email protected] http://www.zamkor.pl

ISBN 978-83-85434-69-6

Wydanie I (poprawione)

Druk i oprawa: Janusz Jasieniak, Kraków-Siepraw



Wstęp 4 Cele nauczania wiedzy o społeczeństwie 7 Spis bloków tematycznych 9 Materiał nauczania 10 Zasady realizacji 34 Wykaz środków dydaktycznych w dyspozycji nauczyciela, szkoły i ucznia 37 Wymagania programowe 38

— Osiągnięcia uczniów



— Metody oceniania



— Kryteria oceniania

Informacje o autorze 43

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Spis treści

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]



Wstęp 1. Program uwzględnia wymogi „Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum profilowanego” Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu (opublikowanej w Dzienniku Ustaw nr 61 z 2001 r., poz. 625) wraz z uzupełnieniami z dnia 26 II 2002 r. Odnosi się do nauczania wiedzy o społeczeństwie w zakresie podstawowym we wszystkich typach szkół ponadgimnazjalnych kończących się egzaminem maturalnym. 2. Program prezentuje wiedzę o społeczeństwie w zakresie obowiązującym wszystkich uczniów. Zakładamy, że wiedza o społeczeństwie jest odrębnym przedmiotem, choć skorelowanym z historią, przedsiębiorczością i (w mniejszym już stopniu) z wychowaniem do życia w rodzinie. 3. Zakładamy także, że dla nauczania wiedzy o społeczeństwie będą przeznaczone dwie go­dziny w całym cyklu edukacyjnym. Suma wynosi wtedy około 70 godzin (do zrealizowania w ciągu jednego roku szkolnego w wymiarze dwóch godzin na tydzień lub w ciągu dwóch lat w wymiarze jednej godziny na tydzień). Program jest również dostosowany do nauczania w wymiarze 35 godzin (gdyby w którymś z rodzajów szkół przeznaczono na jego realizację tylko jedną godzinę w cyklu edukacyjnym). Stąd wynika zróżnicowanie haseł programowych na trzech poziomach: — Poziom minimalny wskazuje hasła programowe umożliwiające realizację materiału wymaganego przez podstawę programową przy nauczaniu w wymiarze 35 godzin. — Poziom uzupełniający wskazuje rozwinięcie tych minimalnych treści do realizacji przy nauczaniu przez 70 godzin. — Poziom fakultatywny wskazuje treści, które możemy zalecić indywidualnie uczniom ­ zainteresowanym. [UWAGA: Określenia te, wprowadzone na potrzeby niniejszego programu, nie mają nic wspólnego z poziomami wiadomości koniecznych, podstawowych, rozszerzających, dopełniających i wykraczających, związanymi z kryteriami ocen.] Treści przewidziane w podstawie programowej dla podstawowego zakresu kształcenia są w pełni zrealizowane już na poziomie minimalnym. Poziom uzupełniający dopełnia je do wymiaru, który autorowi programu wydaje się niezbędny, aby absolwenci szkół ponadgimnazjalnych byli przygotowani do udziału w życiu społeczeństwa obywatelskiego. Dopiero treści z poziomu fakultatywnego wychodzą poza podstawę (wprowadzają elementy rozszerzonego poziomu kształcenia). 4. Zalecane jest bazowanie na wiedzy, jaką uczniowie wynieśli z gimnazjum. Powinniśmy spodziewać się, że absolwent gimnazjum umie wyszukiwać informacje, rozumie czytany tekst, dysponuje już bogatym słownictwem i sensownie się wypowiada w mowie i w piśmie. Z nauczania języka polskiego, historii i wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum wyniósł zapewne pewien zasób pojęć i znajomość podstawowych faktów z historii, prawa i konstytucji. Ale z wyjątkiem bardzo dobrych zespołów uczniowskich, będziemy musieli dokonać powtórzeń, aby później realizować materiał szybciej, dokładniej i na wyższym szczeblu abstrakcji (gdyż młodzież w wieku licealnym jest już bardziej dojrzała do myślenia pojęciowego). 5. W teorii dydaktyki daje się zauważyć pewne zamieszanie terminologiczne, dlatego należy sformułować następujące założenia: Oficjalne dokumenty MEN definiują kompetencje jako zestaw opanowanej wiedzy, nabytych umiejętności oraz ukształtowanych postaw. W tak szerokim ujęciu kompetencje są tym samym,



© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

co cele nauczania. Jednak wielu dydaktyków traktuje je w sposób węższy i utożsamia z umiejętnościami. Aby nie wikłać się w te wieloznaczności, w niniejszym opracowaniu nie posługuję się pojęciem kompetencji, lecz tradycyjnym pojęciem celów nauczania z podzialem na cele poznawcze, kształcące i wychowawcze (choć są to terminy czasami określane jako przestarzałe, pomimo braku przekonującego wyjaśnienia na czym ta „przestarzałość’ miałaby polegać). 6. Program składa się z bloków tematycznych. Każdy blok zawiera: — temat, — materiał nauczania z podzialem na: • poziom minimalny, • poziom uzupełniający, • poziom fakultatywny, [hasła programowe oraz pojęcia do sprecyzowania] — wskazania dotyczące ścieżek edukacyjnych, — powiązania z historią, przedsiębiorczością i wychowaniem do życia w rodzinie. 7. W dalszej części programu proponuję zasady realizacji treści nauczania (procedury osiągania celów dydaktycznych). Reforma oświatowa ma na celu jak najdalsze odejście od zasady „wyłożyć, podyktować, odpytać”. Nie można jednak przesadzać z innowacyjnością pedagogiczną. Na pracę metodami, w przeważającej mierze poszukującymi w przeciętnym zespole uczniowskim, braknie czasu. Należy liczyć się z ograniczeniami w pracy niedoinwestowanej szkoły. Lepiej więc zaproponować program skromniejszy, ale realny. Szersze wykorzystanie tekstów źródłowych i dyskusji będzie możliwe w klasach o nachyleniu programowym na historię i politologię. 8. Następnie proponuję wykaz środków dydaktycznych; które powinny pozostawać w dyspozycji ucznia, nauczyciela i szkoły, aby umożliwić prawidłowy przebieg procesu dydaktycznego. 9. Na końcu podaję wymagania z uwagami dotyczącymi metod i kryteriów oceniania. Program nie jest zestawem konspektów lekcyjnych z pełną obudową dydaktyczną, dlatego sposoby oceny osiągnięć uczniów i ich kryteria są podane w zarysie. 10. Program uwzględnia ścieżki edukacyjne, z naciskiem na edukację filozoficzną i europejską. Wiedza o społeczeństwie jest sama w sobie jednym z aspektów przygotowania do uczestnictwa w kulturze, dlatego nie formułuję odrębnych zaleceń dotyczących tej ścieżki. Edukacja medialna wystąpi przy wskazywaniu źródeł informacji (ogólnie na zajęciach wstępnych i szczegółowo na każdej lekcji). 11. Nauczycieli przyzwyczajonych do takiego modelu wiedzy o społeczeństwie, jaki dotychczas obowiązywał w szkołach średnich, zaskoczy brak w niniejszym programie wielu zagadnień, które należały do zestawu treści nauczanych w ramach tego przedmiotu. — Zagadnienia ekonomiczne. Szczególnie w ostatnich latach problematyka związana z różnymi modelami własności, rynkiem i pieniądzem nabrała, w obliczu transformacji ustrojowej w Polsce, szczególnego znaczenia i była w programie wiedzy o społeczeństwie bardzo podkreślana. Jednak według projektu organizacyjnego nowego trzyletniego liceum, tematyka ta będzie nauczana w ramach przedsiębiorczości. Mimo to zagadnienia związane z dochodem narodowym, pieniądzem, podatkami, budżetem i stopą życiową, mają tak bezpośrednie odniesienia polityczne, że będziemy zwracać na nie uwagę, ale tylko w ramach integracji międzyprzedmiotowej z przedsiębiorczością.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]



— Identyfikacja człowieka w grupie, precyzowanie własnej tożsamości. Ta problematyka z pogranicza socjologii, filozofii, psychologii i nawet seksuologii stanowiła przedmiot zainteresowania wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum. W liceum pogłębiać ją ma wychowanie do życia w rodzinie. W niniejszym programie ograniczymy się do korelacji z tym przedmiotem. — Wartości. Poczynimy odpowiednie odniesienia do filozoficznej ścieżki edukacyjnej. 12. Ogólną zasadą, którą od lat kieruję się w swojej pracy nauczycielskiej, jest „minimum faktów, maksimum zrozumienia”. Według tej zasady dobierałem treści nauczania (sprawdzone w mojej własnej praktyce pedagogicznej). Dla tegoż „zrozumienia” kładę nacisk na precyzowanie pojęć i poszukiwanie istoty zagadnień, na analogię, analizę przyczyn i skutków, na sugerowanie pozytywnych postaw. Unikam zaś zbędnych klasyfikacji i trudnych definicji. 13. Na koniec tego wstępu pragnę dodać, że adresuję swój program do tych nauczycieli, którzy mają w zwyczaju nie „przerabiać materiał”, lecz uczyć. Uczenie zaś, zawsze wymaga spontanicznej inwencji w doborze treści i metod, w zależności od osobowości uczniów w danej klasie i od ich aktywności (która zmienia się z lekcji na lekcję i zależy od trudnych do przewidzenia czynników emocjonalnych). Z tego powodu dydaktyka jest nauką, która ma w sobie coś z wiedzy tajemnej, naprawdę zrozumiałej tylko dla kogoś, kto jest nauczycielem z powołania. Program niniejszy, jak każdy program szkolny, jest więc tylko zestawem linii przewodnich, które zostaną przez nauczycieli wypełnione szczegółowymi treściami, wynikającymi z ich preferencji i doświadczeń.



Cele poznawcze Cele poznawcze precyzują, co uczeń powinien wiedzieć i rozumieć. Prowadzą do zdobycia odpowiedniej wiedzy. W zakresie problemów dotyczących społeczeństwa, absolwent szkoły ponadgimnazjalnej powinien: — wiedzieć, jak jednostka usytuowana jest w różnych grupach społecznych (od rodziny począwszy), — rozumieć pojęcie społeczeństwa, — znać mechanizmy życia społecznego: rozróżniać klasy, warstwy, grupy interesów, rozumieć, na czym polega równowaga między walką grup o sprzecznych interesach (konflikt społeczny), a dążeniem do dobra wspólnego (solidaryzm społeczny, organiczne pojmowanie społeczeństwa, harmonia społeczna); rozróżniać twórczą rolę obrony interesów grupowych od szkodliwego jego partykularyzmu, — umieć zdefiniować pojęcie narodu, odróżniać społeczeństwo od narodu — znać pojęcie i sposób funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. W zakresie problemów dotyczących polityki, absolwent szkoły ponadgimnazjalnej powinien: — rozumieć pojęcie polityki, obywatelstwa i suwerenności, — znać sposób funkcjonowania systemów: totalitarnego, autorytarnego i demokratycznego, — znać zasady demokracji i jej korzenie (ateńska demokracja, rzymska republika, chrześcijaństwo), — rozumieć konflikt między różnymi systemami wartości (rozwiązywanie tych konfliktów w demokracji), — znać prawa i obowiązki obywatela, rozróżniać prawa obywatela od praw człowieka, — umieć zdefiniować państwo i sprecyzować jego cele, rozróżniać modele państw (unitarne — federalne, monarchia — republika, ustrój prezydencki i parlamentarno–gabinetowy, trójpodział władz), na tym tle znać ustrój Rzeczypospolitej (organy państwa i ich kompetencje, administracja państwowa a samorząd terytorialny), — znać podstawowe założenia współczesnych doktryn politycznych, — znać elementy historii najnowszej (w tym genezę III Rzeczypospolitej), dysponować podstawową wiedzą na temat ONZ, NATO i Unii Europejskiej, obrony praw człowieka, globalizacji, geopolitycznej sytuacji Polski i polskiej racji stanu (w tym akcesu do Unii Europejskiej), zagrożeń stojących przed ludzkością. W zakresie problemów dotyczących prawa, absolwent szkoły ponadgimnazjalnej powinien: — znać pojęcie państwa prawnego i samego prawa, normy prawnej, odróżniać prawo stanowione od obyczaju i szerszych norm kulturowych, — znać rolę prawa w życiu publicznym, — znać instytucje tworzące prawo, rozróżniać źródła prawa, znać hierarchię norm prawnych i sposoby ich publikacji — odróżniać prawo cywilne, karne i administracyjne, — znać zasady procesowe, rozróżniać funkcje prokuratora i obrońcy; znać prawa obywatela, któremu postawiono zarzut o naruszenie prawa.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Cele nauczania wiedzy o społeczeństwie

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]



Cele kształcące Cele kształcące, które można nazwać również celami kształceniowymi, precyzują, co uczeń powinien umieć. Prowadzą do zdobycia praktycznych umiejętności (zwanych także kompetencjami). Absolwent szkoły ponadgimnazjalnej powinien: — rozumieć problemy i wydarzenia z życia publicznego w takim stopniu, by mógł brać świadomy udział w wyborach, prawidłowo oceniać funkcjonowanie organów państwa (a więc odpowiedzialnie współkształtować opinię publiczną), — być przygotowanym do stosowania procedur demokratycznych, czyli działać w ramach społeczeństwa obywatelskiego (korzystać z form uczestnictwa obywateli w życiu publicznym); np. umieć uczestniczyć w samorządzie szkolnym, w samorządzie terytorialnym (jako ewentualny radny albo wymagający wyborca), umieć protestować w sposób legalny oraz znać formy popierania obywatelskich inicjatyw, uczestniczyć w kampanii wyborczej i samych wyborach; umieć korzystać z wolności słowa i podporządkować się ograniczeniom tej wolności — umieć korzystać ze swych praw, ale i wiązać je z obowiązkami, — umieć wyszukiwać normy prawne, rozumieć ich język (którego poznawanie najlepiej rozpocząć od Konstytucji Rzeczypospolitej i regulaminu szkoły), — umieć komunikować się z innymi, negocjować, rozwiązywać konflikty na drodze kompromisu, — umieć zastosować wiedzę o współczesnych doktrynach politycznych w ocenie programów wyborczych różnych partii politycznych. Cele wychowawcze Cele wychowawcze zalecają, co uczeń powinien oceniać pozytywnie, a co negatywnie, jak ustosunkować się wobec problemów społecznych i moralnych, jakie napotka jako człowiek i obywatel. Prowadzą do ukształtowania odpowiednich postaw. Absolwent szkoły ponadgimnazjalnej powinien: — cenić patriotyzm i odróżniać go od nacjonalizmu, bronić polskiej racji stanu — szanować godność jednostki ludzkiej, — być nastawionym do innych ludzi tolerancyjnie, ale i znać granice tolerancji, — oczekiwać od wszystkich, a szczególnie od ludzi na publicznych stanowiskach, poszanowania zasad etyki życia zbiorowego, — umieć sprecyzować, na czym polega kultura polityczna, i być przygotowanym do umacniania tej kultury, sprzeciwiać się demagogii, — mieć szacunek dla prawa w imię zasady głoszącej, że „oddajemy się w niewolę prawa, by zachować wolność”, — być dobrym obywatelem, którego cechują patriotyzm, uczciwość, odwaga cywilna i odpowiedzialność za wspólne dobro (na lekcjach wiedzy obywatelskiej, te postulaty można tylko sformułować i uświadomić uczniom ich wagę, ale wdrażać do ich stosowania musi praca całej szkoły), — korzystać ze swych praw tak, aby nie naruszać wolności innych, — nie absolutyzować wolności, widzieć w spełnianiu obowiązków jeden z warunków zachowania własnej godności, — mieć ukształtowane poczucie tożsamości kulturowej i narodowej (tu wiedza o społeczeństwie tylko uzupełnia język polski, historię, religię/etykę). UWAGA: w ramach celów wychowawczych możemy tylko kształtować postawy bez narzucania „jedynie słusznych” poglądów.



Społeczeństwo 1. Jednostka — społeczeństwo — naród. 2. Społeczeństwo obywatelskie — procesy społeczne. Państwo — polityka 3. Podstawowe pojęcia dotyczące polityki. 4. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej. 5. Prawa człowieka. Prawa i obowiązki obywatela na podstawie Konstytucji RP. 6. Podstawowe doktryny polityczne. Prawo 7. Pojęcie prawa. Rola prawa w życiu publicznym. 8. Powstawanie prawa, akty prawne i ich rozumienie. 9. Prawo cywilne, karne i administracyjne. Zasady procesowe. Polska, Europa, świat 10. Polska w Europie i świecie. 11. Problemy i zagrożenia współczesnego świata.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Spis bloków tematycznych

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

10

Materiał nauczania Uwagi wstępne 1. Przewiduję podział materiału nauczania na jedenaście bloków tematycznych. W przypadku przeznaczenia na wiedzę o społeczeństwie tylko 35 godzin, każdy blok realizujemy w ciągu co najwyżej trzech lekcji. Na dwóch lekcjach podejmujemy hasła programowe zalecone na poziomie minimalnym. Lekcja trzecia ma charakter utrwalający i powtórkowy. Hasła z poziomu uzupełniającego (i w miarę możliwości fakultatywnego) możemy zadawać jako pracę własną uczniom zdolnym i zainteresowanym. 2. W przypadku przeznaczenia na wiedzę o społeczeństwie 70 godzin (jest to wymiar zgodny z obecnie obowiązującym projektem organizacyjnym dla liceów i techników), każdy blok realizujemy w czasie pięciu lekcji. Treści programowe możemy zrealizować w ciągu trzech lekcji, podejmując hasła z poziomu minimalnego i uzupełniającego. Lekcja czwarta winna bazować na poznanych już treściach i poszerzać je z wykorzystaniem materiałów źródłowych; powinna być przeprowadzona metodami poszukującymi, aktywizującymi uczniów. Lekcja piąta to powtórzenie i kontrola wiadomości. Hasła z poziomu fakultatywnego zadajemy jako pracę własną uczniom zdolnym i zainteresowanym. Rezerwa wynosi kilkanaście godzin. Część z tych lekcji prawdopodobnie się nie odbędzie, resztę należy wykorzystać na omówienie bieżących wydarzeń, spraw szczególnie interesujących nauczyciela i uczniów, na wycieczki (np. w celu przysłuchania się obradom sesji rady gminy lub powiatu), na spotkania z przedstawicielami władz, itd. 3. Rozkład materiału, przygotowany na podstawie tego programu, powinien przewidywać podział każdego bloku na konkretne lekcje z przypisanymi do nich celami, nawiązaniami do wiadomości poznanych przez uczniów w gimnazjum, hasłami programowymi, źródłami informacji, metodami realizacji i sposobami kontroli wiadomości.

11

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Bloki tematyczne

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

12

1. Jednostka — społeczeństwo — naród Materiał nauczania • poziom minimalny — Człowiek jako jednostka i jako osoba; usytuowanie jednostki w różnych grupach społecznych (od rodziny do ludzkości). — Zdefiniowanie społeczeństwa, funkcje rodziny. — Struktura społeczeństwa: klasy, warstwy, rola klasy średniej, grupy interesów. — Zdefiniowanie narodu, rozróżnienie narodu od społeczeństwa. • poziom uzupełniający — Potrzeby i ich zaspokajanie. — Naród w tradycji anglosaskiej i francuskiej (wizja oświeceniowa): naród prawny. — Naród w tradycji niemieckiej, przyjętej też we Włoszech, w Polsce i innych krajach środkowej i wschodniej Europy (wizja romantyczna): naród jako wspólnota historyczna, „wspólnota krwi i ziemi”. Pojęcia: jednostka, osoba (persona), rodzina, społeczeństwo, struktura, grupa społeczna, klasa, warstwa, naród, patriotyzm i nacjonalizm (do tych dwóch ostatnich pojęć jeszcze wrócimy). • poziom fakultatywny Zagadnienia wymienione poniżej przewidziane są do realizacji w ramach ścieżek edukacyjnych (filozoficznej i europejskiej). Jeżeli w danej szkole nie będzie odrębnych modułowych zajęć z filozofii i edukacji europejskiej, to zagadnienia te wystąpią tylko w bardzo ograniczonym zakresie na lekcjach języka polskiego. Możemy włączyć się w realizację tych ścieżek.

13

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Ścieżki edukacyjne Filozofia: podstawowe zasady filozofii personalistycznej, koncepcje sensu życia w różnych systemach etycznych (chrześcijaństwo, egzystencjalizm, utylitaryzm, rygoryzm stoicki lub kantowski, laicki humanizm). Edukacja europejska: Postawa personalistyczna, wartość i godność każdej osoby — jedną z zasad europejskiej cywilizacji. Integracja międzyprzedmiotowa Wychowanie do życia w rodzinie: Tożsamość, wielowymiarowość człowieka (wymiar biologiczny, psychiczny, moralny, religijny i społeczny). Religia/etyka: Problematyka osoby ludzkiej i sensu życia; szczególnie chrześcijańskie rozwiązanie tego problemu (oddziałujące na mentalność przeciętnego Europejczyka niezależnie od jego przekonań religijnych). Język polski: Znaczenie języka dla umacniania wspólnoty narodowej; sytuacje nietypowe: narody wielojęzyczne, używanie danego języka przez różne narody. Pojęcie języka urzędowego, ojczystego i jako środka porozumienia. Inne języki: Obszary językowe; walor międzynarodowy pewnych języków, szczególnie angielskiego. Historia: — Kształtowanie się wspólnot narodowych (najlepiej na przykładzie Anglików, Francuzów lub Niemców). — Stopniowe poszerzanie się polskiej świadomości narodowej. — Powstawanie nowoczesnego społeczeństwa w dobie likwidowania feudalnych stosunków gospodarczych i prawnych (na przykładzie dziejów Francji i Polski).

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

14

2. Społeczeństwo obywatelskie — procesy społeczne Materiał nauczania • poziom minimalny — Równowaga między walką grup o sprzecznych interesach a dążeniem do celów ogólnospołecznych. — Klasy posiadające i pracujące oraz walka klasowa (względność tych pojęć, ich lewicowy rodowód). — Organiczne pojmowanie społeczeństwa, solidaryzm społeczny (przeciwstawność do ujęcia klasowego, rodowód konserwatywny). — Twórcza rola interesów grupowych a partykularyzm i grupowy egoizm. — Sposób funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego, przejawy samoorganizacji społecznej. — Znaczenie klasy średniej dla stabilizacji społecznej. — Aktualne procesy społeczne i polityczne zachodzące w Polsce. • poziom uzupełniający Konflikty między różnymi systemami wartości: — Etyczny rygoryzm a permisywizm. — Różne podejście do problemu tolerancji. — Spór o zakres praw mniejszości (rasowych, religijnych, obyczajowych itd.). — Różne pojmowanie rozdziału instytucji religijnych od państwa. Subkultury młodzieżowe. Pojęcia: konflikt społeczny, dobro wspólne, walka klasowa a harmonia społeczna, solidaryzm społeczny, partykularyzm, społeczeństwo obywatelskie, klasa średnia, rewolucja, ewolucja. • poziom fakultatywny — Klasowe pojmowanie procesów społecznych (socjalizm, komunizm) w odróżnieniu od solidaryzmu (konserwatyzm i nacjonalizm). Stosunek liberałów do obu tych postaw.

15

Edukacja europejska: Porównanie problemów nurtujących społeczeństwo polskie z problemami społeczeństw rozwiniętych krajów Zachodu (podobieństwa i różnice; ogólne cechy społeczeństwa w świecie zurbanizowanym, przemysłowym, postmodernistycznym i „informatycznym” a polska specyfika, potrzeby modernizacyjne polskiego społeczeństwa a wartościowe tradycje). Integracja międzyprzedmiotowa Historia: — Programy polityczne komunistów i socjaldemokratów, rewidujących naukę Karola Marksa w kwestii sił generujących przemiany społeczne; porównanie spojrzenia na konflikt społeczny w programach Polskiej Partii Socjalistycznej i Narodowej Demokracji. — Historyczne przykłady twórczych kompromisów oraz przykłady nieustępliwości wiodącej do wojen domowych.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Ścieżki edukacyjne Filozofia: — Ewolucja pojmowania tolerancji: od koncepcji angielskich liberałów z końca XVII w. (John Locke) po ideologów współczesnego postmodernizmu. — Zalecenia pozytywistów w sprawie konfliktów społecznych: August Comte: porządek i postęp. John Stuart Mill: koncepcja utylitarystyczna (rozsądny egoizm, dążenie do maksymalnego szczęścia maksymalnej liczby ludzi).

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

16

3. Podstawowe pojęcia dotyczące polityki Materiał nauczania • poziom minimalny — Organizacja państwowa, cele państwa (zewnętrzne i wewnętrzne, ogólnospołeczne i skierowane na obronę interesów grup uprzywilejowanych). — Organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. — Dwa ujęcia polityki: walka o władzę i troska o dobro wspólne. — Obywatelstwo jako uczestnictwo w organizacji państwowej. — Suwerenność zewnętrzna i wewnętrzna. — Zasady ustroju demokratycznego, demokracja jako porządek ujęty w normy prawne i wynikający z woli większości (przy poszanowaniu praw mniejszości). — Korzenie demokracji: Ateny w epoce klasycznej, rzymski republikanizm, chrześcijańska nauka o równej godności wszystkich ludzi. — Zasady i funkcjonowanie totalitaryzmu, autorytaryzmu i demokracji. — Legitymizacja władzy: tradycyjna, charyzmatyczna i oparta na „umowie społecznej”. • poziom uzupełniający — Demokracja w ramach republiki i monarchii konstytucyjno–parlamentarnej. — Rozszerzanie się zakresu udziału obywateli w sprawowaniu władzy: — monarchia (dyktatura) — oligarchia — demokracja. — Monopartyjność a pluralizm polityczny. Pojęcia: — Polityka — państwo — obywatelstwo — suwerenność. — Demokracja — autorytaryzm — totalitaryzm. — Despotyzm — oligarchia — demokracja — anarchia. — Republika — monarchia. — Państwo unitarne, federacja, konfederacja. — System parlamentarno–gabinetowy, system prezydencki. • poziom fakultatywny — Autorytaryzm a inne formy jedynowładztwa: monarchia absolutna (model stworzony przez Ludwika XIV i absolutyzm oświecony — na przykładzie państwa pruskiego za Fryderyka II), dyktatura (np. bonapartyzm). —Absolutyzm, cezaryzm i autorytaryzm zachodnioeuropejski a despotia wschodnia (reprezentowana w Europie przez rosyjski carat i turecki sułtanat). — Podobieństwa między totalitaryzmem a anarchią: pogarda dla prawa; nieuchronne przerastania anarchii w despotyzm.

17

Integracja międzyprzedmiotowa Historia: Tło historyczne do wspomnianych powyżej zagadnień: — demokracja ateńska za Temistoklesa, Peryklesa i Demostenesa, — ustrój republiki rzymskiej, — dyktatura Cezara, pryncypat Oktawiana Augusta, dominat Dioklecjana, — parlamentaryzm angielski, rewolucja angielska 1642–1689, — absolutyzm francuski i rewolucja francuska, — absolutyzm oświecony, — anarchizacja ustroju szlacheckiej Rzeczypospolitej, — rewolucja amerykańska i konstytucja USA, — ustrój stalinowskiej Rosji i hitlerowskiej III Rzeszy (podobieństwa i różnice), — dyktatura sanacyjna w Polsce, — polskie konstytucje: 1791, 1921 i 1935.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Ścieżki edukacyjne Filozofia: Myśl klasyków politologii (N. Machiavelli, J. Bodin, J. Locke). Edukacja europejska: Tradycja demokratyczna w dziejach Europy (przerastanie monarchii w formy republikańskie i demokratyczne); dążenie do obywatelskiego udziału w rządach jako zjawisko typowo europejskie.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

18

4. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej Materiał nauczania • poziom minimalny — Ustrój Rzeczypospolitej na podstawie Konstytucji z 1997 r.: [Na wstępie dokonujemy ogólnego przeglądu Konstytucji RP] Sejm i senat; tryb powoływania i wewnętrzna organizacja, zadania marszałka sejmu, tryb uchwalania ustaw, kluby parlamentarne, poseł reprezentantem narodu, prawa i obowiązki posłów. Prezydent: prezydentura reprezentacyjna z pewnymi prerogatywami władzy wykonawczej, mediacja i równoważenie wpływów parlamentu i rządu, veto wobec ustaw, warunki rozwiązania parlamentu i udział w powoływaniu rządu. Rząd, czyli rada ministrów: tryb powoływania, skład rady ministrów, kontrola parlamentu nad rządem, zadania premiera, zależność rządu od koalicji w sejmie, rodzaje ministerstw, problem ciągłości władzy wykonawczej. Sądownictwo i prokuratura. Inne główne organy państwa (np. Najwyższa Izba Kontroli). Samorząd terytorialny: organizacja i zadania, kompetencje administracji rządowej i samorządowej, zasada pomocniczości, zarząd komisaryczny. • poziom uzupełniający — Demokracja bezpośrednia i pośrednia. Zasada przedstawicielstwa (reprezentacji), wzajemna kontrola i równowaga władz. — Modele państw: jednolitość (unitaryzm) i federalizm; podzielona suwerenność w ramach państwa związkowego. — Modele państw ze względu na sposób zrealizowania trójpodziału władz: system parlamentarno–gabinetowy z reprezentacyjną rolą głowy państwa (równie dobrze w ramach republiki, jak i monarchii konstytucyjno–parlamentarnej) oraz system prezydencki (tylko w republice). — Demokracja polityczna i społeczna (ekonomiczna). Pojęcia: państwo, konstytucja, konstytucjonalizm, republika, trójpodział władz, władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza, system parlamentarno–gabinetowy, administracja publiczna (państwowa i samorządowa), samorząd terytorialny, zasada pomocniczości. • poziom fakultatywny Różne formy konstytucji: Konstytucja RP (jednolity dokument), Konstytucja USA (dokument podstawowy i poprawki), konstytucyjne prawo w Wielkiej Brytanii (wielość dokumentów i rola zwyczaju prawnego).

19

Integracja międzyprzedmiotowa Historia: — Ukształtowanie się systemu parlamentarno–gabinetowego w Anglii (od O. Cromwella do R. Walpole’a). — Przemiany ustrojowe we Francji w latach 1789–1871. — Formowanie kształtu ustrojowego III Rzeczypospolitej w latach 1989–1997.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Ścieżki edukacyjne Filozofia: Różne koncepcje suwerenności (T. Hobbes, J. Bossuet, J.J. Rousseau). Edukacja europejska: Tradycja konstytucjonalizmu brytyjskiego i francuskiego.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

20

5. Prawa człowieka. Prawa i obowiązki obywatela Materiał nauczania • poziom minimalny [Kontynuujemy pracę z Konstytucją RP] — Prawa człowieka. — Prawa polityczne oraz ekonomiczno–socjalne. — Prawo do życia i poszanowania godności. — Równość wobec prawa podstawą nowoczesnego społeczeństwa, — Obywatel, a poddany. — Katalog podstawowych praw politycznych obywatela państwa demokratycznego — Katalog podstawowych obowiązków obywatela państwa demokratycznego. • poziom uzupełniający — Bliższe wyjaśnienie zasad realizacji i ograniczeń takich praw obywatelskich, jak: wolność osobista, zagwarantowanie prywatnej własności, wolność słowa, swoboda zrzeszania się, prawo wyborcze, prawo do składania petycji do władz. — Bliższe wyjaśnienie zasad realizacji i ograniczeń takich obowiązków obywatelskich, jak: przestrzeganie prawa, szacunek dla państwa, jego władz i symboli, obrona narodowa, płacenie podatków. [Prawa związane z wymiarem sprawiedliwości, takie jak domniemanie niewinności, prawo do obrony oraz szybkiego i rzetelnego rozpatrzenia zarzutów, itp., omawiamy w tematach dotyczących zagadnień prawnych.] Pojęcia: prawa człowieka, obywatel, prawa obywatelskie, obowiązki obywatelskie, równość wobec prawa, wolność osobista, własność prywatna, nietykalność osobista. wolność słowa, wolne wybory, przestrzeganie prawa, praworządność. • poziom fakultatywny — Prawa polityczne i ekonomiczne; liberalna teoria wystarczalności praw politycznych, ­lewicowa tradycja pierwotności praw ekonomicznych i socjalnych; groźba demagogicznego wykorzystywania haseł demokracji ekonomicznej. — Walka z dyskryminacją grup mniejszościowych (w nawiązaniu do tematu drugiego), a zagwarantowanie praw większości. — Dyskusja o prawach mediów. — Szczegółowe zapoznanie się z Konstytucją RP.

21

Integracja międzyprzedmiotowa Historia: — Walka o równość wobec prawa od epoki oświecenia do połowy XIX w. — Prawne pomniki oświecenia: „Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych”. „Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela”. Konstytucja 3 maja. Wychowanie do życia w rodzinie: Prawo do ochrony życia i gwarancje swobodnego kształtowania swojego osobistego losu (miejsca zamieszkania, wyboru partnera życiowego, zawodu, stylu życia, przekonań).

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Ścieżki edukacyjne Filozofia: Polityczne idee oświecenia. Edukacja europejska: Międzynarodowe gwarancje praw człowieka. Edukacja ekologiczna: Możliwość życia w zdrowym środowisku prawem człowieka i obywatela.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

22

6. Podstawowe doktryny polityczne Materiał nauczania • poziom minimalny — Partie polityczne; znaczenie pluralizmu dla prawidłowego funkcjonowania ustroju demokratycznego. — Zasady konserwatywne i ich ewolucja. — Liberalizm i jego różne przejawy (liberalizm ekonomiczny i polityczny oraz liberalizm konserwatywny i „permisywny”). — Przypomnienie (poruszonego już w temacie pierwszym) pojęcia narodu oraz rozróżnienie patriotyzmu i nacjonalizmu; różne pojmowanie nacjonalizmu.— Socjalizm: socjaldemokracja i komunizm. — Chrześcijańska demokracja, społeczna nauka Kościoła. • poziom uzupełniający — Agraryzm (podstawy ideowe ruchu ludowego). — Antyglobalizm, ruchy ekologiczne. — Faszyzm włoski i nazizm. —Analiza porównawcza różnych doktryn i ich grupowanie według kryterium prawicy, centrum i lewicy (zmienność i niejednoznaczność tych pojęć). Pojęcia: ideologia, doktryna polityczna, prawica — centrum — lewica, konserwatyzm, liberalizm, nacjonalizm, chrześcijańska demokracja, socjaldemokracja, komunizm, faszyzm. • poziom fakultatywny — „Kres ideologii” jako nowa ideologia; postmodernizm. — „Polityczna poprawność”; zagadnienie obrony praw mniejszości w konfrontacji z prawami większości. — Antysemityzm.

23

Integracja międzyprzedmiotowa Historia: — Rozwój ideologii i doktryn politycznych od chwili zaistnienia opinii publicznej i potrzeby zdobywania poparcia w wyborach parlamentarnych. — Polskie partie polityczne od schyłku XIX w. i ich odniesienia do modelowych doktryn (np. narodowa demokracja jako partia nacjonalistyczno–konserwatywna); ideowe oblicze partii aktualnie obecnych na polskiej scenie politycznej. Wychowanie do życia w rodzinie: Zalecenia i normy wynikające z różnych doktryn politycznych w odniesieniu do życia osobistego i rodzinnego; napięcie między chrześcijańskimi demokratami i konserwatystami z jednej strony a liberałami i socjaldemokratami z drugiej. Przedsiębiorczość: Problematyka związana z dochodem narodowym (jego wytwarzaniem i redystrybucją), podatkami (ich wysokość, zasady naliczania) i budżetem (cele inwestycyjne i socjalne, ewentualny deficyt) w sporach między reprezentantami różnych opcji politycznych, głównie między liberałami i socjaldemokratami.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Ścieżki edukacyjne Filozofia: Znajomość twórców i kontekstu filozoficznego omawianych doktryn; E. Burke, A. Tocqueville, J. S. Mill, K. Marks, E. Bernstein, R. Dmowski, W. Lenin, papieże Leon XIII i Jan Paweł II. Edukacja europejska: Analiza doktryn politycznych z punktu widzenia integracji europejskiej: — Rola nacjonalizmu w ostatecznym wykrystalizowaniu się narodów europejskich w XIX w.; nacjonalizm wśród głównych przyczyn „trzydziestoletniej wojny domowej w Europie XX w.” (próba zdefiniowania lat 1914–1945). — Rola chrześcijańskiej demokracji (z udzialem konserwatystów) i socjaldemokracji w przezwyciężeniu nacjonalizmu i budowie zjednoczonej Europy.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

24

7. Pojęcie prawa. Rola prawa w życiu publicznym Materiał nauczania • poziom minimalny — Prawo stanowione i obyczajowe a normy kulturowe. — Wolność a podporządkowanie prawu. — Przepisy i normy prawne. — Rola prawa w życiu publicznym (w państwie demokratycznym i w społeczeństwie obywatelskim), problem odpowiedzialności prawnej. — Zasada „nieznajomość prawa szkodzi”. — Źródła prawa. — Instytucje kontrolujące przestrzeganie prawa i dokonujące wymiaru sprawiedliwości: Prokuratura i inne organy śledcze i kontrolne; Sądy: — Hierarchia i zadania sądów (orzekanie o winie i karze, rozstrzyganie sporów, interpretacja prawa), — Sądy powszechne i szczególne, skład orzekający, niezawisłość sądu, — Powoływanie sędziów, Krajowa Rada Sądownictwa Adwokatura i jej samo rządność. • poziom uzupełniający — Teoria prawa naturalnego (spór o źródła prawa naturalnego). — Pozytywizm prawny. — Zagadnienia dotyczące stanowienia i przestrzegania prawa w Konstytucji RP. Pojęcia: prawo, państwo prawne; norma, przepis i akt prawny (ustawa, ratyfikowana umowa międzynarodowa, rozporządzenie, zarządzenie), wyrok, precedens, niezawisłość sądu. • poziom fakultatywny Zagadnienia dotyczące filozoficznej ścieżki edukacyjnej oraz zaproponowane w ramach integracji z historią.

25

Integracja międzyprzedmiotowa Historia: — Przegląd historii prawa: kodeks Hammurabiego, żydowskie prawo biblijne, prawo ateńskie (Drakon, Solon, stanowienie prawa w ramach demokracji ateńskiej w epoce Peryklesa), prawo rzymskie (Prawo XII Tablic, rozporządzenia pretorskie, działalność Cycerona, Kodeks Justyniana), prawo kanoniczne Kościoia, prawo królewskie w ramach monarchii stanowej, teoria prawa naturalnego w epoce oświecenia, walka o prawo konstytucyjne (rewolucja angielska, konstytucja amerykańska, rewolucja francuska, Wiosna Ludów). — Wzrost roli prawa: monarchia stanowa od XII w., angielski Hebeas Corpus Act i ideowe zasady „sławetnej rewolucji”, systemy konstytucyjne od XVIII w. — Tradycja sądownictwa w Polsce: m. in.: rzeczpospolita szlachecka, wypaczenia w wymiarze sprawiedliwości w okresie Polski komunistycznej. Przedsiębiorczość: Rola prawa w handlu, obiegu pieniądza i działaniu przedsiębiorstw (zasady własności, stosunki i zobowiązania między przedsiębiorstwami, prawo pracy, zwalczanie nieuczciwej konkurencji). Wychowanie do życia w rodzinie: Prawne regulacje odnoszące się do rodziny.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Ścieżki edukacyjne Filozofia: — Aksjologia: nauka o normach; prawo a podstawowe pojęcia etyki. — Spór Sokratesa z sofistami o źródła prawa. — Teoria prawa naturalnego (filozofia oświecenia). Edukacja europejska: Rzymska tradycja zorganizowania społeczeństwa i państwa w oparciu o normy prawa — jedną z podstaw tożsamości europejskiej.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

26

8. Powstawanie prawa. Akty prawne i ich rozumienie Materiał nauczania • poziom minimalny — Instytucje tworzące prawo. Przypomnienie roli parlamentu i trybu uchwalania ustaw. Działalność prawodawcza administracji rządowej (z upoważnienia ustawowego). Działalność prawodawcza organów samorządu terytorialnego. — Hierarchia norm prawnych, zasada niesprzeczności normy niższego rzędu z normami wyższego rzędu; przede wszystkim zgodność ustaw z konstytucją. — Sposoby publikacji norm (aktów) prawnych. — Wyszukiwanie aktów prawnych, lektura fragmentów, analiza języka prawniczego, ćwiczenia w rozumieniu pojęć i przepisów. • poziom uzupełniający — Przygotowanie pisemnych wypowiedzi wymagających obycia z problematyką prawną (obrona danej sprawy w oparciu o przepisy prawa, pisanie prawnie umotywowanych listów do instytucji). — Umiejętność dyskutowania na tematy o charakterze nie tylko prawnym, ale i dotyczącym różnych zagadnień politycznych i społecznych (przygotowywanie materiałów w zespole, kultura dyskusji, dążenie do kompromisu). — Krytyczne korzystanie z różnych źródeł informacji, nauka tego krytycyzmu podczas przygotowywania debat, czy pism z argumentacją prawną. Pojęcia: jak w temacie poprzednim. • poziom fakultatywny Ćwiczenia według zaleceń sformułowanych powyżej w większym zakresie i o wyższym stopniu trudności.

27

Integracja międzyprzedmiotowa Historia: Przegląd historycznych form powstawania prawa (uzupełniamy zagadnienia z tematu trzeciego i czwartego): monarchia, parlamentaryzm. Przedsiębiorczość: Analiza wybranych przykładów z aktów prawnych dotyczących prawa finansowego i podatkowego, zgłaszania i prowadzenia działalności gospodarczej. Wychowanie do życia w rodzinie: Analiza wybranych fragmentów z prawa rodzinnego. Religia/etyka: Sformułowany w zadaniach filozoficznej ścieżki edukacyjnej spór o istnienie obiektywnej prawdy.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Ścieżki edukacyjne Filozofia: — Cele wymiaru sprawiedliwości: ustalanie prawdy, czy przekonywanie sądu o wyższej sile argumentacyjnej zdań prokuratora lub obrońcy (proces karny), czy reprezentanów zwaśnionych stron (proces cywilny). — Problem prawdy (istnienie obiektywnej prawdy, jej kryterium), słuszne dążenie do prawdy i etycznie pozytywna obrona własnych przekonań, a grożąca konfliktami nieustępliwość.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

28

9. Prawo cywilne, karne i administracyjne. Zasady procesowe Materiał nauczania • poziom minimalny — Przypomnienie na temat instytucji kontrolujących przestrzeganie prawa i dokonujących wymiaru sprawiedliwości. — Prawo karne, cywilne i administracyjne. — Zasady procesu karnego i cywilnego, funkcje prokuratora i obrońcy. — Zasady postępowania administracyjnego. — Prawa jednostki a skuteczność organów ścigania. — Prawa obywatela, któremu postawiono zarzut o naruszenie prawa: prawo do obrony, rzetelne i szybkie rozpoznanie sprawy, domniemanie niewinności przed ogłoszeniem wyroku. — Problem prawomocności wyroku, instancyjność, apelacja, kasacja. — Nadzwyczajne stany prawne przewidziane przez Konstytucję RP. • poziom uzupełniający — Problem stopnia represyjności prawa. — Praworządność w działalności policji, prokuratury i sądownictwa. — Aresztowanie podejrzanego, zwolnienia warunkowe, wyroki w zawieszeniu. — Przestępczość zorganizowana: Zagrożenia dla państwa demokratycznego. Skuteczne zwalczanie przestępczości zorganizowanej przy poszanowaniu praw obywatelskich. — Problem międzynarodowej współpracy prawnej, ekstradycja. Pojęcia: sąd, sędzia, niezawisłość sędziowska, prokurator, adwokat, proces, skład orzekający, sąd przysięgłych, ławnik, prawo karne, cywilne i administracyjne, przestępstwo, podejrzany, oskarżony, apelacja, kasacja, prawomocność wyroku. • poziom fakultatywny — Śledzenie konkretnych spraw sądowych poprzez prasę i obserwowanie rozpraw, umiejętność zrozumienia uzasadnień decyzji sądów. — Dyskusja nad tym, czy kara ma odstraszać, czy resocjalizować. — Dyskusja na temat kary śmierci. — Kwestia przedawnienia (także w odniesieniu do przestępstw przeciw ludzkości: zbrodnie wojenne, ludobójstwo).

29

Integracja międzyprzedmiotowa Historia: Wzrost roli prawa w funkcjonowaniu społeczeństw i państw europejskich od rozkwitu średniowiecza i stopniowe zdobywanie przez sądownictwo niezawisłości i odrębności od innych organów państwa. Przedsiębiorczość: Sprawność rozstrzygania spraw cywilnych związanych z interpretacją umów, zaległymi płatnościami, ochroną patentów itd., zasadniczym warunkiem sprawnej gospodarki rynkowej. Wychowanie do życia w rodzinie: Czynności prawne i postępowania sądowe dotyczące rodziny (ślub cywilny, adopcja, rozwód, orzeczenie alimentów, ustalenie ojcostwa, odebranie lub przyznanie praw rodzicielskich, testamenty itd.).

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Ścieżki edukacyjne Filozofia: Sprawność wymiaru sprawiedliwości jako kluczowy czynnik dla zagwarantowania wolności jednostki (szczególnie w liberalnej koncepcji państwa). Edukacja europejska: Europejskie gwarancje praworządności, możliwość odwołania się obywatela polskiego do trybunału Rady Europy w Strasburgu.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

30

10. Polska w Europie i świecie Materiał nauczania • poziom minimalny — Elementy historii najnowszej: System jałtański (jego cechy, zimna wojna, rozkład imperium sowieckiego). Geneza IlI Rzeczypospolitej. — Polska racja stanu. — Organizacja Narodów Zjednoczonych: struktura, zadania, dokonania, niedomogi, znaczenie. — Pakt Północnoatlantycki: Powstanie, struktura, zadania. Rola NATO podczas zimnej wojny i współcześnie, akces Polski. — Unia Europejska: Proces integracji (traktaty: rzymski i z Maastricht); geneza i zagrożenia procesu integracji europejskiej. Instytucje, formy działania, problemy. Polskie starania akcesyjne. • poziom uzupełniający — Prawa człowieka: powracamy do samego pojęcia (omówionego w temacie piątym) i międzynarodowych aktów gwarantujących te prawa; instytucje broniące praw człowieka. — Geopolityczne położenie Polski — szanse i zagrożenia. Pojęcia: racja stanu, sytuacja geopolityczna, organizacja międzynarodowa, sojusz polityczno–wojskowy, unia, Europa (jako kontynent oraz jako obszar kulturowy). • poziom fakultatywny Zapoznanie się z zagadnieniami przedstawionymi w ramach integracji z historią.

31

Integracja międzyprzedmiotowa Historia: — Tradycja jedności Europy: imperium rzymskie i cesarstwo rzymsko–niemieckie. — Integracja europejska od 1945 r. — Sytuacja geopolityczna Polski na przestrzeni dziejów: zależność od cesarstwa rzymsko–niemieckiego w średniowieczu, niezależność (XIV–XVII w., w tym mocarstwowość XV i XVI w.), protektorat rosyjski (XVIII w.), rozbiory, niepodległość z okresu dwudziestolecia międzywojennego, protektorat sowiecki i suwerenność III Rzeczypospolitej. — Geneza III Rzeczypospolitej od sierpnia 1980 r. Przedsiębiorczość: Usytuowanie gospodarki polskiej w międzynarodowym podziale pracy i obiegu kapitału.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Ścieżki edukacyjne Edukacja europejska: Uzupełnie i pogłębienie wiadomości dotyczących polskich starań akcesyjnych do Unii Europejskiej.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

32

11. Problemy i zagrożenia współczesnego świata Materiał nauczania • poziom minimalny — Ranga problematyki związanej z ładem międzynarodowym, terroryzmem, konfliktami międzypaństwowymi i etnicznymi oraz budowaniem systemu bezpieczeństwa międzynarodowego. — Problemy współczesnego świata: nierówności ekonomiczne, epidemie, głód, degradacja środowiska naturalnego itd. — Globalizacja i sprzeciw wobec niej. • poziom uzupełniający —Analiza najważniejszych konfliktów międzynarodowych po drugiej wojnie światowej, szczególnie konfliktu na Bliskim Wschodzie. — Dominacja Stanów Zjednoczonych w świecie: geneza, ocena, perspektywy. Pojęcia: ład międzynarodowy, polityka zagraniczna, bezpieczeństwo międzynarodowe, system zbiorowego bezpieczeństwa, cywilizacja naukowo–technicza, globalizacja, zagrożenia cywilizacyjne. • poziom fakultatywny — Eksplozja demograficzna; jej przyczyny i skutki, prognozy demograficzne. — Dekolonizacja po drugiej wojnie światowej.

33

Integracja międzyprzedmiotowa Historia: — Wersalski, jałtański i współczesny ład polityczny w świecie. — Dekolonizacja: wojny, dekolonizacja pokojowa. — Konflikty międzynarodowe (Bliski Wschód, spór Pakistanu z Indiami, sytuacja w Afganistanie, problemy związane z Kubą, Irakiem, Koreą Północną). — Wzrost międzynarodowego znaczenia Stanów Zjednoczonych od początku XX w. (między izolacjonizmem a hegemonią w świecie). Biologia: Korzyści i zagrożenia wynikające z rozwoju genetyki. Geografia: Stan zaludnienia świata, rozmieszczenie ludności, prognozy demograficzne. Wychowanie do życia w rodzinie: Obyczaje dotyczące życia seksualnego a problem rozpowszechniania się AIDS. Religia/etyka: Solidarność bogatych z biednymi, etyczny wymiar konfliktów zbrojnych, legalizacji eutanazji, aborcji, klonowania istot ludzkich.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Ścieżki edukacyjne Edukacja filozoficzna: Etyczne konsekwencje zalegalizowania eutanazji, eksperymentów genetycznych, transplantacji w medycynie, egoistycznego wyczerpywania zasobów przyrody. Edukacja europejska: Stosunek Unii Europejskiej do konfliktów w świecie i hegemonii Stanów Zjednoczonych. Edukacja medialna: Wyszukiwanie w Internecie kontaktów z organizacjami zwalczającymi zagrożenia cywilizacyjne. Edukacja ekologiczna: Ekologia w kontekście globalizacji.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

34

Zasady realizacji 1. Zakładamy, że szkoła i uczniowie są wyposażeni w odpowiednie środki dydaktyczne (o czym poniżej). Zakładamy też, że zespół uczniowski jest przeciętny, nie dobrany pod względem uzdolnień czy zainteresowań (podstawowy zakres nauczania obowiązuje wszystkich). W klasie skompletowanej jako humanistyczna, politologiczna, czy prawna lub z przyczyn czysto losowych liczącej wielu uczniów zdolnych i zainteresowanych przedmiotem, możemy szeroko realizować treści fakultatywne i położyć nacisk na pracę samodzielną, na metody poszukujące i dyskusje. W klasie „słabej” lepiej nie liczyć na wielką aktywność i samodzielność uczniów. Musimy ich stop­ niowo przygotować do stosowania metod poszukujących i wykorzystać to przygotowanie podczas poznawania wiedzy o społeczeństwie w zakresie rozszerzonym. 2. Zróżnicowanie metod wynika także z różnic środowiskowych. Kwestią istotną jest procent uczniów z rodzin inteligenckich. Chodzi nie o poziom formalnego wykształcenia rodziców, ale o „inteligenckość faktyczną”. Wystarczy zaytać uczniów, kto w domu posiada wielotomową encyklopedię, atlas geograficzny i historyczny, komputer z dostępem do Internetu, zapytać o tytuły prasowe, które w danym domu systematycznie są czytane, by zorientować się, ilu uczniów może w rodzinnym środowisku znaleźć potrzebne materiały i pomoc konieczną przy wykonywaniu poleconych zadań. Jeżeli przeciętny poziom, tak rozumianego wyposażenia ucznia w danej klasie, jest niski, musimy ostrożnie zadawać samodzielne prace. 3. W porównaniu z gimnazjum intensyfikujemy jednak stosowanie metod poszukujących, zwracamy wielką uwagę na zrozumienie przez ucznia pojęć, którymi posługuje się w wypowiedziach ustnych i pisemnych (korelacja międzyprzedmiotowa z językiem polskim i historią). Większość uczniów (nie zainteresowanych humanistyką i mało czytających) w przyszłości zapomni szczegółowe treści, których nauczamy, ale przynajmniej pozostanie im zdolność komunikowania się na tematy społeczne i znajomość kompetencji organów państwa, co dla funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego ma zasadnicze znaczenie. 4. Na każdej lekcji staramy się rozbudzić motywację do zdobywania wiedzy (czyli do pracy i wysiłku). Motywacja jest zasadniczym elementem każdej dobrej lekcji. Nie tylko trzeba podsycać chęć do nauki naszych najlepszych uczniów, ale także poruszyć ambicję tych nie zainteresowanych. Trzeba w każdym temacie uwypuklić jakieś zagadnienie, które pozwala uczniowi lepiej rozumieć otaczający go świat. Pokazać dowodnie, że brak wiedzy politologicznej i prawnej czyni człowieka łatwym obiektem politycznej manipulacji. 5. Kluczowym zagadnieniem warunkującym prawidłową realizację procesu dydaktycznego, jest precyzyjne wskazywanie uczniom źródeł informacji. Wskazując te źródła i wdrażając do systematycznego i prawidłowego korzystania z nich, realizujemy także edukację medialną. Przy każdym temacie polecamy uczniom wyszukać odpowiednie fragmenty w podręczniku, hasła wyjaśniające kluczowe pojęcia w encyklopedii, leksykonie przedmiotowym lub kompendium wiedzy o społeczeństwie. W zależności od specyfiki danych tematów, odwołujemy się do literatury popularnonaukowej (naukową, w pełnym tego słowa znaczeniu, pozostawmy fakulte-

35

6. Nauczanie jest do pewnego stopnia zawsze twórczą improwizacją, w której przeplatają się metody podające i poszukujące. Metody dydaktyczne nigdy nie są stosowane w postaci czystej. Nauczyciel musi równocześnie być „wszystkowiedzącym mistrzem” i towarzyszem, który tylko poszukuje wiedzy wraz ze swymi wychowankami. Współczesna dydaktyka przestrzega przed dominacją nauczyciela w klasie, proponuje, by tylko organizował i oceniał pracę uczniów, zamiast podawać im gotową wiedzę. Jednak młodzi ludzie, przy całej swej buntowniczości, potrzebują autorytetów i treści wychowawcze chętnie przyjmują od kogoś, kto nie uchyla się od ryzyka związanego z duchowym przewodnictwem. Po tych uwagach proponuję następujące metody dydaktyczne: — Pogadanka W miarę zdolności i aktywności zespołu klasowego przyczyny, skutki, podsumowania, wnioski i oceny pozostawiamy do sprecyzowania uczniom. Na lekcji w maksymalnym stopniu (zależnym od warunków pracy) wykorzystujemy elementy poglądowe: mapy, obrazy z rzutnika, plansze. — Konwersatorium Rozmowa nauczająca z dużymi partiami przygotowanymi przez uczniów. Formułowanie przyczyn, skutków, podsumowań, wniosków i ocen należy do klasy. — Wykład Jakkolwiek nie zalecam częstego stosowania tej metody, jako mało efektywnej dydaktycznie, to jednak należy pamiętać, że wykład ma przyzwyczaić uczniów do sposobu nauczania na wyższych uczelniach. Przy okazji uczymy sporządzania notatek. — Dyskusja Dyskusja „indywidualna” lub prowadzona przez zespoły uczniów; debata „za i przeciw” lub sąd nad jakimś zagadnieniem, postacią lub ideą. Jeżeli dyskusja doprowadzi do prawdziwego starcia różnych koncepcji, możemy ją nazwać „burzą mózgów”. — Referat Zalecałbym bardzo ostrożne stosowanie tej metody. Uczniowie bowiem najczęściej wynotowują fragmenty z różnych źródeł, nie umieją ich harmonijnie połączyć i w efekcie nie rozumieją tego, o czym mówią. Lepiej więc zdolnego ucznia (który byłby w stanie przygotować sensowny referat) zaangażować jako lidera dyskusji lub jako osobę prowadzącą debatę albo konwersatorium. — Praca z podręcznikiem Jest to kontrola (samokontrola) czytania ze zrozumieniem i ćwiczenie w szybkim wyławianiu z książki tego, co najważniejsze. — Praca z tekstami źródłowymi (indywidualnie lub w grupach) Jeżeli uczniowie nie mają danego tekstu w podręczniku lub wyborze źródeł, posiadanym przez całą klasę, musimy rozdać odbitki tekstu, po czym polecamy uczniom przeczytać tekst wcześniej w domu oraz wyszukać w encyklopediach i leksykonach nie znane im pojęcia. Bez takiego przygotowania nigdy nie zdążymy zrealizować lekcji z wykorzystaniem źródeł. — Metody z podziałem klasy na zespoły wykorzystujące materiały źródłowe, z samodzielnymi zadaniami do wykonania, są bardzo czasochłonne. Z uczniami niezainteresowanymi

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

towi politologicznemu, realizującemu zakres rozszerzony), prasy, filmów, programów multimedialnych, wystaw, wywiadów, przysłuchiwania się obradom (np. rad samorządowych).

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

36

„sprawdzają się” tylko podczas lekcji pokazowych. Proponuję wykorzystywać je w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie w ramach zakresu rozszerzonego. — Zalecam troskę o prowadzenie zeszytów. Należy zadawać prace pisemne, ale zadając je trzeba pamiętać, że nasi uczniowie uczą się wielu innych przedmiotów. Wspominam o zeszytach w omówieniu metod dydaktycznych, gdyż można na lekcji rozpocząć pisanie pracy domowej (na przykład polecić sporządzenie planu pracy i jeszcze podczas zajęć w klasie kilka planów omówić). — Stosowanie metod bardziej nowatorskich pozostawiam inicjatywie nauczycieli chętnych do eksperymentów dydaktycznych. Pamiętajmy o indywidualizacji nauczania i to na dwóch biegunach: z uczniem wybitnym (tu wchodzi w grę realizacja treści fakultatywnych i wynikających ze ścieżek edukacyjnych) oraz słabym, gdzie należy ograniczyć wymogi w myśl zaleceń poradni psychologicznej i pedagoga szkolnego. Indywidualizacja powinna także dotyczyć całych zespołów klasowych w zależności od przeciętnego poziomu uzdolnień i rodzaju zainteresowań.

37

Nauczyciel 1. Dla powodzenia procesu nauczania decydujące znaczenie mają wiedza merytoryczna i talent pedagogiczny nauczyciela. Sokrates nauczał na miejskim rynku; Arystoteles gawędził z uczniami w czasie przechadzek. Żaden z nich nie dysponował zaawansowanymi technicznie środkami dydaktycznymi, a jednak w pracy pedagogicznej osiągnęli wyniki godne pamięci po ponad dwóch tysiącach lat. Nauczyciel wiedzy o społeczeństwie musi mieć nie tylko odpowiednie wykształcenie historyczne i politologiczne (z poszerzeniem w kierunku ekonomii i filozofii). Powinien dobrze znać przynajmniej jeden język obcy. 2. Nauczyciel powinien także mieć do dyspozycji: — oficjalne i aktualne dokumenty wskazujące treści i umiejętności oczekiwane od ucznia po ukończeniu szkoły, a szczególnie na maturze (jeżeli uczeń zdecyduje się zdawać wiedzę o społeczeństwie jako przedmiot wybrany), — wybory materiałów źródłowych, — poradniki dotyczące metod nauczania wiedzy obywatelskiej, scenariusze lekcji, różne programy (nie tylko ten, który realizuje), wielotomowe encyklopedie ogólne, jak i specjalistyczne, dotyczące historii, politologii, socjologii, prawa, — akademickie podręczniki historii, politologii, doktryn politycznych i prawnych, — komputer z internetem oraz encyklopedią multimedialną, — bieżącą prasę. Szkoła 1. W klasopracowni historycznej (gdzie zapewne będziemy uczyć wiedzy o społeczcństwie) powinny się znajdować: — tablica i kreda, — zestaw map ściennych geograficznych i historycznych, — zestaw plansz przedstawiających np. systemy ustrojowe, — telewizor i wideo oraz zestaw kaset z odpowiednimi filmami edukacyjnymi, — ekran, rzutnik i folie z zestawem użytecznych schematów, — podręczna biblioteczka z atlasami historycznymi i geograficznymi oraz wyborami dokumentów źródłowych (po jednym egzemplarzu na ławkę). 2. Szkolna biblioteka (najlepiej z czytelnią) posiadająca: — wybory źródeł, — encyklopedie wielotomowe, — dzieła twórców doktryn politycznych, — programy multimedialne dotyczące zagadnień politologicznych (o ile szkoła dysponuje pracownią komputerową). 3. W klasopracowni historycznej (gdzie mogą odbywać się lekcje wiedzy o społeczeństwie) przeciętnej szkoły ponadgimnazjalnej trudno na razie oczekiwać komputerów z dostępem do sieci internetowej. Powinniśmy jednak, w porozumieniu z nauczycielem informatyki, przeprowadzić parę lekcji w pracowni informatycznej, których tematem będzie poszukiwanie materiałów politologicznych w Internecie.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Wykaz środków dydaktycznych

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

38

Uczeń Wśród środków dydaktycznych w dyspozycji ucznia powinny się znaleźć: 1. Podręcznik i zeszyt. Możemy także wprowadzić obligatoryjny dla wszystkich uczniów wybór materiałów żródłowych. 2. Encyklopedia, najlepiej wielotomowa. 3. Słownik wyrazów obcych i nieobowiązkowo szkolny słownik (kompendium) wiedzy o społeczeństwie. 4. Ze względu na ograniczone zasoby biblioteki szkolnej i dla wdrażania do nawyku posiadania i czytania wartościowych książek, zachęcamy do kompletowania własnego księgozbioru i uwzględnienia w nim choć paru pozycji o społeczeństwie, polityce i prawie. Staramy się rozbudzić przekonanie, że te książki i zaczerpnięta z nich wiedza na pewno okażą się w przyszłości potrzebne. 5. Własny komputer z dostępem do sieci internetowej i możliwością wykorzystywania programów multimedialnych. Zyskujemy tu jednak sposób aktywizacji uczniów zafascynowanych techniką i obojętnych wobec humanistyki. Podkreślamy jednak, że komputer nie zastąpi książki. 6. Bieżące informowanie ucznia o materiałach, z których może korzystać, jest realizacją edukacji medialnej (nie wystarczy „[...] lekcja organizacyjna” na początku roku).

39

Osiągnięcia uczniów Zakładane osiągnięcia uczniów, czyli standardy edukacyjne, powinny być określone przez odpowiednie dokumenty. Należy się z nimi zapoznać, gdy tylko zostaną opublikowane w ostatecznej formie. Ważną rolę będzie odgrywał syllabus, precyzujący wymogi dla zdających maturę z naszego przedmiotu. Syllabus ukierunkuje kształcenie także tych, którzy zakończą wiedzę obywatelską na poziomie podstawowym. Gdyby w wykazach standardowych wiadomości i umiejętności pojawiły się zagadnienia nie objęte tym programem, świadczyłoby to o niespójności podstawy programowej ze standardami. Nie należy jednak absolutyzować podstawy (gdyż i ona musi ewoluować w toku reformy) i wprowadzić dodatkowe treści do programu. Może to zrobić każdy nauczyciel, a w dużej szkole zespół przedmiotowy. Tymczasem jako zestaw obowiązkowych osiągnięć uczniów proponuję: — znajomość podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej opisanych w Konstytucji (na tle porównawczym do ustrojów innych państw), — znajomość kompetencji poszczególnych organów władzy, — znajomość praw i obowiązków obywatela RP wynikających z praw człowieka i z Konstytucji, — odróżnianie demokracji, autorytaryzmu i totalitaryzmu (komunistycznego i faszystowskiego), — rozumienie procedur demokratycznych (wybory, samoorganizacja społeczna, współtworzenie społeczeństwa obywatelskiego, protestowanie i popieranie, inicjowanie petycji, korzystanie z wolności słowa i możliwości wypowiadania się za pośrednictwem mediów, udział w aktywności samorządu terytorialnego), — rozumienie procesów społecznych, odróżnianie celów partykularnych od ogólnospołecznych, przewidywanie skutków, — umiejętność określenia czynników determinujących przynależność narodową, odróżnianie patriotyzmu od nacjonalizmu, — umiejętność zajmowania stanowiska wobec konfliktu wartości (zasady chrześcijańskie i laickie), rozwiązywanie ich w duchu wzajemnego szacunku, — znajomość założeń najważniejszych doktryn politycznych (konserwatyzm, liberalizm, nacjonalizm, chrześcijańska demokracja, socjaldemokracja), — umiejętność zaprezentowania zasad, na których opiera się polska racja stanu (we współczesnym kontekście międzynarodowym i w zarysie historycznym), — rozumienie istoty procesów integracyjnych w Europie, — krytyczne korzystanie z różnych źródeł informacji, przygotowanie do odpowiedzialnego formułowania ocen, współtworzących opinię publiczną, — efektywne komunikowanie się z innymi obywatelami i instytucjami (wiąże się to z przygotowaniem do udziału w procedurach demokratycznych, o czym wspomniano powyżej), zdolność do pracy w zespole, — wyszukiwanie i rozumienie aktów prawnych, wypełnianie urzędowych druków, sporządzanie pism do władz publicznych i instytucji (w korelacji z językiem polskim),

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Wymagania programowe

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

40

— umiejętność obiektywnego oceniania różnych stanowisk w sporach publicznych, dążenie do kompromisowych rozwiązań, umiejętność krytycznej analizy argumentów, — poszukiwanie motywów działania stron w publicznych sporach, ocena ich decyzji z punktu widzenia dobra wspólnego, — orientacja w podstawowych zasadach prawa, sądownictwa, tworzenia prawa, praw i obowiązków obywatela wobec organów egzekwujących przestrzeganie prawa, — umiejętność czytania ze zrozumieniem tekstów dotyczących polityki i prawa (uzupełnienie umiejętności nabytej na języku polskim), — umiejętność formułowania i uzasadniania własnego stanowiska, przedstawiania go na forum publicznym i zdolność do jego obrony, — krytyczne porównywanie polskich problemów społecznych i politycznych z problemami innych rozwiniętych państw demokratycznych. Metody oceniania 1. Pierwszym elementem oceniania jest obserwacja aktywności uczniów na lekcji. Możemy tę aktywność oceniać (pełną oceną lub za pomocą „plusów”, jeżeli szkolny system oceniania taką możliwość dopuszcza). Należy jednak uświadomić uczniom, że nauczyciel, nawet jeżeli nie dokonuje formalnej oceny, wyrabia sobie o nich opinię na podstawie udziału w lekcjach. 2. Klasycznym sposobem oceny jest ustna kontrola wiedzy ucznia (czyli „odpytywanie”). Jest to jednak metoda czasochłonna, jeżeli chcemy uczniom dać czas na skoncentrowanie się i zastanowienie (co jest istotne w przypadku uczniów nieśmiałych i nerwowych). 3. Ocena pracy zespołów uczniowskich (po dyskusji lub prezentacji wniosków z opracowania źródeł, itd.). 4. Kontrola wiedzy metodami pisemnymi: — Krótkie, bieżące sprawdziany (potocznie zwane „kartkówkami”), polegające na odpowiedzi na jedno lub dwa zwięzłe pytania. — Prace klasowe, zajmujące pełną godzinę lekcyjną; obszerna odpowiedź na pytania problemowe (jedno lub dwa z możliwością wyboru z większej ilości tematów). — Prace klasowe o charakterze testowym (forma sprzyjająca obiektywizacji wyników, ale mało przydatna dla sprawdzenia zdolności uczniów do logicznego myślenia i rozumienia problemów). Proponuję quasi–testy z pytaniami otwartymi (testów wyboru nie zalecam). Praca klasowa powinna podsumowywać dany etap edukacji, np. poznawanie problematyki społecznej, politycznej i prawnej. Proponuję specjalną pracę klasową poświęconą kontroli znajomości Konstytucji RP. 5. Prace pozaklasowe: wypracowanie pisemne do wykonania w domu (w zeszycie lub na osobnym arkuszu), zebranie materiałów na dany temat, stały przegląd prasy w postaci „dossier” z wycinków na najważniejsze bieżące tematy (lub na wybrany temat), współudział w wydawaniu szkolnej gazetki. Kryteria ocen 1. Sprecyzowanie formalnych kryteriów oceniania ma chronić ucznia przed arbitralnością nauczyciela i umożliwiać porównywalność wyników. Celu tego nie można osiągnąć tylko drogą formułowania kryteriów, gdyż padają w nich określenia opisowe („podstawowe”, „zadowalające”,

41

Po tych uwagach proponuję swoją wersję poziomów wymagań: — Poniżej wymagań koniecznych (ocena niedostateczna) Uczeń nie opanował wiedzy w stopniu koniecznym do kontynuowania nauki w klasie następnej (o ile uczymy naszego przedmiotu przez dwa lata). Ocena niedostateczna po zakończeniu realizacji przedmiotu oznacza, że uczeń nie jest przygotowany do uczestniczenia w społeczeństwie obywatelskim ani do współrządzenia państwem demokratycznym. — Poziom wymagań koniecznych (ocena dopuszczająca) Uczeń ma poważne luki w wiedzy i umiejętnościach przewidzianych programem, ale (zgodnie z określeniem oceny) może być dopuszczony na wyższy szczebel kształcenia, gdyż na tyle opanował materiał nauczania, że rokuje nadzieje na nadrobienie braków i zadowalające postępy w dalszym toku nauki. Takie sformułowanie odnosi się do sytuacji, gdy uczymy wiedzy o społeczeństwie dłużej niż jeden rok. W odniesieniu do oceny końcowej osiągnięcie poziomu wymagań koniecznych oznacza, że uczeń jest w elementarnym stopniu przygotowany do udziału w życiu społeczeństwa obywatelskiego i do współrządzenia państwem demokratycznym. — Poziom wymagań podstawowych (ocena dostateczna) Uczeń opanował najważniejsze wiadomości i umiejętności (opisane w programie jako treści na poziomie minimalnym), jednak zapamiętywanie wiadomości dominuje nad ich rozumieniem, umiejętności stosuje tylko w sytuacjach typowych. Wiedzę czerpie głównie z podręcznika. Jest mało aktywny w klasie. — Poziom wymagań rozszerzających (ocena dobra) Uczeń opanował treści opisane w programie jako zagadnienia na poziomie minimalnym i uzupełniającym; wiadomości nie tylko zapamiętuje, ale także je rozumie, a nabyte umiejętności

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

„fragmentaryczny’, „pełny”, itd.), które same domagają się wyjaśnień dla ich obiektywnego stosowania. W końcu ostatecznym kryterium i tak okazuje się zdrowy rozsądek nauczyciela i jego nawyki nabyte w praktyce, odzwierciedlającej poziom oczekiwań w danym środowisku i w danej szkole. Mimo to obowiązkiem szkoły jest pisemne sformułowanie kryteriów ocen. Pozostaje to w gestii zespołu przedmiotowego. 2. Rozumienie pojęć oraz procesów społecznych i politycznych jest ważniejsze od pamiętania faktów. Powinniśmy oczekiwać przede wszystkim rozumienia komunikatu pisanego. Tym komunikatem może być hasło w encyklopedii, tekst źródłowy przbliżający założenia doktryny politycznej, akt prawny z konstytucją na czele, artykuł prasowy lub zestaw danych statystycznych. Rozumienie komunikatów będzie naszym wychowankom potrzebne w sytuacjach pozaszkolnych. Dopiero na wyższą ocenę oczekujemy interpretacji wymagającej wiedzy nie zawartej w samym źródle. 3. Nie oceniamy postępów ucznia w realizacji celów wychowawczych (jego postaw i ocen), lecz celów poznawczych (wiedzę) i kształcących (umiejętności). 4. Nacisk kładziemy nie na stwierdzanie braków, lecz na osiągnięte postępy. 5. Stosowane kryteria oceniania należy stale konfrontować z innymi, zawartymi w publikacjach oświatowych i innych programach nauczania.

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

42

potrafi stosować w sytuacjach problemowych. Wiedzę czerpie nie tylko z podręcznika, ale także z materiałów źródłowych, encyklopedii i leksykonów. Jest aktywny w klasie. — Poziom wymagań dopełniających (ocena bardzo dobra) Uczeń opanował treści opisane w programie jako zagadnienia na poziomie minimalnym i uzupełniającym, a także fakultatywnym, wykazuje się rozumieniem materiału nauczania, umiejętności stosuje w sytuacjach problemowych, realizuje wskazania ścieżek edukacyjnych, jest aktywny w klasie, bierze udział w ewentualnych zajęciach dodatkowych oraz w konkursach i olimpadach (politologicznych, proeuropejskich), podejmuje poważniejsze prace pozalekcyjne (samorząd szkolny, gazeta szkolna, zaangażowanie w samorządzie terytorialnym, przy wyborach, itd.). Wiedzę czerpie także z materiałów źródłowych, prasy, encyklopedii i leksykonów oraz z lektur wskazanych przez nauczyciela. — Poziom wymagań wykraczających (ocena celująca) Oczeń wykracza poza treści nauczania przewidziane w programie; realizuje w pełni ścieżki edukacyjne. Wiedzę czerpie także ze źródeł, encyklopedii i leksykonów, z lektur wskazanych przez nauczyciela oraz z fragmentów podręczników akademickich. Przy prezentacji wiedzy, tak ustnie, jak i pisemnie, wykazuje się pełnym rozumieniem pojęć i ciągów przyczynowo–skutkowych, potrafi wyciągać wnioski i snuć analogie z dużą błyskotliwością. Bierze udział w ewentualnych zajęciach pozalekcyjnych. Osiąga sukcesy w olimpiadach i konkursach. Wykonuje samodzielnie trudne zadania.

43

„Wiedza obywatelska — podstawowe wiadomości o państwie, społeczeństwie i polityce” numer w spisie MEN (jako książka pomocnicza) 62/92 recenzenci: dr Stanisław Bortnowski, mgr Marian Luzar, prof. dr hab. Władysław Wic

„Wiedza o społeczeństwie” numer w spisie MEN 37/96 recenzenci: prof. dr hab. Tadeusz Borkowski, dr Stanisław Bortnowski, mgr Marian Luzar, prof. dr hab. Władysław Wic, mgr Agnieszka Zuber

„Historia dla szkó średnich 1789–1918” numer w spisie MEN 288/94 recenzenci: dr Stanisław Bortnowski, dr Marian Dąbrowa, dr Kazimierz Karolczak, mgr Krystyna Zaufał

„Historia dla szkół średnich 1918–1990” w dwóch tomach; numer w spisie MEN 214/96 rezenzenci: dr hab. Jacek Chrobaczyński, dr hab. Czesław Brzoza, mgr Wojciech Mazur, dr Stanisław Bortnowski

„Historia dla klasy V” numer w spisie MEN 73/96 recenzenci: dr Andrzej Jureczko, mgr Marta Potaś, mgr Krystyna Różycka, prof. dr hab. Stefan Skowronek

„Historia dla klasy VI” numer w spisie MEN 102/97 recenzenci: dr Janina Mazur, prof. dr hab. Edward Mierzwa, prof. dr hab. Adam Suchoński

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

Informacje o autorze Jerzy Pilikowski ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od ponad dwudziestu lat pracuje w szkolnictwie: dziesięć lat w szkole podstawowej, następnie w liceum ogólnokształcącym. Przez cały ten czas naucza historii i wiedzy o społeczeństwie (okazyjnie także filozofii i historii sztuki). W 2000 r. otrzymał medal Komisji Edukacji Narodowej. Opublikował następujące podręczniki oraz jeden program nauczania:

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

44

„Pamiętać i rozumieć” program nauczania historii w klasach I–III gimnazjum numer w spisie MEN DKW–4014–51/00 recencja merytoryczna: prof. dr hab. Janusz Żarnowski recencja dydaktyczna: prof. dr hab. Jerzy Centkowski „Pamiętać i rozumieć” podręcznik do historii dla klasy pierwszej gimnazjum numer w spisie MEN 337/00 recenzenci: prof. dr hab. Jerzy Centkowski, dr Marek Gumkowski, dr Janina Mazur, prof. dr hab. Janusz Żarnowski Oprócz podręczników Jerzy Pilikowski opublikował także następujące książki edukacyjne: „Historia Polski 1795–1864” „Historia Polski 1864–1918” „Historia 1815–1990. Repetytorium dla szkól średnich” „Historia. Vademecum dla gimnazjum i szkoły średniej” „Filozofia w gimnazjum” „Szkolny słownik historyczny” „Szkolny słownik historii Polski”

45 Notatki

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

46 Notatki

47 Notatki

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

© Copyright by ZamKor, ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków; tel./faks (0 prefiks 12) 623-25-00; e-mail: [email protected]

48 Notatki