Odyssea Homeri a Francisco Griffolino Aretino in Latinum translata

Odyssea Homeri a Francisco Griffolino Aretino in Latinum translata

Mittellateinische Studien und Texte Editor

Paul Gerhard Schmidt (ob.) Albert-Ludwigs-Universität Freiburg

VOLUME 43

The titles published in this series are listed at brill.nl/mits.

Odyssea Homeri a Francisco Griffolino Aretino in Latinum translata Die lateinische Odyssee-Übersetzung des Francesco Griffolini

Eingeleitet und herausgegeben von

Bernd Schneider und Christina Meckelnborg

LEIDEN • BOSTON 2011

This book is printed on acid-free paper. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data Homer. [Odyssey. Latin] Odyssea Homeri a Francisco Griffolino Aretino in latinum translata : die lateinische odyssee-uebersetzung des Francesco Griffolini / Eingeleitet und herausgegeben von Bernd Schneider, Christina Meckelnborg. p. cm. – (Mittellateinische studien und texte ; 43) Includes index. ISBN 978-90-04-20348-8 (hardcover : acid-free paper) 1. Odysseus (Greek mythology)–Poetry. 2. Epic poetry, Greek–Translations into Latin. I. Schneider, Bernd, 1943- II. Meckelnborg, Christina. III. Title. IV. Series. PA4024.A4 2011 883'.01–dc23 2011016206

ISSN 0076-9754 ISBN 978 90 04 20348 8 Copyright 2011 by Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. Koninklijke Brill NV incorporates the imprints Brill, Global Oriental, Hotei Publishing, IDC Publishers, Martinus Nijhoff Publishers and VSP. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior written permission from the publisher. Authorization to photocopy items for internal or personal use is granted by Koninklijke Brill NV provided that the appropriate fees are paid directly to The Copyright Clearance Center, 222 Rosewood Drive, Suite 910, Danvers, MA 01923, USA. Fees are subject to change.

In memoriam Paul Gerhard Schmidt

INHALT

Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ix Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Francesco Griffolini und seine Übersetzung der homerischen Odyssee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Der Übersetzungsstil des Francesco Griffolini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Die Überlieferung des Textes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Editionsgrundsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 ODYSSEA HOMERI A FRANCISCO GRIFFOLINO ARETINO IN LATINUM TRANSLATA Odysse˛e Homeri Liber primus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber secundus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber tertius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber quartus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber quintus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber sextus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber septimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber octavus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber nonus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber decimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber undecimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber duodecimus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber tertius decimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber quartus decimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber quintus decimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber sextus decimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber septimus decimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber duodevicesimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber undevicesimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber vicesimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber vicesimus primus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odysse˛e Homeri Liber vicesimus secundus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59 69 79 89 105 115 123 131 143 155 167 181 191 201 213 225 235 247 257 269 277 287

viii

inhalt

Odysse˛e Homeri Liber vicesimus tertius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Odysse˛e Homeri Liber vicesimus quartus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Appendix I. Excerptum e codice P . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Appendix II. Excerptum e codice F . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Index nominum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

VORWORT

Unsere im Jahre  erschienene Ausgabe der Berliner Odyssea decurtata, einer Kurzfassung der homerischen Odyssee in rund  Versen, die um  in Italien entstanden ist, führte uns auf das Gebiet der humanistischen lateinischen Homerübersetzungen, die zum größten Teil noch nicht durch moderne Editionen erschlossen sind oder bisher – wie die Übersetzung des Leontius Pilatus – sogar nur in handschriftlicher Überlieferung vorliegen. Daher beschlossen wir, in einem ersten Schritt die lateinische Odyssee-Übersetzung des Francesco Griffolini kritisch herauszugeben. In diesem Vorhaben wurden wir von Georg Nicolaus Knauer bestärkt, der eine umfassende Darstellung der Geschichte der lateinischen Homerübersetzungen für den Catalogus Translationum et Commentariorum (CTC) vorbereitet. Er hat uns außerdem in großzügigster Weise Einblick in seine noch nicht veröffentlichten Forschungsergebnisse gewährt sowie das von ihm gesammelte Material zur handschriftlichen Überlieferung der Übersetzung des Griffolini zur Verfügung gestellt, wofür wir ihm herzlich danken. Unser Dank gilt außerdem den Bibliotheken, die uns Reproduktionen der in ihrem Besitz befindlichen Handschriften zur Verfügung stellten oder uns vor Ort die Benutzung der Originale gestatteten, wie die Biblioteca Apostolica Vaticana, die Biblioteca Casanatense in Rom, die Universitätsbibliothek Leipzig und die Württembergische Landesbibliothek Stuttgart. Für Hilfe bei den Kollationen danken wir Anne Veldmann und Ursula Wellenbrock, für die verlegerische Betreuung Marcella Mulder, für die Herstellung der Druckvorlage Heleen Schoonenberg, Ivo Geradts und Johannes Rustenburg. Zu ganz besonderem Dank sind wir Paul Gerhard Schmidt verpflichtet, der die Ausgabe in die Reihe Mittellateinische Studien und Texte aufgenommen hat und das Entstehen der Edition mit regem Interesse begleitet und gefördert hat. Leider hat er das Erscheinen der Ausgabe nicht mehr erleben dürfen. In dankbarer Erinnerung an die von ihm über viele Jahre hin erfahrene Unterstützung widmen wir diesen Band seinem Andenken. Berlin im März 

Christina Meckelnborg Bernd Schneider

EINLEITUNG

Francesco Griffolini und seine Übersetzung der homerischen Odyssee Ende des Jahres  oder Anfang  erhielt Petrarca von Nicola Sigero, dem Gesandten des byzantinischen Kaisers Johannes Kantakuzenos an der Residenz des Papstes Innozenz VI. in Avignon, einen griechischen Homer-Codex. Petrarca bedankt sich in einem Brief vom . Januar  bei Nicola Sigero für dieses großzügige Geschenk. Aber die Freude, die er über den Homer empfindet, wird etwas getrübt; denn Homerus tuus apud me mutus, immo vero ego apud illum surdus sum. Gaudeo tamen vel aspectu solo, et sepe illum amplexus ac suspirans dico: O magne vir, quam cupide te audirem!1 Dein Homer bleibt bei mir stumm, oder vielmehr: ich bin bei ihm taub. Trotzdem freue ich mich allein an seinem Anblick und nehme ihn oft in die Hand und sage unter Seufzern: Ach, großer Mann, wie gern würde ich dich hören!

Petrarca erging es wie den meisten seiner Zeitgenossen; sie verstanden kein Griechisch und konnten darum Homer nicht lesen.2 Aber Petrarca war offenbar der erste, der sich mit diesem Zustand nicht abfinden wollte und den Plan faßte, Homer ins Lateinische übersetzen zu lassen.3 Er hat dieses Projekt einer lateinischen Homerübersetzung wahrscheinlich im Jahr  mit Giovanni Boccaccio besprochen4 und ihm dabei eine Übersetzung der ersten fünf Bücher der Ilias gezeigt, die der Kalabrese Leontius Pilatus schon für ihn in Padua angefertigt hatte. Boccaccio holte daraufhin diesen Leontius Pilatus nach Florenz, wo er wohl im Herbst  einen Lehrstuhl für Griechisch antrat und die Arbeit an der 1

Fam. ,,. Aufgrund fehlender Griechischkenntnisse war Homer im westlichen Europa das ganze Mittelalter hindurch im wesentlichen nur durch die Ilias Latina, die Ephemeris belli Troiani des Dictys Cretensis, die Historia de excidio Troiae des Dares Phrygius und die unter dem Namen des Ausonius laufenden Periochae Homeri Iliados et Odyssiae bekannt. 3 Agostino Pertusi: Leonzio Pilato fra Petrarca e Boccaccio. Le sue versioni omeriche negli autografi di Venezia e la cultura greca del primo Umanesimo. Venedig u.a.  (Civiltà veneziana; Studi ), S. . 4 Pertusi (wie Anm. ), S. . 2



einleitung

Übersetzung der homerischen Epen begann.5 Das Unternehmen wurde offensichtlich sowohl von Petrarca als auch von Boccaccio finanziell gefördert.6 Das Ergebnis der Arbeit des Leontius Pilatus war allerdings in sprachlicher und stilistischer Hinsicht nicht befriedigend. Denn Leontius Pilatus war bei seiner Übersetzung der mittelalterlichen Methode verbum de verbo gefolgt, wie sie z. B. auch bei den mittelalterlichen lateinischen Übersetzungen des Aristoteles angewendet worden war. Genauso wie die Aristotelesübersetzer hat er unter Beibehaltung der Wortstellung Zeile für Zeile für jedes griechische Wort, selbst für die Partikeln,7 ein lateinisches gesetzt, wobei sich oft ein Text ergab, der mit den syntaktischen Regeln der lateinischen Sprache nur schwer oder gar nicht zu vereinbaren ist. Petrarca war sich der Problematik der Übersetzungsmethode ad verbum durchaus bewußt, aber er nahm die absonderliche sprachliche Form der Übersetzung des Leontius Pilatus gern in Kauf, wenn er nur endlich durch sie Homer genauer kennenlernen konnte.8 Auch Boccaccio schätzte offenbar diese erste lateinische Homerübersetzung; jedenfalls unterstützte er die Arbeit des Leontius Pilatus9 und nahm ihn zeitweilig sogar in sein eigenes Haus auf.10 5

Pertusi (wie Anm. ), S. –. Pertusi (wie Anm. ), S. –. 7 So übersetzt er z.B. μν in der Regel durch certe, was dieser Partikel allerdings eine viel zu starke Bedeutung verleiht. 8 In einem Brief an Boccaccio (Var.  [F. Petrarcae Epistolae de rebus familiaribus et variae. Ed. Giuseppe Fracassetti. Vol. . Florenz , S. ]), in dem er den Plan einer lateinischen Homerübersetzung erörtert, erklärt er, daß er sich durchaus bewußt ist, daß durch eine wörtliche Prosaübersetzung das Original, vor allem seine sprachlichen Schönheiten, nur äußerst unvollkommen wiedergegeben werden könne, und zitiert dafür Hieronymus als Autorität für Übersetzungen aus dem Griechischen ins Lateinische (Hier. chron. epist. p. , –): Si cui … non videtur lingue gratiam interpretatione mutari, Homerum ad verbum exprimat in latinum; plus aliquid dicam, eundem in sua lingua prose verbis interpretetur: videbit ordinem ridiculum, et poetam eloquentissimum vix loquentem (Wenn einer nicht glaubt, daß die Anmut der Sprache durch eine [wörtliche] Übersetzung verändert wird, dann soll er den Homer wortwörtlich ins Lateinische übersetzen; ja mehr noch, er soll ihn in seiner eigenen Sprache in Prosa wiedergeben: Er wird eine Wortstellung sehen, die lächerlich ist, und erleben, wie der redegewaltigste Dichter kaum noch der Sprache mächtig ist). 9 Vgl. Boccaccio, geneal. deor. gent. , ipse … fui qui primus meis sumptibus Omeri libros et alios quosdam grecos in Etruriam revocavi. … Ipse ego fui qui primus ex Latinis a Leontio in privato Iliadem audivi; ipse insuper fui qui ut legerentur publice Omeri libri operatus sum (Ich selbst war es …, der als erster auf eigene Kosten Homers Bücher und einige andere griechische Bücher nach Etrurien geholt hat. … Ich selbst war es, der als erster der Lateiner privat von Leontius die Ilias gehört hat; ich selbst war es außerdem, der dafür gesorgt hat, daß Homers Bücher allgemein gelesen werden). 10 Ibid. qui illum in propriam domum suscepi et diu hospitem habui (der ich jenen in 6

einleitung



Die Wertschätzung des Leontius Pilatus mußte allerdings in dem Maß zurückgehen, in dem sich die humanistischen Kreise vom Latein des Mittelalters, das ihnen nun als barbarisch erschien, abwandten und die Sprache in ihrer klassischen Reinheit wiederherstellen wollten. Vor den Maßstäben der klassischen Latinität konnten die Übersetzungen des Leontius Pilatus nicht mehr bestehen, und so ist es nicht verwunderlich, daß in der Folgezeit, in der auch die Griechischstudien in Italien ihren Aufschwung nahmen, eine Reihe neuer Homerübersetzungen entstand,11 wobei man sich durchaus noch vielfach an Leontius Pilatus orientierte. Dabei trugen diese Übersetzungen – wie überhaupt die Übersetzungen griechischer Literaturwerke – nicht nur dazu bei, die Kenntnis der griechischen Literatur zumindest mittelbar zu verbreiten, sondern boten den Humanisten auch eine erwünschte Gelegenheit, ihre sprachlichen und stilistischen Fähigkeiten auf dem Gebiet der von den mittelalterlichen Auswüchsen gereinigten Latinität zu erproben und unter Beweis zu stellen.12 Unter diesem Gesichtspunkt ist es nicht verwunderlich, daß sich auch Lorenzo Valla (–), der sich besonders um die

mein eigenes Haus aufgenommen habe und ihn lange Zeit als Gast bei mir hatte); vgl. Pertusi (wie Anm. ), S. . 11 Pertusi (wie Anm. ), S. –, verzeichnet die lateinischen Homerübersetzungen bis zum Jahr , darunter  allein für das . Jh. Vgl. ferner Robin Sowerby: The Homeric Versio Latina, in: Illinois Classical Studies , , S. –; Philip Ford: De Troie à Ithaque. Réception des épopées homériques à la Renaissance. Genève  (Travaux d’Humanisme et Renaissance ), der vor allem die Homerrezeption in der Renaissance in Frankreich untersucht; die Bibliographie Homérique auf S. – verzeichnet die griechischen Homerausgaben sowie die lateinischen und französischen Übersetzungen für den Zeitraum von  bis . – Eine umfassende Darstellung der Geschichte der lateinischen Homerübersetzungen ist von Georg Nicolaus Knauer in seinem Homerbeitrag im Catalogus Translationum et Commentariorum (CTC) zu erwarten. Wie dringend diese benötigt wird, zeigen z.B. der unzureichende Artikel „Homeros“ von Volker Dallmann im Supplementband  des Neuen Pauly (Geschichte der antiken Texte. Autoren- und Werklexikon. Stuttgart u.a. , S. –, darin S. ) oder die fehlerhaften Ausführungen Klaus Reicherts im Aufsatzband der ersten Jahrestagung des Berliner SFB  „Transformation der Antike“ (Klaus Reichert: Das Fremde als das Eigene. Übersetzung als Transformation und Selbstsetzung, in: Übersetzung und Transformation. Hrsg. von Hartmut Böhme u.a. Berlin u.a. , S. –, darin S. –). 12 Vgl. Johannes Vahlen: Laurentii Vallae opuscula tria. I., in: Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien. Phil.-hist. Classe , , S. –, darin S. . – Bekanntlich hat schon Quintilian (inst. ,,–) die Übersetzung aus dem Griechischen als eine der besten Übungsmethoden zur Aneignung eines guten lateinischen Stils empfohlen, wofür er sich vor allem auch auf Cicero (de orat. ,) beruft; vgl. auch Astrid Seele: Römische Übersetzer. Nöte, Freiheiten, Absichten. Verfahren des literarischen Übersetzens in der griechisch-römischen Antike. Darmstadt , S. –.



einleitung

Wiederherstellung der Reinheit der lateinischen Sprache verdient gemacht und die Ergebnisse seiner intensiven Studien hierzu um  unter dem Titel Elegantiae Latinae linguae in sechs Büchern veröffentlicht hat, an einer Übersetzung der homerischen Ilias versucht hat. Er ließ es allerdings bei der Übertragung der Bücher – bewenden, die Ende  abgeschlossen war. Im Gegensatz zu Leontius Pilatus bediente er sich nicht mehr der mittelalterlichen Methode verbum de verbo bzw. ad verbum, sondern übertrug Homer ad characterem oratorium, wie er es in einem Brief an seinen Freund Giovanni Torelli aus dem Jahr  formuliert hat.13 Er bezieht sich damit auf die antike Art der Übersetzung, die Cicero in De optimo genere oratorum14  folgendermaßen beschreibt: converti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas orationes inter seque contrarias, Aeschini et Demosthenis; nec converti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris, verbis ad nostram consuetudinem aptis, in quibus non verbum de verbo necesse habui reddere, sed genus omne verborum vimque servavi.15 Ich habe nämlich die berühmtesten und untereinander gegensätzlichen Reden der beiden redegewandtesten Attiker, des Aischines und des Demosthenes, übersetzt; aber ich habe sie nicht wie ein Dolmetscher, sondern wie ein Redner übersetzt, mit denselben Gedanken und ihren Ausformungen, gleichsam mit Redefiguren, aber mit Worten, die ich unserem Sprachgebrauch angepaßt habe. Dabei habe ich es nicht für erforderlich gehalten, Wort für Wort zu übersetzen, sondern ich habe nur die ganze Art der Worte und ihre Bedeutung bewahrt.

13 Epist. ,– (Laurentii Valle epistole. Ed. Ottavio Besomi, Mariangela Regoliosi. Padua  [Thesaurus mundi ], S. –). 14 Auch wenn die Echtheit dieser Schrift inzwischen angezweifelt wird (vgl. Albrecht Dihle: Ein Spurium unter den rhetorischen Werken Ciceros, in: Hermes , , S. – ; Klaus Bringmann: Untersuchungen zum späten Cicero. Göttingen  [Hypomnemata ], S. –), galt sie den Humanisten zweifellos noch als echte Schrift Ciceros. 15 Auf diese Stelle bezieht sich auch Hieronymus epist. ,: ego enim non solum fateor, sed libera voce profiteor me in interpretatione Graecorum absque scripturis sanctis, ubi et verborum ordo mysterium est, non verbum e verbo sed sensum exprimere de sensu. Habeoque huius rei magistrum Tullium, qui Protagoram Platonis et Oeconomicum Xenofontis et Aeschini et Demosthenis duas contra se orationes pulcherrimas transtulit (Ich gebe es nicht nur zu, sondern bekenne frei und offen, daß ich bei der Übersetzung griechischer Werke mit Ausnahme der Heiligen Schrift, wo sogar die Wortstellung ein Mysterium ist, nicht wortwörtlich, sondern sinngemäß übersetze. Und dafür habe ich Cicero als Lehrmeister, der Platons Protagoras, Xenophons Oikonomikos und die beiden herrlichen gegeneinander gerichteten Reden des Aischines und Demosthenes übersetzt hat). – Zur Cicero-Stelle vgl. auch Seele (wie Anm. ), S. – und –.

einleitung



Es fehlen genaue Indizien, warum Valla seine Ilias-Übersetzung nicht bis zum Ende geführt hat; möglicherweise verlor er das Interesse an dieser Arbeit. Die letzten acht Bücher wurden jedenfalls erst nach Vallas Tod von seinem Schüler Francesco Griffolini ins Lateinische übertragen. Zusammen mit den von Griffolini ergänzten Büchern – wurde Vallas Ilias-Übersetzung ab 16 mehrfach gedruckt. Griffolinis Name wird in den Drucken aber ebensowenig erwähnt wie in fast allen Handschriften, die die Ilias-Übersetzung überliefern. Allein der Codex Vat. lat.  nennt in der Subscriptio auf f. r neben Valla auch den zweiten Übersetzer: Hanc Homeri Iliadem, partim á Laurentio Valla, partim á Francisco Arretino traductam exemplari deprauatissimo transcripsit P. Hippolytus Lunensis. Griffolini trägt hier den Beinamen Aretinus nach seiner Heimatstadt Arezzo. Dieser Beiname hat immer wieder zu Verwechslungen mit dem ebenfalls aus Arezzo stammenden berühmten Juristen Francesco Aretino aus der Familie der Accolti (–) geführt. Für die nötige Klarheit bei der Unterscheidung des Homerübersetzers Francesco Griffolini vom Juristen Francesco Accolti hat Johannes Vahlen gesorgt.17 Auf Vahlens Ergebnissen basierend hat Girolamo Mancini alle biographischen Daten zu Francesco Griffolini zusammengetragen, auf dessen Untersuchungen der folgende biographische Abriß im wesentlichen beruht.18 Danach wurde Francesco Griffolini  in Arezzo geboren. Mit elf Jahren verlor er seinen Vater, den Conte Mariotto di Biagio Griffolini, der wegen seiner Beteiligung an einer Verschwörung gegen Florenz im März  hingerichtet wurde. Das Vermögen der Familie wurde konfisziert, die Familie, Francesco, seine Mutter und seine Geschwister, wurde verbannt und ging ins Exil nach Ferrara.19 Trotz dieser widrigen Umstände konnte Francescos Mutter ihrem Sohn in Ferrara eine gute Ausbildung

16

Editio princeps: Brescia: Statius Gallicus und Henricus Coloniensis, .. (GW ). 17 Johannes Vahlen: Laurentii Vallae opuscula tria. II., in: Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien. Phil.-hist. Classe , , S. –, darin S. –. – Offenbar hatte aber schon vor Vahlen Jacopo Morelli zwei verschiedene „Franceschi Aretini“ angenommen; vgl. Renata Fabbri: Ancora su Francesco Griffolini e sugli esperimenti di traduzione da Omero, in: Studi Latini in ricordo di Rita Cappelletto. Urbino  (Ludus philologiae ), S. –, darin S. , Anm. . 18 Girolamo Mancini: Francesco Griffolini cognominato Francesco Aretino. Florenz . – Zu Griffolini vgl. ferner Stefano Benedetti: Griffolini, Francesco, in: Dizionario Biografico degli Italiani , , S. –. 19 Mancini (wie Anm. ), S. –; Benedetti (wie Anm. ), S. .



einleitung

ermöglichen. Er besuchte hier die Schule des Guarino Veronese, eines der Begründer des sogenannten Ciceronianismo. Griechisch lernte er bei Theodoros Gazes,20 der – an der Universität von Ferrara lehrte. Später ging Francesco Griffolini nach Rom, wo er Lorenzo Vallas Vorlesungen über die lateinische Sprache besuchte.21 Er war somit durch den Unterricht bei einem der führenden griechischen Gelehrten seiner Zeit und den bedeutendsten Lehrern des antiken Latein bestens gerüstet für die Tätigkeit, der er sich in der Folgezeit widmete, nämlich für die Übersetzung griechischer literarischer Texte in ein den neuen humanistischen Ansprüchen genügendes Latein. Seine erste Übersetzung war die der Phalarisbriefe, die er Domenico Malatesta Novello, dem Fürsten von Cesena, widmete und die vor  entstanden sein dürfte.22 Im Jahr  reiste Francesco Griffolini wahrscheinlich im Gefolge des päpstlichen Gesandten, des Kardinals Isidorus Ruthenus von Kiew, nach Konstantinopel, falls Griffolini mit jenem Franciscus Aretinus identisch ist, der als comes des Kardinals Isidorus auf dieser Reise bezeugt ist.23 Nach der Rückkehr nach Italien entstand die Übertragung zahlreicher Homelien des Johannes Chrysostomos.24 Die ebenfalls zu dieser Zeit angefertigte Übersetzung der Briefe des Kynikers Diogenes widmete Griffolini Papst Pius II.,25 der  sein Pontifikat antrat. Im Jahr  begleitete Griffolini den neuen Papst auf dessen Reise nach Mantua. In Florenz soll er dabei Cosimo de’ Medici begegnet sein.26 Pius II. wollte Griffolini die Pieve von Castiglion Fiorentino als Pfründe zuweisen, wogegen allerdings die Signoria von Florenz in Erinnerung an die Beteiligung des

20

Mancini (wie Anm. ), S. ; Benedetti (wie Anm. ), S. . Mancini (wie Anm. ), S. ; Benedetti (wie Anm. ), S. . 22 Zur Übersetzung der Phalarisbriefe vgl. Vinko Hinz: Nunc Phalaris doctum protulit ecce caput. Antike Phalarislegende und Nachleben der Phalarisbriefe. München u.a.  (Beiträge zur Altertumskunde ), S. –; s. auch Vahlen (wie Anm. ), S. – ; Mancini (wie Anm. ), S. ; Benedetti (wie Anm. ), S. . 23 Giovanni Mercati: Francesco Aretino in oriente col Legato Cardinale Ruteno, Appendice V, in: Scritti d’Isidoro il Cardinale Ruteno e codici a lui appartenuti che si conservano nella Biblioteca Apostolica Vaticana. Rom  (Studi e Testi ), S. – ; Benedetti (wie Anm. ), S. –. 24 Vahlen (wie Anm. ), S. –; Mancini (wie Anm. ), S. –; Benedetti (wie Anm. ), S. . 25 Vahlen (wie Anm. ), S. –; Mancini (wie Anm. ), S. ; Benedetti (wie Anm. ), S. . – Griffolini hat außerdem noch Lukians Calumnia (Περ το μ αδως πιστεειν Διαβολ) übersetzt; vgl. Vahlen (wie Anm. ), S. –; Mancini (wie Anm. ), S. ; Benedetti (wie Anm. ), S. . 26 Mancini (wie Anm. ), S. ; Benedetti (wie Anm. ), S. . 21

einleitung



Mariotto di Biagio Griffolini mit Erfolg protestierte,27 so daß Griffolinis finanzielle Situation weiterhin schwierig blieb. Unter Pius II., wahrscheinlich im Jahr  oder , erhielt er aber immerhin eine Anstellung an der Kurie im Kollegium der abbreviatori pontificii,28 wodurch der Unterhalt für ihn sowie für seine Mutter und Schwester gesichert war, allerdings nur für kurze Zeit; denn der Nachfolger Pius’ II., Paul II., löste, bald nachdem er den Papstthron bestiegen hatte, das Kollegium der Abbreviatoren auf, so daß Griffolini wieder in materielle Schwierigkeiten geriet. Er ging daraufhin nach Neapel, wo er  am Hofe König Ferdinands Erzieher („precettore“) dessen Sohnes Alfonso, Herzogs von Kalabrien, wurde,29 dem er die Übersetzung der Heroica des Philostrat widmete.30 In Neapel scheint Griffolini den Rest seines Lebens verbracht zu haben. In der Umgebung dieser Stadt soll er durch einen Sturz vom Pferd gestorben sein, wobei allerdings genaue Daten über seinen Tod fehlen.31 Griffolinis Übersetzung der Bücher – der homerischen Ilias, mit der er Vallas Homerübertragung vervollständigte,32 und seine Übersetzung der homerischen Odyssee sind im Auftrag von Papst Pius II. entstanden.33 Dies geht aus der Vorrede zur Odyssee-Übersetzung hervor, mit der er dieses Werk dem Papst widmete.34 Griffolini schreibt zu Beginn dieser Vorrede:

27

Mancini (wie Anm. ), S. –; Benedetti (wie Anm. ), S. . Das Register der abbreviatori pontificii verzeichnet für  einen Franciscus aretinus; vgl. Mancini (wie Anm. ), S. ; Benedetti (wie Anm. ), S. . 29 Mancini (wie Anm. ), S. –; Benedetti (wie Anm. ), S. . 30 Vahlen (wie Anm. ), S. –; Benedetti (wie Anm. ), S. . 31 Mancini (wie Anm. ), S. – – In einigen Bibliothekskatalogen und Datenbanken (z.B. WorldCat, PND) wird das Jahr  als Griffolinis Todesjahr genannt. Dieses Datum kann jedoch nirgends belegt werden. Möglicherweise handelt es sich um einen Fehler aufgrund einer Verwechslung mit dem Juristen Francesco Accolti aus Arezzo, für den beispielsweise im National Union Catalogue (NUC), Pre- Imprints, Vol. , , S. – die Lebensdaten mit „ca.  – ca. “ angegeben werden, ebenso Vol. , , S.  im Verweis von Franciscus Aretinus auf Francesco Accolti. Auf jeden Fall gibt auch Benedetti (wie Anm. ) in dem neuesten biographischen Artikel zu Griffolini kein Todesdatum an. 32 Griffolini hat offenbar auch für die Ausgabe der Übersetzung von Aelians Taktika durch Theodoros Gazes (Editio princeps: Rom: Eucharius Silber, .. [GW ]) die hexametrische Übertragung der Zitate aus Homers Ilias übernommen; vgl. Fabbri (wie Anm. ), S. –. 33 Beide Homerübersetzungen sind also nach , dem Jahr, in dem Enea Silvio Piccolomini als Pius II. den Papstthron bestieg, anzusetzen. 34 Der vollständige Text der Widmungsepistel findet sich unten S. –. Den Text hat zum ersten Mal Vahlen (wie Anm. ), S. – gedruckt. 28



einleitung Iussu et auspicio tuo, Pie secunde pontifex maxime, et Iliados Homeri traductionis quam Laurentius Vallensis, praeceptor meus, vir nostra memoria elegantissimus, imperfectam reliquerat pro virium mearum facultate octo ultimos libros superiore anno et nunc eiusdem Odysseam unius anni labore converti. Auf deinen Befehl und deinen Wunsch hin, Papst Pius II., habe ich im vergangenen Jahr die letzten acht Bücher der Übersetzung von Homers Ilias, die Lorenzo Valla, mein Lehrer, der gebildetste Mann unserer Zeit, unvollendet hinterlassen hatte, so gut, wie es meine Kräfte erlaubten, ergänzt und nun die Odyssee Homers innerhalb eines Jahres übersetzt.

Die Widmungsepistel, die sich nur in den Codices Vatikan, BAV, Barb. lat.  und Neapel, BN, V B  findet, in den übrigen Handschriften der Odyssee-Übersetzung aber fehlt,35 nennt allerdings weder den Namen ihres Verfassers noch ein Datum, und auch der auf die Vorrede folgende Text der lateinischen Odyssee-Übersetzung in diesen beiden Handschriften enthält weder zu Beginn noch am Ende einen Hinweis auf den Übersetzer. Von den übrigen sieben Handschriften, die den Text der Übersetzung ganz oder zum Teil enthalten,36 überliefern drei den Text anonym.37 Zwei Handschriften, Forlì, Bibl. Com., VII  und Paris, BN, lat. , weisen ihn Leonardus Aretinus zu.38 In der Pariser Handschrift erscheint allerdings im Explicit des dritten (f. v), vierten (f. v), achten (f. r) und neunten (f. v) Buches der Name Franciscus Aretinus. So heißt es am Schluß von Buch  z. B. Homeri Odissea per franciscum aretinum liber tercius finit eiusdem quartus fœliciter Incipit.39 Die

35

Sie fehlt auch in den Drucken Straßburg: Johann Schott  (VD  H ) und Venedig: Bernardinus de Vitalibus  (EDIT  CNCE ), s. unten S. –. 36 Zu den Handschriften der Odyssee-Übersetzung s. unten S. –. 37 In der Handschrift Rom, Bibl. Casanatense  ist von einer jüngeren Hand auf f. r der Titel Homeri Odissea à Laurentio Valla traducta nachgetragen; dabei ist Odissea aus Ilias korrigiert. 38 In der Handschrift Forlì, Bibl. Com., VII  wurde die Zuweisung Homeri Odyssea per Leonardum Aretinum auf f. r von anderer Hand hinzugefügt. – Hier wird der Homerübersetzer Francesco Griffolini offensichtlich mit dem ebenfalls aus Arezzo stammenden Humanisten und Staatskanzler von Florenz Leonardo Bruni (ca. –) verwechselt. Dieser hat drei Reden aus Homers Ilias (,–) als Beispiele für die drei genera dicendi in lateinische Prosa übersetzt; Edition: Peter Thiermann: Die Orationes Homeri des Leonardo Bruni Aretino. Kritische Edition der lateinischen und kastilianischen Übersetzung mit Prolegomena und Kommentar. Leiden u.a.  (Mnemosyne Suppl. ), S. –. 39 Im Explicit von Buch , – und – wird jedoch Leonardus Aretinus als Übersetzer genannt, ebenso am Schluß der Odyssee (f. v): Homeri Odyssea per Leonardum Aretinum Liber XXIIII et Ultimus fœliciter finit Τελοσ.

einleitung



Handschrift Siena, Bibl. Com., J IX  nennt im Incipit auf f. r ebenfalls Franciscus Aretinus als Übersetzer: FRAncisci Aretini domini clarissimi atque prestantissimi Odyssearum Homeri traductio incipit. Wahrscheinlich stand auch im Incipit der Handschrift Ms  der Leipziger Universitätsbibliothek der Name des Franciscus Aretinus, doch ist dieses Incipit aufgrund der starken Beschädigung dieser Handschrift heute nicht mehr zu lesen.40 Trotz der unterschiedlichen Zuweisung der Übersetzung in den handschriftlichen Zeugen darf es jedoch als sicher gelten, daß es sich beim Übersetzer der Odyssee um Francesco Griffolini handelt. Dies ergibt sich aus der Kombination der Angaben in der Widmungsepistel zur Odyssee-Übersetzung mit der bereits erwähnten Subscriptio im Codex Vat. lat. .41 Der Widmungsepistel läßt sich ja entnehmen, daß der Odyssee-Übersetzer zuvor die Ilias-Übersetzung, die Lorenzo Valla unvollendet hinterlassen hatte, als sein Schüler vollendet hat. Die Subscriptio des Codex Vat. lat. , der die vollständige lateinische Ilias-Übersetzung enthält, nennt aber neben Lorenzo Valla als Übersetzer Franciscus Aretinus, der somit auch als Übersetzer der Odyssee identifiziert werden kann. Die Frage, wann Griffolini die Odyssee übersetzt hat, läßt sich nur vermutungsweise beantworten. Auf jeden Fall muß die Odyssee-Übersetzung vor Mitte August  entstanden sein, da Griffolini sie mit der Widmungsepistel Pius II. überreicht, der am . August  starb. Diese Widmung ermöglicht zumindest eine relative Chronologie zwischen der Fortführung der Ilias-Übersetzung des Lorenzo Valla durch Griffolini und seiner Odyssee-Übertragung. Danach sind die letzten Ilias-Bücher ein Jahr vor der Odyssee entstanden. Für den Abschluß der Arbeiten an der Ilias läßt sich ein terminus ante quem durch die Widmungsepistel der Editio princeps der vollständigen lateinischen Ilias-Übersetzung durch Valla und Griffolini, die am . November  in Brescia erschien,42

40 Siehe hierzu unten S. –. – Nach Vahlen (wie Anm. ), S.  lautete das Incipit: Francisci Aretini … Odyssearum Homeri traductio incipit. Vahlen (ebd.) gibt auch noch die heute ebenfalls nicht mehr lesbare Subscriptio an: Odyssearum Homeri traductio finit. Novem primi libri a Laurentio Valla editi, ceteri vero a Francisso (!) Aretino perfecti. Tuus Silverius. Die Zuweisung der Odyssee-Übersetzung an Valla erklärt sich wohl daher, daß Ms  ursprünglich mit der Ausgabe von Vallas Ilias-Übersetzung von  (jetzt: Poet. gr. ) zusammengebunden war; vgl. Vahlen, der diesen Irrtum ebenda richtiggestellt hat. 41 Siehe oben S. . 42 Brescia: Heinrich von Köln und Statius Gallicus, .. (GW ). Es existiert eine weitere Ausgabe der Ilias-Übersetzung, die allerdings kein Kolophon hat (GW



einleitung

gewinnen. Diesem Brief ist zu entnehmen, daß der sonst unbekannte Herausgeber Iustinianus Luzagus als Vorlage für diesen Druck ein Manuskript herangezogen hat, das Bernardo Giustiniani von einem von ihm in Frankreich entdeckten Exemplar hatte abschreiben lassen. Iustinianus Luzagus schreibt nämlich folgendes (ff. v–r): Ego Homeri Iliadem Latinam: ut iam pridem noras per Laurentium Vallensem factam: ita ut uides imprimendam propagandamque: ut mecum s¸epe egeras: curaui. Hoc sane iandiu pr¸estaturus: si cui id operis obeundum Brixi¸e Idoneum nactus fuissem artificem. & siquunde fideliora exemplaria comperissem. … Te uero pr¸ecipuum oratorum decus: singulareque litteratorum pr¸esidium: cui hoc: qualecumque est munus: inscriberem dignissimum duxi. Quod cum uir sis optimus mihique beniuolentissimus: tum is certe es: qui in utraque lingua ita polleas: ut solus Gr¸ecorum ubertatem: | (f. r) Latinorumque proprietatem consecutus videare. Accedit ad hoc: quod Ilias ipsa qu¸e ut ignota antea in puluere et tenebris: nunquam fortasse aliter lucem uisura: tinearum esui relinqueretur: per te Italic¸e claritati celebranda exhibetur. Quam: cum in gallis legationis munere fungerere: apud gentes eas tam neglectam incultamque miseratus: iussu et impensa tua transcriptam in Italiam: Vnde nescio quo fato ablata fuerat: rettulisti. Ich habe Homers Ilias, die, wie du ja schon seit langer Zeit weißt, von Lorenzo Valla ins Lateinische übertragen worden ist, so, wie du siehst, drucken und verbreiten lassen, wie du es ja oft mit mir besprochen hattest. Das hätte ich schon längst getan, wenn ich in Brescia einen Drucker gefunden hätte, der geeignet gewesen wäre, sich an diese Arbeit zu machen, und ich mir irgendwoher zuverlässigere Exemplare hätte beschaffen können. … Du aber, du besondere Zierde der Redner und einzigartiger Schutz der Gelehrten, verdienst es, wie ich meine, am meisten, daß ich dir dieses bescheidene Werk widme. Denn du bist ein vortrefflicher und mir besonders wohlgesonnener Mann, vor allem aber auf jeden Fall jemand, der in beiden Sprachen soviel vermag, daß nur du die Fülle der Griechen und die Eigentümlichkeit der Lateiner erreicht zu haben scheinst. Hinzu kommt, daß gerade die Ilias, die ja zuvor unbekannt in Staub und Finsternis vielleicht niemals sonst das Licht erblickt hätte und dem Mottenfraß überlassen würde, durch dich dem strahlenden Licht Italiens gezeigt wird und nun gefeiert werden kann. Denn du hast dich, als du in Frankreich in einer diplomatischen Mission tätig warst, ihrer erbarmt, weil sie bei diesen Leuten unbeachtet und vernachlässigt war, und hast sie auf dein Geheiß und auf deine Kosten abschreiben und nach Italien zurückbringen lassen, von wo sie durch irgendein Geschick entführt worden war.

). Da die Lagen a–p mit Buch – jedoch im gleichen Satz wie GW  gedruckt sind, ist davon auszugehen, daß die Ausgabe in derselben Werkstatt und in enger zeitlicher Nähe zu der vom .. entstanden ist. Der Bearbeiter des Katalogisats von GW  datiert diesen Druck „vor (?)“.

einleitung



Der venezianische Historiker Bernardo Giustiniani (–)43 war im Jahr  auf diplomatischer Mission in Frankreich und kehrte im Frühjahr  über Paris, wo er an der Universität ehrenvoll empfangen wurde, nach Venedig zurück.44 Die Kopie der Ilias-Übersetzung des Lorenzo Valla, die er von dieser Reise nach Ausweis der Dedikationsepistel mitbrachte,45 bildete die Vorlage für die Editio princeps von . Da diese Editio princeps nicht nur die von Valla selbst übersetzten IliasBücher, sondern auch die von Francesco Griffolini ergänzten Bücher –  enthält, muß also auch das Pariser Exemplar die vollständige lateinische Ilias enthalten haben. Griffolini hat also spätestens  Vallas IliasÜbersetzung vervollständigt, wenn dieser Text im Herbst  oder im Frühjahr  bereits in Frankreich verfügbar war. Nimmt man Griffolinis Angabe in der Widmungsepistel der Odyssee-Übersetzung, er habe ein Jahr nach der Ilias-Übersetzung die Odyssee übersetzt, wörtlich, müßte die Odyssee-Übersetzung spätestens im Jahr  entstanden sein. Der Übersetzungsstil des Francesco Griffolini Am Schluß der Widmungsepistel zur Odyssee-Übersetzung erwähnt Griffolini noch einmal, daß er von Pius II. mit der Übersetzung der Odyssee beauftragt worden ist, und kommt dann auf seine Vorgänger auf dem Gebiet der Homerübersetzung zu sprechen:

43

Vgl. zu ihm Gino Pistilli: Giustiniani, Bernardo, in: Dizionario Biografico degli Italiani , , S. –. 44 Vahlen (wie Anm. ), S. ; Pistilli (wie Anm. ), S. . 45 Daß Bernardo Giustiniani die Ilias-Übersetzung aus Frankreich nach Italien zurückgebracht hat, bezeugt auch ein Epigramm, das in der Editio princeps unmittelbar nach dem Ende des Textes der Übersetzung steht (f. v): En Graiis tantum quondam celebratus Homerus:/Nunc quoque & Ausonio grammate notus erit./Primus honor Vall¸e (nanque is traduxit) at alter/Bernardus posthæc Iustinianus erit./Nanque hic occiduas Orator missus ad oras/E Gallis Latias rettulit ipse domos./Quanque prius puluis: quam blattre ac tinia pressit:/Ilias in lucem cultior ecce redit (Sieh, der Homer, der einst nur von den Griechen gefeiert wurde, wird jetzt auch in ausonischer Schrift bekannt sein. Die erste Ehre gebührt Valla – denn der hat ihn übersetzt –, aber danach wird Bernardo Giustiniani der zweite sein. Denn der war in diplomatischer Mission in die westlichen Gefilde geschickt worden und brachte ihn von den Franzosen nach Italien mit. Sieh, die Ilias, der früher Staub, Motten und Bücherwürmer zusetzten, sie kehrt jetzt um so schöner ans Licht zurück).



einleitung Homericum hunc Ulyxem tuo, ut dixi, iussu pro ingenioli mei viribus prosa oratione interpretatum, si non omnino Latinum at saltem, qui a Latinis satis intelligi possit, solita tua clementia accipias, beatissime pater Pie, in quo si quid offenderit, non Homero, quo nemo clarior, nemo constanti omnium supra duo milia annorum in hunc usque diem fama atque consensu laudatior habitus est, sed partim difficultati, partim imbecillitati meae tribuatur. Quo et aliquanto me excusatiorem arbitror, quod per tot saecula, qui aliqua cum elegantia eum traduxerit, quique poetam eloquentissimum non paene infantem reddiderit, puto adhuc inventum neminem, aut si inventus est, non extat. Nimm, seligster Vater Pius, in deiner gewohnten Güte diesen Odysseus des Homer entgegen, den ich, wie gesagt, auf deinen Befehl hin so gut, wie es die Kräfte meines bescheidenen Talentes vermochten, in Prosa übersetzt habe, vielleicht nicht in ganz korrektes Latein, aber wenigstens doch so, daß ihn die Lateiner verstehen können. Falls an ihm irgend etwas Anstoß erregen sollte, darf man es nicht Homer anlasten, der als der berühmteste und nach der mehr als zweitausend Jahre hindurch beständigen, bis auf den heutigen Tag andauernden Meinung und Übereinstimmung aller als der gefeiertste Dichter galt und gilt, sondern soll es teils der Schwierigkeit der Aufgabe, teils meinem schwachen Talent zuschreiben. Doch meine ich, auch einige Nachsicht zu verdienen, weil sich in so vielen Jahrhunderten, soweit ich weiß, noch niemand gefunden hat, der ihn einigermaßen elegant übersetzt und der dem redegewandtesten Dichter nicht beinahe die Fähigkeit zu sprechen genommen hat, oder weil, falls sich doch einer gefunden hat, sein Werk nicht mehr existiert.

Auch wenn Griffolini hier nicht den Namen des Leontius Pilatus nennt, ist die Bemerkung, daß es bislang noch niemanden gegeben habe, der die homerische Odyssee mit einiger Eleganz übersetzt und nicht etwa dem redegewandtesten Dichter beinahe die Fähigkeit zu sprechen genommen habe,46 wohl als Kritik an dessen Übersetzung zu verstehen. Im Gegensatz zu Valla47 hat Griffolini die Version des Leontius Pilatus für seine Arbeit aber nicht benutzt, wie aus dem Vergleich jeder beliebigen Textpartie deutlich hervorgeht. Als Beispiele werden hier das Proöm und der Beginn von Buch  der Odyssee in beiden Versionen gegenüberge-

46 Griffolini bezieht sich mit den Worten qui … poetam eloquentissimum non paene infantem reddiderit auf die bereits oben S. , Anm.  zitierte Hieronymusstelle in der Vorrede zu dessen Übersetzung der Chronik des Eusebios videbit … poetam eloquentissimum vix loquentem. 47 Valla mußte sich gegen den Vorwurf verteidigen, er habe sich für seine IliasÜbersetzung einer älteren Version bedient, womit die des Leontius Pilatus gemeint sein muß, da Valla sie selbst als tralationem Homeri ad verbum eamque barbaram bezeichnet; vgl. Vahlen (wie Anm. ), S. –.

einleitung



stellt. Dabei werden zunächst der griechische Homertext48 und der Text des Leontius Pilatus49 Zeile für Zeile ausgeschrieben, im Anschluß daran wird die Version des Griffolini zitiert. Hom. Od. ,– Ανδρα μοι ννεπε, Μο σα, πολτροπον, !ς μ"λα πολλ#

Virum mihi pande, Musa, multimodum, qui ualde multum πλ"γχ&η, (πε Τροης )ερ*ν πτολε&ρον περσε+

Errauit, ex quo Troie sacram ciuitatem depredatus fuit; πολλ,ν δ’ -ν&ρ.πων /δεν 0στεα κα ν2ον γνω, Multorum hominum uidit urbes et intellectum nouit, πολλ# δ’ 3 γ’ (ν π2ντ4ω π"&εν 0λγεα !ν κατ# &υμ2ν, Multas autem hic in ponto passus fuit angustias proprio in animo, -ρνμενος 6ν τε ψυχν κα ν2στον 8ταρων.

Redimens propriam animam et reditum sociorum. -λλ’ ο9δ’ :ς 8τ"ρους (ρρσατο, )μεν2ς περ+

Sed non sic socios saluauit desiderans licet; α9τ,ν γ#ρ σφετρησιν -τασ&αλησιν <λοντο,

Ipsorum enim propriis stultitiis perierunt, ν=πιοι, ο> κατ# βο ς ?Υπερονος AΗελοιο

Stolidi, qui per boues Hyperionis solis Cσ&ιον+ α9τ#ρ D τοEσιν -φελετο ν2στιμον Fμαρ.

Commederunt; nam hic istis abstulit reditus diem. τ,ν Gμ2&εν γε, &ε", &γατερ Δι2ς, εHπI κα JμEν. Hec undecumque, dea, filia Iouis, dic et nobis.

Dic mihi Musa virum perquam exercitum, qui post sacram urbem Ilium dirutam longis erroribus et civitates multas vidit et hominum mentes cognovit diuque mari iactatus, ut se et socios in patriam reduceret, multos anxius labores perpessus est. Non tamen in illis liberandis suo satisfecit desiderio; suis enim illi in deos periere flagitiis, quippe qui stulti desuper currentis Solis boves comederunt. Hinc ille reditum eis abstulit. Horum tu, dea, Iovis filia, causam et nobis refer.

48 Der griechische Text wird hier und im folgenden nach der Odyssee-Ausgabe von Allen gegeben: Homeri opera recogn. brevique adnot. crit. instrux. Thomas W. Allen. T. III. Odysseae libros I–XII continens. T. IV. Odysseae libros XIII–XXIV continens. Oxford 2 (mehrfach nachgedruckt). 49 Text nach den Handschriften Stuttgart, WLB, Cod. poet. et phil. °  und Vatikan, BAV, lat. .



einleitung Hom. Od. ,– ΑHολην δ’ (ς νσον -φικ2με&’+ ν&α δ’ ναιεν

Eoliam autem ad insulam venimus. inhabitabat Α/ολος ?Ιπποτ"δης, φλος -&αν"τοισι &εοEσι,

Eolus Hippotades, amicus immortalibus diis, πλωτ (ν ν=σ4ω+ πLσαν δ τ μιν πρι τεEχος

Ploti insula; per totam autem circum murus χ"λκεον 0ρρηκτον, λισσ δ’ -ναδδρομε πτρη.

Fortis infrangibilis planaque percurrit petra. το κα δ.δεκα παEδες (ν μεγ"ροις γεγ"ασιν,

Huius et xii filii in atriis nati sunt, Mξ μIν &υγατρες, Mξ δ’ υ)ες Jβ.οντες. vi certe fili¸e vique filii adolescentes, ν&’ 3 γε &υγατρας π2ρεν υ)"σιν εOναι -κοτις.

Ibique hic filias dedit filiis esse uxores. Sic Aeoliam insulam appulimus. Hanc navigantibus opportunam valido muro et quadratis lapidibus munitam Aeolus, Hippotæ filius et diis immortalibus amicissimus, habitabat. Huic duodecim domi liberi, sex virgines, virilis sexus totidem puberes, quibus illas uxores desponderat.

Schon diese zwei kurzen Partien lassen den grundsätzlichen Unterschied zwischen der Übersetzung des Leontius Pilatus und der des Griffolini erkennen und machen zugleich deutlich, daß Griffolini seinen Vorgänger nicht benutzt hat. Während sich Leontius Pilatus noch ganz nach der mittelalterlichen Methode des verbum de verbo ohne jegliche stilistische Ambitionen am griechischen Text entlang bewegt, so daß man seine Version Wort für Wort und Zeile für Zeile mit dem griechischen Original in Parallele setzen kann,50 kommt es Griffolini überhaupt nicht darauf an, alle Einzelheiten und Eigenarten der Vorlage möglichst vollständig wiederzugeben, sondern er versucht, einen an den Normen der klassischen Latinität orientierten Text zu verfassen, wobei die charakteristischen Ausdrucksformen Homers weitgehend eliminiert werden. Einige Merkmale seines Übersetzungsstils51 kann z. B. der folgende Vergleich seiner Version von Od. ,– mit Homers Original veranschaulichen: 50 Dementsprechend ist in den zweisprachigen Handschriften (z.B. Stuttgart, WLB, Cod. poet. et phil. ° ) und Drucken (zuerst Basel: Nikolaus Brylinger und Bartholomaeus Stähelin,  [VD  H ]) des Leontius Pilatus der Text so präsentiert, daß jeweils griechische und lateinische Zeilen genau gegenüber (e regione) bzw. übereinander stehen. 51 Eine ausführlichere Analyse des Übersetzungsstils des Griffolini findet sich bei

einleitung











PΗμος δ’ Qριγνεια φ"νη οδοδ"κτυλος AΗ.ς, νσον &αυμ"ζοντες (δινε2με&α κατ’ α9τ=ν. Sρσαν δI νμφαι, κο ραι Δι*ς αHγι2χοιο, αOγας Tρεσκ4.ους, Uνα δειπν=σειαν 8ταEροι. α9τκα καμπλα τ2ξα κα αHγανας δολιχαλους ε)λ2με&’ (κ νη,ν, δι# δI τρχα κοσμη&ντες β"λλομεν+ αOψα δ’ δωκε &ε*ς μενοεικα &=ρην. νες μν μοι Vποντο δυ.δεκα, (ς δI 8κ"στην (ννα λ"γχανον αOγες+ (μο δI δκ’ ξελον ο/4ω. :ς τ2τε μIν πρ2παν Fμαρ (ς Qλιον καταδντα 6με&α δαινμενοι κρα τ’ 0σπετα κα μ&υ Jδ. ο9 γ"ρ πω νη,ν (ξφ&ιτο οOνος (ρυ&ρ2ς, -λλ’ (νην+ πολλ*ν γ#ρ (ν -μφιφορε σιν Vκαστοι Qφσαμεν Κικ2νων )ερ*ν πτολε&ρον 8λ2ντες. Κυκλ.πων δ’ (ς γαEαν (λεσσομεν (γγXς (2ντων, καπν2ν τ’ α9τ,ν τε φ&ογγν Tων τε κα αHγ,ν. Fμος δ’ Qλιος κατδυ κα (π κνφας Fλ&ε, δ τ2τε κοιμ=&ημεν (π ηγμEνι &αλ"σσης. Fμος δ’ Qριγνεια φ"νη οδοδ"κτυλος AΗ.ς, κα τ2τ’ (γYν -γορν &μενος μετ# πLσιν ειπον+ „Αλλοι μIν ν ν μμνετ’, (μο (ρηρες 8ταEροι+“

Illucescente aurora insulam admirati lustravimus obambulantes. At nymphæ, Iovis puellæ, montanas exciverunt capras, ut socii vescerentur. Continuo nos et curvis arcubus et longis e navibus telis arreptis triplici ordine dispositi iacula in eas dirigimus multasque dei munere brevi confectas ad naves referimus. Duodecim me navium sequebatur classis, quarum singulis noven¸e contigerunt capræ, soli autem mihi una. Inde reliquum diei in curandis carne et nigro vino corporibus occupamur. Adhuc enim multum ex direpta Ciconum civitate in amphoris supererat. Ex propinqua autem Cyclopum terra et fumum videbamus et gregum audiebamus balatus. Occaso sole in maris littore dormituri componimur. Mane accita omnium contione: „Socii“, inquam, „optimi, omnes hic expectetis velim.“

Bereits die Wiedergabe des ersten Verses dieser Partie läßt eine wesentliche Eigenart der Übersetzungsmethode des Griffolini erkennen: Homers epische Sprache wird auf die Mitteilung des rein Faktischen reduziert. Von dem homerischen Formelvers für den Tagesanbruch mit dem poetischen Bild vom Erscheinen der frühgeborenen, rosenfingrigen Eos bleibt

Bernd Schneider und Christina Meckelnborg: Dic mihi Musa virum perquam exercitum. Bemerkungen zum Stil der Odyssee-Übersetzung des Francesco Griffolini, in: Axel E. Walter (Hg.): Regionaler Kulturraum und intellektuelle Kommunikation vom Humanismus bis ins Zeitalter des Internet. Festschrift für Klaus Garber. Amsterdam u.a.  (Chloe. Beihefte zum Daphnis ), S. –.



einleitung

bei ihm die bloße Mitteilung, daß die Morgenröte sich zeigt. Bei der Wiederholung dieses Verses () ist die Verkürzung mit dem lapidaren mane („frühmorgens“) noch radikaler. Dieselbe Beschränkung auf das rein Faktische zeigt sich auch bei der Übersetzung des formelhaften Verses : Aus Homers Fμος δ’ Qλιος κατδυ κα (π κνφας Fλ&ε („Als die Sonne unterging und die Dunkelheit heraufzog“) wird bei Griffolini bloßes occaso sole52 („bei“ bzw. „nach Sonnenuntergang“).53 In Vers  bleibt αHγι2χοιο unübersetzt. Das entspricht der Tendenz des Griffolini, diese typisch epische Ausdrucksform des Epitheton ornans zu eliminieren.54 Allerdings werden die Epitheta ornantia nicht grund-

52

Nur auf den ersten Blick ist occaso sole (in Griffolinis Übersetzung auch noch ,; , und ,) befremdlich; dieser aktive Gebrauch des Partizipiums ist altlateinisch (vgl. Anton Szantyr: Lateinische Syntax und Stilistik. München  [Handbuch der Altertumswissenschaft II ,], S. f.) und durch Gellius (,,; ,,f.) und Priscian (GLK ,,f.) für Q. Claudius Quadrigarius, Varro und Lucilius belegt. Griffolini dürfte ihn wohl am ehesten durch Gellius kennengelernt haben. 53 Ebenso wie Griffolini hier mit den Formelversen zur Angabe der Tageszeit umgeht, verfährt er in der Regel auch mit den formelhaften Redeeinleitungen Homers. So reduziert er z.B. in Od. , Homers Τν δ’ -παμειβ2μενος προσφη νεφεληγερτα Ζες auf cui nebularum auctor … inquit (,); in Od. , schreibt er für [Ως φατ’, α9τ#ρ (γ. μιν -μειβ2μενος προσειπον nur cui ego … inquam (,), in Od. , tum ille quam primum (,) für das homerische [Ως (φ"μην, D δ μ’ α9τκ’ -μειβ2μενος προσειπε. In Od. , reduziert er den ganzen Vers κα μιν φων=σας πεα πτερ2εντα προσηδα auf ein einfaches inquit (,), wobei die homerischen „geflügelten Worte“ aufgrund von Griffolinis Abneigung gegen epische Formeln wegfallen. Od. , unterdrückt er bei der Wiedergabe von ποE2ν σε πος φγεν Vρκος Tδ2ντων mit Quod verbum … tibi excidit (,) das homerische Bild von dem (geflügelten) Wort, das dem Gehege der Zähne entflieht, indem er Vρκος Tδ2ντων unübersetzt läßt, wie auch sonst regelmäßig, wenn dieser Formelvers begegnet. 54 Die Epitheta hat ebenso wie Griffolini auch Raphael Maffeius Volaterranus (– ) in seiner Odyssee-Übertragung, die , also in demselben Jahr wie die Editio princeps der Odyssee-Übersetzung des Griffolini, in Rom zum ersten Mal gedruckt wurde (Rom: Jacobus Mazochius, .. [EDIT  CNCE ]), weggelassen. Dazu bekennt er sich ausdrücklich in seiner Vorrede f.  (A2)v der Ausgabe Rom : Breuior etiam sum illo (sc. Homero) quod epitheta pæne innumerabilia & apud eum sæpe repetita & quasi perpetua omiserim/quæ adposita ut ei decori sunt: sic fastidium nostris pariunt & flocidam reddere uidentur orationem (Ich bin auch kürzer als jener, weil ich die unzähligen Epitheta, die bei ihm oft wiederholt werden und gewissermaßen überall vorkommen, weggelassen habe. Wenn er sie setzt, sind sie zwar ein Schmuck seiner Rede, aber bei unseren Lesern erregen sie Überdruß und scheinen seinen Stil zu verderben). – Zur Behandlung der Epitheta bei der Übersetzung in lateinische Prosa hat sich schon Leonardo Bruni in der Einleitung zu seiner Übertragung der drei Reden aus dem neunten Buch der Ilias geäußert (zitiert nach Thiermann [wie Anm. ], S. ): Nam poete quidem multa conceduntur, quo in re ficta delectet et quod pedes numerique facilius impleantur;

einleitung



sätzlich weggelassen. So behält z. B. Athena in Griffolinis Übersetzung von Od. , (,) einmal das schöne Epitheton γλαυκ,πις (cesiis oculis), während es etwa Od. , (,) oder , (,), , (,) und , (,) nicht übersetzt wird. Griffolinis Abneigung gegen diese Epitheta ist freilich unverkennbar. Ein besonders deutliches Beispiel findet sich z. B. in seiner Version von Od. , (,), wo er die formelhafte Anrede διογενIς Λαερτι"δη, πολυμ=χαν’ AΟδυσσε auf das bloße Vlixe verkürzt. Griffolinis Version der folgenden Verse Od. ,– macht deutlich, wie wenig es ihm auf eine getreue Wiedergabe aller Details seiner Vorlage ankam. Zwar werden die Einzelheiten der Verse –a noch weitgehend beibehalten, auch wenn die griechische Parataxe in einen Ablativus absolutus umgewandelt wird, was gutem lateinischen Prosastil entspricht, aber für Vers  gibt Griffolini eher eine interpretierende Paraphrase des Inhalts als eine eigentliche Übersetzung: β"λλομεν („wir schießen“ bzw. „schossen“) wird zu iacula in eas dirigimus erweitert, und aus dem folgenden αOψα δ’ δωκε &ε*ς μενοεικα &=ρην („schnell aber gab ein Gott eine dem Verlangen entsprechende Jagd“) macht Griffolini ein Objekt (multas [sc. capras] dei munere brevi confectas) zu dem interpretierenden Zusatz ad naves referimus („wir brachten sie zu den Schiffen“), wofür es bei Homer keinerlei Entsprechung gibt. Während Griffolini in den beiden folgenden Versen relativ genau der homerischen Vorlage folgt,55 verkürzt er in den Versen – die breite epische Erzählung stark: πρ2παν Fμαρ (ς Qλιον καταδντα („den ganzen Tag lang bis zum Sonnenuntergang“) wird zu reliquum diei verkürzt, das epische 6με&α δαινμενοι κρα τ’ 0σπετα κα μ&υ Jδ („wir saßen und schmausten unendlich viel Fleisch und süßen Wein“) mit einem Zeugma, wie es bei Homer in ähnlichem Kontext auch sonst begegnet,56 wird prosaisches in curandis carne et nigro vino corporibus

oratori autem, qui est veritatis actor, hec superflua verborum adiunctio, et fidem rebus et auctoritatem persone minueret ac puerile quiddam in re seria redoleret (Denn einem Dichter wird zwar vieles erlaubt, damit er bei seiner fiktiven Erzählung erfreut und weil sich die Versfüße und Metren so leichter füllen lassen, bei einem Redner aber, der ja Anwalt der Wahrheit ist, würde diese Hinzufügung überflüssiger Wörter den Dingen die Glaubwürdigkeit und der Person die Autorität nehmen und würde in einer ernsten Angelegenheit reichlich kindisch wirken). 55 Warum allerdings in V.  aus den zehn (δκ’) Ziegen, die Odysseus erhält, bei ihm nur eine (una) wird, bleibt rätselhaft, es sei denn, ein Überlieferungsfehler in der griechischen Vorlage oder innerhalb der lateinischen Tradition ist hierfür verantwortlich. 56 Vgl. Il. ,– δουσ τε πονα μλα / οOν2ν τ’ ξαιτον.



einleitung

occupamur („wir waren damit beschäftigt, unsere Körper mit Fleisch und dunklem Wein zu pflegen“). Merkwürdigerweise wird dabei aus dem Epitheton des Weins Jδ („süß“) bei Griffolini nigro („schwarz, dunkel“). Noch stärker kürzt Griffolini bei der Wiedergabe der nächsten drei Verse: Während Homer in epischer Breite ausführt, daß den Schiffen noch nicht der rote Wein ausgegangen, sondern drinnen noch vorhanden war, denn jeder einzelne habe viel davon in Krügen geschöpft, als sie die heilige Stadt der Kikonen eingenommen hätten, stellt Griffolini lediglich fest, daß noch viel Wein aus der eroberten Stadt der Kikonen in den Krügen übrig war. Er gibt also nur die Fakten wieder, Homers sprachliche Ausformung bringt er jedoch nicht einmal ansatzweise zum Ausdruck. Diese Tendenz, die epische Erzählung Homers auf die Mitteilung der die Handlung voranbringenden Tatsachen zu reduzieren, hat sich offenbar im Verlauf der Übersetzungsarbeit Griffolinis verstärkt; sie ist jedenfalls in den letzten Bücher der Odyssee deutlich stärker ausgeprägt als am Anfang des Werkes, wie z. B. Griffolinis stark verkürzende Version von Od. ,– belegt: ο` τ σε λωβεω, τκνον φλον, -λλ’ τυμ2ν τοι Fλ&’ AΟδυσεXς κα οOκον )κ"νεται, aς -γορεω, D ξεEνος, τ*ν π"ντες -τμων (ν μεγ"ροισι. Τηλμαχος δ’ 0ρα μιν π"λαι C  δεεν νδον (2ντα, -λλ# σαοφροσνησι νο=ματα πατρ*ς κευ&εν, <φρ’ -νδρ,ν τσαιτο βην bπερηνορε2ντων.

Non ego te, carissima filia, derideo, sed vere venit Ulixes, ut narro. Is ille hospes est, quem omnes domi contemnebant. Eum Telemachus norat, sed prudenter dissimulabat, dum procos ulcisceretur.

Noch stärker kürzt Griffolini bei der Wiedergabe von Od. ,–: κα τ2τε δ= ’ AΟδυσα κακ2ς πο&εν Cγαγε δαμων -γρο (π’ (σχατι=ν, 3&ι δ.ματα ναEε συβ.της. ν&’ Fλ&εν φλος υ)*ς AΟδυσσος &εοιο, (κ Πλου Qμα&2εντος HYν σXν νηc μελανη+ τY δI μνηστρσιν &"νατον κακ*ν -ρτναντε Uκοντο προτ 0στυ περικλυτ2ν, F τοι AΟδυσσες dστερος, α9τ#ρ Τηλμαχος πρ2σ&’ Jγεμ2νευε. τ*ν δI συβ.της Fγε κακ# χροc εUματ’ χοντα, πτωχ4, λευγαλ4ω (ναλγκιον QδI γροντι σκηπτ2μενον+ τ# δI λυγρ# περ χροc εUματα Vστο.

Inde Ulixem nescio unde malus d¸emon in ultimum agrum, ubi subulcus habitabat, reduxit, quo dilectus eius filius e Pylo mari reversus se contulit. Ita nobis mortem pararunt. Prior Telemachus, inde Ulixes subulco comite et vilibus indutus vestibus et mendicanti homini similis et seni Ithacam venit.

einleitung



Daß Griffolini in den letzten Büchern die homerische Vorlage immer stärker verkürzt und noch radikaler epische Form- und Sprachelemente eliminiert,57 ist wahrscheinlich darauf zurückzuführen, daß er seine Arbeit möglichst rasch zum Abschluß bringen wollte. Es entspricht aber seiner grundsätzlichen Tendenz, die breite epische Erzählung Homers zu straffen, nicht unbedingt notwendige Details fortzulassen und die Erzählung auf die wesentlichen, die Handlung voranbringenden Fakten zu beschränken, die in gut gebauten lateinischen Perioden präsentiert werden. Dadurch entsteht in freiem Anschluß an das griechische Original eine Prosaerzählung, bei der Griffolini seine bei den Meistern der lateinischen Sprache Guarino Veronese und Lorenzo Valla erworbenen stilistischen Fähigkeiten beeindruckend einzusetzen weiß und so einen auch nach klassischen Maßstäben ansprechenden Prosatext schreibt. Man kann Griffolini also kaum vorhalten, er habe mit seiner Übertragung Homer, den poeta eloquentissimus, fast sprachlos gemacht, wie es Hieronymus im Hinblick auf die Möglichkeit, Homer adäquat in lateinische Prosa zu übersetzen, formuliert hatte,58 aber sein Homer spricht unter weitgehender Aufgabe des epischen Kolorits eine am Beispiel Ciceros geschulte rhetorische Prosa, die häufig die disiecti membra poetae nicht mehr erkennen läßt. Die Überlieferung des Textes Neun Handschriften überliefern den Text von Griffolinis Odyssee-Übersetzung ganz oder teilweise. Es handelt sich um folgende Handschriften: B = Bologna, Biblioteca Universitaria, ,59 Papier, Ende des . oder Anfang des . Jh., ff. r–r (die Foliierung ist erst nach Verlust von insgesamt sieben Folien durchgeführt) Die Handschrift ist von mehreren Kopisten geschrieben, der Schreiber wechselt jeweils zu Beginn von ff. r, r, r (von demselben Schreiber wie ff. r–v geschrieben) und v. 57

Das hat übrigens einen oder mehrere Redaktoren dazu veranlaßt, an zahlreichen Stellen Alternativversionen vorzulegen, die die Einzelheiten der griechischen Vorlage wesentlich genauer wiedergeben; vgl. dazu unten S. –. 58 Siehe oben S.  mit Anm. . 59 Kurzbeschreibung der Handschrift s. Ludovico Frati: Indice dei codici latini conservati nella R. Biblioteca Universitaria di Bologna, in: Studi di filologia classica , , S.  (Nr. ).



einleitung

Am Anfang sind drei Folien verloren, so daß der Text erst mit Od. , omnium obscurissimam (,) beginnt. Außerdem fehlt nach f.  ein Folio mit Od. , (,) aurora e lecto – Od. , (,) quem si qua via, nach f.  ein Folio mit Od. , (,) quis sit aperias – Od. , (,) a maritima Pylo, nach f.  ein Folio mit Od. , (,) animum lacrimis – Od. , (,) nobisque sedentibus und schließlich nach f.  ein weiteres Folio mit Od. , (,) cumque diis superis libassent – Od. , (,) cum tu primum. Auf ff. r–v enthält die Handschrift die Ilias-Übersetzung des Lorenzo Valla mit den von Griffolini ergänzten Büchern –, davor auf ff. r–r den Widmungsbrief des Iustinianus Luzagus, mit dem er die Edition der Ilias-Übersetzung des Lorenzo Valla (und des Griffolini), Brescia , dem Bernardus Iustinianus widmet60 (der Text des Briefes ist also aus diesem Druck kopiert). F = Forlì, Biblioteca Comunale, VII  (olim ),61 Papier, . Jh., ff. r– r Auf f. r hat eine andere Hand, von der auch die Marginalien stammen, folgenden Titel nachgetragen: Homeri Odyssea per Leonardum Aretinum Primus liber. Die letzte Seite, f. r, ist von einer anderen, der ersten aber sehr ähnlichen Hand geschrieben. Der Text auf diesem Folio (Od. ,– = Ende der Odyssee) ist von der in den übrigen Handschriften überlieferten Version des Griffolini völlig verschieden. Offenbar ist das letzte Folio des Codex verlorengegangen und der Text dann durch eine neue Version ergänzt worden. Li = Leipzig, Universitätsbibliothek, Ms  (olim Pap. ),62 Papier, Anfang des . Jh., ff. r–r Von den ursprünglich  Folien fehlen ff. , –, –, –,  und . Die Handschrift hat schwere Wasserschäden erlitten; Feuchtig-

60

Siehe oben S. –. Die Handschrift wird erwähnt bei Paul Oskar Kristeller: Iter Italicum. A finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in Italian and other libraries. Vol. –. Leiden u.a. –, darin Vol. , S. , und bei Sesto Prete: Two catalogues of manuscripts, in: Traditio , , S. –, darin S. . 62 Katalogisierung der Handschrift s. Detlef Döring: Die neuzeitlichen Handschriften 61

einleitung



keit und Schimmelpilzbildung führten zum fast vollständigen Zerfall des Papiers. Sämtliche Blätter klebten aneinander.  hat Günter Müller durch ein von ihm entwickeltes Papierspaltverfahren die Blätter trennen und die Handschrift restaurieren können. Bis f.  fehlt die Mitte eines jeden Blattes, wobei die Verluste am Anfang der Handschrift besonders stark sind. In der Mitte der Handschrift ist der Text stark, z. T. völlig verblaßt, gegen Ende ist der Text jedoch zum größeren Teil einigermaßen lesbar. Nach Vahlen63 lautete das Incipit der Handschrift Francisci Aretini … Odyssearum Homeri traductio incipit und die Subscriptio Odyssearum Homeri traductio finit. Novem primi libri a Laurentio Valla editi, ceteri vero a Francisso (!) Aretino perfecti. Tuus Silverius.64 Von beidem ist jedoch heute nichts mehr zu lesen. Die Handschrift stammt möglicherweise aus dem Dominikanerkloster in Leipzig (Paulinum), dessen Inventar von 65 auf f. r Libri Homeri. per Laurentium Vallensem in latinum translati verzeichnet. N = Neapel, Biblioteca Nazionale, V B ,66 Papier, . Jh., ff. v–r (f.  ist doppelt gezählt) Die Handschrift enthält auf ff. r–r die Widmungsepistel an Pius II. Nach f.  ist ein Quaternio mit Od. ,–, (,–,) purpureamque – Cyclops teneretur verlorengegangen. Die Foliierung wird aber dennoch mit  fortgesetzt. Auf f. r bricht der Text der OdysseeÜbersetzung zu Beginn von Z.  mitten im Satz mit Etenim ille (, = Od. ,) ab, der Rest des Folio ist leer.

der Nullgruppe (Ms –). Wiesbaden  (Katalog der Handschriften der Universitäts-Bibliothek Leipzig. Neue Folge I, ), S. . Erwähnung der Handschrift bei Ludwig Bertalot: Initia humanistica Latina. Bd. : Poesie. Tübingen , S.  Nr. . 63 Vahlen (wie Anm. ), S. . Vahlens Angaben beruhen auf Mitteilung von Friedrich Wilhelm Ritschl. 64 Die Zuweisung der Odyssee-Übersetzung an Valla erklärt sich wohl daher, daß die Handschrift ursprünglich mit der Ausgabe von Vallas Ilias-Übersetzung von  (jetzt: Poet. gr. ) zusammengebunden war; vgl. Vahlen (wie Anm. ), S. . – Die Identität des Silverius ist nicht bekannt. Nach Georg Nicolaus Knauer (unveröffentlichtes Manuskript) könnte es sich dabei um Jacobus Silverius Piccolomineus, Bischof von Cremona, handeln. 65 Jena, ThULB, Ms. App. ms. f. ; Abschrift: Leipzig, UB, Ms h. 66 Die Handschrift wird erwähnt bei Kristeller (wie Anm. ), Vol. , S.  und Vol. , S. , ferner bei Prete (wie Anm. ), S. –.



einleitung

P = Paris, Bibliothèque Nationale, lat. ,67 Papier, . Jh., ff. r–v Der Text ist von fünf verschiedenen Händen geschrieben (. Hand: ff. r– v, l. ; ff. r, l. –r, l. . . Hand: ff. v–v. . Hand: ff. r–r, l. . . Hand: ff. r, l. –r; r–v; r–v. . Hand: ff. r– v). – ff. v, r.v sind leer, auf f. r.v findet sich eine Inhaltsangabe der Odyssee. Die Handschrift stammt aus der Bibliothek des Augustinereremiten und Kardinals Aegidius von Viterbo (ca. –), der seinen Namen am Schluß von f. v notiert hat: F. Aeg. Viterbe¯n. Von ihm stammen auch Marginalien auf fast allen Seiten, die Kopfzeilen mit kurzen Hinweisen zum Inhalt sowie die Inhaltsangabe auf f. r.v. Incipit und Explicit sowie das Explicit zu Buch –, – und – nennen als Übersetzer Leonardus Aretinus (d. h. Leonardo Bruni), das Explicit zu Buch – sowie – jedoch Franciscus Aretinus.68 Die Übersetzung von Od. ,– ist in dieser Handschrift von der in den übrigen Handschriften überlieferten Version des Griffolini (,–, in dieser Ausgabe) völlig verschieden. Offenbar war in der Vorlage ein Folio verlorengegangen, dessen Text durch eine andere Version ersetzt wurde. C = Rom, Biblioteca Casanatense,  (D II ),69 Papier, . Jh., ff. r– r Auf f. r oben ist von jüngerer Hand der Titel Homeri Odissea Laurentio Valla traducta nachgetragen, wobei Odissea aus Ilias korrigiert ist. Im Anschluß an die Odyssee-Übersetzung steht auf ff. r–r die Epistel

67 Erwähnung der Handschrift im Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae. Tom. . Paris , S. , bei Vahlen (wie Anm. ), S. –, bei Ludwig Bertalot: Zur Bibliographie der Übersetzungen des Leonardus Brunus Aretinus, in: Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken , /, S. – , darin S.  (= Ludwig Bertalot: Studien zum italienischen und deutschen Humanismus. Hrsg. von Paul Oskar Kristeller. Bd. . Rom , S. –, darin S. ) und bei Bertalot, Initia (wie Anm. ), S.  Nr. . 68 Siehe oben S. . 69 Katalogisierung der Handschrift s. Maddalena Ceresi und Emma Santovito: Catalogo dei manoscritti della Biblioteca Casanatense. Vol. . Rom  (Indici e cataloghi, Nuova serie ), S. – Erwähnung bei Vahlen (wie Anm. ), S. –, Bertalot (wie Anm. ), S. , Bertalot, Initia (wie Anm. ), S.  Nr. , Prete (wie Anm. ), S.  und Kristeller (wie Anm. ), Vol. , S.  und Vol. , S. .

einleitung



des Iustinianus Luzagus, mit der er die Edition der Ilias-Übersetzung des Lorenzo Valla (und des Griffolini), Brescia , dem Bernardus Iustinianus widmet: Offenbar sollte auch in dieser Handschrift wie in B auf die Odyssee-Übersetzung die Ilias-Übersetzung folgen, was möglicherweise zur falschen Zuschreibung der Odyssee-Übersetzung an Valla geführt hat. S = Siena, Biblioteca Comunale, J IX ,70 Papier, . Jh., ff. r–v Die Odyssee-Übersetzung ist der letzte Teil einer Miszellanhandschrift, die u. a. eine lateinische Übersetzung von Hesiods Erga, Xenophons Hieron und Platons Phaidros enthält. Vor der von anderer Hand als die übrigen Texte geschriebenen Odyssee sind ff.  und  leer. f.  ist doppelt gezählt. Die Odyssee-Übersetzung trägt den von dem Schreiber des OdysseeTextes geschriebenen Titel FRAncisci Aretini domini clarissimi atque prestantissimi Odyssearum Homeri traductio incipit. Nach der dritten Lage bricht der Text am Schluß von f. v mit Od. , (,) in aridam egressus ad ab, die übrigen Lagen sind verloren. L = Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. ,71 Papier, . Jh., ff. r–v ff. r–r stammen offenbar von einer anderen Hand als der übrige Text, den nach der Notiz des Fulvio Orsini auf dem Vorsatzblatt Pomponius Laetus (–) geschrieben haben soll: Homero l’Odissea scritto da mano di Pomponio Leto in papiro in °;72 diese Zuweisung ist jedoch wohl nicht richtig.73 ff. v–v sind leer. Der Übersetzer wird nirgends genannt.

70

Erwähnung bei Kristeller (wie Anm. ), Vol. , S. . Erwähnung bei Bertalot, Initia (wie Anm. ), S.  Nr.  und Kristeller (wie Anm. ), Vol. , S.  und Vol. , S. . 72 Siehe Giovanni Beltrani: I libri di Fulvio Orsini nella Biblioteca Vaticana. Rom , S. . 73 Siehe Giovanni Muzzioli: Due nuovi codici autografi dei Pomponio Leto, in: Italia medioevale e umanistica , , S. . 71



einleitung

V = Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana, Barb. lat.  (olim , deinde VIII ),74 Papier, . Jh., ff. r–r Die Handschrift enthält auf ff. r–r die Widmungsepistel an Pius II. ff. v und v sind leer. Der Übersetzer ist nicht genannt. f. r Explicit von der Hand des Kopisten: EXPLICIT LIBER HOMERI DE VLIXEA. Auf ff. r–r und r ist jede Zeile des Textes unterstrichen. An mehreren Stellen findet sich ein spatium vacans von in der Regel eineinhalb Zeilen, ohne daß Text fehlt, so f. v nach Od. , (,) Telemacho assidens, f. r nach Od. , (,) dentibus conficit, f. r nach Od. , (,) dolum excogitavit, f. r nach Od. , (,) fugiendum statuerunt, f. v nach Od. , (,) quietem cepero, f. v nach Od. , (,) in memoriam reducet (1/2 Zeilen), f. r nach Od. ,  (,) ventum inspiravit (1/2 Zeilen) und nach Od. , (,) Circe aperuit, f. v nach Od. , (,) voluntate gesserunt ( Zeilen) und nach Od. , (,) ipsi me solverunt (1/2 Zeilen). Wie der Befund im . Buch erkennen läßt, ist dieser Umstand offenbar dadurch zu erklären, daß der Kopist als Vorlage keine vollständige Handschrift benutzt hat, sondern einzelne Lagen (peciae) zur Verfügung gestellt bekam und seinen eigenen Text jeweils auf einer entsprechenden Lage unterbringen mußte.75 F.  ist nämlich das letzte Blatt der Lage G, mit f.  beginnt die Lage H, und zwar eindeutig mit einem etwas anderen Schriftduktus als der Text der Lage G, so daß diese Lage – wenn überhaupt von derselben Hand – mit Sicherheit nicht in einem Zuge mit der Lage G geschrieben wurde. Um nicht am Ende der Lage einen größeren Leerraum entstehen zu lassen, hat der Kopist auf f.  den Text durch mehrere kleinere Lücken gestreckt.

74 Katalogisierung der Handschrift s. Sesto Prete: Codices Barberiani Latini. Codices –. Rom , S. –. Erwähnung bei Vahlen (wie Anm. ), S. –, Mancini (wie Anm. ), S. , Bertalot, Initia (wie Anm. ), S.  Nr.  und Kristeller (wie Anm. ), Vol. , S. . 75 Mit Sicherheit hat es ein weiteres Pecien-Exemplar in der Überlieferung der Odyssee-Übersetzung des Griffolini gegeben; anders läßt sich jedenfalls kaum der Umstand erklären, daß die Aufteilung des Textes auf die einzelnen Folien in den Handschriften B und C über weite Strecken identisch ist; s. unten S. –.

einleitung



Die Editio princeps (= ed. pr.) der Odyssee-Übersetzung des Griffolini erschien am . Mai  bei Johann Schott in Straßburg:76 Titel f.  (A1)r: HOMERI POETARVM CLA= | RISSIMI ODYSSEA | DE ERRORIBVS | VLYXIS. Kolophon f.  (I5)v: ARGENTORACI | Ex officina Ioannis Schotti: imp¯esis vero egregij. I. V. Doctoris | Georgij Maxilli: al’s übelin: episcopalis curiæ Ar= | geñ. Signatoris. ad non¯u Kal’ Iunij. | Anno a natali christiano | M. D. X. Der Übersetzer wird nirgends genannt. Da der Druck auf f.  (A1)v eine auf den . Mai  datierte Widmung des Georg Maxillus an Hieronymus Baldung enthält,77 ist die Übersetzung allerdings immer wieder fälschlich ihm zugeschrieben worden,78 obwohl Georg Maxillus lediglich der Verleger79 dieses Druckes war, wie sich schon aus dem Kolophon des Druckes ergibt. Tatsächlich handelt es sich um Griffolinis Übersetzung, dessen Widmungsepistel aber nicht abgedruckt ist.80

76 VD  H . Digitalisat des Exemplars der Bayerischen Staatsbibliothek München (Signatur:  A.gr.a.) unter http://daten.digitale-sammlungen.de// bsb /images/index.html. 77 Beginn des Widmungsbriefes: Gregorius (!) Maxillus/al’s übelin. V. I. D. spectabili Hiero= | nymo Baldung. LL. Canonumq; Doctori | Poet˛e /Oratorique celeberrimo | S. D. Ende des Widmungsbriefes: Vale. Raptim Argentinæ ad nonum Kal’. Iunij. Anno a | natali christiano. M.D.X (= ..). 78 So sogar noch VD  H : „Übers. von Gregorius Maxillus al. Ubelin“. 79 Vgl. auch Josef Benzing: Die deutschen Verleger des . und . Jahrhunderts. Eine Neubearbeitung, in: Archiv für Geschichte des Buchwesens , , Sp. –, darin Sp. . 80 Durch die Kataloge, angefangen von Michael Maittaire: Annalium typographicorum tomus quintus et ultimus, indicem in tomos quatuor præeuntes complectens. London  (auch als Online-Ressource über Gale Eighteenth Century Collections Online [ECCO]), S. , bis hin zum VD  H , geistert eine weitere Ausgabe einer lateinischen Odyssee-Übersetzung „interprete Gregorio Maxillo alias Ubelin“, die  von Melchior Lotter d. Ä. in Leipzig gedruckt worden sein soll. Da der angebliche OdysseeÜbersetzer „Gregorius Maxillus“ seine Existenz nur dem mißverstandenen Kolophon des Druckes von  verdankt und bisher nirgends ein Exemplar dieser Ausgabe nachgewiesen werden konnte, dürfte es sich hier um einen Katalogisierungsfehler handeln. Die Ausgabe hat es ganz offensichtlich nie gegeben.



einleitung

Ein zweites Mal wurde die Odyssee-Übersetzung des Griffolini  bei Bernardinus de Vitalibus in Venedig gedruckt:81 Titel f.  (a1)r: HOMERI POETARVM CLA/ | RISSIMI ODYSSEA | DE ERRORIBVS | VLYXIS. | Per Franciscum Filelphum E Græco Traducta. | Argumenta Etiam Singulis XXIIII. Odysseæ Libris addita sunt. Kolophon f.  (m4)v: Odysseæ Homeri libri vigesimiquarti: atque vltimi finis. M:CCCCCXVI. | Venetiis per Bernardinum Venetum De Vitalibus. | Cum Priuilegio. Die Odyssee-Übersetzung, die fälschlich Francesco Filelfo zugeschrieben wird, ist Teil eines Bandes, der HOMERI OPERA E GRAECO TRADVCTA enthält.82 Die Odyssee-Übersetzung findet sich auf ff.  [a1]v –  [m4]r. Die den einzelnen Büchern der Odyssee vorangestellten kurzen Inhaltsangaben (Argumenta) stammen nicht von Griffolini. Der Text der Odyssee ist ein bloßer Nachdruck der Editio princeps von .83 Die handschriftliche Überlieferung des Textes ist dadurch gekennzeichnet, daß der Text in den meisten Handschriften aufgrund sehr nachlässigen Kopierens durch unzählige Korruptelen und zahlreiche Lücken entstellt ist, in einigen Handschriften auch einer mehr oder weniger starken Bearbeitung unterzogen worden ist, so daß eine genaue Klärung der Abhängigkeitsverhältnisse unmöglich ist. Jeweils zwei Handschriften lassen sich jedoch auf eine gemeinsame Vorlage zurückführen. Dies trifft zum einen auf die Handschriften B und C zu, deren auffälligste Gemeinsamkeit darin besteht, daß sich der Textumfang der einzelnen Folien und Seiten in beiden Handschriften über weite Strecken hin exakt entspricht und nur gelegentlich um wenige Wörter divergiert. Es scheint, als ob

81 EDIT  CNCE . Erwähnung bei Bertalot (wie Anm. ), S.  und Bertalot, Initia (wie Anm. ), S.  Nr. . 82 Die Texte sind auf f.  (aa )r aufgeführt: Theodori Gazæ epistola: Qua Homerum ac 1 Nicola¯u e Valle patritium Romanum. Iliados Homeri interpretem summopere commendat. – Homeri Vita Auctore Plutarcho per Guarinum Veronensem latina facta. – Orationes Homeri per Leonardum Arretinum Traduct˛e. – Iliados Homeri librorum. xxiiii. epitoma: Pindarus Ausonius e græco tr¯astulit. – Iliados Homeri n¯onulli libri: Quos Nicolaus e Valle Patritius Romanus heroico carmine e græco in latinum transferebat. – Iliados Homeri liber primus per Carolum Arretinum poetam Clar. traductus/Ad Nicolaum .V. Ponti. Maximum. – Vatrachomyomachia Homeri Eodem Carolo Arretino interprete. – Odyssea Homeri per Franciscum Filelphum in latinum sermonem traducta. – Argumenta etiam in singulos .xxiiii. Odysseæ libros addita sunt. 83 Siehe unten S. –.

einleitung



die Kopisten sich bemüht hätten, ihre Vorlage zeilengenau zu reproduzieren. Um das zu erreichen, sind in C nicht selten in der letzten Zeile einer Seite die Wörter weiter auseinandergezogen. Bei beiden Handschriften ist an zwei Stellen eine größere Textpartie ausgefallen, und zwar fehlen Od. ,– (,–,) Illa mox paruit – nec in tendendo und Od. ,– (,–,) vident – volet mortem. Am Rand ist dabei jeweils – offenbar von erster Hand – vermerkt, daß hier ein größerer Textausfall vorliegt.84 Als weitere auffallende Gemeinsamkeit ist festzuhalten, daß in B und C im neunten Buch e cratere in pocula diffusum vinum bibentes cantibus mulceantur (Od. ,– [,]) ausgelassen und dafür im zehnten Buch nach pulcherrima Circe (Od. , [,]) eingefügt ist. Außerdem ist der Text beider Handschriften durch eine Fülle gemeinsamer Fehler entstellt, von denen sich ein größerer Teil durch nachlässiges Kopieren erklären läßt, z. B. , , , , ,– ,– , ,– , , , , , , , ,– ,– , , , , , ,

perpetuus] prope tuus BC contionibus] conciuibus BC priusquam] patri quam BC spirantes] spumantes BC et in primis oceanus om. BC An nondum – revisisti om. BC fertilem] sterilem BC vescamini simul] vestimini semel BC innumera] in nostrum BC oculis] tauris BC familiarem tuam] fatuam BC e vestibulo] evestigio BC ex quo] inquit BC misericordia] miseri BC verberatus] vere beatus BC Hic Eurymachus – cavillatus om. BC an ad procos abire dimitteret om. BC Erinnybus] criminibus BC multis et tristibus] in ultibus et strictibus BC harum] arcum BC cum solus sit] quando iussit BC Sicele anus] Schcele onus BC illuxit] inclusit BC

84 Zu Od. , hic multa desunt, zu Od. , hic item multa desunt (desunt multa B). – Was zu diesen Textausfällen geführt hat, läßt sich nicht klären. Ein Blattverlust in der Vorlage scheint jedenfalls nicht die Ursache gewesen zu sein, denn dafür ist der Umfang der beiden ausgefallenen Partien sowie der des dazwischenstehenden Textes zu gering.



einleitung

Darüber hinaus haben beide Handschriften eine beträchtliche Anzahl eigener Fehler, die die Kopisten nicht von sich aus korrigiert haben können. Dabei ist die Zahl derartiger Sonderfehler in C wesentlich höher als in B, z. B. , , , , , , , , , , , , , , , , ,–

moneo om. C quo genere om. C reiectam om. C nobis hoc transp. C velim] volo C exempto] extemplo C inclitus om. C longinquis om. C in caput om. C patre] nuper C dolosis om. C tibi bene optabo om. C almam] magnam C pisces – vorabant om. C quam tam diu deserta in insula detineri om. C Hic sapiens assedit Penelope om. C Et iam diu – reverteretur om. C

B kann also nicht aus C abgeschrieben worden sein. Andererseits ist aber auch C nicht aus B abgeschrieben, wie sich zunächst aufgrund der Tatsache vermuten ließe, daß in C die Übereinstimmung der einzelnen Seiten, wie bereits erwähnt, mehrfach dadurch erreicht worden ist, daß die letzten Wörter einer Seite auseinandergezogen worden sind. Denn auch in B finden sich zahlreiche Fehler, die C nicht hat. Diese Sonderfehler von B sind allerdings in der Regel nicht so gravierend wie die Sonderfehler von C, wie die folgenden Beispiele zeigen: , , , , , , , , , , , ,

similis] simul B Mimanta] aramanta B ne] ut B iactasset] -es B lætus] l¸etos B fumum] funum B propius] -prius B Aloei] Aloa B specie] spem B Argivi] argui B monstrum] nostrum B faciendum] facundum B

einleitung , , , , , , , , , , , , , , ,



armavi] amavi B suibus] suis B minime] numine B viveret] vivent B contendit] -temnit B exanimasset] examin- B oculis] -los B diis] dii B mensam] -sem B delegit] degit B depreceris] depreteritis B quoad] quod B defunctis] definitis B indueris] indiceris B hesterna] externa B

Bei den meisten dieser Fehler wäre es – wie auch bei vielen anderen leichteren Verlesungen und Verschreibungen – zunächst noch denkbar, daß der Kopist von C von sich aus die richtige Lesart hergestellt hat, obwohl diese Annahme angesichts der Tatsache, daß er immer wieder auch den unsinnigsten Text reproduziert, eher unwahrscheinlich ist; B hat aber zumindest einige Sonderfehler, die sich in C nicht finden und die der Kopist schwerlich auf dem Wege der Konjektur hätte verbessern können,85 z. B. , , , , , , , , , , ,

tum + vero B in] contra B socii + ut B respondit] ostendit B videndi] audendi B Telemache + inquit B contendebat] comprendebat B impendet om. B omnibus] cibi B contempserunt] comprenserunt B expulissem + increpitando ulissem B86

Damit ist der Schluß unabweislich, daß B und C unabhängig voneinander auf dieselbe Vorlage zurückgehen, die einen durch zahllose Verlesun85 Dafür, daß sich der Kopist von C einer weiteren Vorlage bedient hätte, an den fraglichen Stellen also mit Kontamination zu rechnen wäre, gibt es in der Handschrift keinerlei Anhaltspunkte. 86 Offenbar ist hier im B eine Glosse in den fortlaufenden Text geraten.



einleitung

gen und Verschreibungen sowie durch kürzere oder längere Auslassungen entstellten Text gehabt haben muß. An einigen Stellen scheinen B und C und damit deren Vorlage eine alternative Übersetzung zu bieten, z. B. , ,– , , , , , , ,

ratis] navis BC prospiceret] vidit BC uno ore] una voce BC agros] campos BC nequaquam] minime BC interimendum] interficiendum BC gravius] acrius BC rursus] iterum BC sperabant] putabant BC

Darin sind aber wohl weniger Spuren einer redaktionellen Bearbeitung des Textes zu sehen als vielmehr Glossen, die entweder schon im Text der Vorlage von B und C standen oder in dieser Vorlage marginal oder interlinear notiert waren.87 Dagegen weisen die Handschriften F und P vor allem in den letzten Büchern der Odyssee ganz eindeutige Spuren einer Revision auf. Beide Handschriften, die übereinstimmend die Odyssee-Übersetzung dem Leonardus Aretinus zuweisen,88 sind eng miteinander verwandt, wie sich aus den zahlreichen gemeinsamen Fehlern ergibt, z. B. , , ,– , , , ,– , , , , , , , ,

bibentem] habentem FP carissimo om. FP et oves ter anno pariunt om. FP genitus Memnon interemerat] int. gen. M. transp. FP clamore] amore FP sedens plorabam] plorans sedebam FP H¸ec dicentem – Telemachum om. FP quietem] invitus FP Aegas] eoas FP et manibus passis om. FP ostendas om. FP inquit] mihi FP muto] mutato FP sustinuisti] studuisti FP arctioribus] amplioribus FP

87 Dies würde auch erklären, warum z.B. nur in C , deductus statt des sonst überlieferten delatus oder , sectorum statt cæsorum steht. 88 Siehe oben S. .

einleitung , ,– , , , , ,



pulchricoma] pulcherrima FP vinoque focillatus] vino facillatus FP mortem] montem FP cœnet] tenet FP Bene inquit om. FP tristibus] tribus FP annixus] anxius FP

Gegenseitige Abhängigkeit scheidet jedoch aus, da beide Handschriften auch eigene Fehler haben, die sich in der jeweils anderen Handschrift nicht finden. Dabei ist die Handschrift P sehr viel flüchtiger geschrieben als F, wie nicht nur der Schriftduktus, sondern vor allem die zahlreichen Korruptelen im Text zeigen, z. B. , dilectus om. P , quidem pluribus om. P , carnibus] carbonibus P , reditum] obitum P , Continuo … paruit] Continuo talia … paravit P , fugiendum om. P ,– hominibus et desiderantibus om. P , minuere] Minerv¸e P , verbis] versibus P , institutum] in futurum P

Besonders auffallend ist es, daß in P häufig Textstücke etwa gleichen Umfanges ausgefallen sind, die möglicherweise einer oder zwei Zeilen der Vorlage entsprachen, z. B. ,– ,– ,– ,–

-menti domum convenere, terr¸e motor Neptunus, bonus Mercurius om. P sumus et canere orsus est, numquam a profusissimo fletu cessavit hospes noster. Nimius eius animum m¸eror subiit. Taceat ergo ut om. P implevit, nobisque sedentibus et ventus et gubernator cursum dirigebat. Hoc pacto om. P Illa autem gravida Pelien et Nelea peperit, qui ambo magni Iovis cultores evaserunt om. P

Diese Auslassungen lassen sich vielleicht durch Zeilensprung beim Kopieren erklären oder durch mechanische Beschädigung der Vorlage, wobei die erste oder letzte Zeile der Seite verlorenging. ,–, bietet P im fortlaufenden Text eine von den übrigen Handschriften völlig abweichende Übersetzung von Od. ,–:



einleitung

P

cett.

nisi quidam Deus meum casum doluisset meique esset misertus prothei uidelicet Potentis filia marini senis Idotea. huius enim maxime animum commoui qu¸e mihi soli pr¸e nimio iam deficienti obvia facta est semotis sotiis. assidue enim ii circa Insulam errantes Incuruis hamis piscabantur. domabat enim uentrem fames.

nisi Idothea, Protei, marini senis, filia, me miserata liberasset. Quæ mihi soli obviam facta maiorem me in modum commovit. Socii continue incurvis hamis circum littora piscabantur; urgebat enim fames.

Dabei gibt die Version von P den homerischen Wortlaut viel genauer wieder als der Text der übrigen Handschriften, wie der Vergleich des nisiSatzes in beiden Versionen mit Od. ,– zeigt: εH μ= τς με &ε,ν Tλοφρατο κα μ’ (λησε, Πρωτος Hφ&μου &υγ"τηρ Gλοιο γροντος, ΕHδο&η.

Während P eine wortwörtliche Übersetzung der Homerverse bietet, bei der kein Element der Vorlage verändert oder ausgelassen wird und die Wortstellung genau beibehalten ist, wird im Text der übrigen Handschriften das eigentliche grammatikalische Subjekt des Satzes τς … &ε,ν nicht wiedergegeben, sondern die erläuternde Apposition Πρωτος Hφ&μου &υγ"τηρ Gλοιο γροντος ΕHδο&η zum Subjekt gemacht; aus den beiden koordinierten Prädikaten Tλοφρατο κα μ’ (λησε, die in P exakt mit meum casum doluisset meique esset misertus übersetzt werden, wird in der anderen Version eine gutem lateinischen Sprachgebrauch entsprechende Partizipialkonstruktion, bei der zudem mit liberasset nicht genau übersetzt, sondern bereits interpretiert wird. Schließlich fehlt in dieser Version das homerische Epitheton ornans des Proteus Hφ&μου. Dieser Text entspricht genau dem Übersetzungsstil des Francesco Griffolini, dem es, wie bereits gezeigt,89 nicht darauf ankam, alle Einzelheiten und Eigenarten der Vorlage möglichst vollständig ins Lateinische zu übertragen. Es läßt sich im übrigen beobachten, daß diese Tendenz im Verlauf der Übersetzung immer ausgeprägter wird mit der Folge, daß immer mehr Einzelheiten der homerischen Vorlage unberücksichtigt bleiben und ganze Verspartien in wenigen lateinischen Worten zusammengefaßt werden.90 Damit ist aber zugleich auch klar, daß 89

Siehe oben S. – und grundsätzlich Schneider/Meckelnborg (wie Anm. ). Möglicherweise hat sich Griffolinis Begeisterung für die Homerübersetzungen im Verlauf der Arbeit etwas gelegt, so daß er das Werk rasch abschließen wollte. – Mit 90

einleitung



die der Methode des Griffolini widersprechende Übersetzung von Od. ,– in P nicht auf Griffolini zurückgehen kann. Auf welchem Weg diese Alternativfassung in den Text von P geraten ist, wo sie nahtlos in den fortlaufenden Text integriert ist, läßt sich nicht klären. Ob erst der Kopist von P zwischen Griffolinis Übersetzung und der Alternativfassung, die er beide in seiner Vorlage gefunden haben könnte, gewählt hat, ob er einen Textverlust – möglicherweise durch mechanische Beschädigung – in seiner Vorlage erkannt und den Text selbst oder aus einer anderen Quelle ergänzt hat oder ob die Alternativfassung bereits durch einen seiner Vorgänger in den Text geraten ist, kann nicht eindeutig geklärt werden. Angesichts der Tatsache, daß P sehr flüchtig geschrieben ist und ungewöhnlich viele Fehler enthält,91 ist eher damit zu rechnen, daß der Schreiber von P hier nur seine Vorlage kopiert, der Text mit der eingefügten Alternativfassung ihm also schon in dieser Form vorgelegen hat. Im . Buch der Odyssee bietet P noch eine weitere und in diesem Fall auch längere Partie, in der der Wortlaut vom Text der übrigen Handschriften völlig abweicht. Es handelt sich um die Übersetzung von Od. ,– (,–,), die in P in einer Fassung vorliegt, die ebenfalls vom Übersetzungsstil des Griffolini ganz erheblich abweicht, wie der Beginn dieser Partie sogleich erkennen läßt: „κατ=λυ&ον … Tτρυνων AΟδυσα σXν -ντι&4ω Μενελ"4ω Ιλιον εHς fμ’ Vπεσ&αι (ϋσλμων (π νη,ν; μην δ’ 0ρ’ ο`λ4ω π"ντα περ=σαμεν ε9ρα π2ντον σπουδ παρπεπι&2ντες AΟδυσσα πτολπορ&ον.“  Τ*ν δ’ αhτε ψυχ προσεφ.νεεν AΑμφιμδοντος+ „AΑτρεiδη κδιστε, 0ναξ -νδρ,ν AΑγ"μεμνον, μμνημαι τ"δε π"ντα, διοτρεφς, aς -γορεεις+ σο δ’ (γY εh μ"λα π"ντα κα -τρεκως καταλξω, Jμετρου &αν"τοιο κακ*ν τλος, οjον (τχ&η.  μν.με&’ AΟδυσσος δν οHχομνοιο δ"μαρτα+ J δ’ ο`τ’ QρνεEτο στυγερ*ν γ"μον ο`τ’ (τελετα, JμEν φραζομνη &"νατον κα κρα μλαιναν, -λλ# δ2λον τ2νδ’ 0λλον (ν φρεσ μερμ=ριξε.“ 

dieser gegen Ende der Odyssee-Übersetzung immer stärker werdenden Straffung des Textes und der zunehmenden Abkehr vom exakten Wortlaut Homers mag es auch zusammenhängen, daß der Text vor allem in den letzten Büchern der Odyssee von einem Anonymus einer redaktionellen Bearbeitung unterzogen worden ist, die das Ziel hatte, eine größere Nähe zum homerischen Original herzustellen; s. unten S. –. 91 Auf fast jeder Seite finden sich in P Auslassungen, Umstellungen und teilweise sinnlose Verschreibungen, wie dem kritischen Apparat zu entnehmen ist.



einleitung

P

cett.

„… hortans Ulyxem, ut ad Ilium una sequeretur navibus bene compactis. Toto autem mense latum omnem penetravimus pontum, vix inducentes urbium eversorem Ulyxem.“ Hunc contra est affata anima Amphimedontis: „Atrides pr¸eclare, hominum rex Agamennon, memini h¸ec omnia, Iovis alumne, ut enarras; tibi autem ego bene admodum etiam vere omnia enumerabo, quo pacto nostr¸e mortis malus exitus patratus sit. Petebamus Ulyxis divi absentis uxorem. H¸ec autem neque abnuebat odiosum coniugium neque pr¸estabat, nobis machinans mortem et pestem atram, sed hunc alium dolum animo agitavit.“

„… hortaturus Ulixem, ut nobiscum ad Troianam obsidionem firmis navibus proficisceretur, advenerim? Mense autem Iulio latum mare sulcavimus, ut sollicitudine nostra Ulixi, urbium expugnatori, eam profectionem persuaderemus.“ Cui Amphimedontis anima: „Inclite“, inquit, „rex hominum Agamemnon, Iovis alumne, h¸ec omnia memini. Ego autem tibi sedulo narrabo interitum nostrum. Cum diutius Ulixes patria abesset, eius coniugem sollicitare cœpimus. Illa neque recusabat nuptias neque tamen consummabat perniciem nobis pr¸esagiens, sed quo nos spe duceret, dolum excogitavit.“

Ein Vergleich der beiden Fassungen macht deutlich, daß der homerische Text in P wortwörtlich unter weitgehender Beibehaltung der Wortstellung des griechischen Originals wiedergeben ist, während die Fassung, die die übrigen Handschriften überliefern, die Verse eher interpretierend paraphrasiert. So werden in P etwa alle Einzelheiten der Verse f. mit tibi autem ego bene admodum etiam vere omnia enumerabo, quo pacto nostr¸e mortis malus exitus patratus sit umständlich wiedergegeben, wobei nur omnia und quo pacto nicht genau an derselben Stelle wie im Homertext stehen; in der Fassung der übrigen Handschriften wird die Erzählung auf die Kernaussage reduziert: Ego autem tibi sedulo narrabo interitum nostrum. Ebenso werden die Verse f. in P in wortwörtlich mit nobis machinans mortem et pestem atram, sed hunc alium dolum animo agitavit übersetzt, während in der Fassung der übrigen Handschriften &"νατον κα κρα μλαιναν in Vers  schlicht mit perniciem wiedergegeben und in Vers  δ2λον τ2νδ’ 0λλον als quo nos spe duceret dolum interpretiert wird; (ν φρεσ wird dabei als überflüssiges Detail neben excogitavit weggelassen.92

92 In Vers , (,), in dem die übrigen Handschriften für das homerische μην … ο`λ4ω Mense … Iulio schreiben, was wohl eher auf ein Versehen des Übersetzers als auf eine entsprechende Verschreibung in der griechischen Vorlage zurückzuführen sein dürfte, hat die Version in P das richtige Toto … mense.

einleitung



Bemerkenswert ist, daß P am Ende der abweichenden Partie für die Verse Od. ,– -λλ’ 0ρα το γε / α)μασι#ς λξοντες -λως μμεναι Vρκος / ο/χοντ’ eine Doppellesart bietet: Sed hi ad legendas sæpes accesserant, quod vine¸e essent munimen. Pro lapidibus enim ad maceriam faciendam duce Dolio sene concesserunt. Dabei entspricht Pro lapidibus – concesserunt der Fassung der übrigen Handschriften (,–). Ganz offensichtlich war also in der Vorlage von P ein Folio verlorengegangen, dessen Text durch eine andere Version ersetzt wurde. Beim Anschluß dieser aus einer anderen Quelle ergänzten Partie an die Übersetzung des Griffolini hat der Kopist nicht bemerkt, daß Sed hi ad legendas sæpes accesserant, quod vine¸e essent munimen und Pro lapidibus enim ad maceriam faciendam … concesserunt zwei verschiedene Übersetzungen derselben Homerverse sind. Daher darf man mit einiger Sicherheit annehmen, daß nicht etwa der Kopist selbst eine eigene Übersetzung der in der Vorlage verlorenen Partie angefertigt, sondern den Text einer anderen Quelle93 entnommen hat, da ihm sonst dieser Fehler schwerlich unterlaufen wäre. Dies bestätigt noch einmal, daß diese Vorlage von P nicht F gewesen sein kann; denn F bietet sowohl für Od. ,– als auch für Od. ,– zusammen mit den übrigen Handschriften die Übersetzung des Griffolini, ohne daß an dieser Stelle (f. r bzw. f. r) in der Handschrift irgend etwas zu finden wäre, das einen Kopisten hätte veranlassen sollen, sich nach einer Alternativfassung umzusehen. Außerdem hat F auch einige eigene Fehler,94 die sich in P nicht finden und die der Kopist von P kaum von sich aus korrigiert haben dürfte, z. B. , ,– , , , , , , ,

allocuta + ita F fortis simul et om. F (fortissimus et P) est + loqui F pr¸emonitus] premotus F oblivisceretur] obvii F gaudio] gladio F in1 + bono zelo F porticu] poculo F Laert¸e] Laretæ F

93 Obwohl die Übersetzung der ergänzten Partie der Methode verbum de verbo folgt, war diese Quelle übrigens nicht, wie man vermuten könnte, die Version des Leontius Pilatus. 94 Wie dem kritischen Apparat zu entnehmen ist, ist die Anzahl der Sonderfehler im sehr sorgfältig geschriebenen Codex F aber weitaus geringer als in P.



einleitung , , ,

ut] ait F custos] custodes F vox] nox F

Ab , überliefert F eine von P sowie von allen anderen hier noch zur Verfügung stehenden Handschriften95 der Odyssee-Übersetzung des Griffolini abweichende Textfassung, wie aus der folgenden Gegenüberstellung eindeutig hervorgeht: F

BCV

LP

Conticuit, illi autem clamantes exiluerunt plus quam dimidio, alii autem adsidebant confertim; non enim dictum probabant, sed Eupitheo obtemperabant et statim concurrebant. Sed postquam instructi sunt armis splendidis, cuncti convenerunt in conspectu magn¸e urbis. Dux erat insanientium ipse Eupitheus, quippe qui ulturus erat cædem filii, neque inde pedem referret, sed mortem illic obiret. Sed Minerva allocuta est Iovem, Saturni filium: „O pater noster, Saturni fili, rex regum, ostende mihi, quid corde regis! Numquid vis bellum et pugnam gravem aut potius pacem parare utrinque?“

H¸ec ille. At contio plus dimidia malo (scribend. magno) clamore concita furori concedentes sanum sprevere (-verunt V) consilium et sumptis armis in ampla civitate congregantur (-antes C). Quorum stultiti¸e (-tia C) dux erat Eupithes (-pities V) filii sui c¸edem (+ se V) ulturum ratus (reatus B), sed minime erat reversurus. Interea Minerva Iovem (Iove C) Saturnium his verbis alloquitur (-tus B): „Pater noster, Saturnie, summe regum, dic, qu¸eso, quid nunc tibi animi sit! Hocne tam grave bellum, hanc pugnam patieris, an hos Ulixi (-xes B) reconciliabis?“

H¸ec ille. At hi turba magna (om. L) magno (magnoque P) clamore concita furebant ad arma et sanum sprevere consilium cunctique ante amplam civitatem convenerunt. Eupithes stulticie dux erat filii sui c¸edem ulturum ratus, sed minime erat reversurus. Interea Minerva Iovem Saturnium his verbis alloquitur: „Pater noster, Saturnie (-ne L), summe regum, dic, qu¸eso, quid nunc tibi animi sit! Hocne tam grave bellum (+ atque P), hanc pugnam patieris, an hos Ulixi reconciliabis?“

Offenbar ist in F nach Verlust des letzten Folio eine Ergänzung von anderer Hand nach einer anderen Textquelle vorgenommen worden.96 Die Tatsache, daß auch in P im letzten Buch der Odyssee eine größere Partie 95 96

Der Text der Handschriften Nund S bricht bereits viel früher ab, s. oben S.und . Siehe oben S. .

einleitung



nach einer anderen Textquelle ergänzt worden ist, läßt sich möglicherweise dadurch erklären, daß sich die Bindung der gemeinsamen Vorlage von F und P am Ende gelockert hat, so daß im Laufe der Zeit mindestens zwei Folien verlorengegangen sind, was zu diesen Ergänzungen geführt hat. Die gemeinsame Vorlage von F und P muß einen Text geboten haben, der von Buch  an in immer stärkerem Maß Spuren einer Revision aufwies. Diese Revision kann aber nicht erst in diesem Exemplar erfolgt sein, sondern muß stemmatisch weiter hinaufreichen, da auch die Handschrift L in der Regel diesen revidierten Text überliefert, während sie sonst meist frei von den F und P gemeinsamen Fehlern ist. Dabei zeigt die Fassung von L und FP denselben Übersetzungsstil, der bereits für die abweichende Version von Od. ,– (,–,) in P festzustellen war,97 nämlich einen Übersetzungsstil, bei dem die Homerverse im allgemeinen wörtlich unter Beibehaltung der Wortstellung und ohne größere Auslassungen wiedergegeben werden, wie die folgenden Beispiele zeigen: Od. ,– (,–) Dππ2τε κεν δ= μοι ξυμβλ=μενος 0λλος Dδτης φ=η -&ηρηλοιγ*ν χειν -ν# φαιδμ4ω kμ4ω, κα τ2τε μ’ (ν γαη π=ξαντ’ (κλευσεν (ρετμ2ν

Cum mihi obviam fuerit viator quidam pulchrum humeris ventilabrum gestans, illic remum (rerum BC) figam (fugam BC) BCV Cum mihi obviam factus viator dixerit me ventilabrum gestare humero claro, tunc (tunc om. L) illic remum figere humi iussit FLP

Die Fassung in BCV gibt den Homertext nicht korrekt wieder: Nicht der fremde Wanderer, dem Odysseus einst begegnen wird, trägt den „Hachelverderber“ (-&ηρηλοιγ2ν),98 sondern der fremde Wanderer sagt orakelnd, Odysseus trage einen „Hachelverderber“; dabei gibt es keine Entsprechung zu φ=η, es sei denn, der Übersetzer hat es mit φαν=η verwechselt99 und es zusammen mit ξυμβλ=μενος als obviam fuerit wiedergegeben. Außerdem wird φαιδμ4ω, das zu kμ4ω gehört, fälschlich auf -&ηρηλοιγ2ν bezogen (pulchrum … ventilabrum). All diese Fehler sind 97

Siehe oben S. –. Mit „Hachelverderber“ ist eine Worfschaufel gemeint; der Wanderer bezeichnet damit das Ruder, das Odysseus trägt. 99 Möglicherweise fand er in seiner griechischen Vorlage auch eine entsprechende Lesart vor. 98



einleitung

im Text von FLP beseitigt; zudem ist Vers , in der Version von FLP wesentlich genauer übersetzt und damit näher am griechischen Original als die Fassung in BCV. Od. ,– (,–) -μφ’ kμοισιν (δσετο τεχεα καλ", Sρσε δI Τηλμαχον κα βουκ2λον QδI συβ.την, π"ντας δ’ ντε’ 0νωγεν -ρ=ϊα χερσν 8λσ&αι

pulchris armis munitus excitavit Telemachum et pastores precepitque, ut arma sumerent BCV suos munivit humeros et Telemacho atque custodibus boum (bovum L) suumque omnibus precepit, ut arma sumerent FLP

Die Fassung in BCV entspricht dem Übersetzungsstil des Griffolini mit den für ihn typischen Freiheiten: Aus der Parataxe im Homertext wird im Lateinischen eine Hypotaxe mit Partizipialkonstruktion, die Erzählung beschränkt sich auf die Mitteilung der Tatsachen, die den Handlungsfortschritt bringen. Im Text von FLP ist die homerische Parataxe ebenso beibehalten wie die Unterscheidung von Rinder- und Schweinehirt, außerdem finden sich hier Entsprechungen für kμοισιν in Vers  und π"ντας in Vers . Griffolinis eher paraphrasierende Version ist also bei einem Vergleich mit dem griechischen Text mit dem Ziel einer genaueren Entsprechung zwischen Vorlage und Übertragung revidiert worden. Od. ,– (,–,) F πρ,τ’ (ξεροιτο Vκαστ" τε πειρ=σαιτο. mδε δ ο) φρονοντι δο"σσατο κρδιον εOναι, πρ,τον κερτομοις (πεσσιν πειρη&ναι. τ# φρονων H&Xς κεν α9το δEος AΟδυσσες. F τοι D μIν κατχων κεφαλν φυτ*ν -μφελ"χαινε+ τ*ν δI παριστ"μενος προσεφ.νεε φαδιμος υ)2ς.

an prius rogando singula experiretur, id sibi satius visum est, ut paulum (paululum BC) cum eo iocaretur. Recta (om. V) igitur profectus inclitus filius patrem apprehensa arboris coma circumfodientem invenit hisque eum (eis V) verbis affatur BCV an experiretur prius rogando singula sic cogitanti id sibi satius visum est, ut prius verbis simulatis (simulditis L) fraudulentisque ageret. Recta igitur via proficiscens patrem demisso capite arborem fodientem invenit hisque affatur verbis FLP

Die Fassung in FLP gibt den homerischen Text mit größerer Genauigkeit wieder: ut prius verbis simulatis fraudulentisque ageret entspricht exakt

einleitung



dem homerischen πρ,τον κερτομοις (πεσσιν πειρη&ναι, während ut paulum cum eo iocaretur diesen Vers eher nur paraphrasiert. Außerdem ist die unsinnige Wiedergabe von F τοι D μIν κατχων κεφαλν φυτ*ν -μφελ"χαινε in BCV (patrem apprehensa arboris coma circumfodientem invenit) in FLP korrigiert. Auch hier ist wiederum anzunehmen, daß Griffolinis Übersetzung, die offenbar in BCV vorliegt,100 später nach einem griechischen Exemplar revidiert worden ist. Od. ,– (,–) εH δ’ 0γε τοι κα δνδρε’ (ϋκτιμνην κατ’ -λων  τε2ν σε Vκαστα ε/πω, f μο ποτ’ δωκας, (γY δ’ C παιδν*ς (.ν, κατ# κπον (πισπ2μενος+ δι# δ’ α9τ,ν )κνεμεσ&α, σX δ’ nν2μασας κα ειπες Vκαστα. <χνας μοι δ,κας τρισκαδεκα κα δκα μηλας, συκας τεσσαρ"κοντ’+

Ad hoc et (+ ad BC) arbores, qu¸e culto in agro erant, referam, quas (que V) mihi ipse (ipse mihi transp. V) largitus es, ego autem singulas evellens puer adhuc in horto plantavi. Tu enim piros mihi tredecim, malos decem, ficus quadraginta dedisti BCV Sed dicam etiam arbores culto in agro sitas, quas mihi (om. FP) olim dedisti, cum ego puerulus omnia petebam sectans per hortum simulque per arbores pergebamus (pergebam omnes L). Tuque singulas nominabas, quas dare velles, piros mihi dedisti (tredecim L), malos decem, ficos quadraginta (+ dedisti L) FLP

Auch hier sind Fehler, die die Fassung von BCV bietet, in FLP offen τε2ν σε Vκαsichtlich nach einem griechischen Text korrigiert: (γY δ’ C στα / παιδν*ς (.ν, κατ# κπον (πισπ2μενος+ δι# δ’ α9τ,ν / )κνεμεσ&α ist, wenn der Übersetzer tatsächlich diesen Text in seiner Vorlage vorgefunden hat, mit ego autem singulas evellens puer adhuc in horto plantavi gänzlich falsch wiedergegeben, während die Lesart von FLP cum ego puerulus omnia petebam sectans per hortum simulque per arbores pergebamus dem Homertext genau entspricht. Die Tatsache, daß FP in , dedisti statt tredecim haben und dedisti nach quadraginta auslassen, läßt sich wohl dadurch erklären, daß der Bearbeiter des Textes dedisti, das Griffolini seiner Übersetzungsgewohnheit entsprechend in

100 Darauf deutet auch die Tatsache, daß in dieser Version von den beiden Subjekten der Verse – – δEος AΟδυσσες in  und φαδιμος υ)2ς in  – mit inclitus filius nur eines erhalten bleibt, das zu Vers  vorgezogen wird; dies entspricht der Übersetzungsmethode des Griffolini.



einleitung

gut lateinischem Stil an das Ende des Satzes gestellt hat, an die Stelle des Textes setzen wollte, an dem δ,κας im homerischen Text steht, also vor das lateinische tredecim. Seine Korrektur ist jedoch als Ersatz für tredecim mißverstanden worden und hat dieses Wort verdrängt. In den Partien des . Buches der Odyssee, in denen P bzw. F jeweils einer völlig anderen Version folgen, zeigen sich signifikante Übereinstimmungen zwischen L und F bzw. L und P. Ein Beispiel für die Übereinstimmung von L und P innerhalb der Schlußpartie der Odyssee, für die F eine von allen übrigen Handschriften abweichende Fassung bietet, ist bereits oben101 ausgeschrieben; für die Übereinstimmung von L und F ist z. B. die folgende Stelle zu vergleichen: Od. ,– (,–) 0ντα τιτυσκ2μενος+ το δ’ -γχιστEνοι πιπτον. γνωτ*ν δ’ Fν 3 " τς σφι &ε,ν (πιτ"ρρο&ος Fεν+ α9τκα γ#ρ κατ# δ.ματ’ (πισπ2μενοι μνεϊ σφ4, κτεEνον (πιστροφ"δην, τ,ν δI στ2νος <ρνυτ’ -εικς κρ"των τυπτομνων, δ"πεδον δ’ fπαν αUματι & εν.

e regione propiores cadebant, ut pateret aliquem ei deorum opem ferre. Statim autem in nos conversi vi sua furentes interimebant. Cumque casu capita terr¸e alliderentur (-tur om. V), suspiria ingentia exaudiri, pavimentum omne sanguine inundare (undare BC) BCV e regione intuendo illi vero frequentes cadebant, ut pateret deorum aliquem opem ferre. Statim autem per edes (pedes F) sectando vi sua furentes interimebant quoquo versus, illorum autem gemitus oriebatur, cum capita terre alliderentur et (om. F) pavimentum omne sanguine inundaret FL

In FL ist τιτυσκ2μενος, das Griffolini in der Regel ausläßt,102 durch intuendo eingefügt, außerdem ist hier το δ’ wörtlich übersetzt und das fehlerhafte propiores für -γχιστEνοι zu frequentes korrigiert worden. In Vers f. bieten FL statt der interpretierenden Wiedergabe von κατ# δ.ματ’ (πισπ2μενοι in BCV (in nos conversi) mit per edes sectando eine wörtliche Übersetzung und ergänzen für das in BCV gar nicht berücksichtigte (πιστροφ"δην quoquo versus. Schließlich entspricht illorum autem gemitus oriebatur in der Fassung von FL exakt der homerischen Vorlage. Es kann kein Zweifel darüber bestehen, daß die Fassung von BCV die ursprüngliche ist, während die Version in FLP das Ergebnis einer Revision nach einer griechischen Vorlage darstellt. Schließlich wird niemand

101 102

S. . Zum Beispiel Od. ,; ,..

einleitung



auf den Gedanken verfallen, einen korrekten und verständlichen Text, wie ihn FLP bieten, zu verderben, dagegen ist es sehr wahrscheinlich, daß sich jemand bei einem Vergleich eines Textes, wie ihn BCV überliefern, mit einem griechischen Homertext veranlaßt sah, entsprechende Korrekturen vorzunehmen. Hierzu bestand gerade am Schluß der Odyssee ein besonderer Anlaß, weil Griffolini hier immer großzügiger mit der homerischen Vorlage umgeht, sich teilweise weit vom griechischen Text entfernt und die epische Erzählung Homers noch stärker strafft als am Anfang des Werkes. Offenbar lag ihm daran, seine Übersetzungsarbeit schnell zum Abschluß zu bringen,103 was auch die in diesem Teil nicht seltenen, oft durch Flüchtigkeit veranlaßten Fehler104 anzudeuten scheinen. Daß Griffolini selbst seinen Text noch einmal gründlich durchgesehen hat, ist dabei kaum anzunehmen, da der in dem revidierten Text zu beobachtende Übersetzungsstil nicht seiner Arbeitsweise105 entspricht. Wer allerdings seinen Text zumindest teilweise einer Revision unterzogen hat, läßt sich nicht feststellen. Die Lesarten des revidierten Textes stammen auf jeden Fall nicht aus einer der bisher bekannten Prosaübersetzungen der homerischen Odyssee wie etwa der des Leontius Pilatus oder der des Raphael Maffeius Volaterranus,106 wie ein Vergleich der entsprechenden Korrekturen in FLP mit deren Versionen eindeutig zeigt. Diese Korrekturen waren offenbar in dem Exemplar der Übersetzung des Griffolini, aus dem die gemeinsame Vorlage von F und P auf der einen und L auf der anderen Seite geflossen sind, angebracht, wahrscheinlich marginal oder interlinear. Das lassen zumindest Stellen wie Od. ,–  (,–) vermuten: Hier steht für das homerische κα τ2τε δ= ’ AΟδυσα κακ2ς πο&εν Cγαγε δαμων / -γρο (π’ (σχατι=ν, 3&ι δ.ματα ναEε συβ.της in F und L107 Tum Ulixem duxit nescio unde malus d¸emon in ultimum ruris, ubi subulcus habitabat, reduxit, in BCV dagegen Inde Ulixem nescio unde malus d¸emon (demum V) in ultimum agrum, ubi subulcus habitabat, reduxit. Die Stellung des Prädikats reduxit am Ende des Satzes ist typisch für den Übersetzungsstil des Griffolini, der hierin

103 Er hat die Odyssee, wie aus der Widmungsepistel an Pius II. hervorgeht, immerhin in nur einem Jahr übersetzt; s. oben S. . 104 Allein die hier ausgeschriebenen Stellen aus dem . und . Buch der Odyssee bieten ja genügend Beispiele dafür. 105 Siehe hierzu oben S. –. 106 Vgl. oben S. , Anm. . 107 P bietet hier eine andere Fassung, s. oben S. –.



einleitung

seinem klassischen Vorbild Cicero folgt. In FL wird das Prädikat an die Stelle gerückt, an der es auch im homerischen Vorbild steht, und zugleich das Kompositum in Übereinstimmung mit Homer (Cγαγε) in das Simplex geändert. Dabei ist aber versehentlich die ursprüngliche Lesart reduxit am Satzende stehengeblieben. FLP bilden also eine Gruppe von Handschriften, die letztlich auf ein Exemplar zurückgehen, dessen Text nach einem griechischen Homertext revidiert worden ist. F und P hängen dabei aufgrund der zahlreichen Bindefehler von einer gemeinsamen Vorlage unterhalb dieses Exemplars ab, die am Ende möglicherweise beschädigt war, was die von Griffolinis Text völlig abweichenden Ergänzungen im . Buch in F und P erklären würde. Diesen drei Handschriften steht die Gruppe BCV gegenüber, deren Text weitgehend frei von den Eingriffen in den Text ist, die FLP aufweisen. B und C gehen dabei, wie oben gezeigt,108 auf eine gemeinsame Vorlage zurück, die neben einer Fülle von Fehlern, die sich in B und C wiederfinden, auch eine Reihe von alternativen Übersetzungen oder zumindest Glossen bot, die möglicherweise den ursprünglichen Text verdrängt hatten,109 z. B. Od. , (,–) /δε] vidit BC : prospiceret cett. Od. , (,) C  νεον] una voce probarunt BC : uno ore probarunt cett. Od. , (,) -γρος] campos BC : agros cett. Od. , (,) ο9χ] minime BC : nequaquam cett. Od. , (,) κατακτενειν] interficiendum BC : interimendum cett. Od. , (,) bπερφι"λως] acrius BC : gravius cett. Od. , (,) /σαν] reversi sunt BC : redierunt cett. Od. , (,) αhτε] iterum BC : rursus cett.

108

Siehe oben S. –. Wie überhaupt Glossen in den Text eingedrungen sind und die ursprüngliche Lesart teilweise verdrängt haben, zeigen die folgenden Beispiele: Od. , (,) hat Griffolini offenbar das homerische -μνον einfach als amnion übernommen (in FP zu ammon verschrieben). Hierzu findet sich jeweils als Marginalglosse in L genus vasculorum, in S genus vasculi. Diese Glosse ist in V, wo nebeneinander amnion genus vasculi steht, in den Text geraten. Eine ähnliche Glosse ist auch in B und C, die amnion genus vasi bieten, im Text zu finden. Ebenso hat Griffolini wohl auch Od. , (,) das homerische (ρινε2ς als erineus übernommen. So steht es nur in L und N und mit leichter Verschreibung zu ermeus in B und C. In L steht außerdem zu dieser Stelle am Rand die Glosse arbor, was F und P statt erineus im Text bieten. Hier ist also die Glosse in den Text geraten und hat die ursprüngliche Lesart verdrängt. Ebenso ist wohl auch die Lesart arbor caprificus in V eine Glosse, die nun statt des eigentlich zu erklärenden erineus im Text steht. 109

einleitung



An einigen wenigen Stellen haben BC gegen V eine gemeinsame Lesart mit FLP, z. B. an den folgenden Stellen: Od. , (,) τκνον φλον] carissima filia V : filia cett.

Die Lesart von V entspricht den Übersetzungsgewohnheiten des Griffolini, wie u. a. die folgenden Parallelen zeigen: Od. , (,) carissime fili für τκνον φλε, , (,) filia carissima für φλον τκος oder , (,–,) carissimum filium für φλον υ)2ν. Od. , (,) με … -π"φοιτο] me … circumveniret V : circumveniret cett. Od. ,– (,) πα ροι δ’ (ξφυγον πολις Gλ*ς Cπειρ2νδε / νηχ2μενοι, πολλ δI περ χροc ττροφεν fλμη,/ -σπ"σιοι δ’ (πβαν γαης, κακ2τητα φυγ2ντες] pauci ad littus annantes alacres a periculo liberantur V : pauci ad littus annantes petunt BCFL : pauci ad littus annantes veniunt petuntque P

V hat hier die richtige Lesart, die den Homertext stark verkürzt wiedergibt, wie es dem Übersetzungsstil des Griffolini entspricht. Die Lesart der übrigen Handschriften ist nicht korrekt, da petunt nach einem Objekt verlangt, das allenfalls littus ohne die Präposition ad sein kann (littus petunt annantes). Das Problem, das die Präposition bietet, hat man bei der Lesart von P durch Hinzufügung von veniunt zu lösen versucht. Od. , (,–) εH μIν δ γρ"ς γε &εο τελουσιν 0ρειον] Si tibi dii … longam vitam pollicentur V : Modo tibi dii … longam vitam polliceantur cett.

Diese gemeinsamen Lesarten von BC und FLP erklären sich durch Kontamination in der Vorlage von BC mit dem durch FLP repräsentierten Überlieferungszweig, die gelegentlich auch zu Doppellesarten in BC geführt hat, z. B. Od. , (,) (ρρ.σαντο] valere conclamarunt V : exciti crebruerunt FLP : exciti crebruerunt valere conclamarunt BC

Griffolini hat das homerische (ρρ.σαντο mit ρρωσο („lebe wohl!“) in Verbindung gebracht und dementsprechend valere conclamarunt übersetzt. Tatsächlich handelt es sich aber um eine Form von .ομαι („sich schnell bewegen, tanzen“), was der Redaktor mit exciti crebruerunt wiederzugeben versuchte. In BC stehen beide Versionen nebeneinander. V hat Griffolinis Übersetzung am ehesten ohne nachträgliche Eingriffe in den Text, wie sie sich in FLP und teilweise in BC finden, bewahrt und ist überhaupt von der Überlieferung in BC und FLP unabhängig.



einleitung

Der Text in dieser insgesamt sehr nachlässig geschriebenen Handschrift ist aber durch zahlreiche Fehler und Auslassungen entstellt. Unabhängig von der Überlieferung in BC und FLP sind auch die Handschriften N und S, die jeweils nur einen Teil der Übersetzung des Griffolini überliefern, sowie die stark beschädigte Leipziger Handschrift Li.110 N und S bieten aber im Gegensatz zu V jeweils einen sorgfältig geschriebenen Text, der relativ wenige Fehler aufweist. N hat z. B. an folgenden Stellen eigene Fehler: ,– , , ,– , ,–, ,

dum Ithaca incoletur. Sed velim aliquid mihi de hospite referas om. N qui de graviter affecti patris morbo deorum munere om. N Ianuæ] Iove N domitore somno] summo N virga] vir virgo N amoveas, ut bibam! Inde tibi vera aperiam. Tunc ego retrogressus ensem vagin¸e restitui. At egregrius vates gustato sanguine om. N iter est inclite] interest incly N,

S hat u. a. an folgenden Stellen Sonderfehler: , , , , ,

sed multis me malis afficeret om. S revertuntur] delectabuntur S lectum stravit] stratum lectum S in reditu] vi S Elim om. S

Aufgrund der jeweiligen Sonderfehler in N und S ist einerseits auszuschließen, daß eine der übrigen Handschriften auf sie zurückgeht. Andererseits haben N oder S aber auch keine signifikanten Übereinstimmungen mit fehlerhaften Lesarten der übrigen Handschriften, so daß N und S jeweils einen von der übrigen Überlieferung unabhängigen Text bieten. Dabei hat N Griffolinis Text offenbar genauer bewahrt als S. Mindestens an zwei Stellen hat die Handschrift N, die im übrigen als einzige neben V die Widmungsepistel überliefert, allein das Richtige bewahrt, nämlich , tolleret und , ego. Vielleicht führt auch ,– die Lesart von N auf den originalen Wortlaut des Griffolini: Hier steht in N ascondas, V hat abscondas celes, die übrigen Handschriften haben celes.111 110 111

Siehe oben S. –. S steht hier nicht mehr zur Verfügung.

einleitung



Da Griffolini auch Od. , (,) und , (,) κρπτειν bzw. -ποκρπτειν mit abscondere übersetzt, ist nicht auszuschließen, daß auch hier mit abscondas die ursprüngliche Lesart vorliegt. In V wären dann ursprüngliche Lesart und Korrektur nebeneinander in den Text geraten. Trotz der starken Beschädigung von Li kann doch noch mit Sicherheit festgestellt werden, daß auch diese Handschrift von der Überlieferung in BC und FLP unabhängig ist und nicht auf eine der Handschriften NSV zurückgeht. Der Text von Li zeigt aber signifikante Übereinstimmungen mit der Editio princeps von . Dieser Druck, der keine Spuren der in FLP festzustellenden Revisionstätigkeit aufweist, ist entweder sehr flüchtig hergestellt worden oder von einer sehr flüchtig geschriebenen Handschrift abhängig. Er weist eine ungewöhnlich hohe Zahl von größeren Auslassungen auf, z. B. an folgenden Stellen: ,– ,– ,–

,– ,– ,– ,–

et Argivis pro misera matre et desidioso Aegistho epulum fecit om. ed. pr. Menelaum collocantur. Ancilla et pulchra et aurea phiala aquam manibus super argentea lance diffudit. Iuxta om. ed. pr. ad Troianorum excidium delituimus. Inde tu illuc sequente Deiphebo accedens, quo te deus in Troianorum gloriam ducebat, et cavum equum ter pertrectans atque lustrans quemque Græcorum optimum om. ed. pr. Quorum aliquis: „Sane nimium“, inquit, „regina nuptias differt neque filio c¸edem parari novit.“ Nesciebant enim om. ed. pr. Illic alta aula constrata lapidibus proceris piceis et frondosis quercubus circumdatur. Hunc locum immanis vir habitabat solus, gregis om. ed. pr. Huius ego uln¸e longitudine incisum palum sociis poliendum dedi. Inde ipse acui, et igne pr¸eustum fimo conteximus om. ed. pr. Haud enim opus est. Ipse ego singulas recognoscam. Nunc taceas et rem diis dimitte om. ed. pr.

Der größte Teil der Auslassungen ist übrigens auf einen saut du même au même zurückzuführen.112 Besonders bemerkenswert ist der Ausfall einer größeren Textpartie im . Buch der Odyssee: Hier fehlt magnam sibi pecuniam (,) bis esse ut narro (,), was Homer Od. ,–  entspricht.

112 Von den zitierten Stellen sind so ,–; ,–; ,–; ,– und ,– zu erklären.



einleitung

Darüber hinaus weist die Editio princeps viele, teilweise unsinnige Fehler auf, wie z. B. , , , , , , , ,

Saturnie summe regum] Saturniæ samiæ regnum ed. pr. optima factu] apta facta ed. pr. Currui] Citrui ed. pr. Telemachi] thalami ed. pr. vivi] per vim ed. pr. multis] militibus ed. pr. adipis] ab ipsis ed. pr. coniici arbitrabatur] conviciabatur ed. pr.

An mehreren Stellen bietet die Editio princeps aber auch eine Alternativfassung zum Text der Handschriften, so z. B. , , , , , , ,

cupiditas] cupidus animus ed. pr. (Od. , &υμ2ς) foribus] portis ed. pr. (Od. , &ρας) gravi oratione] gravius ed. pr. (Od. ,)113 recusavit] noluit ed. pr. (Od. , ο9κ &ελ’) cœtum] gregem ed. pr. (Od. , -γορ=ν) conciti] commoti ed. pr. (Od. ,)114 stolidam] insipientem ed. pr. (Od. , 0φρονα)

Im allgemeinen scheint hierbei die Lesart der Editio princeps eine einfachere Variante für die Lesart der handschriftlichen Überlieferung zu sein. Wie aber die Beispiele , oder , zeigen, an denen keine der beiden Lesarten genau dem Homertext entspricht, da Griffolini jeweils ziemlich frei übersetzt bzw. paraphrasiert hat, können diese Varianten nicht aufgrund eines Vergleichs mit dem griechischen Original entstanden sein, sondern haben ihren Ursprung innerhalb der lateinischen Überlieferung. Der größte Teil der Besonderheiten der Editio princeps findet sich nun auch in Li, soweit es der Zustand dieser Handschrift noch erkennen läßt; vor allem hat Li als einzige Handschrift gemeinsam mit der Editio princeps die große Auslassung im . Buch (Od. ,– = ,– ), außerdem sind für Li und die Editio princeps noch eine ganze Reihe weiterer gemeinsamer Auslassungen zu konstatieren, z. B.

113 114

Bei Homer findet sich keine genaue Entsprechung für gravi oratione bzw. gravius. Bei Homer findet sich keine genaue Entsprechung für conciti bzw. commoti.

einleitung ,– , , ,– ,– ,– , ,–



Ithacam, ubi in Ulixi vestibulo hospiti Ment¸e om. Li ed. pr. parentur om. Li ed. pr. Euryclia nutrix om. Li ed. pr. Libens igitur tibi pedes lavabo et Penelope om. Li ed. pr. Haud enim opus est. Ipse ego singulas recognoscam. Nunc taceas et rem diis dimitte om. Li ed. pr. ceciderunt! Tu magnus in pulvere equitandi oblitus iacebas, nos tota die numquam a pugnando om. Li ed. pr. hominibus om. Li ed. pr. et una divinus cantor ab Ulixis ædibus, ubi quietem ceperant, in contionem veniunt. Tum omnibus obstupescentibus sapiens Medon om. Li ed. pr.

Li hat darüber hinaus weitere gemeinsame Korruptelen mit der Editio princeps, z. B. , , , , , , , ,

presenti] prestanti Li ed. pr. egressa] agressa Li : aggressa ed. pr. oppetiisti] oppetiis tu Li : oppetiis tum ed. pr. violentia] vi Li ed. pr. efferbuit] obferbuit Li ed. pr. Ille] Inde Li ed. pr. pallidus] pavidus Li ed. pr. Alitherses] Mitherses Li ed. pr.

Trotz der engen Übereinstimmungen zwischen Li und der Editio princeps115 ist Li aber offenbar nicht die direkte Vorlage der Editio princeps, da die Handschrift auch eine Reihe eigener Fehler aufweist, die sich im Druck nicht finden, z. B. , , , ,–, , , , ,

aberit vester] hinc abigiter [!] Li distineretur] crastineretur Li revertatur] -tetur Li vobis audenter] ven Tu identer Li: verbis audenter ed. pr. alias] curat Li hominum om. Li seni] senem Li vinea] pirus Li

115 Zu diesen Übereinstimmungen gehört übrigens auch, daß Li im Gegensatz zu den übrigen Handschriften ebenso wie die Editio princeps in der Regel nicht assimilierte Formen bietet, also adceptus, adfatur, adficere, adprehensus statt acceptus, affatur, afficere, apprehensus usw.



einleitung

Auch wenn man in Fällen wie revertetur (,) oder senem (,) noch annehmen kann, daß der mit dem Druck der Editio princeps betraute Korrektor den Fehler vielleicht selbst korrigiert hat, ist diese Annahme in anderen Fällen eher unwahrscheinlich, vor allem angesichts der Tatsache, daß in diesem Druck sehr viel Unsinniges stehengeblieben ist und der Text an vielen Stellen aufgrund der teilweise beträchtlichen Auslassungen unverständlich bleibt. Zumindest denkbar wäre es, daß die Handschrift Li ihrerseits aus dem Druck abgeschrieben wurde.116 Dagegen sprechen jedoch etliche Sonderfehler in der Editio princeps, die sich in Li nicht finden, z. B. , , , , , , , ,

summe regum Li cum cett : samiæ regnum ed. pr. tibi Li cum cett : om. ed. pr. superbi illi Li cum cett : om. ed. pr. hominum Li cum cett : horum ed. pr. cuius tibi faciem describam Li cum cett : om. ed. pr. adventantium Li cum cett : adventu ed. pr. aliquando Li cum cett : alitem ed. pr. usu veniet Li cum cett : om. ed. pr.

Es kann freilich nicht gänzlich ausgeschlossen werden, daß Li aus einem Exemplar der Editio princeps abgeschrieben worden ist, in der einige Fehler, möglicherweise durch einen Benutzer, korrigiert worden waren. Wenn das von Vahlen angegebene Incipit und Explicit dieser Handschrift, in denen Franciscus Aretinus bzw. Laurentius Valla und Franciscus Aretinus als Übersetzer genannt werden,117 dem tatsächlichen Befund entsprach, müßten auch diese Angaben auf einen nachträglichen Eintrag in einem Exemplar des Druckes von  zurückzuführen sein, da dieser selbst keine Angaben zu dem Übersetzer enthält. Den Namen eines Übersetzers nennt freilich die zweite gedruckte Ausgabe der Odyssee-Übersetzung des Griffolini, die  in Venedig erschien. Dieser Druck gibt allerdings Francesco Filelfo als Übersetzer an. Er enthält außerdem zu jedem Buch der Odyssee eine knappe Inhaltsangabe (Argumentum), wovon in Li keinerlei Spuren zu finden sind. Der Text des Venezianer Druckes ist im übrigen eine getreue Kopie des Textes der Editio princeps einschließlich aller Fehler und Auslassungen. Nur 116 Die Handschrift läßt sich nicht genau datieren, eine Entstehungszeit nach  wäre jedoch durchaus möglich. 117 Siehe oben S. .

einleitung



höchst selten sind Druckversehen beseitigt, wobei es sich aber durchweg um Stellen handelt, deren Heilung keines besonderen textkritischen Scharfsinnes bedurfte.118 Eigene Fehler finden sich im Venezianer Druck nur an wenigen Stellen. Eine Korruptelengemeinschaft mit Li besteht an diesen Stellen aber nicht. Als orthographische Abweichung von Li und der Editio princeps ist im übrigen festzustellen, daß die Ausgabe von  in der Regel assimilierte Formen druckt. Aufgrund all dieser Indizien ist auszuschließen, daß Li von einem Exemplar des Venezianer Druckes abgeschrieben worden ist. Am wahrscheinlichsten ist, daß nicht Li aus einem Exemplar der Editio princeps abgeschrieben wurde, sondern vielmehr die Editio princeps entweder nach einer korrigierten Abschrift von Li oder einem Gemellus von Li gedruckt worden ist. Für diese Annahme könnten auch die folgenden Stellen sprechen, an denen sich die Lesart der Editio princeps durch eine Korruptel in Li bzw. den Versuch, diese Korruptel zu beseitigen, erklären läßt: ,

tumultu atque fastu] tumultu at fastu Li : tumultu aut fastu ed. pr.

Das sinnlose at, das in Li steht, ist in sinngemäß nicht falsches aut korrigiert worden. ,

affer, inquit] inquit Li : inquit et affer post instratam add. ed. pr.

affer, das in Li bzw. der Vorlage von Li ausgefallen war, ist marginal oder interlinear ergänzt worden, dann aber in der Editio princeps an die falsche Stelle geraten. ,

multis] multibus Li : militibus ed. pr.

Das zu sinnlosem multibus verdorbene multis ist in falsches militibus geändert worden. ,

opem ferre] opem Li : opem prestitisse ed. pr.

Nach dem Ausfall von ferre fehlte ein Verb zu opem, das in der korrigierten Abschrift bzw. im Gemellus von Li durch prestitisse ergänzt wurde. 118 So steht z.B. , in der Editio princeps a risti pugna, wohingegen der Druck von  das richtige a tristi pugna hat.



einleitung

Für die exakte Bestimmung des Verhältnisses von Li und der Editio princeps wäre ein vollständiger Vergleich der beiden Texte erforderlich, der aber aufgrund des desolaten Zustandes von Li nicht möglich ist. Daher kann auch nicht mit Sicherheit erklärt werden, warum die Editio princeps an einigen Stellen gegen die handschriftliche Überlieferung ganz offensichtlich den richtigen Text hat, z. B. Od. , (,) εH δ’] sin ed. pr. : sane codd. (einschließlich Li) Od. , (,–) ε`χετο] precata … inquit ed. pr. : precati (-tur L2) … inquit codd.119 Od. , (,) Vσσεν] induit ed. pr. : indui codd. Od. , (,) Tπτρας] speculatores ed. pr. : speculator codd. Od. , (,) χορ2ν] chorum ed. pr. : thorum CP : torum BFLV Od. , (,) Ε9πε&εος] Eupithei ed. pr. : Epithei codd. Od. , (,) τ*ν … προσεφ.νεε] huic … inquit ed. pr. : hunc (om. FLP) … inquit codd. Od. , (,–) 0γων] secum … abducens ed. pr. : secum … adducens codd. praeter L (aducens)

Hierbei handelt es sich allerdings um relativ geringfügige Fehler in der handschriftlichen Überlieferung, die ein Korrektor bei der Vorbereitung des Druckes von sich aus ohne große Schwierigkeiten hätte beseitigen können. Es fällt jedoch schwer, dies einem Korrektor zuzutrauen, der sonst im Druck unzählige sinnentstellende Fehler und Auslassungen hat stehenlassen. Es ist also nicht auszuschließen, daß sich die richtigen Lesarten in der Editio princeps durch Zugang zu einer besseren Textquelle, sei es in der Druckvorlage, sei es bei der Drucklegung selbst, erklären lassen. Diese bessere Textquelle ist wahrscheinlich im Umfeld von V zu suchen, mit dem die Editio princeps vor allem in den letzten Büchern gegen die übrigen Textzeugen einige gemeinsame Lesarten aufweist, z. B. Od. , (,) λεποι] linquet V ed. pr. : relinquat cett. Od. , (,) contento arcu]120 protento arcu V ed. pr. Od. , (,) (πεEχε] certandum inhibuerunt V ed. pr. : tentandum inh. cett. Od. ,– (,–) arripienti proci – incurvum arcum om. V ed. pr. Od. , (,) 8στ=κει] stetit V ed. pr. : astitit cett. Od. , (,) GπαλοEο] tenerum V ed. pr. : molle cett.

119 Hier und an den folgenden Stellen ohne Li, das in der Regel nicht mehr verglichen werden kann. 120 Bei Homer findet sich dafür keine wörtliche Entsprechung.

einleitung



Od. , (,) παρ# μαζ2ν] non longe a mammilla V ed. pr. : secundum mammillam cett. Od. , (,) κλιν’] deposuit] tetendit V ed. pr. Od. , (,) asseribus121 om. V ed. pr. Od. , (,) 3ς τ’ 0λκιμος ε/η] modo sit fortis V ed. pr.: modo viribus prestet ante omnes cett. Od. , (,) ministret 122 V ed. pr. : sufficiat cett. praeter P (subministrat)

In den meisten Fällen haben dabei V und die Editio princeps den richtigen Text bewahrt, während sich in den übrigen Textzeugen Alternativfassungen durchgesetzt haben, die, wie die Lesart subministrat von P (,) nahezulegen scheint, als Marginalia oder Interlinearia kursierten. Nur an drei Stellen findet sich in V und der Editio princeps ein gemeinsamer Fehler (,–; ,.), wobei der Textausfall in ,– durch saut du même au même zu erklären ist, der durchaus auch unabhängig voneinander erfolgt sein kann. Eine wie auch immer geartete direkte Verbindung von V und Editio princeps muß also nicht angenommen werden. Somit ist als Ergebnis der Untersuchung der handschriftlichen Überlieferung des Odyssee-Übersetzung festzuhalten, daß sich die Überlieferung in zwei Gruppen teilt, deren eine den Text des Griffolini relativ unverfälscht – wenn auch zum Teil durch zahllose Korruptelen entstellt – bewahrt hat, und deren andere den Text in einer revidierten Fassung bietet. Ziel dieser Revision war dabei offenbar, eine größere Nähe zum homerischen Original zu erreichen, da Griffolini Homers Text oft eher verkürzend paraphrasiert als tatsächlich übersetzt. Zur ersten Gruppe gehören die Handschriften N, S und V, die jeweils unabhängig von einander sind, zur zweiten die Handschriften F, L und P, von denen F und P auf eine gemeinsame Vorlage zurückgehen, die ihrerseits von demselben Exemplar wie L abhängig war. Eher zur ersten Gruppe gehören noch die Handschriften B und C, die beide fast seitengenau eine Vorlage repräsentieren, deren Text durch eine Vielzahl von Korruptelen entstellt gewesen sein muß, aber weitgehend frei von den Spuren der Revision war, die F, L und P aufweisen. Gelegentliche Übereinstimmungen mit FLP an derartigen Stellen123 erklären sich am ehesten durch Kontamination. Nicht

121

Bei Homer findet sich dafür keine wörtliche Entsprechung. Bei Homer findet sich dafür keine wörtliche Entsprechung. 123 Vgl. z.B. , pascuntur] vescuntur F: pascuntur vel vescuntur P: vescitantur BC; , genua arripiens] genibus apprehensis BCFLP. 122



einleitung

auszuschließen ist freilich auch, daß die Vorlage von B und C letztlich von einem Exemplar des Überlieferungsstranges abhängig war, der durch FLP repräsentiert wird. Wenn B und C im übrigen an einigen Stellen alternative Übersetzungen bieten, die sich sonst nirgends finden, dürfte es sich wohl um vereinfachende Glossen handeln, die entweder schon im Text ihrer gemeinsamen Vorlage oder zwischen den Zeilen bzw. am Rand dieses Exemplars gestanden haben dürften. Soweit der Erhaltungszustand der Leipziger Handschrift Li das noch erkennen läßt, ist deren Text frei von den Spuren der Revision, der Griffolinis Übersetzung offensichtlich unterzogen worden ist. Li ist auch von keiner der übrigen erhaltenen Handschriften abhängig, aber aufgrund einer großen Anzahl gemeinsamer Fehler eng mit der Editio princeps verwandt, der entweder ein Gemellus von Li oder eine korrigierte Abschrift von Li als Druckvorlage diente. Die folgende Graphik soll die Beziehungen aller Überlieferungsträger zueinander verdeutlichen, ohne daß damit der Anspruch eines textkritisch abgesicherten Stemmas erhoben wird; denn der fragmentarische Zustand einiger Textzeugen, nach anderen Quellen ergänzte Lücken, Revision und Kontamination innerhalb der Überlieferung lassen vielfach keine gesicherten Aussagen, sondern allenfalls Vermutungen über die Beziehungen der Handschriften zu. Die stemmatischen Verhältnisse der Handschriften B und C sowie der Handschriften F, P und L dürfen allerdings als gesichert gelten.

einleitung



Editionsgrundsätze Keine der Handschriften, die den Text der Odyssee-Übersetzung des Francesco Griffolini überliefern, kann eliminiert werden, so daß alle Handschriften für die Konstitution des Textes herangezogen werden müssen. Da der Text jedoch ohne die zahlreichen späteren Eingriffe präsentiert werden soll, folgt die Textherstellung den Codices N, S und V. Die Codices N und S, die den Text des Griffolini am besten bewahren, überliefern den Text allerdings nur bis Od. , (N) bzw. sogar nur bis Od. , (S). Darum ist V ab Od. , der wichtigste Textzeuge, auch wenn diese Handschrift sehr nachlässig geschrieben ist und zahllose Auslassungen und Verschreibungen bietet, die jeweils durch die übrigen Handschriften zu korrigieren sind. In Zweifelsfällen wird die Lesart von V in den Text aufgenommen. Die Orthographie des edierten Textes folgt der der Handschriften N, S und V. Dabei werden auch unterschiedliche Schreibweisen für ein und dasselbe Wort, beispielsweise nebeneinander die Schreibung mit ae, æ, e caudata oder einfachem e, beibehalten. Dies gilt insbesondere bei verschiedenen Schreibweisen von Personennamen und geographischen Begriffen, mit denen Griffolini, sofern es sich nicht um die Hauptpersonen bzw. die Hauptorte der Odyssee handelt, erkennbar Schwierigkeiten hatte.124 Wenn die Handschriften untereinander in der Orthographie divergieren, wird die Schreibung gewählt, die die Mehrheit der Handschriften bietet. Abbreviaturen wurden aufgelöst. Außerdem wird die Groß- und Kleinschreibung nach modernen Regeln durchgeführt. Nicht beibehalten wird die Interpunktion des handschriftlichen Textes; sie wird vielmehr an moderne Konventionen angepaßt, um dem

124

Das belegen vor allem die Stellen, an denen Griffolini Ortsangaben überhaupt nicht erkannt und einfach lateinisch transkribiert hat. So schreibt er z.B. Od. , (,) für Τεμσην Mesiam, glaubte also offenbar τε Μσην vor sich zu haben; Od. , (,) wird bei ihm aus (ς Φαιστ2ν Espheston, Od. , (,) aus Σ"μηνδ’ Samendi oder Od. , (,) aus πρ*ς Ηλιδος Proselidis. Einige Unsicherheit zeigt er auch bei der Rückführung obliquer Kasus griechischer Eigennamen auf den jeweiligen Nominativ. Er führt z.B. den Genetiv Διοκλος Od. , (,) und Od. , (,) auf einen Nominativ Diocleus zurück, wenn er für Διοκλος ποτ δ,μα apud Diocleum bzw. Dioclei patriam schreibt; Od. , (,) bildet er zu Μελαν&ες den Dativ Melantho, und die Κεφαλλνες heißen bei ihm Od. , und  (, und ,) Cephaleni, Od. , (,) Cephalenii und Od. , (,) Cephalenses. – Bei dieser Unsicherheit des Griffolini in Bezug auf Eigennamen darf man in den Fällen, in denen die Schreibung von Namen innerhalb seiner Odyssee-Übersetzung schwankt, keine Vereinheitlichung vornehmen, will man nicht Gefahr laufen, Griffolini selbst zu verbessern.



einleitung

heutigen, mit dem Interpunktionssystem der frühen Neuzeit nicht vertrauten Benutzer der Ausgabe das Verständnis des Textes zu erleichtern. Für die Präsentation des Textes wird die Gliederung in einzelne Abschnitte übernommen, die Thomas W. Allen in seiner Edition des griechischen Homertextes125 vorgenommen hat. Um den Vergleich der lateinischen Übersetzung mit dem griechischen Original zu erleichtern, werden außerdem in gewissen Abständen die entsprechenden Verszahlen des Homertextes am äußeren Rand angegeben. Der kritische Apparat verzeichnet alle Abweichungen der Handschriften vom edierten Text mit Ausnahme bloßer Orthographica. Auf das Notieren der Lesarten von Li wird jedoch verzichtet. Da der Apparat negativ angelegt ist, hätte ansonsten immer wieder angegeben werden müssen, daß Li an den betreffenden Stellen nicht mehr gelesen werden kann, damit der Benutzer aus der Tatsache, daß für diese Handschrift keine Lesart angegeben wird, nicht stillschweigend den Schluß zieht, Li böte die Lesart des edierten Textes. Ein solches Verfahren hätte den Apparat unnötig aufgebläht und unübersichtlich gemacht, ohne daß der Benutzer angesichts der schlechten Überlieferung in Li einen nennenswerten Vorteil gehabt hätte. Verzichtet wurde auch auf einen durchgehenden Vergleich der Übersetzung des Griffolini mit dem homerischen Original in einem gesonderten Apparat. Da sich Griffolini oft sehr weit von seiner Vorlage entfernt, wären dabei kaum Rückschlüsse auf seine Vorlage möglich. Nur an besonders auffallenden Stellen, an denen sich Griffolinis Text auch unter Berücksichtung seiner Übersetzungsmethode sehr deutlich vom griechischen Homertext unterscheidet oder an denen Vermutungen darüber möglich sind, daß Griffolini einen anderen Text als den überlieferten Homertext vor sich hatte bzw. aufgrund von Verlesungen vor sich zu haben glaubte, werden über dem textkritischen Apparat in einem gesonderten Block entsprechende Hinweise gegeben.

125

Siehe oben S. , Anm. .

ODYSSEA HOMERI A FRANCISCO GRIFFOLINO ARETINO IN LATINUM TRANSLATA

SIGLA

De singulis codicibus vide supra p. –. B C F L N P S V ed. pr.

Bononiensis, bibl. univ., , saec. XVex./XVIin. Romanus, bibl. Casanat.,  (D II ), saec. XVI Forliviensis, bibl. comm., VII  (olim ), saec. XV Vaticanus, bibl. apost., lat. , saec. XV Neapolitanus, bibl. nat., V B , saec. XV Parisinus, bibl. nat., lat. , saec. XV Senensis, bibl. comm., J IX , saec. XV Vaticanus, bibl. apost., Barb. lat.  (VIII ), saec. XVI editio princeps Argentorati a. D. MDX impressa

Compendiis usitatissimis usi sumus, quorum tamen pauca hoc loco afferre voluimus: add. coll. del. dub. fort. induct. inser. om. scr. suppl. transp. V1 V2

addidimus, additum collato deletum, delevimus dubitanter fortasse inductum inseruimus omittit, omittunt, omissum scripsimus, scriptum supplevit, supplevimus, suppletum transponit, transponunt, transposuimus lectio cod. V ante correctionem lectio cod. V post correctionem











Iussu et auspicio tuo, Pie Secunde, Pontifex Maxime, et Illiados Homeri traductionis, quam Laurentius Vallensis, praeceptor meus, vir nostra memoria elegantissimus, imperfectam reliquerat pro virium mearum facultate octo ultimos libros superiore anno et nunc eiusdem Odysseam unius anni labore converti. Quod opus utinam et Sanctitas tua et alii, qui id legerint, quam timide, quam verecunde ac pene invitus aggressus sim, intelligerent! Non enim adeo temeritatis arguerer, quod supra vires meas onus subierim, quippe quem multa id mihi suscipiendum dissuadebant: primum namque ingenii mei imbecillitas, quod haud me latet, quam sit exiguum, inde poet˛e omnium sine controversia amplissimi magnitudo, tum quod licet prosa quam versu facilior sit traductio, est tamen perquam difficile ita versum solvere, ut in eo aliquam possimus servare orationis dignitatem. Post et illud succurrebat me in pr˛eclari atque eloquentis viri comparationem deventurum. Nam si nemo pictor inventus est, qui ab Apelle inchoatam Veneris effigiem absolvere auderet, quanto magis mihi verendum erat tanti viri traductionem, opus sane quam pictura difficilius et durabilius, digne et aliqua cum laude contexere. Omnia enim, qu˛e in comparationem veniunt, planius, si quid vitii, si quid virtutis habeant, pr˛e se ferunt. Postremo quod me maxime perterreret, erat sublime et divinum ingenium tuum, perspicax iudicium, incredibilis sapientia, cuius acumen, pr˛estantia, magnitudo tanta est, ut ne minimum quidem erratum latere possit. Nam cum omnes in Sanctitate tua virtutes ita eluceant, ut qu˛e cui pr˛estet, vix possit diiudicari, est tamen in te divina qu˛edam sapienti˛e coniuncta eloquentia, ut in libris tuis, quem de Pericle veteres comici dicunt, lepor inhabitet et in auditorum mentibus quasi aculeos quosdam relinquas. H˛ec tamen omnia et frigida mihi visa sunt et inania cogitanti Sanctitatis tuae voluntatem, cui ego et vitam et siquid vita carius est et debeo, et, – quem de Pericle veteres comici dicunt – relinquas] cf. Cic. de orat. ,; Eupolis, frg.  (PCG V, ) Praefationen exh. NV : om. cett.  laborem V  aggressus ead. m. add. in mg. V || sim e sum corr. V  namque om. N || sit om. N  orationis ead. m. add. in mg. V  comperationem N  traductionem e -nes corr. V  comperationem N  preterreret V  Nam + ei V  qu˛e] in qua V  et vitam et siquid vita carius est et ead. m. add. in mg. V



odysse˛e homeri

quoad mihi vita supererit, debere profitebor. Tu enim, beatissime pater, adversam fortunam meam, exilium, inopiam liberalissime sublevasti. Tu eo me munere honestasti, ut non solum necessitati, ut prius, sed et cultui et decori satisfaciam, neque tantum ut vivam, sed ut bene et honeste. Tu mira clementia et vere Pio digna pietate effecisti, ut ipse in miseram parentem et sororem grandem atque innuptam pius videar et, quem rei familiaris inopia tegebat, meum in eas animum iam possim ostendere. Nam licet ubi efficiendi facultas non datur, ipse animus atque voluntas satis sit, non tamen dignoscitur neque ita esse facile persuadere possumus, ubi plerique non modo animum, sed rem ipsam in deteriorem partem accipiunt. Neque ego horum gratia tantum Sanctitatis tue munus atque officium plurimi facio, sed tui etiam in me iudicii testimonio, quod in minoribus quoque ac solis etiam verbis consequi pulcherrimum est. Non enim tam qu˛eretur, an tuam hanc in me liberalitatem promerear, quam, quoniam ea usa est clementia tua, promeritus existimabor. Sed ne modum pr˛efationis excedam, Homericum hunc Ulyxem tuo, ut dixi, iussu pro ingenioli mei viribus prosa oratione interpretatum, si non omnino Latinum, at saltem qui a Latinis satis intelligi possit, solita tua clementia accipias, beatissime pater Pie. In quo si quid offenderit, non Homero, quo nemo clarior, nemo constanti omnium supra duo milia annorum in hunc usque diem fama atque consensu laudatior habitus est, sed partim difficultati, partim imbecillitati me˛e tribuatur. Quo et aliquanto me excusatiorem arbitror, quod per tot s˛ecula, qui aliqua cum elegantia eum traduxerit quique poetam eloquentissimum non p˛ene infantem reddiderit, puto adhuc inventum neminem aut, si inventus est, non extat. Sed ne, dum audaci˛e me excusare contendo, maius, hoc est maledic˛e et petulantis lingu˛e crimen subeam, his omissis ad Homerum nostrum veniamus.

 Pio] pro V  ubi om. N et corr. V  queritur N omissis] omnibus N

 sit] fit V  at] ac V

– possimus V  etiam ex  maledice in maledicere corr. V ||











ODYSSE˛E HOMERI LIBER PRIMUS











Dic mihi Musa virum perquam exercitum, qui post sacram urbem Ilium dirutam longis erroribus et civitates multas vidit et hominum mentes cognovit diuque mari iactatus, ut se et socios in patriam reduceret, multos anxius labores perpessus est. Non tamen in illis liberandis suo satisfecit desiderio; suis enim illi in deos periere flagitiis, quippe qui stulti desuper currentis Solis boves comederunt. Hinc ille reditum eis abstulit. Horum tu, dea, Iovis filia, causam et nobis refer. Alii namque omnes, qui dirum exitium evaserunt, bello et mari ser- () vati redierunt in patriam, hunc autem solum et reditu et uxore fraudatum nympha venerabilis Calypso in cavis antris eius connubii cupida retinuit. Sed cum revolutis annorum orbibus deorum fata, ut Ithacam reverteretur, destinarunt, haud cum amicis labores detractavit. Dii autem omnes divino Ulixi miserabantur præter Neptunum ei semper, antequam in patriam appelleret, iratum. Qui cum longinquos Aethiopas, qui populorum ultimi in duo divi- () duntur – alii in orientem, alii in occidentem solem –, petiisset ibique taurorum agnorumque sacrificio acceptus in cena delectaretur, ceteris diis in Iovis regiam convenientibus deum atque hominum pater fortis Aegisthi ab inclito Agamemnonis filio Oreste interfecti recordatus: „Dii“, inquit, „quam inique nos mortales incusant! Dicunt enim a () nobis mala sibi inferri, cum ipsi suis ipsorum flagitiis iis afficiantur. Nam et Aegisthus præter debitum Agamemnonis uxore cognita eum reversum interemit, cum sibi mortem timeret, ex quo ei per interpretem et Argi interfectorem Mercurium, ne illius uxorem violaret neve eum interimeret, præcepimus daturumque eum p˛enas prediximus, cum pubescens Orestes patri˛e tangeretur desiderio. His Mercurii sane consulentis verbis haud persuasus Aegisthus suorum flagitiorum cumulo p˛enas dedit.“

 Dic mihi Musa om. V in spat. || perquam] per quem CFV2 : per quam LSV1  mentes] mores V  diuque] denique S : dirique V || maris V : maria S, sed corr.  illis liberandis] laborandis P  cupida om. V  deorum om. C  miserebantur NPV2  cum om. C  accepto P  iniqui C  sibi mala transp. FP || iis] his CV  et om. FP  ille C  prediximus om. P  flagitiorum suorum transp. S



odysse˛e homeri

Tum cesiis oculis Minerva: „Pater“, inquit, „Saturnie, summe regum, merita et ipse Aegisthus morte affectus est et quicunque eiusmodi patraverit. Sed super bellicoso et infelici Ulixe meus angitur animus, qui tam diu in mari circumflua et nemorosa insula sociorum errata luit. Illic exitiosi Atlantis, qui maris vada et a terra in cœlum proceras columnas habet, filia misere flentem lenibus verbis consolatur ac mulcet, ut Ithacæ obliviscatur. Verum Ulixes evaporantem domo fumum et in patria mortem obire desiderat. Neque te movet, quod apud classem Troiano in agro gratum tibi obtulit sacrificium? Quid tantum irasceris, Iuppiter?“ () Cui nebularum auctor: „Quod verbum“, inquit, „tibi excidit, filia? An ego divini Ulixis obliviscerer, qui omnes sapientia mortales exuperat, affatim latum cœlum incolentibus diis immortalibus sacrificia exhibuit? Verum terr˛e motor Neptunus clari et Cyclopum fortissimi Polyphemi gratia, cuius ille oculum terebravit, ei succenset. Eum namque Thoosa nympha, Phorcini, indomiti maris regis, filia, in cavis antris ex Neptuno peperit. Qui nunc eius gratia etsi Ulixem non interimat, a patria tamen procul errabundum iactat. Sed agite nunc cuncti super eius reditu utque Neptunus iram deponat, consultemus. Nequicquam enim contra omnes immortales deos contendere solus poterit.“ () Ad hæc iterum Minerva: „Pater“, inquit, „Saturnie, summe regum, si placitum diis superis, ut bello strenuus Ulixes in patriam redeat, interpretem Mercurium, Argi interfectorem, quamprimum in insulam Ogygiam demittamus, ut pulchricomæ nymphæ super miseri Ulixis reditu recte consulat. Interea ego Ithacam delapsa eius filium et admonebo et confirmabo, ut advocatis in contionem comatis Achivis procis omnibus interdicat amplius gregem et errabundas et incurvis cornibus boves c˛edant. Inde Spartam et harenosam Pylum de patris reditu percontaturum mittam, sicubi forte de eo quicquam audierit, ut maiorem apud homines gloriam consequatur.“ ()

 sociorum errata luit] φλων 0πο π=ματα π"σχει (Hom. Od. ,)  Saturne C  super om. P || Ulixe om. N  mari om. C  moris F  filiam C || ac] et C  Ulyxem F  obiret F  auctor] ductor F || tibi inquit transp. S || filia om. FP  lautum V  fortissimi] formosissimi FP  Thoodosa S  Phorci P || filia] maris C – procul tamen transp. N  reditum CP : reditu + consultemus V  nequidquam S : nec quicquam F : hec quicquam P  Saturne C  in om. FP  dimittamus CV || pulcherim˛e C  greges P || et2 om. S  de eo forte transp. FP || audiverit FP













liber primus















Simul h˛ec dicens pulchros divinos aureos pedibus cothurnos adnexuit, quibus supra mare et immensam terram more venti ferebatur. Cepit acuto ferro hastam firmam, tremendam, magnam, gravem, qua et virorum et heroum, quibus ipsa imbriferi patris filia irascitur, acies domitat. Labitur autem concita a cœli vertice Ithacam, ubi in Ulixi vestibulo hospiti Ment˛e, Taphiorum duci, similis palam manu æreum telum gestans astitit. Invenit et superbos procos, qui ante ianuam boum, quos ipsi mactaverant, coriis considentes ludis oblectabantur. Aderant et ministri et expediti servi, alii vinum atque aquam crateribus infundere, alii contritis spongiis mensas tergere, hi carnes afferre, illi incidere. Primus autem pulcherrimus Telemachus venientem Minervam vidit; sedebat enim inter primos anxius optimum patrem animo volvens, sicunde rediens domo procos abigeret et honore et possessionibus suis frueretur. Dum haec agitaret, visa Minerva indignatus hospitem ante ianuam diutius remorari ei obvius data dextera et telo apprehenso: „Salve“, inquit „amice, nostro accipiere hospicio. Post cenam, si quid tibi nostri usus erit, expones.“ His simul verbis precedentem Minerva subsequitur. Ingressa hastam ad longam columnam, ubi pulchrum armamentarium et in eo alia miseri Ulixis tela condebantur, statuit. Inde in pulchra varia pannis strata sede collocatur, pedibus scabellum subiicitur. Iuxta ipse Telemachus seorsum a procis assedit, cum ne hospes eorum tumultu atque fastu in cena offenderetur, tum ut de absente patre aliquid percontaretur. Aquam manibus ancilla aureo vase in argenteam pelvim diffusam dabat, inde panem super mensa verecundo venustoque ore alacris. Coquus autem diversæ carnis lances et aureos crateras apposuit, minister subinde aureis in poculis vinum refundebat. Ingressi et superbi proci a ministris aqua manibus accepta ordine discubuere. Panem ancillæ expediunt. Pueri vino crateras implent. Illi appositis cibis manus admovent. Inde exempta fame procorum alii alia curabant, ut cantus, ut saltationes, quæ epularum sunt ornamenta.

– et virorum et heroum] -νδρ,ν Jρ.ων (Hom. Od. ,sq.) – annexit C  tremebundam C || qua] que L  hospitis mentoris P || æreum] æreo spiculo N  ipse P : quando C || mactaverat P  aquam + in P  honore et om. S  accipere NP : accipitur C  usus] opus C || eris P  Minervam C  armentarium F  condebatur P : om. V  ipse om. P  factu C : faustu F  tum – percontaretur om. C || absente] astante V  infusam V  alacri C  aureas FP  ordinis P  vino] uero V  alia alii transp. S  ut1 om. V || epularum om. FP

()

()

()

()



()

()

()

()

odysse˛e homeri

Minister autem pulchram citharam Phemio attulit, qui coactus a procis perquam scite pulsare aggressus est. Interea Telemachus Minerv˛e admoto ad aurem ore affatur, ne a quoquam audiretur: „Hospes“, inquit, „etsi indigneris: His quidem facile cur˛e est cithara et cantus. Impune namque Ulixis facultates consumunt, cuius nuda ossa aut humi neglecta imbribus fatiscunt aut marinis fluctibus iactantur. Quem si Ithacam appellentem viderent, quisque sibi magis pedum levitatem quam magnam auri vim et vestimentorum optaret copiam. | Nunc ac si dira morte perierit, nullum nobis solatium invenimus neque mortalium quempiam, qui nobis de eo quicquam nuntiet, quippe qui numquam sit rediturus. Sed age dic, oro, quis et unde sis, quæ tibi patria, qui parentes, qua nave, quibus huc nautis appuleris! Neque enim pedibus te advenisse arbitror. Hoc mihi narrato, ut an nuper veneris an sis paternus hospes intelligam! Multi namque nobis fuerant; nam ille allector hominum erat.“ His Minerva: „Ego“, inquit, „omnia tibi quam verissime exponam. Mentes ego, bello strenui Anchiali filius, qui remorum et navigandi peritis Taphiis impero, huc modo navem per cæruleum mare Mesiam petiturus appuli, quo ego pro ære nigrum ferrum affero. Navis autem procul a civitate in Rithro portu stat sub Neio silvoso. Sumus veteres paterni amici. Id intelliges, si Laertem senem rogaveris, quem ab urbe in agrum secessisse et cum vetula ancilla, qu˛e ei epulas parat, in merore vivere aiunt. Is in fertili vinea reptans in laboribus versatur. Nunc igitur veni. Patrem autem tuum adhuc superstitem audio, sed dii eius reditum impediunt. | Vivit inclitus pater tuus, in circumflua vasto mari insula impii eum et crudeles homines remorantur invitum. Verum id ego tibi in presentia, quod me dii monuerunt quodque futurum arbitror, aperiam; neque enim divinus sum neque plane auspiciorum gnarus. Non diutius a dilecta patria aberit vester Ulixes, non, inquam, etsi ferreis vinculis distineretur. Agitat enim animo, quo pacto ad vos revertatur; nam perquam callidus est. Sed tu mihi aperias velim, an tu tantus illius filius sis. Facie enim et oculorum pulchritudine simillimus illi videris. Erat enim frequens mihi

 Mesiam (? τε Μσην)] Τεμσην (Hom. Od. ,)  affatur om. CFLPS  consumantur S  appellere FP || pedum magis sibi transp. V  ac] et L  te pedibus transp. FP  paternus] primus V  fuerunt C  bello om. FP || Anchilali C – peritus FP  Ritheo CN  intelligens P  cum om. FP || parat + et L || nemore FP  Nunc] huc C  audio adhuc superstitem transp. V  commorantur V || in om. V  futurum] facturum N || aperiam om. L  sum + ego N || auspiciorum plane transp. FP  detineretur C  mihi frequens transp. FPV













liber primus















cum illo consuetudo, priusquam ad Troiam cum aliis Græcorum principibus navigaret. Ex illo neque ego eum neque ipse me vidit.“ Hanc iterum sapiens Telemachus affatur: „Vera tibi, hospes, dicam. Mater me sibi filium predicat, id ego haud compertum habeo. Nemo enim adhuc patrem suum novit. Sed utinam beati alicuius viri, qui in ruris secessu senectam ageret, essem filius! Nunc ille, quo me progenitum dicunt, mortalium omnium est miserrimus, postquam tu me interrogas.“ Tum Minerva: „Haud obscurum Ulixis genus dii in posterum facient, cum te Penelope talem pepererit. Sed dic, queso, quodnam hoc epulum? Qui hic hominum cœtus? Cui tibi usui sunt? Conviviumne an nupti˛e? Neque enim hoc tibi lucro fore arbitror. Maledici namque et superbi his videntur in edibus discumbere. H˛ec ingrata erunt Ulixi, cum et turpia sint et ipse sapientia preditus singulari.“ Ad h˛ec sapiens Telemachus: „Hospes“, ait, „ex quo hoc percontaris, scias velim. Erat hæc quondam domus et dives et laudata, quando adhuc vir ille aderat; nunc ex quo diis superis de rebus nostris aliter visum est, omnium obscurissimam reddiderunt. Neque e˛gre ferrem, si aut hic aut apud Troiam cum sociis aut in amicorum manibus post bellum diem suum obiisset pater. Eum namque sepultur˛e honore Græci honestassent, quod magn˛e in posterum filio glori˛e fuisset. | At nunc inglorium Harpyi˛e mortuum sine nomine, sine fama discerpunt, mihi dolores relinquuntur; neque eum dumtaxat defleo, cum dii alia his mala accumularint. Omnes enim insularum Dulichii, Sami, silvos˛e Zacinthi, asper˛e Ithacæ principes matrem sibi sponsam appetunt et nostras consumunt facultates. Ipsa autem neque abnuit exosas nuptias neque consummat, sed illi domum omnem, fortasse et me etiam perdent.“ His illum miserata Minerva: „Profecto“, inquit, „opus esset, ut post longam peregrinationem reverteretur Ulixes, qui in impudentes hos procos manum iniiceret. O si mox appellens in primis ianuis cum casside clypeoque et duobus telis astaret, qualem ego primum domi nostr˛e bibentem et in deliciis agentem ex Ephyra a sapiente Ilo reversum vidi.

 assuetudo C || cum] pro FP  hunc FP  filium om. C  enim om. PV || beati om. FP || viri + esse filius, sed induct. V  senectam] vitam FP || primogenitum P  peperit PV  cœtus] conventus V1, corr. V2 || -ne om. P  enim + in F || fore om. P  videntur] vestris C || et] etiam V  preditus sapientia transp. P  est om. P  ab omnium incipit B || obscurissimum BC  glori˛e filio transp. BC  alia om. FP  enim om. FP  consummat ed. pr. : -sumat FLNPSV : -firmat BC – omnem domum transp. V  et me etiam] etiam et BC  illum] illius BC  revertetur BC || in om. BCL1P  cum om. S  vestr˛e BC  bibentem] habentem FP

()

()

()

()

()



()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

Venerat enim illuc cita in navi letiferum venenum disquirens, quo acutas sagittas oblineret. Ille tamen dare noluit, quoniam e˛ternos deos oderat. Sed id pater meus dedit, qui incredibili eum amore prosequebatur. Si, inquam, talis huc in presentia accederet, omnes hi infectis nuptiis perirent. Verum hæc divina disponuntur voluntate. Sive igitur reversus eos domi ulciscatur sive non, tibi cogitandum moneo, ut procos hinc abigas. Age ergo et consilium meum sequere. | Crastina die Achivorum principibus in contionem advocatis verba ad eos facias, deos testes adducas. Procis ad sua redeant iube. Mater autem, si ei nubendi est animus, continuo preclaram magnanimi patris domum repetat ibique et nuptiæ parentur et munera, qualia dilectam filiam decent. Tibi ego, si credes, quæ usui tibi erunt, consulo. | His peractis viginti tibi remigum navem parato, qua de absenti patre percontaturus naviges, an tibi quicquam de eo aut mortalium aliquis aut a Iove fama nuntiet. Ea enim maiorem in modum hominibus gloriam affert. Primum igitur Pylum appellas et de eo inclitum Nestora, inde Sparten et flavum Menelaum perconteris. Hic enim Grecorum ultimus rediit. Si quid de vita et reditu parentis intelliges, annum adhuc, licet anxius, expectabis, si vita functum neque amplius superstitem audieris, in dulcem patriam reversus tumulum ei statuas et iusta et ea omnia, qu˛e viro matrem decet, persolvas. | Deinde magno et presenti animo domi tu˛e procos sive dolo sive aperte interficiendos iubeto. Neque te amplius decet stultitia, quippe qui non puer es. Nonne audis, quam gloriam inter omnes mortales inclitus assecutus sit Orestes, ex quo dolosum Aegisthum patricidam interemit? Tu quoque, amice, (video enim te et pulchrum et magnum) audens esto, ut bonam tibi in posterum famam compares. Verum ego iam et navem et socios, qui me illic solliciti manent, revisam; tu autem rem tuam meorum verborum memor curato.“ Huic contra sapiens Telemachus: „Hospes“, inquit, „tu profecto mihi et amice et sapienter ut filio pater consulis, qu˛e ego numquam oblivioni mandabo. Sed, licet properes, adhuc paulisper maneas, dum lotus et a me grato pulchroque donatus munere, quod tibi peculium erit, qualia hospites ab hospitibus accipere solent, lætus ad tuos redeas.“ Tum Minerva: „Ne maneas“, inquit, „properantem! Donum, quod mihi amice daturus es, redeunti dabis idque pulcherrimum domum auferam et tibi gratias referam.“  obliniret FP  inquam] ita BC || adhuc S  moneo om. C  matri BC  remigium CV || parabo FP  ample BC  statues BC  omnes om. BC  adhuc paulisper om. FP || totus V : lætus BC  mihi om. C || es om. BCV || donum CLPV















liber primus















His dictis avi similis ab oculis evolans Telemacho vires atque animos afflavit patrisque quam antea vehementius memoriam impressit. Tum ille obstupuit et deum ratus continuo ad procos rediit. Quibus tacite attenteque sedentibus eximius cantor infelicem Gr˛ecorum e Troia reditum, ut Minerv˛e placuit, canebat. Hunc e tabulato superiore audivit sapiens Icari filia Penelope. Quæ statim cum duabus ancillis descendens procis in limine gloriosa mulier astitit et ad cantorem conversa genis pretioso peplo admoto profusis lacrimis: „Phemie“, inquit, „multa alia sunt et hominum et deum gesta auditu iucunda, qu˛e cani assolent. Ex his aliquid tibi in presentia referendum deligas. Hi interea taciti potent. Ab hoc autem molestissimo cantu cessa, qui semper animum meum angit, postquam meam perpetuus mentem luctus occupavit. Tale namque caput numquam non desiderio prosequor. Semper pectori insidet vir ille, cuius gloria late per Gr˛eciam et medium Argos diffunditur.“ Ad h˛ec Telemachus: „Mater“, inquit, „quid bene canentem accusas, si, ut sibi cordi est, delectatur? Neque enim cantorum culpa mala nobis acciderunt. Iuppiter horum causa, qui unicuique industrio et solerti viro pro voluntate, quæ placent, tribuit. Huic minime succensendum, quod Græcorum canat calamitates. Hic novissimus cantus laudandus est. Tu autem bono esto et presenti animo ad audiendum. Neque enim soli Ulixi Troia redire negatum est; multi illic alii perierunt viri. Quare ascensis scalis telas, colum, alias res tuas cures, ancillis imperes. In gerendis rebus et contionibus viri occupentur, et ego in primis, cuius in manibus domus est omnis.“ Tam prudentem filii sermonem admirans et animo figens Penelope cum ancillis abiit et super carissimo coniuge lamentabatur, quoad eam Minerva dulci sopore perfudit. At proci in umbrosis ædibus perstrepere, quisque sibi lectum parare. Quos sapiens Telemachus his verbis alloquitur: | „Matris meæ proci, magna me vos iniuria afficitis, qui bona mea securi consumitis. Absit omnis clamor; nam dignus est qui audiatur tam divinus cantor. At summo mane in contionem omnes conveniatis, ut sententiam meam vobis

 ab oculis om. FP  e1] a BC || Minerva S || e2] a FP – superiori FP  audivit om. BC  ad om. BC  his] iis FNP  petent BC  meum om. BC : ante animum transp. S || perpetuus] prope tuus BC  scabelis S || alias (aliasque L) – rebus om. N || curent L  contionibus] conciuibus BC  prudentiam N || filii] sibi BC || fingens L1V  clarissimo C : om. FP || eam] ipsam BC  vos me transp. BC  est om. FP || cantus FP  contione BC || vobis om. S

()

()

()

()

()



()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

audenter exponam. Ea est, ut hinc abeatis, alias vobis curetis epulas, vestras possessiones consumatis, vestras repetatis domos. Sin vobis satius videtur unius viri facultates impune consumere, ego e˛ternos deos testabor, si quando Iuppiter dabit, ut me ulciscar, impune me vos domi perditurum.“ Ait, illi admorsis labris Telemachi animum admirati sunt. | Tum Antinous, Eupithei filius: „Telemache“, inquit, „vere ipsi dii in contione et verba tibi et presentem animum suggerunt. Utinam non te Iuppiter Saturnius circumflue Ithac˛e ut patrem tuum regem constituat!“ Cui Telemachus: „Antinoe, mihi fortasse succensebis, dicam tamen: Utinam hoc mihi regnum largiretur Iuppiter, quamvis id pessimum inter homines dixeris! At non malum est imperare. Sic enim brevi et diviti˛e et honores comparantur. Atqui alii sunt Achivorum reges, multi Ithac˛e sunt et iuvenes et seniores. Quis horum, si inclitus Ulixes diem obiit, eam reget? Ego tamen domus, ancillarum, mancipiorum, que mihi ex pr˛eda comparavit pater, rex ero.“ Inde Eurymachus, Polybi filius: „Telemache“, inquit, „in deorum potestate est, quis Achivorum sit Ithac˛e imperaturus. Ipse patrimonium habes et domi imperas, neque quisquam invito tibi tua auferet, dum Ithaca incoletur. Sed velim aliquid mihi de hospite referas, unde veniat, qua gente, quo genere, qua patria sit, num aliquem redeuntis patris nuntium attulerit, an privato venerit negotio. Quanto is impetu quam subito abiit, ut minime cognosci pateretur. Nescio quid mali vultu ipso pre se ferat.“ Ad h˛ec sapiens Telemachus: „Eurymache“, inquit, „omnes sane de patris reditu desperamus; neque quod sciam nuntius alicunde affertur neque vati amplius, si quem mater aliquando domum accersat, fidem adhibeo. Ille autem paternus est hospes Taphius, Mentes, strenui Anchiali filius, qui remigandi peritis Taphiis imperitat.“ Sic fatus Telemachus, ipse tamen immortalem cognorat deam. At illi reliquum diei in vesperam cantibus tripudiisque læti egerunt. Adventante crepusculo quisque domum quieturus abiit. Telemachus autem in  vobis om. FP  consumatis possessiones transp. FP || sin ed. pr. (cf. Hom. Od. , εH δ’) : sane codd.  Ait] at PV  Eupithi FL2PS : Eupiti BC : Empithi V  regem om. FP  mihi hoc transp. FP : hoc modo BC  duxeris FP || enim om. FP  Atqui] antiqui N || sunt om. BC  diem] dum BC  Ithac˛e sit transp. BC – dum – referas om. N  incolatur BC  quo genere om. C  ferebat FP  hoc BC || Eurymache om. L  aliquando] alii V || domum aliquando transp. BC  adhibebo FP : adhibet C (B legi non potest)  peritus BC, sed B corr. in -tis  in om. C || vesperum BC || læti om. C – adveniente BC













liber primus



amplam aulam, ubi pulchrum stratum erat cubiculum, se recepit multa animo volvens. | Cui Euryclia pulchri Pisenoridæ filia accensam tædam () preferebat. Hanc quondam Laertes adhuc impuberem triginta bobus emerat et ut castam uxorem observabat, uxoris autem iram veritus ab eius  contactu abstinuit. Hæc, inquam, ante omnes ancillas Telemacho dilecta t˛edam preferebat. Aperuit igitur fabrefactum cubiculum. Ille super lecto sedens tenuem exuit vestem, quam sedula anus excussam et complicatam iuxta toreumate distinctum lectum pasillo appendit. Inde abscedens catenula argentea ad se trahit hostium et loro seram obdit. At Telema chus pernocti vigilia tenui lodice opertus iter sibi a Minerva persuasum animo volutabat.

 pulchri Pisenoridæ filia] PΩπος &υγ"τηρ Πεισηνορδαο (Hom. Od. ,)  recipit LNSV  revolvens BC || pulchra BC  Telemacho L2PV2 : -chum BCFNSV1 : -us L1; dativus pendet a verbo dilecta, quod in Latinitate medii aevi i. q. fidelis significare potest; cf. J.F. Niermeyer et al., Mediae Latinitatis lexicon minus, Leiden 2 s. v. dilectus (.)  hostium ad se trahit transp. BC  volitabat BC

ODYSSE˛E HOMERI LIBER SECUNDUS











Interea purpurea exoriente aurora e lecto dilectus Ulixis filius consurgens vestes induitur, humero acutum ensem suspendit, pulchros formosis pedibus calceos annectit. Ita e cubiculo spectandus egreditur clamosisque preconibus continuo comatos Achivos in contionem accersant iubet. Quibus propere mandata transigentibus illi mox e stratis festini congregantur. Ad quos Telemachus ferratam manu hastam gestans duobus albis canibus comitatus et divina quadam a Minerva gratia perfusus ingreditur. Venientem omnes admirabantur. Seniores ei paterna sede cesserunt. | Tum heros Egyptius – hic iam senecta incurvus et multa rerum experientia sapiens Antiphum filium habuerat, quem divino Ulixi ad Troiam comitem cava in spelunca dirus Cyclops in ultimæ cenæ apparatu interemit; supererant et tres alii, Eurynomus, qui cum procis, et duo reliqui, qui in re familiari versabantur. Neque propter ea absentis obliviscebatur pater. Hic, inquam, mœstus profusis lacrimis ita exorsus est: „Audite, qu˛e dicam, Ithacenses! Neque enim, ex quo clarus Ulixes hinc solvit, in contionem convenimus. In presentia vero, quisquis huc vel iuniorum vel seniorum necessitate nos aliqua accersiverit sive nuntio de exercitu accepto sive quid aliud publice intersit, ut nobis id aperiat, eum sane et bonum et utilem ducimus. Utinam eius Iuppiter et faveat et satisfaciat voluntati!“ His laudibus l˛etatus carissimus Ulixis filius haud diutius cunctatus (norat enim quid esset dicturus) in mediam contionem prodiit stansque a Pisanore, magni consilii pr˛econe, oblatum sceptrum accepit. Inde ad senem conversus: „Senior“, inquit, „non longe abest, et eum fortasse nosti, qui populum huc acciri iussit. Sed maximum dolorem capio. Neque aliquis, quem de exercitu referam, nuntius mihi allatus est, neque publica sed privata res agitur, in qua duplicem facio iacturam: Nam et genitorem optimum, qui vobis optimi patris more imperabat, amisi, et nunc longe magis,

 dilectus om. P || Ulyxes S || filio P : om. S  contionibus S – profusus BCL  omnes om. N  Euenomus BC || cum om. V  pater om. BCLN  quisquam BC  l˛etatur BC || clarissimus BC || haud] aut L  noverat BC || quid esset] qu˛e erat BC  Pisanone BC : Pisone FP  aliquis] alius BC  oblatus L

()

()

()

()



()

()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

quod fortasse tota funditus domus et res omnis familiaris consumetur, invitam matrem proci, carissimi optimorum in hoc consessu virorum filii, lacessunt, ne ad Icarium patrem redeat veriti; ille enim et dotem et filiam, cui placeret, desponderet. | Sed domi quotidie boves nostros, oves et pingues capras epulantur, nigrum vinum ingurgitant. Ita multa male consumuntur, quoniam abest vir qualis Ulixes, qui hanc domo pestem abigat. Nos autem ulcisci non possumus, utputa infirmi atque imbecilles. Quod si vires suppeditarent, sane ulcisceremur; intoleranda namque perpetimur nec bene domus mea hanc accipit calamitatem. Quam ob rem vos eos corrigite! Pudeat vicinorum! Deorum iram revereamini, ne his flagitiis irati vos ulciscantur! | Ego vos et per Olympium Iovem et ius ipsum, quod hominum lites et solvit et firmat, mihi auxilio sitis rogo et tam gravi me dolore absolvite, si numquam pater meus infelix Ulixes infesto animo quicquam vobis molesti intulit. Me ab his vendicate, eos cohibete! Mihi sane satius foret, si pecuniam et proventus meos ipsi consumeretis; fortasse enim aliquando eos exigerem. Siquidem vos convenirem, mea reposcerem, quoad omnia redderentur. Nunc impune me dolore afficitis.“ Hæc cum dixisset, indignabundus sceptrum abiecit lacrimans. Tum reliquis misericordia motis neque gravioribus verbis respondere audentibus solus Antinous: „Telemache“, inquit, „magne et insuperabilis contionator, quid nos tantopere arguis? Quid culpam in nos reiectam auges, cum procorum nulla sit, sed car˛e et subdol˛e matris tu˛e? Iam tertius et quartus fortasse annus agitur, ex quo Achivorum animos sollicitudine et spe suspensos tenuit. Audit omnes, nuptias pollicetur. Inde aliud animo versat, cumque domi magnam ac tenuem telam statuisset, his nos verbis affata est: | ‚Iuvenes proci, ex quo periit inclitus Ulixes, etsi in meas nuptias properatis, expectetis velim, dum vestem intexam, ne stamina inutiliter pereant, ut, cum inexorabile fatum Laertem perpetua morte damnaverit, illa ducantur exequiæ, ne qua Achivarum me reprehendat, si, qui multa lucratus est, funebri careat operimento.‘ His verbis elati nobis animi flectebantur. | Hoc pacto magnam telam orsa interdiu texebat, inde noctu accenso lumine retexebat. Sic nos triennio latuit, sic nobis impo-

 quod] quam BC : que V  consensu FNPSV  placuit BC || nostros + et V (?an recte)  pestem domo transp. L  Nos] hos BC  ulcisceremur sane transp. L  nec] neque FP : hoc V  et1 + per BC  moleste V : molesti˛e BC  sane om. S  mea om. BC : in ea V || redderent BC  reiectam om. C || auges] arguis L || cum] quam B  pereantur BC  ducaturum FP || Achivorum BC  latuit om. C













liber secundus















suit. Iam quarto adventante anno ancilla horum conscia rem omnem aperuit. Cuius verbis admoniti et matrem tuam observavimus et telam retexentem deprehendimus. Sic invitam ad perficiendum compulimus. H˛ec tibi proci, ne te neve Achivorum aliquem res lateat, respondent: Matrem dimitte et, ut nubat, qui et patri et sibi placuerit, iube! | Quod () si diutius spes nostras frustrabitur his artibus, quas eam pulcherrimas Minerva affatim docuit, et casta mente et dolis contenta, cui nondum alia veterum ex his, qu˛e feruntur pulchricome Achiv˛e, Tyro scilicet et Alcmene et coronata Mycene, similis neque prudentia æquiperanda est, non tamen rem se dignam facturam intelligat. Tam diu igitur bona et possessiones tuas proci consument, quam diu illa in hac sententia perstiterit, quam ei dii indiderunt. Magnam sane sibi gloriam, tibi autem opum tuarum desiderium relinquit. Nos vero neque aliud quicquam curabimus neque alio concedemus, priusquam alicui Græcorum, quem ipsa optaverit, nubat.“ Ad hæc sapiens Telemachus: „Haud fas“, inquit, „Antinoe, ut quæ me () peperit, qu˛e me educavit, invitam domo depellam. Pater alicubi terrarum aut vivit aut diem suum obiit, sed multis me malis afficeret, si ad Icarium matrem sponte mea dimitterem. Ulcisceretur ergo me et pater et deus, si mater domo abscedens Diras in me imprecaretur et hominum in me odium concitaret. Quam ob rem hac ego numquam iniuria matrem afficiam. Quod si vester his rationibus animus movetur, domo mea discedite, alias vobis epulas comparate, vestra vicissim bona consumite! Sin unius bona absumenda vobis satius ducitis, absumite. Ego immortales deos testabor, si umquam mihi Iuppiter ultionem concesserit, inulti domi occidetis.“ Sic fatur Telemachus. Tum duas aquilas altitonans Iuppiter e summo () monte cum vento præpetibus alis in proximum e regione dimisit cumque supra mediam et claram contionem devolassent, crebro alarum pulsu convertuntur et omnes intuit˛e genarum et cervicis laniatu futurum

 comprehendimus L || perficiendam BCN  te neve (neque BC) om. P || Achivorum om. BC || lateant BC  qui] cui LPSV  spes] res BC || his] iis FP || eam] tam BC – Minerva pulcherrimas (om. L) transp. BC  edocuit V  ferunt N || pulcherrim˛e BC || scilicet om. S  Almene BC || Micenes B1C : Micone N || æquiperanda] exquirenda L  futuram V  vero] autem BC  priusquam] patri quam BC || ipsum L  sed – afficeret om. S || Icarum FLNPSV  me ergo transp. S  in me om. N || et] quia BC  iniuria numquam transp. LS – faciam N  his] in FP  vobis] verbis B1C  assumenda BCS || dicitis P  inulcti BCN : mulcti S : multi FV  demisit FP  claram] sacram BC || pulsu] cursu S  intuitu BC : intuentes V



odysse˛e homeri

significarunt exitium. Inde a dextris delatæ ad cubile et civitatem suam revertuntur. His visis omnes admirati animo futura volvebant. Quibus senior Halitherses, Mastoris filius, qui solus æquales omnes in avibus interpretandis et veri cognitione vincebat, intellecto augurio: () „Audite“, inquit, „Ithacenses et proci, quorum vel maxime interest, quæ dicam: Magnum hinc malum portenditur. Neque diutius Ulixes ab amicis aberit, sed iam prope his omnibus c˛edem et exitium meditatur, et aliis item multis Ithac˛e incolis damno revertetur. At nos, antequam h˛ec accidant, saluti et quieti nostre consulamus, et hi desinant quamprimum; hoc satius erit. Neque irrita vaticinabor, horum ego verus sum vates. Aio enim omnia illi accidisse, ut prediximus, cum Ilium Græci et una consilio clarus Ulixes navigavit. Dixi namque multa eum mala passurum et omnes amissurum socios, post vigesimum tandem annum ignotum in patriam rediturum. Ea nunc omnia evenerunt.“ () Ad hæc Polybi filius Eurymachus: „Age“, inquit, „senior, domum revertere et filiis tuis vaticinare, ne quo in posterum malo afficiantur. Horum ego longe te melior vates sum. Alites multi sub solaribus pervolant radiis, qui non omnes portendunt. Verum Ulixes procul hinc periit; ita et tu cum illo perisses, et certe satius fuisset. Neque enim tot in hac contione verbis vaticinareris neque nunc irato hæc Telemacho aliquid ab eo muneris domum referre expectans persuaderes. Sed ventura a me scias velim: Si iuniorem virum et antiquitatis et multorum gnarus mendaciis, ut molestus nobis sit, incitaris, ipse sibi primum molestias struet, cum adversus multos nihil solus poterit, et nos te, senex, gravi dolore () affectum ulciscemur. | At Telemachum ex omnibus admoneo, ut matrem paternam domum redire iubeat; ipsi nuptias et munera, qualia carissim˛e fili˛e dari solent, parabunt. Neque antea ab incepto Achivorum filios cessaturos arbitror, quippe qui neminem formidamus, neque contionatorem Telemachum neque vaticinium, quod tu, senex, intempestive nobis interpretaris, verum tu maiori adhuc odio eris. Bona male consumentur, numquam servabuntur, donec illa suis nuptiis Achivos fraudabit. Nos autem semper expectando morum eius gratia contendimus neque aliam qu˛erimus sponsam, ut quemque decet.“

 exitum P  revertuntur] delabuntur S  vel om. BC  hi] ii FP  illa BCFV : ille P  consilio] cum filio V || namque] enim BC || multa om. P  tandem] tamen FP  reversurum BC  te melior transp. S || sum om. V || multis FP : mihi BC  et2] quia BC  nunc] hunc BC || hoc BC  nobis molestus transp. S || sibi om. N  ab incepto transp. ante cessaturos BC || filios] fidus BC : om. FP  eris] haberis L || mala BC – consumuntur S  conservabuntur BC













liber secundus















Huic contra sapiens respondit Telemachus: „Eurymache vosque alii generosi iuvenes, hæc ego neque vos rogo neque de his contionem habeo, iam ea et dii et omnes Achivi norunt. Sed agite citam mihi navem et viginti socios paretis, qui navem agant; navigabo enim Sparten et harenosam Pylum de absente patre percontaturus, si quis mihi mortalium aut a Iove fama, quæ maximam affert hominibus gloriam, de eius aut vita aut reditu quicquam nuntiet. Quod si intellexero, licet in mœrore, annum adhuc expectabo, sin mortuum neque amplius superstitem audiero, dulcem in patriam reversus tumulum ei statuam et iusta persolvam, qualia matrem pro viri exequiis decent.“ H˛ec cum dixisset Telemachus, assedit. Tum Mentor, quem fortis Ulixes iam socium habuerat cuique Ithaca solvens totam commendaverat domum utque parerent omnes iusserat, hic, inquam, Mentor recte consulens: „Audite“, inquit, „quæ dicam, viri Ithacenses: Nemo amplius rex beneficus sit, nemo mansuetus, nemo benignus neque, quæ subditis usui sint, consulat, sed difficilis et immanis, ut nemo divini Ulixis recordatur ex populis, quibus ut lenis pater imperabat. Non tamen superbos ego procos, quod malis consiliis vim inferant atque Ulixis consumant facultates, quem non amplius rediturum dicunt, sed vos reliquos accuso, quod tanto silentio sedeatis. Neminem reprehenditis neque paucos multi coercetis.“ Ad h˛ec Euenoris filius Liocritus: „Mentor“, inquit, „stulte malorum suasor, quæ tibi verba exciderunt? Inveheris in nos ut desistamus? Difficile sane est cum viris et quidem pluribus pro cibo contendere. Nam si ipse Ulixes reversus domo nobiles procos abigere tentaret, ne uxor quidem quamvis eius reditum desiderans ipsi congratularetur, sed indignam eius fortunam persequeretur, si pluribus repugnaret. Tu autem non, ut te decuit, locutus es. Sed agite, iam suum quisque munus curaturus abeat. Huic autem et Mentor et Halitherses de itinere consulent, qui paterni iam pridem amici sunt. Sed puto hic Ithacæ de patre nuntios mutato eundi consilio expectaturum.“

 respondit (-dens P) sapiens transp. FP  de his] deis N  dii et omnes] omnes dii L || mihi citam transp. P – adhuc (om. L) annum (animum LNV) transp. FP  viri exequiis] viris S  Ithaca] ita F  nemo2] neque BC || usui sint subditis transp. BC  et om. C || recordaretur BC  vim] iram L || consument BC  Euonoris B : Aeunoris C  suasor] suorum BC || Inveheris om. P  quidem pluribus om. P  reversus + in V || nobiles domo transp. N || temperaret BC || ne + ei V – sed – persequeretur om. BC  est N || munus om. C || habeat L  paterni] patri e corr. V : om. C  eundi] essendi, sed del. et in mg. discedendi add. V

()

()

()

()

 ()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

Sic locutus e vestigio contionem dimisit, quisque suam, proci Ulixis domum petierunt. At Telemachus ad spumantis maris littus manus loturus contendit, et Minervam precatus: „Exaudi me“, inquit, „deus, qui hesterno die domum nostram accedens mandasti, ut cæruleum mare diu absentis patris reditum percontaturus navigarem. H˛ec omnia Achivi et proci in primis nimio fastu elati remorantur.“ His oranti Telemacho astitit Minerva Mentori similis et faciem et vocem eumque allocuta: „Telemache“, inquit, „neque timidus neque stultus in posterum esto! Iam tibi paternus vigor inest. Te ei similem et re et verbis reddas! Non inutile, non vanum iter capies. Nisi illius et Penelop˛e filius esses, non sane, quæ cogitas, te confecturum arbitrarer; pauci enim filii patrem referunt, maxima pars deterior, minima melior. Quod si non timidus fueris neque stultus neque te penitus Ulixis reliquit ingenium, sperandum est, ut, qu˛e aggrediaris, conficias. | Mitte nunc procorum consilium atque animum: Stulti sunt, insipientes, iniusti neque, quod eos fatum, quæ mors maneat, norunt, siquidem prope adest, ut uno die omnes pereant. Tibi autem haud longum iter erit, quod destinas. Et quoniam paternus amicus sum, tibi ego et citam navem parabo et ipse te sequar. Sed tu interim domum reversus cum procis conversare et viaticum para: vinum lagunculis et farinam, virorum medullam, densis in coriis recondas! Ego ex populo socios, qui sponte veniant, adducam. Sunt autem naves multæ in circumflua Ithaca et novæ et veteres; illarum optimam deligam, et quamprimum paratam in latum mare deducemus.“ Sic Iovis filia Minerva locuta est. Qua audita Telemachus nil moratus domum animo anxius petiit, ubi superbos procos capras mactare et in atrio sues torrere invenit. Hunc Antinous conspicatus manu apprehensum et nomine appellatum: „Telemache“, inquit, „inclite atque invicte contionator, ne amplius mali aliquid aut verbo aut re animo volvas, sed affatim, ut solitus es, et cibo

 locuturus FP  externo B2CS : e˛terno B1  factu BC : faustu FP  allocuta + ita F  ille BC  enim] autem S  Quod] qui P  relliquie BC  insipientes + atque FP || mors om. PS  maneant BC  et2 om. N || navem citam transp. FP  para om. C  in] ut BC  Ithaca et] Ithacæ B : -c˛e C || diligentiam L  nil] vel L  animo (+ animo S) anxius (annixus L)] ante BC || petierit BC : reddiit S || ubi om. N || superbos] super hos BC  terrere P  nomine om. N  invictus P : -tor F : invite S – aliquid mali transp. FP  et om. V













liber secundus















et potui indulgeas! Brevi tibi omnia suppeditabunt Achivi, et navem et lectos remiges, ut quamprimum nobilem Pylum de inclito patre percontaturus appellas.“ Huic contra sapiens Telemachus: „Non vos decet“, inquit, „Antinoe, cum generosi sitis, invitum prædari. Nonne satis est, quod iam multis et bonis me spoliastis possessionibus, dum eram puer? Nunc adultus aliorum sermones audio, intelligo, crescit animus. Vos ego ultum ire experiar, sive Pylum contendam, sive hic remorer, sed profecto vadam, neque frustra, quo me iturum dixi, vel in conducta navi; neque enim meam neque remiges habeo. Hoc vobis lucrosius erit.“ His dictis ab Antinoo manum facile abstraxit. At proci domi se ad () cibum capiendum parabant cavillationibus invicem atque dictis. Inter quos superbus quidam: „Profecto“, inquit, „Telemachus c˛edem nobis meditatur, si quos ex harenosa Pylo sui huc ultores advexerit sive Sparten, quam maiorem in modum desiderat, sive fertilem Ephyren petere velit, unde perniciosa afferat venena, quibus vino admixtis nos omnes interimat.“ Tum alius: „Ecquis novit“, inquit, „an ipse longe ab amicis navi discedens errando pereat quemadmodum Ulixes? Ita nobis laborem augeret. Nam et possessiones omnes inter nos divideremus, domum matri atque cui nupserit cederemus.“ Sic invicem confabulantibus Telemachus altum patris cubiculum in- () greditur, ubi multum auri, æris, vestimentorum in arcis et bene olentis olei copia recondebatur. Stabant et dolia vini veteris atque meri suavissimi ordine ad parietem disposita, si quando Ulixes domum post multos labores reverteretur. Hæc bifores et bene compactæ valv˛e claudebant, ubi sedula die noctuque pulchri Pisenoris filia Euryclia custos summa omnia diligentia curabat. Hanc Telemachus in cubiculum accitam affatus est: „Agedum, nutrix, e vino, quod tu inclito miseroque Ulixi, dum forte () fato et morte liberatus redierit, servas, duodecim amphoras impleto atque

 pulchri Pisenoris filia] PΩπος &υγ"τηρ Πεισηνορδαο (Hom. Od. ,); cf. adnot. latinograecam ad lib. , p. ,  appelles BC  Antione FP – me multis et bonis transp. L  ego om. BC || ultum] uultum L : ultimi FP  sive1] sue L : Syrie V  meam] eam P || nobis FLNPSV  facile om. C || domum L  invicem] interim BC || altum patris] patris amplum BC  ibi P  pulchra BC || ?an Pisenoridæ scribend. (cf. lib. , p. ,) : Pysinoris S – omnia (omnium FP) summa transp. BC, ?an recte  agendum B || tu om. FP || Ulixi om. BC  et morte] morteque V



odysse˛e homeri

operculis obturato et in saccis bene consutis puræ siliginis viginti sextaria infundito! Hæc tibi nota sint soli, et e vestigio omnia transigas! Sub crepusculum, cum mater in superiorem domum quietem curatura se receperit, ea accipiam. Vadam enim Sparten et Pylum de carissimo patre percontaturus, si quid fortasse audiero.“ () Sic ait, carissima autem nutrix Euryclia ingemuit et profusis lacrimis: „Quid tandem“, inquit, „care alumne, hoc tibi animo subiit? Quo terrarum navigabis, cum unicus et carissimus sis? Periit a patria procul in ignotis terris pater, Iove genitus Ulixes. Hi autem abeuntem persequentur, ut te dolo interimant, inde tua omnia inter se partientur. Sed vive hic cum tuis! Neque enim opus est, ut per indomitum mare tot periculis iacteris.“ () Ad hæc sapiens Telemachus: „Bono“, inquit, „animo sis, nutrix, non enim sine dei voluntate hoc consilium cepi. Sed iurato mihi non te hoc carissim˛e matri dicturam ante undecimum vel duodecimum diem, ne, si discessum meum intellexerit, nimio fletu eius species offendatur.“ Tum anus id magno deorum iureiurando firmavit. Inde statim vinum in amphoras et in sacculos farinam infudit. Telemachus interea cum procis versabatur. At dea c˛esiis oculis Minerva aliud, dum hæc aguntur, excogitat. Telemacho similis omnem discurrit civitatem quemque admonens, ut vesperi ad citam navem convenirent, inter quos Noemona, clarum Phronii filium, qui libens se iturum promisit. () Occaso sole iam tenebris terram operientibus navem omnibus ad navigandum necessariis munitam in ultimo portu deductam statuit. Inde optimi socii sine mora affuerunt, quos dea hortata aliud aggreditur. Petiit enim divini Ulixis domum procisque dulcem somnum diffundens inter bibendum abreptis eorum manibus poculis decepit. Illi graves somno non diutius in convivio remorati lectos petiere. Tum Telemachum Minerva Mentori et faciem et vocem similis frequenti domo accitum his verbis admonuit:

 sextertia L  in om. BC || curaturam BCL  in om. FP  ignitis BC || pater om. BC (?an recte; non legitur apud Homerum) – persequuntur S : prosequentur  dicturum LN  inter se omnia transp. L  hic] his S  hoc2] h˛ec C FLNPS || vel] aut FLP || duodecim F  eius om. FP  iureiurando (iusiurando NV : iurando L) magno deorum transp. S  amphoris BC  excurrit FP || quemque] quem NS  Noemonea FV : Neomonea P || fornii BC  terram om. V – infundens LV  arreptis BC : abrectis L || poculum P  somnos N || non] enim V || thelemachus V  et Mentori transp. BC || simul B













liber secundus



„Telemache, tu iam paratos moraris socios. Eamus neque diutius dif- () ferendum.“ Sic inquiens cito passu iter occupat, ille subsequitur. Cum ad mare descendissent, comatos Achivos invenerunt. Quos magno animo hortatus Telemachus:  „Agite“, inquit, „amici, necessarium nobis viaticum, quod in atrio () matre et ancillis præter unam insciis paratum est, huc afferamus!“ Quod illi strenue eo duce munus obierunt. Omnibus in navem allatis dilectus Ulixis filius, ut ipsi placuit, in puppi Minervæ assedit. Ora igitur soluta et omnibus navem ingressis Minerva lenem Zephyrum inspiravit.  At Telemachus ad navigandum socios hortatus est. Hi quamprimum () dicto paruerunt. Abiegnum malum erigunt, rudentibus alligant, album velum pandunt, vento inflatur, unda autem purpurea pror˛e offendens insonat. Ita nigra parata navi crateras vino coronant, libant diis immortalibus et in primis Iovis filiæ Minervæ. Tota autem nocte et insequenti  die mare sulcatur.

 socios paratos moraris transp. S – differendum] conquerendum V  amici om. FP || vobis FN  allatis + ut FS : + et L  ipsi] illi BC  ingressis om. N || levem V  est om. FP || ii LNV  purpuree C  mare] sulca (!) N

ODYSSE˛E HOMERI LIBER TERTIUS











Iam Phœbus pulchro relicto oceano æreum cælum, ut immortalibus mortalibusque illucesceret, supra almam terram ascendebat, cum illi Pylum, munitissimam Nelei civitatem, appulerunt. Populares in maris littore nigricomo terræ motori Neptuno nigros mactabant tauros. Stabant novem sedilia et per singula viri quinquaginta et novem tauri dividebantur. Quorum visceribus convivio absumptis deo femora concremarunt. At illi interea recta in littus delati velis collectis portum subierunt. Descendit e navi Telemachus, quem dea c˛esiis oculis Minerva his verbis affatur: „Telemache, ne minimum quidem tibi verendum est. Hac nos gratia () huc navigavimus, ut de patre, an alicubi terrarum vivat an vita functus sit, perconteris. Sed age nunc recta inclitum bello Nestorem petamus, ut, si quid de eo celaverit nobis, id aperiat preceris; neque enim mentietur, cum vir sit summa prudentia.“ Cui contra sapiens Telemachus: „Quonam pacto, Mentor, Nestorem () conveniam, quonam pacto ei conciliabor, cum nondum sim gravioribus assuetus sermonibus? Pudori namque est, ut iuvenis seniorem interroget.“ Ad hæc iterum Minerva: „Telemache“, inquit, „et tute ipse prudentia vales et deus alia tibi suggeret. Neque enim sine deorum consilio natum te et educatum arbitror.“ Simul hæc dicens dea pr˛ecedere, ille e vestigio sequi ad Pyliorum () cœtum, ubi cum filiis Nestor considebat. Socii circum epulas occupati carnes partim torrere, partim verubus figere. Qui cum peregrinos viderent, his obviam et amplexati sunt et sedere iusserunt. Primus autem Nestoris filius Pisistratus ambos manu apprehensos in littore super mollibus pellibus iuxta fratrem Thrasymedea et patrem Nestorem discumbere

 terram om. FP || illi om. FP  nigricome S  et1 om. BC  assumptis BC  tecta S  e] enim FN || dea om. P  nimium LP || verendum est tibi transp. V  sit om. C || tecta S  quid om. BCFLPS – Quonam – conveniam add. in mg. V  ei conciliabor] eum fabulabor et in mg. coniectabor V || nondum] dum BC || sit B2C  ut om. et si s. l. add. V  hoc BC  enim + te omisso te (l. ) BC || sine deorum om. P || consilio] voluntate BC : nutu P : om. F  epulas om. BC  obvium S  apprehendens BC



odysse˛e homeri

iussit. Inde et carnis frustum et vinum aureo in calice apposuit lætusque Minervam affatus: | „Precare“, inquit, „hospes, Neptunum regem, cuius epulo intervenistis! Cui cum libaveris et vota, ut fas est, persolveris, dulcis vini calicem huic, ut ipse quoque libet, porrigito. Nam et ipsum immortales deos precaturum arbitror; omnes enim homines divino egent auxilio. Sed quia iunior est, mihi fere æqualis, hac ego gratia tibi prius aureum calicem propino.“ Quem simul hæc dicens obtulit. Gavisa est dea, quod vir sapiens priores ipsi partes cesserit, continuoque multa Neptuno regi precata: () „Exaudi“, inquit, „qui terræ insides, Neptune, neque precantibus nobis invideas, ut haec perficiamus sacrificia. Verum in primis Nestorem et eius filios gloriosos redde, inde Pyliis omnibus pro tanto sacrificio gratiam referas. Da præterea et Telemacho et mihi, ut confecto quamprimum pro quo venimus negotio cito incolumes in patriam revertamur.“ Qu˛e cum de more dixisset, pulchrum Telemacho calicem propinavit, qui itidem et ipse precatus est. Inde tostis carnibus potioribus conscissis partibus vescuntur et dulci vino proluuntur. Sedato potus et cibi desiderio venerabilis et equo strenuus Nestor: () „Nunc“, inquit, „satius est, ut hospites nostros, qui nam sint, percontemur. Qui ergo estis, hospites? Unde humidos fluctus navigatis? An negotio aliquo an temere piratarum vitam contemnentium et obvios deprædantium more oberratis?“ Ad hæc magno animo Telemachus (eum namque Minerva audentem reddiderat, ut de absente patre percontaretur): () „Nestor“, inquit, „Nelei fili, magna Achivorum gloria, unde simus interrogas. Dicam. Ab Ithaca solvimus. Rem privatam, non publicam, amplam scilicet patris mei patientis Ulixis famam disquirimus, quem tecum olim Troianam urbem excidisse aiunt, an forte de eo quicquam audiam. Aliorum omnium, qui perierunt, exitum audivimus, illius dum()

 et dulci vino proluuntur] deest apud Homerum  frustrum FL1NPV1 || aureo (-um P) in calice (in calice aureo transp. S) apposuit] in aureo poculo imposuit L  affatur B2C || preclare BC  intervenisti PV2 || est om. FP  ut] et P || quoque] quoi V || libet] bibat C || porrigo V  quia] quia tu V : quam tu BCNS : quantum L : quanto FP || est] es N : iste V  ipsi] sibi FP  precata ed. pr. : -tur L2 : -ti cett.  gloriosos filios transp. S || omnibus om. V || gratias BC  referas] reddere FP || mi FP || quamprimum] quidem primum S  et om. LV1 || est om. FNP || carnibus] carbonibus P  partibus] carnibus BC || proluunt BC || Sedatur BC  et + ex V || Hestor S : Hester BC  satis BC || sint om. V  temere] timore V – deprecantium C  eum namque] eumque L  sumus FP  Ulixi LN











liber tertius















taxat celavit Iuppiter, an apud Troiam hostium manu an mari obrutus perierit. | Hac ego gratia tua nunc genua oro velis mihi gravem errantis illius, sicubi aut vidisti aut aliunde audisti, casum enarrare, quem profecto miserrimum peperit mater. Tu ergo neque veritus neque miseratus mihi, si quid nosti, benignus narres oro, si quando tibi bonus pater Ulixes vel verbo vel re usui fuit apud Troiam, ubi multa perpessi estis mala. Horum tu in pr˛esentia recordare et verum aperias!“ Tum equo strenuus Nestor: „Amice“, inquit, „ex quo mihi, quos in Troiana expeditione præstantes viribus Græcorum filii labores exhausimus vel quot per cæruleum mare, ubi primus Achilles prædas egit, iactati sumus erroribus vel quot apud magnam Priami regis civitatem in bello viri fortissimi perierunt – nam illic strenuus Aiax, illic Achilles, illic divinus consiliator Patroclus, illic meus dilectissimus et fortis simul et bonus nec non et cursu et pugna præstans Antilochus iacet – et alia complura mihi in memoriam reducis. Quis nam mortalium verbis omnia complecteretur? Quibus si percontando immorareris, quintus ac sextus potius annus ageretur, priusquam in patriam revertereris. | Novem namque annos obsessam Ilium cladibus, bello, dolis denique omnibus persecuti sumus. Vix tandem Iuppiter nostro satisfecit desiderio. Illic nemo se divino patri tuo Ulixi consilio æquiperare ausus est, cum sine controversia longe omnes dolis superaret, si vere eius filius es. Ego te aspiciens admiror. Certe ei in sermone similis es neque virum quemquam iuniorem tam similem in loquendo diceres. Tunc ego et inclitus Ulixes numquam neque in contione neque in consilio diversa fuimus sententia, sed optima factu semper Gr˛ecis consuluimus. | Postquam autem altam Priami urbem expugnavimus, ascensis navibus sententias nostras divisit deus, ut difficilius rediremus, quippe qui non omnes sapientes neque iusti eramus. Multi igitur perniciosa Minerv˛e ira s˛evam mortem obierunt. Ea namque Atridas in contentionem adduxit. Qui pr˛eter consuetudinem iam occidente sole Achivis omnibus vino gravibus temere in concilium accitis, cur vocari iussissent, exposuerunt. Tum Menelaus omnibus  mare S  audi P  ergo] vera B2C : verus B1  si1 om. C || enarres S || tibi hic induct. et post re (l. ) add. V || pater om. S  perpessi multa transp. V  tu om. CV  quos scr. : quæ codd. et ed. pr.; ?an labores in fin. lin. delend.  quod LPSV  quod PV || magnam apud transp. S – fortis simul (fortissimus P) et om. F  plura BC || verba N  immoraris FP : immoreris C || ac] et P  reverteris P  Iuppiter om. BC  dolo BC || te om. FP – suspiciens BC  es om. BC  contionem C || neque in consilio] nec in contione, sed del. L  Gr˛ece P || autem om. FLP  Ea] et N || Atridam BC || contionem S  omnibus om. FP – accitis in concilium (consilium PSV) transp. C  iussisset L

()

()

()

()



()

()

()

()

odysse˛e homeri

edixit, ut per vasta maris dorsa delati patri˛e recordarentur. Quod haud omnino Agamemnoni placuit; volebat enim exercitum, dum sacrificiis Minerva placaretur, remorari, stultus sane; minime enim placandam ignorabat, siquidem non facile immortalium deorum mutantur voluntates. | Ita maledictis invicem sibi exprobrabant. At armati Achivi clamore magno duplici scindebantur sententia. Noctem illam in iurgiis illic consumpsimus; nam nos in procellas trahebat Iuppiter. Mane in mare naves deduximus, præda et bene comptis puellis oneravimus. Partim regem Agamemnonem expectarunt, partim, inter quos ego, remos impulimus. Stravit autem deus mare, ubi immania sunt cete. | Cumque Tenedon pervenissemus, patri˛e desiderio sacrificia diis fecimus, quæ minime iratum moverunt Iovem iterum nos in contentionem vocantem. Inde ad celeres naves reversi sapientem Ulixem, magni consilii virum, ut Agamemnoni gratificarentur, †consulebant. Tum ego coactis quæ me sequerentur navibus fuga mihi consulebam; haud enim me latebat, quæ mala nobis deus minaretur. Fugit et bellicosus Tydei filius et socios impulit. Sero et flavus nos Menelaus secutus in Lesbo de varia navigatione consultantes assequitur; deliberavimus enim, an supra asperam Chium et a læva Psyriæ insul˛e an infra iuxta ventosum Mimanta navigaremus. | Signum autem a deo petentibus nobis significatum est, ut transmisso medio pelago ad tempestatem evitandam Euboiam appelleremus. Exorto secundo vento piscosum pelagus navigantes Gerestum ea nocte deferimur, ubi multa taurorum femora Neptuno sacrificavimus. Inde altum emensi secundo vento quarta luce bellicosi Diomedis socii Argum, nos Pylum appulimus. Neque nos ex quo nobis secundus dei munere concessus est ventus, umquam afflare destitit. Hoc pacto, carissime fili, et eorum qui evaserint et eorum qui perierint penitus ignarus. Quæ post reditum domi accepi, non te, ut æquum est, celabo. | Aiunt namque iaculatores Myrmidonas inclito magnanimi Achillis filio duce et Pœantii filium Philocte-

 placandum BC  ignorabant BC || Equidem N  Ita] non FP || sibi invicem transp. S || exprobabant BCL1V  findebantur F : fundebantur P || illam om. P  procella L  deduximus + et FP  sunt om. FP || Cumque + in FP  ut] et BC || Agamemnonem B  consulebant (-bat BC) vix recte; fortasse huc a consulebam (l. ) falso delatum, quod verbum circumsistebant (cf. Hom. Od. , -μφ’ AΟδυσα) vel aliquid simile suo loco demovit || Tunc BC || qui FP  fugam BC || enim bis scr. N  varia + nos BC || consulentes BC  enim om. BC || Psyris V  ventosum om. C || Miminta L : aramanta B  a deo] adeo FLNPV  evitandam + in BC || appellaremus P : appellarem N  Cierestum BC  femora taurorum transp. L  flare BC : om. S – evaserunt C  perierunt C – Mirmidones BC  Achillis] Ulyxis S –, Philoteten (-em BC) N : Philotecten V1 : Philoctenten L1P











liber tertius















ten in patriam rediisse, Cretensem quoque Idomeneum omnes, qui bello evaserant, socios incolumes reduxisse. Agamemnonis autem, etsi longius absitis, reditum audistis, arbitror, et quo pacto in eum Aegisthus grave machinatus sit exitium. At ipse miserrimus fortem interfecti filium abire permisit, qui deinde et eius dolum et paternam cædem ultus est. Tu vero, amice – te enim et forma et magnitudine præstantem video – fortis esto, ut minorum aliquis te in posterum laudibus prosequatur.“ Tum sapiens Telemachus: „Nelei“, inquit, „fili, Nestor, magna Achivo- () rum gloria, magno ille animo patrem ultus claram inter Achivos famam et consecutus est et futuris consequetur temporibus. Utinam et mihi dii tantum virium pr˛estiterint, ut procorum superbam ulciscar temeritatem, qui in me indigna moliuntur! Sed neque mihi neque patri deæ tale fatum neverunt. Verum quicquid sequatur, æquo ferendum est animo.“ His venerabilis senex: „Amice, ex quo mihi hoc in memoriam redu- () xisti: Audivi multos matris tu˛e procos domi temere indigna multa in vos machinari. Dic, quæso, num hoc sponte tua perpetiaris, an populi publice dei oraculum secuti te odio habeant! Et quisnam novit, an ille aliquando reversus eas solus iniurias ulciscatur an omnes Achivi hanc provinciam suscipiant? Sic te Minerva bene amet, ut tum cur˛e ipsi erat apud Troiam inclitus Ulixes, ubi in magnis difficultatibus ita a diis, ut ille, a Minerva dilectum et cur˛e habitum vidi neminem. Quod si eo te amore prosequetur, eorum aliquis dubio procul matris nuptias oblivioni mandabit.“ Tunc iterum sapiens Telemachus: „Senior“, inquit, „haud ego hoc () eventurum puto. Maxima et supra spem meam loqueris. Neque fient neque permittent dii.“ Ad hæc Minerva: „Quod tibi“, inquit, „Telemache, verbum excidit? Facile deus, modo velit, Ulixem etiam procul absentem reddet incolumem. Velim sane, ut post multos labores rediret in patriam ibique, ut ab Aegistho et uxore Agamemnon, interimeretur, sed a naturali morte. Ne amicum quidem virum dii vendicare possunt, quandoquidem inexorabile fatum omnes infesta morte domitat.“

 evaserunt BC  prosequantur F : -quar P  filii L1NSV  claram] magnam BC2 : magnos C1  virum BCFV || superbiam L || ulciscar + et s. l. L  dey V : dii P  noverunt BCFP : venerunt V : dederunt N || quidquam S  Hic L || hoc om. FP – in vos om. C : in- B  habebant BC  ulciscantur L1  tum] cum C || ipsi] sibi BC  mandabat N  Tum FP || ego + et V || hoc om. P  dii om. FP  Facilis F(?)P || etiam] et V  multo S  Agamemnon (Agammenoni V) + ut P || interficeretur BC  possint FP  omnes om. BC || infecta N || domuit BC



odysse˛e homeri

Hic Telemachus: „Mentor“, inquit, „etsi hoc nobis curæ sit, nunc omittamus. Ille non redit. Iam eum dii immortales morte et nigro fato occuparunt. At ego nunc aliud Nestorem velim percontari, qui aliorum iura et sapientiam excedit. Iam enim tres hominum e˛tates imperasse aiunt. Quam ob rem eum tamquam deum aliquem intueor.“ Inde ad eum conversus: „Nelei fili, Nestor“, inquit, „dic, qu˛eso, quonam pacto magnus rex Agamemnon occubuit, quam ei mortem conscivit fraudulentus Aegisthus; nam se longe fortiorem interemit. Ubi tum erat Menelaus? An Achaico Argo aberat? Ideo illum ausus est interimere?“ () Ad hæc venerabilis eques Nestor: „Tibi“, inquit, „Telemache, omnia explorata, ut acciderunt, referam. Et recte profecto sentis; nam si superstitem Aegisthum domi reversus a Troia Menelaus offendisset, ne mortuum quidem sepultur˛e mandari permisisset, sed Argo procul in campo insepultus, indefletus canum atque avium laniatibus patuisset. Rem namque immanem aggressus est. Nos in certaminibus frequentes versabamur, hic ignavus mediis Argis, urbe equorum armentis nobili, fallacibus verbis Agamemnonis decepit uxorem. Primum namque turpitudinem abnuens () inclita Clytemnestra caste sentiebat. | Aderat ei cantor, cui proficiscens in expeditionem Agamemnon uxoris custodiam demandarat. Sed cum deorum fato placuit, ad desertam insulam cantorem illum advectum Aegisthus avibus prædam reliquit. Sic domum volens volentem duxit, sacris deum altaribus hostias mactavit, munera, aurum atque vestes, dicavit. Sic rem magnam et numquam speratam consecutus est. Cum autem Menelaus et ego una a Troi˛e oris amico invicem animo navigaremus et in Atticis finibus sacrum Sunium appulissemus, ibi Phrontin, Onitoris filium, navis Menelai gubernatorem, clavum manu regentem Apollo acutis sagittis confecit. Is impellente procella multorum in navi () obibat munus. In eo sepeliendo licet properaret Menelaus remoratus est. | Inde cum ad altum Maleæ promontorium appulisset, altitonans Iuppiter vehementi e regione vento emisso arduum iter obstruxit. Fluctus in ()

– multorum in navi obibat munus] (κανυτο φ λ’ -ν&ρ.πων να κυβερνσαι (Hom. Od. ,sq.)  nobis hoc transp. C  rediit V || eum] illum BC || nigroso FP  volo C || alio BC  eum om. C || aliquem om. S  constituit S  Nestor eques (equo V) transp. S || Telemache inquit transp. S  occiderunt C || inferam P  mandare V1  laniantibus N1PV  est om. V  ignavus + in V : + et L || amentis BC || nobilis BC : nibilis N  Agamemnon V  adductum C  munera] Minerva N  et om. S || est consequutus transp. S  et om. BC || in om. FP || Sumium BCFL1NPS || appulimus BC  Onitoris + regis L  multorum] nescimus an recte  properans BC  omisso V || obstraxit FP || in om. N













liber tertius















immensum montis instar tollebantur. Ita tempestatibus iactatus in Cretam, qua Cydones, Iardani fluminis accolæ, habitabant, defertur. Imminet mari petra in Gortyni finibus, unde Auster magnos in asperum promontorium Espheston fluctus impellit et parva petra magnam undarum vim cohibet. Huc Menelaus tempestatem fugiens se recepit; nam naves vi fluctuum in cautes offendebant, quinque tamen ventorum et undarum impetus in Aegyptum impulit. | His in erroribus multum divitiarum et auri inter peregrinos homines agens comparavit. Interea loci Aegisthus domi Agamemnonem insidiis interemit et populos et divitum Mycenarum regnum septem annos occupavit; octavo in eius perniciem inclitus Orestes improvisus Athenis profectus patricidam confecit et Argivis pro misera matre et desidioso Aegistho epulum fecit. Eodem die bellicosus Menelaus plenis opum navibus in patriam revertitur. | At tu, amice, non diutius procul a patria absis relictis domi tam superbis, qui possessiones tuas et consumant et inter se partiantur, procis. Sed ne in cassum veneris, ad Menelaum te conferas et hortor et iubeo; venit enim alicunde gentium, unde ne sperandum quidem erat, quem primum tempestas in vastum pelagus compulit, unde nec aves huc advolant. Ad eum igitur naviges moneo; vel si pedibus ire placet, adsunt et currus et equi et filii, qui te claram ducant Lacedemona, ubi Menelaum invenies. Eum vera tibi referat rogato. Non erit mendax, cum singulari sit sapientia preditus.“ Dum h˛ec referret Nestor, interea occidente sole nox adventabat. Tum Minerva: „Sane“, inquit, „senior, recte consulis. Verum agite, linguas incidatis, misceatis vinum, ut Neptuno et aliis diis immortalibus sacrificio facto quietem capiamus. Iam hora adventat, sol occidit neque diutius est in deorum epulis immorandum.“ His Iovis fili˛e verbis auditis ministri dant aquam manibus, latice crateras implent, dividunt inter omnes et primum pocula, linguas igni torrent, inde surgentes diis libant. His peractis Minerva et pulcher Telemachus cum ad navem properarent, eos Nestor his verbis remoratus:

 Gortyni] Γ2ρτυνος (Hom. Od. ,); nomen civitatis interpres male intellexisse videtur  Espheston] (ς Φαιστ2ν (Hom. Od. ,)  fluvius FP  in2 om. N  Esphesion F : Ephesion P : Esphesti V – vim undarum transp. V  in om. P  in2 om. FP  argivos L  a patria procul transp. FP || qui + et FP(?)  ne] ut B  naves L  adsint BC  ibi L || tibi vera transp. BC  sapientia] prudentia L || predictus BC  referebat BC  lignuas L : lingua BC2 : ligna P  ut] et N  epulis om. N  His om. BC || filia FP || verbis] vectis BC  dividunt] diiudicat V || lignuas L : ligna P  properent P || his verbis Nestor transp. L || remoratur BC : -aris S

()

()

()

()

 ()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

„Iuppiter“, inquit, „et alii dii immortales prohibeant, ut a me tamquam a paupere et penitus inope, cui nulla sit domi supellex, null˛e lodices, ubi hospites commode dormiant, dimittamini. Sunt hæc mihi. Neque clarissimi Ulixis filius in navium foris apud me, quoad vivam, iacebit; inde filii hospites domi accipient.“ Ad hæc Minerva: „Recte“, inquit, „senior amice, loqueris. Tuum est, ut ei hoc persuadeas, quod longe satius est. Sed ipse tecum dormiturus veniat, ego ad navem redibo, ut bono animo socios esse iubeam; sum enim inter eos natu maximus, cæteri iuniores, qui Telemachum amicitiæ gratia comitantur. Illic ego quietem capiam. Mane magnanimos Cauconas conveniam, a quibus vetus mihi et grandis pecunia debetur. Tu autem hunc, cum domum veneris, curru et levissimis atque optimis equis cum filio Sparten mittas.“ Simul h˛ec dicens phene similis abiit. Obstupuere Achivi et in primis Nestor, qui apprehenso Telemacho: „Amice“, inquit, „non ego te amplius timidum nec imbecillum puto, etsi iuvenis sis, cum te dii immortales comitentur. Nemo hic alius superum deorum est quam nuntia Iovis filia Tritone genita, quoniam et optimum patrem inter Argivos honorabat. At tu, regina, propitia nobis esto mihique et filiis et castæ uxori gloriam largire. Tibi ego lata fronte vitulam indomitam, nullum adhuc iugum passam, auratis cornibus sacrificabo.“ Sic precatum audiit Minerva. Inde venerabilis senex cum filiis et generis domum reversus cum his ordine assedit fusoque dulci in cratera mero, quod post undecimum annum cellæ vinariæ custos releverat, Iovis fili˛e supplex libavit. Cumque omnes inde bibissent, domum quisque rediit. Lectum autem Telemacho Nestor foraminibus distinctum sub sonora testudine sterni iussit eique socium dedit clarum hasta Pisistratum, virorum principem, quem adhuc adulescentulum domi habebat. Ipse in alte domus conclave dormitum abiit. Cui domina uxor lectum stravit.  nuntia] κυδστη (Hom. Od. ,)  et om. FP || aliique P  null˛e] mille FP(?)V  commode om. FP  navi PV2 : navim V1 || quoad vivam] quod adiuvam P  accipiant L  Minerva om. BC  hoc (h˛ec L) ei transp. FPV1 || Sed] Quod L  navim FP  nato BC – Caucones B : -pones C : -ponas V  domum om. C || veneris om. P || cum2] quom BC  Simul] similiter V || phene] phene + avi in mg. L : phene avi V : avi BC  inquit amice transp. S || timidum om. BC || nec] ne BC : atque L || imbecillem BCP  auritis BC  audivit S || cum] quom BC  cum his] quom iis BC : carmiis F : canus P  custos cellæ vinariæ transp. FP  domum] omnis BC  hasta] esca V  domi adulescentulum transp. L  lectum stravit] stratum lectum S













liber tertius















Exoriente aurora consurgit venerabilis Nestor egressusque cubiculum levibus atque albis in lapidibus ante ianuam sedit, quibus unguento perfusis consiliator Neleus deo similis sedere solitus erat; sed iam vita functus ad inferos descenderat. Illic cum venerabilis Achivorum custos sceptrum gestans sedisset, filii mox e cubiculis convenerunt, Echephron, Stratius, Perseus, Aretus et pulcher Thrasymedes; sextus his heros Pisistratus accessit. Iuxta pulchro Telemacho assidere iusso venerabilis Nestor: „Satisfacite e vestigio, dilecti filii, meo“, inquit, „desiderio, ut ante omnes deos Minervæ sacra faciamus, quæ dubio procul largo Neptuni epulo affuit. Eat rus e vestigio, qui bubulco huc bovem mox ducendum iubeat. Alter ad magnanimi Telemachi navem profectus omnes socios duobus tantum ad eius custodiam relictis huc ducat. Alius argentarium fabrum Laercea accersat, qui bovis cornua inauret. C˛eteri domi parari epulas ancillis iubeant, quique et sedilia et ligna et limpidam ferant aquam.“ Dicto omnes paruerunt. Venit ex agro bos, venerunt e navi Telemachi socii, venit cum artis su˛e instrumentis faber, incude scilicet, malleo, forcipe, quibus aurum cudebatur. Venit et Minerva suis affutura sacrificiis. Hic faber acceptum a Nestore aurum sedulo bovis cornibus fudit, ut visu ipso dea lætaretur. Bovem cornigerum Stratius et Echephron duxerunt. Aretus altera manu nitidum aquæ lebetem e thalamo, altera in calatho molam ferebat. Acutam securim fortis Thrasymedes bovem percussurus, Perseus amnion tenebat. Tum Nestor aqua molaque accepta pilis e bovis capite in ignem coniectis multa Minervam infusa mola precatus est. Eius mox filius Thrasymedes bovis cervici securim impegit. Ille exectis colli nervis solutis viribus corruit. Filiæ nurusque et venerabilis Nestoris coniunx Eurydice media inter filias plauserunt. Elatum a terra bovem Pisistratus iugulavit. Effuso simul et sanguine et anima femora in partes secuerunt et adipe adiecto cruda igni duplicatis lignis imposuerunt. Inde

 in om. L – perfusus P  e cubiculis] ecubiculi L || Ecephron BC – Pisitratus BC  iusta C || assedere BC  -siderio et verba ante omnes usque ad fudit ut (l. ) desunt in B, in quo inferior pars folii quinti decimi abscissa est  Eat] Erat F  omnes + huc codd. praeter N  tantum] tamen C  Laenea FP || bonis C || parare L, ?an recte  quinque (?) L  tundebatur V e corr.  His C || accepto V || aurum in auro corr. V || bonis CN || infudit L || viso V  labetem F : labentem BCP  Persues L || ammon FPV : + genus vasi BC : + genus vasculi V : genus vasculi in mg. add. S : genus vasculorum in mg. add. L || moleque L  coniectis in ignem transp. FP || multa + ex C : + x, sed induct. B || precatus est infusa mola transp. L  securum S || erectis L  viribus] viris BC || et om. V  adipe] arpe BC || lignis] ignis P

()

()

()

()



odysse˛e homeri

senex nigrum vinum libavit. Iuvenes cum verubus aderant. Tostis autem femoribus et absumptis alias in frusta sectas partes verubus torruerunt. () Tum Polycaste, Nestoris filia ultima, Telemachum lavit. Lotus et pingui unctus oleo veste et tunica indutus e balneis diis forma similis ad Nestorem, populorum pastorem, revertitur eique assedit.  Assata meliore carne epulati sunt. Ministri vinum aureis poculis infundebant. Exempto potus cibique desiderio Nestor ad filios conversus: „Filii“, inquit, „bene crinitos equos currui iunctos adducite, quibus Telemachus institutum iter conficiat!“ () Illi dicto quamprimum obtemperarunt. Currui custos penu ancilla  panem et vinum et, quibus diis geniti reges vescuntur, epulas imposuit. His peractis Telemachus currum ascendit et cum eo virorum gloria Pisistratus, qui habenis manu apprehensis equos flagello impulit. Hi Pylo alacres tota die profecti Pheris apud Diocleum, Ortylochi Alpheo geniti filium, pernoctarunt. Illic donati illucescente die curru ascenso  iunctos equos e vestibulo et sonora porticu flagello impulerunt. Qui citi prosilientes in frugiferum campum descenderunt. Ita destinato itinere confecto occasu solis colles inumbrabantur.

 vinum liba- deest in B (vide sequentem adnot.) – verba Tostis autem usque ad ascendit et praeter -stra (l. ) et Policaste (l. ) desunt in B, in quo inferior pars folii quinti decimi abscissa est  alia C || frustra CFLV1 : fustra P  lavit + et P  populo C || assedit + et V  XX·ministri C : mixtum V  extemplo C  obtemperaverunt V : obtemperant FP  dii CLNSV || epulis C  et om. C  compulit BC || Ii LNS  inumbrantur BCN

ODYSSE˛E HOMERI LIBER QUARTUS











Cum igitur magnam et cavo in campo sitam Laced˛emona et inclitam Menelai domum pervenissent, eum multis cum civibus filii et pulchræ filiæ nuptias et convivia celebrantem invenerunt. Hanc enim fortissimi Achillis filio, ut in Troiana obsidione deorum fato desponderat nuptam, equorum curruumque comitatu ad claram Myrmidonum, quibus ille dominabatur, civitatem mittebat. Megapenthe autem, quem unicum e serva susceperat, Spartani Alectoris filiam nuptum dabat. Helenæ namque nullam dii virilem dederant prolem, ex quo primum dilectam Hermionem aureæ Veneris speciem referentem peperit. Hac gratia in altis ædibus et vicini et cives apud Menelaum læti epu- () labantur. Hos inter cantor cithara modulari, duo in medio choream scite ducere. Interea domus vestibulum ingressos et Telemachum et clarum Nestoris filium Eteoneus, Menelai famulus, conspicatus continuo ad dominum ingressus: „Duo“, inquit, „inclite Menelae, Iovis præ se genus ferentes huc hospi- () tes adventarunt. Accipiamusne an dimittamus eos iubes?“ Cui indignabundus Menelaus: „Haud sane antea stultus eras, Boethi fili, at nunc pueri more loqueris. Nam et nos s˛epenumero ab amicis accepti patrias tandem sedes revisimus, ita multis nos Iuppiter incommodis liberavit. Quam ob rem hospitibus primum huc introductis equos inde solutum properes.“ His ille mandatis egressus mox servos, qui se sequerentur, advocavit. () Qui a iugo propere ad præsepe alligatis equis zean et album hordeum proposuerunt, currum parieti admoverunt. Ipse autem in regiam iuvenes eius subinde pulchritudinem mirantes adduxit; instar enim solis vel

 cano BC  pervenissent + et V  conviva BC || enim om. FP  Achillis filio] Achilli V || desponsaverat (di- P) FP : spoponderat V  equorum om. BC  Magapete FP : Magape S : XXegapete et in mg. Megapenthæ C : Meliapenthe B || autem om. FP || ?an ultimum scribend. (cf. Hom. , τηλγετος)  Spartam FPV || filia BC  dii nullam transp. FP || dederat S – ex quo – Hermionem om. BC  læti om. L  Etroneus BC  an om. BC || demittamus N : admittamus BC  Cui] cum N || ante CP || erat P  filii FLP || at] an V  patrias] primas BC || sedes om. L || multi P  solitum BC  sequerentur se transp. V  equus BC  apposuerunt FP || abmoverunt V || in] ni BC : sub FP – iuvenes] invenies B1C



odysse˛e homeri

lunæ fulgebat. Obtutu delectatos in balneis ancillæ et lavant et ungunt. | Inde chlænas et molles tunicas induti in sedibus iuxta Menelaum collocantur. Ancilla et pulchra et aurea phiala aquam manibus super argentea lance diffudit. Iuxta mensa sternitur. Panem verecunda penu custos et varias epulas hospitibus salutatis afferens varias de quadris carnes et aureis poculis vinum disponit. Tum comiter Menelaus: () „Vescamini his“, inquit, „audenter, hospites! Cœnatos qui nam sitis interrogabimus. Non sane parentum vestrorum interiit genus, sed a sceptrigeris et deo ortum referentibus regibus ortum ducitis. Neque enim tales filios degeneres genuissent parentes.“ Inquit, et pingue bovis tergum, quod honoris gratia tostum sibi illi apposuerant, rursus ante eos restituit. Illi alacres vescuntur. Exempto et cibi et potus desiderio Telemachus Nestoris filium capite ad eius aurem, ne ab alio audiretur, admoto his verbis affatur: „Intuere, dulcis amice, e˛ris nitorem: e˛dium magnitudinem auro, argento, electro, ebore fulgentium. Talis nempe Olympii Iovis interior aula. Quot hic magnifica, quorum me tenet admiratio!“ () Ita loquentem audivit Menelaus et ad eos conversus: „Dilectissimi“, inquit, „filii, nemo profecto mortalium est Iovi æquiperandus; immortalis enim eius est et domus et possessio. Inter homines autem sive quis mihi in possessionibus sive non æmuletur, certe multa ego perpessus et diu mari iactatus octavo tandem anno in patriam reversus sum per Cyprum, Phœniciam, Ægyptios oberrans ad Aethiopas, Sidonios, Erembos, Libyen perveni, ubi cornua e vestigio agnis erumpunt et oves ter anno pariunt, ubi neque dominus neque pastor caseo carnibusque et () dulci umquam lacte caret. Toto anno lactis copiam mulgent. | Dum per hæc loca multis comparatis divitiis errarem, interea loci fratrem alius ex improviso impudice uxoris dolo interemit. Hac gratia haud quaquam l˛eti his fruimur. Hæc vos a vestris quicunque sint parentibus audire debuis()

 fulgebant V || et1 om. C : e induct. B  denas V – argenteam lancem V  diffundit V  salutis P || efferens BC || de] in BC : om. NS  vescimini V || audentes P || sitis om. BC – screptrigeris BC  deo] adeo BC  illi sibi transp. P || apposuerunt LV  potus et cibi transp. CFPV1 – Thelamachus (Tela- B) BC  capite om. BC || aliquo BC  aura F  Quod V || quorum] quo BC  dilectissimi om. FP  est + loqui F || Iovis BC  eius est enim transp. FP || possessiones BC || autem] vero BC  æmulentur BC  iactatus om. V || tandem] tamen V || reversus] iactatus FP  Egiptum V – Erebos V – et oves – pariunt om. FP  ter + in V  pasta BC || -que om. P || et om. FP  inquam P || carent L – h˛ec per transp. L  improviso + perniciose V –, debuistis] potuistis et in mg. debuistis L











liber quartus















tis. Nam et mala multa perpessus sum et opulentam domum perdidi. Atque utinam rerum mearum et virorum, qui a fertilibus equorum Argis procul apud Troiam ceciderunt, tertia mihi pars superesset! | Sed quo- () niam omnes frequenter domi lacrimis et luctu prosecutus sum, nunc fletu oblector, nunc ei modum impono; cito namque miseri fletus saties capitur. Nullum tamen ex omnibus tantum defleo, quantum unum Ulixem, qui mihi et somnum et cibum iniucundum reddit, quotiens in mentem venit ex omnibus Gr˛ecis, qui tot mala perpessus sit, fuisse neminem. Eum sane cura, me autem perpetuus de illo dolor manet, quoniam longe abest neque scimus, vivatne an diem obierit suum. Iam eum senex Laertes et pudica Penelope et Telemachus, quem domi natum reliquerat, deplorant et lugent.“ Hæc Menelai oratio Telemacho patris desiderio lacrimas excussit, ut () audito patris nomine oculos purpurea veste abstergeret. Quo cognito Menelaus, dum illumne prius patris mentionem facere expectaret an ipse preoccuparet deliberat, Helena e superba et odorata domo aure˛e Dianæ similis prodiit. Cui mox Adreste pulchram sellam, Alcippe molles tapetas, Philo argento intextum calathum attulit. Hunc illi Alcandre, Polybi, Ægyptiarum Thebarum incolæ, coniunx dono dedit. Is Polybus multa dives supellectile duos argenteos lebetas, totidem tripodas, decem auri talenta Menelao, eius uxor Helene eum aurea ora distinctum calathum et auream dederat colum. Hunc igitur Philo ancilla tenui stamine plenum desuper purpurea cum lana colo imposita attulit. Cum ergo assedisset scabello pedibus subiecto, mox in maritum conversa: „Scimusne“, inquit, „Menelae, Iovis alumne, quinam hi sint homines, () qui domum nostram petierunt? Mentiarne an verum dicam? Hortatur sane animus. Neque ego similem umquam virum mulieremve vidisse memini – horrore quodam eum intuens moveor – quam hic Telemacho, Ulixis filio, similis est, quem nuper natum domi reliquerat vir ille, cum impudentis mei gratia ad Troianum bellum Græci navigarunt.“

 perpessus sum] perpessum C  superessent BC  luctus P || persecutus BCL  modum] domum P || saties] facies NV  attamen S || defleo om. C  me om. BC || perpetius BC || illo] ipso V  eum] enim V  pudica] pulchra V || Telamachus (The- C) BC || quam P || domo N || relinquerat natum C  Telamacho (The- C) BC  purpura L  mensionem BCL  e] enim V  similis] simul V || moles S  intexto FP || Hinc BC || ille C || Aleandre BC  auroa, sed a2 induct. V || ora] oratio (per compendium) V  igitur Philo] Agripilo V  purpura FLP || cum1] quom BC  sint (sunt FPV) hi (ii S) transp. L  simulem BC || mulierem ne BCV  nemini FN || horrore] errore C || quam] Quod S || Telamacho BC  reliquerat om. N || ille om. S  bellum Troianum transp. BC

 ()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

Cui Menelaus: „Tecum ego sentio, uxor. Illius sane tales pedes, manus, oculorum obtutus, caput, comæ, et nunc, quot pro me vir ille calamitates toleraverit, recensebam, cum hunc lacrimantem et purpurea veste oculos siccantem viderem.“ Ad hæc Nestoris filius Pisistratus: „Iovis“, inquit, „alumne, Menelae, populorum princeps, hic sane illius filius est, quem narras, et sapientia præditus singulari. Veretur autem primo tui, cuius tamquam dei affatu delectamur, congressu quas patitur iniurias exponere. At me venerabilis Nestor huic tui videndi cupido socium misit, ut ei vel verbo vel re consulas. Magno de patris absentia dolore pius angitur filius, cum nemo ei sit auxilio. Nam et pater abest et populares omnes eum negligunt.“ Tum Menelaus: „O“, inquit, „quam amicissimi viri filius ad me venit, qui mei gratia multos subiit labores, quem ego, si nobis Olympius Iuppiter reditum in patriam permisisset, præ cæteris omnibus dilectum ab Ithaca cum rebus, filio, familia, populis translato huc domicilio aliquo ex propinquis sub ditione mea oppidis peculiari donassem eique domo illic ædificata mutua simul consuetudine vixissemus, ut nemo eam præter mortem solvisset umquam. Verum deus nostris invidit votis, qui misero illi dumtaxat reditum abnegavit.“ His verbis omnes in lacrimas movit: Flebat Iovis soboles Helena, flebat Telemachus, flebat Menelaus et Nestoris filius. Subiit enim mentem fortis Antilochus, quem clarus candida Aurora genitus Memnon interemerat. Hæc animo volvens: „Menelae“, inquit, „haud immerito omnibus te mortalibus sapientia præstare senior prædicat pater, cum domi in tui mentionem aliquando venimus. Nunc, si placet, mihi obtemperes velim. Post cœnam haud mihi iucundus est fletus. Sed aurora illucescente nihil recuso lacrimas, si quem diem suum obiisse audiero. Hic enim solus miseris mortalibus honor exhibetur et comam deponere et lacrimas profundere. Etenim meus ad Troiam cecidit frater, non ultimus Græcorum, ut nosti. Neque enim eum aut expertus sum aut novi, sed inter alios fuisse audio et cursu et pugna præstantem.“  Cui] tum L || Ille BC || tales + et FLP || pedes + et FLP || manus + et FP  quod L || me om. BC  purpura FP  ille BC || narrat C  pr˛edictus B1C || primo] propio V  congressus F || exponere iniurias transp. V  Nestor om. BC ||  mea B1C || verbo] morbo L  eum] ei P  amicis F || venitur FP1 nobis om. L  cum] quom BC  mutuo C || iuxissemus BC  invidit BC  Mene- deest in B parte inferiore fol.  abscissa || mentem fortis deest in B; vid. adnot. prior.  gentibus BC || interemerat genitus Memnon transp. FP  Hunc BC || obtemperares BC  obiisse suum transp. P || audio F2P || solis P  exhibitur F : -hibit P || comas BC || perfundere FP













liber quartus















Tum Menelaus: „Amice“, inquit, „ex quo mihi prudentissimi, qui tam diu vixerit, viri verba retulisti, sermonis tui prudentia eum dubio procul parentem refers, cui Iuppiter, et cum uxorem duceret et prolem gigneret, divitias destinarat, ut semper dedit, utque fœliciter domi inter optimos et sapientia et armis filios consenesceret. Sed nos præteritis omissis fletibus de cœna cogitemus, manus lavemus, mane invicem colloquemur.“ Hæc cum dixisset, Asphalio, Menelai famulus, propere aquam manibus dedit. Inde discumbentes appositis cibis manus admovebant. At Iovis filia Helena statim medicamentum vino admiscuit, quod et mœrorem omnem tolleret et malorum oblivionem bibentibus faceret, ne tota die, etiam si ambo interissent parentes aut si fratrem vel carissimum filium ferro interfectum viderent, lacrimarentur. Tale Iovis filia medicamentum et tam efficax habebat, quod ei Ægyptia Polydamna, Thonis uxor, dederat. Illic enim plurima alma terra et bona et mala generat medicamenta et viros præ ceteris medicinæ peritos utpote Peonis genere ortos. Hoc ergo ante Telemachum posito iterum affata est: „Menelae, Iovis alumne, vosque fortium virorum filii, Iuppiter aliud alii et bonum et malum exhibet quippe qui omnia potest. Nunc hic discumbitis et sermonibus mutuis oblectamini. Pro tempore igitur non omnia commemorabo, quot patientissimus Ulixes sit mala perpessus, sed id solum, quod apud Troiam et fecit et toleravit fortiter, ubi plurimis Græci calamitatibus sunt affecti. Tunc ipse indignis se verberibus cædens et servili habitu hostilem ingressus civitatem alium se et mendicum simulavit, qualis ne in Achivorum quidem classe visebatur. | Talem Ilium ingressum omnes ridebant. Ego sola hominem agnitum percontabar. Ille sibi dolo cavebat. Quem cum lotum oleo unxissem, indui et sancto iureiurando confirmavi non prius me ipsum Troianis indicaturam, quam ad naves et tabernacula reverteretur. Tum is mihi omne Græcorum consilium aperuit. Inde multis Troianorum stricto gladio interfectis ad

 eum] cum V  refert BC  destinavit BC || ut qu˛e B : ut quæ C  nos om. P  admovebat P  tolleret om. codd. praeter N || maiorum BC  interfectum deest in B parte inferiore fol.  abscissa – filia medicamentu deest in B; vid. adnot. prior.  ei om. BC || Polidamia C  arma L  peritus BC || ortus V  ergo] igitur V  virorum om. P  discumbatis ed. pr. ?an recte : discumbentibus V || mutui L || oblectemini ed. pr. ?an recte  quot L  nunc P || indignis se] indignissime V  medicum F  in (om. P) Achivorum] machivorum BC || Ilium] alium V  ingressus BC || Ego sola om. V || hominum FNP  canebat F || oleo] de eo V – sancto iusiurando om. codd. praeter V  tunc FNP || mihi (om. BC) is transp. P || omnem V – Graecorum consilium transp. FP  aparuit L

()

()

()

()



odysse˛e homeri

suos reversus magnam gloriam retulit. Ibi aliæ Troianæ graviter plorare, mihi animus gaudere. Iam enim ad reditum flectebatur; persuasi namque a Venere erroris iam me pœnitebat, quod ita me filia, domo, sponso neque sapientia neque rebus indigo relictis illuc a cara procul patria abduxisset.“ () Tum flavus Menelaus: „Sane omnia, uxor, ut decuit locuta es. Ego quidem multorum iam principum et mentem et consilium novi, multam terram peragravi. Nondum tamen patientis Ulixi similem quemquam vidi, qualiter se in ligneo equo gesserit, ubi omnes Græcorum optimates ad Troianorum excidium delituimus. Inde tu illuc sequente Deiphebo accedens, quo te deus in Troianorum gloriam ducebat, et cavum equum ter pertrectans atque lustrans quemque Græcorum optimum nomine cuiusque uxorem voce imitata compellabas. Tum ego et Diomedes et clarus Ulixes medii sedebamus, cumque te audita egredi potius quam intus audire et mihi et Diomedi placeret, prohibuit Ulixes et licet prodeundi cupidos retinuit. Cuius sententiæ omnes pr˛eter Anticlum acquievere. Is enim solus respondere cupiebat, nisi Ulixes eius os manibus obstruxisset tam diu, quoad te Minerva dimisit. Hoc pacto saluti nobis fuit pater tuus.“ () Ad hæc Telemachus: „Iove genite“, inquit, „et populorum princeps Menelae, profecto miserum est, quod ipse sibi nihil opis in his malis, etsi patientissimus sit, afferre potuerit. Sed age, dormitum nos dimittas, ut dulcem capiamus quietem.“ Tum Helena culcitras et lintea in porticum ferri, purpureos desuper tapetas et pilosas chlænas sterni ancillis iussit. Quæ ex atrio cum teda egressæ demandatum sibi munus propere obierunt. Eo inde minister hospites adduxit, ubi ambo dormierunt. Menelaus autem cum pulcherrima Helena in conclave cubitum se recepit. () Purpurea exoriente aurora e lecto facundus Menelaus exurgens induitur, acutum humeris ensem suspendit, formosis pedibus pulchros aptat calceos. Inde egressus in cubiculo pulchro Telemacho assidens: „Quæ te“,

 reversus + in BC  me iam transp. BC  neque1] namque L || indigeo V  principium FP  Ulyxis NV (sed in utroque cod. -s fort. deletum)  se in ligneo] semiligneo BC  dephebo F  ter] et P  pertentans BC  voce om. FP || imitata] unita BC || compellebas FPV  -que om. V || te om. N  exeundi BC  Anthilocum FP  solum P || cupiebant F || os eius transp. FP  in his] mihis BC1 || etsi] quia si V  prudentissimus FP : sapientissimus BC || age om. N  lintrea C : linteas N  tripethas V  tela BC – abierunt F1P  hospitis BC  purpura FP : om. C –, aurora – si qua via deest in B (unum folium deperiit) – induitur om. FP  actum C  ingressus V || assidet C || te om. FP













liber quartus













inquit, „necessitas, Telemache, huc per immania maris dorsa pervexit? Publicane an privata? Verum mihi referas.“ Ad hæc sapiens Telemachus: „Menelae“, inquit, „Iovis alumne et princeps populorum, ego te de patre sciscitatum venio, an aliquid de eo noris. Consumitur et domus et facultates meæ, et insolentium, qui matris nuptias et captant et aucupantur, inimicorum plena est domus, qui semper et oves et boves nostras consumunt. Hac ego gratia te supplex oratum venio, si quid de eius casibus aut vidisti aut audisti, siquidem miserrimum eum peperit mater. Nihil veritus, nihil mei misertus aperias, si quando optimus pater vel verbo vel re tibi apud Troiam, ubi multa perpessi estis mala, usui fuit.“ Tum indignabundus Menelaus: „Hem stultos“, inquit, „fortis et sapientissimi viri thalamum ignavi et imbecilles tentare audent? Profecto haud aliter eis accidet quam cervæ, cum in silva forti leoni vicina lactantes hinnulos abdens præcipitia et herbidas vestigat valles; nam si ille cubile invenerit, eos e vestigio sævis dentibus conficit. Ulixes enim illos dubio procul ulciscetur. Utinam, o Iuppiter pater Minervaque et Apollo, qualis quondam in munita Lesbo Philomeli filium in certamine fortiter lætis omnibus Græcis prostravit, talis in procos redeat! Omnes quidem brevi amaris nuptiis perirent. Quod autem me percontaris et rogas, sine dissimulatione aliqua quæ mihi marinus et veridicus senex iisdem tibi verbis referam. Huc me redeundi cupidum dii in Aegypto detinuerunt, quoniam non rite eis sacrificaveram. Volebant enim, ut sua semper mandata recordaremur. Insula est in sonanti pelago contra Aegyptum, quam Pharon appellant; abest a continenti diei unius navigatione. A tergo lenis spirat ventus. Ibi fidus portus, unde siccatæ exhausta aqua naves in pelagus deducuntur. | Hic dii me dies viginti nullo umquam prospero spirante vento detinuerunt, et iam nobis et commeatus et vires defecissent, nisi Idothea, Protei, marini senis, filia, me miserata liberasset. Quæ mihi soli obviam facta

 necessitas] nectans, ante inquit s. l. res addito V  sciscitaturum C – occupantur V  nostros V  nihil1 + mei FP  re vel verbo transp. C || perspexi C  haud] aut V  lactentes CPS : latentes LV  abdens] abens N || ille + in V  pater om. C || -que om. C  tales C  amoris V || me om. S || et + sane, omisso sine post rogas N  ægyptum F  pharum CLNPS  leuis V  pelago N  spirante om. FP –, inde ab nisi usque ad fames in P sic legitur : nisi quidam Deus meum casum doluisset (corr. ex -ent) meique esset misertus prothei uidelicet Potentis filia marini senis Idotea. huius enim maxime animum commoui qu˛e mihi soli pr˛e nimio iam deficienti obvia facta est semotis sotiis. assidue enim ii circa Insulam errantes Incuruis hamis piscabantur. domabat enim uentrem fames.  soli] sibi N : om. S

()

()

()

()



()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

maiorem me in modum commovit. Socii continue incurvis hamis circum littora piscabantur; urgebat enim fames. | Ea igitur mihi his verbis astitit: ‚Insanisne, hospes, an consulto erras et his delectaris incommodis, cum in hac insula tam diu detinearis neque modum abeundi deficientibus sociis invenias?‘ Huic ego invitus inquam: ‚Quæcumque dearum sis, hic detineor. Sane aliquid in deos commisisse debui. Verum dic, quaeso, – norunt enim dii omnia – quis mihi deorum redeundi viam obstruxerit, ne piscosum pelagus sulcem!‘ Ad hæc dea: ‚Tibi, hospes, vera dicam. Habitat h˛ec loca marinus senex, immortalis Proteus. Is Aegyptius et veridicus Neptuni famulus totius maris vada novit. | Hunc mihi patrem esse et me genuisse aiunt. Quem si qua via insidiis caperes, is te et viam et reditus per piscosum pelagus rationem et quicquid sive boni sive mali te absente domi tuæ acciderit, si volueris, docebit.‘ His ego: ‚Tu me doceas oro, quo pacto divino isti seni insidias struam, ne forte eas pr˛evideat aut pr˛emonitus sibi caveat. Gravis enim deus est in mortali homine ulciscendo.‘ | Tum dea: ‚Dicam‘, inquit, ‚tu memoriæ manda! Cum medium cœlum sol ascenderit, tum marinus senex nigro Zephyro opertus e mari in cavas speluncas dormitum veniet. Quem circum phocæ et alii marini pisces congregati per canum littus quietem capiunt gravem profundi maris odorem spirantes. Illuc ego te illucescente aurora ducam, illos in soporem alliciam. Tu tres tibi socios ex omni classe quam optimos delige! | Dicam tibi huius senis artes: Primum phocas numerabit, inde medius tamquam in ovilibus pastor accubabit. Hunc tu cum primum dormientem videris, viribus et animo opus est, ut illic eum promptum furibundumque comprehendatis. In omnes enim rerum formas, quæ humi repunt, in aquam, in ignem convertetur. At vos nihil veriti obnixe eum retinete et premite! Cum vero in eam quacum dormiebat formam reversus te rogabit, a vi cessare et solvere eum poteris. Tum eum, quis te deorum lædat et tuum in patriam reditum impediat, sciscitari licebit.‘ | Dixit moxque undosum mare subiit. Ego ad naves multa animo volvens

 maiore S || continuo FLPS  piscabant C || mihi] in C  Sane om. V || debeo L  enim om. L  vere P  senex] deus C  hinc C  inde ab insidiis textus cod. B post folium amissum continuatur || is te om. FP  pr˛emonitus] premotus F  ulciscenti BC  opertus om. FPV || venit L  cavum BCNS  spumantes BC  classe om. V numero s. l. addito  huius tibi transp. N  tamquam om. FLP || ovibus SV  vides FP || illic eum om. N  furosumque L || comprehendas V || qui BC  repunt] reperiuntur V || nos F  eam] ea C || quacum] quam V  a vi (a vi om. P) cessare] ibi incessare et a in e corr. V || eum] enim V || te quis (qui V) transp. L  patriam] primam BC  Dixit moxque] Dixitque P –, undosum – pedem (pedem om. BC)] undodem N  subit BC || volens P













liber quartus















pedem retuli, ubi cœnati adventante nocte in maris littore quietem cepimus. Inde exoriente aurora per ampli maris littus multa deos præcatus cum tribus, quibus maxime fidebam, sociis deambulabam. At Idothea extemplo e mari quattuor phocarum pelles nuper a tergo direptas ad me attulit, ut iis patri dolum strueret; expectabat enim in arena. Cum ergo ad locum venissemus, ordine nos locavit, singulos autem his pellibus obtexit. Gravissimus sane earum odor. Quis enim umquam super phocarum pellibus iacuit? Ipsa tamen ambrosia ad cuiusque nares apposita illum ceti odorem aboluit. Sic ad mediam usque diem expectantibus ecce meridianus senex e mari phocarum in littore numerum recensuit, quibus nos quoque adnumeravit, neque dolum advertit. Inde porrectus iacuit. | At nos repentino clamore irruentes eum comprehendimus. Ille haud doli oblitus primum in immanem leonem, inde in draconem, tum in pardum et suem, postea in humorem, in altam postremo arborem transfiguratur. Nos eum contente magno animo tenebamus. Sed cum dolosus senex nimium angeretur, me tandem his verbis affatur: ‚Quis te deorum, Atrei fili, docuit, ut invitum me insidiis caperes? Quid tibi vis?‘ Cui ego: ‚Nosti, senex, – cur dissimulas? – quemadmodum hac insula clausus nullam abeundi viam inveniam. Iam tabescit animus. Sed tu mihi aperias rogo, – nihil enim est, quod superos lateat – quis mihi deorum in patriam reditum obstruat.‘ Ad hæc ille: | ‚Debuisti‘, inquit, ‚et Iovi et diis aliis sacra facere, ut cærulei maris fluctus facile tibi paterent ad reditum. Neque enim prius, ut amicos domumque et tua revisas, fata sinent, quam iterum iuges Aegyptii fluminis aquas sacra diis immortalibus facturus repetas. Tum dii tibi viam aperient, ut desideras.‘ Cum his dictis taceret, mœsto ego animo, quod rursus cæruleum mare sulcandum et Aegypti longum et molestum iter repetendum præciperet: ‚Ita‘, inquam, ‚senex, ut iubes exequar. | Sed id mihi vere dicas rogo, an omnes incolumes Græci, quos Nestor et ego Troia solventes reliquimus, domum naves retulerint, an aliquis tristi fato perierit, an sit inimicorum

 Inde] In P || precato P  iis] his FLPV || patris SL1 || strueret] ferueret S || spectabat V  pervenissemus BC  autem om. BC || iis N || enim] est BC – cuius F  oboluit BCL  senex bis scr. V  recensebat BC || quibus] qui BC  porrectus om. V || clamore] amore FP  haud] autem V  in1 om. BC  eum] enim V || contento ex contente corr. V : contenentes (?) et in mg. comtempnentes N || magno om. V  Atrei fili] veri filii V  cur] Quid BC – quemadmodum + in FP  invenio FP || Iam] Tam N  est enim transp. L  deorum om. L  aliis diis transp. BC  enim om. S || amicis BC || et tua] tu corr. in tuam V  aqua C : om. V  tibi] simul N  molestum] mœstum FP  ut alt. m. in mg. add. N  retulerunt SV

()

()

()

()



()

()

()

()

odysse˛e homeri

manibus cæsus post confectum bellum.‘ Iterum ille: ‚Quid me‘, inquit, ‚rogas, Menelae? Non enim hoc tua interest neque sine lacrimis mentem meam cognoscere poteris, cum omnia intellexeris, siquidem multi diem suum obierunt, multi relicti. Principes autem duo dumtaxat in reditu perierunt. In bello tu ipse aderas. Unus autem adhuc superstes vasto in mari clauditur. Aiax in armata triremi interiit. | Primum quidem ad Gyreas petras appulsum Neptunus periculo eripuerat et iam in tutum se receperat, nisi superbe iactasset invitis se diis evasurum. Quo audito continuo Neptunus rapto evalidis manibus tridente Gyream petram percussit sciditque. Pars stetit, pars abscissa in mare decidit, super qua Aiax insidens afflictabatur. Ita per undosum et vastum mare delatus interiit. Tuum autem Agamemnonem venerabilis Iuno a maris fluctibus incolumem servavit. | Sed cum iam ad Maleæ montem propinquaret, rapida eum procella per piscosum pelagus graviter ingementem arripuit in ultimam regionem, ubi Thyestes antea, inde Aegisthus filius habitabat. Quo cum incolumis appulisset, mutato vento lætus in patriam rediit eamque pr˛e desiderio calidas fundens lacrimas amplexabatur. Hunc e specula explorator, cui fallax Aegisthus in annum duo auri talenta mercedem pollicitus erat, ut redeuntem observaret, ne reversus lateret neque virtutis eius recordaretur, conspicatus est. Quod cum Aegistho nuntiasset, mox ille dolum excogitavit. | Ex omni namque populo viginti viros optimos elegit, quibus in insidiis collocatis convivium parari mandavit. Inde curribus et equis Agamemnonem ad convivium invitaturus rem infandam parans contendit. Sic inscius in insidias ductus inter cœnandum tamquam bos ad præsepe interficitur neque eorum, qui eum comitati sunt, quisquam superfuit; omnes interimuntur, Aegisthi vero sociorum nemo.‘ | Hæc Proteus, at ego animo anxius in littore sedens plorabam, neque de vita et solis radiis videndis ulla mihi cura erat. Cum vero nullum lacrimis modum imponerem, veridicus senex me ultro affatus: ‚Noli‘, inquit, ‚amplius, Atrei fili, dolori indulgere! Non longiorem moram, sed brevi te in patriam rediturum, si tentaveris, annuntiamus. Aegisthum

 manibus om. BC || cæsis S  Non] neque BC  in reditu] vi S  autem om. S || adhuc om. N  Giresas V : Gire S – et iam – receperat om. P  iactasses B  e validis BCFLNS : validis V || manibus] navibus LN || petram om. S  scidit S  Malleæ BC || propinquaret (propinquavit V) + et FP  eum] enim V : quom BC  ubi om. L || ante N  callidas B || effundens BC  exploratur V || anno C || auri om. C – mercedem (om. FP) pollicitus] pollicitus in mercedem V  ne] nec BC || neque] eque C : æque B  eius] eras S : sue V || est om. P  in om. BCFPV || collocavit BC  in om. FP  plorans sedebam FP  et + de N  ponerem FP || affatur LV1  filii BV || indulgere dolori transp. S













liber quartus















autem aut vivum aut ab Oreste interemptum invenies et convivio aderis.‘ His ego paululum exhilaratus: | ‚Hos‘, inquam, ‚novi, at tertius ille, quem () vasto mari superstitem detineri memoras, quis sit, aperias velim, quem etiam mortuum quamvis tristis audire cuperem.‘ Tum ille: ‚Filius‘, inquit, ‚Laertæ, qui Ithacam incolit. Illum ego in insula teneras fundentem lacrimas in Calypsus nymphæ atriis conspicatus sum. Illic ab ea detinetur, ne in patriam reverti possit. Neque enim ei naves sunt neque remiges. Tibi autem, diis genite Menelae, non permittent fata, ut Argis equis nobilibus diem tuum obeas, sed te ad Elysium campum et ultimas terras dii immortales mittent, ubi flavus Rhadamanthus et minime laboriosa hominibus vita. Nulla illic nix, non hyems, non pluvia, sed semper leniter spirantis Zephyri flatus oceanus ad hominum refrigerium mittit. Hoc ideo, quia Helenæ coniugio es Iovis gener.‘ | Hæc cum dixisset, in undosum () mare desiluit. Tum ego ad classem cum fidis sociis multa animo volutans revertor. Parata cœna discumbimus. Inde alma adventante nocte in littore somnum capimus. Illucescente aurora quamprimum deductis in mare navibus sublato malo vela explicamus, socii in foris dispositi canum mare remis impellunt. Sic rursus ad iugem Aegypti fluvium navem sistimus et sacra facimus. Pacatis diis perpetuum Agamemnoni monumentum erexi. His peractis discedimus et secundo vento deorum munere caram in patriam brevi appellimus. At tu ad undecimam vel alteram diem apud nos moram trahas, inde tribus equis et fabrefacto curru donatum in patriam dimittam. Addam et pulchrum calicem, ut, quotiens diis immortalibus libaveris, mei semper recorderis.“ Ad h˛ec sapiens Telemachus: „Ne me, quaeso, tam diu remoreris. Ego () tamen, si vel annum apud te desiderem, nullum me domus, nullum parentum desiderium caperet, adeo me tua delectat oratio. Verum socii, quos Pyli reliqui, mei desiderio anguntur. Tu me diutius hic detines. Donum autem, quodcumque mihi daturus sis, non sint equi; neque enim eos Ithacam transveham, sed tibi relinquam. Tu lat˛e regioni dominaris, ubi et lotus multa et cyperus, hic frumentum, zea, album et ferax  aut1 om. BC || vivum aut om. V || invenias F  inquit BC  memorias BC –, quis sit – a maritima Pylo deest in B (unum folium deperiit)  Tum] at C  Laertis P || insulam FP – lacrimas + ei FP, sed expunct. F  in + et F || antris F1  autem] enim C  illic om. C || semper] tempus V – volitans L : volvitans N  mari C || sublato malo] sublata N || explicavimus FP || sociis N || in om. C || depositi FP – sistimus] festivius V  placatis C  descendimus FP  unde C  ut] et N || quotiens] quatenus C || diis om. C  libaberis N : liberaveris P  remoneris C : moreris S  tamen] vero FP || desiderent L : residerem C  parentum om. P  huc S  mihi om. CLS || sis + mihi S – dominari S  locus C || cyparus S : cyprus (ci- P) FP || zea + et L



()

()

()

()

odysse˛e homeri

hordeum nascitur. In Ithaca neque lata curricula neque pratum neque equis desideratum pabulum neque quisquam agitator visitur. Tales omnes fere insulæ, in primis autem Ithaca.“ His verbis arrisit fortis Menelaus et eius manu apprehensa: „Quid“, inquit, „boni parentis sanguine progenite amice, narras? H˛ec ego commutabo et sane possum. Ex supellectili mea, que domi est, pretiosissimo et pulcherrimo munere te donabo, cratere scilicet fabrefacto e solido argento et labris inauratis. Eum a Vulcano conflatum Sidoniorum rex Ph˛edimus mihi dono dedit, cum me iterum hospitem accepisset.“ Sic ultro citroque colloquentibus convivæ cum ovibus et odorato vino et eorum uxores bene cultæ cum pane regis domum petierunt. Ita in regia epulis vacabant. Verum proci ante Ulixis domum discis et iaculis oblectabantur, ubi prius contumeliosi erant. Antinous autem et pulcher Eurymachus, procorum primi, sedebant; omnibus enim virtute pr˛estabant. Tum sapiens Phronii filius his Antinoum verbis alloquitur: „Scimusne“, inquit, „Antinoe, quando a maritima Pylo Telemachus revertetur? Is navem meam abduxit, qua mihi nunc opus est. Fertilem ego Elim transmissurus sum, ubi mihi equæ duodecim et grandes et indomitæ mulæ, quarum aliquam domandi gratia huc transveham.“ H˛ec dicentem proci admirati sunt; neque enim norant Pylum navigasse Telemachum, sed aut agrum aut ovium porcorumve gregem visum isse credebant. Tum Eupithei filius Antinous: „Dic“, inquit, „palam, quando is eo profectus et qui comitati sint, ex primoribusne an mercennarii an servi – poterant enim et hi id muneris obire –, pr˛eterea an invito navem abstulerit an sponte roganti dederis.“ Tum ille: „Sponte“, inquit, „dedi. Quid enim faciendum, cum talis vir talem rem a me peteret? Turpe sane fuisset abnegare. Iuvenes huius populi optimi eum comitati sunt. Eorum princeps Mentor sive deus aliquis ei omnia perquam similis. Admiror enim; nam postridie hic ego Mentorem vidi, tunc Pylum versus navigavit.“

 neque] ne V || visitur] insit V  autem] tamen C  eius om. C || manus L  inquit om. C  conflatum om. S  dedit om. V  convivæ] coniunx F : coniux LP (V1 legi non potest : conviv˛e in mg. V2) || ovi P  earum L  vacabantur P : vocabat C  autem om. C  fronei L  quando] quoniam V  Is] His V || – H˛ec dicentem – Telemachum om. adduxit BV  Elim om. S || et1 om. P FP  aut1] ut LP || aut2] ut L || porcorumque B : pecorumve C  ivisse V || credebatur FP  Epythei (Epi- V) LV || Dic om. P  comiti N || sunt SV  an] nam V  petens C : petent B  ego om. BC













liber quartus















Hæc cum dixisset, abiit domum. Cuius animi generositatem illi admirati sunt ambo. Inde misso certamine omnes consederunt. Quibus Eupithei filius indignabundus (ira enim animum perturbarat oculis ignis instar flagrantibus): „Amici“, inquit, „rem sane magnam temere aggressus est Telemachus; hoc scilicet iter vetuimus, ne eo contenderet. Ipse tamen adulescentulus tot invitis superbe profectus est, optimis ex omni populo delectis comitibus hinc solvit. Incipiet mali aliquid. Sed utinam ipsi vim auferat Iuppiter, antequam ad pubertatis annos veniat! Verum agite, detur mihi et agilis navis et socii viginti, ut redeuntem inter Ithacam et asperam Samum in insidiis eum observem. Illac enim transiturus est.“ Hoc Antinoi consilium omnes laudarunt atque exequendum mandarunt. At non Penelope diutius illius consilii ignara fuit. Medon enim præco, cum extra aulam quid agerent audisset, matri quamprimum id relaturus domum properat. Cui venienti Penelope: „Num“, inquit, „præco, te huc proci mittunt, qui ancillis divi Ulixis ab opere cessent et epulas parent iubeas? Cessent iam ipsi neque me amplius sollicitent neque quicquam tale loquantur. Hæc ultima cœna sit! Pudeat una omnes generosi Telemachi tam temere dilapidare facultates. Nonne a patribus vestris audistis, qualis fuerit Ulixes, qualem se gesserit, ut nihil iniuste, nihil superbe, ut reges assolent, ne dixerit quidem? Non alium odio, alium amore prosecutus est. Neque omnino umquam malum virum egit. Sed nequam animus neque præteritis beneficiis neque ulla gratia movetur, quin perdite vivatis.“ Cui bonus Medon: „Utinam“, inquit, „regina, hæc malorum summa foret! Sed aliud et maius et gravius proci nunc agunt et machinantur, quod ne annuat Iuppiter, ut scilicet Telemachum in reditu acuto ferro impetant. Abiit enim de patre aliquid percontatum et Pylum et Lacedæmona.“ Tum matri et genua et animus contabuit, h˛esit lingua faucibus, oculis lacrimarum vis emanavit. Tandem ad se rediens:

 abii V  oculis + enim V – ignis post instar s. l. add. V  tot om. BC || invitus BC : multis V || optimus P  Incipit L || afferat V  ut] et FP || in om. BCL  omnes om. FP  ageret CP || quamprimum] continuo BC  domum om. V || poterat BC  Nunc V || divi om. N  loquar L  audistis om. FP  alium] aliud V  omnino] omnibus V  nequam] neque FP  prodite BC  hæc regina transp. FP  agant F  reditum C  aliquid percontatum om. P  animum BC || contabuit + et P

()

()

()

()

()



odysse˛e homeri

„Quid“, inquit, „filius meus eo profectus est? Neque enim opus erat navem ascenderet, que in mari hominibus equorum loco habetur. Transitur autem per longum spatium mare. An studet, ne inglorium nomen inter homines relinquat?“ () Ad h˛ec Medon: „Nescio sane, an suo an dei consilio Pylum contenderit, ut vel reditum vel mortem patris intelligat.“ His dictis abiit. At Penelope anxia neque loco stare neque sedere poterat, cum multi eo accederent, sed cubiculum petens in limine misere plorans consedit. Circum ancillæ omnes et novæ et veteres. Quibus profusis lacrimis Penelope: () „Amic˛e“, inquit, „me dii superi ante alias doloribus persequuntur. Primum ego miserum et fortem virum amisi, cuius gloria per Græciam et medium Argos diffunditur. Nunc dilectissimum filium maris fluctus domo inglorium abstulerunt. Neque solventem audivi neque aliqua vestrum misere animadvertit, ut lecto me excitaret, cum eius vos non lateret profectio. Quod si audissem, vel properantem retinuissem vel me domi exanimem reliquisset. Sed aliqua quamprimum Dolium senem, mancipium meum, huc accersat, quem huc mihi venienti Icarius pater dedit cuique horti et consiti agri curam demandavimus. Volo enim, ut hoc quantocius Laerti nuntiet, ut secretus inter gemitus aliquid consilii excogitet, ut e tanto periculo Telemachus eripiatur.“ () Ad hæc scita Euryclia: „Sive“, inquit, „domina, me interfeceris sive domo expuleris, non ego te verum celabo. Noram ego Telemachi profectionem et viaticum, ut mandavit, præbui, farinam scilicet et vinum. Cui ego iureiurando firmavi nihil ante duodecimam diem palam facturum, quonam et cuius rei gratia navigarit. Nunc noli te fletu macerare, sed lota et culta in regiam cum pedisequis venias et Iovis filiæ Minervæ vota facias, quæ dubio procul tuum tuebitur filium. Neque senem maiori nunc mœrore afficias. Neque enim puto Arcisii genus omnino superis invisum. Adhuc supererit, qui laqueatas has domos, qui fœcundos agros possideat.“  ascendere BCLP || loco equorum transp. F – Transit L  ut] vel L || vel1 om. S || reditum] obitum P || mortem patris] patris reditum FP  neque1 om. V  lumine S  consedit] sedebat FP  prosequuntur BCFNP  gloriam BCN1S  agros N  cum eius] cuius FP || nos BC || non] unde V  consciti S  quanto citius BC || ut secretus om. P || inter] intus BC – profectus BC  nihil + ego L – facturam ed. pr., sed nil mutandum; cf. A. Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik, München , p. sq.  quondam BC : quomodo N || et om. N || rei om. FP || navigaverit FP  loca S : loti N : lata C : leta B || cum pedisequis (pedis equis C) in regiam transp. BC – nunc maiori transp. S  mœrore] me ore C : memore B1 || marcisis S1  Adhuc] At e Ad corr. V || agro B













liber quartus













His verbis mater lacrimas continuit et lota purisque induta vestibus () cum pedisequis domum ascendit et molam in calathum infundens: „Exaudi me“, inquit, „Iove nata Minerva, si quando tibi sapiens Ulixes in regia vel bovis vel ovis pinguia femora concremavit, id nunc recordata meum filium tueare, superbos abigas procos!“ Sic orantem audivit dea. Proci autem umbrosa per atria versabantur. Quorum aliquis: „Sane nimium“, inquit, „regina nuptias differt neque filio c˛edem parari novit.“ Nesciebant enim, ut sese res haberet. His Antinous: „Cautius“, inquit, „superba verba cohibeatis, ne extra emittantur, sed taciti cœptum consilium exequamur, ut omnibus placuit!“ Sic fatus viginti sibi elegit comites. Qui primum in littore et malo () et velo sublato ordine remos disposuerunt, arma ipsi magno animo tulerunt et in altum deductam navem ascenderunt. Ibi cœnati in noctem expectarunt. At sapiens Penelope ascenso cenaculo sine potu et cibo iacuit animo () volvens, an periculum filius evaderet an a superbis procis interimeretur. Quot enim curis leo turba hominum circumventus distrahitur, tot anxiam matrem dulcis somnus oppressit. Interea aliud dea cesiis oculis Minerva excogitavit. In Iphthime enim puell˛e, Eumeli, qui Pheras incolebat, uxoris, faciem simulacrum quoddam ad divi Ulixis domum dimisit, ut plorantem Penelopen consolaretur. Quod in cubiculum per seræ lorum ingressum supra caput astitit eamque allocutum: „Dormisne“, inquit, „Penelope? Quid tanto mœrore afficeris? Non sinunt dii immortales, ut plores et angaris. Revertetur filius tuus. Nihil enim in deos peccavit.“ – in noctem expectarunt] μνον δ’ (π Vσπερον (λ&εEν (Hom. Od. ,); Graeca male intellexisse videtur interpres  cenaculo] bπερωi4ω (Hom. Od. ,)  lacrimas + et V || loti B1C || inducta S  pedis equis C  inquit me transp. S || Iovis V  ovis vel bovis transp. BCF || ovis vel pinguia bovis transp. P  per atria] patria V || vagabantur BC  regina inquit transp. L || differre L  Is NS || cohibeatis] continetis BC  exequantur S  eligit BCN  retulerunt FP ||  accenso BC || centulo C : cenculo B; ?an alto S || cœnati om. BC || in2 om. P cubiculo scribend., cf. infra l.  cubiculum – animo – evaderet (-rit C) om. FP  an2 (om. F)] Telemacho timens ne P  somnis BC  In om. P || Iphetime B1C1  puell˛e om. BC || Emeli N || fephras BC || faciem + vel P  consolaret FP  lotum FP : locum V : locum + spat. vac.  litt. cap. et s. l. cuncturam C : locum et cuncturam s. l. add. B || super V  allocuta ex allocutum corr. N  sinunt] sint BC – Nihil – peccavit om. BC



odysse˛e homeri

Cui Penelope iam in somni ianuis dulce affecta: „Quid“, inquit, „soror, huc venisti insolens? Longe enim abes. Me hortaris, ne doleam et qui meum angunt animum dolores ponam, cum antea coniugem omni virtute inter Danaos pr˛estantem, cuius gloria per omnem Græciam et medium Argos diffunditur, amiserim et nunc dilectissimum filium, qui adulescentulus laborum et dicendi inscius cava navi vastum pelagus sulcat. Hunc ego magis ploro, huic timeo, huius gratia contremisco, ne quid ei adversi sive illic, quo profectus est, sive inter navigandum acciderit. Nam inimici ei insidias tendunt eius vitæ inhiantes, antequam in patriam revertatur.“ () Huic obscurum simulacrum: „Esto“, inquit, „bono animo neque quicquam gravius formides! Talem enim comitem habet, qualem multi votis appetunt, ut minime verendum sit. Minerva tuum miserata dolorem me ad te nuntium mittit.“ Tum iterum Penelope: „Si dea es et dei vocem audisti, eia mihi et illud narra, an sicubi miser ille vivat an exanimis infernas domos petierit!“ Ad h˛ec iterum simulacrum: „Nihil ego tibi de eo dicam; neque enim stulte loquendum arbitror.“ Sic fata eadem via more venti discessit. At Icari filia e somno excita somnio, quod nocte intempesta viderat, lætata est. () At proci humidos fluctus crudelem Telemacho cædem animo agitantes secabant. Est autem aspera quædam insula in mediis undis, Asteris nomine, parva et portuosa, cui duo sunt hostia inter Samum et Ithacam. Hic illi in insidiis delituerunt. ()

 somnis P || Ianius BC : ianuam V : om. P  insolens venisti transp. L  agunt BC || dolorem BC || penam BC || omnia BC  gloriam FP || getiam BC  amiserum L  magis] maius S || huic] hunc S  ei + accidat V || adversis BC || sive1 om. N || occiderit C  ei] si BC  neque + enim V  tuum] tamen V || dolorem] laborem L  dea] deas L || dei] deæ FP || vocem dei transp. V || et om. FP  ille om. L || iuvat P || an2] et (?) L  ego] enim V  discessit more venti transp. L || venti] ventorum s. l. V  læta BC  crudem B1 : crudam B2C  mediis + fluctibus L  pontuosa BC || duo om. P  in om. BCFL || inscidiis S









ODYSSE˛E HOMERI LIBER QUINTUS











Iam Aurora e gloriosi Tithonis thalamo, ut immortalibus mortalibusque lucem diffunderet, properabat, cumque dii in contione et eorum medius altitonans, cui summa potestas, Iuppiter consedissent, Minerva, cui Ulixes apud Calypso nympham detentus curæ erat, eius memorare labores orsa: „Iuppiter“, inquit, „vosque alii dii immortales, nemo amplius princi- () pum industrius sit, nemo comis, nemo mansuetus, nemo iustus, sed crudelis et impius, ex quo nemo ex populis, quibus Ulixes benigni patris more imperavit, eius recordatur. Ille quidem in Ogygia insula apud Calypso vi retentus summo dolore torquetur neque ei revisere patriam licet; neque enim navem habet neque remiges, qui eum per immania maris dorsa ad suos revehant. Ad h˛ec eius dilectissimum filium domum redeuntem nunc interficiendum curant. Ivit enim Pylum et Laced˛emona aliquid de patre sciscitaturus.“ Tum nubium auctor Iuppiter: „Filia“, inquit, „quodnam tibi verbum () excidit? Non enim tuam mecum communicasti sententiam, quam de illis Ulixes reversus ultionem capiet? Telemachum autem tute in patriam remittas incolumem; potes enim. Et sane redibit. Proci vero vela referent.“ Dixit et dilecto filio accito: „Mercuri“, inquit, „alias nuntius noster () es; nunc pulchricom˛e nymph˛e consulas, ut miserum Ulixem dimittat in patriam neque deorum neque mortalium ductu, sed in bene compacta rate iactatus vigesimo die fœcundam Ph˛eacum Scherien appellet, ubi felices viri procreantur, qui ipsum ex animo tamquam deum honore prosequentur et in patriam e˛re, auro, vestibus et aliis muneribus affatim donatum navi remittent, quot numquam divitias cum Troianæ prædæ portione, qu˛e ei contigerat, incolumis reversus retulisset. Sic fata iubent, ut amicos et altam domum et patrium solum revisat.“  horum BC  consedisset FP  nympha (nin- B) BL : nymphe N || detectus L || cuius FP  sit – mansuetus om. V  ex quo] et BC  recordetur BCV  dolore] labore N || revisceri S  naves CFP  maris om. BCFP  Tum + vero B || quodnam] quod non L  tuam] etiam L  cupiet F || patria N  potens V – refferrent S : referant FP  est L  vicesimo LV || fœcundam] secundam B : -dum C  felices] fodisses et in mg. error semidei V  remittet P  parcione C : percione B  altas B : alias C : aliam N1 || patriam BCL



odysse˛e homeri

Continuo Argi interfector Mercurius dicto paruit. Talaria pedibus immortalia, aurea, qu˛e eum supra et mare et vastam terram cum vento deferunt, annectit. Inde virgam capit, qua, quos vult, homines et somno opprimit et excitat. Cum hac fortis Mercurius ab e˛there per Pierien defertur mergo similis, qui per immanes pelagi sinus pisces captando densas fluctibus pennas madefacit. Talis ille per undosum mare cum ad longinquam insulam pervenisset, in aridam egressus ad magnam speluncam, ubi pulchra nympha habitabat, properans eam texentem invenit. Focus magno igne fulgere, odores facile ardentis cedri et thyi longe per insulam diffundi. Ipsa arguta inter texendum voce telam aureo percurrens radio canere. Antrum florenti circum silva cingebatur. Illic clethr˛e populusque () et odorata cupressus. | In his aves protentis pennis sidebant, scopes, ireces et marinæ lata lingua, quæ mari delectantur, cornices. H˛erebat cavo antro vinea virens uvis plena. Quattuor illic ordine limpida aqua fontes pari inter se spatio distantes scaturiebant. Circum mollia prata liliis apioque amœnissima florebant. Quo cum Mercurius licet immortalis pervenisset, admiratus tamen obtutu oblectabatur. Inde perspectis omnibus in speluncam ingressum Calypso agnovit. Haud enim se invicem cum vident dii immortales ignorant, ne etiam si quis procul habitet. Ulixes autem illinc aberat. Sedebat enim in littore lacrimis, gemitibus, mœrore animum afflictans et serenum pelagus prospiciens. At Calypso Mercurium pulchro et conspicuo solio locatum his verbis rogavit: () „Quid, venerabilis amice Mercuri, huc venisti insolens? Dic, quid velis! Ego iussa, si facultas dabitur et licebit, capessam.“ Dum hæc loqueretur dea, appositam mensam ambrosia et rubeo nectare explevit. Sumpto cibo Mercurius in deam conversus: „Rogas“, inquit, „dea, quid ad te venerim? Dicam. Mandat Iuppiter, cuius ego nuntius sum invitus – quis enim sponte sua tam immane sulcaret pelagus, cum nulla sit in propinquo civitas, quæ diis precipua aliqua faciat sacrificia; sed haud fas aut a me aut a quoquam deorum Iovis imperium contemni – mandat, inquam, dimittas virum omnium, ()

 Continuo + talia P || paravit P  qua] quo P || quos] quo V || et] e BC  in aridam om. FP || post ad (om. FP) deficit S (desunt reliqua codicis folia)  focus] sotiis P  magnus N || igne (pone V) om. N  auro FL  silva] insula N || cignebat C || cleth˛e F : clet˛e P : chethie BC : Elethre V || -que om. BC  sedebant V – ilices C  matrine BC || leta P  spatia P || distantes om. FP || scaturibant BCNL – Circum – florebant ead. m. in mg. N  delectabatur BC  ingressus V1  enim] autem L || lacrimis + et V || gemitibus + et V – Mercurium + in P  oppositam V || ambrosea BC || et] e C || rubro BC  qui P || sua om. BC  precipue FP  haud] aut V  contendi FP













liber quintus















qui in Troiana obsidione novem annos fuerunt quique decimo capta et direpta urbe domum versus solventes offens˛e Minerv˛e ira diversis tempestatibus acti partim perierunt, miserrimum. Hunc ventus ad te detulit. Eum quamprimum dimittas, quandoquidem nolunt fata, ut longe ab amicis pereat, sed et altam domum et patrium revisat solum.“ Hæc verba admirata Calypso et indignabunda: „Pessimi“, inquit, () „estis, dii, qui ita deabus invidetis, ut cum viris dormiant, si qua palam sibi amicum conciliavit. Haud aliter cum rosea Aurora egistis, cum Orionem adamavit. Tunc enim invidia vestra numquam cessatum est, quoad in Ortygia suis eum sagittis aurea Diana confecit. Cumque Iasoni pulchra Ceres et amicitiam et lectum culto in agro communicasset idque sensisset Iuppiter, quamprimum illum fulmine interemit. Ita vos mihi nunc invidetis, quod mortali homine fruar. | Hunc ego navi mea excep- () tum liberavi. Nam eius navem in medio mari sævo fulmine disiecerat Iuppiter. Fidi eius socii ad unum perierunt. Hunc et vento et unda huc delatum dilexi, hospitio accepi, immortalem et nulli senio obnoxium reddere pollicita sum. Quodsi minime fas est Iovis imperium a quoquam deorum irritum haberi aut præteriri, abeat, si monet et pr˛ecipit Iuppiter eum per tranquillum mare dimittam. Non sane faciam. Non mihi naves sunt, non naut˛e, qui eum per undosi maris dorsa devehant. Ego ei sane libens consulam neque abnuam, ut sedulo in patriam redeat.“ Ad h˛ec Iovis nuntius Mercurius: „Dimitte nunc eum“, inquit, „neque () contemptui tibi sit Iovis ira, ne quando tibi gravius succenseat!“ His admonitis abiit. At venerabilis nympha audito Iovis mandato magnanimum Ulixem in littore sedentem convenit. Cuius oculi semper lacrimis madebant, et patriæ desiderio, cuius reditum Calypso remorabatur, dulcis vita consumebatur. Sed nocte quidem coactus in spelunca invitus cum nympha quietem capere, interdiu in petris et littore desidere, tranquillum mare lacrimabundus prospicere. Huic dea:

 diversi L  miserrimi V1, qui etiam post virum omnium (p. ,) in mg. add. miserrimum  quoniam quidem V || volunt V  pereat om. V || et1 om. L || patriam B1C  sibi] si BC  cessatum est] vide, ne hic lateat corruptela; nam potius cessavistis vel aliquid simile expectandum est || quoad] donec BC  aurea om. P || Iason BC – pulchra om. N  lecto C || culto in agro] pulchro mago (e magno corr. B) BC  nunc om. V – expectum, corr. in expectatum V  pollicita N2V2 : -tus cett.  aut] ac BC ||  iecerat B2C : discerat (?) B1 habeat V1 : debeat L  dimittam om. V  consulam + non LV  gravis V  admotis FN1  et om. V || desiderio cuius om. FP  consumabatur BCFP || speluncam FP  quietem] invitus FP  mare om. P || inspicere FP

 ()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

„Infelix“, inquit, „noli te amplius macerare neque ætatem consumere! Iam ego te et quidem libens dimitto. Nunc age, longas trabes ferro in amplam ratem aptato! His altius asseres figito, quibus per cæruleum mare deveharis! Ego tibi panem, aquam, rubeum vinum, ne fame conficiaris, affatim præstabo, præterea et vestes et secundum ventum, ut sedulo in patriam, si diis superis placuerit, qui longe me melius et norunt omnia et diiudicant, revertaris.“ Ait. At patiens Ulixes obstupuit et clara voce: „Aliud“, inquit, „tu mihi, dea, consulas velim, quam ut me vastis maris fluctibus credam, quod etiam firmis et velocibus navibus et Iovis vento lætantibus formidandum est. Neque ego te invita ratem ascenderem neque, nisi prius iusiurando confirmares nihil te mihi mali, nihil nociturum consulere.“ Hæc dicenti arrisit dea et apprehensa eius manu: „Sane“, inquit, „callidus es, Ulixe, et mei ignarus. Hocne tibi in mentem venit? Sciat nunc terra et latum desuper cœlum et subter labens Stygis aqua, quod maximum et firmissimum est superis iusiurandum, nihil nos tibi mali consulere, sed ea et sentio et suadeo, quæ in necessitate mihi ipsa suaderem. Etenim haud mihi improbandus animus est, haud implacabilis, sed qui facile ad misericordiam moveatur.“ Simul hæc dicens dea præcedit, Ulixes sequitur. Ad speluncam deveniunt. In sella, ubi paulo ante Mercurius, sedit. Cui nympha, quibus mortales vescuntur, et cibum et potum proposuit contraque assidenti famulæ ambrosiam et nectar attulerunt. Ita c˛enanti diva Calypso: „Iove“, inquit, „genite et sapiens Ulixe, tu nunc dilectam patriam repetiturus es. Lætare! At si scires, quæ te tempestas maneat, antequam patriam attingas, hic mecum esse et hanc habitare domum optares et immortalis fieres. Et licet dies et noctes videndæ uxoris desiderio tenearis, non tamen illa me neque forma neque ætate inferiorem puto. Neque enim mortales immortalibus sunt specie comparandæ.“ Ad h˛ec Ulixes: „Venerabilis“, inquit, „dea, ne mihi succenseas oro. Non ego sum nescius, quanto pudica Penelope te et specie et prestantia sit inferior. Illa mortalis est, tu neque morti neque senio ulli obnoxia.

 amitto P || age om. L || trabes] naves FP  ratem] navem N || asserens CL  et1 om. FP  At] et FP || patiens] sapiens FP  me ut transp. V  ratem] navem C || neque2] ni P || nisi om. FP || iureiurando V  consuleres V  stygiis BCV  vos L || male F  haud2] aut BCV  commoveatur BC  nympha] dea BC  -que] quidem V  cenati FPV  inquit om. FP  es] est, sed induct. B : om. C || latere N || maneat + at V  immortalis] Ira mortalis L || videndæ om. FP  me] que V || etatem C  est om. BCN || ulli] illi P













liber quintus















Verum id mihi animi, id desiderii perpetuo sedet, ut patrium solum et repetam et videam. Quodsi quis me deorum s˛evo demerserit mari, perpetiar et˛equo animo adversa omnia tolerabo. Iam ego et mari et bello plurima perpessus sum. Hoc et illis annumerabitur.“ Sic ait, et iam sole occaso nox adventarat. Cum igitur in ultimum se antrum recepissent, mutuo invicem amore oblectati sunt. Adventante purpurea aurora statim et chlenam et tunicam Ulixes, Calypso interiorem tunicam tenuem, pulchram, pulchra et aurea zona cinctam induit, velo caput operuit. Dedit autem Ulixi ferream ancipitem et eius idoneam manibus securim, cui conspicuus ex oliva capulus, dedit et pulchram asciam. Et prior in ultimam insul˛e partem iter arripuit, ubi procer˛e arbores erant: clethræ, populi et cœlum attingens abies. Hæ diu arid˛e erant, navibus struendis aptissim˛e. | His Ulixi ostensis venerabilis nympha domum revertitur. Ille interim rem aggressus brevi trabes viginti incisas et perquam scite dolatas filo direxit terebraque, quam Calypso attulerat, perforatas clavis compegit carinamque onerari˛e navis instar designavit peritus faber et crebris dispositis tignis longos asseres affixit. | Inde malum et ad mali portionem antennam et clavum, quo ratis dirigeretur, aptavit eamque circum complicatis viminibus munivit, ut a fluctibus defenderetur, et multam addidit materiam. At Calypso lintea ad vela attulit, quibus ille aptatis rudentes et velo et cornu alligavit. Inde eam vectibus in mare deduxit. Quarta die opus consummatur, quinta odoratis Ulixem vestibus dea lotum ab se induit, in ratem nigri vini utrem, alium maiorem aquæ et in sacculo viaticum cibos et multos et gustu suaves attulit et dimisso a se Ulixe ventum secundum et placidum inspiravit. Tum ille magno animo lætus vela explicuit clavumque apprehensum sedens insomnisque regebat. Pleiadas et tarde occidentem Booten et Ursam, quam et Plaustrum appellant, quod eodem semper vertitur, et Orionem observans contemplabatur; id enim solum oceanum non attingit. Monuerat eum Calypso,

 patram C  et1 om. P  perpessum C || annumerabit BC  Adventante + autem P  pulchram tenuem transp. V  eius] heriis BC : om. P  proceres B1LV || Electhre, sed h induct. V  dui C : dui B  scite om. FP || dolata V : dolitas FP || filio V || dixerit BC  impegit P || onerariam FP  lignis BC || asserens L : asseret B1 : -rit C  affigit V || proportionem V2 || ratis] navis BC  ad om. P  in] ad FP  sumatur N  ab] ad BC || ratem] navem BC || et om. L  sacculum N || viaticum + et FP  et placidum in mg. add. V  l˛etos B || explicavit NP || sedensque V : se deus BC || -que om. V – tegebat BC  tardem P || Boeten BCFLNP || quam] quem V

()

()

()

()



()

()

()

()

odysse˛e homeri

ut lævam teneret. Hoc pacto decem et septem dies naviganti postridie umbrosi Ph˛eacum montes apparuerunt cumque appropinquaret, ei tamquam clypeus in medio mari videbatur. Hunc igitur cum Neptunus ab Æthiopibus reversus a Solymis procul montibus conspexisset, agnovit navigantem atque indignabundus concusso capite secum: „Certe“, inquit, „iam dii aliter de Ulixe decreverunt, cum ab Æthiopibus venirem. Et profecto iam Ph˛eacum terræ propinquat, quæ ei periculorum, quæ ipsum manent, finis pr˛escribitur. Sed adhuc satis superest temporis, ut eum maliti˛e ipsius gratia iactare possim.“ His dictis coactis nubibus mare arrepto tridente concussit et undique omnium ventorum procellas excivit. Operuit nubibus terram simul et mare. Nox omnia comprehendit. Incubuere Eurus Notusque et vehemens simul Zephyrus et serenus Boreas, qui magnos excitat fluctus. Extemplo Ulixi et animus et genua labarunt, et secum trepidus: „Hei misero“, inquit, „quam metuo, ne hæc mala augescant mihique nimis vera vates dea fuerit. Ait enim, antequam Ithacam appellerem in mari mala multa toleraturum, quæ nunc omnia accidunt. Hem, quibus nunc nubibus latum cœlum obnubit Iuppiter! Fluctuat pelagus, et omnium simul ventorum procellæ insaniunt. Nunc mihi presens instat exitium. O terque quaterque beati Græci, qui in latis Troi˛e campis gratificati Atridis perierunt! O ego illic occubuissem, quo die circum exanimem Achillem tot in me Troiani iacula contorserunt! Iam mihi sepultur˛e honore ab Achivis parentatum esset. At nunc ingloria mihi morte moriendum.“ H˛ec iactantem in capite ingens pontus percussit, quo e rate deturbatus amisso gubernaculo decidit, mediumque malum gravis furentibus ventis procella confregit, velum et antennam eminus in fluctus arripuit. Ulixes diutius sub aqua vestibus a diva Calypso donatis oppressus est, antequam

 serenus] αH&ρηγεντης (Hom. Od. ,) male intellexit interpres  Ph˛eacum] focacum BC || montes in mg. add. V  clypeus] Calypsus, sed induct. P, qui tamen nihil pro verbo deleto add.  Solymis] sublimis BC  ipsi (?) V || sed adhuc in mg. add. V || superet C  eum] cum BC  dictis om. BC || nubibus + et BC || condixit BC || et del. B2 : om. C  serenus] sereaus FN  quem V  dea vates transp. V || fiunt BC  omnia om. L || accidunt] occulunt BC  pelagus] Iuppiter BC  insanunt BC || Hunc BC || extat L1V  terque] ter LN  Atridis om. BC – exanimum P  ab bis scr. N – morendum L  turbatus V  confregit] contorsit FP  aqua om. P || anteaquam N











liber quintus















ex ingenti fluctu emergeret. At tandem emergens magnam sals˛e aqu˛e vim evomuit. Et licet in eo discrimine non tamen ratis oblitus est, sed per undam impetu facto eam apprehensam mediam vitata morte consedit. Hoc pacto per undas huc illuc quemadmodum per campum ab autumnali Borea spinæ inter se implicit˛e iactabatur. Nunc Notus Boream, nunc Eurus Zephyrum impellebat. In his difficultatibus pulchra Cadmi filia Ino, Leucothoe, quæ prius () mortalis nunc in pelagi vadis deorum honorem assecuta est, cum eum vidisset, miserata e˛thy˛e similis avi e mari emersit et rati appropinquans: „Infelix“, inquit, „Ulixe, quid nunc tantopere tibi Neptunus irascitur, quod te tam s˛eve persequitur? Non tamen, etsi maiorem in modum s˛eviat, nunc peribis. At tu sic facito; haud enim mihi stultus videris: Vestes istas exue, ratem ventis iactandam relinque, tu manibus littori annatans de salute curato Ph˛eacum terras versus, quo tibi fata fugiendum statuerunt! Accipe hoc immortale velum; quod pectori extentum alligato nec quicquam timeas! Cum vero terram attigeris, id solutum rursus in cæruleum mare a terra procul deicias! Inde iter tuum prosequare!“ Sic locuta dato velo e˛thi˛e more sub aquam obruitur. At patientissimus () Ulixes anxius secum: „Hei“, inquit, „numquis mihi deorum iterum dolum struit, quod deserere ratem iubet? At non ei parebo, ex quo procul terram video, quo mihi fugiendum dixit, sed quod satius videtur, id exequar. Quamdiu ratis hæc integra servabitur, tamdiu hic me in his difficultatibus continebo. Verum si dissolvetur, tunc, nisi quid potius succurret, annatabo.“ Dum hæc animo volveret, interea Neptunus ingenti arduoque et per- () nicioso fluctu ratem tamquam ventus aridarum palearum acervum huc illuc disiecit. Tum Ulixes tigno tamquam equo ascenso exutis, quas sibi Calypso dederat, vestibus velum pectori alligavit. Inde ad nandum paratus protentis brachiis libero mari se credidit. Quod cum Neptunus prospiceret, moto capite secum:  ex om. P || magna LN  oblitus ratis transp. N || est om. FNP || sed om. N  untam BC || media V  iactabantur LV || Nunc] Hunc BC  est om. P  vidisset] audisset V || Aeth˛e BC (V add. in mg. alcyoni) || avi (om. P) e] o e C : e ex o corr. B || rati + iam BC  quo P  haud] aut V || stultus michi transp. L  fugiendum om. P  quod ed. pr. : eum codd. praeter V, qui id ex eum corr. exh. || extotum BC  nec] ne V || timens BC || solutum] sabitum BC  terrae C : tamen (per compendium) L || prosequare tuum transp. N  Hei om. FP || mihi om. FP || struat L  videtur + et F || exequare C – Quamdiu – continebo] tam diu hic me in his (istis V : om. P) difficultatibus continebo quam diu hec ratis integra servabitur transp. L – Verum – annatabo om. N  -que om. BC  ventus + ad V  tunc LV || astenso BC  illigavit BC  pretentis BC : portentis F – prospiceret] vidit BC



()

()

()

()

odysse˛e homeri

„Multa“, inquit, „mari perpessus es, ut Iovis prolem convenires; sed propter malitiam tuam haud te conquesturum arbitror.“ Simul hæc dicens impulsis equis Aegas, ubi ei domus pulcherrima, se contulit. Verum Iovis filia Minerva aliud excogitavit; cohibitis namque cæteris ventorum flatibus excivit velocissimum Boream. Prius tamen undas placavit, quoad remorum studiosos Ph˛eacas inclitus Ulixes attingeret et tantum periculum evaderet. Illic duas noctes et totidem dies in sævis fluctibus semper mortem expectans oberravit. Tertia luce remisso vento tranquillitas secuta est. Tum Ulixes in undam sublatus perspicaci oculo terram procul aspiciens filiorum more, qui de graviter affecti patris morbo deorum munere bonam spem capiunt, desiderata terra prospecta alacer eam versus natando dirigitur. Cum vero abesset, quantum auribus sonitus hauriri potest, allisas cautibus undas et sese scindentes audivit. Omnia maris spuma operiebantur. Neque illic portus erat neque quicquam sævis obiciebatur fluctibus, sed pr˛eruptæ rupes et petræ acutæ procurrebant in pelagus. Tum Ulixi et genua et animus contabuit mœstusque secum: „Hei“, inquit, „insperatam terram videndam mihi concessit Iuppiter et hucusque undas superavi; at nunc unde evadam nusquam apparet. Undique alti scopuli, quibus reboans fluctus infringitur. Lubricæ in mare petr˛e procurrunt, sub quibus profundum latet mare, neque ullo pacto figere pedem licet, ut timendum sit, ne ad petram ingens me fluctus allidat vel cetum aliquem obvium mihi fortuna dimittat, qualia multa immensum educat mare. Sum enim Neptuni in me iram expertus.“ Hæc animo agitantem ingens fluctus in asperam ripam compulit, ubi et carnem et ossa confregisset, nisi c˛esi˛e Minervæ monitu ambabus manibus petram apprehendisset continuissetque, dum unda reciprocaret. Tunc enim cum unda simul in pelagus abreptus est. Ac veluti cum e cavo polypus abstrahitur, complicatis pedibus lapillos secum evellit, sic ad petram e robustis manibus cutis relinquitur. Sic iterum ingenti

 est LV  arbitror] puto L  impulsis equis] expulsis aquis V || Aegas] eoas FP || ei] dey V  undam BC  quod ad BC : quod L || inclitus om. C || actingerat (atingB) BC  illis BC  tunc L  qui de (de om. BC) – munere (Minerv˛e BC) om. N  prospecta om. BC  hauriri] audiri V  illisas BC  illic – neque om. V || obiiciebantur N  prorumpebant BC  tunc L  at] et P || post evadam s. l. add. terra V  late FP  me ingens transp. FLP  iram in me transp. V  ingens fluctus om. N || ubi] ut N  apprehendisset + et V  Tum P || undas P || abiectus BC  secum om. P  sic1] si BC || manibus] navibus L













liber quintus















unda opertus præter fatum diem suum obiisset, nisi a Minerva admonitus und˛e transverso littore obsecundaret prospiceretque, sicubi littus aut portum aliquem inveniret. Sic ad fluminis hostium pervenit. Qui locus ei visus est ad enatandum commodissimus; erat enim et a cautibus liber et a vento tectus. Tum fluvium his verbis oravit: „Exaudi, quisquis es, et Neptuni minas fugientem incolumem suscipe! () Venerabilis sane etiam diis immortalibus est, qui tibi iactatus supplicat, ut ego in pr˛esentia tuum flumen et tua genua naufragus precor. Sed miserere et supplicem audias!“ Hæc cum dixisset, continuo et fluctu et unda cohibita intra hostium fluvius incolumem recepit. Tum flexis genibus et manibus passis angebatur. Tumebat nimia aqua, quam et ore et naribus reddebat. Ipse nullo anhelitu, nulla voce semianimis iacebat laborabatque maiorem in modum. Respiravit tandem et ad se reversus velum solvit et in fluvium abiecit. Delatum rapida unda in mare Ino recepit. At Ulixes scirpo innixus almam osculatus est terram secumque indignatus: „Quid faciam“, inquit, „quid mihi nunc posset miserius accidere? Nam () si hic apud fluvium noctem egero, sane me frigus et gelidus ros exanimem reddet, siquidem frigidam ante auroram fluvius auram spirat. Quodsi in montem me et silvam recipiam et inter densas arbores vitandi frigoris causa dulcem quietem cepero, vereor, ne feris me devorandum obiciam.“ H˛ec deliberanti satius tandem visum est silvas petere. In edito igitur () loco propter aquas duo inter se densa arbusta, oleastrum alterum, alterum oleam, subiit. Ea neque humida flantium ventorum vis neque solis radii neque imber penetrabat. Illic tantum foliorum congessit stravitque, ut duo vel tres etiam viri per hyemem tegi potuissent. Sic patientissimus Ulixes gavisus medius iacuit et foliorum se cumulo operuit haud aliter quam qui in agri angulo a vicinis eminus torrem cinere operit, ut conservetur innoxius. Hoc pacto foliis opertum Minerva, ut quamprimum anxii doloris oblivisceretur, in quietem resolvit.

 præter fatum om. C : lac.  fere litt. B || suum om. FP – littus – aliquem] portum aut littus aliquod FP  Sic] Sed N  ei visus est] visus (nisus C) ei BC || natandum P  etiam (et BC) sane transp. FP || supplicatur V  hoc BC  fluminis FP || incolumem + se P || Tunc FPV || et manibus passis om. FP  timebat C || aqua + et N – nulla voce nullo anhelitu transp. BC  laboratque PV1 – obiecit FP : solvit BC  Ino recepit] more cepit BC  si om. P  spirat fluvius auram transp. L  H˛ec] sed B : om. C – alterum om. P  radiis P  potuisset N  cinerem P  oblivisceretur] obvii F

ODYSSE˛E HOMERI LIBER SEXTUS











Sic inter frutices patientissimus Ulixes vigilia et labore confectus quietem capiebat. Minerva autem ad Ph˛eacum urbem interea properavit. Hi quondam amplam Hyperien incolentes a finitimis Cyclopibus utpote et superbis et fortioribus vexabantur. Hac gratia generosus Nausitheus his relictis locis apud Scherien humanioribus viris propius consedit. Ibi muro circumdata urbe et domibus et deorum templis ædificatis viritim agros divisit. | Cui vita functo et ad infernas sedes recepto Alcinous haud () deorum ignarus in regnum successerat. Huc igitur Minerva de magnanimi Ulixis reditu anxia proficiscitur. Fabrefactum variumque thalamum ingreditur, ubi Alcinoi filia Nausicaa et ætate et forma diis similis quietem capiebat. Ad fores utrimque duæ gratiarum speciem referentes ancill˛e aderant. Fores nitebant. Minerva igitur venti instar ad puellæ lectum concessit et supra caput astans Dymantis, viri navali arte præclari, filiæ ei et æquali et gratæ, similis: „Nausicaa“, inquit, „quid te tam desidem genuit mater? Pulchr˛e vestes () neglectæ sordent, tibi nuptiæ prope adsunt, ut te iis partim iam indui, partim vero his donare oporteat, qui te nuptum ducent. His enim clara hominibus gloria comparatur. L˛etabitur pater et venerabilis mater. Sed simul ac dies apparuerit, lotum eamus! Ego tibi et comes et adiutrix adero, ut quamprimum compta prodeas, quoniam brevi virgineum pudorem es solutura. Iam enim te ex omni Ph˛eacum, unde oriunda es, populo optimates petunt. Age ergo, inclitum patrem tuum precare prima aurora, ut mule parentur et currus, quo et zon˛e et pepli et pulchr˛e vestes lotum ferantur. Sic enim satius est quam pedibus ire; longe enim hinc balne˛e absunt.“ His admonitis dea c˛esiis oculis Minerva Olympum repetit, ubi firmam () deorum domum sine vento, sine pluvia, sine nive, sine nubibus, sed  propius] 8κ"ς (Hom. Od. ,)  utpote] ut putem BC  Nasitheus L : Nausicheus BC  propinquior V : proprior BC  muro] vero BC  ubi] ab BC || similem L  utrimque om. FP – conscendit L  super BC  Nausicaa] lac. – litt. cap. BC || inquit transp. post te FP  his BCL – partim iam (iam om. FP) – his (iis N) om. V  ac] et V  solitura LNV1 || te om. P || es (est L) oriunda transp. V  sautius L  adsunt V  admonitus BC || petit P : reperit BC || firmam] summam V  domo BC



()

()

()

()

odysse˛e homeri

serenam semper et conspicuam esse aiunt, ubi dii immortales perpetuo oblectantur. Cum ergo eo abscessisset Minerva, mox adventante aurora Nausicaa experrecta et somnium admirata id caris parentibus narrare contendit. Invenit autem matrem in sella ad focum inter ancillas colo purpurea nentem. Patri autem ad ianuam cum optimatibus in consilium, quo se primores Ph˛eacum acciverant, eunti obvia ipsum his verbis affatur: „Iube, pater, altus mihi et firmus currus paretur, quo pulchras vestes, quæ iam situ sordescunt, ad fluvium lavandas deferam. Et te quoque decet in hac optimatum consuetudine cures, ut mundis vestibus induaris. Quinque tibi carissimi filii domi sunt, duo uxoribus iuncti, tres in cœlibatu florent, qui omnes lotis frequenter vestibus prodeunt. Idem et mihi cordi est.“ Hic conticuit; pudebat enim apud patrem in nuptiarum mentionem devenire. Qui re intellecta: „Neque tibi“, inquit, „filia, mulas neque aliud quicquam nego. Ito, quo lubet! Servi tibi currum altum, firmum, bene compactum sternant!“ Qui iussi statim paruerunt. Propere igitur strato curru mulas iunxerunt. Super eo pretiosam e thalamo allatam vestem puella composuit. Mater variis affatim cibis calathum, vino caprinum utrem implevit puell˛eque iam currum ascens˛e porrexit, ad h˛ec et pinguis olei guttum, ut cum ancillis ungeretur. Tum arrepto flagello et pulchris habenis mulas egit. Insonuere flagella. Mul˛e impigræ iter arripiunt et vestes et puellam non solam vehentes; erant enim comites ancill˛e. Cum igitur ad fluvium, ubi balneæ et limpidæ aquæ, quamvis sordes ablueret, copia scaturibat, pervenissent, primum solutas mulas ad vorticosum flumen dulcem agrestem pastum egerunt. Inde depositis vestibus et hausta in pelvim aqua certatim vestes calcabant, ablutas per littus extenderunt, ubi unda lapidibus alludebat. Inde ips˛e et lot˛e et pingui oleo unct˛e ad fluminis ripam discubuere. Expectabant enim, ut vestes sole

 somnum BCV  autem om. FP || purpuream P  ad ianuam om. FP  primates BC || obviam V  Iube] Inclyte in ras. alia m. add. N  hanc optimam consuetudinem V || ut] et L  cari V || sint C – cælibata (cel- P) FP  loti BC  venire BC  inquit tibi transp. BC  tibi om. BC || firmumque FP  eo om. BC || allata L  currum ascens˛e] nil  iussis FP : iussu L : visi B1C mutandum; interpres part. perf. pass. vi agentis utitur (i. q. qu˛e currum ascenderat); vid. A. Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik, München , p. sq. – ad h˛ec – ungeretur om. P  abrepto BC  vestem V  abluetur BC || scaturiebat BC || pervenisset N – verticosum BCN : vortuosum L  positis BCFNP  pelvum L  allidebat BC













liber sextus















siccarentur. | Cibo sumpto depositis velis pila ludere cœperunt. Tum Nausicaa canere orsa est Dian˛e similis, cum alacris arcu per Teygetum vel magnum Erymanthum in apros et veloces cervos læta oberrat; pertentatur Latonæ animus gaudio; illa omnes toto capite supereminet facileque dignoscitur, quamvis omnes singulari sint specie; haud aliter innupta virgo comites superabat. Sed cum iam de reditu cogitaret iunctis ad currum mulis et complicatis vestibus, aliud Minerva aggressa est, ut scilicet Ulixes somno excitus pulchram Nausicaam videret, qua duce ad Ph˛eacum urbem duceretur. Nam cum pilam ad ancillam regina iaceret eamque fefellisset, in profundum gurgitem defertur. Conclamantibus puellis inclitus Ulixes expergefactus assedit secumque: „Hei mihi“, inquit, „quonam ego terrarum, inter quos homines appuli? An inter contumeliosos, agrestes impiosque, an hospitales et benignos, qui humani aliquid habeant? Sane puellarum vox ad meas aures pervenit, qu˛e montium cacumina et fluviorum fontes et humida prata tenent. Sum profecto inter eos, qui voce humana loquuntur. Quod an ita sit, ipse videro.“ Sic fatus ex fruticibus prodiit forti manu densum foliis ramum, quo sibi pudenda velaret, confringens prodiitque montani leonis more, qui per pluviam et ventum viribus fretus ardentibus oculis boum armenta vel greges ovium vel cervas fame coactus insectatur, ut cibum ad densum cubile referat; talis Ulixes formosis puellis obviam veniebat. Cogebat enim necessitas. Horruerunt puellæ, cum sale sordidum viderent, et ali˛e alio per sonantia littora diffugerunt. | Sola autem Alcinoi filia in vestigio perstitit. Eius namque Minerva animum confirmarat et formidinem dempserat. At Ulixes secum deliberans, an ad eius pedes supplex procideret, an sic procul supplicibus verbis precaretur, ut et, qua ad urbem iretur, ostenderet et vestem aliquam largiretur, hoc satius duxit, ne si propior fieret, in iram puellam provocaret. Quare e vestigio huiusmodi habuit orationem:

 teygetum (tygetum BC) + et V  Eurymathum FP || et] vel BC || læta om. BC – pertentant BC  gladio F || ille L || toto om. P || capite] carmine L  omnes om. L  iam om. P  excitur L  regia N || refellisset P  defertur + et BC  agrestes – benignos om. N || impios agrestes transp. FP, omisso -que  an om. BC  video N  fructicibus B1FPV || densum foliis] densis L  veleret BC  fretum BC  cervos BC  deferat V  ali˛e om. P  Alcioni BC – vestibulo N  persistit BC || confirmaverat V : conformarat L  verbis om. BC || ut] an sic P  sautius L || si] sibi N  in iram] miram BC

()

()

()

()

()

 ()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

„Genibus tuis, regina, an dea, an mortalium aliqua sis, supplico. Si ex superis diis es, ego te Iovis maximi filiam Dianam et forma et magnitudine et e˛tate arbitror; si mortalis et terr˛e fructibus vesceris, beatissimi profecto et parentes et fratres, quorum animus semper tui gratia exhilaratur, cum te talem inter alias incedentem vident. Verum ille c˛eteris beatior omnibus, qui dotatam te domum suam locuples uxorem duxerit. | Neque enim ad hunc diem talem mortalis hominis formam vidi. Profecto cum te intueor, quædam me veneratio tenet. Deli apud Apollinis aram huiusmodi novum palmæ ramum crescentem adnotavi. Illuc enim magno comitatu profectus eo in itinere, quod mihi infœlicissimum erat futurum, illum visum admiratus sum, qualem nondum terra produxerit. Haud aliter ego te nunc admiror et tua genua attingere gravi mœrore affectus vereor. | Cum ab Ogygia insula solverem, viginti dies procelloso mari huc illuc iactatus hesterno die huc me fortuna detulit, ubi etiam me persequitur; nondum enim cessaturam puto. Aliud dii mihi minantur. Sed tu mei, regina, miserere! Ad te post tot mala primum supplex accedo. Alium neminem video, non urbem, non domum. Ubi sim, doceas oro, et si quid vestimenti habes, id mihi largiaris! Tibi dii faciles dent, quicquid optas, virum, domum, concordiam, qua nihil in vita melius, nihil optabilius. Nam cum concordi animo vir et uxor domum habitant, multos inimicis dolores, multa amicis gaudia et in primis sibi ipsi comparant.“ Cum hæc supplex orasset, pulchra Nausicaa: „Hospes“, inquit, „cum mihi neque malus neque stultus videaris et ipse Olympius Iuppiter unicuique et bonis et malis pro voluntate omnium sit largitor et tibi hoc dare placuerit, e˛quo tibi animo ferendum. Verum ex quo in patriam nostram appulisti, neque vestitum neque alia necessaria pro mendicantis hominis condicione desiderabis, et civitatem et horum populorum nomen te docebo. Hæc loca et propinquam urbem Ph˛eaces tenent. Ego magnanimi Alcinoi filia, qui hos populos regit et gubernat.“ Dixit et accitis ancillis: „Huc adeste!“ inquit. „Cur viso homine diffugistis? Num hostem putatis? Non est neque in Ph˛eacum terram l˛edendi gratia venit. Nam immortalibus amici sumus et in procelloso mari emi sit L  maximi Iovis transp. FP  gratia om. P  videtur BC  donatam BCFNL : donatum V  ad hunc] aduc P || formam hominis transp. N  Delii PV  eo] ab BC || in induxit B : om. CV – produxerat BC  grave V  vereor] mereor V || procellosos dies V  prosequitur P || enim om. N || mihi dii transp. LP  vita om. P  ipsis BC  ferendum + est P  necessaria] etiam BC (ante etiam n induct. C) – hominis om. P  desiderabis om. P || horum] aliorum N  Alcioni BC  adeste huc transp. BC || hominis BC – diffugitis BCV : effugistis P  amici sumus] amicissimus BC || et om. L || procelso FP1(?)













liber sextus















nus habitamus neque alius quisquam mortalium nobiscum consuetudinem habet. Sed infœlix quidam naufragio facto huc delatus operiendus a nobis est. A Iove enim sunt omnes et peregrini et pauperes. Donum parvum sit et amicum. Sed date huic hospiti et cibum et potum. Prius tamen, ubi vento non sit liber accessus, in flumine eum abluite!“ His ill˛e verbis reverterunt et invicem distributis officiis, ut regis filia iusserat, Ulixem fluvium versus duxerunt allatoque pharo, tunica, pallio aureo, pr˛eterea pinguis olei gutto in fluvio lavaret hortabantur. Quibus inclitus Ulixes: „Ancill˛e“, inquit, „eminus hinc abscedite, ut ego salsedinem hanc abluam et ungar, quo tamdiu munere carui, neque me, ni prius abeatis, lavero; pudet enim nudum cum puellis versari.“ Tum illæ abeuntes h˛ec ad Nausicaam verba retulerunt. Tum Ulixess fluvium ingressus dorsum, latos humeros, caput a sale, quæ puri maris tenuissima pars est, abluit. Lotus et unctus vestes a Nausicaa donatas induit. At Minerva, Iovis filia, eum et maiorem et pulchriorem et comas hyacinthino flori similes reddidit. Et quemadmodum cum quis argento aurum miscet faber, qui a Vulcano et Minerva omnem artem doctus pulcherrima visu opera conflat, ita huius et capiti et humeris gratia diffunditur. Inde abscedens procul in maris littore et pulcher et gratiosus assedit. Admirabatur virum Nausicaa et ad ancillas versa: „Audite“, inquit, „quæ dicam! Non omnibus invitis diis superis hic vir ad Ph˛eacas appulit. Prius enim mihi contemnendus, nunc cœlestibus diis similis videtur. Utinam talis mihi vir esset, qui hic habitaret cuique hæc placeret patria! Sed ut aliquid edat, operam date!“ Sic iubenti paruerunt. Bibit ergo et comedit patientissimus Ulixes avidius; diu enim nihil comederat. Interea Nausicaa complicatis vestibus et curru compositis dur˛e ungul˛e mulas iussit alligari. Inde currum ascendit et accito Ulixe: „Surge“, inquit, „hospes, ad paternam et domum et urbem eamus, ubi Ph˛eacum optimates videbis! Sed hic modus servandus. Haud enim mihi

 mortalium om. V  quidem CFP || fracto L || delatus + est BC || coperiendus BC  enim om. L || et2 om. L – Donum parvum sit] pannum sit donum (somum C) BC  date om. P  sit om. P  ut] et B  deduxerunt N  lavare FP  abscendite L || hinc BC  unguar FN || iam diu BC || nisi V  lotos V || maris om. BC  abluit om. P || a] In L  eum] quum F  flore BCN || quis om. FP  et humeris et capiti transp. C : e humoris et capiti B  abscendens V || mari N  contendendus BC  videtur] vester B || hæc] ei (?) V  ergo om. L  avidus FLPV1 || diu] dii B1C  duro unguli V  Unde P || et om. L  videbitis P || mihi om. P

()

()

()

()



odysse˛e homeri

stultus videris. Dum per campum et agros nobis iter erit, cum ancillis currum sequeris. Ego te ducam. | At cum ad urbem altis turribus munitam pervenerimus, ubi fidus utrimque portus et arctus in medio aditus subductis utrimque navibus et velis extentis redditur – ad h˛ec celebre circum mare forum magnis firmisque lapidibus fundatum, nec non et navale, ubi nigrarum navium arma, funes, rudentes, remi parantur; Ph˛eacibus enim nulla est sagittandi cura, sed in malis, remis, navibus occupati alacres spumosum pelagus sulcant – cum huc, inquam, pervenerimus, fam˛e mihi consulendum est, ne quis absentem me calumnietur. () Sunt in omni populo viri protervi. | Et sane diceret obvius aliquis vitiosior: ‚Quis ille peregrinus pulcher et magnus, qui Nausicaam comitatur? Ubi repertus est? Eius coniunx erit. Certe alicunde e longinquo huc navi iactatum accipere dignata est, quasi nemo gentilis sit, vel aliquis rogatus deus oranti cœlitus obviam factus est, qui ea perpetuo fruatur. Melius profecto, quod reversa externum maritum invenerit, siquidem Ph˛eacas contemnit, cum a multis et bonis expetatur.‘ Hæc et huiusmodi loquerentur, ego autem contumeliæ exponar. Et profecto idem in alia arguerem, quæ insciis caris parentibus nuberet, priusquam palam nuptias fece() rit. | Quare, hospes, mihi auscultes velim, ut quamprimum ad patrem meum venias et inde ad tuos revertaris. Inveniemus pulchrum Minervæ secundum viam multa populo viridantem lucum, ubi fons et pratum circum, ubi patris mei fanum est et pomarium. Hoc abest ab urbe, quantum vox possit exaudiri. Illic, dum domum redierimus, expectabis. Quo cum nos pervenisse putaveris, inde nos sequere et de patris mei domo scisci() tare! | Facile inventu est et minimus te puer eo duceret; neque enim tales sunt aliæ. Cum primum aulam ingredieris, ea relicta domum ascendes, matrem meam ad ignem purpurea colo nentem invenies. Mirabilis est visu. Column˛e incumbit. Ancill˛e pone sedent. Illic et paternum solium conspicitur, ubi accumbens immortalis dei more vescitur pater. Cum id pertransieris, ad matris genua manus extendito, ut reditum l˛etus impetres, etsi longinqua sis patria. Nam si illius tibi amorem conciliaveris, sane tibi sperandum est te amicos patriamque et domum revisurum.“ ()

 campos FP || erit om. FP || cum] quom BC – ancillis + post V  Ego + enim BC  aditus] atrio P  fines B1C  sulcas BC || hunc LV1  Et] En et V || aliquis om. P  ille om. P  navi] mari BC  profecta BC  expectatur BCV  idem] quidem BC – augurem L  insciis] invitis V  mihi hospes transp. V || ut] ne V  tuas BC : eos V  multo BC || ubi] ut N  posset LV || domus BC  ducet BC2 : ducent C1  congredieris BC || ascendens BC, ?an recte  pone] penes V || solum BC  protendito N  etsi] et V || longissima BC || sit BC || amorem tibi transp. L  te + ad FLPV || reversurum P













liber sextus



Simul hæc locuta Nausicaa pulchro flagello mulas impulit. Quæ e () vestigio relicto flumine cursu spatia alacres transmiserunt. Ipsa perquam scite eas agebat, ut simul currum pedibus assequerentur et ancillæ et Ulixes. Interea inclinato iam sole ad amœnum Minervæ sacrum lucum  pervenerunt, ubi restitit inclitus Ulixes statimque magni Iovis filiam his verbis oravit: „Audi me, Iove genita, Tritonia, audi nunc tandem, quæso! Antea me () Neptuni ira periclitantem numquam audisti. Da, obsecro, ut Ph˛eaces me et amice videant et mei misereantur!“  Orantem Pallas audivit. Nondum autem ei obviam facta erat; patruum namque verebatur, qui inclito Ulixi, antequam in patriam reverteretur, graviter succensebat.

 fragello BC  stetit V  Iove genita] iovis filia V || ante V  iram V  et1 om. FP  inclita BC || anteaquam P

ODYSSE˛E HOMERI LIBER SEPTIMUS











Dum his deam patientissimus Ulixes verbis oraret, interea citis ad civitatem mulis et pulchram patris domum reversa Nausicaa in vestibulo constitit. Fratres diis immortalibus similes circumsistunt, mulas solvunt, vestes referunt. Puella se in thalamum recipit. Ibi anus Eurymedusa, cui thalami cura demandata erat, ignem accenderat. Hanc navi ex Epiro iuvenes advectam Alcinoo, quoniam Ph˛eacibus imperitabat eique omnes tamquam deo parebant, pr˛emium dederant. Hæc igitur domi Nausicaam educaverat eique et ignem et cœnam parabat. At Ulixem urbem versus iter aggressum Minerva recte ei præ nimio () amore consulens densa nube obduxit, ne quis magnanimorum Ph˛eacum obviam factus eum contemneret quisve esset percontaretur, cumque desideratam urbem ingrederetur, fit ei obvia virgini puell˛e similis hydriam ferens. Quam his verbis interrogavit Ulixes: „Filia, num mihi Alcinoi, qui huic civitati dominatur, domum monstrabis? Sum enim e longinqua patria peregrinus; neminem hic cognosco.“ Cui Minerva: „Pater“, inquit, „quam me rogas, ego tibi domum osten- () dam. In propinquo enim optimus pater habitat. Tu tacitus me sequere, neminem aspicias, neminem interroges. Non enim e˛quo animo peregrinos hi populares accipiunt neque externos diligunt, siquidem citis navibus freti vastos fluctus sulcant. Hoc eis muneris Neptunus tribuit. Horum naves velocissimæ ut penna, ut mens.“ Sic fata Minerva pr˛ecedit, ille vestigia sequitur. Hoc pacto a nemine () Ph˛eacum visus neque ipse neque pulchra Minerva, quæ ei consulto divinam nubem obduxerat, per urbem incedunt. Ille autem et portus et æquales naves et ipsorum heroum forum et longos altosque murorum ambitus magnis cementis structos, rem visu pulcherrimam, admirabatur.

 hic V || citis bis scr. C  consistit FP || circumsisterunt BC || mulas solvunt om. L  navi induxit V || Epiro] pyro C  quoniam] cum P || imperabat BC || -que om. BC  magnanimorum] magna iuniorum V  eum om. FP  interrogaverat V  mihi num (non N) transp. BC || Alcioni B – monstrabitur B1C – agnosco P  interrogas FN1 – peregrino P  poplitares V || hesternos L || siquid V  eis om. BC – muneris – naves om. P  ut2] et L  consulto + que V – ambitus murorum altosque transp. BC



()

()

()

()

odysse˛e homeri

Sic ad altam regiam pervenerunt. Tum Minerva: „H˛ec“, inquit, „hospes, paterna domus est, quam tibi monstrari iussisti. Invenies hic Iove genitos principes discumbere. Tu tamen ingredere nihil veritus! Audens enim vir in omnibus rebus melior, melius omnia, etsi e longinquo venerit, exequitur. | In primis autem dominam rogabis. Arete ei ab ipsis parentibus nomen. Idem ei quod et Alcinoo genus. Nausithoum namque primum Neptunus et Periboea, mulierum pulcherrima, præclara magnanimi Eurymedontis, qui aliquando superbis Gigantibus imperavit, filia, progenuerunt. Hic populum impium perdidit et ipse etiam periit. Filiæ Neptunus concumbens hunc, quem dixi, Nausithoum, magnanimum Ph˛eacum regem, Nausithous Rhexenora et Alcinoum sustulit. | Illum nuper accepta uxore, Arete dumtaxat filia suscepta arcitenens Apollo interemit. Hanc sibi Alcinous uxorem duxit eoque honore prosecutus est, quo alia quævis mortalis honorari potuisset, quæ sub viro domi viveret. Sic igitur ex animo a filiis, a marito, ab omni populo et dilecta et honorata pro dea habetur; eam omnes salutant, cum per civitatem incedit. Nemo bonam ei mentem desiderat, ut etiam sapientia sua lites componat. Hanc si tibi conciliaveris, firma tibi spes sit in posterum amicos, domum et patriam terram revisurum.“ Sic locuta Minerva per tranquillum mare f˛ecunda Scherie relicta montosam Marathona et celebrem Erechthei domum petiit. Verum Ulixes propere in claram Alcinoi regiam se recepit multa animo agitans, antequam limen attingeret. Fulgebant altæ ædium moles solis vel lunæ instar. Aerei hinc illinc parietes a limine ad interiorem domum erigebantur, corona circum cærulea. Ianuæ aureæ pulchram domum claudebant; argentei postes in æreo limine stabant; frons argentea et aurea sera; ad hæc utrimque aurei et argentei canes, quos ad magnanimi Alcinoi domus custodiam immortales et nulli umquam senio obnoxios fabre Vulcanus excuderat. | Intra domum circum parietes sedilia hinc illinc perpetua usque in interiorem partem tenuibus velis feminarum manu contextis operiebantur, ubi Ph˛eacum principes in convivio continue discumbe-

 est om. P  enim om. BC – exquiritur BC  dominum BC  Periborea V || pleclara BC  dixit BC || Nausithoum scr. : Nausichoum BC : Nausitheum (-teum N) FLNPV  Nausiteus N : Nausithoris V || Rexemona L  quovis FP || viro] uno P  igitur + et V  cum] cui V : quumque P  ei bonam transp. P1V  setherie L – montosa P  erhehethei C : erehcthei B : heretei L  Alcioni BC  lunæ + vel V  cuRulea BC || Ianuæ] Iove N || aureæ + circum L  in … limine] ex … limite L || auri V  Alcioni B  faber B2CV  in] ad BC : om. LP || manus V  continuo BC













liber septimus















bant. Formosi iuvenes altius collocati accensas lampadas manibus tenebant, ut totum convivium illustraretur. Quinquaginta ancillæ, quarum partim Cererem molunt, partim texunt et filant ut alt˛e aegiri folia, linteis autem tam bene contextis, ut pingue oleum respuerent. Ut autem Ph˛eaces in navigando c˛eteros viros pr˛estant, ita in texendo mulieres. Hoc enim muneris illis Minerva largita est, ut et scite manibus operarentur et bonam mentem tenerent. | Extra aulam ad ipsam ianuam magnus () ager quattuor stadiorum spatio consitus; circum sepes utrimque ducebatur. Ibi procer˛e arbores, pira, mala punica et alia pulcherrima, ficus gustu suaves, floridæ oleæ, quibus numquam fructus neque perit neque deficit, sed toto anno et hyeme et e˛state in ramis pendent. Sed spirante Zephyro alia nascuntur, alia fatiscunt. Pirum piro, malum malo succedit, in uv˛e locum uva, in fici ficus sufficitur. Fœcunda vitis suos diffundit palmites et in aprico soli exponitur. Uv˛e ali˛e colliguntur, aliæ calcantur. Acerb˛e adhuc ali˛e sunt; h˛e deflorescunt, ill˛e erumpunt. Ad hæc in ultimo horto omnifariam olera et nascuntur et florent. Duo pr˛eterea fontes, alter totum hortum irrigat, alter diversus aulæ limen et altam domum influit. Hinc cives aquam hauriunt. Talia erant, quæ Alcinoo pr˛eclara munera dii pr˛estiterant. H˛ec patientissimus Ulixes sigillatim admiratus domum e vestigio () ingreditur, ubi Ph˛eacum optimates et principes exploratori Mercurio poculis postremo somno admoniti libabant. Transivit ergo per medium nebula adhuc Minervæ munere circumfusus, donec ad Areten atque Alcinoum regem pervenit, cumque ad Arete genua manus supplex protenderet, nebula omnis statim evanuit. Illis viso homine obmutescentibus atque admirantibus Ulixes eam precatur his verbis: „Arete, divini Rhexenoris filia, tuum ego coniugem inf˛elix, tua genua () et vestros convivas, quos dii fortunent et vitam et superstites domi filios et præterea populares honores largiantur, oro. In patriam me quamprimum reducendum curetis! Iam diu enim ab amicis longe absens multa mala perpetior.“

 respuerent] -πολεβεται (Hom. Od. ,)  alterius BC || lampades BCL  ut] et P  ut1] in P || resupererit V  ita om. N  Minerva illis transp. BC || et om. L  consitus] consultus P  proceres N  et1 om. L  Prunum (?) N  fici] ficu FP || vitis (bis scr. N) + in L || effundit BC  desponitur L  in om. P  diffluit N  admotis et in mg. ead. m. admoti L || mediam N  donec] quo V || atque] at BC – manus supplex protemneret bis scr. L  Illic B || omine L  precatus FPV  tuum] tum N  nostros N || et3 om. BC || filias N  permulta N



odysse˛e homeri

Sic fatus apud focum in pavimento consedit, cumque omnes conticescerent, tandem Echeneus heros, qui Ph˛eacum natu maximus et oratione et longa rerum experientia et summa prudentia multa norat: „Alcinoe“, inquit, „minime decet, ut homo peregrinus ad focum in cinere ultimus sedeat. Omnes mandatum tuum taciti expectant. Sed age, in argentea sella accipiatur et ministri vinum misceant iube et fulminum auctori Iovi libemus, qui meritos supplices benigne prosequitur! Interea cœnam ei penu custos paret!“ () His auditis sacra Alcinoi vis protenta ad focum manu sapientem et magni consilii virum Ulixem erigens pulchra in sella iusso forti et dilecto Laodamante assurgere sibi assidere iussit. Tum aquam in pulchra et aurea phiala ancilla et lancem argenteam attulit, super qua manibus aquam diffunderet, et fabrefacta mensa parata panem verecunda et venusta penu custos et varias epulas apposuit. Bibit comeditque patientissimus Ulixes. At Alcinous confirmatis cibo viribus ministrum his verbis affatur: „Pantonoe, plenis vino poculis per atrium omnibus propines, ut auctori fulminum Iovi, cui curæ sunt hospites, libemus!“ Ille continuo dicto paruit. Ita quantum quisque voluit dulci vino libato et poto ad eos versus Alcinous: () „Ph˛eacum“, inquit, „optimates, ego sic sentio: Cœnati domum quisque suam quietem capturi abeatis! Mane senioribus accitis amice hospite domi accepto sacra diis opima faciemus. Inde de eius reditu curabimus, ut commode et l˛eto animo patriam repetat, ne quid mali, ne quid adversi, antequam in patriam veniat, perpetiatur. Ibi, quæ ei nascenti fata statuerunt, evenient. Quodsi quis immortalium e cœlo descenderit, aliquid sane aliud dii prospiciunt. Semper enim antehac manifeste nobis apparuerunt et in nostris sollemnibus sacrificiis iuxta nos assidentes discubuerunt nec solos iter facientes latent; nam prope adsumus ut et Cyclopes et vasti Gigantes.“ () Huic sapiens Ulixes: „Alcinoe“, inquit, „aliud tibi cur˛e sit! Neque enim immortalibus superis corpore neque ætate, sed morti obnoxiis hominibus similis sum et iis, quos miserrimos nostis, in malis æquiperor. ()

– consisterent e corr. V  Ethneus P  norant C  Alcione BC  tacite BC  accipiat L : accipiant P || ministris BV || iubeant L  Laodamanti L : Laudamante BC || aque BC || pulchra et aurea] aurea pulchra V  qua om. L  viribus + in BC || ministris P – actori BC  epoto L || reversus V  C˛enanti L – quisque domum transp. BC  habeatis BCF  optima BCP  Ibi quæ] Ibique P : Ibi quem B1C || fata + qu˛e P  nec] Ita V || solus V || latet V : om. P || et om. P  morte BC  his BC













liber septimus















Atque etiam maiora de me narrare possem, quæ omnia deum voluntate passus sum. Verum nunc me quamvis anxium vesci dimittite; non enim quicquam odioso ventre molestius, qui suæ necessitatis et mœstum et calamitosum in primis meminisse imperat, ut me et esse et bibere semper et malorum omnium oblivisci et se expleam iubet. Vos autem curetis rogo, ut simul illucescente aurora me miserum ad patriam et familiam meam remittatis. Licet enim multis malis confectus sim, si tamen meos videro, mortem obeam libens.“ Sic fatum omnes laudabant debita poscere et in patriam comites dari () iubebant. Cum ergo et libassent et bibissent, ut quisque voluit, populares domum, ut quietem caperent, abierunt; domi divus Ulixes remansit. Cui et Arete et pulcher Alcinous assidebant. Ancillæ inde omnia suum in locum condiderunt. Tum Arete cum sua et ancillarum manu factas et tunicam et pulchram vestem Ulixem indutum adverteret: „Hospes“, inquit, „hoc ego te primum interrogo, quis et unde sis, quis has tibi vestes dederit. Dixisti enim te maris tempestatibus iactatum huc appulisse.“ Tum patientissimus Ulixes: „Permolestum“, inquit, „regina, est dolores () meos, quibus me dii superi affecerunt, frequentius renovare. Quod tamen me rogas dicam. Ogygia insula longinquis in oris mari alluitur, ubi Atlantis filia, subdola, pulchra, gravis dea, habitat. Cum hac neque deorum quisquam neque hominum consuetudinem habet. Eo me miserum fortuna appulit. Medio namque mari Iuppiter citam mihi navem ardenti fulmine concremavit, ubi omnes socii perierunt. Verum ego temonem navis manibus asserens novem dies mari iactatus sum, decima autem nocte obscuro cœlo prope Ogygiam insulam deferor, ubi me Calypso amice suscepit, me adamavit, victum dedit, immortalem me et nulli senio obnoxium facere pollicita est, quod tamen numquam persuasit. Apud eam septem annos desedi semper lacrimis vestes aspergens, quas mihi semper duraturas Calypso dederat. | Sed cum iam octavus annus ageretur, () tum propere vel Iovis mandato admonita vel mutata aliqua ratione sententia me dimisit. Colligata igitur rate affatim mihi panem, lene vinum,

 etiam] et N || me om. P || volutante F  vesti V  odiosum N  ut] et BC || libere N  rogo] oro BC  confectus] passus V  dare B1V  ut] et BC  condiderunt] consederunt P || et1 bis scr. N  tunicas V || adverterem  veste C || intactum C : inctactum B  tamen] tu V  Orgygia F : B2C Orgigia P || longinquis om. C || abluitur PV : obluitur BC  has BC  Eo + ah V || miserorum N  navim BC  ubi + et P  Orgygiam FP1  persuasit om. V  annis BC  duraturas] datura BC  leve V



odysse˛e homeri

divinas vestes, secundum preterea ventum largita est. Sic decem et septem dies mare sulcavi. Decimo octavo umbrosi Ph˛eacum montes apparuerunt. Lætabar miser, siquidem horrida me tempestas manebat, quam contra me Neptunus excivit. Excitatis enim et ventis et mari supra quam dici possit omnia perturbavit, neque misere ingementem fluctus super rate insistere sinebat, quam tamen paulo post procella disiecit. Tunc ego me libero mari credidi. Sic natando vento et unda adiutus in pr˛eruptos scopulos et importuosum littus delatus sum. Hoc cognito secundo littore annatans ad fluminis hostium perveni, ubi facilis et liber a cautibus locus () et a vi ventorum tectus visus est. | Illuc semianimis annavi, cumque iam alma nox adventaret, procul a fluvio inter frutices constratis foliis iacui. Profundus mihi somnus dei munere obrepsit. Hoc pacto tota illa nocte infœlix et mane ad medium usque diem quietem cepi. Subeunte sole dulci a somno experrectus filiæ tuæ ancillas in littore ludentes audivi, inter quas ipsa deæ similis visebatur. Hanc supplex rogavi nec a bon˛e mentis officio destitit, quod numquam iuniori quisquam occurrens sperasset. Ita enim natura comparatum, ut iuniores imprudentius sentiant. Ipsa tamen et cibum mihi et nigrum vinum abunde pr˛ebuit et in flumine lotum his vestibus operuit. H˛ec ego tibi etsi non e˛quiori animo, vera nihilominus narravi.“ () Ad h˛ec Alcinous: „Hospes“, inquit, „hoc profecto laude dignum minime intellexit filia mea, quod cum ancillis suis domum te nostram non adduxit quodque tu eam prior rogasti.“ Tum patientissimus Ulixes heros: „Non propterea proba tibi puella accusanda est; iussit enim, ut se cum ancillis sequerer. Recusavi veritus, ne forte iniquiori animo ferres. Invidi enim sumus in terra hominum genus.“ () Rursus Alcinous: „Non talis mihi, hospes, animus, ut temere irascar. In omnibus officiosior sum. Utinam, o pater Iuppiter et Minerva et Apollo, quisquis ipse sis, ea esses qua ego sententia, filiam meam uxorem duceres, meus gener hic domo et rebus donatus apud nos viveres, si placeret!

 preterea] propter BC || largitus BC – septem et decem transp. BC  horrenda BC  super BC  duci N  ratem P  vento om. C || impræruptuosum C : in proruptuosum B  annatus P  iter et in mg. ead. man. al’ inter L || fructices PV  obrexit B1C : obrepit B2 || nox N  a] e L || ancillis V || audivi + et V  vescebatur P || rogavi] oravi BC || nec] neque V  ut] et N  vestibus] verbis L || ego h˛ec (hoc B : om. C) transp. FP || nihilominus] nihil inquit omnis et post nihil s. l. add. hominis V  Hospes inquit (in quibus N) om. BC  suis] nostris BC  aduxit BCLV1  heros + inquit BC  est om. P  omnibus + enim BC || officiosus BC || et + o P  apud om. C













liber septimus



Invitum te Ph˛eacum coget nemo neque id Iuppiter permittat. Reditum autem tibi in patriam, ut probe scias, die crastina curabimus. Nunc quietem capias! Nautæ observata maris tranquillitate in patriam tuam vel, si quo alio satius duxeris, te referent, siquidem longe abes ab Euboia, quam  longissime hinc abesse aiunt, qui eo flavum Rhadamanthum advexerunt, ut Tityum, Terræ filium, viseret. Quo quidem sine labore uno die contenderunt, inde domum revexerunt. Re ipsa navium nostrarum celeritatem, peritiam remigum cognosces.“ Hæc eo dicente lætatus patientissimus Ulixes his verbis oravit: „Iuppi- ()  ter pater, utinam Alcinoi verba rata sint! Eius autem nomen per almam terram perpetua fama diffundatur! Ego patriam domum revisam.“ Sic mutuis invicem sermonibus Arete accitis ancillis lectum in porticu culcitris et linteis sterni purpureis, desuper tapetis et mollibus chl˛enis operiri iussit. Illæ dicto citius cum th˛eda ex atrio egress˛e paruerunt. Inde  Ulixi: „Surge“, inquiunt, „hospes, lectus stratus est.“ Is libens paruit et in fabrefactis lectis sub arguta testudine quietem cepit. Alcinous vero in interiore domo lecto, quem suis ipsa manibus domina constraverat, cubitum se recepit.

 abes] στ’ (Hom. Od. ,); ?an σσ’ legit interpres  scias om. P || crastini BC  mari N || si om. P  referrent CL || fort. abest scribend., sed vide adnot. latinograecam || euboa BC  flavum] fluvium N  peritiamque V  utinam] etiam N || amplam BC  perpetua om. V || diffunditur BC  invicem om. BC  Illo N || atro N || agress˛e P  inquiunt (inquit L) surge transp. V || est om. BC  in om. N

ODYSSE˛E HOMERI LIBER OCTAVUS











Iam purpurea illucescente aurora sacer Alcinous et bello strenuus Ulixes lecto exurgunt et in Ph˛eacum contionem secundum naves profecti prior Alcinous lapideis et fabrefactis sedilibus consedere. At Minerva, cui magnanimi Ulixis reditus curæ erat, in fortis Alcinoi pr˛econem transfigurata civitatem percurrens singulos populares his verbis accersit: „Agite, Ph˛eacum optimates et principes, in contionem properetis au- () dituri hospitem, qui nuper fortis Alcinoi domum petiit! Is mari iactatus diis immortalibus e˛quiperatur.“ His verbis omnium animos erexit continuoque et contio et sedilia () mortalibus implentur. Multi fortis Laert˛e filium admirabantur, cuius et capiti et humeris divinam quandam gratiam Minerva diffuderat, maioremque et pleniorem visu reddiderat, ut sibi Ph˛eacum omnium amorem conciliaret aptus facilisque ad omnia ea munera obeunda, ad qu˛e eum Ph˛eaces invitarunt. | Cum igitur omnes convenissent, ad eos Alcinous () huiusmodi orationem habuit: „Accipite, Ph˛eacum optimates et principes, quid sentiam! Hic hospes, quisquis est, qui mari iactatus huc ad nos appulit, sive orientis, sive occidui solis homines petat, ut se propere dimittamus rogat. Id nobis more nostro curandum est. Nemo enim domum meam umquam venit missionis gratia, qui invitus diu hic desideret. Quam ob rem agite, nigram novamque in sacrum mare navem deducamus! Duo et quinquaginta iuvenes ex omni populo deligantur optimi, qui firme colligatis ad navem remis et e domo nostra commeatu accepto eam expleant! H˛ec iunioribus mando, vos autem, sceptrigeri domini, domum meam conveniatis, ut illic hospitem amice accipiamus! Nemo recuset; et divinum cantorem Demodocum, cui deus canendi artem perquam suavem largitus est, accersite, ut, quod sibi animus suaserit, canat!“  fortis Laert˛e filium] bι*ν Λαρταο δαiφρονα (Hom. Od. ,)  in om. V  lapides BCP || sedibus BC  optimates] populares BC || properatis N  e˛quiparatur N : e˛quiperat P  impletur BC || fortem ed. pr., ?an recte; cf. adnot. latinograecam || admirantur L  et om. N || visum BC || reddidit BC : reddidit in text. et in mg. reddiderat L : reddit P  -que om. V || subeunda BC || ad qu˛e] atque V || eum] cum BCF  eum V  Quam ob rem] Quare BC  expleam V – recipiamus FP  divum BC  suave FP || quod] qui BC : que V

 ()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

Hæc fatus precessit, sequuntur optimates. Preco divinum cantorem accersiit. Iuvenes duo et quinquaginta delecti, ut preceptum est, puri maris littus petunt, navem deducunt, malum erigunt, alba vela suspendunt, remos omnes scalmis ordine alligant. In altam Alcinoi domum veniunt. Plen˛e erant virorum porticus, plena claustra, plen˛e domus. His Alcinous duodecim oves, octo albis dentibus sues, duas incurvis cornibus boves constituit. Has direptis pellibus concisas gratum paraverunt cibum. At pr˛eco bonum cantorem et divina voce canentem Demodocum adduxit. Hunc Musa maiorem in modum adamabat, ei tamen et boni aliquid et mali prestiterat; oculis namque orbato dulcissimam vocem largita est. Huic Pantonous argenteam sellam in medio convivio ad longam columnam statuit et pasillo supra caput argenteam citharam suspendit tactuque, ubi esset, admonuit. Iuxta et canistrum et mensam et vini poculum, ut pro voluntate sumeret, apposuit. Conviv˛e autem alacres vescebantur. | Cum igitur cibi desiderio satisfecissent, Musa ad virorum fortium laudes Demodocum excitavit. Iam enim fama quocumque Ulixis et Achillis contentionem propagarat, quemadmodum in lauto deorum epulo gravioribus verbis usi sunt, cum hominum rex Agamemnon optimatum dissensionibus gauderet. Sic enim Pythius Apollo ei vaticinatus est, cum lapideum limen oraculum sciscitaturus transiret, iam malorum principium magni Iovis consilio et Troianis et Danais imminere. Hæc cum inclitus cantor canere orsus esset, Ulixes purpuream tunicam in caput reiiciens formosum vultum operuit. Pudebat enim in tanto consessu lacrimas fundere. Cum vero canere desiit, siccatis oculis et detecto capite rotundo poculo diis libavit. Cumque ille iterum cantum instauraret et optimates Ph˛eacum delectarentur, iterum Ulixes velato capite lacrimabatur, quod nemo preter Alcinoum animadvertit. Qui ei assidens ut graviter ingementem audivit, ad remigandi peritos Ph˛eacas conversus: „Audite“, inquit, „optimates Ph˛eacum et proceres! Iam cibo satis expleti et cithara, ut in splendidis conviviis par est, egrediamur nostrique  altera B1  Plen˛e1] -ni BC – His – sues om. BC  incurvis] in circuis BC  directis N  ei] et N  dulcissimam] divinam BC  Pantonous scr. (cf. p. ,; ,) : Pontoneus V : Pantoneus cett.  citeram N  tactumque C  cibi] vini BC – fontium BC  propagaverat V : propagaret BC || lauto] lacu FP  dissentionibus BLV  scitaturus BCFLV  in caput om.  pocillo V || iterum] iterare BC  Alcinous BC || C  consensu FN1PV anima advertit N  audiit N || Ph˛eaces BC  splendidis] solendis B1C || -que om. BC













liber octavus















in omni certaminum genere periculum faciamus, ut hospes noster in patriam reversus suis amicis referat, quantum alios pugnis, lucta, saltu, pedum celeritate prestemus!“ Simul h˛ec dicens pr˛ecedit, alii sequuntur. Argutam pasillo citharam pr˛eco suspendit appr˛ehensumque manu Demodocum ab atrio abduxit. Qua alii certamen spectaturi vadebant. Venerunt autem in forum. Magna et innumera turba concurrit. Prodiere multi et fortes iuvenes, inter quos Acroneus, Ocyalus, Elatreus, Nauteus, Prymneus, Anchilaus, Eretmeus, Ponteus, Proneus, Thoon, Anabesineus, Amphialus, Polynei fabri filius, ad hos Euryalus, homicid˛e Marti similis, Nauboli filius, Ph˛eacum omnium post laudatum Laodamanta pulcherrimus. Aderant et tres preclari Alcinoi filii, Laodamas, Halius et Clytoneus. | Hi primum pedum velocitatem experti a carceribus campi spatia pulverulenti relinquunt. Primus ante alios nobilis Clytoneus emicuit. Quanto autem impetu in stadio mul˛e deferuntur, tanto ipse precurrens aliis post tergum relictis ad populum venit. Illi ardua in palestra contendebant, in qua Euryalus ceteros, saltu Amphialus, disco Elatreus, Laodamas, fortis Alcinoi filius, pugnis superavit. Cum his certaminibus oblectarentur, Laodamas socios his verbis alloquitur: „Agite, amici, hospitem nostrum rogemus, an horum quicquam teneat! Neque enim imbecillis videtur; femora, sur˛e, amb˛e manus, firma cervix, ætas fortem virum arguunt. Multa preterea adversa perpessus est. Neque enim mari quicquam inclementius quodque virum etiam fortissimum magis conficiat arbitror.“ Ad h˛ec Euryalus: „Verissime“, inquit, „sentis, Laodama. Eum in certamen provocato!“ Tum fortis Alcinoi filius in medium progressus: „Pater“, inquit, „hospes, et tu huc congredere, experire, siquid horum tenes! Nam mihi haud ignarus videris. Nulla enim maior viri gloria, ut nosti, quam si pedibus et manibus se exerceat. Fac tui periculum! Pone animi curas! Haud enim diutius patria aberis. Iam navis deducta est, parati socii.“  Demodicum LN  Prodierunt N  Elitreus BC || Nautreus V || fort. cum Hom. Anchialus scribend. || Erethineus V : Erectimeus B : Erechtimeus C  Proneus om. N; fort. cum Hom. Proreus scribend. || Anabesinus L : Anabsinens V || Amphilaus P || Polimney frabri BC  hoc BC || Martis V : matris L  Laudamanta BC : Laodomanta V : Laudomanta FP  Laudamas BC : Laodomas PV || Alius BC  nobiles P  Euryalos BC  Edisco BC || eletreus BC || Laodomas B || pinguis B1C  Laodomas V – tentat BC  enim om. BC || sur˛e] sua et P || ambo BC  arbitror conficiat transp. BC  Laudama BC : Laodoma PV  si] sit V  animo BC || Haud] non V || enim om. BC  patria diutius transp. V || est om. N

()

()

()

()



odysse˛e homeri

Huic facundus Ulixes: „Quid me“, inquit, „Laodama, deridetis? Cur˛e magis quam certamina meo volvuntur animo. Multa perpessus, multis sum affectus doloribus. Nunc in hoc consessu et regem et universum populum me in patriam remittatis rogo.“ Rursus Euryalus: „Non sane, hospes, fortem virum agis in certaminibus, que multa inter homines exercentur, sed gubernatorem potius, qui frequenter magna navi pelagus sulcans haud ignaris sociis sua narrat pericula et navigationi et lucro intentus certamina contemnit.“ () Hunc facundus Ulixes torvo vultu intuitus: „Indigne“, inquit, „loqueris, hospes, et sane iniurius es. Profecto non omnia omnibus dii munera largiuntur, utpote speciem, ingenium, orationem. Alium specie inferiorem facundia deus honestavit, ut eius intuitu omnes oblectentur. Hic eleganter, prudenter, leniter orando contionem detinet et urbem obambulantem omnes admirantur ut deum. Alius specie diis immortalibus comparatur, sed nulla in verbis gratia, ut tibi usu venit; es enim specie quidem eximia neque aliter deus instituit, sensu parum vales. Irritasti animum meum tam perperam locutus; neque ita certaminum ignarus sum, ut autumas, sed in primis id me tenuisse profiteor, quoad et e˛tati et manibus meis fisus sum. Nunc calamitatibus confectus et laboribus multis cum viris pugnavi, immanibus undarum procellis iactatus sum. Non tamen absistam, quin in his etiam malis in certamine mei periculum faciam. Mihi verbis tuis iniuriatus es, me provocasti.“ () Dixit et nulla exuta tunica arreptum discum longe et maiorem et grandiorem quam quem Ph˛eaces proiiciebant circumactum robusta manu dimisit. Stridit concitus per aera lapis. Ph˛eaces longis remis et navibus clari humi demittuntur. Lapis leviter iactus omnium signa pervasit. Iactum Minerva humana facie assumpta signavit simulque locuta: „Hospes“, inquit, „et cæcus ipso tactu hunc iactum diiudicaret; longe enim alios excedit. Tu esto bono animo! Nemo Ph˛eacum tecum certabit, nemo te assequetur.“ ()

 Laodoma BCLPV  consensu PV || rege BC  Euryalus + ceteros saltu Amphialus V (cf. supra p. ,–) || virum om. BC  haud] aut FP  inquit om. BC  specie] speciem BCN1P : spem BC  pudenter BCFN – obambulante BC  autumas corr. in contumax V || profitear BC || et1 om. BC  confisus BC  assistam BC || in2 om. P  est N  quam quem] quam que B : quamque C : quem quam, sed quem induct. V  Stridens BC || aera induct. + area P || longius ramis BC || navibus] manibus C  priumi dimittuntur BC  locuta + est V  ipse tactum BC || iactum] tactum P : iactatum N1  tecum om. V













liber octavus















Ait. At patientissimus Ulixes gavisus est, quod mansuetum in certa- () mine amicum conspicatus est, audentiusque Ph˛eacibus: „Hunc“, inquit, „assequamini, iuvenes! Mox alium vel etiam longius, quo animus mihi persuadet, mittam. Ex quo me irritastis, prodite in medium, sive pugnis, sive lucta, sive pedibus certare placeat! Neminem preter Laodamantem hospitem recuso. Quis enim cum amico contenderet? Insipiens sane et nequam, qui alieno in populo certamen hospiti preferret neque su˛e consuleret utilitati. Neminem tamen contemno, neminem improbo; congredi et, quid possim, experiri placet. Non omnino ignarus sum omnium, qu˛e viros deceant artium. | Scio arcu. Primus () in sagittando hostem assequar, etiam si a pluribus cominus impetatur. Solus me Philoctetes iam apud Troiam superabat, cum arcu inter nos luderemus. Cæteros ipse prestabam, quicumque Cereris munere in terra vescuntur. Maioribus me æquiperare nolo, non Herculi, non Euryto Œchalio, qui cum diis immortalibus de sagittandi peritia contendebant. Quam ob rem cita morte magnus Eurytus non consenuit, siquidem indignatus Apollo se ad sagittandum provocantem interemit. Iaculor autem ut nemo alius. Vereor, ne me Ph˛eacum aliquis cursu prevortat. Iam enim in tantis tempestatibus confectus sum, et navigandi incommodis cara mihi membra soluta sunt.“ Ait, cumque omnes conticescerent, solus optimus Alcinous: „Hospes“, () inquit, „quoniam haud iniucunda tua nobis fuit oratio, cum, quæ te comitatur, virtutem huius viri contumelia indignatus ostendas, profecto, qui recte sentiat, nemo te arguet. Sed age, audi, que dicam, ut, si quis aliquando heroum tecum et cum uxore tua et filiis discumbet, ei nostræ virtutis recordatus commemores, quæ nostra sint a maioribus usque studia. Non enim pugnis, non lucta præstamus, sed pedum celeritate, quo frequenter utimur, et navibus plurimum valemus. Semper convivia, cithara, chore˛e, vestes, balne˛e, therm˛e, lecti nobis cur˛e sunt. Sed agite, Ph˛eaces, qui saltu plurimum valetis, eo nunc exerceamini, ut hic hospes in patriam reversus amicis referat, quantum alios homines navali

 amicum om. V || audientibusque BC  assequimini L  nemini V – contendet V – preferet N : proferret V  consideret BC || contentio P  quominus LV  inter om. V  quinque BC : quicquam N  æquiparare P – indignitas BC  se om. BC  incommodo BC  nobis tua transp. FP || cum quæ] cumque BC  ostendat BC : om. FP  nemo bis scr. C || que] quid V || dicam] spat. vac.  fere litt. cap. BC  filii BC  nostre C || sint] sime BC  quo] qua V ?an recte; sed cf. P. Stotz, Formenlehre, Syntax und Stilistik, München , p. sq.   therm˛e] herine V  plurium BC  quantum] quam V



()

()

()

()

odysse˛e homeri

scientia, pedum celeritate, saltando, canendo superemus. Demodoco autem mandetur, ut citharam domo nostra afferat!“ Cum hæc iussisset Alcinous, mox pr˛eco citharam domo relaturus accelerat. Novem omnino certatores in medium puberes ex omni populo delecti prodeunt, qui de se in certaminibus omnia pollicebantur. Hi e˛quata latiore area perquam scite crebris are˛e pulsibus saltare aggressi sunt, ut Ulixes admiraretur. Allata cithara Demodocus in medio scite canere orsus est Martis et pulchr˛e Veneris amores, quonam pacto in Vulcani domo clanculum rem habuerint, multa ille dederit, regis Vulcani lectum connubiumque coinquinarit. Quibus cognitis Sol Vulcano rem omnem aperuit. Ille ingrato sermone perturbatus iniquo animo officinam petit, gravem incudem statuit, vincula, quae neque frangi neque solvi possent, ut firme colligarentur, excudit. Irrumpit inde in cubiculum iratus et conscii lecti pedibus circumque et desuper ad lacunar usque arachne˛e tel˛e similia vincula disponit, ut etiam immortalium visum fallerent. His dispositis dolis in Lemnum, fabrefactam urbem, abire simulat, quam pr˛e omnibus terris diligit. Quod cum pulchris habenis superbum Martem non lateret, ut procul abeuntem vidit, eius domum pulchr˛e Veneris amplexuum cupidus properat. Illa nuper a maximo Iove patre reversa consederat. Mars igitur domum ingressus ea apprehensa: „Surge“, inquit, „quietem in lecto capiamus! Iam enim Vulcanus ad noxios et agrestes Lemnios pervenit neque de eius adventu quicquam timendum.“ Id Veneri pergratum fuit. Ita ambo lecto conscenso dolosis Vulcani vinculis comprehenduntur, ut neque consurgere neque movere quidem membra possent. Cumque nullus daretur fug˛e locus, accessit Vulcanus. Etenim antequam in Lemnum pervenisset, ex itinere Solis monitu pedem retulerat stansque pro foribus horrendum pr˛e nimia ira clamavit: „Iuppiter pater vosque alii dii immortales, rem ridiculam, rem indignam visum accurrite, quanam me claudum Iovis filia Venus semper ignominia afficit! Impium Martem adamat, quoniam et pulcher est et  nostra] unam BC || affecerat BC  hæc iussisset] habuisset BC || Cytheram CFL  sint FP  omnimodo V  e˛quata] e quanta N || aera B1N || cite BC || arc˛e N  cithera Domodocus L  -nam om. BC  habuerunt BCFP – conquinarit BCF  ut firme] infirme P – colligerentur P : colligaretur FV : colligantis BC – circumcunque BC  et om. V || arathee L  amplexum PV  patre] nuper C || considerat BC  dolosis om. C  Etenim] etiam N  -que om. BC || nimis BC || ira] ita BC  visu F (de P non liquet) || filia Iovis transp. C  ignominia] contumelia BC || affecit CFP || amat BC || et1 om. BC













liber octavus















robustus et rectis pedibus, ego infirmis incedo. Huius mihi rei parentes auctores sunt, qui me haud genuisse debuerant. | Sed intueamini, quonam pacto in lecto meo in amplexibus quietem capiant! Nam ego pr˛e dolore videre non patior. Non tamen eos spero sic diutius iacituros, licet se invicem maiorem in modum adament. Nollent fortasse ita quiescere, sed dolo et vinculis coercentur coercebunturque, quoad mihi pater omnia dona reddiderit, que impudentis puell˛e gratia tradidi, quandoquidem pulchram, non tamen sapientem genuit filiam.“ Tum dii ad e˛rei pavimenti domum convenere, terr˛e motor Neptunus, bonus Mercurius, longe iaculans Apollo; dearum autem singul˛e pudicis in domibus restiterunt. Benefici autem dii e vestibulo rem intuiti risum tenere non poterant, cum sapientis Vulcani artes cognoscerent. Atque eorum aliquis ad socium versus: „Malefacta“, inquit, „virtutem non superant. Tardus velocem assequitur, quemadmodum nunc Vulcanus, cum tardus sit et claudus, Martem dolis quamvis deorum velocissimum deprehendit. Quam ob rem adulterium ei debet.“ At Apollo, Iovis filius: „Mercuri“, inquit, „Iovis nuntie et Argi domitor, dubio procul his vinculorum nexibus velles in aure˛e Veneris colligatus esse complexibus.“ Cui Mercurius: „Utinam“, inquit, „triplicia sane vincula libens subirem, etiam si vos dii et de˛e omnes adessetis!“ His dii verbis arriserunt. At non Neptunus, sed assiduis Vulcanum precibus orabat, ut Martem dissolveret, se autem apud immortales deos debitis omnibus, quae posceret, satis facturum pollicebatur, si eum et debito et vinculis solveret. Cui inclitus claudus: „Ne mihi h˛ec iubeas“, inquit, „terr˛e motor Neptune; haud securum est pro malis vadari. Quonam ego pacto immortalium deorum consuetudine fruar, si Mars debito et vinculis impune solvetur?“ Ad h˛ec rursus Neptunus: „Etsi“, inquit, „Mars quicquam detrectaverit, ipse prestabo.“

 infirmus BC || rei om. BC  haud (aut V) me transp. N || genuisse + spat. vac. trium litt. cap. V  capiunt BCFP  tamen] tam N : en C  ament V || Nolent V  coercebanturque L : coercebuntur V  redderit BC – -menti domum convenere – Mercurius om. P  pudice B1C  restitere BC || vestibulo] vestigio BC || intuendo V  Mercurii L1V  etiam] et BCN  at non bis scr. F  claudus om. BC || hoc V  haud] apud N || est om. BC  Mars + et N – solveretur BC  detractaverit NP

()

()

()

()



odysse˛e homeri

Iterum claudus: „Haud decet“, inquit, „ut tu˛e refrager voluntati.“ Simul h˛ec locutus gravibus eum vinculis dissolvit. Illi continuo indignabundi Mars Thraciam, l˛eta Venus Cypriam Paphum petiit, ubi et templum et altare ipsi dicatum thure fragrabat. Ibi eam Charites et laverunt et lotam immortali deorum oleo unxerunt et carissimas vestes visu conspicuas induerunt. () H˛ec inclitus cantor Demodocus. At Ulixes et remigio clari Ph˛eaces auditu oblectabantur. Verum Alcinous Halio et Laodamanti, ut soli ipsi saltu experirentur, iussit; his enim facile omnes cedebant. Cum igitur pulchram purpureamque manibus pilam, quam doctus Polybus fecerat, cepissent, alter in caligantes nubes supinus proiecit, alter a terra alte sublatus facile eam arripuit, antequam solum attingeret. Post hoc super alma terra crebris vicissim pulsibus saltarunt. Plaudebant iuvenes, magnus strepitus excitabatur. Interea Alcinoum patientissimus Ulixes affatur: () „Rex, populorum omnium gloriosissime, haud iniuria his saltatoribus gloriaris. Sane optimi sunt et ipso visu admiror.“ His laudibus gavisus Alcinous e vestigio Ph˛eacas allocutus: „Audite“, inquit, „Ph˛eacum optimates et principes! Hic mihi hospes sapientia pr˛editus videtur. Quam ob rem merito eum munere donemus! Duodecim in omni populo nobiles principes sunt, ego tertius decimus. Horum singuli nitidam tunicam et vestem et puri auri talentum largiatur. H˛ec omnia confestim afferantur, ut lætus nobiscum in cœna discumbat. Euryalus autem ei et verbis et muneribus reconcilietur ob illatam contumeliam!“ () Ait. Eam omnes probaverunt sententiam. Quisque ministrum pro muneribus misit. At Euryalus: „Alcinoe“, inquit, „populorum rex clarissime, sane hospitem nostrum, ut iubes, veneror eumque hoc æreo ense donabo, cui capulus argenteus, vagina ebore nuper secto munitur, pretiosum quidem munus.“ Cum hoc dixisset, læto eum Ulixi porrigens: „Salvus sis, hospes“, ait. „Si quid dictum est molestius, id procellæ auferant velim. Tibi dii et uxorem et patriam revisere concedant, ex quo tam diu eminus ab amicis tot mala perpessus es!“  cyprum B1C : cyprium B2  thure om. N || flagrabat P || Ibi] ipsi N || charite N  cantor] causa tota V  Halis BC || Laodomanti V || ipsi om. V  post pulchram deest in N quaternio unus textum inde a purpureamque usque ad , Cyclops teneretur exhibens  polipus V  solus L  magus BC  visu] usu FP  optimatem BC || hospes mihi transp. V  nobiles om. BC  efferantur L || ut] et P  clarissime om. BC || vestrum BC  rapulus BC || agenteus BC  secto] facto BCL  hec BC  id] ut FP || dii tibi transp. V













liber octavus















Cui patientissimus Ulixes: „Et tu salvus sis, amice, et dii tibi divititas dent, neque in posterum huius tibi ensis desiderium subeat, quem mihi gratificatus donas!“ Dixit et humeris argenteum ensem appendit. Interim inclinante in occasum sole pr˛eclara dona afferebantur, qu˛e optimi Alcinoi filii ad matrem servanda detulerunt. Hos autem pr˛ecedebat sacer Alcinous. Cum ergo domum pervenissent, altis sedibus consederunt. At rex Areten uxorem affatur: „Accede, uxor, pulchram pretiosamque arcam affer, in qua et nitidas tunicas et vestes recondas! Aqua igni admoveatur, ut et lavetur et omnia nitida ei exhibeantur, quæ benigne Ph˛eaces largiti sunt! Ipse et convivio et cantibus delectetur! Ego vero hoc eum aureo poculo dono, ut domi in Iovis et cæterorum deorum sacrificiis mei semper memoriam servet.“ Arete quamprimum magnum igni lebetem admoveri ancillis iubet. Ill˛e parent. Aqua fervet. Tunc Arete allata e thalamo arca pulcherrima dona, vestem, aurum, pharum, tunicam, quæ hospiti Ph˛eaces dono dederant, in ea composuit. Inde Ulixi: „Tu nunc“, inquit, „et claudas et alliges, ne quid inter navigandum fraudetur, cum dulci sopore in navi quietem capies!“ Obsequitur Ulixes et vario arcam vinculo colligavit, ut quondam a venerabili Circe didicerat. Inde penu custos, ut lavaretur, admonuit. Qui libens calidas balneas ingreditur. Nulli enim corporis cultui operam dederat, postquam pulchricom˛e Calypsus domum liquerat. Ante id de˛e cur˛e erat. Lotus ergo ab ancillis et unctus pulchram chl˛enam et tunicam induitur et egressus balneas in convivium revertitur. At Nausicaa divinam speciem referens fabrefacto in limine constitit et Ulixem admirata his eum verbis compellavit: „Salve, hospes, et cum patriam repetieris, mei te aliquando memoria subeat, quod mihi primum pro vita debes!“ Cui Ulixes: „Nausicaa“, inquit, „magnanimi Alcinoi filia, sic nunc altitonans Iuppiter, Iunonis coniunx, me in patriam appellere et eam diem videre iubeat, ut ego tui semper memor ero, tibi bene optabo. Tu sane mihi vitam dedisti.“

 gratifactus BC  deferebantur V  pulchram] pulcherrima BC || infer V  recondis BC || laventur BCLV  sacrificiis + in P  labetem BC || Ill˛e] inde V  eam V  pulchriorme B : pulchrione C || id] hic V  cura V || pulchrum FP1 || chælenam F  aggressus P || beleas BC || revertit FPL  eum + vel enim P  cum om. L || aliquando] alta C  altitonans] Alcionas B : alcinoas C  iubeat om. BC || ero + et V || tibi bene optabo om. C

()

()

()

()



odysse˛e homeri

Dixit et in solio Alcinoo regi assedit. Tum in partes obsonia scinduntur, vinum miscetur. Pr˛eco inclitum cantorem et populo honoratum Demodocum medium inter convivas procer˛e column˛e h˛erentem statuit. Cui Ulixes subducto pinguis suis dorso maiore parte relicta: „Hoc“, inquit, „Demodoco, ut vescatur, appone, quem ego licet mœstus singulari amore complector! Sunt enim venerabiles cantores et plurimum ab omnibus mortalibus honorandi, quandoquidem eos Musa docuit; amat enim cantores.“ () Pr˛eco id heroi Demodoco lætus læto obtulit. Conviv˛e igitur alacres vescebantur. Post cœnam Ulixes: „Demodoce“, inquit, „pr˛e cunctis ego te mortalibus plurimum laudo. Te vel Musa, filia Iovis, vel Apollo docuit. Ordine namque Achivorum clades cecinisti, et qu˛e aliis intulerunt et qu˛e ipsi perpessi sunt, quemadmodum aut ipse forsitan vidisti aut ab aliis audisti. Sed age, nunc cantu nobis lignei equi structuram, quem Epeus et Minerva fabricarunt, exponas, pr˛eterea quo eum dolo clarus Ulixes virorum plenum in arce statuerit, cuius ope Ilium expugnatum est. Si hoc mihi vere, ut res gesta est, narraveris, plane profitebor deum tibi pr˛e omnibus divinam cantandi artem concessisse.“ () Ait, at Demodocus dea plenus inde exorsus est, quonam pacto Gr˛eci fabrefactis navibus castris tabernaculisque incensis abierunt, alii clarum Ulixem in Troiano equo circumsedebant. Eum Troiani in arcem tractum statuerunt multaque super eo temere verba fecerunt. Quibus triplex erat sententia, partim ut eius latebr˛e impio ferro detegerentur, partim ut e summo loco pr˛ecipitaretur, aliis ut magnum diis munus, ut futurum erat, dicaretur. Fatum namque constituerat, ut recepto magno equo ligneo, in quo omnes Argivorum optimates considebant, Ilium caderet. Canebat preterea Græcos equo egressos alibi aliis insidiis dispositis urbem depredatos, Ulixem vero ad Deiphobi domum Marti similem divino Menelao comitem venisse ibique gravissimum excitatum bellum magnanim˛e Minerv˛e ope superasse. () H˛ec cum ille caneret, Ulixes pr˛e mœrore stillantibus ora lacrimis aspergebat haud aliter quam puella, qu˛e dilectissimum sponsum pro ()

– licet mœstus ego transp. FP  complectar BC  Demodece L || pro V  qu˛e2] quas FLPV, ?an recte et item antea pro qu˛e aliis scribend. quas aliis; sed qu˛e ambobus  aut1] ut V  equi + qui V  virum FP || locis cum graeco 3σσ’ congruit statuisset FP  mihi om. C || confitebor FP  quonam] nam BC  tractum + ibi FP  pr˛ecipitarentur BC  constituerant BC  incideret BC  Ulixes V || Deiphebi (-febi L) LP2V : Deiphebum FP1 || Martii BC  seperasse B : sperasse C













liber octavus















patria et civibus suis fortiter pugnantem amisit; cum enim animam efflantem videt, circumfusa eiulat, hostes vero eius et cervicem et humeros pulsantes in servitutem laboremque et calamitatem trahunt; eius species mœrore consumitur. Sic igitur miserabiles ab oculis lacrimas clam cæteris fundentem Ulixem solus Alcinous animadvertit audivitque graviter ingemiscentem. Tum continuo remorum studiosos Ph˛eacas his verbis alloquitur: „Audite, Ph˛eacum optimates et principes, cesset iam Demodocus ne- () que amplius canat; neque enim omnino omnibus gratus est. Nam ex quo cœnati sumus et canere orsus est, numquam a profusissimo fletu cessavit hospes noster. Nimius eius animum m˛eror subiit. Taceat ergo, ut simul omnes et ipse hospes et qui eum amice accepimus oblectemur! Longe enim satius est. Eius enim gratia hanc pompam celebravimus et ut amicum donavimus et fratris loco et hospes et supplex habitus est ab eo viro, qui parum sensu aberrat. | Quam ob rem, hospes, noli dolo aliquo, si quid () te rogavero, nos celare; id sane satius facies. Dic nomen, quo te parentes, populares tui, vicini appellarunt! Neque enim quisquam est inter mortales neque bonus neque malus, ex quo a parentibus genitus in lucem venit, cui non sit inditum nomen. Dic et patriam, populum, civitatem, ut eo te nostri remiges advehant! Non enim Ph˛eacum naves pr˛efectis et gubernaculis ut cæter˛e, sed scientia remigum, qui et omnes civitates norunt et agros, reguntur et vastæ maris undæ cito per tempestates et caligines traiiciuntur neque umquam offendere aut perire formidant. | Sed, () ut quondam Nausithoum patrem recensentem audivi, Neptunus maiorem in modum nobis hac ratione succensebat, quod omnes sine periculo per mare devehimus, futurumque aliquando, ut firma in reditu Ph˛eacum navis in procelloso mari pereat, magnoque monte civitatem opertum iri predicabat. Quæ iam deus pro voluntate vel efficiet vel reiiciet. Dic præterea, in his tuis erroribus quæ hominum loca, quas habitatas civitates, quos feros et iniustos, quos humanos et hospitales homines videris,

 fortiter pugnantem om. V  vero] icon signo + s. l. addito BC – humeris FP  pulsantem P || eius] E˛e BC  ingemescentem FP1 : congemiscentem C || ph˛eaces (phæ- F : phe- C) CFP  omnino] animo BC – sumus et canere (cenare F) – Taceat ergo ut om. P  a] ei V  eius + animus eius L || animo V || Tacent B : T autem (per comp.) C  ipse hospes et om. V  enim satius] esacius BC || est om. BCFP || et induxit L  satius facies] tuis faciem B : tuis faciam C  inclitum V || ut] et P  navem P  remigium BC  quodam BC || Nausichorum BC  sine periculo om. FP – ut firma … navis (vis FP) … pereat] firmam … navem … perituram V  opertam FP  iri] inde V  quas om. P || habitas BC  iustos BC



odysse˛e homeri

postremo, quid sibi hæ lacrimæ, quid hic animi sibi mœror velit, cum Argivorum gesta et Ilii audires excidium, ut dii superi fato futurum () instituerunt, ut etiam minoribus nostris fama perventura sit. | An aliquis strenuus vir sanguine tibi coniunctus gener an socer ad Ilium occubuerit, quorum in primis cura habenda est, an affinis an amicus carissimus et  viribus præstans, qui, si qua sit sapientia præditus, nulla quidem ex parte fratre inferior est habendus?“

 Ilium P  instituerint BC : -rent P  gener om. L || an] ac, corr. in aut P – et viribus] auribus P  qui si qua] quisquam BC || sapientia sit transp. V || patre L  frater FP1

ODYSSE˛E HOMERI LIBER NONUS











Tum facundus Ulixes: „Alcinoe“, inquit, „rex omnium populorum clarissime, profecto oper˛e pretium est talem et tam deorum similem audire cantorem. Neque ego gratius quicquam futurum arbitror, quam si publice indulgeatur letiti˛e et per domos appositis epulis discumbentes et a ministro e cratere in pocula diffusum vinum bibentes cantibus mulceantur. Hoc mea quidem sententia optimum factu videtur. Verum tibi miserias meas et gemitus audiendi, ut magis ipse doleam, cupiditas subit. Ego, quod primo, quod secundo, quod ultimo loco rogas, aperiam. Nam plurimis me dii superi calamitatibus affecerunt. | Primum autem, qui sim, () dicam, ut, si quando hæc mala evasero, domo et patria repetita me procul hospite utaris. Sum igitur Laertæ filius Ulixes, qui dolis omnibus per ora hominum versor, et mea gloria cœlum contingit. Patria mihi in meridiem vergens Ithaca, ubi Neritus, mons nemorosus altus. Multæ circum vicinæ insulæ frequenti inter se consuetudine habitantur, Dulichium scilicet, Same et Zacynthus nemorosa. Ipsa autem humilis Ithaca, sed omnium clarissima, occasum versus, aspera quidem, sed optima iuventutis altrix, qua ego nihil umquam amœnius vidi. | Verum, ne eo red- () irem, dearum pulcherrima Calypso prohibuit, et ante ipsam Circe suis me apud eam domibus invitum retinens et suis me illecebris maritum expetens numquam tamen persuasit. Tantus me et parentum et patri˛e amor ceperat, qua nihil mihi iucundius est, licet aliquis aliena in patria procul a suis habitare inveniatur. Sed iam tibi reditum meum calamitosum, quem mihi e Troiano excidio redeunti Iuppiter constituerat, referam. Cum Ilio solverem, vi ventorum ad Ciconum littus appuli, ubi Ismaro () civitate expugnata et incolis perditis eorum et uxores et prædam inter nos multam divisimus, ut nemo portione sua fraudaretur. Illinc ego e  quam si] quasi P || publice om. BC  indulgeatis BC || positis BC  e (et et in mg. aliter e L) cratere – cantibus (cantantibus P1) mulceantur hic om. post pulcherrima Circe (p. ,) exh. BC  factum C  subiit V  loco om. V – pluribus C  donis P  contigit BCV || in om. BC  Multum P  Sane CFP  apud eam (eas V : zeam FP1) – et suis me om. BC || invitum domibus transp. V || retinens corr. in retinentes V  tamen + vel tantum P || me tantus transp. C  reditum] rectum B1C  scidio L : bello BC || redeunti om. FP || constituit V  appuli om. C  sua om. BC || Illic L



odysse˛e homeri

vestigio fugiendum suadebam. Socii perquam stulti sanis monitis parere abnuerunt, sed vino madidi innumerisque ovibus et incurvis cornibus bobus c˛esis in littore desidebant. At Cicones sociis et vicinis accitis et pluribus et melioribus, equestris et pedestris pugnæ haud ignaris, prout expediebat, convenerunt brevique tot in nos concurrerunt, quot folia et flores terra erumpunt. Hi – malum Iovis fatum – mane nobiscum gravi morte afficiendis magno impetu ad celeres naves conflixerunt. Pugna ultro citroque commissa est usque ad occasum solem et, licet numero superaremur, tam diu tamen nos defendimus, sub crepusculum in fugam convertimur. E singulis autem navibus sex ex nostris fortes viri ceciderunt. () Alii fuga vitæ consuluimus et trepidi ulterius processimus tristi ob amissos socios animo, non tamen antequam ter unumquemque miserorum, qui illic perierant, nominatim conclamaremus. At nubilosus Iuppiter ventum Boream cœlitus demissa procella navibus inspiravit nubibusque et terram simul et pontum comprehendit. Cœlum obscura nox abstulit. Naves in latus declives ferebantur; vela autem passim vis venti consciderat, quibus in naves metu demissis ad littus deferimur, ubi duos dies et totidem noctes in laboribus mœsti consedimus. Tertia illucescente aurora sublatis et malis et velis secundo vento et gubernatorum arte patriam versus dirigimur eoque appulissemus brevi, nisi unda nos et fluctus et Boreas per Maleæ flexum et Cytheram impulisset. () Illac novem dies per piscosum mare sævis oberravimus ventis, decima Lotophagorum nos littus excepit, qui loti vescuntur floribus. In littus descendimus, ubi et hausta aqua et curatis corporibus duos ex sociis et pr˛econem dimisi percontaturos, qui viri ea tenerent loca. Quibus Lotophagi benigne acceptis – neque enim sociis nostris mali quicquam machinati sunt – lotum vescendum dederunt. Quo gustato neque quicquam renuntiare neque redire ad nos curabant, cum illis agere eo cibo nostri penitus obliti placebat. Eos tamen ad naves invitos et ingemiscentes retraximus colligavimusque in navibus. Inde omnibus conscendere

 abierunt B1(?)C : noluerunt V || incurvis] in arcuis BC  expediebat] expectabat BC || brevique – concurrerunt om. V || quod BC  superarentur V  E] et BC  utrumque C : unumque corr. in unumquemque B  inspiravit + et P  Celumque C  latus] altum C || vis] mei BC – conscident BC  demissi BC || deferimus C  in laboribus om. BC  dirigimus C || appulixemus BC || nisi] non BC  appulissent BC  Illa BC : Illic L || decima] Tertia BC  excepit (excipit FP) – floribus in textu om., sed in mg. add., sed lotis pro loti BC  acceptis] æreptis C : æcreptis B  invisos B1C || et om. BC  in navibus] manibus BC













liber nonus















naves iussi, ne forte alius quispiam gustata loto reditus oblivisceretur. Socii remis incubuere. Sic anxio navigantes animo ad immanes et crudeles Cyclopas devenimus. Hi immortalibus diis freti neque arbores inserunt neque arant. Omnia illic sponte sua sine semine, sine cultu aliquo proveniunt, triticum, hordeum, vineæ et dulci ex uva vinum, que Iovis imbre augentur. Nulla apud eos contio consulitur, nullum fas, sed in altorum montium verticibus cavas speluncas incolunt. Ius quisque habet in uxores suas et filios, nec alter est alteri impedimento. Insula illic parva, nemorosa extra portum e regione terr˛e Cyclopum haud longe porrigitur. Illic magna silvestrium caprarum copia, qu˛e nulla hominum consuetudine impediuntur. Nulli eas venatores per silvam et montium iuga anxii vestigant. Insula ipsa nullis gregibus pascitur, nullis aratur agricolis, sed deserta, inculta, inarata perpetuo situ squalescit, eas dumtaxat capras pascit. Cyclopibus autem neque naves sunt neque fabri, qui eas faciant, quibus ad peregrinas civitates, ut moris est, mare traiiciant. Ipsi sibi fœcundam insulam colunt, quæ omnia tempestiva producit. Illic in ipso cani maris littore humecta prata et mollia, vine˛e pulcherrim˛e, subacti aratro campi, et alt˛e semper segetes tempori manus postulant. Terra pinguissima. | Illic tranquillissimus portus, ut neque ora neque ancoris opus sit, sed tantum terr˛e admot˛e naves nullis stare retinaculis possunt, dum secundis ventis spirantibus discedant. In intimo portu limpidissimus ex antro fons scaturit, quem circum proceræ populi proveniunt. Eo per obscuram noctem dei alicuius ope contendimus; neque enim quicquam videri poterat. Opac˛e tenebr˛e et obscura erat in nubibus luna. Neque insulam neque longos ab alto fluctus terr˛e infractos advertimus, antequam eo appulerimus. Quo delati subductis velis in littus descendimus quietemque ad almam usque diem cepimus. Illucescente aurora insulam admirati lustravimus obambulantes. At nymphæ, Iovis puellæ, montanas exciverunt capras, ut socii vescerentur. Continuo nos et curvis arcubus et longis e navibus telis arreptis triplici  quisquam B : quiquam C  incumbere ex incurrere corr. (?) B  semina BC || cultu + et BC  vineæ] rune˛e BC || uva] una BC || augeantur FP  alteri] alterius C  silvestrum BC  silvas BCL1  sunt om. C  faber V – tempestive P  vine˛e] iuvenee et s. l. vinee B || subacti] sunt acti BC || alt˛e + et P || semper] desuper BC  postulat C  naves om. P  limpissimus B1CP || andro BC || qu˛e P  proceræ om. V  delatis BC  descendit C || quietem. P  capimus C  ambulantes C – ut socii – arcubus om. BC  longis om. V || navibus] manibus L

()

()

()

()



odysse˛e homeri

ordine dispositi iacula in eas dirigimus multasque dei munere brevi confectas ad naves referimus. Duodecim me navium sequebatur classis, quarum singulis noven˛e contigerunt capræ, soli autem mihi una. Inde reliquum diei in curandis carne et nigro vino corporibus occupamur. Adhuc enim multum ex direpta Ciconum civitate in amphoris supererat. Ex propinqua autem Cyclopum terra et fumum videbamus et gregum audiebamus balatus. Occaso sole in maris littore dormituri componimur. Mane accita omnium contione: () „Socii“, inquam, „optimi, omnes hic expectetis velim, dum mea dumtaxat navi sciscitatum abeam, qui vicina loca incolant viri, an improbi, agrestes, iniusti, an hospitales et benigni.“ Sic fatus conscensa navi oram solverent sociis iussi. Parent, se foris componunt, canum remis mare propellunt, cumque iam eo pervenissemus, altam non longe a littore speluncam et lauris circumseptam videmus et ovium et caprarum errantes greges. Illic alta aula constrata lapidibus proceris piceis et frondosis quercubus circumdatur. Hunc locum immanis vir habitabat solus, gregis custos, eminus ab aliis Cyclopibus, crudele et ingens monstrum, neque aliis, qui pane vescuntur, mortalibus similis, sed silvoso altorum montium scopulo par, cum solus spectatur. () Tunc ego aliis illic expectare et navem custodire iussis duodecim ex omnibus delectis fortissimis in littus descendimus. Habebam caprinum utrem nigri et dulcis vini plenum, quo me Euanthis filius et Apollinis sacerdos Maro, Ismari incola, quod se cum uxore et liberis servassem, donarat. Habitabat enim umbrosum Apollinis lucum. Is mihi pulcherrima dona largitus est, elaborati auri septem talenta, argenteum cratera; duodecim dulcis, puri, digni diis vini amphoras inter omnes divisit. Id ex familiaribus et ancillis bibebat nemo, sed ipse, uxor et penu custos soli. Huius vini poculum cum biberet, viginti aquæ temperabat. Suavissimus quidam et divinus spirabat a cratere odor. Neque tunc abesse lon-

 Multas B : Multa C  conferimus BC  contigere BC  operamur C : onipamur et s. l. operamur B  directa BC || superarat B : superabat C  Ex] Et B1C || propinqua … terram] propius (proprius C) … terram BC || et1 om. FP || fumos P  in maris] emari B1C  conaone B : coanoe C  hic om. P  navis C || vicina] cina C  iniusti] inuict˛e C : iniunct˛e B  socii BC  carum C || more P – pervenissimus C  lauriis B : lauri C  et1 om. C  proceris + tanto BC || querquibus L || circumdat V  simile BC – spectaretur F  locum corr. in lacum C  dignis V || dii P || omnes] nos BC  peni BCL  viginti] vinum BC  quidem BCP –, longius ab esse (sic!) transp. BC













liber nonus













gius placebat. Hoc igitur vino magnum utrem et saccum pane implevimus, meumque animum subiit virum fortissimum et iuris et humanitatis omnis expertem convenire. Ita e vestigio in speluncam ingressi invenimus neminem. Ille enim per () pascua pingues agebat greges. Singula intuebamur, calathos casei plenos, agnorum et h˛edorum caulas, omnia suo in loco disposita. Alibi maiorum greges, minorum alibi, alibi nuper editi. Omnia vasa seri plena erant, sina et mulctr˛e fabrefact˛e, in quibus mulgebant. Hic me socii orare, ut primum caseo, iterum reversi agnis et h˛edis ad navem delatis nostros repeteremus. Non tamen persuaserunt, quod longe satius fuisset. Eram enim eius et videndi precupidus et experiendi, an quid nobis hospitii iure donaret. At minime gratus futurus erat eius adventus. Tunc igne et sacrificio facto caseo vescentes consedimus, dum ille sub () magno arid˛e silv˛e onere rediit, ut facto igne in cœna lumen sufficeretur. Quo in antrum deiecto fragore omnia concrepuere. At nos trepidi recessum antri subimus. Ipse adactis intro gregibus arietes et hircos extra reliquit. Inde magnum saxum alte sublatum hostio obiicem admovit. Id du˛e et viginti firm˛e quadrig˛e vix movere potuissent. Tum assidens et oves et balantes capras ordine mulgere, inde fœtum cuique suum submittere. Dimidium coagulati lactis textis fiscellis infudit, reliquum in vase in potum et cœnam reliquit. Post hæc ignem accendit et nos visos quamprimum rogavit: „Qui estis, hospites? Unde huc navigatis? Aliquane vos urgent negotia? () An temere more prædonum et periculis animam exponitis et alienis populis insidiamini?“ His tam superbis et immanibus verbis exanimatis omnibus ego tamen ei ita respondi: „Nos Achivi variis a Troia ventis per immanes pelagi fluctus iactati patri˛e desiderio huc divertimus, ut Iovi placitum est. Ex Agamemnonis  mulgebant] (ν"μελγεν (Hom. Od. ,)  vino] spat. vac. – litt. cap. et in mg. eadem manu (de)ficit in alio exemplari (litterae uncis inclusae legi non iam possunt margine sinistro folii desecato) V – implevimus, sed -mus induct. et in mg. eadem manu (vi)aticumque in pera mecum (fe)rens (litterae uncis inclusae legi non iam possunt margine sinistro folii desecato) V  iuris] viris C  spelunca B  deposita BC  mulct˛e P : mulectæ F : multre BC || fort. mulgebat cum Homero scribend.; vid. adnot. latinograecam  tamen] autem BC  cupidus V || donaretur BC  sub] succ B, sed induct. : om. C  At] An B  saxum magnum transp. V || obiicem] bovem vel Iovem C  duo BCV || ferme BC  fœtum (fretum P) + cui V  textis] certis BC || fistellis BC  Quis P || navigastis L  periculis om. BC  iacenti BC  devertimus P



odysse˛e homeri

exercitu esse gloriamur, cuius maximum inter mortales nomen celebratur, cum talem civitatem et populos debellarit. Nos autem huc delati tuis supplicamus genibus aliquo nos munere pro hospitii iure digneris. Verere deos! Supplices ad te venimus. Hospites enim et supplices in tutela sunt Iovis, quibus, si boni sunt, ipse hospitalis consulit.“ () Ad hec immanis ille: „Stultus es“, inquit, „hospes, e longinquo sane venisti, qui me deos vereri et curare doceas. Haud enim dii sunt Cyclopibus curæ, quibus longe pr˛estamus. Neque ego tibi neque sociis deorum gratia parcam, nisi id mihi videbitur. Sed refer mihi, longene an prope absit navis tua! Hoc abs te scire volo.“ His me verbis tentavit, quod me multa rerum experientia minime latuit. Quare nihil moratus dolosis ei verbis respondi: „Navem terræ motor Neptunus scopulo illisit. Nos nimia ventorum vi in aridam abiicimur incolumes.“ () His ille immanis nullo reddito responso in nos irruens duos e sociis tamquam catulos ita terr˛e allisit, ut cerebro passim humum spargerent. Inde membratim discerptos cœnam paravit. Mandebat autem eos montani leonis more, ut neque ex intestinis neque ex carnibus nec ex ossibus quicquam relinqueret. At nos sublatis in cœlum manibus tam immane monstrum intuiti consilii inopes Iovi flentes supplicabamus. Cum vero Cyclops amplam alvum humana carne et plurimo lacte explesset, illic porrectus inter oves iacuit. Tunc ego magno animo eius pectus, ubi in iecore anim˛e sedes est, transfigere cogitavi, iamque acuto ensi manum admoveram effecissemque, nisi is me retinuisset metus nos etiam illic fame perituros. Nullo enim pacto tantum ab hostio saxum amovere potuissemus. Sic mutato consilio magno gemitu almam diem expectavimus. () Qua illucescente ille accenso igne et pingues ordine oves mulsit et suum cuiusque agnum uberi admovit. Inde duas in cibum paratas epulatus est. His propere confectis facile magni saxi mole amota gregem eduxit saxoque restituto, ac si pharetram operculo clauderet, magno clamore montem versus in pascua egit. At ego in spelunca clausus dolos animo

 debellaverit V  Vereri B2C : Vere V  in bis scr. C  consuluit FP  sane bis scr. L  neque2] in BC  paream B1 || nisi – videbitur om. FP  moratur CV || verbis ei transp. V – in aridam vi incolumes abiicimur transp. V  humanum BC || spargeret V  autem] ante V  intestinis] intimis BC || nec] neque V  manibus in cœlum transp. V  humanam C : humane B || explevisset BC  Tum BC || eius] ense BC  iamque] Iam enim P  fecissemque V || retenuisset BC  admovere C  almam] magnam C  boves BC  versum BC













liber nonus















versare, si qua ratione ulcisci et hanc mihi a Minerva gloriam reservari concederetur. Multa cogitanti id mihi optimum factu visum: Erat ante caulam magna trabes viridis oleagina, quam ille inciderat, ut arefactam secum deferret in pascua. Hanc nos e˛stimati magnæ navis onerari˛e viginti remorum, qu˛e mediis undis creditur, mali instar et longitudine et crassitudine duximus. | Huius ego uln˛e longitudine incisum palum sociis () poliendum dedi. Inde ipse acui, et igne pr˛eustum fimo conteximus. Tum socios monui, ut, cum dulci somno Cyclops teneretur, alte eo palo sublato eius oculum perfoderemus. Delecti, ut mihi visum est, ad hoc munus quattuor, ego quintus. Et iam inclinato in vesperam die pastor cum lanigero grege revertitur, omnes in speluncam adegit, vel aliqua ratione vel dei voluntate, et saxo hostium occlusit. Inde, ut solebat, et oves et capras mulget et duas in cœnam parat. Cui ego nigri vini poculum offerens: „Accipe hoc“, inquam, „ex quo humanas edisti carnes, hoc vinum () bibe, ut, quale nostra in navi haberemus, intelligas. Tibi ego sacra faciam, si nostri misertus in patriam dimittas. Sed tu nimium iniuste nobis irasceris. Quonam pacto te quisquam in posterum conveniet, cum tam impie in nos egeris?“ Ille autem arrepto poculo bibit et maiorem in modum exhilaratus iterum atque iterum: „Da“, inquit, „et tuum mihi nomen dicas, ut donatum dimittam! Etenim benigna terra nobis quoque Cyclopibus uvam et dulce ex ea vinum producit et Iovis imbre augetur; at hic ambrosi˛e et nectaris succus est.“ Sic dicenti ego iterum ac tertio ei vinum fudi. Ter stultus ille ingurgi- () tavit. Cuius occupatis vino sensibus leni eum sermone alloquor: „Tu me, Cyclops, meum pr˛eclarum nomen interrogas? Libens dicam. Tu me, quod pollicitus es, munere donato! Nemo mihi nomen. Neminem me parentes et alii familiares nuncupant.“ At ille incredibili immanitate: „Neminem“, inquit, „ultimum edam, alios ante. Hoc tibi munus esto!“ Simul hoc dicens resupinus porrecto iugulo sternitur et omnium domitore somno correptus vinum et human˛e carnis saniem eructabat. Tum  factum C  trabs BC || oltastina BC  existimati V  crassitudine] grossitudine V  pr˛eustum fimo (fumo V)] preustissimo B1C  monitos C || inde ab alte textus cod. N post quaternionem amissum continuatur  ad hoc munus transp. post Delecti V  adferens C  carnes edisti transp. N  habemus L  nostra BC || demiseris B : dimistris C  in] contra B  uvam] unam BC  hic] mihi P  Sic] Hec BC || ei om. BC  levi PV  quo L || est C  nuncuparunt BC – domitore somno] summo N  eruptabat BCL1NV1 : eruptabat eructabat, sed eruptabat induct. P



odysse˛e homeri

ego socios hortatus, ne quis id munus formidine recusaret, sub pruna torrefactum palum apprehendi. Circumsistunt socii, et deus pr˛esenti nos animo confirmavit. Ita acutum palum magna vi in Cyclopis oculum impegimus. Inde eum per oculi cavernam circumduxi more lignum terebra perforantis, que a summo utrimque loro alligata crebro volumine circumvolvitur. Tum calidus cruor manare, tota supercilia exuri et () palpebr˛ e et pupilla penitusque oculus eruitur. | Et veluti ferrarius faber cum magnam vel securim vel dolabram aqua obruit, illa obdurata stridet (hæc enim naturalis ferri vis), sic oculus palo terebratus stridere. At Cyclops horribili clamore immugiit. Reboavit spelunca. Nos formidantes in recessum confugimus. Ille cruentum ex oculo palum evellit tristis. Ad cuius clamores propinquiores antra montium incolentes Cyclopes concurrunt undique et circum speluncam, quid doleret, his verbis rogabant: () „Quid tantopere, Polypheme, quo dolore confossus per almam noctem vociferas, ut nos e somno excites? Num mortalium aliquis invito tibi gregem abegit? Numquis te vel dolo vel vi interficit?“ His e spelunca immanis Polyphemus: „Amici“, inquit, „Nemo me et dolo et viribus interficit.“ Cui rursus illi: „Si nemo soli tibi vim facit, non certe magni Iovis mala evitare potes. Tace et Neptunum patrem precare!“ () His dictis abiere. Mihi autem animus exhilaratus est, quod et nomine et sano consilio meo esset deceptus. At Cyclops ingemiscens et dolens saxum ab hostio amovit, super quo protentis manibus assedit, si quem nostrum cum ovibus egredientem apprehenderet. Adeo me stultum arbitrabatur. Verum ego cogitabam, quanam meliori ratione et socios et me e tanto periculo liberarem, omnes dolos, omnia utpote pro anima volvens consilia; magnum enim periculum imminebat. Plurima cogitanti id mihi optimum visum est: Erant arietes læti, bene lanati, pulchri, magni, nigri. Hos ego contortis viminibus, quibus ille quietem capiebat, ternos tacite colligavi. Medius virum ferebat, duo ex utraque parte eum servabant. Ternis igitur arietibus singuli ferebantur. Aderat autem aries totius

 formidine om. V  socii + ut B  acutum] altum B : magnum et altum suprascr. C  circumduximus BC  perforatis N || a summo] asilmo C || loco BC  oculus eruitur] eruitur et oculus V || feriarius N  magnum FP || dolobram P || obdurati P  stridet P  immugit PV – concurrerunt BC  e] a BC || exciteris P  interfecit BC  et om. P  interfecit BC  Cui] Cum BC || vis BC || certi V : curee C (de B non liquet)  Tace et om. C  et bis scr. N  sane F1P : insano C  cogitabam + interim V || quo nam BC : quomodo V  liberarem periculo transp. C  virum] utrum B || ex (ab V) utraque] extraque N  Ternis] Tertius P













liber nonus















gregis l˛etissimus. Huius ego dorso apprehenso piloso sub ventre reflexus pulchro velleri insertis manibus magno animo pendebam. Sic mœsti almam lucem expectavimus. Hora autem, qua in pascua dimitti greges soliti erant, omnes circum caulam non mulct˛e mugire, ubera lactis copia tumere. At Polyphemus omnium exeuntium terga manu apprehendebat neque stolidus animum advertit, ut sub ipsorum ventre alligati socii delitescerent. Ultimus mei pondere gravis aries egrediebatur. Quo apprehenso fatus est fortis Polyphemus: „Stolide aries, quid sic ex ovili ultimus prodis? Numquid ab ovibus relictus? Sed tu longe primus teneros herbæ flores carpere, longe ante alios ad flumen venire, primus vesperi ovile repetere solebas; nunc ultimus es. An domini tui oculum desideras, quem mihi malus ille Nemo cum sociis suis, cum me antea vino decepisset, eruit? Nondum tamen arbitror evasisse. Si hoc sentis, utinam loquereris mihique, ubi ille deliteat, ostenderes! Cuius ego cerebro si antrum conspergerem, quo me dolore nequam Nemo affecit, meus animus levaretur.“ His dictis arietem dimisit. Ego autem haud longe ab ovili me primum, inde socios solvi, confestimque et multas et pingues oves ad navem abegimus et desiderati socios revisimus. Cumque illi complorarent, id nutu dissuasos monebam quamprimum ovibus in navem comportatis navigarent. Quibus delatis et dispositis per foros sociis solvimus. Cumque a littore, quantum vox exaudiri posset, abessemus, clara voce cavillatus: „Cyclops“, inquam, „nequaquam licebat, ut imbecillis viri socios, hospites tuos, tam immaniter manderes. Quam ob rem et te meritas pœnas dare oportuit, infœlix, et te ita Iuppiter et alii dii ulti sunt.“ His ille auditis magis excanduit arreptumque magnum montis verticem in nos contorsit. Qui supra navem delatus paulum ulterius in mare decidens parum abfuit, quin summum temonem confringeret. Immugiit mare. Navis autem magna refluentium undarum vi retrahebatur ad littus. Iamque propinquabamus, cum ego longo conto arrepto hortor socios remos impellant et tantam aufugiant pestem. Illi timore remis

 apprenso C  manibus om. C  At om. FP  omnium] ouim L || stolitus B2C  apprenso C || factus NV  Stolide] Stulte BC || ab om. P  primos V  petere FP  Nemo] homo B2C  tamen om. P  loqueris FP || -que om. BC – delateat C : deliteteas vel deliteas P  ostenderet N  multas] niuitas V || ad navem] admovens BC  remisimus BC  avibus C  delatisque V  nequam BC  mandens BC  -que om. BC || magni C  adfuit C || quin] Qui C || confrigeret C  Iam L : om. V

()

()

()

()



odysse˛e homeri

incumbunt. Cumque iam duplex maris spatium superassemus, iterum Cyclopa appellabam nunc hoc, nunc illo ex sociis his verbis dissuadente: „Quid, infœlix, irritare vis immanem virum, qui modo percusso mari rursus ad littus navem protraxit? Quodsi illic loquentes aut se appellantes audisset, saxo allisos et nos simul et navem perdidisset; tantis viribus telum contorquet.“ () Non tamen suis mihi dissuasionibus, ut tacerem, persuaserunt, sed iterum magno animo et irato eum alloquor: „Cyclops, si quis te mortalium de amisso oculo interrogaverit, responde urbium expugnatorem Ulixem, Laertæ filium, Ithacensem eum tibi eruisse!“ Ad h˛ec ille graviter ingemiscens: „Hei“, inquit, „quam vere olim mihi predicta vaticinia acciderunt! Fuit enim quidam hic vates, Pelamus nomine, Eurymi filius, vir bonus et magnus, qui plurimum vaticinio pollens apud nos consenuit. Is inter alia narravit Ulixis manibus lumine me aliquando cariturum. Sed ego semper virum aliquem magnum et magnis () viribus pr˛ editum venturum expectabam. | At me nunc vino deceptum oculo parvus, nequam, imbecillis privasti. Verum age, Ulixe, regredere ad nos, ut te donatum dimittam precerque maximum patrem meum Neptunum, qui me filio gloriatur, ut iter tuum in patriam secundet! Qui solus et nemo alius, neque deorum immortalium neque hominum, modo velit, oculum restituere mihi poterit.“ Cui ego: „Utinam tibi sic et vitam et animam auferre et te detrudere ad inferos possem, ut ne ipse quidem Neptunus oculum tibi restituet!“ () Tum ille sublatis in cœlum manibus his mihi verbis imprecatus est: „Exaudi, terr˛e motor Neptune, si vere tuus ego sum filius et pater meus esse gloriaris: Da, ne urbium expugnator Ulixes in patriam revertatur! Quodsi fata volunt, ut amicos et domum revisat, tarde et e˛gre revisat oro, omnes amittat socios et aliena navi devectus perturbatam domum inveniat!“  Pelamus] Τ=λεμος (Hom. Od. ,)  duplex] desuper C  his verbis hic om. post appellabam in mg. add. C  se] si FP  audis V || saxo allisos (illisos N) – perdidisset om. BC  celum C  Non] Nam F || mihi suis transp. V || tacem N  Laert˛em P || eum bis scr. P  ruisse N  Ad h˛ec] At V || inquit] mihi FP || vera FP || mihi (om. C) olim transp. V  dicta C || hic om. P || Pelanus BC; fort. Telemus scribend.; cf. adnot. latinograecam  primum P  Is om. P || lumine me om. V – regredere (ingredere N) ad nos] ad nos revertere BC  precorque BC || meum patrem transp. BC  qui1] que C  mihi restituere transp. BCV  Utinam] autem C  quidem (quidam N) Neptunus ipse transp. V || restitueret L  ego tuus transp. CP || filius sum transp. V  ne] nec F  reviset BCFP  perturbatum P || domum om. P













liber nonus



Sic precantem audivit niger comas Neptunus. Inde longe maius saxum () in nos magnis viribus contortum citra navem in mare decidit parum a temone aberrans. Immugiit iterum mare, et und˛e tanto ictu impuls˛e ulterius navem insulam versus propulerunt. Cumque ad alias naves venisse mus, socii, qui nos semper expectarant, dolentes circumstetere. Navem in arenam subduximus. Cyclopis oves in omnes divisimus, ut nemo æqua portione fraudaretur. Divisis in omnes ovibus fortes socii me privatim agno donarunt. Quem ego in littore Saturnio Iovi, nigrarum nubium auctori, crematis femoribus mactavi, non tamen litavit, sed id ei curæ  erat, ut omnes et fabrefactæ naves et delecti mihi socii perirent. | Inde () tota die ad occasum usque solem et carne et dulci vino corpora curavimus. Adventante nocte in maris littore quievimus. Sub auroram hortatus socios navem ascendi. Ii soluta ora foris insidentes spumosum mare remis percutiunt. Sic ulterius caris amissis sociis mœsti evitato tamen  periculo exultantes provehimur.

 maius] navis C  Immugit N || iterum om. BC || tanto om. BC || ictu] impettu (!) V || inplpuse B : impuse corr. in impilse (!) C  expectarant (expectaverant BC : expectarunt N) semper transp. V || circumsistere V  privati C : puivanti, corr. in privatim B, sed de lectionibus non satis liquet  donaverunt BC || nigrantum BC  crematis auctori (actori L) transp. P || mandavi C || litavi BC || id om. V || cura V  ut] cum L : om. N  ascondi BC || Hi V || foris ora transp. V – Sic – provehimur om. BCFLP

ODYSSE˛E HOMERI LIBER DECIMUS











Sic Aeoliam insulam appulimus. Hanc navigantibus opportunam valido muro et quadratis lapidibus munitam Aeolus, Hippotæ filius et diis immortalibus amicissimus, habitabat. Huic duodecim domi liberi, sex virgines, virilis sexus totidem puberes, quibus illas uxores desponderat. Hi coram dilectis parentibus semper vescuntur. Varias illis apponunt epulas. Redolet tota domus, et die aula resonat, noctu cum pudicis uxoribus fabrefactis in lectis constratis tapetibus quietem capiunt. | Horum nos () civitas et domus hospites accipit. Aeolus me benigne complexus totum mensem apud se retinuit et me singula, qu˛e nobis evenerant, de Ilii excidio, de nostris navibus et reditu diligenter sciscitatus est. Cui ego omnia ordine enarravi. Inde cum ab eo commeatum peterem rogaremque, ut me dimitteret, minime abnuit exhibuitque ad navigandum necessaria. Direptoque novem annorum bovis corio et utre facto furentium in eo ventorum impetus conclusit. Eum namque ventis præfecerat Iuppiter, ut pro voluntate et placaret eos et tolleret. Hos ita clausos in navi ita firmo et argenteo fune colligavit, ut ne minimum quidem spirarent; Zephyrum dumtaxat liberum dimisit, quo in patriam deferremur. Non tamen id futurum erat; nostrorum namque stultitia periclitavimus. Hoc pacto novem dies et totidem noctes navigantibus nobis decima () patria terra procul apparuit. Iam ignes cominus videbamus, cum me intentum dulcis somnus obrepit. Numquam antea clavum navis dimiseram neque alii cuipiam id muneris credideram, ut quantocius dulcem patriam attingeremus. Interim socii inter se confabulari me magnam auri et argenti vim domum afferre, quod mihi magnanimus donasset Hippot˛e filius Aeolus. Tum alter in alterum intuitus:

 oportuna C  Hippoti FLP : -tie N  habitat BC  puberes] plures BC – Varias (Varia FP) … epulas] Varias … epulas corr. in Variæ … epulæ V  illic C || opponunt P  et om. BC || die aula] hic caula V || publicis N  nos] non BC  hospes V  retinet BC – exilio B1C  diligenter om. L  enarrari N  Direpto LP : Directoque B1C : Ditractoque B2 || facto] sacco C – ventorum in eo transp. N  inclusit BC  et1 om. C || in navi ita firmo] mihi navi (navis C) firma BC  spirarent om. BC  erat om. V || periclitamus C  quantocitius L : quam totius BC  attigerimus BC || Interim socii om. P  referre L || magnanimus donasset] donasset magnanime BC || Hippoti FLNP



()

()

()

()

odysse˛e homeri

„Quam multos“, inquit, „socii, hic amicos invenit, quam magno ab omnibus honore accipitur, quorum patriam attingit! Bonam gravemque e Troia pecuniam in prædam abstulit, nos eodem confecto itinere inanes revisimus patriam. Et modo tanto eum munere donatus tam amice complexus est Aeolus. At nos saltem videamus, quæ h˛ec sint munera, quantum auri atque argenti hic utris capiat!“ Sic eo loquente pessimum vicit consilium. Cumque utrem solvissent, omnes pariter venti proruperunt. Ita perturbato mari complorantes longe a patrio solo vi tempestatis reiicimur. Ego trepidus consurgens animo volvebam, an me e navi pr˛ecipitem darem an e˛quo animo vit˛e consulerem. Satius visum perferre et pati, quicquid accideret. Itaque opertus iacui. Navis magna ventorum vi Aeoliam versus refertur. Ingemiscebant socii. Sic ad terram delati descendimus et hausta aqua socii continuo apud naves cœnam pararunt. Sumpto cibo et potu præcone et sociis comitibus pulchram Aeoli domum petimus. Quem ego cum uxore et filiis cœnantem inveni. Ingressi in limine sedimus. Illi admirati rogabant: „Quomodo huc redisti, Ulixe? Quod te malum huc fatum retulit? Certe nos te amice dimisimus, ut patriam et domum tuam vel quo alio placeret appelleres.“ His ego tristis et supplici voce respondi: „Huc me et mali socii et infœlix somnus redegerunt. Sed mihi opem feratis, amici! Potestis enim.“ Hæc mihi supplicibus verbis allocuto aliis silentibus pater respondit: „Abi hinc in malam rem quamprimum, mortalium pessime! Haud enim fas est, ut te aut recipiam aut remittam, qui es diis immortalibus tam invisus. Abi, inquam! Tu ad me redis?“ Sic misere dolentem expulit. Inde ulterius mœsti navigavimus. Conficiebantur sociorum animi remigandi labore et stulticia nostra, quandoquidem nulla amplius redeundi spes dabatur. Sex tamen dies mare sulcavimus et totidem noctes, septimo altam magnamque Lami Lestrygonum civitatem attingimus, ubi pastorem

 Quam] Quod V || hic om. N || ab] ob B  omnibus] hominibus L || accipiunt BC || patriam quorum transp. V || attigit FP || bonamque BC : Bonamque et V  pecuniam e Troia transp. V – itinere inanes (in naves FNP)] INnerna (linea supra -ne- addita) nos BC  modo] inde BC || donatum L  Ac P : Ad BV  prorumpunt L  vi tempestatis] in tempestates V  perreferre B : proreferre C || accidetur F || Ita N  ingemiscunt V  socii P  quonam modo L || Ulixe om. C || malum om. BC  tristi FP || supplici] humili BC || et2 om. P  amice P  ostendit B  in om. BC || immortalium P  es] est C  inquam Tu] inquantum C  Inde] Innocte B2C : Innoctem B1 || navigamus BC – magnam altamque transp. C  contigimus BC || pastorem] partem vel patrem (?) C













liber decimus















pastor, qui reducit, vocat et, qui educit, audit, ubi nulli somno indulgens vir duplicem refert mercedem, alteram in bobus, alteram in albis ovibus pascendis, iuxtaque et die et nocte exercentur. | Cum pulchrum et cinctum undique altis scopulis in littus e regione porrectis et hostium arctantibus portum attigissemus, ex ipso hostio fabrefactas intus naves videmus, ubi summa tranquillitas; neque enim umquam ullis agitabatur fluctibus. Illic extra portum funibus ad cautes alligatis considimus. Ego asperum saxum ea loca exploraturus ascendi, nullos neque hominum neque boum labores video, sed fumum dumtaxat a solo surgentem. | Tum e sociis duos et præconem, qui homines ea loca incolerent, sciscitaturos præmisi. Ii trita via, qua currus ab altis montibus lignis onusti deferuntur, iter arripiunt inveniuntque ante urbem puellam nobilem, immanis Antiphat˛e filiam, qu˛e ad limpidum Artaciam fontem haustura aquam descenderat. Hanc illi visam interrogant, quis civitati dominaretur. Puella e vestigio patris altam domum ostendit. Quam ingressi mulierem montani verticis instar offendunt. Obstupescunt. Illa statim profecta maritum Antiphatem accersit, qui in eorum exitium properans arreptum unum in cœnam parat. | Reliqui sibi pedibus consulunt. At ille clamoribus innumeros immanesque Lestrygonas alios aliunde gigantum, non hominum instar concivit, qui e scopulis plenis manibus lapides in nos proiiciebant. Extemplo gravis morientium sociorum gemitus et fractarum navium fragor exoritur. Pisces adnatantes miseras escas vorabant. Tum ego stricto a latere ense navis me˛e funem incido, socios remos impellant, exitium fugiant hortari. Omnes trepidi parere. Hoc pacto in altum mea dumtaxat navis evasit, alii simul omnes misere periere. Sic ulterius caris amissis sociis mœsti, evitato tamen periculo exultantes, E˛ e˛am ad insulam pervenimus, ubi pulcherrima Circe, gravis dea magicæ haud ignara, sapientis E˛ e˛t˛e soror, habitabat. Ambo enim e Sole, qui mortalibus lucem ministrat, geniti erant ex Perse matre, Oceani filia. Illic portum ingressi sub silentio in littore consedimus; illuc enim nos

 edicit C  diebus BC  cictum C || porrectis om. BC  artantibus BC || isto V  videmens BC  consedimus BCP  laborem P  duos] dio BC || qui + ea C – scitaturos NV  misi BC || Ii] illi P : ita V || trita] tria L  civitatem BC  ostendit] ascendit V  earum C  gigantium L  concinit N || e om. V || in nos] indos C  Pisces – vorabant om. C || adnantes FP – a latere stricto (tracto P) transp. BC  parare N : periere V || alto V || mea om. FP  miserer C || perire BC  e˛e˛ram C || ad om. BC || pervenibus B || post Circe textum lib.  (p. ,) omissum exh. BC; vid. adnot. ad loc.  egressi V –, sub silentio – Egressi om. L  Illic BCNP

()

()

()

()



odysse˛e homeri

deus ducebat. Egressi duos dies et totidem noctes dolore et labore confecti desedimus. | Cum vero tertia illuxisset dies, iaculo et ense arrepto alacer a navi speculatum proficiscor, sicubi hominum opera viderem an vocem audirem. Ascensoque aspero saxo astiti, fumum procul a Circ˛e ædibus per densam silvam surgentem prospicio. Cogitanti mihi, an eo contenderem, satius visum est prius repetita navi et littore cum sociis cibum capere, inde aliquos exploratum premittere. Iam cum navi propinquassem, aliquis deorum soli mihi misertus est, qui cornigerum cervum obvium dedit a siluæ pascuis ad flumen potum descendentem; () laborabat enim præ calore. | Huius medio perfosso spinæ dorso teli acies alia ex parte evasit. Is tum ingemiscens humi sternitur exanimaturque. Tum evulso telo et humi deposito e viminibus ulnæ longitudine funem complicui pedibusque et collo alligatis hast˛e innixus ad navem redeo. Neque enim altera manu super humero deferri poterat; erat enim permagnus. Quo ante navem deposito leni sermone socios compellavi: () „Amici, etsi maiorem in modum doleamus, non tamen ante destinatum a fatis diem ad infernas domos descendemus. Sed agite, curemus corpora, ne inedia consumamur!“ Tum illi confestim paruerunt et in puri maris littore direpta cervi pelle eius magnitudinem admirabantur visuque oblectabantur. Lotis inde manibus egregie pararunt epulas et ad occasum usque solem multa carne et dulci vino proposito discubuimus. Nocte in littore quietem cepimus. Aurora exorta accita sociorum contione: () „Audite“, inquam, „socii et amici multa mecum mala perpessi, nescimus, ubi tenebræ sint, ubi sol oriatur, ubi occidat. Quam ob rem consulamus, si quid consilii restat, quod non arbitror! Cum asperum heri scopulum ascendissem, hanc insulam immenso mari cinctam lustravi. Ipsa plana, et in medio fumum inter densas arbores surgentem vidi.“ ()

 dolore et labore] labore et (ac C) dolore BC : dolore L  alacer a] a latera C || an] aut BC  -que om. L || funum B  silvam] filiam, sed induct. et in mg. alt. m. sylvam B  et littore] elittore C  exploraturum C – apropinquassem V  misertus est] misereretur BC  externitur V – examinaturque FP  evulso] emisso V || ulm˛e BC – longitudinem V  -que om. C || hast˛e om. V || immissus BC  quo induct. V || deposito leni] deleui, sed induct. et lin. add., sup. qua proieci scr. V  in] ad C  ad om. BC || domus L  consumemur, sed e expunct. et a s. l. add. B : consumeamur C  Tunc BC || et om. V || in om. C || directa BC  admirantur L || delectabantur BC || Lotis (Loti P) inde] lotisque V  epula C || ad om. L  preposito C || discumbimus BC  et bis scr. F || amice P  scopulam C || immenso] in medio C  plena BCLP











liber decimus















His illi auditis Lestrygonis Antiphat˛e metu perterriti et immanis Cyclopis, qui humana carne vescebatur, profusis misere lacrimis plorare. Sed nihil profuit, quin bifariam socios omnes dividerem. Utrique parti ducem, me alteri, alteri pulchrum Eurylochum constitui. Ductis ærea e casside sortibus super magnanimo cecidere Eurylocho. Qui cum viginti et duobus sociis plorans plorantes dimittit, cumque in valles pervenisset, editiori in loco politis e lapidibus fabrefactam Circes vident domum. | Qua circum montani lupi et leones, quos illa malis venenis deceperat, oberrabant, non tamen s˛eviebant in homines, sed caudis adulabantur ut canes discumbenti domino et aliquid, quod placeat, porrigenti. At illi timentes pulchricomæ deæ foribus appropinquant. Illam intus suavi voce canentem et interim texentem, quales dearum tenues, pulchras, operosas telas esse credibile est, audiunt. Tum Polites, virorum princeps et mihi in primis amicus et venerabilis: „Amici“, inquit, „dubio procul intus aliqua sive dea sive mortalis est, quæ texit et cantat perquam suaviter; domus tota reboat. Quam ob rem eam e vestigio alloquamur!“ Sic pari omnium consensu eam vocaverunt. At Circe nihil morata pulchris apertis foribus egreditur, visos socios advocat. Qui stulti omnes dicto parent præter Eurylochum, qui solus dolum aliquem suspicatus extra remoratus est. Cæteri introgressi in sedilibus discumbunt. Quibus illa caseum, farinam, mel novum vino Thasio et pani s˛evum venenum admiscuit, ut patrii omnino soli obliviscerentur. Cum igitur bibissent, statim virga actos intra haras clausit. Qui mox caput, vocem, setas, totum denique corpus sues retulerunt. Nam mens minime mutata qualis antea perstitit. Sic clausi grunnire. Quibus Circe acyli glandem et craniæ fructum, quibus sues vesci solent, obiecit, ut manderent. At Eurylochus ocius ad navem reversus sociorum casus et diri fati nuntius nihil præ dolore fari poterat. Affluebant oculis lacrimæ, animus mœrebat. Cum vero omnes admirati eum percontaremur, ille tandem:

 Thasio] Πραμνε4ω (Hom. Od. ,)  metu om. C – clyclopis B  ducem + in alteri, sed induct. P || alteri2 om. NPV  valle BC || pervenissent C  Circem BC || videt L – depitat obrerrabant C  canis BC : om. V || discumbentibus BC || domo L : om. BC || placet C  suavem vocem P  deas N  amicissimus V  Amici inquit om. V || est om. L  suavitatis C  Sic] Quamobrem BC || vocarunt N  opertis NP  parant N || aliquem om. P  sedibus BCFP  tactos BC, ?an recte || clusit BC || totumque L  pr˛estit P || Sic clausi om. P || grumire C || acyli] in mg. add. ilicea V || et expunct. L || craniæ] gramen V  mandentur BC  et om. L  percontarentur L

()

()

()

()



()

()

()

()

odysse˛e homeri

„Ivimus“, inquit, „per silvam, ut iussisti, inclite Ulixe. In valle fabrefactam invenimus domum, ubi quandam sive deam sive mulierem magnam telam texentem et interim canentem audivimus. Hanc socii evocarunt. Illa statim apertis foribus prodiit nosque accersiit. Stulti socii omnes accesserunt, solus ego dolum veritus extra domum restiti. Ii omnes periere. Nemo ulterius apparuit, cum diutius expectassem.“ Hæc ait. Tum ego argento munitum ensem humeris suspendi, magnum et validum arcum arripui. Ei præcepi, ut nos rursus per eandem viam duceret. Ille admotis ad genua mea manibus his verbis precabatur: „Noli me illuc, Iove genite Ulixe, iterum ducere, me hic relinque! Profecto non me latet neque te neque sociorum quemquam, nisi mox fugiamus, evasurum. Adhuc infortunium evitabimus.“ Cui ego: „Euryloche“, inquam, „tu hic in navi in cibo et potu remaneas, ipse vadam cogit necessitas.“ H˛ec dicens littus relinquo, versus sacras valles et venefic˛e Circes domum iter arripio. Cumque iam propinquarem, Mercurius aurea virga insignis iuveni tum primum pubescenti similis mihi fit obviam et l˛etus me manu apprehendit atque: „Quid, miser“, inquit, „has solus regiones peragras locorum inscius? Socii autem tui apud Circem in sues versi obscuris haris clauduntur. Num liberaturus eos venis? Non sane reverteris. Manebis et tu ubi alii. Verum age, ego te his malis absolvam. Accipe hoc salutiferum unguentum, cuius munere huius diei infœlicitatem propulsabis! Ego tibi omnia perniciosæ Circes consilia aperiam. | Miscebit tibi et poculo et cibo venenum, sed te minime decipere poterit. Hoc te unguentum tuebitur. Verum cum te Circe longa virga percutiet, tu stricto a latere ense in eam ut interfecturus irruas. Tum illa præ timore secum dormias iubebit. Neque tu id negato, ut et socios tuos solvat et tui curam suscipiat. Prius tamen magno deorum iureiurando se tibi astringat iube, ne quid in te mali amplius machinetur, ne te nudum, debilem, imbecillem reddat!“ His admonitis id mihi unguentum e terra evulsum dedit. Radix nigra erat, flos lacti similis. Moly dii appellant. Difficile a mortalibus legitur; dii eam norunt.  sive2] si N  tela BC2 || cantantem L || invocarunt V  -que om. BC  accerserunt C || dolum] dictum C || omne N  Tunc BC || munito V  admotis] admonitis BC || his verbis (om. BC) manibus transp. N || precatur BCL  illic Iovi C  neque te om. BC || sociorum + neque V  invitabimus V  potu et cibo transp. BC  cyrce F  iam om. N || appropinquerem BC || vir virgo N  primum] demum BC || obviam fit transp. V  suem F || haris bis scr. F || Nam N  liberaturos NV  munere] innumere BC  circ˛e C : cyrce F  tu] te F  et om. P  id om. V













liber decimus















Tum Mercurius per silvam altum cœlum repetit. Ego Circes domo petita multa animo volvens in pulchricom˛e de˛e foribus constiti eamque evocavi. Illa mox aperto hostio prodiit meque accersiit. Ego pavidus eam secutus domum ingredior iussusque pulchra in sella et argento insigni collocor. Pedibus scabellum suberat. At Circe aureo in calice poculum parat et venenum nocendi cupida miscet. Id porrectum bibo, non tamen virg˛e me plaga decepit, cumque diceret: „I nunc in haram cum sociis moraturus!“, ego continuo stricto a latere ense in eam ut interfecturus irruo. Quæ magno eiulatu meis apprehensis genibus: „Quis es“, inquit, „et unde gentium? Quæ tibi patria est, qui parentes? Minime te hac potione, quam nemo umquam sustinuit, mutatum admiror. Tibi insuperabilis quidam viget animus. Numquid tu experientissimus es Ulixes, quem a Troia redeuntem ad me venturum aurea virga insignis prædixit Mercurius? Sed age, vagin˛e ensem restituas! Cubitum eamus et lecti et amoris fœdere conciliati invicem fidamus!“ Cui ego: „Circe“, inquam, „quonam pacto me tibi mansuetum fore iubes, qu˛e meos socios in sues vertisti? Nunc subdola tuo in cubiculo depr˛ehensum nudum, debilem, imbecillem reddere machinaris. Id mihi minime persuadebis, nisi te prius magno mihi iureiurando astringas nihil in me mali amplius molituram.“ Illa continuo deieravit, ut iussi. Sic eius me lecto credidi. Quattuor ei ancill˛e e fontibus et sacris generat˛e mare irrumpentibus fluminibus domi serviebant. Harum una sellas purpureis coriis stravit, desuper lineos pannos extendit. Altera ante nos mensam paravit argenteam et aureos calathos imposuit. Tertia dulce vinum argenteo in cratere miscuit et aureos calices propinavit. Quarta aqua allata magno igni magnum lebetem admovit. Calefacta aqua in balneo sedere iussum lavit odores et capiti et humeris admiscens, ut mihi animi fastidium exueret. | Lotum et pingui oleo unctum pulchram chlænam et tunicam induit et

 volvens om. BC  accersit BCV  secutus] secus P  colloquor C – in calice – parat] caliparat in poculum BC  idque V  Quis] auis (?) BC  hanc portione C  tu om. BC  Ulixes es transp. V  insignis om. V || ense  in sues vertisti C  et1] ut FP || et2 om. BC || amores BC || conciliato BC socios transp. BC || tuum in cubiculum C  imbecillum FN  prius magno] premagno (pre- per comp.) B : primagnio C  amplius mali transp. V || iussit V || Sic] sit BC  et] e V – erumpentibus fluctibus L  una] ulla P || coreis CFP  thalatos (-thos B) BC || argento C  magno om. FP  Calefactam aquam V || balneum FP  et2 om. N || animi] c¯u P || exueret] exictret C  et tunicam bis scr. N

()

()

()

()



()

()

()

()

odysse˛e homeri

argento insigni et pulchra sella locavit; pedibus scabellum supposuit et ut vescerer iussit, quod ego neglexi. Aliud enim mente volvebam mala, quæ passi eramus, reputans. Cumque me Circe tristem neque quicquam vesci intueretur: „Cur“, inquit, „ita, Ulixe, muto similis sedes cogitabundusque neque cibum neque potum attingis? An dolum suspicaris? Haud tibi quicquam timendum est, ex quo magnum iuravimus iusiurandum.“ Ad hæc ego: „Circe“, inquam, „quis iustitia ac humanitate aliqua pr˛editus prius cibum et potum capere sustineret, quam socii solverentur eosque coram videret? Sed age, ut vescendo tuæ satisfaciam voluntati, et eos dissolvas et huc concedant iube!“ Tum Circe confestim atrio egressa quosdam, qui novem annos porcis similes fuerant, virga percussit. Quos convenientes singulos alio unxit medicamento, ut ilico setæ, quæ pestifero illo unguento horruerant, e membris deciderent. Mox viri iuniores formaque et statura quam antea pr˛estantiores redduntur. Ii me continuo agnoverunt et manus singuli iunxerunt. Omnes præ desiderio proruperunt in lacrimas. Insonuit domus, ut etiam ipsa nos dea miseraretur atque his me affata est: „Iove genite et sollertissime Ulixe, i nunc ad citam navem et socios! Primo navem subducatis, res vestras et arma in speluncas deferatis! Inde huc delectos socios tuos adducas!“ Quod ut facerem, mihi nobilis animus persuasit. Abii igitur, socios misere plorantes inveni. Et quemadmodum vituli, cum matres indomit˛e ad stabulum saturæ redeunt, omnes simul obvii prosiliunt neque stabulis continentur, sed crebris mugitibus circum eas conqueruntur, haud aliter illi me viso profusis lacrimis confluebant, tamquam patrias terras et asperæ Ithacæ repetissent civitatem, ubi et nati erant et educati. Et ingementes: „Tibi“, inquiunt, „ad nos reverso, inclite Ulixe, ita congratulamur, ac si patriam Ithacam videremus. Sed age, sociorum nobis casum enarra!“ Sic rogantibus ego placido vultu: „Navem“, inquam, „primo in littus subducamus et res nostras et arma omnia in speluncas deferamus!

 mutato FP  ut om. N  dissolvam BC  alios BCP  ilico] continuo B : continio C  deciderunt P || foraque BC || ante N  redderunt N || Ii] hi BC : illi P  prorumperunt BCL1 : prorupuerunt F : prorumpunt V  speluncam BC  delatos P  ut om. BC – haliter B1 : taliter C  asperæ] misere BC || ubi] ibi BC : ut P  reviso FP || congratulabamur L – ac si – videremus om. FP  placitu P || vultu placido (-to C) transp. BC || primo om. BC  omnia] nostra BC || speluncam BC













liber decimus













Inde vos me alacres ad Circes domum sequamini, ut socios et videatis et affatim vescamini!“ Omnibus persuasis solus Eurylochus: „Quo“, inquit, „imus, miseri? Quid mala vobis sponte optatis? Circesne domum petetis, quæ omnes in suum vel luporum vel leonum transfigurat effigiem? Comprehendemur illic et custodiemur quemadmodum apud Cyclopem, qui ad eius aulam iverunt.“ His ego indignabundus stricto a latere ense eius, licet mihi propinqui, () caput in terram deiecturus irrui, sed me socii retinuere et lenibus verbis alius alias deprecatus: „Inclite Ulixe, hunc ad navis custodiam mittas, nos te ad sacram Circes domum sequemur.“ Sic fati in littus desiliunt, ut ne ipse quidem Eurylochus mei formidine remaneret. Interea Circe alios socios amice et laverat omnes et unxerat, eosque () honestas chl˛enas et tunicas indutos discumbentes invenimus. Cum igitur se invicem vidissent et suos illi casus referrent, complorabant omnes; domus gemitu resonabat. Quibus dea: „Haud, miseri, fletu nunc opus est. Non sum nescia, quot mari pericula subiistis, quot immanes viri vos læserint. At nunc discumbendum, nunc is animus recipiendus, qui vobis erat, cum primum asperæ Ithacæ patrium solum reliquistis. Nunc continua tot errorum et calamitatum recordatione confectis numquam animus exhilaratur.“ His dictis dea nobis persuasit. Sic ad occasum usque solem multa carne () et dulci vino corpora curavimus. Cumque ita desidendo et dies et menses volverentur, his me socii verbis compellarunt: „Infœlix Ulixe, iam tempus est, ut patrii soli recorderis, et si fas est hinc absolvi et patriam et altam domum repetere.“

 et si (?ε/ τε)] ε/ τοι (Hom. Od. ,)  circe BC : cruces N || videamus L  imus inquit transp. C  nobis V || Circesne] Cyrces nec C || petitis BCFP  suum] suesum C  apud bis scr. N  iverint BC  indignabundus ego transp. V  deiecturus corr. in deleturus V  alias] aliis V || deprecatus corr. in deprecati V  mictes BC || circis V  formidiore BC  alios om. BC || socios om. FP || lavarat F  indutos + et LV, ?an recte  vidissent om. V || suos] socios BC || casum C  gemitus FLP  Haud] aut V || fletus BCFN : fletibus P || nescia + quod, sed in in corr. B : + in C  discumbendus (des- C) BC : discumbentes N  nobis V  exhilaretur BC : -ratus N  usque + ad N  menses] noctes L  Ulyxes N || tempus] ipsius P || est om. FP || patrie V



()

()

()

()

odysse˛e homeri

Ita fati persuaserunt. Tum ad occasum usque solem tota die carnis copia et dulci vino apposito discubuimus; nocte alii alibi per obscura atria iacuerunt. Ego cum Circe pulcherrimo lecto ascenso supplex ad eius genua et quidem facile audiente: „Circe“, inquam, „quod mihi pollicita es, id mihi præsta, ut scilicet me in patriam dimittas! Hoc meum est et sociorum, qui assiduis me questibus obtundunt, desiderium. Aiunt enim: ‚Numquid hinc aliquando, Ulixe, proficisceris?‘“ Tum illa: „Inclite“, inquit, „Laert˛e fili et experientissime Vlixe, nulla inuitis vobis domi me˛e erit mora; verum prius tibi ad infernas et immitis Proserpinæ domos eundum est. Es enim inde accepturus oraculum a Thebano Tiresia, cui et cæco et mortuo miram rerum cognitionem Proserpina largita est, ut solus omnia cognoscat. Huic umbræ parent.“ Sic ait. At mihi animus tabuit et in lecto sedens plorabam, neque mihi amplius vita cordi erat et solis lumen ingratum. Cumque per lectum sæpius revolutus animum lacrimis exaturassem: „Circe“, inquam, „quis me hanc viam docebit, quam nemo adhuc vivo corpore sulcavit? Grave hoc visu mortalibus.“ Tum illa continuo: „Nulla“, inquit, „tibi sit ductoris cura. Cum malo alba vela extenderis, assideas; navem Bore˛e flatus devehet. Cum vero ad oceanum perveneris, ubi et littus facile et Proserpin˛e nemora et procer˛e populi et steriles surgunt salices, navem in alto oceano statuas, tu ad sacram amplamque inferni descendas domum, ubi in Acherontem et Phlegethon et Cocytus influit, qui e Stygis aqua defluit, et petr˛e duo sonantia flumina coeunt. | Cum huc perveneris, fossam cubiti quoquoversus magnitudine effodito, in quam omnibus vita functis melicretum fundas, inde dulce vinum, post aquam, et superiniecta farina in massam redigas et multis precibus tenues sacrificiis umbras placato voveasque, cum primum Ithacam appuleris, sterilem et pulcherrimam bovem te iis domi mactaturum pyramque perquam magnificam erecturum,

 Tunc BCFLP || die om. C  opposito BC  lecto om. BC  audientis BCV  inquit om. N – nullam invitus V  domi me˛e vobis transp. V || tibi prius transp. V || inferas FLP – immitis] munitas V  proserpinis C || est om. N || inde] ibi BC  et1 om. N || miram rerum] mirarentur C  pararent BC  At] ac P  revolvens BC –, animum – nobisque sedentibus (lib. , p. ,) deest in B (unum folium deperiit)  sit inquit tibi transp. V  tu] tum C  descendes V || in om. C  e] et FP || patre L  huc om. C || forsan cubili C  superius iniecta V : supervecta C – vovensque C  his C || domum FP || pyramque – erecturum (erepturum N) om. FP













liber decimus













separatim autem ovem nigram totam et gregis optimam Tiresiæ facturum. | Post exoratas defunctorum umbras ibi tunc nigram agnam in erebum versus mactabis. Inde ad fluvium convertere, quo innumer˛e umbr˛e convenient! Hic tu sociis iubeas, ut c˛esas hostias direptis prius pellibus crement et diis et forti Diti et immiti Proserpin˛e supplices vota faciant. Tu interea stricto ferro sedens umbras sanguini propinquare minime permittas, nisi prius Tiresiam consulas, qui mox vates, populorum gloria, ad te properabit. Qui tibi et iter et spatium et reditum tuum in patriam procul dubio referet.“ Ait, et iam purpurea exoriente aurora me chl˛enam et tunicam induit. Ipsa autem argenteo, magno, tenui et pulchro pharo induta pulchram et auream zonam cinxit veloque caput operuit. Ego accitis sociis leni sermone omnes hortatus sum: „Non amplius“, inquam, „dulci somno indulgendum, hinc iam abeamus! Dimittit nos venerabilis Circe.“ His verbis nobilis eorum animus in spem erigitur. Non tamen omnes incolumes servati sunt. Erat enim Helpenor florenti ætate bello strenuus, sed imprudentior, qui sui refrigerandi gratia procul a sociis in sacris Circe e˛dibus vino gravis iacebat. Audito sociorum strepitu subito sui oblitus surrexit incautius, cumque descendere vellet, ex altiore domus parte præceps per scalas delabitur. Cuius solutis colli iuncturis anima inferos petiit. Cum ergo socii convenissent, iis ego: „Optatis“, inquam, „patriam revisere, verum aliam nobis viam invadendam prædicit Circe, ut scilicet ad Ditis et Proserpin˛e sedes Tiresi˛e vatis umbram consulamus.“ His verbis eorum animi conciderunt et in fletu sedentes comam vellebant. Sed frustra abivimus lacrimantes. At Circe petita navi in ea nigram agnam ligavit. Inde a nemine visa abiit. Quis enim nolentem deum videre posset, quo se conferat?

 seperatim FN – facturi C  exoratas … umbras corr. in exoratis … umbris N || ubi N – erebundum N  quo] ubi C  evenient C || ut] et P  trement N ||  structo C || sedem P  iter] ter C  referret et3 om. N || immiti] invite V N  exoriente] et oriente N || induit ed. pr. : indui codd.  argento CFP || indutam C  accitis] vocatis C || leno C : levi NV  sunt bis scr., sed prius del. C || enim om. V  impudentior C  cyrces P || gravi V  incautus V || ex] et C  animam C  convenisset CF || iis ego] his C  patriam om. P  ad dub. cum P scr. : om. cett.  natis V  verbis] visis C  deam C

()

()

()

()

ODYSSE˛E HOMERI LIBER UNDECIMUS











Postquam autem ad mare pervenimus, deducta primum navi malum erigimus, vela tollimus, et illatis ovibus et omnibus ad navigandum oportunis lacrimantes navem conscendimus. At Circe, pulchricoma gravisque et magni nominis dea, vela secundo vento implevit, nobisque sedentibus et ventus et gubernator cursum dirigebat. Hoc pacto plenis tota die velis iam nocte obscura profundi oceani fines () attigimus, ubi Cimmeriorum populus et civitas caligine et nube obducitur. Numquam enim solem aspiciunt, neque cum stelliferum cœlum permeat nec cum sub terra eminus agit, sed miseri mortales exitiosa nocte damnantur. Huc navi admota et ovibus depositis adverso oceani flumine iussum a dea locum pervenimus, ubi Perimedes et Eurylochus sacra fecerunt. Ego autem stricto a latere ense foveam cubiti quoquoversus magnitudine duxi, in qua diis omnibus primum melicreto, inde dulci vino, post aqua diffusa farinam miscui et multis precibus infirmis vita defunctis sacra feci vovique, si quando Ithacam appellerem, sterilem bovem et armenti pulcherrimam domi facturum pyramque plurimis rebus expleturum, sed privatim Tiresi˛e pr˛enigram ovem in toto grege eximiam mactaturum. | His votis victimam super fovea iugulavi, cumque niger cruor () deflueret, defunctorum anim˛e ex erebo conveniebant, innupt˛e puell˛e et adulescentes et multa experti senes et tener˛e virgines et ad lacrimas faciles, multi bello strenui viri ferro confossi et sanguine vestes conspersi. Qui frequentes ad foveam alias alii magno clamore concurrebant. Et licet pr˛e formidine pallidus socios tamen hortatus sum, ut oves, quæ iam ferro iugulat˛e iacebant, coriis direptis cremarent deosque et potentem Ditem et immitem Proserpinam orarent. Ego autem nudato ense sedebam, ne quis ex infirmis defunctis sanguini propius fieret, priusquam Tiresiam consulerem.  mare] amare P || malum] velum C  ascendimus C  velo C – implevit nobisque – Hoc pacto om. P  inde ab et ventus textus cod. B post folium amissum continuatur  Hoc] ho BC || plena P || nocte] none BC || profundi om. FP  Ciberiorum BC || populus] peplus P – promeat C  nec] neque BC || enimus BC  damnatus corr. in -ti vel vice versa B : damnati C || deposita BC – fecerunt] ferunt BC  Melichretum BC  vita infirmis transp. V  facti N || pyramque facturum transp. V – plurimis (plurimus N) rebus expleturum om. V  ?an pernigram scribend.  ex] et LNV || Innuptie N  veste BC  cremerent N || potente N  proprius BP



odysse˛e homeri

Prima autem Helpenoris socii anima accessit, cuius corpus immens˛e terr˛e mandatum nondum erat, sed in Circe atrio indefletum, insepultum maiori urgente necessitate liqueramus. Quem ego cum viderem, lacrimatus sum et misericordia motus: „Quonam pacto“, inquam, „Helpenor, ad obscuras has tenebras pedibus citius quam ego navi concessisti?“ Sic roganti ingemiscens respondit: „Vicit me, Ulixe, et fati impietas et nimium vinum. Nam cum in Circes ædibus dormirem, subita descendendi cupiditate scalarum altitudinem minime adverti, per quas præci() piti lapsu collum perfregi; anima ad inferos descendit. | Nunc ego te per eos, qui longe hinc absunt, uxorem et patrem, qui te a parvulis educavit, et Telemachum, quem unicum domi reliquisti, oro. Haud me latet, cum ab his infernis sedibus solveris, te ad Ae˛eam insulam fabrefactam navem directurum. Cum eo perveneris, sis mei memor rogo, mi rex, neque me indefletum atque insepultum relinquas, ne ita seiunctus deorum in te iram moveam, sed cum omnibus meis armis me rogo imponas et in ipso maris littore monumentum erigas, ut minores aliquam calamitatis me˛e notitiam habeant! Hoc tibi curæ sit et super sepulchro remum, quo inter socios utebar, affigas!“ Hæc oranti: „Ego“, inquam, „miser, hoc tibi perfectum dabo.“ () Sic mutuis verbis sedentibus nobis supra sanguinem ensem protendebam. Cumque e regione socii umbra multa diceret, ecce matris Anticli˛e, magnanimi Autolici fili˛e, anima prodiit, quam ego ad sacri Ilii obsidionem profectus vivam reliqueram. Ea visa lacrimatus sum et ei misertus non tamen sanguini propiorem fieri sinebam, licet maiorem in modum perturbarer, antequam Tiresiam consulerem. () Cuius anima cum aureo sceptro insignis venisset et me cognovisset: „Quid“, inquit, „infelix, relicto solis lumine, ut vita defunctos et tristia loca videas, huc venisti? Sed concede hinc a fovea et acutum ensem procul a sanguine amoveas, ut bibam! Inde tibi vera aperiam.“ ()

 Circe] arcis et in mg. add. circes B : om. C || infletum FP  ego om. BCFLPV  Helpenor ad om. BC || has om. BC  vixit V || impietas] impetus V  quam BC  te om. N  hanc BC || adsunt BC || parvulo V  quem] qui C || amicum, addito s. l. unicum B  inferis L : inferius P || solveres FP || Acaiam BC  memor mei transp. V  sed iunctus BC : semivictus, sed del. et in mg. add. insepultus V  minoris P  habent B || cura BC  effigas L : om. P || orati FLP || inquam] autem V  Antili˛e PN : -ilie LVB : -iliæ F  auctolici (-lyci FL) BCFNLP || Iulii N  propriorem B || senabam N : om. V  perturbaret V  Cuius] spat. vac.  litt. cap. C || anima] omnia C –, amoveas – gustato sanguine om. N  tibi om. BC













liber undecimus















Tunc ego retrogressus ensem vagin˛e restitui. At egregius vates gustato sanguine his me verbis affatus est: „Dulcem in patriam reditum rogas, inclite Ulixe. Quem tibi difficilem statuit deus. Neque enim Neptunum placatum iri arbitror; iratus enim tibi est, quoniam dilecto eius filio oculum eruisti. Et licet post multos labores, si tamen et tuum et tuorum animum cohibueris, patriam et vestros revisetis. Nam cum primum ad Trinacriam insulam sævi maris iras fugiens perveneris, pascentes boves et lætos Solis, qui omnia intuetur et audit, greges prospicietis. | His omnino intactis iter vestrum prosequamini! Sic licet difficulter solum attingetis patrium. Quodsi quid in eos audebitis, et navi et sociis exitium expectato! Tu autem, etsi e naufragio evaseris, tarde et male amissis sociis aliena in navi redibis, domum perturbatam invenies et viros superbos, qui tuas exhaurient facultates et uxoris tu˛e pudicitiam muneribus expugnare tentabunt. Sed eos profecto ulcisceris. Quos cum domi vel dolo vel palam acuto ferro interemeris, parato facili remo mari te credes, quoad eos convenias, qui et mare ignorant neque sale in cibis vescuntur neque naves rubrica pictas neque remos, quibus alarum loco utuntur naves, viderunt. | Signum autem tibi apertissimum ostendam, ne quid te fugiat. Cum vir tibi obvius fuerit ventilabrum humero gestans, tum fixo in terram remo magnifica regi Neptuno sacra facias: Agnum, taurum, et marem aprum mactabis. Reversus inde domum diis omnibus superis ordine sacrificabis. Mors autem lenis e mari te pingui in senecta manet. Vicini populi florebunt. Vera tibi prædico.“ Cui ego: „Tiresia“, inquam, „h˛ec mihi dii destinarunt. Sed age, id mihi aperias velim. Defunct˛e matris animam video, qu˛e invita sanguini assidet neque filium intueri neque alloqui sustinet. Dic, domin˛e, num me agnoscat!“ Tum ille quamprimum: „Facile hoc responsu est, tu id animo recondas. Quamcumque defunctorum umbram sanguini propinquare sineris, ea tibi vera referet, cui invideris, ea pedem referet.“

 invita] -κουσ’ (Hom. Od. ,)  Tum BC  iri] uti B : om. C  tuum et tamen transp. V  primum om. BC  iram FP || fugis L  sit V  eo V || et1 om. FNPV || expectabo C : -tate P  tarde] tandem BC  inveneris L || exhauriant FP  eis BC  facili] felici L || mari om. FP  apertum C – ventilabram BC  terra BC  facies BC  levis V  e] et BCFLP || te om. BC  operias BC || invita] iuncta V  intuetur V || num] nunc V  quamprimum om. BC || responsum PV  sineres BC  referet1] refert N : referet corr. in refers L || cui – referet2 (refert LN) om. BCV

()

()

()

()



odysse˛e homeri

Sic fata Tiresi˛e regis anima infernas domos subiit. At ego illic perstiti, donec mater accessit. Qu˛e sanguine libato me continuo agnovit et miserata: „Mi“, inquit, „fili, quomodo has vivus petiisti tenebras? Gravia hæc visu mortalibus. Media magni fluvii et alt˛e undæ impediunt et in primis oceanus, qui vadari minime potest. Opus est firma navi. Num e Troia diu iactatus huc cum navi et sociis appulisti? An nondum Ithacam et coniugem revisisti?“ () Hæc illa. Cui ego: „Mater“, inquam, „necessitas huc me ad inferos compulit, ut Thebani Tiresiæ animam consulerem. Neque ego adhuc Achaiæ propior factus sum nec patriam attigi, sed semper mari iactatus sum miser, ex quo primum inclitum Agamemnonem ad Troi˛e, magnanimum equorum altricis, obsidionem secutus sum. At tu id mihi verum referas velim: Quonam perpetu˛e mortis fato abrepta es, an longo morbo an arciger˛e Dianæ sagittis confecta? Pr˛eterea, ut valeat pater, ut filius, quem domi reliqui. Num aliqua apud eos honoris mei memoria? Num apud alium quempiam relinquatur? Num meum amplius reditum prestolentur? Dic, quonam mihi animo afficiatur uxor, quid sentiat! An in pueri et domus custodia meum expectet reditum? An alicui ex Gr˛ecorum optimatibus nupserit?“ () Cum hæc rogassem, continuo venerabilis mater: „Illa sane“, inquit, „perquam misere te domi expectat et miseras semper noctes et dies agit in lacrimis. Tuas autem laudes nondum quisquam assecutus est, sed placida quiete Telemachus agros possidet et pro dignitate vescitur, ut principem virum decet. Omnes te desiderant, et tuus te pater ruri manet, numquam urbem repetit, non fulcris, non culcitra, non chlænis, non variis utitur coriis, sed per hyemem more servi somnum capit humi ad ignem sordidis et turpibus indutus vestibus, aestate vero et florigero autumno passim per vino fertilem agrum e foliis humi cubilia sterni iubet, ubi incredibili mœrore et lacrimis te tamquam mortuum deflet, et iam gravi senecta confectus est. Sic et ego quoque vita defuncta sum. Non enim me domi ()

 illic om. C || pr˛estiti P – miserta BC  Mi om. C || filii V || tenebras vivus petiisti transp. V || petisti BCFLNP – et in primis oceanus om. BC – An nondum – revisisti om. BC  ego om. BCV || adhuc om. V  chai˛e (ut vid.) et in mg. ithace B : Ithace C || proprior BV : propiore C  agamenonem BC : agamemanonem N  sentus, sed induct. et s. l. add. sequutus B  arrepta V : obrepta P || an] a BC  honoris om. L  alium] aliquem BC || meus L  domi FP || custodiam BC || aspectet BC1 || ex om. V  inquam FP  te om. BC || dies + semper FP  quisquam om. BC || placita L  per] per nox B2C : pro no B1 || more om. N  fertilem] sterilem BC || folii N || incredibilis P  gravis N













liber undecimus















arcu insignis Diana confecit, non morbus oppressit, qui letifera tabe maxime a corpore animam separat, sed tui desiderium, tua verba, tua benignitas dulcem mihi vitam abstulit.“ Sic ait. At ego defunctæ matris animam amplectendi cupidus ter in eam protentis brachiis deferor, ter e manibus umbræ et somni instar evanuit. Ex quo maiori dolore affectus sum, atque ei: „Mea“, inquam, „mater, quid meos amplexus fugis, ut sic etiam in inferno complexi ambo tristi exaturemur fletu? Certe hoc mihi Proserpina simulacrum obtulit, ut magis ingemiscam.“ H˛ec ego. Cui mater: „Hei, fili“, inquit, „omnium inf˛elicissime, non te Proserpina, Iovis filia, decipit, sed mortalium lex huiusmodi, ut, cum quis moritur, non amplius carne, non ossibus, non nervis vestiatur. Hæc enim omnia ignea vis absumit, cum anima albis relictis ossibus tamquam somnium abvolaverit. Sed tu lucem quamprimum revisere propera! Hæc tamen omnia cognoscas, ut deinde tu˛e narres uxori.“ Cum ita mutuis verbis loqueremur, Proserpinæ iussu, qu˛e clarorum virorum coniuges fuerant et filiæ, circum nigrum sanguinem astiterunt. Ego singulas rogandi cupidus, quod mihi optimum factu visum est, evaginato gladio non simul omnes sanguinem bibere perpessus sum. Hoc pacto singulis libantibus rogando earum genus cognoscebam, inter quas Tyro primam, nobili patre progenitam. Fortis enim Salmonei filia Cretheo, Aeoli filio, nupta dicitur. Hæc Enipeum, fluviorum pulcherrimum, adamavit, ad cuius limpidas undas ventitantem Tyro in eius faciem versus terr˛e vector et concussor Neptunus in verticosi fluminis ripa complexus est, unda autem montis instar sinuosa et deum et mortalem mulierem operuit. Sic ille virgineam zonam solvit et ei somnum infudit. Cumque votis suis satisfecisset, manu apprehensam nomine compellavit: „Ave, dilecta mihi puella, revoluto anno pulchra paries pignora. Non enim vani immortalium complexus. Eorum tu curam suscipias, eos educes! Nunc repetita domo bene valeas neque me cuiquam nomines! Sum enim terr˛e concussor Neptunus.“  letifica V  amplectandi P : apprehendi L  Mea] mei BC || sic] si P : sunt (per comp.) F  ambo] morbo BC  proserpentina N || filia (filia om. in textu, sed in mg. add. fias B : filia e corr. C) Iovis transp. V || decepit BC || huiusmodi + est V – H˛ec (Hic BC) enim om. V  ignenia B : ingenia C || assumit BCL1V1 : adsumit F1P || tamquam om. P  somnum FNP || advolaverit V  virum BC || circum] aram BC || assisterunt FP  cupidus] avidus BC || quos P  perpessum corr. in -sus BC  rogandi N  primo C || pregenitam C – Salamonei FP  ventitatem BC, qui etiam verbum ante undas transp.  sinuoso BC : fumosa V  manu om. BC – duces V  valens BC || neque] ne V || cuique N

()

()

()

()



odysse˛e homeri

Sic fatus undosum mare subit. Illa autem gravida Pelien et Nelea peperit, qui ambo magni Iovis cultores evaserunt. Pelies quidem magnam Iaolcum multorum gregum dives, Neleus harenosam Pylum habitavit. Alios præterea Cretheo regina peperit, Esonem scilicet et Amythaona equorum perquam studiosum. () Accessit inde Antiope, Asopi filia, quæ se in Iovis complexibus dormisse iactabat, ex quo duos filios, Amphionem et Zethum, peperit, qui primi septiportium Thebarum fundamenta iecerunt easque muro circumdederunt, sine quo, etsi viribus pr˛estarent, eas tamen habitare non poterant, cum latos habeant campos. Post hanc Alcmena, Amphitryonis uxor, qu˛e fortem et magnanimum Herculem Iovis magni amplexibus gravida enixa est. Et Megara, magni Creontis filia, vi indomiti Amphitryonis filii uxor. () Et Oedipi mater Epicaste rem immanem inscia aggressa; nupsit enim filio suo, qui patrem interemerat; dii autem repente id palam hominibus fecerunt. At ille potentibus Thebis multis in laboribus sævo deorum consilio dominabatur Cadmi nepotibus; hæc ad validas inferi portas ab alto atrio sese suspendens nimio dolore descendit, illi autem post se dolores reliquit, quibus matrem antea Erinnyes egerant. Ad has pulchra Chloris form˛e gratia Neleo nupta et innumeris donata muneribus. Minima h˛ec natu Iaside Amphionis filia, qui quondam in Orchomeno Minieo dominabatur. Ipsa Pyli regina puchros filios pepe() rit, Nestora Chromiumque et superbum Periclymenum. | Pr˛ eter hos et validam Pero sane miram visu mortalibus. Hanc vicini omnes uxorem sibi expetebant, nulli autem Neleus pater eam despondere voluit, nisi qui errabundas et late frontis boves e custodia asperi Iphiclis abigeret. Quod solus ei pollicitus est optimus vates, sed adverso fato captus et a duris pastoribus ligatus est. At cum veloci dierum et mensium cursu iam revolutus esset annus, omnia illum vaticinantem dissolvit Iphicles. Sic enim statuerat Iuppiter.

– Illa autem – evaserunt om. P  gravita N || pelian V  magni] magno N || Pelias V  Iolcum C || multarum BCP || Nenleus P  Crheteo B : Chritea C : Cretho N || Gsonem BC || Amythoana BC : Amythaono N : Amiychaona L  Acessat B || se om. C – dormivisse V  primi om. P || septem portarum V || damenta C || iacerunt NP  Amplustryonis N1 || magnanimium BC : -animem N  Megara V2 : Megira V1 : Megera BCFLNP  vi om. CV  Epistate V1  suspendit P  antea] a¯na L || erinnyes ed. pr. : erinnes BCFLNP : erymnes V  Chloris] coloris B1C  muneribus + at BC || in] et P  min˛eo BC : minoeo FLNP  chromumque P || Perycleneum P  Pero] Phro ut vid. N || mira L || uxores N  sibi om. C  aspera Imphitlis BC  solus om. V  est om. V













liber undecimus















Et ecce Leda, Tyndari uxor, qu˛e ei sapientes genuit filios, Castorem, () equorum domitorem, et pugnis strenuum Pollucem. Quos ambos et in vita alma educat tellus et sub terra honore prosequitur Iuppiter. Sic alternis vicibus deum honorem sortiti et vivunt et moriuntur. Et Iphimediam vidi, Aloei uxorem, qu˛e se Neptuno miscuisse iactavit geminamque et brevi victuram suscepit prolem, inclitum Otum et Ephialten, quos terra maximos et pulcherrimos post gloriosum Oriona sustulit. Nono enim ætatis anno in latum novem cubita, in longum novem ulnas excreverant. Hi diis superis bellum minati Ossan Olympo, Oss˛e frondosum Pelium imposuerunt, quo cœlum sibi pervium facerent. Et sane perfecissent, si impuberes evasissent annos. Sed Iovis et Laton˛e filius, antequam lanugine tempora florerent et l˛eta mal˛e barba tegerentur, ambos interemit. His accesserunt Ph˛edra, Procris et pulchra Ariadne, incliti Minois () filia, quam quondam Theseus ex Creta sacras Athenas duxit, non tamen perduxit; ante enim in circumflua Dia eam Diana Dionysi culpa perdidit. Mera pr˛eterea et Clymene et invisa Eriphyle, quæ dilecto viro aurum pr˛etulit. Non ego nunc omnes nominatim exponam, quot heroum uxores et filias viderim; prius enim alma nox diei cederet, et iam quietis hora adventat, ut vel ad navem concedamus vel hic dormiamus. Discessus autem meus et diis et vobis cur˛e sit rogo.“ Haec Ulixes. Omnes autem audiendi cupiditate allecti silebant. Tum () pulchra Arete: „Viri“, inquit, „Ph˛eaces, qualis hic vir et specie et magnitudine et sapientia vobis videtur? Meus hic hospes, unicuique debetur honor. In hoc autem dimittendo ne properetis neque tam egenti munera vestra negare velitis! Multis enim deum benignitate divitiis abundatis.“ Tum senior Echeneus: „Amici“, inquit, „non imprudenter neque pr˛eter debitum sapiens regina locuta est. Quare ei parendum est. Idem et Alcinous sentiet et loquetur.“

 tindiri V  alma] aliena BC  alterius P || honorem om. N  Et om. V || Ephimediam LV || Aloa B : Aloi N || se] si P  Otum V2 : Oetum BCFLPV1 : cetum N  Ephialtum V || Oriana BC  cubitus V || longo V  Olympo + et BC  Oss˛e] esse N || qui BC || sibi om. C  barbe BC : barbara L || gerentur BC  produxit BC || eam + cum V || Dionisii BCFLNP || prodidit BC  Eryphele N  die rederet BC  dormiam V  audienti FP  his F || specie] spem B  honor om. P  autem om. V || proferetis BC  divitiis benignitate transp. V  senio FP  sapiens om. C || loquutus P || est2 om. BC || et] ad N  alcionus BC



odysse˛e homeri

Ad h˛ec rex: „Hoc ego“, inquit, „et sentio et dicam. Quodsi remorum studiosis Ph˛eacibus dominor, hospes noster, quamvis redeundi cupidus, in crastinum tamen expectabit, donec eum donarimus. Cuius reditus omnibus curæ erit et mihi in primis, qui hoc in populo ius habeo.“ His facundus Ulixes: „Alcinoe“, inquit, „clarissime populorum rex, si me vel annum hic manere iusseris in reditu parando et me pulcherrimis donis honestando, velim. Id sane et mihi utilius esset pleniori manu in patriam redire. Ita enim et gloriosior et carior meis essem, qui me Ithacam revertentem viderint.“ () Ad h˛ec Alcinous: „Cum te“, inquit, „Ulixe, intuemur, non te amplius deceptorem, non subdolum suspicamur ut multos, quos diversis in nationibus ferax educat terra, qui ita mendacia concinnant, ut a nemine intelligantur. Tibi et verborum ornatus et sententiarum gravitas, eloquentissime autem omnium Argivorum, qualem te Demodocus canebat, et tuas ipsius et sociorum calamitates narrasti. Verum id mihi aperias velim, an ex fortibus sociis, qui te ad Ilium secuti illic ceciderunt, aliquem videris. Nox enim perquam longa est neque adhuc quiescendi hora, et ego hæc tam miranda et hos tuos errores, si patereris, ad auroram usque audirem libens.“ () Iterum facundus Ulixes: „Alcinoe“, inquit, „his longo tempore sermonibus opus est et iam dormiendum esset, sed cum mei audiendi desiderio tenearis, non recusabo et alias longe miseriores narrare meorum sociorum, qui postmodum perierunt, calamitates, qui, cum sævum Troi˛e bellum evasissent, in reditu mal˛e mulieris scelere perierunt. () Postquam igitur diva Proserpina alias alio animas abegit, primo Agamemnonis anima tristis accessit cum aliis, qui cum eo in Aegisthi domo cecidere. Is me quamprimum agnovit, cumque nigrum cruorem bibisset, profusis lacrimis manus in me amplexaturus extendit, frustra tamen; invalidis enim et incurvis membris minime potuit. Quem cum viderem, contra misericordia lacrimatus:

()

 crastinam BC || donaverimus V2 : donaremus BC  in populo om. BC || ius] vis FN  hic vel annum transp. BC  revertere C : revertem B  te2 om. BC  decerptorem BC || diversis om. V – nationibus] regionibus BC  concindant B : concendant C – intelligatur N  autem] ante V : om. BC || te om. V  calamitates om. V  fortis P || secuti + sunt V  hora + est BC || hæc] te P  Alcione B  mei] etiam N || desiderium L  narrant P : narrabo V  postmodum – qui om. N || terierunt BC || sævum] secum N  malo BC  abegent B : abegeret C  qui] que N || cum] quum in F













liber undecimus















„Atrei“, inquam, „fili, gloriose virorum rex, Agamemnon, quod te perpetu˛e mortis fatum domuit? Num te in mari Neptunus immani ventorum vi obruit? An iniusti viri boves et ovium gregem ad naves abigentem vel pro patria et uxoribus pugnantes interemerunt?“ Ad h˛ec ille: „Iove genite“, inquit, „Laert˛e fili, Ulixe, neque me Neptunus mari neque viri iniusti terra perdidere, sed mortem mihi Ægisthus cum perniciosa coniuge mea machinatus est. Is me ad cœnam invitatum, tamquam bovem ad præsepe et sues dives et potens vir vel in nuptiis vel symbolo vel splendido convivio, illic cum sociis meis crudeliter interemit. | Iam ego multorum c˛edes vidi, sed illam maxime miserandam. Inter crateras et plenam mensam iacentes sanguine nostro pavimentum spargebamus. Miserabilem autem vocem Cassandr˛e, Priami fili˛e, audivi, quam dolosa Clytemnestra haud longe a me interemit. Nam ego a terra sublatam manum moribundus ad ensem iactabam. At illa canina discessit neque mihi ad inferos commigranti oculos claudere et os componere sustinuit. Profecto nihil femina gravius, nihil impudentius, quæ talia facinora aggreditur, qualia illa impia in maritum machinata est. Redieramus sane et liberis et familiæ desiderati; hæc sibi multorum scelerum conscia et sibi et futuris feminis ignominiam etiam probis, si qua esset, intulit.“ Hæc ille. Cui ego: „O“, inquam, „quantopere Atrei genus altitonans Iuppiter exosus feminarum fraudibus l˛edit! Primum Helen˛e gratia tot viri periere. At Clytemnestra longe absenti tibi dolum malum machinata est.“ Iterum Agamemnon: „Hac tu ratione numquam te mulieri credas neque omnem sententiam tuam ei aperias, sed partim, partim autem abscondas! Non tamen tibi ab uxore exitium imminet, siquidem perquam sapiens est et recte sentit filia Icari, pudica Penelopea. | Quam quidem puellam reliquimus, cum ad Troi˛e obsidionem venimus, et puerum lactabat, qui nunc inter viros beatus adnumeratur. Eum pater carissimus in reditu videbit, et ille, ut decens est, patrem amplexabitur. At mea uxor minime passa est, ut de viso filio satiarer; prius enim me interfecit. Aliud pr˛eterea tibi dicam, tu id celes velim. Noli palam in patriam descendere,

 An om. BC || navem V || obigentem BC  uxores BC || ?an pugnantem cum ed.  terre N || sed + ad BC  vel1 + in FP pr. et Homerico μαχεομενον scribend.  symbalo N  iacententes B  spergebamus L  dolo BC || haud] non V || interemit] necavit V, ?an recte : om. N  ad ensem] adessem BC  commigrati N || compone N  inprudentius P – Redieramus sane – machinata est in text. om. in inf. mg. pr. m. add. V  O om. BCL1N  viri om. BC  Ac V  tu ratione] curatione N – abscondas (asc- N) + celes V : celes BCFLP  tibi om. BC || uxore + tua BC  Icaris C || Penelope C  relinquimus FP  nunc] non P

()

()

()

()



()

()

()

()

odysse˛e homeri

quoniam nondum fidendum est mulieribus. Sed age, vere id mihi refer, an alicubi superstitem meum filium esse audieris, sive in Orchomeno sive apud Nestorem Pyli aut Menelaum Sparte. Nondum enim obiit diem suum inclitus Orestes.“ Ad hunc iterum ego: „Atridæ fili“, inquam, „quid me h˛ec interrogas? An vivat an mortem obierit, nescio. Malum enim est inaniter loqui.“ Sic mutuis ultro citroque verbis mœsti et lacrimabundi loquebamur. Et ecce Achillis anima et Patrocli et fortis Antilochi et Aiacis, qui et specie et viribus inter omnes Danaos post Achillem erat fortissimus. Agnovit me Achilles et ingemiscens: „Iove“, inquit, „genite Laertæ fili, solertissime Ulixe, cur, miser, tam magnam rem aggressus es? Quomodo ad inferos descendere sustinuisti, ubi mortui sine sensu aliquo miserorum mortalium simulacra referunt?“ His ego: „Achille“, inquam, „magne Pelei fili et Gr˛ecorum optime, huc ego Tiresiam consulturus venio, an ratione aliqua ad asperam possim Ithacam reverti. Nondum enim Achaiam, nondum patriam attigi, sed semper huc illuc iactatus sum. Te autem, Achille, nemo fuit maiorum fœlicior, nemo posthac futurus est. Dum enim supereras, omnes te Argivi ut deum admirabantur, nunc vero hic in mortuos habes imperium. Quam ob rem, etsi vita functus sis, noli tamen mœrere, Achille!“ Iterum ille: „Noli“, inquit, „inclite Ulixe, mihi ullum de morte afferrre solatium! Mallem rusticus mercennarius, servus mendicus, victus egens superstes esse quam omnibus mortuis dominari. Sed age, de claro filio meo mihi aliquid referas, an strenue bellum gerat, an aliquid de optimo patre Peleo audieris, an adhuc Myrmidonum populis et civitatibus imperet an senio confectus apud Hellada et Phthiam contemnatur. Neque enim qualis apud magnam Troiam fortem populum Argivos meos ultus interfeci, talis nunc invalido patri auxilium ferre possum. Si talis filius in patriam redissem, qui illi fortasse vim inferunt et eius honorem contemnunt, vires et invictas manus meas sensissent.“ Hæc ille. Ego iterum: „Nihil omnino de Peleo ad aures meas pervenit. De dilecto tibi et generoso Neoptolemo habeo, quod tibi vere, ut

 sparten V  hanc FP || ego iterum transp. N  et bis scr. N  miser om. BC  Quomodo] Quando N || ad bis scr. B || sustinuisti] studuisti FP  magni B1CV  consulturum BC : consultaturus FP  revertere F1P – Te autem – futurus est om. P  Argivi] argui B  ut] in N || hic om. BC  Iterum] Cui BC || mihi ullum] aliquid mihi BC  agens P  quale BC  auxilio patri BC  inferium BC – contemnuit BC  vires] ni res L || meas] in eas BC : om. FP  Neoptolomo BL : Neoptalemo V || quid V || vere om. BC













liber undecimus















iubes, referam. Eum namque e Scyro ad fortem Achivorum exercitum adduxi, et sane super Troiana re consultantibus nobis primus semper sententiam dicebat ne verbo quidem aberrans, a Nestore dumtaxat et me in consulendo vincebatur. In pugna autem numquam in acie perstabat, sed longe et viribus et animis antecedebat cæteros. Plurimos confertissima in pugna interemit suis opitulando. Neque enim omnes nominatim referendi locus est, sed et Telephi filium, fortem Eurypylum, ferro confodit. Quem circum muliebrium munerum gratia magni socii iacuerunt. Illum ego optimum post clarum Memnona intuitus sum. | Cum vero in equum () Argivorum optimi descendimus – mihi enim omnia demandata erant, vel minuere frequentes insidias vel augere –, illic alii Gr˛ecorum reges et principes lacrimas abstergere, singulis membra tremere, illum dumtaxat numquam aut vultum mutasse aut genas siccasse observavi, sed instanter rogare, ut equo exiremus, ensis capulum manu et gravem ferro hastam tractare, multa in Troianos audere. Capto et direpto Ilio donatus et honoratus navem ascendit incolumis nullo vulnere ne a se quidem, ut s˛epe confertissima in pugna usu venit, accepto.“ His auditis velocis Achilli anima procul per herbidum pratum l˛eta () incliti filii nuntio discessit. Ali˛e autem defunctorum anim˛e tristes astabant et singul˛e suos mihi narrabant labores. Sola Aiacis Telamonii anima mortis gratia irata eminus abscedere. Eum ego apud naves in contione de Achillis armis a venerabili matre propositis litigans superavi. Troiani autem et Minerva tulerunt sententiam. Sed profecto non erat mihi in eo certamine vincendum; tale caput eorum armorum gratia terra operuit, Aiacis scilicet, qui et specie et rebus gestis cæteros præter optimum Achillem superabat. Hunc ego lenibus verbis affatus: „Aiax“, inquam, „pr˛eclari Telamonis fili, ne mortuus quidem ir˛e et () exitiosorum armorum, qu˛e dii in Achivorum, quibus talis turris cecidit, iacturam conflarunt, oblivisceris? Tuam autem mortem non minus quam  mortis] νκης (Hom. Od. ,)  Troiam C || primus om. BC || semper om. BCV  autem om. P || prestabat FP  animis (armis V) et viribus transp. L  suos P – conferendi V  est om. N  mulierium BC || numerum BC || magna BC  minuere] Minerv˛e P  abstergero B || singula BC  unquam P || nutasse BC || siccasse] si crasse BC  velocis] verbis C ||  audire N  ne] nec C || quid BC  acceptis B1C Achillis V  singulos BC  narrabat BC || labores] dolores V || mortis gratia om. BC  abscendere BCN || Eum] cum BC  Troiam P || et] ex C – tulere sentiam BC  Aiax BC  ne om. L || quidem] inquam BC  exitiorum BCFLN1P : exitisiorum N2 || chivorum N || terris N || cedit B1C



()

()

()

()

odysse˛e homeri

Achillis omnes deflevimus. Nemo horum auctor nisi Iuppiter, qui inexpiabili nos odio persequitur. Sed huc accede, o rex, meum sermonem audias! Domato iram et animos!“ At ille nihil motus nullo responso post alias animas Erebum repetit, quo vita functi descendunt. Quem eo quoque iratus verbis prosecutus essem, nisi animus aliorum defunctorum umbras mira videndi cupiditate flagraret. Illic Minoa, inclitum Iovis filium, aureo sceptro insignem sedentem et animas iudicantem vidi. Ill˛e circum et sedentes et stantes suas agebant causas. Post quem superbum Orionem per l˛etum campum feras insectantem, quas in desertis montibus c˛ederet, hastam manu ferream et infrangibilem gestans. Inde Tityum, alm˛e Terr˛e inclitum filium, per novem iugera humi porrectum. Grypes utrimque eius epar penitus exedunt, neque ipse eos abigit. Latonæ enim, pulchræ Iovis amic˛e, Pytho per fœcundam Panopeam venienti vim inferre tentavit. Inde Tantalum graviter in palude laborantem ad mentum usque atque sitientem; nullus tamen ei bibendi locus dabatur. Quotiens enim ad bibendum flectebatur, totiens dei voluntate sic diffugiebat aqua, ut ima paterent vada. Procer˛e autem arbores supra caput diffundebantur, piri, punicæ et ali˛e feraces et suavia poma ferentes mali, dulces ficus, feraces oliuæ. H˛ec quotiens porrectis manibus senex captaret, ventus omnia per caligantes nubes auferebat. Vidi et Sisyphum ingens saxum ambabus manibus volutantem et magno labore in cacumen impellentem. Quod cum iamiam teneret, elapsum manibus in campum devolvebatur. Inde eundem rursus laborem membris sudore stillantibus et pulvere conspersis iterabat. Inde Herculem, cuius simulacrum in flore pubescebat; ipse autem cum diis immortalibus agere. Circum eum defunctorum clamor more avium passim errantium. Is obscur˛e nocti similis expedito arcu et sagitta nervo  prosequitur BCP : consequitur L || huc] adhuc N1V || sermonem meum transp. V  animo N  animis B1C || repetiit BC  defuncti BC || eo] ego P1V || iratis BC : ratus P || persecutus V  videndi] audendi B  flagraretur L  inclitum Minoa transp. BC  Illic P || augebant BC  Orionem (Arionem BC) + vidi N, ?an recte  Inde om. BC  Erypes N  Panopeam om. BC  paludem N || laborante BC  bibendi C || dei] de BC  supra caput om. FP  et1 om. N  quotiens] quatenus BC  cum om. BC || iam V || tenenter BC  sudore om. N || consparsis V || interebat BC  pube stabat BC  dii P : aliis BC || avium om. P  arcet BC













liber undecimus











apposita semper sagittanti similis videri, pulchrum ensis et clypei aureum lorum ex humeris dependere, ubi miræ insignitæ erant effigies: ursi, apri, horrendi leones, rix˛e, pugnæ et virorum c˛edes. Eius opifex numquam aliud tale opus excudit neque excudet amplius. Agnovit autem me ille quamprimum visum et mei misertus: „Iove genite“, inquit, „Laerte fili, experientissime Ulixe, hei miser, () numquid et tu dura aliqua morte affectus es, quali ego, Iovis Saturni filius, qui in vita quoque longe inferiori viro servire compellebar? Eius namque iussu graves labores subii. Huc aliquando, ut canem ad superos traherem, descendi neque quicquam aliud gravius se mihi pollicitus est esse iussurum. Eum ergo hinc Mercurii et cesi˛e Minerv˛e ductu abstraxi.“ Dixit et in infernum pedem retulit. Verum ego illic magno perstiti () animo expectans in vestigio, an alius defunctorum heroum illuc accederet. Et ecce Theseus unaque Perithous, præclari deorum filii, quos præcedebant innumer˛e defunctorum gentes magno cum clamore. Tum me pallidus cepit timor, ne Gorgonis terribilis monstri caput ab inferis Proserpina mihi obviam mitteret. Quam ob rem e vestigio ad socios properans naves ascendere et oras solvere iussimus. Illi statim dicto paruere et in foris sedentes remigio primum, inde prospera aura per oceanum fluvium secundo fluctu devehimur.

 opposita BC || sagittandi V  c˛edes + et BC  inquit genite transp. BC || miser] inquit BC  numquam BC || dira BC || effectus B || est V  inservire BC || compellabar BC : compellebat N  grave BC  et cesi˛e] esi˛e N || ductu] iussu BC || astraxi BC  in om. BC || ego om. BC || prestiti BCN  heroum om. FP  duorum BC – pr˛etendebant P  socios] sonos B  primo V

ODYSSE˛E HOMERI LIBER DUODECIMUS











At cum per fluminis oceani fluctus navis in altum pelagus delata ad Æ˛eam insulam rediit, ubi vern˛e Auroræ domus et chori et solis ortus visitur, in littus quamprimum descendimus et dormientes diem expectavimus. Quo exoriente mox socios ad Circes domum, qui mortuum Helpenora ad nos deportarent, misimus. Nos in extremo littore continuo arboribus incisis mœsti lacrimantesque exanimi socio iusta persolvimus. Eius igitur et corpore et armis igni absumptis sepulchrum effodimus et desuper columna erecta in eius summo remum statuimus. His omnibus recte dispositis minime noster ab inferis reditus Circen latuit. Qu˛e e vestigio ancillis affatim panem carnemque et rubeum vinum ferentibus venit ad navem nosque his verbis affata est: „O infœlices, qui superstites inferas subiistis sedes, bis mortui, cum cæteri omnes semel moriantur. Sed agite, his nunc tota hac die vescamini, simul autem aurora exoriente navigabitis. Viam ego vobis et singula ostendam, ne quo malo consilio vel terra periclitemini vel mari.“ Sic ait. Quibus nos verbis persuasi toto die ad occasum usque solem discubuimus. Adventante nocte socii quidem secundum navem quietem ceperunt. Circe autem me manu apprehensum et secretum in locum abductum singula me amotis arbitris percontata est. Cui ego omnia, ut evenerant, exposui. Tum venerabilis dea: „Ita se res habuerunt“, inquit, „nunc quid secuturum sit, accipias, quod tibi deus in memoriam reducet! Hinc abiens ad Sirenas primum appelles, qu˛e canendi suavitate adeo omnium animos, qui eas incauti audierint, demulcent, ut neque ab uxore neque liberis amplius expectandi sint neque quisquam eorum sit reditu gavisurus. Ill˛e namque in prato, ubi ingens humanorum ossium congeries et tabo absumpt˛e cutes, sedentes omnes illac transeuntes cantu ad se pelliciunt. | Tu vero longe ab his

 At] EA N || in] per BC  vern˛e] uirue V  quam primam P || dormientem V  visimus BC || Nos] Hos BC  -que om. FNP  affodimus V  erepta FPV1  depositis BC  hac] ac B – vestimini semel BC  periclitamini BC – quietem ceperunt om. BC  semotis BC : motis P || arbitriis percontenta BC  evenerunt BC || dea om. N  quod N  qu˛e] qui BC || incaute BC  quisque N || reditus N  audierunt CV || demulcent om. N || neque2 + a BC  assumpt˛e LP  se om. L || iis FLN

()

()

()

()



odysse˛e homeri

navi deducta sociorum aures c˛era occludas, ne vocis illarum suavitatem audiant! Tu dumtaxat, si placuerit, audire poteris, hac tamen lege, ut te socii pedibus manibusque fune devinctum ad malum alligent. Sic earum cantu delectaberis. Quodsi socios, ut te solvant, iusseris, hi tunc pluribus te et arctioribus nexibus implicent. Hoc pacto tantum periculum tui evadent socii. () Qu˛e deinceps eventura sint et qua eundum, non omnino aperiam, tu tibi consulas; utrumque tibi dicam. Inde ad altas petras venies, quibus magni fluctus alliduntur turbati maris. Has dii immortales Plactas appellant. Hac neque aves transeunt neque timid˛e columb˛e, qu˛e ambrosiam Iovi patri deferunt, sed ex his semper aufert plana petra aliquam, in cuius locum aliam pater sufficit. Hanc nemo transeuntium effugere potuit, sed et simul confractarum navium tabulas et hominum corpora maris fluctus et exitiosi ignis procell˛e auferunt. Sola autem illa, qu˛e mare pervium fecit, Argo illac pr˛etervecta est ab E˛ eta navigans. Qu˛e profecto magnis illisa esset petris, nisi Iuno ob amorem, quo Iasonem prosequebatur, eam gubernasset. () Duo autem scopuli; hic latum cacumine suo cœlum attingit et nigras exuperat nubes, qu˛e numquam in eius verticem evadunt, neque æstate neque autumno, neque eum mortalium quisquam ascendit neque descendit, non, inquam, si viginti ei manus et totidem essent pedes. Petra autem plana et bene cinct˛e similis. In medio scopulo obscura spelunca Erebi instar, qua vobis iter est, inclite Ulixe. Sed nullus vestrum arcum () in eam intendere audeat! | Illic enim Scylla habitat horrendum latrans, cuius vox tamquam catuli parvuli. Ipsa immane monstrum, cuius aspectu nemo lætari posset, non si deus ipse ei obviam fieret. Habet pedes duodecim et quidem horrendos, sex colla prelonga et in singulis terribile caput, dentes triplici ordine densos et continuo diram mortem minantes. Media profund˛e spelunc˛e immergitur. Procera capita alte exerit. Illic ad

 nave P || occlusas BC || voce sillorum BC  audire poteris si placuerit transp. BC || hanc BC : om. P || lege] longe BCP  sociis manibus pedibusque BC  ii FLNP  arctioribus] amplioribus FP  sit BC || et om. N || omnino] animo BC  magnis fluctibus BC || Plactas (infra lin. errantes add. V) + plagas BC  Hac + plaga BC || neque1] ne V || naves L  patri om. L || affert BC || plena L || eius BC  et1 om. P || confracturum BC  ingis B : magis C || aufuerunt N || Soba BC  illa BC || E˛ eta scr. : eeta P2 : oeta FLNP1V : e˛tta B : e˛tna C || magis FPV  allisa FP || essent L || prosequabatur B  suo cacumine transp. BC || attigit BC – estatem neque autundo B  neque2] nec V || quisquam mortalis BC  totides C  cinta P || simul BCV  iter est inclite] interest incly N  nostrum B  non si deus – Habet om. V  sex] sed BC || perlonga L  mediæ FP











liber duodecimus















delphinas et canes et, si quas maiores belluas capere posset, ut cete, que innumera immensum pascit mare, piscatur. Hanc nulli omnino naut˛e incolumes effugisse gloriantur; singulis enim capitibus singula e navi aufert hominum corpora. Alterum inde ad duos sagitt˛e iactus scopulum humiliorem intueberis. () Illic magna erineus densis frondibus virens. Sub hac tremenda Charybdis ter nigram undam et absorbet et rursum magna vi eructat. Tu ne illic deprehendaris, cum absorbet aquam, caveto! Nam ne ipse quidem Neptunus liberare te posset. Quare navem quamprimum ad Scyllæ scopulum impellas. Longe enim satius est sex socios in navi desiderare quam simul omnes perire.“ H˛ec illa. Tum ego: „Age“, inquam, „dea, id mihi vere aperias, si qua () possim ratione evitare exitiosam Charybdim an abreptos socios ulcisci!“ His illa continuo: „Infelix“, inquit, „tibi et bella et labor cur˛e est, non tamen offendi possunt dii immortales. Neque enim mortalis est, sed monstrum nulli morti obnoxium, horrendum, grave, dirum, quod superari minime possit; neque quicquam auxilii preter fugam, ea tibi consulas. Nam si petr˛e propinquus remoraberis armatus, vereor, ne irruens te et pro capitum numero socios abripiat. Quocirca magnis viribus navem impellas et Crat˛ein, Scyll˛e matrem, qu˛e tantum mortalibus periculum peperit, implorato! Sic filiam continebit, ne te persequatur ulterius. Tum ad Trinacriam insulam venies, ubi mult˛e Solis boves et pul- () chri ovium greges pascuntur, septem boum, ovium totidem, in singulis capita quinquaginta, qu˛e numquam prolem sufficiunt, numquam deficiunt. Horum custodes Ph˛ethusa et Lampetiæ, nymphæ pulchricomæ, quas diva Ne˛era Soli peperit. His natis et educatis venerabilis mater procul Trinacriam insulam habitandam et patris greges errabundasque boves custodiendas dedit. Hos ne lædas caveto! Reditus tibi cur˛e sit in patriam! Quo licet multa perpessi pervenietis tamen. At si quid in eos tentaveris, et navi et sociis exitium tibi pr˛edico, quibus amissis nudus et tarde in patriam reverteris.“  dalfinas BC || certe FP  innumera] in nostrum BC || immensum om. L || piscatur] pascatur N || null˛e BC || omnino] a quo BC  effugere BC || singula + arbor BC  aufer FP : affert BC  ictus BC  ermeus BC : arbor FP et L in mg. : arbor caprificus V || tremebunda BC  rursus P : curiscum BC || post magna spat. vac.  litt. cap. V || eruptat BCFLPV1  assorbet BC  qui primum N  naves BC  dea + tu FP || id om. BC  arreptos V  His illa – bella om. N || inquit om. FP  horrendum om. FP  si om. BC || propinquius V  arripiat BCL1 || navem om. L  Crat˛ein (cratem BPV : chratem C) + in FP  prosequatur BC  Triacriam P  phecusa BC || et om. P  Ne˛era] Herra BC  Triacriam P || habitanda BC  custodiendasque N : om. BC || cur˛e tibi transp. V  At si (qui L)] et C || quid in] quis BC



odysse˛e homeri

Dum hæc diceret, interea aurea Aurora apparuit. Dea domum, ego naves repeto. Socios hortor navem ascendant, oram solvant. Qui e vestigio dicto paruerunt. Tum nobis dea pulchra, gravis, nobilis secundum puppi ventum inspiravit. Nos omnibus ad navigandum paratis in navi consedimus, quam et ventus dirigebat et gubernator. At ego mœstus: „Audite“, inquam, „patientissimi socii, qu˛e vobis aperiam! Neque enim unius aut alterius tantum scire interest divina illa vaticinia, quæ mihi diva Circe aperuit. Dicam igitur, ut non ignari aut pereatis aut evadatis periculum. Ipsa namque primum divinarum Sirenum vocem et floriferum earum pratum nobis evitandum præcepit, soli mihi, ut eas audiam, concedit. Sed vos me arcte ad malum funibus ligabitis. Quodsi forte, ut me solvatis, iussero, tum vos pluribus me et arctioribus vinculis implicetis!“ () Hoc ego pacto singula socios admonebam. Interea navis cito cursu Sirenum insulæ propinquavit; secundo namque vento ferebamur. Qui illic statim cessavit, et placida tranquillitate deus undas stravit. At socii collectis in navi velis remis ordine dispositis mare sulcabant. Hic ego magno c˛er˛e orbe in partes consecto et manibus et vi solis quamprimum mollito ordine omnium aures obstrusi. Illi me vicissim manibus pedi() busque ad malum colligarunt. | Cum vero tantum ab insula abessemus, quantum leni remorum pulsu vox exaudiri posset, minime eas e propinquo navigantes latuimus, sed statim cantare perquam suaviter orsæ sunt: „Huc ades, inclite Ulixe, magna Achivorum gloria! Hic navem siste, ut nostram vocem audias! Nemo enim umquam hac iter fecit, quin nostri cantus suavitate demulceretur, qua oblectatus et plura doctus a nobis dimittitur. Haud enim nos fugit, quid apud magnam Troiam Gr˛eci simul et Troiani deorum voluntate gesserunt. Scimus preterea, quicquid in alma terra agitur.“ () Sic suavissima voce canentibus ego audiendi cupidus sociis, ut me solverent, superciliis annuens iubebam. At Perimedes et Eurylochus a remis, quibus incumbebant, properantes pluribus me vinculis implicuerunt. ()

 aura C  navem] naves V : om. BC – Qui e vestigio – gravis om. N  puppim P || post inspiravit spat. vac. trium et dimid. lin. cap. V, sed nil deest || Nos] His B2C  inquit FLNP  diva] divina N  post aperuit spat. vac.  litt. et unius lin. cap. V, sed nil deest  sirenarum vatem BC  præcipit FP || audeam N  me pluribus transp. BC || vinculis om. BC || implicatis BC  navi L  ferebatur FP  velis + et P || sulcabam P  mago P : magnas BC || consepto N || et2 om. P || vi solis] in foliis V  aure N || obstruxi F1P || manibus + et P  vero om. BC  levi V  chivorum P || gloria om. BC  demulcentur BC || oblectus BC  qui V  post gesserunt spat. vac.  lin. cap. V, sed nil deest || scis BC || quid BC  incubebant BC || implicaverunt BC













liber duodecimus















Ita tanto percurso spatio, ut non amplius earum voces audirentur, amota a sociorum auribus c˛era ipsi me solverunt. Neque multo post fumum et magnos aquarum fluctus conspicatus () sum et fragorem auribus accepi. Præ formidine autem sociorum manibus remi exciderunt. Omnia fluctibus obstrepebant. Constitit navis, cum non amplius remis impelleretur. At ego per navem singulos his verbis adhortabar: „Amici, neque enim ignari malorum sumus neque hoc maius malum est, quam cum immanis nos Cyclops cava in spelunca comprehendit, unde mea virtute, consilio, prudentia liberati sumus. Eorum vos meminisse arbitror. Nunc quisque suo muneri incumbat! Vos, remiges, remorum pulsibus navem impellite, si forte nos Iuppiter a tanto periculo liberaverit! Tu, qui clavum regis, huc animum adhibeas iubeo, ut hunc fumum, hos fluctus evites, idque tibi cur˛e sit, ne te scopulus lateat neve in eum navis offendat, ne tua causa periclitemur.“ H˛ec ego. Quibus illi persuasi munus suum instaurant. De Scylla autem () nullum adhuc verbum feci, ne forte præ nimio metu torpentes ab opera desisterent et delitescerent. Tunc ego diuæ Circes consilium contempsi; non enim ut arma sumerem iusserat. Ego autem me pulchris armis indutus duabus longis hastis per tabulata proram ascendi, unde primum petrosam Scyllam prospicere arbitrabar, quæ socios meos absumpsit. Non tamen videre poteram. Laborabam oculos circumferens, an caligans petra oculis obiiceretur. Sic trepidi fretum navigabamus, ubi altera ex parte Scylla est, altera () Charybdis salsam maris aquam graviter absorbet. Nam more lebetis magno igni impositi aquam eructat spuma in aerem proiecta, qu˛e rursus decidens extremis utrimque scopulis inh˛eret. Cum vero aqua circum petram horrende insonans alte tollitur, tota intus reboans apparet, ut etiam ipse fundus visatur. Tum socii timore palluerunt, eo tamen formidantes proram dirigimus. In transeundo autem Scylla sex e navi socios et manibus et vi pr˛estantes arripuit, cumque navem respicerem, socios illos

 percusso V : procurso BC  post solverunt spat. vac.  et dim. lin. cap. V, sed nil deest  fimum BC || magnos om. BC  frangorem L  remi om. N || exaderunt BC || obstrepabant L : obserpebant B1C || Consistit FP  his verbis] Is vis BC  cava bis scr. N  libertati N || vos] nos V  incubat P || reges BC  naves BC  claum L  restaurant V  torpentens L  et delitescerent om. LN || Tum V  sumerent V || iusserant N  per] pro BC  pretosam (præ- F) FP  potera V : poraram N || arcumferens an colligans BC  abiceretur V  navigavimus FNP  eruptat BCFLPV1 || aierem L  etiam] et N – formidantem BC  vi] viribus in mg. V



odysse˛e homeri

alte sublatos et me nomine misere implorantes audivi. Tum ego immenso sum dolore perculsus. Et quemadmodum cum e rupe piscator longa virga parvis piscibus dolosos in bovis silvestris cornu cibos iaciens captum salientemque in aridam proiicit, sic illi trepidantes petram versus tollebantur. Quos Scylla pro foribus stridentes protentis in me manibus s˛evo laniatu mandit. Id ego omnium, qu˛e in erroribus nostris acciderant, miserrimum vidi. () Hoc pacto petram sævamque et Charybdim et Scyllam fugientes deo duce ad fertilem insulam deferimur, ubi magnæ Solis boves et læti ovium greges pascebantur. Illic navem egressus mugitu balatuque audito statim cæci vatis Tiresiæ et E˛ e˛e˛ Circes verba monitusque subierunt, quæ mihi maiorem in modum præceperat, ut almi Solis insulam vitaremus. Tunc ego m˛esto animo socios allocutus: „Audite“, inquam, „patientissimi socii, vatis Tiresiæ et E˛ e˛e˛ Circes oraculum. Hi huius nobis insulæ Solis aditum interdixerunt. Hanc nobis magnum allaturam pr˛edixerunt exitium. Quam ob rem procul navem deducamus!“ () Illis autem defessis et animo fractis Eurylochus anxius: „Infelix“, inquit, „tibi vires sufficiunt neque labore conficeris. Tibi profecto ferrea membra sunt, qui confectos labore socios ne ad somnum quidem capiendum in littus descendere permittis, ubi cœnam parare et corpora curare possimus, sed per obscuram noctem ab hac insula temere alio aberrare iubes. Nocturni venti gravissimi navibus. Et ubinam quisquam nostrum e naufragio fugiet, si forte subita vel ab Austro vel graviter spiranti Zephyro, qui etiam præter deorum voluntatem vi sua naves obruunt, exorietur procella? Sed age, nunc obscuræ cedamus nocti, subducamus navem iuxtaque cœnam paremus! Mane rursus conscensa navi solvemus.“ () Hæc Eurylochus. Quod omnes uno ore probarunt. Et iam ego prævidebam, quæ nobis mala fatum machinaretur. Quare his eum verbis respondi:  sum] cum B2C || cum om. NV1  virga om. N || silvestribus BC || iacens CL  sævio (se- P) FP || acciderunt V  petram om. V || -que om. BC  magne ex magni corr. V : magna BC || boves Solis transp. V || omnium N  et om. BC || e˛e˛ P || subuerunt BC || mihi om. BC  maiore N  æ˛e P  Solis aditum om. BC || Hanc] Hic V : ac B2C – nobis magnum transp. BC  exitium predixerunt transp. BC  Eurilochius C  tibi1] ibi FP  temere om. BC  exoriretur BCFLNV1  Quod] que L, ?an recte || uno ore] una voce BC || probarent C : probabant FP || iam om. BC  eum] nil mutandum, vide A. Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik, München , p. 4













liber duodecimus















„Euryloche, nimium unum me omnes cogitis. Verum id vos mihi iureiurando confirmetis volo, si quod sive boum armentum sive ovium gregem invenerimus, ne quis temere quicquam abripiat interimatve. Sed eo, quem nobis diva Circe largita est, cibo contenti vescamini!“ At illi extemplo paruerunt. Iuratis ergo cavo in portu navem ad dulcem () aquam statuimus. Socii navem egressi in paranda cœna occupantur, inde discumbunt. Exempta fame et siti, cum in sociorum, quos Scylla e navi abripuerat, mentionem venissemus, eos deplorare et super his loqui cœpimus. Inter loquendum blandus nobis somnus obrepsit. Circa secundam vigiliam stellato cœlo vehementem excitavit ventum Iuppiter et procellam divinitus. Terra simul et pelagus nubibus operitur. Tenebr˛e cœlitus demittuntur. Exoriente roscida aurora navem in cavum antrum subducimus, ubi pulchri nympharum chori et sedilia. Inde advocatis omnibus in contionem: „Amici“, inquam, „in navi et cibus nobis est et potus. Quocirca ab his () boum armentis abstineamus, ne quid nobis accidat mali! Sunt enim Solis dei plurimum verendi hæ boves et l˛eti ovium greges, Solis, inquam, qui omnia intuetur et audit!“ Hæc ego, et id eis persuaseram. Totum autem mensem non cessavit ventus neque alius umquam spiravit præter Eurum et Notum. Quousque autem panis vinumque suffecit, a bobus abstinuimus vitæ desiderio. Sed omni commeatu absumpto ad piscandum curvis hamis aucupandumque nos compulit ad repellendam famem necessitas. Quodam autem die perlustrata insula, ut diis supplicarem, si quis forte redeundi mihi viam ostenderet, cum locum nullis ventis pervium nactus lotis manibus deos omnes superos orassem, dulcis mihi obrepsit somnus. Interea Eurylochus impium aggressus consilium accitis sociis: „Audite“, inquit, „patientissimi socii! Omnes profecto mortes miseris () mortalibus duræ sunt, durissima autem fame vita defungi. Quare agite, pulcherrimas Solis boves diis immortalibus sacrificemus! Quodsi Ithacam redibimus, continuo Soli pulcherrimum templum dicabimus idque multis et pretiosis muneribus donabimus. At si pro suorum cæde boum  mimum BC || verum bis scr. V  quid V  greges BC || arripiat BC || -ve] que BC  Iurati BC || cano V || porta B – ad (om. BC) dulcem – navem om. L  in] e BC  arripuerat CV || iis FNP  Circam L : Cura P  vehementer N  divinctus N || nubilus N  dimittuntur BC || rosida C  bovum BV1  hæ] et C  inquam BC : om. L  -que om. N || astinuimus L : sustinuimus P || deriderio N  assumpto B – occupandumque V  supplicarent BC || viam mihi (mihi om. C) transp. B  ostenderent C || cumque L || nullus BC || pervium] per vim V || nanibus B  sorassem BC || obrosit B2C || Inter C  accitis] antis BC



()

()

()

()

odysse˛e homeri

iratus navem obruere voluerit et ei cæteri dii assentientur, malo semel vasto maris hiatu absorberi quam tam diu deserta in insula detineri.“ Hac Eurylochi oratione ab omnibus probata. Illico lætissimas Solis boves, quæ propinquo in littore pascebantur, ad naves abegerunt et diis supplices teneras procer˛e quercus frondes, cum album hordeum non haberent, legerunt. Oratione facta mactatas pellibus nudant, femora in duo frusta concisa pingui componunt, et deficiente vino, quod combustis sacris libarent, aquam ei muneri adhibent. Concrematis visceribus curant corpora. Alia frusta verubus figunt. Dum hæc aguntur, ego interea somno experrectus citam ad navem et littus revertor. Cui iam propior suavem nidorem naribus hauriens ingemui et diis immortalibus supplex: „Iuppiter“, inquam, „vosque alii dii, ad magnam sane nostri iacturam hoc me somno oppressistis. Socii immane ausi sunt facinus.“ At Lampeti˛e nuntius continuo Soli significavit boum c˛edem. Quo audito irato animo deos his verbis alloquitur: „Iuppiter pater vosque alii beati dii et immortales, ulciscamini, quæso, Ulixis socios, qui meas mihi boves impie abactas mactarunt, quibus ego gaudebam, et cum superne cœlum lustrarem et cum rursus ad terram converterer. Quodsi non debitas mihi boum pœnas dederint, descendam ad inferos et vita defunctis lucis officium prestabo.“ Ait. Cui nubium auctor Iuppiter: „Sol“, inquit, „tu sane et immortalibus et mortalibus, qui almam terram incolunt, lucem exhibeas. Illorum ego navem in medio mari ardenti fulmine concremabo.“ Hoc enim mihi pulchra Calypso a facundo Mercurio audisse retulit. Verum ego ad navem reversus socios accuso. Illi alii in alios culpam referunt, ut invenire non possem facinoris auctorem. Boves c˛esæ iacebant. Illico autem dii sociis portenderunt. Pelles enim movebantur, et carnis frusta in verubus et tosta et cruda, ut boves assolent, mugiebant. Inde sex diebus illi opimis Solis bobus vescebantur, septimo autem die Iovis nutu illucescente ventus et procella cessavit. Nos ascensa navi  assentient V  quam tam diu – detineri om. C || in om. V  pascantur P : pascebant N || et] e BC  abbum N1 : abbam BC  frusta C2 : frustra BC1FLNPV || conscisa N : conciosa BC  aqua BCFNP || munere N : m¯um BC – curant – verubus om. L  alii B1C || frustra BFNP  interea] in tam BC || experrectum BC || cito ex citam corr. C  proprior N1P : prope B1C || odorem V || naris V : navibus BC  et] e BC || supplex] supra C  vosque] vos et V1  ulciscimini BC  et om. V – mortalibus et inmortalibus transp. V  a om. BC  illi C || protenderunt N  carnis frusta (frustra FNP)] carnes BC  Inde om. BC ||  post illucescente s. l. aurora add. V || sex] ex B2C || bubus BCV || autem] aut B Hos BC













liber duodecimus















in altum devehimur, malum erigimus, alba vela pandimus. Cumque iam procul ab insula cœlum et mare dumtaxat prospiceremus, nigram supra navem nubem contrahit Iuppiter. Mare obducitur. Navis lento defertur cursu. Et ecce vehemens Zephyrus magnam procellam excitat, cuius vi ambo mali rudentes confringuntur. Ille decidit et arma omnia in sentinam deferuntur. Eo casu gubernatori et caput et ossa confringuntur. Qui natanti similis e transtris delapsus spiritum dimisit. | At Iuppiter () subito intonuit percussamque fulmine navem dissolvit. Deturbati socii cornicum more circum navem fluctibus iactantur. Deus enim eorum in patriam reditum prohibebat. Ego autem adhuc navem tenebam, donec procella totum carin˛e latus disiecit et eius evertit malum, qui tamen rudente ex bovis pelle tenebatur. Utrumque simul comprehenderam iisque insidens furentibus ventis deferebar. Et ecce iterum Zephyrus sive procella, inde Auster magnam mihi () incussit formidinem, ne in immanem me Charybdim referret. Pernox iactatus illucescente die inter Scyll˛e scopulum et diram deprehendor Charybdim. Qu˛e cum absorberet, tum ego proceram caprificum amplexus vespertilionis more ubi pedibus inniterer non habebam neque ascendere dabatur. A radice enim alte consurgebant rami et Charybdim inumbrabant. Illam ego tamen firme tenebam, donec rursus carinam et malum Charybdis revomuit et percupido mihi restituit, licet serius, quo tempore a contione ad cœnam redire solet, qui multas litigantium iuvenum lites iudicarit. Tum ego me in carinam demisi, quæ insonuit. Ibi sedens manibus undas impellebam. Neque Iovis deum hominumque parentis munere Scyllam amplius vidi. Nullo enim pacto eam effugere potuissem. Hoc pacto novem dies per undas iactatus decima nocte prope Ogy- () giam insulam deferor, ubi pulchricoma et gloriosa dea Calypso habitabat, qu˛e me et mei curam amice suscepit. Sed quid ego hæc tibi narrem, quæ iam inclitæ uxori tuæ exposui? Est enim pudori, ut iam dicta iterum recenseantur.“

 nubem om. BC || contraxit V – cuius vi (cum N) – decidit (decedit BC) om. P  mali bis scr. V || confinguntur C  sententiam BC || casu] cavum BC || confriguntur BC  natantis simul V || e transtris] ei transiris (tras- B) BC || spiritum (spirum BC) delapsus transp. N  rudenti BC  utrimque FN || comprehenderunt Hisque BC  sine BCFP  incussit] misit BC || in om. BCP || per noctem V  absorbeat BC  menitere N  et om. N  malum + rursus FP  iudicaret BC : iudicavit FP || ubi FP  undam BC  eas FP || fugere V  prope om. F  pulchracoma C : pulcherrima FP

ODYSSE˛E HOMERI LIBER TERTIUS DECIMUS











Hec Ulixes, omnes autem incredibili silentio per umbrosa atria eius oratione permulcebantur. Tunc Alcinous: „Ulixe“, inquit, „postquam domum meam venisti, non te amplius erraturum arbitror, etsi plurima in hunc usque diem perpessus sis mala. Vos autem, conviv˛e, mandata mea audiatis velim. Vestes hospiti nostro perpulchræ et aurum fabrefactum et alia, quæ Ph˛eacum optimates ei largiti sunt, domi ipsi servantur. Sed agite, addamus ei viritim tripodem vel lebetem, quos populum impartiri iubebimus! Grave enim, ut unus omnia largiatur.“ Hanc Alcinoi orationem omnes probarunt. Ita dimissi quisque do- () mum suam dormitum abierunt. Exoriente aurora navem deducunt, pulchra arma afferunt, quæ sacer Alcinous commode disponebat navis foros obambulans, ne trahendo quicquam læderetur, cum remos impellerent. Venerunt autem ad Alcinoum, ut cibi pararentur. Tum ille l˛etum bovem Iovi Saturnio, nubium auctori et omnium domi- () no, mactavit tostisque femoribus sacris læti vescuntur. Inter edendum divinus citharedus et in omni populo celebris Demodocus canere. Ulixes autem ad omnia illuminantem solem conversus, ut cito in occasum tenderet, precabatur assidue. Et quemadmodum agricola, cum tota die per novale depresso aratro trahentibus bobus incubuit, lætus occidentem intuetur solem, ut ad cœnam redeat, et properando in reditu fatigatur, sic Ulixes redeundi in patriam desiderio tenebatur. Sol tandem desideranti occidit. | Tum ille remigandi studiosis Ph˛eacibus et in primis Alcinoo: () „Rex“, inquit, „populorum omnium clarissime, postquam Iovi libatum est, iam me dimittatis oro. Perfecta sunt, quæ optabam, parata navis, me pretiosis donati estis muneribus. Quibus utinam diis volentibus uti possim et domum reversus pudicam uxorem inveniam et amicos incolumes! Vos autem hic læti lætis cum uxoribus, liberis et pignoribus vestris remaneatis, quibus dii superi et virtutem omnem largiantur et nullo vos publico malo afficiant!“

 mea om. BC  prepulchre V : pulcherrime L  largite N  addamus] ad domus BC || ei (enim per compendium P) viritim] etiam viritim FL : etiam iratim BC  iubebamus BC  Alcioni BC  suam dormitum om. FP || novem BC  cithoredus BC || in om. BCP  ut] et N  toto BC  trahente P || incumbit V  est om. BC || demittatis BCN  lætis om. P || uxoribus + et BC



odysse˛e homeri

His omnes verbis assensi hospitem dimitti iubent. Tum pr˛econem affatur Alcinous: „Pantonoe, e cratere vinum per atrium omnibus propinato, ut votis Iovi patri perfectis hospitem Ithacam dimittamus!“ Mox Pantonous dicto parens dulce vinum decenter omnibus propinavit, cumque diis superis libassent, divus Ulixes exurgit, cui Arete rotundum poculum obtulit. Quo ille accepto: „Fœlix sis perpetuo, regina“, inquit, „ad senectam usque et ultimum vitæ diem, qu˛e mortalium omnium vitam occupat! Ego abeo, tu hac in domo cum filiis, propinquis et rege Alcinoo lætitia expleare!“ () His dictis abiit. Cui Alcinous pr˛econem, qui eum ad citam navem duceret, pr˛emittit. Arete autem ancillas ei comites ire iubet, quarum altera pharum, altera tunicam, alia fabrefactam arcam, alia panem et rubeum vinum ferebat. Cum ad navem venissent, continuo periti nautæ in navem et Ulixem et cibum receperunt. Culcitram ex corio et lintea in prora sub solario, quibus ille quietem caperet, sternunt. Ubi cum se composuisset, naut˛e foris ordine consederunt oraque a perforato lapide soluta remis incumbentes mare impellunt. Ulixem autem placidissimus somnus altusque et () morti quam simillimus obrepit. | Interea nautarum impulsu navis velut ab equis quadriga, cum in stadio simul flagello acti alte surgentes spatia carpunt, per fluctus tollebatur. Unda autem cærulea secundum ipsam magno murmure defluebat tam cita, ut neque accipiter, alitum velocissima, eam assequi potuisset. Hoc pacto navis per maris fluctus vectabat virum magna et divina sapientia pr˛editum, qui prius innumera perpessus mala forti animo et virorum bella et tot undarum procellas superavit. Tunc vero tacitus quiescebat præteritorum malorum oblitus, cum splendidissimum astrum exortum est, quod auror˛e nuntius apparet, et iam navis insul˛e propinquabat. () Est in Ithaca Phorcinos, marini senis, portus duobus eminentibus et asperis scopulis obductus, qui spirantium ventorum impetus et immanes undas excludunt. Intus naves nullis retinaculis consistunt immotæ. In aditu longis foliis oliva viret. Iuxta antrum amœnum, umbrosum, ()

 assesi F : assessi P : assenti, corr. in assentientes V  Pantinoe P  profectis BC  Pantonous scr. : Pantinous codd. || pariens P –, cumque – cum tu primum deest in B (unum folium deperiit)  Alcineo LN || lætitiam C  Alcinoo C || eum] tum C  pharon V || tunicam + et P – et rubeum vinum alia panem transp. C  ferebant C  Cum + et N  Culcitra C || ex] et N  oraque – soluta om. FP || perforato] perfecto N  aut C  similis V || vel C  in stadio] studio C  vectabat om. C  magnum C || prius om. C  atica C || pontus C













liber tertius decimus















nymphis Naiadibus sacrum. Illic crateres et amphor˛e lapide˛e, in quibus apes mella conficiunt, et ex eadem materia texendi instrumenta, quibus nymph˛e purpureas et visu mirabiles vestes contexunt. Illic iuges aqu˛e. Portus ipse duobus hostiis patet, alterum enim ad Boream et hominibus, alterum ad Austrum et diis immortalibus dumtaxat pervium. Hunc igitur portum, quem illi prius norant, subeunt. Navem littori tam () prope, quanta erat dimidi˛e navis portio, admovent. Inde navi egressi primum Ulixem cum linteis et culcitra adhuc somno gravem, inde dona, quibus abeuntem Minerv˛e monitu Ph˛eaces benigne donarant, in littore extra viam, ne quis forte viator, antequam expergisceretur, quicquam secum auferret, sub oliva componunt. His propere confectis sulcato rursus mari domum redeunt. At Neptunus haud oblitus minarum in Ulixem Iovis sententiam his verbis percontatur: | „Iuppiter pater, non () me amplius dii immortales ullis honoribus dignabuntur, quandoquidem nullo me Ph˛eaces, qui a me ortum ducunt, honore dignantur. Etenim Ulixi redeundi in patriam precupido mala multa minatus sum, reditum autem numquam ei omnino negavi, cum tu primum pollicitus sis et annueris in patriam rediturum. Illi autem cita navi revexerunt dormientem et Ithacæ reddiderunt pretiosis donatum muneribus, auro, argento, intexta veste et aliis multis rebus, quot numquam e Troia abstulisset, si incolumis cum præd˛e su˛e portione Ithacam appulisset.“ H˛ec Neptunus. Cui nubium auctor Iuppiter: „O fortissime“, inquit, () „Neptune, quodnam tibi verbum excidit? Minime te dii contemnent. Neque enim fas esset antiquissimum atque optimum deorum his afficere contumeliis. Quodsi quis mortalium potestatem et vires tuas contempserit, in manibus tibi ultio et tuum semper explendi animum facultas datur.“ Iterum ad hæc Neptunus: „Facerem“, inquit, „Iuppiter, ut consulis. Verum te semper sententi˛e tu˛e ignarus et vereor et formido. At nunc pulchram Ph˛eacum navem redeuntem vasto in pelago corripiam, ut ne amplius quemquam per altum devehant admoneantur. Ad hoc magno monte eorum obruam civitatem.“  amphorie + et C  instrumenta] magistra C  pervium + et V  Hinc P || Navem] navi P  dimidia FP || navi] navem C  dona om. N  donarunt C : donarent N  extra] iuxta C || expergiscerentur C – quicquid C  oliva] diva V || prope V || confectis + et C  rursus] versus C  percontatur] precabatur FP  dignatur FLP  redeunti CV || precupido corr. in percupido V  omnino om. C || tu] te N  donatis V  aliis] Diis V || quod V || e] a BC  cum + in V  contemnunt L  et] est BC || explendi (-de P) animum] explend a¯uno F  factum BC  Ad] ab BC  obruam] obviam N



odysse˛e homeri

His iterum Iuppiter: „Tecum“, inquit, „amice, sentio et factu optimum videtur, quandoquidem omnes inde populi propinquum in locum transferendam et citæ navi similem e˛dificandam ita, ut omnibus admirationi sit, urbem ducent.“ Hac Iovis sententia audita terr˛e motor Neptunus Scherien, Ph˛eacum urbem, venit. Navis autem cita facili remorum pulsu mare sulcabat, quam statim assecutus Neptunus prora manu percussa lapideam et immobilem reddidit. Inde mox abiit. () Nautæ autem remorum gnari alter alterum inspiciens aiebant: „Hei, quisnam in medio mari navem nobis domum iam propinquam et sub conspectu properantibus colligavit?“ Nec quisquam, quid responderet, norat. Tum Alcinous: „Amici“, inquit, „quæ iam pridem mihi pater meus prædixit, eveniunt. Inquit enim Neptunum hanc nobis navigandi peritiam invidere, quod incolumes omnes navibus devehamus, et ideo aliquando futurum, ut Ph˛eacum navis rediens vasto in mari pereat et magnus mons nostram obruat civitatem. Hoc illud est. Quare quæ dicam attendite, vos dicto pareatis! Caveamus in posterum, ne quem mortalium, qui huc appulerit, quoquam devehamus! Duodecim Neptuno tauros inter omnes pulcherrimos sacrificemus, ut nostri misereatur neque nos obruat!“ () H˛ec Alcinous. Quibus auditis Ph˛eacum proceres pr˛e formidine tauris ad altare constitutis Neptuno regi supplicavere. At Ulixes in Ithac˛e littore somno experrectus stetit et circumductis oculis patriam terram minime agnoscebat cum quia diutius abfuerat, tum quod Iovis filia Minerva nebula eum obduxerat, ne a quoquam ante agnosceretur, quam res eius componeret admoneretque, ne se uxori, civibus, amicis ostenderet, nisi prius procorum omnium temeritatem ultus contudisset. Hac gratia ()

– quandoquidem – ducent] textum Homericum (Od. ,–) male intellexisse videtur interpres  pulsu] cursu BC  lapideam om. FP  reddit L || nox BC  respiciens B : respicientes C || agebant FP  maris L  quisque BC || respondet BC  Alcinonus B2C : Alcionus B1 || pridem om. BC – peritiam] artem BC  quod] quia V || navibus] manibus V || devehamur BC  ut] et N || ridens N  magnus – obruat (obruit B : obruet post civitatem FP) civitatem] fiat (s. l.) magnus mons prope (s. l.) nostram civitatem V  attendite] audite L || ne quem] neque BC  quenquam BC  Alcionus BC  ad altare] in altare B : mactare C || constructis BC || supplicuere BCFLN1P (de V non liquet); ?an recte (cf. p. ,); fortasse interpres perfectum per analogiam (cf. applico, applicui vel implico, implicui) formavit  oculis] tauris BC  agnoscit C || cum] eum BC || tum] thura C || quod] quia V  abduxerat BC  component B : componentur C  contundisset L : contulisset NP











liber tertius decimus















locorum faciem, vias, clausos portus, altos scopulos, arbores regi mutaverat. | Circumductis igitur in omnem partem oculis percusso sibi femore () inde supinis manibus ingemiscens lacrimatusque: „Hei“, inquit, „quonam terrarum delatus sum? Qui mortalium hanc terram incolunt? Immanesne et agrestes, an hospitales et aliqua præditi humanitate viri? Quo hos thesauros attuli? Ubi pererro? Utinam apud Ph˛eaces remansissem! Ego potentissimum regem, qui me diligebat, ut me dimitteret, rogavi. Dimisit. Nunc neque ubi hæc recondam scio neque relinquenda sunt, ne forte aliis pr˛eda relinquantur. Hei mihi! Non omnes sapientes sunt, non omnes iusti, ut neque Ph˛eacum proceres ac duces, qui me in aliena terra reliquerunt, cum polliciti essent me Ithacam delaturos. Iuppiter, supplicum auditor, eos ulciscatur, quemadmodum alios errantes et despicit et punit! Sed age, has pecunias videam et recenseam, ne quid forte illi secum abstulerint.“ Sic questus pulchros tripodas, lebetes, aurum, intextas vestes adnume- () ravit, ut nihil desideraret. Deflebat autem patriam terram iuxta sonantis maris littus obambulans. Cumque tantopere animo angeretur, repente Minerva in iuvenis pastoris faciem versa ei visa est. Erat mollis, quales regum filii, veste duplici induta, pulchris pedibus calceos, manibus lanceam gestans. Tum Ulixes l˛etatus ei e regione obvius: „Amice“, inquit, „postquam te primum hoc in loco video, salvus sis neque in me mali aliquid moliaris oro, sed et me et res meas salvas velis! Tibi ego tamquam deo supplico, ad tua benigna genua venio. Mihi verum narres, quonam terrarum delatus sim, qui hæc populi, qui viri loca incolant, clarane aliqua insula, an fœcundi continentis mari circumdatum littus.“ Huic contra dea cæsiis oculis Minerva: „Stultus es, hospes, et sane () e longinquo venisti, cum ubi locorum sis sciscitaris. Neque enim adeo obscura terra est, ut ignoretur. Quicunque ad auroram et orientem solem habitant nec non et obscuras caligines, hanc insulam norunt. Licet enim aspera neque pascendis equis idonea sit neque magna, est tamen et frumenti et vini perquam fœcunda. Tempestiv˛e hic pluvi˛e et ros florifer et silv˛e caprarum gregibus et boum armentis pascendis aptissim˛e, ad hæc  omnes] π"ντα (Hom. Od. ,)  viam BC  superis V || manibus] genibus BC  ph˛eacos (phæ- F) FP : ph˛eacas (pheC) BC  potissimum N || regem om. BC  relinquatur V  relinquerunt FPV1 || polliciti] solliciti BC || delaturi FP  pulchras tripedas N  desiderat P || Deflebam B  duplici] publici N  legatus BC  aliquis P || ergo V  sum BC || hic V || loca om. P  maris BC || circumdatus P  et1 om. P || ad hæc om. BC



odysse˛e homeri

iuges aquarum rivi. Ithaca huic nomen, quod ad Troiam usque pervenit, quam in longinquis regionibus Achaiæ partem dicunt.“ () Sic ait. At patientissmus Ulixes audito patri˛e terr˛e nomine exhilaratus: „Non hic vera loquitur“, inquit et iterum solitas animo versutias agitans: „Audivi Ithacæ nomen apud magnam Cretæ insulam longe in pelago, unde ego relictis filiis cum hac pecunia aufugiens venio, quandoquidem amici illic Idomenei velocem pedibus filium Orsilochum interemi, qui pedum celeritate pr˛estantissimos in ea insula viros superabat. Interemi autem, quoniam omnem mihi Troianam prædam, cuius gratia multa pericula, multa bella, s˛evas maris procellas toleraveram, auferebat. Indignabatur enim, quod in Troiano bello non secutus Idomeneum () patrem mihi comites, quibus pr˛ eessem, compararam. | Hunc ego descendentem longe ab agro secus viam cum socio in insidiis hasta vulneravi. Nox erat obscurissima, nemo nos hominum vidit. Eo igitur interempto delitui. Inde quamprimum ad clarorum Phoenicum navem veniens eos oblata mercede exoravi, ut me Pylum vel sacram Ilida, cui Epii dominantur, deveherent. Sed vi ventorum iactati multa mihi de rebus meis reliquerunt. Huc igitur noctu delati navem propere subduximus neque de cœna ulla mentio fuit, etsi cibo plurimum egebamus. Sed temere egressi prope navem iacuimus, ubi me dulcis somnus fatigatum subiit. Illi autem rebus meis e navi prope me in arena depositis populosam Sidonem versus navem dirigunt, ego solus in littore dormiens relinquor.“ () His verbis arridens Minerva manu eum permulsit; erat enim femineo corpore pulchro et magno et quæ pulchrorum operum opifex videretur aitque: „Profecto subdolus et versutus esset, qui vel deus ullis te dolis superaret. Infœlix sane, consiliis varius et deceptionibus deditus, nonne in patria saltem tua ab his fallaciis et fabulis tibi a pueris insitis desistere oportuit? Sed age, hæc iam, cum nos non lateant, omittamus! Nam inter omnes mortales et consilio pr˛estas et sermone, et ego inter deos consilio et dolis me pr˛estare profiteor. Nonne agnovisti Minervam, magni Iovis filiam, quæ laboranti tibi semper adsum et tui curam habeo, qu˛e

 huic] hic L  At] Et P  solitas] volitans BC  unde om. P  volacem P  Interim V || omnem om. FP || Troiam BC  toleraveram] superaveram BC  quod] qui BC  comparabam BC  in om. FNP  Eo] Ego NP || igitur] Illo in ras. N  clarorum] clamorem P || naves N  Ilidam V  egressi + si C || subiit] tenuit V  pulchrarum FLNPV  superet BC  tua] triam V || fallacibus LP  nos om. P || lateant] liceant L  immortales P : om. N – pr˛estas – consilio om. FP  Minervam om. BC













liber tertius decimus















te Ph˛eacibus omnibus amicum reddidi? | Sed adverte nunc animum, () ut quid tibi faciendum sit intelligas: Abscondamus prius h˛ec munera, que consilio et ingenio meo a Ph˛eacibus acc˛episti. Inde ego tibi, qu˛e in fabrefactis e˛dibus tuis te labores manent, enarrabo. Tu necessitatem tolera nec viro aut mulieri cuiquam reditum tuum aperias, sed e˛quo animo vim tibi inferentes patere!“ Cui sapiens Ulixes: „Perdifficile“, inquit, „homini mortali est obviam () deam agnoscere, etiam si sapientia sit pr˛editus singulari. Sumis enim quamcumque vis faciem. Id autem haud nescius sum, quam mihi propitia fueris, ex quo ad Troiam Achivi bellum gessimus, post cuius excidium, cum in patriam reverteremur, classem nostram disiecit deus. Neque post illa tempora te vidi neque navem meam umquam ascendentem agnovi, ut me consolareris, sed semper miser ego huc illuc iactatus sum, quoad me dii tot malis liberarunt. Primum me in pingui Ph˛eacum patria bono animo et audenti confirmatum in civitatem duxisti. Nunc ego te per patrem oro – neque enim ad claram Ithacam, sed alio pervenisse et te mecum iocari, ut me decipias, arbitror – dic, quæso, an in patriam rediturus sim!“ Ad h˛ec dea: „Semper hi tibi mores fuerunt, Ulixe. Ego minime pos- () sum te in miseria dimittere, quoniam et sapiens es et cautus et perspicax. Summa alius cupiditate tenetur, cum diu peregre erraverit, reversus ut domum, ut filios, ut uxorem visat, tibi minime utile est quicquam scire aut interrogare, priusquam uxoris tu˛e animum experiaris, qu˛e domi in miseria et luctu dies et noctes desidet. Verum ego numquam de tuo reditu dubitavi; sciebam enim te amissis sociis solum in patriam rediturum. Sed nolui cum Neptuno patruo pugnare, qui tibi ideo succensebat, quoniam dilecto eius filio oculum eruisti. Sed age sodes, tibi ego Ithacæ agrum ostendam, ut mihi credas. Est hic Phorcynis, marini senis, portus, in cuius hostio longis foliis oliva viret, prope antrum editum, declive, umbrosum, nymphis Nereidibus sacrum, ubi tu superiori tempore multa diis sacrificia fecisti, hic Neritus mons silvosus.“  facundum B || h˛ec om. BC  ego tibi om. FP || qu˛e] ?an qui scribend.; sed ad genus femininum verbi labor vide ThLL VII,  p. , l. – et P. Stotz, Formenlehre, Syntax und Stilistik, München , p. sq.  patere] tollera in ras. N  est om. FP  quemcumque P || haud autem transp. P  ex] et BC || eius P  tempora bis scr. N  consolaris FP || quoad] quo F1P  dii transp. post malis C || tot] his BC  audienti P || civitate B  oro om. FP  alius] al˛e BC || pergere BC  tibi] Hoc tibi L  ego om. L  te om. C || solus BC  noluit BC  eius bis scr. C || eruistis N  sedes BCV



odysse˛e homeri

Sic locuta dea omnem fugavit caliginem. Tum terra apparuit, et lætus Ulixes agnito patrio solo almam terram deosculatur et iunctis in cœlum manibus: „Nymphe“, inquit, „Naiades, Iovis fili˛e, ego me vos vidisse adhuc negabam. Nunc agnitæ humillimis votis salvete! Vobis ego, si libens Iovis filia permiserit, ut antea sacrificabo.“ Cui c˛esiis oculis Minerva: „Confide“, inquit, „non hæc in præsentia curanda. Sed has res in hoc ultimo specu recondamus quamprimum, ut tibi salv˛e sint. Inde quid facto opus sit curemus!“ Sic fata obscurum antrum ingressa eius latebras vestigavit. Interea Ulixes eo omnia contulit, et aurum et e˛s et pulchras vestes, qu˛e a Ph˛eacibus dono acceperat. Quibus reconditis antri hostium lapide obstruxit Iovis filia. () Inde sub sacra oliva ambo considentes, quid facto opus esset, deliberabant, quonam pacto procorum insolentiam contunderent. Tum dea his verbis exorsa est: „Iove genite, Laertæ fili, sapiens Ulixe, tibi cogitandum est super procorum exitio, qui iam triennio domi tuæ dominantur pudicam coniugem tuam muneribus sollicitantes. Illa tamen tuum semper reditum in lucto desiderans omnes spe fovere, per nuntios singulis multa polliceri, aliud animo sentire.“ H˛ec dea. Cui sapiens Ulixes: „Profecto“, inquit, „nisi tu me consilio iuvares, haud aliter quam Atrei filius Agamemnon domi interimerer. Sed age, tu mihi viam, qua illos ulcisci possim, invenias! Adsis, qu˛eso, et animum mihi et vires suffice quales, cum pulcherrima Ilii vela solvimus! Si talis mihi aderis, iam ego adversus ter centum viros congredi non recusabo.“ () His dea: „Ego tibi“, inquit, „adero neque, cum h˛ec fient, me latebis, et aliquem procorum, qui rem familiarem tuam dissiparunt, vi mea pavimentum sanguine et cerebro suo sparsurum arbitror. Sed age, ego te nunc omnibus incognitum reddam, bonam corporis habitudinem et læta membra graciliora efficiam, flavas comas mutabo, tali te veste induam, ut, quicumque intuebitur, te fastidiat, et oculos antea pulchros lippitudine perfundam, ut sordidus omnibus procis, uxori et filio, quem domi reli() quisti, videaris. | Tu autem primo subulcum convenias, qui te et filium tuum diligit et pudicam Penelopen. Invenies illum inter sues sedentem apud Coracis petram et Arethus˛e fontem, ubi sues et copia glandium et ()

 notis FP  non] ne P  recondas F : recondam P  contulit om. FP || et3 om. C  facto om. BC  exorta BC : usa L || sapiens om. C  semper tuum transp. V  consilio me transp. V  interimeret N  cum pulcherrima om. V || Ilio V  ter centum] trecentos BCV  inquit tibi transp. BCP  familiarem tuam] fatuam BC  incognitus V  nutabo P  quicumque + te FP || lippitudinem L  sordibus FPV || et om. BC  bubulcum P













liber tertius decimus



aqua affatim satiantur pinguescuntque. Eo contendas et ei assidens de omnibus sciscitare! Ego interea Sparten, urbem femina insignem, Telemachum, dilectissimum filium tuum, accersitum concedam. Ivit enim eo, si quam de te famam acciperet, sciscitaturus.“  Hic Ulixes: „Cur non ei de me retulisti, cum omnia noris? Numquid () ut maris labores experiretur et alii nostras consumerent facultates?“ Cui iterum Minerva: „Non nimium“, inquit, „laborat, ipsa ego dux eius fui, ut magnam gloriam consequeretur. Nullo in labore, sed summa quiete apud Menelaum et summis in delitiis agit. At proci ei picata navi  insidiantur, ut, antequam huc redeat, interficiant. Sed frustra; prius enim nonnulli eorum, qui tuas consumunt facultates, terra operientur.“ H˛ec dicens virga percussum habitudine corporis graciliorem reddidit, () fœdavit oculos paulo ante pulcherrimos, induit veste sordida et tunica turpi et fumo nigra. Addidit magnum et tenue velocis cervi corium, inde  baculum et veterem peram et laceram, pro zona autem intorto cinxit virgulto. Ut igitur instituerant, ita executi sunt. Inde Minerva sacram Laced˛emona ad Ulixis filium properavit.

 -que] quem V : om. P  diligentissimum N || contendam L  eo + et N || scitatur N  martis BC || consumant BC : consummeret P : sumerent V  deliriis P  ut – interficiant om. L  operient N  edidit BC  ante om. BC  veloci BC || cervi om. BC

ODYSSE˛E HOMERI LIBER QUARTUS DECIMUS











At Ulixes e portu salebrosa via et silvarum iugis superatis eo pervenit, ubi ei Minerva fidum subulcum et in primis rerum ipsius pr˛e c˛eteris servis procuratorem inhabitare ostenderat. Hunc pro foribus sedentem invenit, ubi edito in loco pulchram et spatiosam aulam ipse absente domino nulla Penelope et Laert˛e senis ope magnis lapidibus et sæpe circumdatam struxerat. Extra densas ordine perticas conscissis roboribus fixerat. Intus haras duodecim contiguas fecerat. In quarum singulis quinquaginta fœt˛e sues claudebantur. Mares extra agebant longe pauciores, cum iis superbi proci vescerentur, ad quos subulcus semper mittebat quemque pinguissimum. | Erant autem () trecenti sexaginta. In horum custodiam quattuor feroces canes iuxta semper quiescere, quos subulcus, aliorum magister, pascere. Is sibi e pinguis bovis pelle calceos suere. Tres alii subulci alio alius in pascua sues deduxerant, quartus ad insolentes procos unum egerat invitus, quo facto sacrificio vescerentur. Huc adventantem Ulixem canes latratu invadunt. Is vero prudenter () assidens baculum abiecit, et sane illic mali aliquid accepisset, nisi subulcus e vestigio accurrisset. Qui proiecto flagello nominatim canes appellans alium alio crebro lapidum iactu fugavit. Inde ad dominum conversus: „Num te“, inquit, „senior, hi canes offenderunt et mei conquereris? Sed aliis me malis et mœroribus dii afflictant. Defleo enim inclitum dominum meum et sues pasco, ut iis alieni vescantur. Ille autem cibi fortasse indigens, sicubi forte adhuc vivit et solis lumine vescitur, per alienos oberrat populos et civitates. Sed tu me intro sequere, ut pane vinoque focillatus, unde oriundus sis et qu˛enam mala pertuleris, mihi referas!“ Sic fatus pr˛eit. Ingressus densis viminibus, qu˛e sibi in magnum cu- () bile paraverat, aggestis desuper capr˛e pellem extendit. Lætatus se tam  ipse BC  Hunc] nunc C  absente] habente B1C1 || nulla] multa BC || Penelopes BC || senis om. FP  fixa erat N : fecerat BC  his BCV  autem] enim BC  trecenti + et V || custodia V  pelle bovis (ex bobus corr.) transp. V || alio] alios V || alius] alios BC  ad insolentes bis scr. N || unum] vinum V  vescerent C  latratu om. BC  assidens om. C – bubulcus V  mei] mihi ed. pr., fort. recte; sed vide, ne hic genitivus pro dativo ponatur; cf. P. Stotz, Formenlehre, Syntax und Stilistik, München , p. sq.  ut om. N || his BC  vivit om. C – vino facillatus FP  agrestis BC : agrestem V || l˛etatur BC || tamen FP



odysse˛e homeri

benigne acceptum Ulixes his illum verbis affatur: „Iuppiter et alii dii immortales tibi amice dent, quicquid maxime animus tuus desiderat, quandoquidem me tam humaniter accipis!“ () Cui Eumeus subulcus: „Hospes“, ait, „haud fas est, etiam si quisquam quam tu sis abiectior ad me venerit, ut eum hospitem contemnam, siquidem omnes, etiam pauperes, in Iovis tutela sunt hospites. Munus sane parvum, sed amico animo profectum accipies. Hoc enim servorum semper timentium ius est, cum a iuvenibus dominis possidentur. Verum illius reditum dii immortales prohibuerunt, qui me in primis et dilexit et peculium largitus est mihique mancipio suo benigni domini more bene de se merito et domum et res et pulchram dedit uxorem. Deus autem laboranti res auget quemadmodum mihi has, quibus incumbo. Atqui magnus mihi usus provenisset, si meus dominus hic domi consenuisset. Sed periit, ut Helen˛e genus maxime omnium oportuit, quandoquidem tot viris exitii causa fuit. Etenim ille Agamemnonis honoris gratia ad Ilium urbem equis insignem, ut cum Troianis bellum gereret, navigavit.“ () Cum h˛ec dixisset, zona precinctus ad haram, ubi suum multitudo claudebatur, propero gradu contendit. Ibi duos arreptos diis mactavit crematosque et in frusta dissectos verubus affigit. Tosta et in ipsis verubus calida Ulixi cum pane apponit. Dulce inde in poculo vinum miscet. Ita e regione sedens his verbis hortatur: „Vescere, hospes, hac porcina carne, qui servorum cibus est. Sed et proci hac vescuntur nihil futurum cogitantes, nihil miserti. At dii mala hominum opera non probant, sed ulciscuntur. Et profecto impii et iniusti hi sunt, qui aliena in patria vim cuiquam inferunt et Iovis permissu plenis magna pr˛eda navibus domum ultionem formidan() tes redeunt. | Hi autem vel aliunde sciunt vel aliquod a deo acceperunt oraculum de infœlicis domini mei interitu, quandoquidem nolunt honeste nubere neque ad sua reverti, sed securi eius rem familiarem violenter consumunt nec cuiquam parcunt. At pro tanta indulgentia ne his quidem

 illum] eum BC || affatur verbis transp. V  Eumerus P : Eumenus V || etiam] et BC  tu om. BC || contemnem V  etiam pauperes om. C  parum BC || profectum om. BC || accipias F  ius] vis P || possideantur L  reditu B || me om.  periculum N || mores BC  auget] agit BC  magnis N C || et1 om. V – si meus – consenuisset om. V  viri N || post ille deficit N ex abrupto; reliqua pars folii vacat || Agamemnoni BC : Agammenoni V  ut] et P  zonam P || multitudine P  ubi V  frustra BFP || dissecto FP  sedens + in P || verbis bis scr. L  ii L : hic P : om. BC || cuique BC  plenus P || navibus] manibus BC  infelici BC  neque] ne P : sed BC || sed securi] obscuri C : oscuri B || viblenter C : violenti BLV  ne his] ne bis F : nobis P













liber quartus decimus















sacrificium faciunt. Vinum superbe ingurgitant. Et quidem domino meo tam ampla erat res familiaris, ut nulli heroum neque in fœcunda Epiro neque Ithac˛e esset amplior. Neque viginti patribus familias tot opes erant, quas ego tibi brevi exponam: Duodecim ei in Epiro armenta, totidem ovium greges, par numerus et caprarum et suum, et hi omnes a peregrinis mercennariis et eius mancipiis pascuntur. In huius autem insulæ extrema ora undecim magnos caprarum greges seduli pastores custodiunt. Harum singuli quot diebus unam præpinguem et pulcherrimam ad procos agunt. Mihi harum suum custodia demandata est, quarum optimam ad eos mitto.“ H˛ec cum diceret, Ulixes interea sedato animo carne vesci, vinum () avide et alacriter bibere, procorum ultionem animo agitare. Cumque cibo animum confirmasset, impletum quo biberat calicem subulco porrexit, quem ille læto vultu accepit. Tum Ulixes: „Amice“, inquit, „ecquis te sibi sua pecunia comparavit tam locuples et potens, ut narras, quem Agamemnonii honoris gratia obiisse dicis? Dic, rogo, quisnam ille sit, si forte talem virum cognoverim! Iuppiter et alii dii norunt, an eum usquam viderim; nam diutius terras peragravi.“ Cui subulcus: „Senex“, inquit, „nemo peregrinus, qui de eo quicquam () nuntiaturus accederet, id uxori et filio persuaderet, sed arbitrarentur lucri alicuius gratia indignum virum mentiri. Quicumque Ithacam appellens ad dominam meam venit, falsa narrat. Illa benigne eum accipiens singula ab eo sciscitatur. Inter audiendum effuse lacrimatur, ut uxorem decet, qu˛e ubi gentium maritus sit ignorat. Tu si quis tibi chl˛enam et tunicam dederit, quamprimum aliquid comminisceris. Iam huius vita functi ossa veloces canes et alites visceribus nudarunt vel in mari piscibus devorati in littore multa arena operiuntur. Sic ille periit. Amicis autem omnibus incredibile sui reliquit desiderium, et mihi in primis. Neque enim alium tam benignum dominum inveniam usquam locorum, ne si ad paternam quidem domum redeam, ubi et natus sum et educatus. Sed non tanto mœrore conficior, quod mihi patriam videre non licet, quantum absentis  in om. V  ei + e pyro P  par om. BC || et1] etiam BC || ii FLP  mercendariis FL || eius] suis BC || mancipii FP || pascuntur] vescuntur F : pascuntur vel vescuntur P : vescitantur BC  Horum BC || singulis BC  optimum B || omitto P  vesci (vescendi V) + et LV  bibere + et BC || cogitare BC  locuplex BC || petens V  Agamemnonis BC || obiecisse BC  cognorim BC || an] ante V  terram BC  bubulcus B || de eo] deo B  accideret B  indicum BC || Quodcumque FP  comminiscereris BC  usquam (usque BC) locorum inveniam transp. BCL || ad om. BCFLP – paternam quidem domum] paterna quidem V  non] nunc BC



odysse˛e homeri

Ulixis desiderio, cuius nominandi qu˛edam me reverentia tenet. Me enim et diligebat et mei curam habebat ex animo. Eum ego absentem divinum appello.“ () Hæc ille. Cui patientissimus Ulixes: „Hospes“, ait, „ex quo omnino eum rediturum negas et incredulus es, ego haud vane tibi dicam et iureiurando confirmabo venturum Ulixem. Huius a me bonum nuntium accipies neque ante eius reditum in patriam quicquam mihi detur. Haud enim aliter quam inferni portas illum perosus sum, qui paupertatis gratia mentitur. Testor Iovem et hospitalem mensam et optimi Ulixis domum, quo appuli, omnia ita eventura, ut narro: Revertetur hoc anno Ulixes futuri mensis principio; ulciscetur, quicumque uxorem suam et inclitum filium læserit.“ () His subulcus respondit: „Mi senex, nihil me tam bonus nuntius movet. Neque enim Ulixes amplius domum redibit. Sed tacitus bibe et aliud narremus neque h˛ec mihi amplius in memoriam reducas! Angitur namque in pectore animus, quando quis pr˛eclari regis nostri meminit. Et nunc iusiurandum dimittamus! Utinam Ulixes veniat, ut ego et Penelope et senior Laertes et pulcher vellet Telemachus, Ulixis filius, quem ego nunc continuo defleo! Nam cum dii eum ramo similem educassent et ego illum ingenio et specie admirabilem carissimo parente suo haud inferiorem dicerem, deorum aliquis vel hominum eius mentem movit persuasitque, ut ad nobilem Pyli urbem de patre sciscitaturus navigaret. Cui insolentes proci in reditu insidias struunt, ut omne generosi Archisii genus ex Ithaca penitus aboleatur. Sed hoc nunc omittamus! Sive captus sit sive periculo elabatur, eum protegat Saturnius Iuppiter. Tu mihi, senex, age, tuas mihi calamitates narra, ut vera cognoscam, qui sis, unde gentium venias, qu˛e tibi patria, qui parentes, qua navi huc appuleris, qui te naut˛e advexerint! Neque enim te pedibus huc venisse arbitror.“ () Ad h˛ec sapiens Ulixes: „Ego tibi“, inquit, „vera dicam. Si nobis in annum cibus et dulcis vini potus hoc in tugurio sine aliqua cura suppeditaretur et alii essent, qui hoc laboris susciperent, haud facile labores meos, quot ego deum voluntate perpessus sum, tibi enarrare possem. Patria  divinum] Q&εEον (Hom. Od. ,)  divinum] dominum C – eum omnino transp. BC  rediturus P  patria FL  quam om. C || illum] eum BC  suam uxorem transp. BC  bubulcus B || monet V  amplius om. BC || redit V  filius bis scr. C  continue BCF  insolens L  Archesii FP  Saturnus P || mihi tuas transp. V  gentium] genitus P  advexerunt BCV : eduxerint P  inquit tibi transp. V  in] mihi BC  faciles BC  ego om. BC













liber quartus decimus















mihi Creta est, locuples pater, cui alii domi e legitima uxore filii. Me serva mater et pellex peperit, pater tamen legitimi filii loco habebat. | Castor, Hylaci filius, is est, cuius me ex genere esse profiteor. Qui quondam apud Cretenses divitiis opibusque et nobilibus liberis pro deo habebatur. Hunc postquam fata ad infernas domos detruserunt, magnanimi eius filii universum patrimonium inter se diviserunt, mihi minimam quandam portionem et domum dederunt, ubi virtutis me˛e gratia locupletibus natam parentibus uxorem duxi. Neque enim deceptor eram neque belli desertor. Nunc omnia reliqui. Sed iam te calamum inspicientem videre videor et sane magno mœrore afficior. | Me tamen Mars et Minerva audentem et viribus pr˛estantem reddiderunt. Ad insidias viros fortes deligebam, hostibus mali aliquid excogitabam. Numquam mihi animi magnitudo mortis metum proponere, sed longe omnium primus telo hostem appetere, quem ego pedum velocitate superabam. Talis in bello eram. At agricultura neque cordi mihi erat neque cur˛e, licet claros viros reddat. Naves mihi semper et bella et teretes lance˛e et gravia tela, qu˛e aliis terrorem incutiunt, placuere. His ego oblectabar, ut deus voluit. Alius enim aliis studiis tenetur. Novem ego annos, antequam Troiam obsessum iret Achivorum exercitus, milites et citas naves contra externos armavi, et multa mihi ad votum contigerunt, unde multa et pretiosa lucratus brevi rem meam auxi. Hinc magnus et venerabilis apud Cretenses habitus sum. | Cum vero difficilem expeditionem in Troianos Achivis consuleret altitonans Iuppiter, qua multi viri mortem oppetierunt, tum me et clarum Idomenea ad naves adversus Ilium armandas compellebant, quod recusare minime potui. Magna enim de me opinio in populis habebatur. Illic novem annos bellum gessimus; decimo Priami civitate diruta domum repetere contendimus. Deus autem per mare disiecit Achivorum classem. Verum mihi infœlici mala excogitavit consiliator Iuppiter. Solum enim mensem domi cum filiis et tenera uxore mansimus. Inde parata navi et fortibus sociis in Egyptum navigandi incessit cupiditas. | Sic novem deductis navibus frequens populus conveniebat. Sex inde diebus lecti socii corpora curabant. Nam multas diis victimas mactavi et illis epulum feci. Septima e magna Creta solvimus solo et secundo Borea

 locuples L2V2 : -plex cett. || e om. BCL || legitima om. BC  Castoris B2C  divitiis om. BC  domos] sedes BC  locupletibus om. BC  dereliqui V  Ad] at C : An V || vires V || fortes om. BC – diligebam BC  cogitabam V  preponere V || telo om. BC  ego om. BC  mihi cordi transp. P  semper mihi transp. BC || teretres F1P  amavi B  Hic V  achivus BC : Achivi P  petierunt BC  populos BC  Priami om. BC  domum FP  l˛eti FP || multa P  e] et P

()

()

()

()



()

()

()

()

odysse˛e homeri

navigavimus omnes incolumes gubernatore et vento iter dirigentibus. Quinta die Aegyptum attigimus. Ingressi Nilum fluvium illic naves statuimus. | Tum ego delectis sociis, ut naves custodirent, aliis speculas loca exploratum ascenderent, iussi. Illi egressi pulcherrimos Aegyptiorum agros invaserunt et omnia pr˛edati mulieres et rudes pueros abstrahebant interimebantque. At continuo ad civitatem pervenit clamor. Quo audito oppidani simul exoriente luce nos aggrediuntur. Totus campus peditibus equitibusque et fulgentibus armis impletur. Ibi fulminum auctor Iuppiter meos in fugam socios vertit, ut nemo resistere auderet. Undique mala impendebant. Nostrorum multi ferro interficiuntur, partim capti ad opus faciendum trahuntur. At me Iuppiter ipse admonuit, ut in Aegypto mortem obirem. Iam enim magnam calamitatem acceperam. Extemplo igitur pulchra e capite galea, clypeo et telo abiecto ad regem confugiens eius genua osculatus sum. | Qui mei misertus tanto a periculo liberavit et currui impositum flentem domum adduxit. Et sane permulti me telis appetebant mei interficiendi cupidi; maiorem namque in modum mihi irascebantur. Ille tamen inhibuit et Iovis iram avertit. Iuppiter enim aspere l˛eso hospitii iure indignatur. Illic ego septem annos agens multa apud Aegyptios lucratus sum. Omnes enim me muneribus prosequebantur. Sed cum iam octavus volveretur annus, ecce vir quidam Ph˛enix callidus, fraudulentus, qui multis multos malis affecerat, me blande pellexit, ut Ph˛eniciam, ubi et domum et res suas habebat, secum peterem. Illic ego apud eum integrum annum commoratus sum. | Post menses et dies adventante reditus mei tempore, ut in Libyam navigarem eoque suas merces deferrem, fallacibus consiliis adegit, sed eo animo, ut illic me accepto pretio venderet. Eum ego, etsi rem intelligebam, coactus tamen comitatus sum. Navis secundo Borea supra Cretam defertur. At Iuppiter exitium nobis meditabatur. | Relicta Creta cum nulla amplius terra, sed tantum cœlum et mare undique appareret, Saturnius Iuppiter nigra nube cœlum operuit et mari caligine obducto horrendum intonuit, et contorto in nos fulmine percussa navis soluta est. Hoc ictu omnes e navi deturbati cornicum more circum navis fragmenta undis agebamur. Constituerat enim deus, ne

 navigamus BC || vento] borea BC  dilectis BCP || alii BC || specula BC : speculis V  ascenderem P  agros invaserunt] invaserunt agros V : campos invasere BC || et2] ac FP  -que om. P  faciundum BC  mortem] montem FP  advertit V  volveretur] ageretur BC  malos PV1  et1 om. L  adventare P  eosque BP  abegit V  rem] non BC || tam P || Navi BC  Saturnus P  e] de FP || nave L || conturbati V  agebantur C













liber quartus decimus















inde evaderemus, mihi tamen etsi exanimato magnum navis malum obtulit, ut mortem effugerem. | Illum ego complexus furibundis ventis () deferor. Decima nocte ad Thesprotos undarum vi deferor, ubi me primum rex Phidon inemptum benigne accepit. Nam eius filius frigore me et labore confectum manu sustentans paternam domum adduxit et vestibus operuit. Illic de Ulixe audivi; dicebat enim eum a se hospitio acceptum patriam terram plurimum desiderare et pecunias mihi ostendit, quas sibi ille compararat, e˛s, aurum, durum ferrum, qu˛e abhinc in decimam e˛tatem satis essent. Ea omnia in regia domo condebantur. Ipsum autem Ulixem Dodonam petiisse dicebant, ut dei oraculum ex alta quercu sciscitaretur, quonam pacto Ithacam et fœcundum patrium solum reverteretur. Iam diu sive palam, sive clanculum aberat. Iuratus autem mihi est iam navem deductam et paratos socios, qui eum in patriam reducerent. Sed me priorem dimisit. Contigit enim, ut Thesprotum navis ad fœcundam frumenti Dulichium solveret. | Eo me ille sedulo abire ad () Acastum regem pr˛ecepit. Nautæ autem malum in me consilium inierunt, ut perpetuo miser essem. Nam cum multum maris transmisissemus, chl˛ena me et tunica ac vestibus spoliatum et vili palliolo et tunica veteri, quam vides, indutum, cum Ithacam appulissemus vesperi, in navi firmiter contorto fune colligarunt. Inde alacres egressi, dum in littore cœnam parant, interea deum ope facile solvor et obducto veste capite per temonem in mare ad pectus usque delapsus ambabus manibus ad littus annavi, quod cito sine illis attigi. Inde aufugiens virenti quercu ascensa lassus delitui. Illi me ingemiscentes conquirere, non tamen utile rati me in mediterraneam persequi ad navem revertuntur. Ita liberatum dii ad optimi viri domum direxerunt, cum fata adhuc in vita reservassent.“ Hæc Ulixes. Cui subulcus: „Ah“, inquit, „infœlix hospes, tu meum () maiorem in modum errores et calamitates tuas narrando animum commovisti. Sed id haud verisimile est neque mihi persuadebis, qu˛e de Ulixe narras. Nam cum talis sis, quid tibi temere mentiendum ducis? Ego plane scio domini mei reditum, quem dii omnes odio habuerunt et,  ex animo BC  filius om. BC  paternam] partem BC || et2 om. BC  et om. BC || pecuniam P  in decimam] undecimam P – reverteret BLFP  aberat] abiit BC  fecundum B : f˛ecucundum C  Castum BC  essent C – transivissemus C  ac vestibus om. BC || et2 om. C || pallio V  induit B : induerunt C : om. FP || appulimus L  dum om. FP  interus BC || et] quia BC  lapsus F : lapsu P  liberatus BC – cum … reservassent] tum … reservantes BC  bubulcus B || tu meum] tuum meum malum V  et om. BC  temere om. C  habuerant P



odysse˛e homeri

cum a Troianorum manibus servaverint neque post bellum in amicorum manibus diem suum obierit, inglorium nobis venti abstulerunt. Ego autem inter sues in hoc secessu numquam in urbem me confero, nisi me aliquando sapiens Penelope ad se accersat, cum nuntius alicunde venit. Alii autem de singulis sedentes percontantur et partim quidem domini absentia anguntur, partim vero l˛etantur et alienas impune facultates () absumunt. | Sed mihi non placet amplius de eo sciscitari et qu˛erere, ex quo me vir Aetolus fallacibus verbis decepit, qui ob hominis c˛edem patria profugus post multam peragratam terram huc venit. Qui a me amice hospitio acceptus dixit se eum cum Cretensibus apud Idomenea naves procellis quassatas instaurantem vidisse et e˛state vel autumno cum magna pecunia et fortibus sociis rediturum. Nunc tu senex infœlix, cum huc te deus adduxerit, ne mihi ad gratiam loquaris neque me decipias rogo. Non ego te hac gratia venerabor neque complectar, sed Iovem hospitalem veritus tui misereor.“ () Ad h˛ec sapiens Ulixes: „Quam incredulus“, inquit, „es, cum ita iuratus neque te adduxi neque persuasi ut crederes. Sed age nunc inter nos paciscamur; sint testes utrique nostrum dii superi: Si redierit dominus tuus in patriam, chl˛ena et tunica indutum me Dulichium, quo navigandi mihi est animus, dimittas, si minus, servis ut me lapidibus impetant iube, ut alius inde pauper a mentiendo caveat!“ Huic iterum subulcus: „Hospes“, inquit, „hoc ne mihi glori˛e et virtuti nunc et in posterum daretur, quod te et hospitio acceptum et donatum interimerem libens. Inde Iovi Saturnio supplicarem. Sed iam cœnandi tempus. Iam enim socii aderunt, ut dulcem cibum pr˛eparemus.“ () H˛ec invicem colloquentibus, ecce sues et pastores redierunt. Ill˛e, ut solebant, in hara clauduntur, ut quiescerent. Magnus suum clausarum grunnitus excitatus est. At subulcus accitis sociis: „Seligite“, inquit, „suum optimum, quem in huius hospitis adventu sacrificemus! Venit enim e longinquis regionibus et nos, qui tota die in his pascendis laboravimus, cum eo vescemur, quandoquidem et alii nostros labores impune absumunt.“

 inglori FP || venti] adventum V  aliunde L  percontatur V  adsumunt B  decepit om. BC || cede V  se] si V  quassatam P  sociis + se BC || Hunc B  adnexerit C  sed] et L  Sed age nunc om. V  servi C  bubulcus B  Saturno FP  tempus + est V || prepararemus BC  solebat V || quiesceret C  bubulcus B || sociis] omnibus BC || inquit om. C || suem BC  adventum L  qui] qua FP  vescamur B2CL : vescaretur B1













liber quartus decimus















His dictis acuta securi ligna conscidit. Illi autem quinquennem et () pr˛epinguem suem ad focum trahunt. Neque enim subulcus deorum immortalium oblitus erat, quippe qui integro esset animo. Is igitur decerptas a capite setas in ignem iniecit et pro sapientis Ulixis in patriam reditu deos omnes precatus elato quercus cuneo eum percussit et in vulnere abiens reliquit. Ille statim exanimatus est. Necatum torruerunt; inde in frusta secuerunt, qu˛e cruda subulcus membratim usque ad pingue composuit, quod tenui farina commistum in ignem iniecit. Inde alia divisa verubus figunt, tosta omnia rite in lancibus componunt. Qu˛e subulcus divisa – erat enim perquam scitus – in septem partes, unam nymphis et Mercurio, Maiæ filio, precatus obtulit, alias in singulos divisit. Pinguibus autem suis armis Ulixem honoravit et inter edendum domini sui animum miris efferebat laudibus. Cui sapiens Ulixes: „Utinam“, inquit, „Eumee, sic amicitiam cum Iove patre concilies ut mecum, qui, cum talis sim, tanto me honore prosequeris!“ Ad hæc Eumeus: „Vescere“, inquit, „optime hospitum, et his, qu˛e tibi () qualiacumque sint apponuntur, explere! Deus autem et hoc dabit et auferet, ut su˛e placitum fuerit voluntati.“ Ait et sempiternis diis sacrificio facto nigrum vinum libans Ulixi, urbium expugnatori, suo in loco discumbenti porrexit. Panem divisit penu custos, quem sibi subulcus absente domino solus nulla dominæ, nulla Laertæ senis opera compararat. A Thaphiis enim suis eum pecuniis emerat. Ipsi igitur appositis cibis manus admovebant. Sedato carnis et potus desiderio et obscura nocte adventante, qua () tota Iuppiter pluit flante Zephyro semper et humecto et vehementi, Ulixes experiendi subulci gratia, an ipse exutus chl˛enam daret, an aliquem sociorum ad dandum hortaretur, ex quo tantam ipsius curam susceperat: „Advertite“, inquit, „animum, Eumee vosque alii socii, aliquid de me ipse dicam. Vinum enim me admonet, quod quidem et stultum facit et bene sapientem canere et mollius ridere et saltare compellit nec non et aliquid dicere, quod tacere satius fuisset. Sed cum iam id pr˛edicaverim, – et in vulnere abiens reliquit] rν (sc. σχζην) λπε κεων (Hom. Od. ,) torruerunt – iniecit] textum Homericum (Od. ,–) male intellexit interpres

–

 conscindit P  Iis V  in om. P || frustra BFPV – pinguem P  divisa erat] diviserat V || partem P  alios in singulis P  intus B || sedendum C  afferebat P  Eumenes V  Eumenus B : Eumeneus V || hospes FP || iis C  aufert FP || ut] et V || voluntate B  urbium om. C || divisim V  subulcum B || nulla domine transp. post opera (l. ) L  comparat BC || suis enim transp. V  et1] etiam BC  pluvit L  exitus BC  cure V – sumpserat BC  Vinum] unum V || quidem + est V



odysse˛e homeri

nunc minime silebo. Utinam h˛e mihi vires et tam firm˛e essent ut quondam, cum ad Troiam in insidiis parati latuimus! | Duces erant Ulixes et Atrei filius Menelaus, ego tertius; ipsos enim sequebamur. Cumque per densos frutices et palustres calamos civitatis murum attigissemus, in armis lassi iacuimus. Erat enim vehementi spirante Borea nox frigida, nix omnia operire, in clypeis glacies concrescere. Illic alii quidem omnes chl˛enas habebant et tunicas et taciti somnum capiebant sub sagulis, ego autem chl˛enam temere sociis reliqueram; neque enim frigere mihi () videbar, sed solo clypeo et pulchro balteo secutus sum. | Iam tertia noctis parte transacta lucentibus astris propinquum Ulixem cubito tactum et quamprimum excitum alloquor: ‚Iove genite Laert˛e fili, sapientissime Ulixe, haud ego amplius superstes ero, quippe qui vi frigoris pereo neque vestem, qua operiar, habeo. Decepit me deus, ut solam tunicam indutus venirem, neque datur mihi huius vitandi periculi facultas ulla.‘ Hæc ego. Ille autem, ut moris eius fuit, paulum cogitabundus et in consulendo et () in pugnando: ‚Statim tace‘, inquit, ‚ne quis te Achivorum audiat!‘ | Inde in cubitum nisus his verbis socios alloquitur: ‚Audite, commilitones! Per quietem mihi divinum somnium oblatum est: Longe a classe absumus. Aliquis vestrum Agamemnoni nuntiatum properet, ut plures naves huc appropinquare præcipiat.‘ His verbis e vestigio Thous, Andr˛emonis filius, rubea chlæna deposita propero cursu ad Agamemnonem contendit. Tum ego eius veste opertus læto animo ad auroram usque quievi. Talis nunc et viribus tam firmis essem et aliquis mihi chlænam ob amorem et reverentiam viri optimi [mihi] daret. At nunc me vilibus indutum vestibus omnes contemnunt.“ () His Eumeus subulcus: „Senex“, inquit, „veram quidem viri laudem et ei consentaneam narras. Propterea neque veste neque alia re, qu˛e humili rogatori conveniat, carebis. Verum tu mane tuam vestem resarcias. Non enim nisi singul˛e nobis chl˛ene sunt et tunicæ, quibus induamur.“ Sic fatus surrexit et prope ignem lectum caprarum et ovium pellibus stravit, ubi Ulixes pingui et magna veste opertus iacuit, qua ille vicissim induebatur, cum hyems acrius des˛eviret. ()

 e˛e FLP  in om. C  fructices CV || muros BC  larssi FP  tacite P  tenere P – frigore mihi videbatur L  ero] oro P || pereo] spero P  vesta L  eius] sui BC || in (mihi BC) + bono zelo F  state FP  somnum FP : om. BC  propere V  auroramque BC  firmus C || essem et] ut P  mihi om. ed. pr. || vestibus + me FPV  omnes om. V  Eumus V  ei om. BC || consentaneum P || qu˛e] quam BC  carebis conveniat transp. BC || mane] namque P || resarties C  nisi om. BC || sunt] sed V  Sic] Ubi sic P  ille om. BC













liber quartus decimus



Ita Ulixes ea nocte quievit nec longe ab eo iuvenes pastores. Nam () subulcus a suibus abesse noluit. Gaudebat autem Ulixes, quod sui absentis cura haberetur. Ille autem acutum ensem robustis primum humeris suspendit; pinguem chl˛enam ad frigus propulsandum et capr˛e corium  et acutam lanceam contra canum et hominum vim capit. His munitus sub cavam petram, ubi sues claudebantur, locum a Bore˛e impetu tectum, dormitum abiit.

 nec] ne P  suis B  primum induxit B : om. C  frugis P  vi P || huius BC || munitis P  ubi] ut P

ODYSSE˛E HOMERI LIBER QUINTUS DECIMUS











Interea magnam Laced˛emona Minerva, ut magnanimi Ulixis inclitum filium ad reditum hortaretur, profecta eum et clarum Nestoris filium in gloriosi Menelai vestibulo iacentes, hunc quidem placido somno occupatum, Telemachum autem per almam noctem super patre cogitantem, invenit. | Cui propior facta: „Telemache“, inquit, „haud commode a patria () diutius abes relictis domi insolentibus procis, qui rem familiarem tuam absumunt. Tu autem frustra veneris. Sed hortare quamprimum facundum Menelaum, ut te dimittat, ut pudicam domi matrem revisas, cuius et pater et fratres, ut Eurymacho, qui muneribus omnes exuperat procos, nubat, compellunt! Tibi providendum est, ne quid rerum tuarum invito tibi domo auferatur. Haud enim ignoras, qui sit femin˛e animus, qu˛e eius domum, cui nupserit, semper reddere ditiorem affectat, filiorum autem, quos ex priore marito suscepit, et dilecti adulescentis et illius mortui minime recordatur neque requirit. At tu, cum domum perveneris, qu˛e afferes omnia, apud ancillam, qu˛e tibi optima videtur, deponas, quoad tibi dii pudicam uxorem dederint! | Aliud pr˛eterea memori˛e () mandes velim: Optimates procorum in Ithac˛e et asper˛e Sami freto tui interficiendi percupidi sollicite tibi insidiantur, ne in patriam revertaris. Quod ego haud futurum arbitror; prius ipsorum aliquis, qui tuas absumunt facultates, terra operietur. At tu longe ab insulis navem contineas et per noctem navigandum cures, tibi autem secundum inspirabit ventum, quicumque te immortalium et custodit et liberat. Cum vero Ithacæ littus attigeris, navem et socios omnes ad urbem dimittas, tu primum rus ad subulcum, qui tuas sues custodit et eadem est qua tu sententia, te conferas! Apud eum noctem agas! Sed illum ad Penelopen matrem dimitte nuntium, quod incolumis e Pylo redieris!“

 dilecti adulescentis et illius] κουριδοιο φλοιο (Hom. Od. ,); fort. male intellexit interpres  magna L || ut] et P || inclitum + in P  eum] tum C  patrem BC  proprior BL1PV1 || fata P  absumant B  tuarum om. L  qu˛e] qui BC || eius] etiam V  primo BC  minime] numine B || At] Et BC  videntur V  Sam˛e BC  percupide (cupidi P) solliciti BC  aliquis ipsorum transp. V  contineas] contrahas B2C  spirabit V  te om. P  urbem] littus BC  tu om. C



odysse˛e homeri

Cum hoc Minerva admonuisset, superos repetit. At Telemachus Nestoris filium pede apprehensum atque excitatum his verbis alloquitur: „Evigila, Pisistrate, equos currui alligato, ut abeamus!“ Cui Pisistratus: „Minime“, inquit, „Telemache, per obscuram noctem discedendum. Cito aurora illucescet. Expectandum est, dum te donatum et amicis sermonibus affatum dimittat magnus Menelaus. Tam hospitalis viri, qui tanto te amore et acc˛epit et complexus est amice, semper recorderis.“ () Dum h˛ec invicem loquerentur, purpureus illuxit dies. Et ecce facundus Menelaus a pulchra Helena egreditur. Quem cum audiret dilectus Ulixis filius, propere interiorem tunicam, inde magnum pharum induit et ad Menelaum accedens: „Atrei fili“, inquit, „Iove genite et populorum princeps, iam me in dulcem patriam dimittas rogo. Iam enim eius mihi visend˛e incessit cupiditas.“ () Cui facundus Menelaus: „Telemache“, inquit, „non ego te hinc abeundi cupidum diutius remorabor. Reprehendo enim illum hospitem, qui nimium amando nimium odit. Longe satius est se in omnibus moderari. Aeque enim arguendus est, et qui nolentem abire hospitem dimittit et qui properantem retinet. Decet enim et presentem amice accipere et abire volentem dimittere. Sed expecta paululum, dum pulchra munera ad currum dimittam, quæ videbis! Atque etiam ancillis iubebo, ut cibum parent. Satis enim domi rerum superest. Hoc sane et glori˛e tibi erit et utilitati. Sumpto cibo iter arripietis. Quodsi Hellada et medium Argos invisere placeret, te ipse iunctis ad currum equis per civitates ducam. Nec quisquam nos inanes dimittet. Donaberis autem sive tripodibus æneis sive lebetibus sive mularum pari sive aureo poculo.“ () Ad hæc sapiens Telemachus: „Atrei fili, Menelae, Iove genite et populorum princeps, iam in patriam reverti placet. Nemini enim, cum huc solvi, rerum mearum custodiam commisi. Verendum mihi est, ne patrem qu˛erendo et ego ipse et res me˛e domi pereant.“ Quo audito facundus Menelaus continuo uxori et ancillis iussit cibos ex rebus, que domi erant, parari, ut vescerentur. Et ecce Boethi filius Eteoneus statim e cubili accedens (neque enim longius habitabat) Menelai ()

 alligatos B  discendendum B : descendendum P || illuscet P || te donatum] redonatum P  et om. C  qui] quod V  elucescit C : inclusit B || ecce om. FP  a om. FP  visendi L1V  diutius om. BC || enim] eum P – nimium om. L  se om. BC  munera (e Minerva corr. V) om. BC  iubebis P  quod C  civitatem BC || Neque V  vos L || inane FP  Neminem BCFP  mihi est om. BC  ego om. BC  et P : om. BC || Boti L













liber quintus decimus















iussu igne accenso carnem torruit. | Ipse autem Menelaus cum Helena et Megasthene in obscurum thalamum, ubi omnis eius thesaurus erat, descendit. Selegit autem rotundum poculum et cratera, quem Megastheni filio ferendum dedit. Helena vero apertis scriniis ex variis, quos ipsa fecerat, peplis unum et pulcherrimum et maximum tulit. Is ut stella nitens ultimus omnium recondebatur. | Cum his egressi ad Telemachum redierunt. Cui flavus Menelaus: „Telemache“, inquit, „tibi Iuppiter altitonans, Iunonis coniunx, in hoc reditu tuo in patriam præsens assit, ut desideras! Donabo autem te ex rebus meis, quod pulcherrimum et pretiosissimum habeo, hoc scilicet poculo argenteo ora inaurata, insigni Vulcani opere. Hoc mihi magnus Sidoniorum rex dono dedit, cum me illuc profectum hospitio acciperet. Tuum sit volo.“ Simul hæc dicens id ei obtulit. Nec non et fortis Megasthenes cratera argenteum fabrefactum, inde pulchra Helena peplum Telemacho porrigens: „Accipe“, inquit, „hunc, carissime fili, Helenæ manuum monumentum, quem uxori tuæ, cum duxeris, dones! Interea pi˛e matri servandum tradas! Tu autem domum in patriam incolumis redeas oro.“ Hæc Telemachus lætus accepit. Qu˛e omnia Pisistratus in curru nihil oblitus composuit. Inde ingressos domum toris consedere iussit Menelaus. Aquam aurea phiala argentea lance subiecta ancilla manibus dedit. Tum mensam admoverunt. Verecunda penu custos panem apposuit. Boethi filius structor carnes, vinum incliti Menelai filius sufficiebat. Illi alacres propositis cibis manus admovere. Exempto potus et cibi desiderio Telemachus et nobilis Nestoris filius iunctis iugo equis et pulchro curru ascenso eos e vestibulo et sonanti porticu egerunt. Quos flavus Menelaus secutus dulce vinum aureo in calice eis obtulit, ut libarent. Inde lenibus verbis: „Ite“, inquit, „fœlices adulescentuli, et regi Nestori dicatis eum mihi in Troiana expeditione ut patrem indulgentissimum fuisse!“ Ad hæc sapiens Telemachus: „Profecto“, inquit, „Iove genite Menelae, illi omnia referemus. Utinam itidem Ithacam reversus Ulixi referre possem, ut me acceperis, qua me caritate complexus sis, quantis et quam pulchris donatum muneribus dimiseris!“

 iusso P  quod P  ipse V || plebis B1  recordabatur BC  inquit om. C  Sidonicorum BC  Simul om. V || Nec] Hæc B || et] est P || Megaschenus P  argentum P  hunc inquit transp. V  cum] quam BC || pi˛e] qu˛e P  nil V  ingresso FP  phiale FLP  panem om. BC  suggerebat et in mg. ead. manu sufficiebat FP  libarent] biberent L  verbis om. C  sis om. BC  pulcherrimis et in mg. ead. manu pulchris L

()

()

()

()



odysse˛e homeri

Sic vicissim colloquentibus aquila album et magnum anserem incurvis unguibus e corte rapuit. Quam viri simul et mulieres clamoribus insequebantur. Illa dextra equos pretervolavit. Tum exhilaratis omnibus Nestoris filius Pisistratus: „Age“, inquit, „Menelae, Iovis alumne et populorum princeps, dicas oro nobisne an tibi hoc deus ostenderit?“ () Ad hoc Menelao, quid responderet, hesitante culta Helena prior: „Accipite“, inquit, „vaticinium meum, ut me dii admonent et futurum arbitror. Quemadmodum hæc aquila domi educatum anserem e monte, ubi pullos habet, delapsa rapuit, sic Ulixes post multa mala et errores in patriam reversus procos ulciscetur vel iam domi illorum exitium excogitat.“ Cui sapiens Telemachus: „Utinam“, inquit, „Iuppiter altitonans, Iunonis coniunx, sic annuat, cui ego ut deo supplicavi!“ Dixit, et flagello percussis equis et concitis per civitatem in agrum deveniunt. () Sic tota die properantes occidente sole et obscuris iam collibus Pheras, Dioclei patriam, subeunt, ubi ea nocte remorati et donati illucescente aurora iunctis ad iugum equis iisque ascensis e vestibulo et sonanti porticu flagello eos impellunt. Qui haud inviti citato cursu brevi Pylum appropinquarunt. Tum Telemachus Nestoris filium his verbis alloquitur: „Pisistrate, numne mihi morem gesseris? Semper paterni hospites esse profitemur et æquales sumus, præterea et huius itineris societas animos iunxit. Noli me a navi longius abducere! Eo me dimittas rogo, ne nolentem me senex præ amore diutius apud se remoretur. Expedit enim mihi cita profectio.“ () Hæc ille. At Pisistratus, quonam pacto ei morem gereret, animo volvebat. Satius ergo visum est equos navem et littus versus convertere. Quo cum pervenissent, pretiosa in navi munera composuerunt, vestem scilicet et aurum, qu˛e Telemacho Menelaus dono dederat. Inde Pisistratus: „Telemache“, inquit, „impigre nunc ascensa cum sociis navi hinc solve, priusquam ipse domum reversus tuum patri discessum nuntiem! Haud  alloquentibus L || aquilam BC  conte BC || similiter V  exhalatus V – accipe L  ut] et P  sic] si P || post om. BC – Iunonis om. BC  sic om. BC || annuit V || supplicui BCFP  fragello B || perculsit P  devenerunt L1  tota die] totam V || obscuribus C  Diodei BC || ea] illa V  hisque BCL1 : iis FP || e vestibulo] evestigio BC  porticu] poculo F || flagellis BC || inviti] in vito  iuxit F : vixit P || BC  appropinquarent P  geris BC  et1 om. C adducere + et V – volentem V  demoretur FP  gerat L  ego LP || littore B  et om. V  cum om. BC













liber quintus decimus













enim me latet eius nobilis animus. Neque enim sic vacuum te dimittet, sed ipse pro te huc properabit et e˛gre feret.“ His admonitis retro Pylum versus equos impulit. Tum Telemachus hortatus socios: „Expedite“, inquit, „arma propere, amici, et navi quamprimum ascensa Ithacam navigemus!“ Illi continuo parentes paratis omnibus transtris assident. Satagebat autem Telemachus et orabat. Cui Minervæ in prora immolanti continuo astitit peregrinus quidam vates, qui ob c˛edem Argo aufugerat, Melampodis nepos genere, qui quondam Pylum ovium fœcundissimam inter omnes locuples pulcherrimis ædibus habitarat. | Inde patriam et magnanimum Nelea, mortalium omnium clarissimum, fugiens abiit, cum toto anno bonis amissis ab Iphicle gravibus Phylace vinculis devinctus multaque perpessus esset, Nelei fili˛e et magn˛e iactur˛e gratia, quam ipse ei et gravis Erinnys persuaserat. Sed hic quidem clare mugientibus bobus ex Phylace Pylum abactis et mortem effugit et indignum facinus et clarum Nelea ultus est, fratris autem uxorem domum duxit. Inde ad alium populum, Argos scilicet, urbem nobilium equorum altricem, quam sibi habitandam delegerat, cum multis dominaretur Argivis, commigravit. | Illic uxorem duxit et nobilem domum propagavit. Genuit enim Antiphatem et Mantium, strenuos viros, Antiphates magnanimum Oiclea, Oicles fortem Amphiareum, qui licet ex animo ab Iove et Minerva dilectus non tamen consenuit; periit enim apud Thebas muliebrium munerum gratia. Huius filii Alcmaon et Amphilochus. Mantios autem Polyphidea et Clitum genuit. Clitum pulchra Aurora eius pulchritudinis gratia rapuit, ut cum immortalibus ageret. At magnanimum Polyphidea vatem mortalium post Amphiarei mortem optimum Apollo fecit. Hic patri iratus Hyperisi˛e habitavit, ubi agens omnibus vaticinia dabat. Huius filius Theoclymenus nunc ad Telemachum Ithacam properantem et in cita navi deos precantem his verbis alloquitur: „Amice, ex quo  Iphicle] Φυλ"κοιο codd. Homeri praeter M2P5, qui Hφκλοιο exhib. (Od. ,)  latet om. C || te vacuum sic transp. B : vacuum te sic transp. C || dimitteret BC  hortatur LV || socios transp. post Telemachus (l. ) V  ascensa] ad P  quidem FP  ovium] obviam B2C : obvium B1 || f˛ecundissima L  locupletem B2C (de B1 non liquet) || Inde] In V  omni F || clarissimum] magnanimum BC  anno om. P || Iphile FP || gravibus om. BC – multeque P  et om. BC || ei eras. P  erimnis C : erumnis P  ultus] victus BC – Argos scilicet (om. P) urbem ad alium populum transp. FP  propugnavit C  Oclea L : Oridea V || Orides V  fortem bis scr. P || ex om. BCFP  munerum] numerum BC  Alcmeon B2C : Alchinaon V  Clitum1] ditum V  egeret V  post om. V  hypersiæ P  Ithicam FP  versibus P || ex quo] inquit BC

()

()

()

()



()

()

()

()

odysse˛e homeri

te hic sacrificantem invenio, per hæc sacra et deum et tuum et sociorum, qui te comitantur, caput mihi verum aperias oro neque me quicquam celes, quis et unde gentium sis, qu˛e tibi patria, qui parentes.“ Cui contra sapiens Telemachus: „Tibi ego, amice, omnia plane referam. Sum genere Ithacensis, mihi pater Ulixes, si quando fuit; nunc diram mortem obiit. Huc ego his sociis et navi comparata de eo aliquid sciscitaturus veni.“ Ad h˛ec divinus Theoclymenus: „Et ego“, inquit, „e patria ob contribulis mei c˛edem huc confugio. Multi mei fratres et æquales magnis Argis et equorum nobilibus dominantur. Hos ego, ne interficiar et nigrum me fatum occupet, effugio. Nam mea iam sors iubet, ut per populos errem. Sed age, me in navi tua accipias, ne, quos persecuturos arbitror, me assequantur atque interimant!“ Ad h˛ec iterum sapiens Telemachus: „Minime“, inquit, „te socium recusabo. Sed propera, et accipieris, ut possumus.“ Sic dicens eius lanceam acceptam super navi deposuit, inde navi ascensa Theoclymenum sibi assidere iubet. Inde ora soluta Telemachi hortatu socii abiegnum malum a sentina sublatum rudentibus alligant, alba vela bovillis coriis contortis extendunt. His glauca Minerva secundum ventum et vehementiorem inspiravit, ut quamprimum concita navis salsam maris undam transmitteret. Interea occaso sole montes tenebris operiuntur. Navis prospero Iovis vento impulsa Pheras et claram, quam Epii tenent, Hellada versus delabitur. Sic deus longe ab insulis eos avertit sollicitus, an mortem Telemachus evitaret, an caperetur. At subulcus et dius Ulixes cum aliis pastoribus cœnati sunt. Exempto potus et cibi desiderio Ulixes, ut subulci in se amorem experiretur et an illic manendum, an ad civitatem eundum suaderet: „Audi“, inquit, „Eumee vosque alii socii! Exoriente die visend˛e mihi civitatis desiderium subiit, ut victum mihi, ne vobis sim gravior, qu˛eram. Sed consulas oro et eo mihi ducem pr˛ebeas. Ipsa me victus cogit necessitas. | Cum autem ad divi Ulixis domum pervenero, de eo aliquid pudic˛e uxori referam et nobilibus procis adh˛erebo, qui me, cum multis abundent, pascant. Eis me  Hellada] Ηλιδα (Hom. Od. ,)  me om. P  genere] patria BC || diram] duam corr. in duram V  Theoclitus V  mei1] meis L  dominatur BC || ergo P  prosecutores P || me2 om. BC  atque interimant om. P  acceperis BC  iussit BC  exspiravit V || navi P  transmitterent BC  ?an Elida scribend.; cf. adnot. latinograecam  Telemachi V  divus PV  pr˛ebeatis FP  de eo] deo FP  cum om. P













liber quintus decimus















ministrum, si quid iusserint, exhibebo. Dicam enim, tu me e˛quo animo audias. Mercurii munere, qui omnium hominum negotiis gratiam et gloriam largitur, nullo me ministerio mortalium quisquam superabit, igne videlicet excitando, lignis minutim c˛edendis, coquendis obsoniis atque torrendis, vino miscendo, aliis item, qu˛e minores maioribus exhibent, ministeriis.“ His perquam indignatus subulcus: „Hei, hospes“, inquit, „quænam te cogitatio subiit? Profecto tibi exitium parabis, si te ad procos conferas, quorum iniquitas et violentia cœlum attingit. Neque tales sunt eorum ministri, sed florentes ætate, pulchris chl˛enis et tunicis induti, delibuti unguento et pulchra facie. Huiusmodi sunt, qui illis ministrant. Mens˛e fabrefactæ pane carneque et vino graves. Verum neque tu mihi neque sociorum cuiquam gravis es. Cum vero dilectus Ulixis filius veniet, is tibi et chl˛enam et tunicam et vestes dabit et te, quo voles, libens dimittet.“ Hæc ille. Cui patientissimus Ulixes: „Utinam“, inquit, „ita, Eumee, Iovi patri ut mihi amicus efficiaris, qui me miseria et calamitate levasti! Errore enim nihil mortalibus gravius. Sed exitiosi ventris gratia mala multa humanum genus perpetitur. Subit enim errores, damna, molestias. Nunc autem, ex quo illum me hic expectandum censes, dic, quæso, an clari Ulixis parentes, quos ille discedens iam senio affectos reliquit, adhuc vivant et solis lumine fruantur, an vita functi inferos petierint!“ Tum subulcus: „Tibi, hospes, breviter dicam: Laertes adhuc vivit et Iovem semper precatur, ut domi su˛e mortem obeat. Misere namque absentem filium deflet et puellam uxorem, cuius obitus ipsum properato senio mœrore confecit. Nam illa filii absentis impatiens gravem sibi mortem conscivit. Qua utinam nemo horum familiarium pereat, sed ad vota vivant! Dum igitur illa viveret, etsi in continuo mœrore, iuvabat tamen eam rogare et sciscitari, quoniam ipsa me una cum Ctimene filia, quam ultimam peperit, educarat, ut non multo me minoris faceret. | Verum cum ambo florentem ætatem attigimus, illam Samendi desponderunt et  Samendi] Σ"μηνδ’ (Hom. Od. ,) hanc formam interpres male intellexisse videtur  quisque P  quoquediis V – atque – miscendo om. V  item] autem C || qu˛e] quam BC  attigit FP  tunicas P  venerit P  quo voles] quoque volens BC  Eumee om. BC  afficiaris P || miseria] miserit BC  enim om. P  hominum BC  an clari om. P  confectos C2L : confectus BC1  petierunt V  Tum] Tibi BC  namque om. BC  harum V : hominum FP || familiarum V || ad om. FP  ille BC || vivent B || in om. P || iuvabat] vivebat (?) B : manebat C  Cumene BC : etimine V  educaret B1C  florerent BC || samandi P : samendi corr. in cum samie insula (cum et insula s. l. add.) V || desponderunt corr. in dederunt V

()

()

()

()



odysse˛e homeri

multa munera acceperunt. Illa autem me chl˛ena, tunica, pulchris vestibus, calceis indutum in agrum dimissum maiorem in modum dilexit. Nunc his omnibus egeo. Sed mihi in opere, cui vaco, faverunt dii superi, quorum munere ipse et bibi et comedi et bonos viros hospitio accepi. A domina autem haud facile quicquam neque verbo neque re accipitur, quoniam ab insolentibus viris domus consumitur. Ipsi etiam servi eam alloqui, rogare, esse, bibere, aliquid rus afferre, ut semper cupiunt, prohibentur.“ () His verbis sapiens Ulixes respondit: „Hei, amice, a pueris patriam tuam et parentes reliquisti. Sed dic, rogo: An populosa patria, quam tui venerabiles parentes habitabant, ab hostibus direpta est, an solum a suibus et bobus abreptum iniqui viri huic te pretio vendiderunt?“ Ad hæc subulcus: „Hospes“, ait, „ex quo hoc me interrogas, tacitus audi et sedens delectare et bibe! Sunt enim noctes longissimæ, ut satis temporis quieti supersit. Et quos audire delectat, his haud nimio somno, qui tristitia animos afficit, indulgendum; alii, ut placet, dormitum abeant et simul illucescente aurora sumpto cibo domini sues in pascua sequantur. At nos vino ciboque invitantes malis invicem nostris oblectemur, quorum memoria iucunda esse assolet. Nam post dolores exhilaratur animus, qui multa perpessus sit et diutius aberraverit. Dicam autem tibi, quod me rogas. () Insula quædam nomine Syria, si quando audisti, ultra Ortygiam est, ubi sol convertitur, non nimis magna, sed fœcunda boum, ovium, vini, frumenti. Illic populus numquam victu indiget neque alio quoquam incommodo vexatur, sed cum senescunt, illic argenteo arcu insignes Apollo et Diana sagittis eos quamprimum interimunt. Ibi duæ sunt civitates, quibus bifariam omnia dividuntur. Utrique pater meus dominabatur Ctesius, Hormenis filius, diis immortalibus similis. () Eo aliquando dolosi et navium gnari Phoenices multas et pretiosas merces navi detulerunt. Erat autem domi mulier Phoenissa manibus suis pulchrorum operum gnara. Hanc Phoenices callide circumveniunt. Qu˛e primum lavandi pr˛etextu navi petita iis lecto et amore admiscetur, qu˛e  suibus] ο/εσιν (Hom. Od. ,), quod interpres cum dεσσι confudisse videtur  indutam FP  his (iis L) om. FP || cui] quo BC  munere] numen BC  neque2] ne B  domus om. BC  populos patriam P  tui om. P || habitant L  suis BC || et bobus om. FP || abrectum BC || huc FP  me h˛ec BC  iis BC || nimio] minimo BC  sumpto] somno V || sequatur BCFLP  invitantes] mutantes V || oblectemur + et C  solet L  aberravit BC  me om. P  quopiam P  Ibique P  Etesius V : cresius BCP  suis om. BC  gnarus FP  levandi P || his BCV1 || qua L













liber quintus decimus















voluptas etiam sapientes mulieres fallit. H˛ec, quæ et unde esset, rogata nobilem patris domum commemoravit. ‚Sidonia‘, inquit, ‚sum, Aribantis, viri ditissimi, filia. Ex agro veniens a Thaphiis latronibus huc ad huius domini mei domum, qui me emit, abducor.‘ Cui iterum vir ille, qui eius clam consuetudinem habebat: ‚Profecto‘, () inquit, ‚illuc nobiscum reverti potes et patriam tuam et parentes revisere. Nam et divites sunt et habentur.‘ Contra mulier: ‚Assentior‘, inquit, ‚si vos me accipere volueritis et iureiurando confirmare sospitem me domum reducturos.‘ Ait, quod illi, ut petierat, pollicentur. Hic mulier: ‚Tacito‘, inquit, ‚opus est. Nemo mihi vestrum obvius verbum faciat, neque in clivo neque ad fontem! Nemo domum senis accedens me alloquatur! Nam si quid ille suspicaretur, ligatam me in custodiam intruderet et vobis exitium cogitaret. Mei tantum memineritis! Properate, ut emptis mercibus navi onerata vos ad discessum pr˛eparetis! Tum nuntium ad me domum propere mittatis, et ego naulum libens dabo. Feram enim, quicquid auri in promptu erit. Filium domini mei educo scitulum iam cum aliis extra domum ludentem. Hunc adducam. Hic vobis pretium magnum dabitur. Invenietis enim aliena in patria emptorem.‘ Sic fata domum rediit. Illi autem totum annum apud nos commo- () rati multas in navi merces congesserunt. Qua plena cum discedendum sibi statuissent, nuntium ad mulierem id significatum miserunt. Venit vir percallidus ad paternas ædes aureum monile gemmis ornatum afferens. Hoc ancillæ, inde venerabilis mater tractare manibus, admirari, pretium offerre. Ille nutu admonita clam nutrice ad navem revertit. H˛ec me statim sinu excipiens domo egreditur. Cumque in vestibulo patrem cum popularibus convivis discumbentem invenisset, tres clanculum inde calices sinu abdidit abiitque. Ego stultus eam sequor. | Et iam sole occaso et () tenebris colles operientibus nos citi ad portum pervenimus, ubi Ph˛eacum cita navis stabat. Ascendimus. Solvunt. Iuppiter secundum ventum spirat. Sex dies et noctes totidem navigavimus; septimo illucescente die  Ph˛eacum] Φοινκων (Hom. Od. ,)  sapientes etiam (et BCV) transp. P  adducor C  me vos transp. V || recipere BC  sospite BC  Ait] ad BC  vestrum] verbum BC || ad om. L  Nemo + enim V || alloquitur BC  me ligatam transp. C  onerata navi transp. FP  Tunc V || nuntium] unicum BC : unicuique V || donum B  prompta V  domini] domi L || educo bis scr. BC, sed in B prius induct.  in patria aliena transp. V  Venit] Vivit BC  sedes BC  manibus tractare transp. BC  nutricem L || revertitur V  sinu] signo V || in] e V || patriam BC  conviviis P || clanculum om. C  operientes C || Phoeacum, corr. alt. m. in Phoenicum P; vide adnot. latinograecam – expirat V  navigamus BCL



()

()

()

()

odysse˛e homeri

arcigera Diana mulierem illam percutit, qu˛e cum sonitu in sentinam devolvitur ut marina fulica. Hanc naut˛e escam phocis et aliis piscibus in mare proiiciunt. Sic miser ego relinquor. Cumque Ithacam appulissemus ventorum et fluctuum vi iactati, Laertes me emit. Hoc pacto hanc insulam vidi.“ Cum his dictis tacuisset, contra Iove genitus Ulixes: „Eumee“, inquit, „admodum meum movisti animum hæc referens, quæ perpessus es. Sed profecto his Iuppiter malis etiam bona admiscuit, postquam apud virum divitem et multa expertum et benignum te constituit, qui tibi victum affatim suggerit, et bene vivis. At ego per multas civitates errando huc tandem appuli.“ Sic invicem locuti parumper quieti indulserunt; cito namque aurea adventavit Aurora. Interea Telemachi comites lectis quamprimum velis et malo deposito navem ad littus alacres remis impellunt. Qua ancoris obfirmata et alligata ora in littus descendunt, cœnam parant, vinum miscent, vescuntur. Sedato potus et cibi desiderio Telemachus ita socios affatur: „Vos ad civitatem navigetis, ego hoc vesperi rus me ad Eumeum subulcum conferam. Mane huius vi˛e duces carne et dulci vino opipare accipiatis.“ Cui divinus Theoclymenus: „Et ego“, inquit, „dilecte fili, quo me conferam? Ad eosne, qui asperam Ithacam regunt? An ad matrem tuam et domum?“ Huic Telemachus: „Aliter tibi faciundum est“, inquit. „Iuberem sane, ut domum peteres; nulla enim re indigemus, qua hospites accipiantur. Sed incommodius tibi esset, siquidem ipse abero. Mater autem te minime videret; neque enim frequens egreditur procorum gratia, sed in ædium conclavi telam texit. Quo autem tibi eundum sit, ostendam. Eurymachum, sapientis Polybi clarum filium, convenias! Hunc Ithacenses omnes ut deum admirantur; est enim omnium optimus cupitque maiorem in modum, ut sibi mater nubat et in Ulixis locum accipiatur. Sed hoc Olympius Iuppiter viderit, an ei ante nuptias aliquid mali eventurum sit.“ Sic dicenti dexter advolavit accipiter, citus Apollinis nuntius, qui unguibus columbam pennis nudabat. Illæ autem in mediam navem super Telemacho decidebant. Tum Theoclymenus apprehenso Telemacho:  sentina BCL  devolvit C  Cumque P  meum om. P || animum movisti transp. C || est V  etiam] et V  hunc BC  abligata BC – ita – affatur] socios his verbis alloquitur BC  navigatis P  carnes V || dulci] duci L – opipare accipiatis] nescimus an recte; fort. interpres verbo opipare perperam usus est  An om. P  faciendum FP  videt C  sit om. L  polipi V : polybii L  suscipiatur BC  eis BCFLP || mali aliquid transp. FLP  citus om. V













liber quintus decimus



„Telemache“, inquit, „non temere neque sine dei nutu hec ales advolavit, quam ego intuitus aliquid portendentem agnovi. Neque enim aliud est in Ithaca genus vestro imperiosius. Semper enim plurimum hic potuistis.“ Hæc ille. Cui contra Telemachus: „Utinam sic eveniat!“, inquit; „cogno sceres meum in te amorem et large donatus ut quisquam alius socius dives reddereris.“ Dixit, et accito Pireo, fido socio: „Clyti fili“, inquit, „tu mihi in aliis () omnium maxime, qui me Pylum secuti sunt, obtemperas. Tu hunc hospitem domum nostram ducas eumque benigne et honorifice accipias, dum  ipse venero!“ Cui Pireus: „Telemache“, ait, „etsi diutius ruri moraberis, hic mihi curæ () erit neque ei munera deficient.“ Sic inquiens navem ingressus alios ascendere et oram solvere imperat. Illi propere ascensa navi foris consederunt.  At Telemachus calceos indutus validam et pulchram hastam acuto ferro e navi sumit. Sic illi civitatem versus navigant, ut pr˛eceperat divini Ulixis filius Telemachus. Qui cito passu ad stabulum, ubi innumeri sues a bono et fideli subulco et domini utilitati invigilanti curabantur, pervenit.

 non bis scr. V || hic FLP : huc BC  intuitus om. P || portendente BC  genus corr. in genere V  redderis P  Pareo BC || Elyti P  me om. L  etsi] et BC  alio BC

ODYSSE˛E HOMERI LIBER SEXTUS DECIMUS











At Ulixes et dius subulcus domi sub auroram pastoribus cum suum grege in pascua dimissis accenso igni prandium parabant, cum adventanti Telemacho canes citra latratum adulabantur et constrepebant. Quo cognito dius Ulixes accedens: „Eumee“, inquit, „sane familiaris aliquis huc adventat; canes enim non latrant, sed adulantur; et pedum strepitum audio.“ Nondum hæc verba finierat, cum eius dilectissimus filius ianuas atti- () git. Tum attonito similis surgit subulcus; vasa, quibus vinum miscebat, manibus decidere. Sic dominum amplexus eius caput oculosque et manus osculatur; lacrimæ oculis prorumpunt. Et quemadmodum pius pater in unicum filium post decimum annum domum reversum, cuius gratia multo mœrore confectus est, ita in Telemachum ille tamquam e mortis periculo ereptum afficitur, et ingemiscens: „Venisti“, inquit, „Telemache, lux mea dulcissima, non ego te amplius visurus rebar, ex quo Pylum navigasti. Sed age, domum ingredere, dilectissime fili, ut tui nuper reversi aspectu oblecter! Neque enim frequenter huc venis, neque inter pastores, sed cives versaris teque magnum procorum cetum intueri iuvat.“ Cui Telemachus: „Tui ego gratia, pater, huc venio, ut te et videam et () audiam abs te, an mater adhuc domi maneat, an cuiquam nupserit et iam Ulixis thalamus vacuus et arachneis sordidatus iaceat.“ Iterum subulcus: „Profecto“, inquit, „illa constantissime domi expectat. Miseras autem et ingratas noctes in lacrimis semper agit.“ Sic inquiens ferratam eius hastam accepit. Ille ingressus assurgentem () patrem apprehendens: „Sede“, inquit, „hospes! Nobis alia sedes dabitur; adest qui eam afferet.“ Assedit Ulixes, subulcus autem virides ramos coriis stravit, ubi sedit Ulixis dilectissimus filius. His tostæ carnis obsonia, qu˛e e cœna superfuerant, ille apposuit et panis affatim e calatho expediit. Inde dulce vinum  At om. C || cum] etiam BC || suum gregem corr. in sua grege V  demissis BC || igni + in BC || adventante V  dius bis scr. F || Emeæ F || familiari P  latrant om. BC || et om. BC || stupitum C  eius om. P  osculabatur B2C – in unicum] Inimicum BC  reversum domum transp. V  ille om. BC  eruptum efficitur V  cetum om. V  abs] ex FP || domi adhuc mater transp. BC || nubsit BC  thalamus] telemachus, sed induct. et lectus s. l. add. P || et om. BC || iacet P  inquit om. BC – expectat domi transp. V  apprehensus P  affert FP  cerii BC  Ulixis om. V || tosti V || cernis BC  illi LV || expedit V



odysse˛e homeri

miscuit seditque contra Ulixem. Sic avide in appositos cibos manus extendunt. Sedato cibi et potus desiderio Telemachus subulcum his verbis affatur: „Unde tibi, pater, hic hospes advenit? Qui eum nautæ Ithacam advexerunt? Qui se esse dicebant? Neque enim pedibus huc eum venisse arbitror.“ () Cui subulcus: „Tibi ego, fili“, inquit, „omnia referam. Ex magna illa Creta oriundum se et multis actum erroribus, ut fata voluerunt, multas vidisse civitates memorat. Nunc autem a Thesprotum navi fugiens huc venit. Ego tibi eum trado, iube, quid velis! Servum se tibi futurum pollicetur.“ Ad h˛ec contra sapiens Telemachus: „Eumee“, inquit, „rem mihi sane ingratam dicis. Quonam enim pacto hospitem domi accipiam? Ipse quidem iuvenis sum et nondum viribus meis fido, ut qui me læserint ulciscar. Mater autem varias animo sententias volutat, an domi rem familiarem nostram curet et viri thalamum et populi famam vereatur, an optimum ex () iis, qui eius nuptias muneribus sollicitant, sibi matrimonio iungat. | Sed hunc hospitem, ex quo ad nos venit, chl˛ena et tunica et se dignis vestibus donabo, preterea ense ancipiti et calceis, et, quocumque ipsi placuerit, dimittam. Quodsi apud te esse velit, maneat licet; ego ad te et vestes et victum, ne tibi et sociis gravis sit, mittam. Nullo autem pacto ad procos adducerem; iniurii sunt. Vereor, ne ei illudant, quod mihi esset perquam molestum. Difficile namque est etiam viro forti cum pluribus pugnare; plus enim possunt.“ () Hæc ille. Cui experientissmus Ulixes: „Amice“, inquit, „cum iam mihi respondere liceat, sane maiorem in modum hæc audiendo anxio animo sum, quandoquidem te invito proci tanta petulantia utuntur. Sed numquid tu illis sponte tua obtemperas, an populi oraculum aliquod vulgo secuti te odio habent? An ulla cum fratribus discordia, cuius gratia alii sibi confidunt? Si ea mihi ætas esset, qui et animus, sive optimi Ulixis filius sive ipse Ulixes ab erroribus venerit, adhuc sperandum esset. Utinam truncato capite iacerem, nisi Ulixis domum irrumpens omnes ulciscerer! Quodsi me multitudine superarent, mallem intra domesticos  servum] )κτης (Hom. Od. ,); οHκτης legit interpres  econtra FP || oppositos BC || cibos] ambas C : ombas (?) B  extendit V : ostendunt L || subulcus L  hic] his P || nautis B – advexerunt Ithacam transp. P  inquit om. BC – illa Creta] Creta illum V  læserunt FP  sollicitat BC  venis L || tunica et om. L  ancipitis P || quodcumque V || ipsi] sibi V  ad procos om. BC  etiam] et V : om. BC  iam om. FP  anxio] sentio e corr. V  proci te invito transp. BC  sponte illis transp. V  trunco P || Ulyxes FP || irrupens FP || omnes om. P  Quodsi me] quod sine P || inter CP













liber sextus decimus















parietes oppetere quam indignis semper affici contumeliis, ut illi pr˛eter æquum et ancillas incesserent et nullo usu rem familiarem omnem consumerent.“ Ad h˛ec contra Telemachus: „Tibi“, inquit, „hospes, rem omnem palam () faciam. Neque me populus odio habet neque ulla mihi cum fratribus discordia, cuius gratia quisquam sibi confidat. Nam genus nostrum solum voluit Iuppiter; solum namque Laertem filium Archisius genuit, Laertes Ulixem, Ulixes me dumtaxat domo abiens reliquit, quod minime usui fuit. Nam hac gratia quicumque insulis, Dulichio Samoque et nemoros˛e Zacyntho nec non asper˛e Ithac˛e, dominantur, ii omnes perquam molesti matris me˛e nuptias sollicitant, quas ipsa neque renuit neque annuit. Illi interea omnem rem familiarem meam absumunt, fortasse et me ipsum perdent. | Sed hoc in deorum est voluntate. At tu, Eumee pater, () ad venerabilem matrem properes velim et me Pylo sospitem reversum significes. Ego te hic manebo, cum id ei nuntiaveris. Cum nemine alio re communicata ad nos e vestigio redeas; nam multi mihi insidias tendunt.“ Ad hæc subulcus: „Audio neque ignaro hæc narras. Sed placetne, ut ad Laerten, qui tibi timens anxie vivit, inter eundum divertam? Nam prius Ulixis gratia ruri cum servis operi misere incumbens vescebatur tamen, cum cibum appeteret, verum ex quo Pylum navigasti, neque cibo neque potui indulsisse neque operam ullam curasse, sed gemitu et lacrimis consumi aiunt.“ Huic Telemachus: „Etsi mihi hoc molestum est“, inquit, „tamen eum () in pr˛esentia dimittamus. Etenim si omnia in nostra essent potestate, pr˛e omnibus patris reditum optaremus. Tu igitur admonita mei reditus Penelope noli ad avum divertere, sed dic matri clam ad hoc ei significandum ancillam mittat!“ His dictis subulcum dimittit. Qui calceis pedibus alligatis urbem versus properat. Non autem Minervam latuit Eumei profectio, sed mulieri pulchræ et magnæ muliebrium haud ignaræ artium similis e limine se Ulixi videndam exhibuit, Telemacho autem minime; neque enim dii  illis P  ancillis P || omnem om. LV1 – consumarent FP  illa P  quisquam gratia transp. C || considat C  fui P  hii V : hi BC || omnes om. P  ipse C  omnes C || rem familiarem] efamiliarem L || meam familiarem transp. BC  est + potestate, sed expunct. L || Eumene L  properas corr. e propeam C || reversurum V  numine V  re communicata] recomitata BC  narrans BC  divertam] dicam BC  cum] eum FP || opere BC  nullam FPV1  reditus mei transp. V – sed dic matri – mittat om. P  clam ad] clama BC  muliebrum P || e limine] n et limine in mg. add. C  autem om. BC || enim om. BC



odysse˛e homeri

palam omnibus apparent. Visa igitur est ab Ulixe dumtaxat et canibus, qui tamen nequaquam latratu eam appetierunt. | Eius itaque nutu Ulixes egressus domo ad ipsum parietem stetit. Cui Minerva: „Iove genite“, inquit, „sapiens Laertæ fili, Ulixe, iam tempus est, ut filio tuo, qui sis, ostendas neque amplius differas, ut parato procis exitio ad civitatem eatis. Neque ipsa longius abero, ut pro vobis pugnem.“ () Simul h˛ec dicens virga percussum in aliam faciem mutavit. Nam et interiorem tunicam et vestem perquam mundam reddidit, corpus florenti e˛tate et nigrum reddidit, frontem exporsit, mentum nigra barba vestivit. His peractis evanuit. At introgressum Ulixem admiratus dilectus filius avertit oculos, num deus esset, suspicatus eumque his verbis alloquitur: „Alius mihi, amice, quam paulo ante videris, alias vestes, aliam faciem habes. Certe aliquis es deorum immortalium. Sed adsis rogo, ut grata tibi sacrificia exhibeamus et aureis te et fabrefactis muneribus donemus.“ () Cui experientissimus Ulixes: „Nullus ego deorum sum. Quid me immortalibus similem autumas? Sed genitor tuus, Telemache, cuius gratia tantopere ingemiscis et doles et multorum insolentiam pateris.“ Sic inquiens eum amplexus profusis lacrimis osculatur. At Telemachus nondum eius verbis credens iterum his eum verbis alloquitur: „Minime tu Ulixes pater es, sed deus, qui me deludis, ut maiore me dolore afficias. Neque enim mortalis vir hoc posset, nisi deus adesset, ut ita pro voluntate et iuvenem et senem redderet, siquidem nuper senio confectus et sordida veste indutus eras, nunc diis superis æquiperaris.“ () Cui contra Ulixes: „Nulla te“, inquit, „admiratio, nullus stupor teneat, Telemache, ac si rem magnam videas! Neque huc alius Ulixes veniet. Is ego sum et multa mala multos errando labores perpessus post vigesimum annum in patriam redii. Hoc autem potentis Minerv˛e opus est, hæc me talem reddidit, huic ita placuit, in cuius manibus est, ut nunc pauperis et sordidi, nunc iuvenis et bene culti similis videar. Facile namque est diis immortalibus eundem virum et clarum et obscurum reddere.“ ()

 tamen om. V || nequaquam] minime BC  neque + per V  mundatam et in mg. mundam L : mundum BC || reddit L  exporsit (-persit C)] nil mutandum; interpres illud Terentianum (Ad. ) exporge frontem in animo habuit et hinc perfectum licet perperam formavit  eumque] cum V  Sed om. V  tantopere] tempore BC  vir om. BC || volunta L : voluptate C : volumptate B  superiis BF  hæc me talem – manibus est om. P  et2 om. BC || videar similis transp. BC  eundum FP1 || obscurum et clarum transp. V













liber sextus decimus















Sic locutus assedit. Telemachus autem adeo profusis lacrimis plorabat, ut patri etiam plorandi desiderium incesseret. Ambo igitur profuse flebant phenearum avium more vel incurvis unguibus vulturum, quibus agricol˛e involucres pullos abstulere. Et iam inter plorandum sol occidisset, ni Telemachus patrem prior interrogasset: „Qua huc navi pater advectus es, quibus nautis? Neque enim pedibus huc te appulisse arbitror.“ Cui Ulixes: „Ego tibi vera“, inquit, „dicam. Ph˛eaces, viri remorum navigandique peritissimi, me huc advexerunt ut et alios, qui ad eos se conferunt. Ii me dormientem advectum cum pretiosis muneribus, auro scilicet, argento, pretiosis vestibus, in littore deposuerunt, qu˛e omnia dei voluntate in speluncam abdidimus. Inde huc Minerv˛e consilio venimus, ut hostibus nostris exitium pararemus. Sed age, mihi procos enumera, ut, qui sint et quot, plane intelligam, ut melius animo reputans, quid agendum sit, consulam, an soli sine aliorum ope resistere possimus, an sint nobis auxilia conquirenda.“ Ad h˛ec Telemachus: „Pater“, inquit, „tuam ego egregiam famam, quam manu, quam consilio pr˛estes, semper audivi, sed tamen rem magnam dicis. Obstupeo. Qui duo viri multis et manu strenuis resistant? Procorum non una aut altera decuria est, sed longe plures. Brevi tibi numerum recensebo: Ex Dulichio duo et quinquaginta delecti iuvenes, quos sex famuli sequuntur, e Samo quattuor et viginti, viginti e Zacyntho, ex ipsa Ithaca duodecim ex optimatibus. His additur Medon preco et eximius cantor, preterea servi duo condiendorum ciborum gnari, quorum vim et intolerandas iniurias nullo modo sustinere posses. Sed si potes, auxilii aliquid excogita et qui nobis ex animo opitulentur!“ Tum dius Ulixes: „Tibi ego, fili, dicam, tu tacitus audias et consulas, an Iovis et Minerv˛e auxilio freti sufficiamus, an aliud qu˛erendum putes.“ Cui iterum Telemachus: „Maxima sane auxilia narras, qu˛e alte in nubibus sedent aliisque et hominibus et diis immortalibus dominantur.“  desiderio C  unguibus vulturum om. BC || quibus] qui P  involucres] vi volucres V || inter in iterum corr., ut vid. V || plorandum om. V  nisi BC : in P || patrem] pater (per comp.) L || prius C  pedibus om. BC || te huc transp. V  tibi om. P || dicam om. BC  hi BC  scilicet om. BC  addidimus V  paremus V : om. (in fine pag.) C  ope resistere] opere sistere B : operam persistere C ||  Qui] quod BC  decuria om. BC  viginti2 om. BC || e2] ex an2] aut B BC  et (om. BCP) + Euphemius V  condendorum FP : condendiorum C  intollerandam iniuriam BC  auxilii] consilii BC  Iovi P || Minerve + consilio (auxilio B) indigemus et Minerve BC || auxiliis V – putes qu˛erendum (quendum B) transp. L  qui V  -que om. BC

()

()

()

()



odysse˛e homeri

Iterum dius Ulixes: „Profecto“, inquit, „gravem pugnam non effugient, quando domi me˛e Martis furor insaniet. Verum tu illucescente die domum redeas et insolentium procorum solita consuetudine utaris! Deinde me subulcus miserum quendam et mendicum agentem eo ducat. Illi me contemnent, tu omnia patiare, etiam si extra domum pedibus traherent vel sagittis impeterent! Quicquid fecerint, dissimulato, lenibus tantum verbis a contumeliis desistant rogato! Qui nisi morem gesse() rint, omnia sibi exitio cedent. | Aliud, quod tibi dicam, memoriæ mandes velim: Cum sapiens Minerva rem aggrediendam monuerit, tibi innuam. Tu, qu˛e domi sunt arma, omnia in thalamum congeras. Procos de iis aliquid rogantes subdolis et blandis verbis decipias: ‚E fumo ego illa amovi; nam diutino situ non sunt, qualia hinc solvens Ulixes reliquit, sed absumpta, quantum fumus attigit. Id etiam magis me admonuit Iuppiter, ne forte vino madidi rixa inter vos exorta alter alterum vulneretis et cibos coinquinetis et procandi lasciviam. Gladius enim virum incitat.‘ Nobis ambobus dumtaxat duos gladios, duas hastas, totidem clypeos in promptu relinquas, ut, cum ira efferbuerit, eos interimamus. Nam eos () et Minerva et consiliator Iuppiter decipiet. | Preterea et illud memineris, si meus filius es et meo sanguine progenitus, ne me domi esse audiat non Laertes, non subulcus, non Penelope, sed tu atque ego dumtaxat. Neque enim mulierum ingenium ignoramus, et servorum etiam experiemur, sive quis nos honoret et revereatur, sive te talem et spernat et contemnat.“ () Hic inclitus filius: „Pater“, inquit, „meum sine dubio animum cognosces arbitror; non enim stulte sapio. Sed hoc utrique nostrum usui futurum puto; tibi autem, ut consulas iubeo. Inde quales quique sint, intelliges, cum eorum facta cognoveris. At superbi proci domi rem familiarem nostram taciti absumunt, nihil parcunt. De ancillis autem, qu˛e te contemnant qu˛eve nihil commiserint, plane narrabo. Viros autem non nunc singulos experiri, sed ultimo loco reservandum velim, si verum aliquod a Iove oraculum acceperis.“ ()

 Item BC  medicum P  contemnet P : contendent BC || etiam] et V : om. P  peterent C  moram B1C  quod] quidem BC  moverit FP ||  Tu qu˛e] quecunque V || his BC  hic induam B1 : nuntiam C : in unum V BC – assumpta V : adsupta P  admovit P  vulneraretis V2 : vulneratis P  coinquinaretis V2  totidemque BC  efferuit BC  conciliatur FP || decipiat C  non2] neque BC  enim om. FP || ingenium mulierum transp. P || seniorum P  et2 om. FP  Huic V, ?an recte  quisque BC  tacite BC || nihil] vel BC – contemnat B  qu˛eve nihil] qu˛e vel BC  vero P || aliquid BCP  oraculum a Iove transp. L













liber sextus decimus















Dum hæc invicem loquerentur, interea navis, qua Pylo Ithacam reverterat Telemachus, altum portum subiit. Eam socii in littus subducunt, servi arma recondunt, pretiosa munera ad Clyti filium deferunt. Præconem autem ad Ulixis domum Penelope nuntiatum mittunt ea gratia Telemachum navem ex agro eo propere dimisisse, ne ipsius mœrore contabesceret neque amplius teneras profunderet lacrimas. Huic obvius dius subulcus idem nuntiaturus ad Penelopen una contendit. Ingressi pr˛esentibus ancillis præco: „Regina“, inquit, „dilectus filius tuus e Pylo rediit.“ At subulcus propius accedens sine arbitris, quicquid sibi Telemachus mandarat, exposuit. Inde continuo ad gregem revertitur. At proci anxii et tristes cuncti pro ianuis consederunt. Ad quos Eurymachus, Polybi filius, huiusmodi sermonem habuit: „Amici, rem sane magnam temere aggressi sumus. Rediit Telemachus, nos nihil effecimus. Quare agite, navem quamprimum deducamus, mittamus, qui nuntient illis, ut e vestigio redeant!“ Nondum hæc dixerat, cum Amphinomus conversus socios portum subiisse et vela nondum positis remis colligentes vidit. Quibus visis læto risu: „Non opus est nuntio, socii“, inquit, „redierunt enim, sive aliquis id eos deorum monuerit, sive viderint redeuntem nec assequi potuerint.“ Ait. Omnes autem consurgentes ad portum veniunt, navem subducunt, ministri arma reponunt. Inde in contionem reversis stantibusque omnibus Antinous, Eupithei filius: „Amici“, inquit, „hunc dii virum servarunt, siquidem interdiu altis in speculis mutatis vicibus semper observabamus venientem, nocte numquam in arida quietem cepimus, sed mare ad lucem usque discurrebamus, ut Telemachum interficeremus. Sed huc eum deus incolumem reduxit. Verum nos hic eius vitæ insidias tendamus, ne manus nostras effugiat. Neque enim eo vivente quicquam ad votum eventurum arbitror. Pr˛estat namque et consilio et prudentia. Populi autem non omnino nobis conciliantur. | Quare agite, rem aggrediamur, antequam ille Achivos in contionem advocet, quod minime posthabiturum, sed iratum gravi oratione has nostras insidias ideo tamen evasisse, quod se assequi non potuerimus, conquesturum suspicor. Hoc illi maiorem in modum arguent et, ne nos malo aliquo afficiant neve – reverteret FP : revertebat B1C  subit BC  ad Clyti filium] incliti filii V  ad om. P  Thelemachi V  contemnit B || Ingressis C  regem L  consederint P : consedunt L  Eiusmodi V  navem om. P || nunciet BC  monuerint BC || potuerunt BCV  deponunt BC || -que om. BC  omnibus om. V  viribus V – observavimus BC  huc eum (enim P)] hunc V || hic] huc BC  tendemus V || vivente] munere P  conciliatur BC  in] ad C  iratus BC  se om. FP || conquestum FP  neve] ne V

()

()

()

()



odysse˛e homeri

hinc expellant, verendum est. Intercipiamus ergo eum vel in agro vel in itinere redeuntem; eius rem familiarem et possessiones occupatas inter nos partiamur! Domum matri et cui nupserit relinquamus! Quodsi hoc vobis consilium haud placet et eum vivere et paterna bona possidere vultis, non sane diutius hic simul convivamus, sed quisque nostrum Penelopen donis sollicitet, ipsa ei, qui plura dederit et cui fata iusserint, nubat!“ () Hæc Antinous. Inde omnibus silentibus Amphinomus, Neso, Areti regis filio, progenitus, qui e fœcunda et herbida Dulichio princeps procorum venerat et pr˛e omnibus Penelope placebat nec non et oratione et prudentia valebat, hic, inquam, Amphinomus meliore consilio: „Amici“, inquit, „minime ego Telemachum interimendum assentio. Magna res est tantum in regium genus audere. Sed primum deum consulamus. Nam si magni Iovis oracula hoc facinus annuent, ipse eum primus ferro petam idemque aliis faciendum hortabor. At si dii dissuaserint, abstinendum consulo.“ Hæc Amphinomi sententia omnibus potior visa est. Inde dimissa contione in Ulixis se domum receperunt politisque lapidibus consederunt. () At Penelope eos convenire statuit. Audierat enim a præcone omnium conscio illorum super filii c˛ede consilium. His ergo comitantibus ancillis astitit, cumque in procorum conspectu venisset, capite candidis velis operto ex ipso limine: „Antinoe“, inquit, „contumeliose, malorum opifex, aiunt te Ithacæ inter æquales tuos consilio et sermone optimum, tu autem longe dissimilis es. Quid tu, improbe, Telemacho c˛edem machinaris? Neque supplices tibi cur˛e sunt, quibus est testis Iuppiter? Anne licet () alterum alterius calamitatem augere? | An nescius es patrem tuum popularium suorum formidine, qui ipsi plurimum succensuerant, quoniam Taphios latrones secutus amicos Thesprotos lædebat, huc ad nos confugisse? Cuius cum illi et vitam et facultates una eripere tenmptarent, Ulixes inhibuit. Huius tu nunc et domum et uxorem contumelia afficis et filii capiti insidiaris, me autem incredibili torques sollicitudine. Sed desinas iubeo et aliorum animos mitiges.“  vel1 om. C  eiusque BC || et] etiam BC – vobis (nobis P) hoc transp. C  hic om. C  et om. V  Amphinous P  e] est P  Amphinomus] amplius P1 || meliori V : melior P || amice BC  minime] nemine B1 || interficiendum BC || assensio C  Nam om. P  hoc om. V  faciundum BC  Amphimoni BL : -monis V || sententia om. L  considerunt FP  conscio] contio V : consilio P || illorum om. BC || Iis FLP  conspectum FL  aperto BC  tuas P  Telemanchi P  cur˛e tibi transp. V  An + ne BC  suorum] suo ex BC || ipsum V || quoniam] quorum P













liber sextus decimus















Hæc illa. Cui Eurymachus, Polybi filius: „Icari“, inquit, „sapiens filia, Penelope, esto bono animo! Nil te tale sollicitet! Nemo tanti est aut erit, qui in Telemachum me vivo quicquam moliatur. Hoc ego tibi et dico et præstabo: Si quis id auderet, lanceam meam e vestigio sanguine suo consperget. Nam et urbium expugnator Ulixes me s˛epe ad genua sua collocatum assis carnibus et nigro vino accepit. Hac gratia Telemachum unice diligo, neque amplius quicquam formidet. Fatum autem, quod divinitus institutum est, haud est evadere.“ His hortatibus eius tamen vit˛e insidias struebat. At Penelope ascensis e˛dibus dilectissimum virum Ulixem deflebat, quoad eius oculos Minerva sopore oppressit. Vesperi autem ad Ulixem et filium subulcus revertitur. Qui iam anniculum suem in sacrificium mactarant. Verum Minerva Laert˛e filium iterum virga percussum in priorem formam restituit, ut sub senili facie et sordidis vestibus subulcum lateret, ne agnitum celare non posset, sed Penelope indicaret. Hunc Telemachus prior alloquitur: „Venisti, Eumee. Quidnam in urbe novi? Suntne perniciosi iuvenes ab insidiis reversi, an adhuc redeuntem me observant?“ Cui Eumeus: „Haud meum erat huiusmodi percontari. Cum primum ad urbem perveni, in hoc uno animus cogitabat, ut mandata exequerer. Quibus expositis pedem huc e vestigio refero. Præco autem mihi obviam factus est ad matrem tuam nuntius, qui ei prior verbum fecit. Inter redeundum extra urbem cum ad Mercurii templum pervenissem, inde respiciens navem viris clypeisque et longis lanceis munitam subiisse portum vidi. Illos ego ratus sum, non autem certo scio.“ His arrisit Telemachus in patrem inspiciens; cavit tamen, ne a subulco videretur. Ita cum a labore cessassent, paratis epulis corpora curarunt; nam animus tali cibo minime indigebat. Post cœnam somni munere perfruuntur.

 nihil BC  quicquam om. BC  id om. BC  conspergeret V || expugnator] et pugnator BC1  institutum] in futurum P  instruebat V – sopore Minerva transp. V  et + ad V || bubulcus BC : om. V  senili] simili P  Thelemachum BC  Cui] Cum V  extra] etiam BC  cessarent BC

()

()

()

()

ODYSSE˛E HOMERI LIBER SEPTIMUS DECIMUS











Illucescente autem roscida aurora dilectissimus divini Ulixis filius Telemachus alligatis ad pedes calceis firmam lanceam et manibus suis commodam capit urbisque petend˛e cupidus his verbis subulcum affatur: „Pater, ego ad urbem abeo, ut matrem visam; neque enim ante a lacrimis cessaturam puto, quam me aspexerit. Tu vero hunc infelicem hospitem eo adducas, ut mendicando sibi victum qu˛eritet. Ultro ei dabitur et panis et vinum. Ego calamitosorum omnium necessitatibus subvenire nequeo. Hospes enim, si indignatur, sibi ipsi officit. Est mihi libere loquendum.“ Ad h˛ec sapiens Ulixes: „Amice“, inquit, „ego sane hic retineri non () postulo. Mendico namque homini satius est in civitate esse quam ruri, ut victum a sponte exhibentibus accipiat. Non enim inter greges manendum mihi est neque sum idoneus, qui omnibus pastoris iussis paream. Quare abeas! Hic me ducet, ut iubes, cum me ad ignem prius calefecero et sol altius ascenderit. Sunt enim mihi valde tritæ vestes et, ne me pruina matutina conficiat, timeo.“ Sic ait. At Telemachus domo egressus cito pede vadebat super procorum exitio cogitabundus, cumque domum pervenisset, lanceam long˛e column˛e admovit. Ipse marmoreum limen ingressus primum a nutrice Euryclia visus () est, qu˛e sella variis coriis constrata lacrimabunda ei obviam venit. Inde ali˛e infelicis Ulixis ancill˛e conveniunt, caput eius et humeros amplex˛e osculantur. Et ecce e thalamo sapiens Penelope Dian˛e et aure˛e Veneri similis carissimum filium complexa caputque et oculos osculata profusis lacrimis: „Venisti“, inquit, „Telemache, dulce meum lumen, quem ego numquam amplius, ex quo Pylum navigasti, me visuram speravi. Sed age, narra mihi, quid audieris!“ Cui contra prudens Telemachus: „Mater“, inquit, „noli me, qu˛eso, in () fletum provocare et cor tuum mœrore torquere, cum tantum periculi  divini om. L – Telemachus om. BC  abeo] vado FP  vero] autem BC  indignatus BC  namque] enim BC  recipiat C – mihi manendum transp. BC  iussis pastorum V  prius] plus V  vestes valde tritæ transp. BC || pluvia, sed pruina ead. m. in mg. L  Eurichia V  sella] sola BC  osculabantur C  auror˛e B1FP : auror˛e aure˛e L, sed auror˛e expunct.  nunquam ego transp. V  periculum FP



odysse˛e homeri

devitarim, sed lota et mundis induta vestibus abi, diis sacrificia facias, ex quo Iuppiter nos a tanto periculo liberavit! Ego autem in forum hospitem vocatum ibo, qui me illinc comitatus est. Eum ego cum fidis sociis pr˛emisi Pireoque, ut domum suam duceret acciperetque amice, dum ipse venirem, mandavi.“ His verbis obsequitur Penelope. E vestigio igitur et lota et mundis induta vestibus diis omnibus sacrificia facturam se vovit, modo Iuppiter rebus ipsorum feliciter consuleret. () At Telemachus arrepta hasta egreditur. Albi pedes canes sequuntur. Cui divinam quandam gratiam, ut venientem omnis populus intueretur, Minerva diffudit. Eum insolentes proci lenibus verbis affabantur mente malum animum dissimulantes. Verum Telemachus eorum frequentem vitare consuetudinem, cum Mentore, Antipho, Alitherse considere, qui veteres et paterni amici eum singula, ut sese habuerant, sciscitabantur. His bello strenuus Pireus et una hospes accessit. Cumque non longe abessent, obvium Telemachum Pireus prior alloquitur: „Telemache, iube ancillis ad me veniant, ut munera, quibus te Menelaus donavit, domum tuam auferant!“ () Cui prudens Telemachus: „Piree“, inquit, „quo res evasura sit, adhuc nescimus. Fortasse me clam interempto proci improbi paterna inter se bona partientur. Malo his tu fruaris quam eorum quispiam. Verum si ego eos interimam, tum lætus læto mihi omnia remiseris.“ Sic fatus infelicem hospitem domum duxit. Ubi primum exuti vestibus pulchras balneas petiere, hos ancill˛e et laverunt et pingui oleo unxerunt. Inde mollibus induti chl˛enis et tunicis egrediuntur sedentque. Tum ancilla aquam manibus aurea phiala super argenteo lebete diffundit, et admota mensa panem et varias epulas verecunda penu custos apponit. E regione mater prope limen tenue filum deducens assedit. Illi appositis () cibis manus admovebant. | Quorum sedato desiderio sapiens Penelope: „Telemache“, inquit, „cum hinc ascensa domo dormitum abiero, fastidio mihi lectus erit, qui meis semper, ex quo Ulixes Ilium Atrei filios comitatus est, lacrimis madet. Tu autem ante procorum adventum, an quicquam de patris reditu audieris, narrare mihi dedignatus es.“  lotis C  Pireoque] precoque P  verbis] uris B  sacrificia om. P || movit P  abrepta BC  quondam corr. e quendam P  cum Mentore] comentore V || et litherse V  veteris (?) V || ut] et BC || se P – et una hospes – Pireus om. P  Thelemache + inquit B  afferant L  improbi om. V || paterna om. BC  iis L  aquam] quam BC || phiala aurea transp. BC || argentei C : argento V || labete diffudit BC  filium C || appositus P  accensa BC  Ilium] filium BC – est comitatus transp. BC













liber septimus decimus















Cui Telemachus: „Tibi, mater, vera dicam. Venimus Pylum, ubi rex Nestor nos in altis e˛dibus amice more patris, cum aliunde post multos annos redierit in patriam filius, accepit. Ita ille me et incliti eius filii viderunt. De infelici autem Ulixe nescire se dixit, an viveret an mortem obisset, sed me ad gloriosum Menelaum suis equis et curru dimisit, ubi Argivam Helenam vidi, cuius gratia deorum fato tot Græci simul et Troiani ceciderunt. Tum me quamprimum facundus Menelaus, quanam ego gratia ad se venerim, rogavit. Cui ego omnia, ut erant, narravi. At ille: ‚Hei‘, inquit, ‚quam fortis viri thalamo imbecilles succedere cupiunt. Nam quemadmodum, cum in magnanimi leonis cubili cerva inulos lactentes statuens per pr˛eceps et herbidas valles pascens oberrat, ille ad cubile reversus laniat, haud aliter Ulixes illos interimet. | Utinam, Iuppiter pater et tu, Minerva, et Apollo, talis nunc Ulixes adesset, qualis in Lesbo insula Philomedem singulari certamine magno Achivorum plausu fortiter stravit! Amaris sane nuptiis omnes ad unum perirent proci. Quod autem me rogas, nihil tibi mentitus dicam, quæ mihi marinus et verax senex narravit. Ait enim se eum summo dolore apud Calypso nympham in insula detentum vidisse nec, ut patriam repetat, ullas ei naves, ullos socios esse, qui ipsum per alta maris dorsa devehant.‘ His ego auditis redeo. Dederunt autem nobis dii immortales prosperum ventum, quo statim huc appulimus.“ His Telemachus verbis matris animum erexit. Tum divinus Theoclymenus: „Pudica“, inquit, „Ulixis uxor, hic sane haud ipsam rem tenet. Quæ ipse dicam, audias; vera tibi nihil simulans vaticinabor. Sciat nunc deorum maximus Iuppiter et h˛ec hospitalis mensa et optimi, quam petii, Ulixis domus sine dubio nunc in patria terra Ulixem vel sedere vel ambulare et procis ob indigna h˛ec facinora ultionem machinari, ut e viso in navi sedens augurio Telemachum extemplo admonui.“ Cui Penelope: „Utinam, hospes, hoc ratum esset! Cognosceres amorem meum et tot te muneribus donatum dimitterem, ut omnes te beatum dicerent.“

 matri BC  amice om. BC || alicunde BCFP  simul] similiter (per comp.) V : om. FP  me om. P  ad se om. FP || venirem V – lactantes P  aberrat V : oberrans BC  illlos interimet] eos interemit BC || pater om. BC  aut FP  nihil tibi mentitus] vel mentibus V  enim om. BC || eum] cum BCFPV || nympha BC  vidisse] fuisse C || eis L : in (sed induct.) ti (vel si, fort corr. in ei) in C  dii immortales nobis transp. V – Theodimenus V : Thelemachus BC  Ulixes P || haud] aut BCV || ipsum P  maximus deorum transp. V || et2] spat. vac.  litt. cap. C : cod. B hoc loco legi non potest  domum BC  h˛ec indigna transp. BC  te tot transp. BC || muneribus – omnes te om. V

()

()

()

()

 ()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

Dum h˛ec invicem loquerentur, proci ante Ulixis ædes discis et iaculis vario in pavimento, ubi antea contumeliis excanduerant, oblectabantur. Sed cum iam cœn˛e tempus adventaret et iam e pascuis greges soliti pastores reduxissent, Medon pr˛eco, qui inter cæteros omnes procis gratissimus semper eorum mens˛e aderat: „Iuvenes“, inquit, „iam satis hoc estis certamine delectati, iam domum abeundum est, ut cœna paretur. Haud enim malum est, si tempestive cœnetur.“ His dictis omnes assensi domum veniunt et palliis depositis capras et sues pingues et ex armento bovem in escam parant. At Ulixes et bonus subulcus ex agro civitatem versus itineri se componunt. Tum subulcus prior: „Hospes“, ait, „ex quo hodie petere urbem desideras et id dominus meus iussit, etsi hic te stabuli relinquere custodem mallem, vereor tamen, ne me ille postmodum arguat; graves enim sunt dominorum ir˛e. Age igitur, eamus! Iam enim multum diei præteriit et noctu fortasse frigeres.“ Cui sapiens Ulixes: „Video hoc“, inquit, „et intelligo. Quam ob rem eamus! Te ego ducem sequar. Sed dato mihi, si quem confractum baculum, cui innitar, habes! Nam asperam esse viam aiunt.“ His dictis magnam tritamque peram humeris imponit, pro zona vimine se intorto accingit, ab Eumeo autem baculum satis commodum accipit. Sic canum et pastorum custodi˛e stabulo relicto subulcus dominum sub miseri et mendici hominis habitu ad urbem baculo innitentem et sordidis vestibus indutum ducit. Cum asperiorem viam evasissent, non longe ab urbe ad pulchrum et limpidum et magna aquarum vi affluentem, unde cives aquam hauriunt, fontem deveniunt. Hunc Ithacus Neritusque et Polictor fecerunt. Circum aquatiles populi, per quas frigida aqua ex altiori petra defluebat. Ibi altare nymphis dicatum stabat, ubi viatores omnes sacra faciebant. Ad hunc fontem Melantho, Dolii filio, lætissimas omnium greges in procorum cœnam agenti occurrunt. Eum duo pastores comitabantur. | Hic igitur, cum Ulixem et subulcum vidit, asperius in eos invectus, ut Ulixis animum moveret: „En, malus“, inquit, „malum ducit. Sic semper deus

 iaculo C  soliti] solui P – Medon – aderat om. P  omnes (homines V : om. BC) + erat F  paretur + et V  ascensi V : ascendi P  itinere BC  Hospes + inquit, sed induct. BC  te om. BC  postmodum + panem et varias epulas verecunda penus V (cf. supra ,)  diei (dici P) multum transp. V || et om. V  et bis scr. B – eamus quam ob rem transp. V  si quem] sequenti C : siquenti e siquem corr. B  habens BC || aiunt om. BC  Eumeneo V  canem FP  habitu om. BC  ad om. C  magnarum V || hauriebant (au- B) BC  veritusque V || pictor V  populi om. V || frigidas aquas V  Ibi] Illi L  Melatho Delii BC || omnium] ovium LV  occurrerunt L  En] Et BCP













liber septimus decimus















similes iungit. Et quonam insatiabilem hunc ducis, subulce, qui mendicus, tristis, frugum consumptor multorum limina humero teret panem, non gladios, non lebetas petens? Hunc si mihi dares ad stabuli custodiam, id mundaret, pabulum hædis ferret et potum gregem lactis copia impleret. Sed cum malas artes didicerit, laborem recusat, humilis hostiatim mendicando sibi insatiabilem ventrem explere contendit. Verum quid eventurum sit, dicam: Si forte ad clari Ulixis domum accesserit, scabellis et caput eius et dorsum pertundetur.“ Sic ait, et pr˛eteriens temerarius Ulixis ilia calce percussit, non tamen () eum e via deturbavit, quin in vestigio perstaret. Tum commotus Ulixes cogitavit, an impetu in illum facto baculo exanimasset, an in caput deiiceret. Iram tamen continuit. At subulcus eum coarguens sublatis in cœlum manibus fontium Iove genitas nymphas illi imprecando his verbis oravit: „Si quando vobis, de˛e, Ulixes agnorum h˛edorumque femora adipe operta cremavit, meas nunc preces audite, ut divino ductu vir ille redeat has ultum insolentias, quibus contumeliosus hic per urbem utitur! Mali enim pastores gregem corrumpunt.“ Contra Melanthius: „Hei“, inquit, „quid maledicus canis cogitat? Hunc () ego aliquando navi ex Ithaca asportabo, ut mihi multa lucretur. Utinam sic Telemachum hodie sagitta arciger Apollo domi conficiat vel a procis interimatur, ut numquam rediturus est Ulixes!“ Sic inquiens his relictis ad procos venit asseditque contra Eurymachum, quem præ ceteris diligebat. Cui proci carnis frustum, verecunda autem penu custos panem apponit. | Nec longe post Ulixes et bonus () subulcus domum perveniunt. Ulixes vero audita cithara, qua Phineus procos ad canendum hortabatur, apprehenso manu subulco: „Eumee“, inquit, „profecto hæc Ulixis domus est. Inter multas visu pulcherrima longe cæteris pr˛estat. Aulam parietes et pinn˛e et conspicu˛e bifores exornant, ne vis a quoquam fieri possit. Sed audio intus multos discumbentes, sentio nidorem et citharam, quam dii conviviis sociam instituerunt.“

– potum gregem lactis copia impleret] κεν Tρ*ν πνων μεγ"λην (πιγουνδα &εEτο (Hom. Od. ,)  tenet V  inundaret P – potum – impleret] nescimus an recte; cf. adnot. latinograecam  labores BC  insanabilem F  claris L  dorsum + eius BC  Ulixis om. V  in illum om. BC || examinasset B  bubulcus BC  dec˛e P  has om. V  Melanthus V || maledictus V || canes P  aliquando om. BC || navi om. P  iis FLP  frustrum BCFV  autem] enim V || custos penu (peni L : penni V) transp. BC || Nec] Hec BC || post] p¯ot (= potest) BC  cithera FP  manu om. V  pinn˛e] prime BC : pirmie (?) V  inter B(?)C  con vitiis B : viciis C

liber septimus decimus















carnes discumbentibus procis inciderat, capit. Hoc ille ad Telemachi mensam allato e regione eius assedit. Cui minister carnis frustum et panem apposuit. Nec diutius cunctatus Ulixes infelici mendico et seni similis, incurvus, vili veste opertus ingreditur et intra ianuam fraxineo in limine assidens cupressino hostio, quod faber scienter regula directum fecerat, innititur. At Telemachus e canistro panem et plena manu carnem capiens: „I“, inquit, „subulce, hoc hospiti dabis iubeasque, ut viritim ab omnibus procis aliquid petat! Haud enim bona est egeno verecundia.“ Paruit ille, et ad Ulixem accedens: „Telemachus“, inquit, „hospes tuus, () hoc primum edas, inde viritim ab omnibus procis aliquid petas iubet. Haud enim egeno verecundiam usui esse dicit.“ Cui sapiens Ulixes: „Iuppiter“, inquit, „rex inter omnes Telemachum felicem reddat et, quicquid ei animus desiderat, ratum velit!“ Dixit idque ambabus manibus accipiens super sordida pera composuit comeditque, donec cantor in atrio cantavit. Inde cum proci in unum cogerentur, Minerva Lærtæ filium admonuit, ut singulos procorum aliquid peteret experireturque, qui laudem quive odium mererentur, etsi nulli erat parciturus, quin ad unum omnes interimeret. | Orsus igitur () a dextra singulis manum protendere ut veteranus mendicus. Qui eius misericordia movebantur, dabant invicem dicentes: „Quis hic est? Unde venit?“ Quibus caprarum custos Melanthius: „Audite“, inquit, „inclitæ regin˛e proci, ego hunc vidi, cum huc a subulco duceretur. Unde autem sit, haud scio.“ Tum Antinous subulcum graviter increpuit his verbis: „Infande subulce, tune hunc ad nos duxisti? Nonne satis erronum habemus et pauperum mendicantium? An tibi utile est, ut peregrini regias facultates absumant, quod hunc Ithacam duxeris?“ Ad hæc Eumeus subulcus: „Antinoe“, inquit, „haud pro nobilitate () tua te dignum dicis. Quisnam hospitem aliunde accersit præter fabros, vatem, medicos, qui morbos curant? Nemo sane est, qui mendicum ad  procis om. BC  frustrum B1FP  infelicis V || simul V || incurvus + et C  fragineo BC || assedens L  directum regula transp. V  e] et BC || carnes BC  petat + iubet V || bona (bono BC) est induct. V – Paruit ille – verecundiam (-dia BC) om. V  ab om. BC || iube P  animus ei transp. V  dixitque et id V || ambobus BC || super sordida] supra L  congererentur V  -que om. BC || mereretur V : pararentur et in mg. ead. m. vel mererentur F : pararentur e corr. (lectio prima mererentur fuisse videtur) P  ut om. FP  miseri BC  Melanthus FP  huc om. V  herorum et in mg. erronum V  An] At BC || assumantur (absC1) C1FP  hunc om. BCP  hæc] hos V  accerserit FP  est qui] sequi P



odysse˛e homeri

sua consumendum accersat. Verum tu inter omnes procos Ulixis servis et mihi in primis semper molestus es. Hoc tamen minime curo, dum mihi sapiens Penelope et pulcher Telemachus supererit.“ Tum Telemachus: „Pater“, inquit, „ne ei tot verbis respondeas! Antinous enim semper solitus est et ipse perperam contendere et alios provocare.“ () Inde in illum versus: „Antinoe“, inquit, „sane mei ut pater filii sollicitus es, qui hunc mendicum, ut necessario, domo expelli iubes. Absit! Dato ei de rebus nostris! Non indignor, immo iubeo. Neque matrem neque alium quempiam ex incliti Ulixis familia vereare! Nulla te horum cura sollicitet, etiam si ipse multum esse vel alii dare voluerit!“ Cui Antinous: „Quid dixisti, facunde Telemache? Si omnes proci tantum darent, vix trium mensium victus superesset.“ () His dictis scabellum, quod discumbens pedibus subiiciebat, mensæ admovit. At alii omnes illius peram pane et obsoniis implerunt. Sic Ulixes ad limen, ut illic vesceretur, reversurus Antinoo inquit: „Da aliquid, hospes, ne cæteris inferior, cum optimus sis, videaris! Regi enim persimilis es, et te liberalius dare decet. Ego autem te per latum terrarum orbem immensis laudibus prosequar. Nam et ego aliquando domi me˛e felix eram, abundabam opibus, et s˛epe indigentibus, cum aliquid peterent, largiebar. Erant et mihi innumeri servi et ampla res familiaris, qua () et beate vivitur et divites vocantur. | Sed ea omnia Saturnius mihi Iuppiter abstulit, ut ei placitum est, cum me in piratarum manus tradidit, cum ad meam calamitatem longinquam in Aegyptum navigarem. Quo cum appellerem, in fluvio constitimus. Delectis sociis naves custodirent iussi, speculatores in montes dimisi. Illi iniurii et libidinem suam secuti pulcherrimos Aegyptiorum agros prædati mulieres, pueros, viros interemerunt. Huius facinoris fama e vestigio ad civitatem delata incredibili omnes clamore illucescente aurora nos aggrediuntur. Impletur campus omnis pedestribus et equestribus copiis et nitidis armis, quibus fulminum auctor Iuppiter delectatur. Socii in fugam vertuntur, ut nemo hosti consumenda CFP || precos P || servis om. P  et om. BC || mihi om. V || tamen] tantum (per compend.) V  Telemachus] ulyxes B : spat. vac.  fere litt. cap. C  Tunc V  et1 om. BC  me BCFP  es + hoc BC || ei om. BC  vestris V || immo] omnino BC  cura] causa BC  ipsi BC || noluerit V : voluerint BC  superasset PV  subviciebat BC  reversus L  s˛epe] semper P  et2 om. BC || qua] in qua V  placitum bis scr. C  navigationem BC || quod V  dilectis P : Pidelectis, sed P in D corr. vid. et d induct. B : spat. vac.  fere litt. cap. C – custodierunt iusi (?) V  speculatores ed. pr. : speculator codd. || divisi V  egyptorum BC  delatam BCL || incredibile BC – fulmine actor BC  Iuppiter om. P || delectatus BC













liber septimus decimus















lem impetum sustineret. Undique nos mala urgebant. Illic multi sociorum ceciderunt, partim vivi in servitutem abducuntur. Me vero inter alios captum cuidam Mentori Cyprio, Iasi filio, hospiti sibi obvio dederunt. Is Cypri imperitabat, unde ego nunc magnis huc laboribus venio.“ Tum Antinous: „Quis deus“, inquit, „hanc ciborum voraginem huc () adduxit? Recede procul a mensa, ne forte amaram et Aegyptum et Cyprum invenias! Audax nimium es et impudens mendicus. Ab omnibus ordine petis, illi temere exhibent, neque ullus dandi modus, nulla parcitas est aliena largiendi; mult˛e enim singulis facultates.“ His verbis discedens patientissimus Ulixes: „Hei“, inquit, „haud tibi sunt pro specie sensus. Profecto in domo tua pauperi ne salem quidem cuiquam dares, qui nunc in aliena mihi panem dare ex multis non pateris facultatibus.“ His maiorem in modum perturbatus Antinous et torvo in Ulixem () vultu: „Iam non amplius“, inquit, „hinc te sospitem abiturum puto, quandoquidem tam contumeliose loqueris.“ Simul hæc dicens scabello sublato dextrum Ulixis humerum percussit, ut per dorsum plaga descenderet. Ulixes autem ut scopulus in vestigio stetit immobilis, sed leniter moto capite iniquo in eum animo ad limen reversus assedit, et pera plena humi deposita: „Audite“, inquit, „venerabilis regin˛e proci, quod ut dicam indignatio iubet! Neque dolendum neque iniquo animo ferendum est, si quis pro rebus suis, pro bobus et gregibus pugnando percutitur. Sed me Antinous miseri ventris gratia, qui multorum malorum hominibus causa est, in me impetum fecit. Sed si pauperum dii ultores sunt, utinam ante nuptias diem suum obeat Antinous!“ Cui iterum ille: „Vescere“, inquit, „et taceas aut alio abeas, ne hos verbis () tuis iuvenes irrites teque vel pede vel manu per atria distractum lacerent!“ Alii autem Antinoum gravius increpuerunt fuitque, qui diceret: „Antinoe, haud iure miserum et mendicum virum percussisti, vir exitiose. Quid, si e cœlo deus huc aliquis venit? Dii enim nonnumquam hospitum faciem induunt et hominum iniurias et contumelias perpetiuntur.“  Mentori] Δμ=τορι (Hom. Od. ,)  substinere P  servitutem + reducti BC || adducuntur V || intra V  adduxerit BC || egeptum BC  est L1V || medicus L  largienda B1C || multa BC  sunt] fuit FP || paupere FLPV  aliena + quidem FP || mihi om. BC – facultatibus non pateris transp. BC  turbatus C  hunc BC : om. FP || hospitem V || habiturum FP : habitatum V  hoc FLP  scopulo BC  iniqui B || eum + ras.  litt. V  ut om. L || indignato P  gregibus et bobus (bubus B2C) transp. V  me fort. delendum; sed vide ne interpres ipse corrigatur  ultores dii transp. C  aut] vel P  gravius] acrius BC  alquis deus huc (hic FLP) transp. V – -numquam – iniurias om. BC  peperciuntur V



()

()

()

()

odysse˛e homeri

Hæc proci, quæ ille minime curabat. Verum Telemachus incredibili dolore vix lacrimas comprimens deiectis in humum oculis moto capite ultionem cogitabat. Alia ex parte Penelope cum illum domi percussum audisset, ad ancillas conversa: „Utinam“, inquit, „sic te percutiat arciger Apollo!“ Cui Eurynome, penu custos: „Si imprecationes“, inquit, „nostræ valerent, nemo horum ad auroram superesset.“ Iterum Penelope: „Omnes, nutrix, inimici sunt nobis, quippe qui consulto male faciunt, sed in primis Antinous morti similis. Hospes quidam infelix mendicat in atrio inopia coactus, cui cæteri aliquid dederunt, hic autem scabello dextrum eius humerum percussit.“ Dum hæc cum ancillis sedens loqueretur et interea dius Ulixes cibum caperet, accito subulco Penelope: „Eumee“, inquit, „illum ad nos hospitem accersas velim, ut et salvum dicam et, an aliquid de infelici Ulixe aut audierit aut viderit, rogem. Diu enim errasse mihi videtur.“ Contra Eumeus: „Utinam, regina, Achivi tacerent! Ea narrat, quibus maxime letaberis. Tribus noctibus et totidem diebus apud me ruri fuit. Nam navi egressus ad me primum venit nec adhuc calamitates suas enarraverat. Et quemadmodum qui deorum gesta mortalibus grata canit et magna audientium animos voluptate demulcet, sic me ille domi sedens oblectavit. Ait enim Ulixem paternum hospitem esse, se vero Cretensem, unde Minois genus ducitur. Illinc diu iactatus se Ulixem nuper apud Thesprotos, fœcundæ terræ incolas, vidisse superstitem et multam huc allaturum pecuniam.“ Rursus Penelope: „I“, inquit, „huc eum accerse, ut coram h˛ec audiam! Illi autem vel pro foribus sedentes vel domi me irrideant, quandoquidem summa sapientia præditi sunt. Nam rem familiarem suam, frumentum, vinum domi tantum in servorum usum servant, res nostras consumunt, boves sacrificant, ovium et pinguium caprarum greges epulantur, nigrum vinum affatim potant. Hæc et huiusmodi accidunt, quoniam abest vir qualis Ulixes, qui hanc domo calamitatem propulset. Qui si rediret, omnes statim cum filio iniurias ulcisceretur.“ Hoc ea dicente Telemachus vehementius sternuit, ut per domum longius audiretur. Penelope autem subridens: „I“, inquit, „Eumee, hospitem accerse! Nonne advertisti, cum loquerer, filium sternuisse? Quod  oculis + et BC – sic te percutiat – inquit om. P || Eurynome ed. pr. : Eurimone  superasset L  faciant ed. pr., ?an recte || (Eury- F) codd.  peni BCFLV2 quidem FPV  sedes L – ad nos hospitem om. V  aut] ut V  diebus om. L  ad] apud V || me om. BC  Minois] amoris V || Illic V  I om. P  in] spat. vac.  litt. cap. B  accidant BC  ea] et BC















liber septimus decimus















signum est citi procorum exitii, ut nemo evasurus sit. Aliud tibi dicam, tu memori˛e mandes velim: Si vera eum dicere intelligam, chlænam ei et tunicam et pulchras vestes dabo.“ His subulcus paruit et ad Ulixem profectus: „Hospes pater“, ait, „vocat te Penelope, Telemachi mater, ut te, si quid de infelici marito noris, interroget. Quodsi vera te dicere intelliget, chlæna et tunica donabit, quarum maxime eges. Panem autem tibi hostiatim mendicando parabis et ita pasceris. Dabit autem tibi, quicquid optaveris.“ Ad hæc patientissimus Ulixes: „Eumee“, inquit, „cito ego sapienti Icari () fili˛e Penelope omnia referam. Eum ego novi, et similis nos fortuna afflixit. Sed superbum procorum cetum timeo, quorum insolentia aereum cœlum ascendit. Etenim modo hic vir nulla a me iniuria affectus me graviter verberavit, neque mihi Telemachus neque alius quispiam opem tulit. Verum nunc Penelope, quamvis properet, ad occasum usque solem expectet et tunc ad focum de sponso et eius reditu me interroget! Vestes enim tritas habeo, ut nosti, qui te prius rogavi.“ Ait. Reversum subulcum Penelope prior interrogavit: „Cur hospitem () non adducis, Eumee? Novitne aliquid? An aliquem forte formidat? An tam miserum, sordidum, mendicum huc venire pudet?“ Iterum subulcus Eumeus: „Respondit“, inquit, „ut consentaneum videtur, quo insolentium procorum fastus fugiat. Expectes dicit ad solis usque occasum, quod et tibi longe commodius est, ut solum sola et alloquaris et audias.“ Cui Penelope: „Haud stulte“, inquit, „hic hospes sapit, quicumque sit. () Neque enim mortalium quisquam tam contumeliosus quam hi proci invenitur.“ His dictis subulcus ad procos se contulit, ubi erat Telemachus, cuius auri admoto ore, ne quis alius audiret: „Domine“, inquit, „ego ad sues rem tuam meamque curaturus revertar. Tibi hic res domestica cur˛e sit et tu ipse in primis, et ne quid mali accidat, consulas! Multa enim mala Achivi machinantur, quos Iuppiter perdat, priusquam in te quicquam moliantur.“  est hic om. post exitii transp. BC  Si] se BC  hostiatim tibi transp. V  autem om. BC || tibi om. V  Ad hæc] At BC || ego + omnia, omnia post Penelope (l. ) om. V || Icari om. BC  fortuna nos (non P) transp. V  æroum F : ærorum P : Ethereum BC  modo] meo BC || vir om. BC  occasum + properet V  me om. V  rogavit BC  informidat B  sordidum om. V  Eumes C  faustus F || Expectet V  longe om. C || ut om. BC || alloqueris FP  stulte] facile FP || hoc FP  mortalius L || quam] qui (?) L  amoto FP  hic om. BC  tu] ut P || et2] ut C  quidquam in te transp. C

 ()

odysse˛e homeri

Huic sapiens Telemachus: „Tu, pater, hoc vesperi“, inquit, „ad gregem reverteris, ut primo mane pingues huc victimas afferas. Quod autem me admones, et mihi et diis immortalibus cur˛e erit.“ Tum subulcus in sella discubuit. Inde sedato cibi et potus desiderio epularum plena domo relicta ad gregem rediit. Proci autem choreis et  cantibus, quoad in vesperum dies inclinavit, oblectati sunt.

 Hinc P : Cui BC || sapies CL  pingue P  dii P  discubuit in sella transp. FP  ad gregem rediit epularum plena domo relicta transp. FP || autem om. V  in om. BC

ODYSSE˛E HOMERI LIBER DUODEVICESIMUS











Ecce autem mendicus quidam immensa gula insignis, qui per civitatem hostiatim mendicabat, cui null˛e vires, nullum robur, magnus dumtaxat visu. Ei Arneo nomen a matre inditum, cum nasceretur, iuventus tamen Irum eum appellabat, quoniam iussus quocumque ibat nuntius. Hic accedens Ulixem domo conviciis pellere contendebat: „Abi“, inquit, „senex, ab hoc vestibulo, ne continuo pedibus abstraharis! Nonne vides, quod iamdudum mihi omnes innuunt, ut te hinc abstraham? Me tamen pudet. Quare abi quamprimum, ne tecum manus conserere cogamur!“ Cui Ulixes: „Amice“, inquit, „nihil tibi mali fecimus neque re neque () verbo neque, quod plura accipias, tibi invidemus. Hoc limen ambobus satis erit, neque te decet peregrinis invidere. Mendicus itidem ut ego mihi videris. Divitias autem dii nobis largituri sunt. Me provocare noli, ut tecum ad pugnandum congrediar, neque me irrites, ne pectus et os tuum licet senior contundam et sanguine maculem! Ego tum etiam in crastinum hanc molestiam abegero; minime enim te iterum puto Ulixis domum rediturum.“ Tum Irus iratus: „Hei“, inquit, „quanta gul˛e aviditate loquitur vetul˛e ad () focum sedenti similis, quem ego ambabus manibus contusum ita male mulctabo, ut tamquam lutos˛e sui omnes illi dentes excutiam. Accingere nunc, ut omnes intueantur, quonam pacto cum iuniore homine in pugnam congrederis!“ Sic illos pro altis ianuis acrius litigantes audivit Antinous et læto risu ad procos conversus: „Amici“, inquit, „nihil tam dignum risu antea audistis. Deus hunc et peregrinum illum, qui litigarent, adduxit.“ Hic omnes ridentes surrexerunt et mendicos illos et sordidos corona () cinxerunt. Quibus Antinous, Eupithei filius: „Audite“, inquit, „nobiles proci, qu˛e dicam! Sunt illic ad ignem caprarum exta. Hæc pingui et  erneo BC || tamen] autem BC  appellabant V  expellere V : om. BC || comprendebat B  abstraheris F  inquit om. P  itidem om. P || ego + ipse P  pugnam P || ne] ut BC  senior + sim V || tum corr. in tuum V || etiam] essed, sed es- induct. V – -tus Hei (+ michi BC) inquit – focum seden- om. P  loquitur om. BC  illi om. P  intuerantur F : intueant C || homine in om. P  acros C : om. P  illum peregrinum transp. P || litigaret V  ridentes] adentes P || surrexere V || et2 om. P  Epithei FP – nobiles – dicam om. L  illi P || pingui corr. in pinguia V



odysse˛e homeri

sanguine plena in cœna victori proponamus, ut quod voluerit, capiat et in posterum semper nobiscum cœnet hac lege, ne alium quemquam mendicantem huc admittamus.“ Hoc omnibus placuit. Quibus callidus Ulixes: „Haud est“, inquit, „ut cum iuniore manus conserat vir senior et calamitosus. Sed me ventris necessitas compellit male mihi suadens, ut plagis domer. Verum agite, omnes mihi iureiurando confirmetis nullum vestrum, ut Iro faveat, me percussurum hunc sinat, qui solus me superet!“ () His Ulixis verbis omnes assensi id iurati sunt. Tum Telemachus: „Hospes“, ait, „si tibi nobilis animus te superaturum persuadet, neminem verearis, siquidem cum pluribus is pugnaturus est, qui te percusserit. Ego tuus hospes sum, Eurymachus et Antinous pro sua sapientia assentientur.“ Hoc omnibus probantibus Ulixes obductis veste femoribus, ut pulchræ et ampl˛e cox˛e et humeri nec non et pectus et robusta brachia apparerent, astitit. Cuius membra Minerva auxit. At proci indignabantur, ut quidam eorum socio diceret: „Sine dubio Irus infortunium inveniet hac in lucta, tales hic sub veste coxas ostendit.“ () Sic illi loquebantur. Irus autem male pertimescebat, sed famuli coactum atque trementem accinxerunt. Cui Antinous: „Cur te iactas“, inquit, „cum hominem senem et calamitate confectum formides? Quodsi ab eo superaberis, navi te in Epyrum ad Echetum regem, mortalium omnium pessimum, mittam, qui tibi impio ferro et nasum et aures incidet, testes canibus devorandos proiiciet.“ () His verbis longe magis formidavit. Ambo igitur exertis manibus in medium prodiere. At Ulixes deliberavit, an Irum ita percuteret, ut continuo humi prostratum exanimaret. Satius tamen ei visum est levi plaga affligendum, ne ab Achivis argueretur. Cumque consertis manibus Irus prior Ulixis humerum percussisset, ille continuo eius cervici secundum aurem plagam inflixit ita, ut confracto osse sanguinem conspueret. Tum concussis dentibus immugiens concidensque terram calcibus impetere,  proponam C  in om. FP || nobiscum (om. BC) semper transp. P || cœnet] tenet FP || quendam BC  hic BC  post Haud add. ead. ut vid. m. s. l. æquum V, ?an recte  manibus FP  agite + et V  mihi om. BC || interiurando P || ut om. BC  hunc] nunc V  si] sit P || persuade P  iis BC : om. P  adductis BC  cosse BC  proci + et P || indignebantur F  talem (talis BC) … coxam P  atque] tam L || tremescentem BC  affectum BC  omnium om. BC  passimum L || et aures om. BC  vorandos BC || proiicet L  extis L : extractis C  an om. P || percutere P  ei tamen transp. V  ne] nec B || Irum BC2  Ulixes BC || humerum percussisset ille] percussit illi BC || eius om. P  osse] ore se BC  impeteret B1L













liber duodevicesimus













nobiles autem proci sublatis manibus risu emori. At Ulixes illum pede e vestibulo protrahens extra porticum ad aul˛e parietem resupinum statuit et baculo eius manu abrepto: „Hic“, inquit, „maneas esca porcis et canibus futurus, neque tam imbecillis hospitum pauperumve dominus esse velis, ne quod maius malum tibi postmodum accidat!“ Ait, et resumpta sordida veterique et lacera pera et torto vimine alligata ad limen reversus assedit. Proci et risu et verbis contendentes in aulam redierunt. Ex iis erant, qui dicerent: „Tibi, hospes, et Iuppiter et dii immortales, quicquid tuus desiderat animus, elargiantur, qui huius ingluviem cohibuisti! Eum cito in Epirum ad Echetum regem, mortalium omnium pessimum, transmittemus!“ His laudibus lætabatur inclitus Ulixes. Cui Antinous magnum omasum pingui et sanguine plenum apposuit, Amphinomus autem duos e canistro panes et aureum poculum eumque benigne affatus: „Lætare“, inquit, „pater hospes! Adhuc tibi prior fortuna revertetur, tametsi nunc multis afficeris calamitatibus.“ Cui Ulixes: „Amphinome“, inquit, „mihi profecto perquam sapiens videris. Tui enim patris magnam gloriam audivi et insulam Dulichium et magnam et divitem. Ex ea te ortum dicunt. Sapientis viri simillimus es. Ideo te affabor, tu me audias: Nihil miserius homine terra nutrit inter omnia, que in ea et spirant et serpunt. Neque enim alia animalia malum quicquam pati dicuntur, dum vires eis dii dederint et genibus sustentantur, sed cum mala deum voluntate cesserunt, ea ˛equo animo tolerant. Verum humanus animus, prout die ipsi hominum et deum pater dederit, ita afficitur. Etenim ego quondam inter homines felix existimabar, multa iniquius et præter debitum patre et fratribus confisus aggressus sum. | Ideo nemo umquam iniuste sibi vivendum persuadeat, sed

 baculo eius manu abrepto] σκηπτρ*ν δ ο) μβαλε χειρ (Hom. Od. ,)  insulam Dulichium] ΝEσον Δουλιχια (Hom. Od. ,); per ithacismum male intellexit interpres  risu om. BC  vestigio trahens BC || statuit] stravit FP : stravit statuit, sed stravit del. BL  arrepto V || maneat BC  tamen FP || pauperumne V : pauperumque BCL : pauperum P  quid BC || tibi om. P  et3] etiam BC  et1 om. BC  redierunt] reversi sunt BC  elargiatur L || qui + in P  ingliviem BC || in Epirum ad Echetum regem] ad etheum (etheum etiam F) in epyrum P || mortalium om. BC  letebatur F – omasum et s. l. add. ventrem V  pingui corr. in pinguedine V || Amphimonus FP || duo BC  pater om. FP || prior tibi (tibi om. P) transp. V || nunc om. P  Amphimone BP  eo BC, ?an recte  tu hic om. et post audias s. l. suppl. V  et1 om. CFP || malum corr. in mali V – quicquam pati malum transp. BC  ei BC  eo FP  die e dii corr. V  iniusto P

()

()

()

()



odysse˛e homeri

bene deum muneribus utatur! Quot ego inique ex industria procos istos moliri video! Possessiones alienas consumunt eius viri, qui non longe abest, uxorem per contemptum sollicitant. Sed te deus hinc eripiat oro, ne ei redeunti obvius fias. Non enim vos facile eius iram evasuros arbitror.“ () Sic fatus dulce vinum hausit, inde populorum principi poculum reddidit. Qui animo perturbatus moto capite intra domum revertitur. Iam enim periculum animo agitabat, non tamen fatum evitare potuit, quippe cui, quin Telemachi manibus et telo occumberet, impedimento Minerva fuit. Regressus igitur in sella, unde surrexerat, resedit. Penelope autem cesiæ Minervæ admonitu ad procos se contulit, quo eorum animos oblectaret et maiore in honore apud virum et filium haberetur. Et pr˛eter solitum ridens: „Eurynome“, inquit, „cupiditas me pr˛eter solitum tenet ad procos, licet mihi odio sint, prodeundi. Filio enim aliquid utile consulam, ne se prorsus illorum consuetudini credat, qui verbis quidem bene loquuntur, male autem sentiunt.“ () Cui contra Eurynome: „Bene“, inquit, „et ut decuit locuta es, filia. Prodi et filium alloquere neque sileas! Sed lavare prius et unguere, ne lacrimis vultus madeat! Prodi, inquam. Miserum namque est semper in lacrimis vivere. Est iam tibi filius, qualem maxime cupiebas, pubes et genas lanugine vestiens.“ Cui iterum sapiens Penelope: „Ne mihi suadeas, Eurynome, ut corporis curam suscipiam! Formam mihi dii superi dederunt, quam ego, ex quo ille abiit, neglexi. Sed Autonome et Hippodame mecum veniant iube! Neque enim sola ad eos descenderem.“ () H˛ec Penelope. Anus autem ancillas accersitum abiit. Interea Minerva aliud aggreditur. Nam Penelopen dulci somno corripuit, ut dormientem immortalibus formæ donis honestaret, quo magis eam Achivi admirarentur. Primum enim decoram et Veneri similem eius faciem reddidit, proceram, plenam candore eburneo, qualem illa, cum ad desideratum Gratiarum chorum adit, habere assolet. Inde Minerva abiit. At Penelope

 quod BC  moliri] molidui B : moli diu C  facile om. FP  perturbato BC || moto + et corr. ex ex V  tamen] tantum BCV(per compend.)  tolo BC  maiori  quidem] quod V FLP  Eurinome V2 : Eurymone BCFLV1 : Eurymene P  Eurynome scr. : Eurymome BFLV : Eurimones C : Eurymenus P || Bene inquit om. FP || est V  ungere CP  Est] Et V || cupiebas maxime transp. BC  Eurinome V2 : Eurymome BFLV1 : Eurimane (?) C : Eurymene P || ut] et P  Antenoe ex Autenome corr. V; ?an Autonoe scribend.; cf. Hom. Od. , Α9τον2ην  arcersitum B : arcessitum C  Penelope BC  qui P  desideratam P : -ta L  chorum ed. pr. : thorum CP : torum BFLV || abit C













liber duodevicesimus















ancillarum adventantium voce dulci somno experrecta confricatis malis: „Quam molesta“, inquit, „tam molli somno perpessa sum! Utinam quamprimum tam leni morte casta me Diana conficiat, ne amplius mariti et eius virtutis desiderio torquear! Erat enim inter omnes Achivos vel prestantissimus.“ Sic fata fabrefacto e thalamo ancillis comitantibus descendit. Cumque () ad procos venisset, pro foribus faciem pulchro velo operta inter ancillas media constitit. Cuius aspectu proci omnes eius potiund˛e desiderio contabuerunt. Illa autem accito ad se filio: „Telemache“, inquit, „nullus, ut video, tibi sensus est, nullus animus. Cum adhuc puer esses, longe mihi sapientior videbaris, nunc, cum in pubertatem veneris et sint, qui dicant beati te viri filium esse et ætatem tuam et speciem peregrinus admiretur, desipis. Quid hoc mali est? Verberatus est graviter hic hospes et pateris? Hoc tibi dedecori cedit neque bonam de te famam concitas.“ His Telemachus: „Mater“, inquit, „haud miror, quod mihi ita succen- () seas. Ego tamen, quid bonum, quid malum sit, plane intelligo. Iam sane stultus eram, sed nequeo omnia cognoscere, et me proci alibi alius male mihi consulentes arguunt et, qui mihi opituletur, habeo neminem. At hospes et Irus procorum impulsu certarunt. Atque utinam Iuppiter pater et tu, Minerva, et Apollo sic nunc proci ad nostram ianuam me provocent et alii in aula, alii domi prostrati membra solvantur, ut nunc Irus ille pro foribus e˛brio similis humi caput iactat neque pedibus stare neque domum abire potest!“ H˛ec invicem loquebantur, cum Eurymachus: „Sapiens“, inquit, „Icari () filia, Penelope, si omnes te Achivi nunc viderent, longe plures in his ædibus proci vescerentur. Nam feminas omnes specie, magnitudine, sapientia superas.“ Cui contra Penelope: „Eurymache“, inquit, „profecto speciem meam, virtutem, corpus dii immortales confecerunt, quando ad Troiam Achivi et una cum his sponsus meus Ulixes profectus est. Qui quidem, si rediret, meæ vitæ consuleret et mea gloria maior esset et clarior. Nunc tot

 ancillarum] puellarum P  molle C || perpessus V  levi BCV  vel] vir e corr. V : om. C  fabrefracto B || comitantibus ancillis transp. C  faciem om. BC  consistit BC  ad] a V  virum FP || speciem + tuam PV  Verberatus] vere beatus BC  ita mihi transp. C  sit + cognosco, sed induct. C  alius alibi transp. C – mihi male transp. P  Irus et hospes transp. BC  ianuam] iram (corr. e nostram) et V  iactans BC  abire bis scr. F – cum Eurymachus – vescerentur om. P, sed alt. m. in mg. add. Euricmacus autem penelopen alloquitur : Icari filia sapiens penelope si omnes te achivi viderent plures in tuis domibus proci vescerentur quoniam omnium feminarum et forma sapientia magnitudine prestantissima es



()

()

()

()

odysse˛e homeri

mala, quibus me deus affecit, me anxiam habent. Nam cum hinc Ulixes discederet, me dextra apprehendens: ‚Coniunx‘, inquit, ‚haud arbitror fortes Achivos a Troiana obsidione incolumes omnes redituros. Aiunt enim bello strenuos et iaculandi sagittandique peritos nec non velocium equorum vectores Troianos, qui statim magnam similis belli vim confecerunt. | De me autem nihil scio, an me servaverit deus, an illic capiar. Tu hic omnium curam suscipias neque patris neque matris me˛e obliviscaris, atque etiam magis quam nunc me absente ipsi tibi cur˛e sint rogo. Cum vero pubes filius erit, ut placuerit, relicta nostra domo nubas licet.‘ Sic ille mihi mandavit. Qu˛e nunc omnia acciderunt. Nox autem erit, quando misere mihi nubendum erit, cui Iuppiter omnem abstulit felicitatem, gravique mœrore et cor et animum meum conficit; et me proci tanta iniuria prosequuntur, qui bonam et bonorum parentum filiam sollicitant et invicem litigant et abactis bobus et lætis gregibus vescuntur et pretiosa dant munera.“ Sic ait Penelope. Quibus verbis lætatus est dius Ulixes, cum uxorem eorum dona negligentem audiret, et animus quidem lenibus verbis oblectabatur, mente autem aliud agitabat. Tum Eupithei filius Antinous: „Icari filia“, inquit, „sapiens Penelope, quicquid tibi muneris attulerit aliquis Achivorum, id accipias moneo. Haud enim bonum est, quod offertur, renuere. Nos autem numquam hinc discedemus, nisi tu Achivorum optimo prius nupseris.“ Hæc Antinoi verba omnes probarunt et quisque ministrum misit, qui dona afferret. Allatum est ergo Antinoo magnum et pulcherrimum peplum et varium duodecim aureis fibulis ornatum, Eurymacho autem elaboratum monile gemmis tamquam sol fulgens. Inaures vero Eurydamanti tribus angulis fabrefactas, quibus plurimum grati˛e inerat, duo famuli, Pisandro, Polyctoris regis filio, aliud perpulchrum monile servus itemque et alii aliis alia dona attulerunt. Inde Penelope domum ascendit cum muneribus, quæ ancillæ deferebant. At proci choreis et cantibus sese oblectantes noctem expectabant. Qua adventante tres continuo ignes in atrio ad fugandas tenebras statuerunt. Inde ligna arida composuerunt iam diu semiambusta et nuper ferro  omnes incolumes transp. BC  ipsi om. BC || rogas C  acciderunt] a¯derunt BC || Nox corr. in Mox V  abstulit + facultatem BC  bonam] bona BC  bovibus B  verbis om. C || divus V  verbis om. BCP  Eupithei ed. pr. : Epithei codd. || sapies L  prius om. FP  probaverunt C  Allatus BCFLP || ergo om. L – Eurydamanti] nomen in V correctum est, sed quid scriba sibi voluerit, legi non potest  regis om. BC  aliis om. P || alia om. V  choris V  adveniente FP || in om. BC || atri C













liber duodevicesimus















concisa. Sic tædas et ligna simul Ulixis, qui quidem sapienter id mali intuens tolerabat, ancillæ sufficiebant. Quibus Ulixes, Iove genitus et magni consilii vir: „Ancill˛e“, inquit, „absentis domini, abite et reginam comitantes nendo vel lanam aptando oblectate! Ego hic lumen sufficiam, etiam si quis ad diem usque hic manere voluerit. Nemo enim me vincet; multa namque perpessus sum.“ His ille verbis se invicem intuit˛e riserunt. Pulchra autem Melantho () eum acriter obiurgavit. H˛ec, Dolii filia, a Penelope in deliciis tamquam filia educata fuerat, non tamen ita mœrore afficiebatur, sed Eurymachum adamans eius consuetudine utebatur. H˛ec, inquam, gravioribus verbis Ulixem arguens: „Infelix hospes“, inquit, „numquid tu mente captus es? Nonne dormire vis, cum ad magnificam Ulixis domum veneris, sed hic loqueris audacter inter tot viros neque vereris? Ebriusne es? An tali es ingenio? An superbis, quod Irum domo sanguine fœdatum expuleris?“ Hanc sapiens Ulixes intuitus: „Canis“, inquit, „hoc ego profecto Tele- () macho dicam, ut te ulciscatur.“ His verbis terrorem illis incussit, quo percit˛e verum dicere ratæ abierunt. At Ulixes ignem sufficere et in omnes intueri aliudque animo versare, quod quidem haud frustra cecidit. Minerva autem haud sinere superbos procos ab Ulixis iniuria absti- () nere, ut maiori indignatione eius animus afficeretur. Hic Eurymachus, Polybi filius, in Ulixem cavillatus, ut risum sociis moveret: „Audite“, inquit, „inclit˛e regin˛e proci, quod sentio! Non iniussu dei hic hospes ad Ulixis domum venit. Simile mihi videtur t˛edarum et eius capitis lumen; neque enim capillos neque pubem habet.“ H˛ec dicens ad urbium expugnatorem Ulixem conversus: „Hospes“, ait, „si mihi servire voles, ego tibi in ultimo agro meo et victum et debitam mercedem persolvam. Illic sepibus agrum circumdabis et proceras arbores conseres, neque tibi panis neque vestis neque calcei umquam deerunt. Verum ex quo te inerti˛e tradidisti, noles opus facere, sed hostiatim mendicare satius duxeris, ut insatiabilem ventrem pascas.“

 et om. P  optando BCL || huc V  cuius V  arguens] increpans C  neque] ne BC || es om P  quod] qui e corr. V || domo] donum V  ulciscar BC  percit˛e] partite, sed del. et s. l. abeunte add. V  in om. BCP || -que om. P  sine BC – Hic Eurymachus – cavillatus om. BC  quid BC  Simili P || videtur] vester BC || limen B  conversus + est P  agro ultimo transp. BC || debitam hic om. transp. post persolvam (l. ) P  sæpius P  vesti C  inerti˛e te transp. C || sed] at BC



odysse˛e homeri

Huic Ulixes: „Eurymache“, inquit, „si in opere faciundo contenderemus veris tempore, quo dies longiores sunt, et multa in herba incurvam ego falcem et tu alteram haberes et ieiuni ad multam noctem invicem experiremur, sive duo optimi boves, rufi, magni, herba saturi e˛tateque et magnitudine pares et viribus agendi quattuorque aranda terr˛e iugera preponerentur, videres, an perpetuum sulcum scite proscinderem. Quodsi bellum aliquod hodie moverit Iuppiter mihique et clypeus et du˛e hast˛e sint et ærea casside tempora contegantur, me inter primos pugnatores conspicareris neque mihi ventris ingluviem exprobrares. Sed tu me nimia afficis contumelia et crudeli animo es viderisque tibi et magnus esse et fortis, quia cum paucis et imbecillis consuetudinem habes. Quodsi Ulixes reverteretur, continuo ianu˛e licet amplissim˛e fugienti tibi clauderentur.“ () His verbis graviter iratus Eurymachus et eum torvo oculo intuitus: „Infelix“, inquit, „ego tibi, quod dicis, e vestigio malum incutiam. Adeone audax es inter tot viros neque formidas? Sine dubio aut vino sensus occupatus est aut hoc semper ingenio fuisti; nam temere loqueris.“ Sic in eum inclamans scabellum arripuit. At Ulixes ad Amphinomi Dulichii genua metu procidit. Eurymachus autem ministri manum dextram percussit, ut vas manibus excussum terr˛e illideretur. Ille lamentans resupinus humi procubuit. At proci per umbrosa atria coeuntes alius alium propinquum alloquebatur: „Utinam hic erro aliquo perditum isset, ne tantam turbam excitaret! Nunc mendicantium gratia litigamus, ut nulla sit nobis lautorum ciborum voluptas, ex quo peiora pr˛evalent.“ () Hic sapiens Telemachus: „Quid“, inquit, „miseri, tantopere insanitis, ut pr˛e ira neque cibum neque potum contineatis? Profecto aliquis vos deorum provocat. At vos bene poti iam dormitum domum abeatis, quandoquidem ira id postulat. Non tamen aliquem pellimus.“ Sic locutum Telemachum admorsis omnes labiis admirabantur, quod tam audenter loqueretur. Tum Amphinomus: „Amici“, inquit, „nemo de c˛etero bono huic hospiti succenseat, nemo in eum contumelia aliqua ()

 duo] δ’ αh (Hom. Od. ,)  faciendo BC  longiores dies transp. C || in herba incurvam] incurvam herba BC  ego falcem] falcem haberemus ego C || et1] ac BC  experiemur B || sive duo] sine dubio L || -que om. BCP  perscinderem B : prescinderem C  aliquid BC2 || noverit V  exprobares C : et probares B  tibi om. BC  torvo] curvo BC  es BCV2 || ingenio semper transp. P  in] mihi BC – percussit dextram transp. V  propinquus B2C || perditus B2C || esset B  tantum V || Hunc B  lautorum ciborum nobis transp. BC  pro P || potum neque cibum transp. V – vos (nos P) deorum aliquis transp. C  poti] parati V – quandoquidem] quamquam BC  sic + tantum (per comp.) V  audacter BC || Amphimonus BC  huic bono transp. FP













liber duodevicesimus



invehatur neque hunc neque alium ex Ulixis domo servum l˛edat! Sed agite, minister pocula nobis propinet, ut, cum libavimus, dormitum concedamus! Huius autem hospitis Telemacho curam relinquamus, ad cuius ipse domum venit!“  Quem sermonem omnibus probantibus mox heros Mulius, Dulichius () præco et Amphinomi famulus, vinum miscuit divisitque perquam scite pocula. Sic diis immortalibus libando dulce vinum biberunt. Quo cum satis se invitassent, quisque domum suam dormiturus abiit.

 ex] de V  linquamus V  Milius BC  vinum dulce transp. V  quisquam FP

 Amphinoma FLPV : Amphimoni B

ODYSSE˛E HOMERI LIBER UNDEVICESIMUS











Dum igitur proci discessissent, Ulixes interea domi cum Minerva super eorum exitio consultans continuo Telemachum his verbis affatur: „Paranda sunt omnino arma, Telemache, et proci lenibus verbis capiendi. Si te forte percontabuntur, cur ea de fumo deposueris, dicas, quoniam ignis vapore et situ sordidata non sunt, qualia quondam ad Troianam expeditionem solvens Ulixes reliquerit. Pr˛eterea id deum monuisse, ne quando ebrii seditione facta se invicem vulnerarent et epulas et ipsorum studium coinquinarent. Nam ipsum ferrum virum concitat.“ Hæc Ulixes. Cui filius libens paruit et accita nutrice: „Euryclia nutrix“, () ait, „dimittas ancillas, dum in cubiculum pulchra patris arma deferam, quoniam domi fumo consumuntur. Ego sane stolidus fui, nunc reponenda duxi, ne corrumpantur.“ Cui cara nutrix Euryclia: „Utinam nunc tandem, fili, domus et famili˛e curam suscipias! Sed dic, quæso, quis tibi me absente et ancillis aliis dimissis tibi lumen feret?“ Cui Telemachus: „Hospitem illum, qui e longinquo profectus meo victu pascitur, non dimittam otiosum.“ Cum hoc dixisset, clausis e˛dium ianuis Ulixes et clarus filius propere () galeas et umbone insignes clypeos ac acutas lanceas coegerunt. Quibus Minerva auream claro lumine lucernam tenebat. Tum Telemachus: „Pater“, inquit, „miram ego hisce oculis rem intueor. Domus mihi parietes, polita tigna, abiegneæ et altæ columnæ more ignis ardere mihi videntur. Profecto aliquis hic e cœlo deus adest.“ Cui sapiens Ulixes: „Tace“, inquit, „et animo serva neque quicquam () interroges! H˛ec superum deorum voluntas est. Tu vero dormitum abeas, ego hic manebo, ut ancillas et matrem tuam de me cum lacrimis te absente de singulis interrogantem admoneam.“

 Thelemachus C : Thel. B  de] e BCL || fumo] summo BC  vapor P || troyam L  solveris B || monuisse] monitu C  vulnerassent V  coinquinaret L : comquinarent BF : conquinarent C  nunc] inquit BC  tibi om. BC (mihi eodem modo iterat interpres infra l. –) || ferret F  galeis P || ac] et C : om. P  intuens BC  abiegnæ FP : abiegn˛e L : ab igne BC || mihi (om. L) ardere transp. V – videntur] dentur F



odysse˛e homeri

Sic ait. Telemachus autem in cubiculum suum sumpto lumine dormitum abiit somnumque ad lucem usque cepit. Remansit igitur solus Ulixes cum Minerva c˛edem procis animo volvens. () Interea Penelope e thalamo prodiit Dian˛e vel aure˛e Veneri similis. Cui ancill˛e ad ignem sellam ebore argentoque insignem statuerunt. Hanc quondam Icmalius faber fecerat et sub ea scabellum pulchrum ei coniunctum, magno corio instratum. Hic sapiens assedit Penelope. Pulchræ autem ancillæ affatim panem et mensam et calices, quibus superbi illi proci utebantur, apposuerunt et foco lignis impositis ignem accenderunt, ut simul et lumen pr˛eberet et calorem. Hic iterum in Ulixem invecta est Melantho: „Hospes, adhuc per noctem hic nobis gravis es et nos intueris? Sed abi hinc, miser, et tibi de victu consulas, ne cito plagis domo eiiciaris!“ () Hanc torvis oculis intuitus Ulixes: „Infelix“, inquit, „quid me tantopere irato animo oppugnas? An quia sordida veste indutus hostiatim mendico, ut me compellit necessitas? Tales pauperes et mendici homines sunt. Et enim ego quondam domi me˛e dives et opulentus eram et mendicantibus subveni, quicumque ii fuerint, cum aliquis ad me veniret. Erant mihi et multæ ancillæ, erant et alia, quibus bene vivitur et beati homines appellantur. At me afflixit Saturnius Iuppiter, cui ita placuit. Utinam neque tu fortunam prosperam amittas, qua nunc supra alias ancillas gloriaris! Utinam neque tibi domina tua neque Ulixes reversus succenseat! Adhuc enim aliquid de eo spei superest. Quodsi non est amplius rediturus, talis sane Apollinis consilio superstes est filius, quem nulla ancillarum procacior latet; neque enim amplius puer est.“ () Hæc Ulixis verba cum Penelope audisset, accersita ad se ancilla: „Perquam“, inquit, „audax es et impudens canis. Sane nihil me fallis. Magnum opus aggressa es, quod tuo capite lues. Omnia enim bene nosti et ex me audisti me sciscitaturam hunc hospitem de viro meo.“ Dixit, inde ad Eurynomen conversa: „Affer“, inquit, „sellam coriis instratam, ubi hospes hic sedens et loquatur et audiat. Volo enim eum alloqui.“

 Thel’ C  similis Veneri transp. V – coniuncto B : -ta C  Hic – Penelope om. C  et1 om. P – proci utebantur illi transp. V  et1 om. P || pr˛eberent BC  hic om. CP  miser abi hinc transp. BC || cito om. P  irato animo om. BC || veste om. FP  enim om. BC || me˛e domi transp. BC  hi BC  Saturnus BC  prosperam fortunam transp. V || ancillas om. BC  quam V  inquit om. P || nihil] inquit V  Eurynomam BC –, Volo – iusso om. P













liber undevicesimus















Illa continuo sella allata et Ulixe sedere iusso Penelope ita exorsa est: () „Hospes, id ego te primum rogare volo, qui et unde sis, quæ tibi patria, qui parentes.“ Ad h˛ec Ulixes: „Mulier“, inquit, „nemo mortalium in immensa terra tecum certabit. Tua enim gloria summum cœlum attingit ut alicuius optimi regis, qui divina quadam virtute multis et fortibus viris dominatur, qui iustiti˛e favet, cui nigra terra frumentum ordeumque producit, cuius arbores fructibus abundant, sub quo oves pulchr˛e nascuntur, mare pisces procreat et iusto imperio populi florent. Tu me quæ ad te pertineant, non meum genus et patriam velim interroges, ne recensendo meus animus mœrore exulceretur. Sum enim multis calamitatibus confectus, neque aliena in domo flere ac lamentari decet. Odiosum namque est semper in luctu esse. Vereor enim, ne ancillarum aliqua vel tu ipsa me odio prosequaris neve, cum lacrimis maderem, vino me gravem suspicaremini.“ Cui rursus Penelope: „Hospes“, ait, „vires mihi et formam et corpus dii () abstulerunt, ex quo Argivi et cum his sponsus meus Ulixes ad Ilii obsidionem profectus est. Qui si rediret et vitæ me˛e consuleretur, et maior mihi et uberior gloria foret. Nunc me tot calamitatibus deus afflixit. Quicumque enim optimates insulis Dulichio Samoque et nemorosa Zaçyntho dominantur quique Ithacam in occidentem solem vergentem incolunt, ii omnes me sollicitant et domum meam absumunt. Ideo neque hospitum curam neque servorum nec publicorum præconum ullam capio, sed dilecti Ulixis desiderio contabesco. | Hi autem nuptias meas sollicitant. () Quos ego dolo decipio, siquidem me primum deus admonuit, ut tunicam texerem. Sic magna et tenui tela parata procos his verbis allocuta sum: ‚Iuvenes proci, ex quo dius Ulixes periit, etsi mearum nuptiarum cupidi expectetis licet, dum tunicam texam in Laertæ sepulturam, cum iam diem suum fatalem perpetua morte claudet, cum ne mihi incassum fila perdantur, tum ne qua me Argiva mulier arguat, si eum, qui  servorum] )κετ"ων (Hom. Od. ,); οHκετ"ων legit interpres; cf. supra , (Hom. Od. ,)  allata + est V  primus BC  in om. P || immensa] universa V  cœlum summum transp. BC (summum s. l. C)  pulchr˛e om. V  procreant F  pertinent V  in aliena transp. BC || ac] et BC  in om. B || esse] versari V || enim om. V  neve] neque BC || madere V  ait] aut FP  et om. P || iis FLP  Qui] quod V  nemorosa et transp. V  dominatur L || urgentem V || incoluit B  hi BC || Ideoque nec P – hospitium C  pr˛econem P  me primum (primo V) om. C  texam om. P  fatalem (om. BC) suum transp. P || clauderet V  me om. V || eum] tum BC



odysse˛e homeri

plurimas vestes comparavit, sine veste sepelirem.‘ Sic ego. Quibus illi verbis persuasi sunt. | Tum ego magnam telam die textam noctu ad tedæ lumen retexebam. Hoc pacto triennio latens eos fefelli. Quarto autem anno volventibus se horis et mensibus per impudentes ancillas et nihil curantes fraude deprehensa acriter me verbis arguerunt. Sic telam absolvere coacta sum. Ita nunc nuptias effugere minime datur nec quicquam consilii invenio; volunt enim parentes omnino, ut nubam. Inde filius egre fert suas ita absumi facultates. Iam enim vir est, qui maxime domus curam potest suscipere. Cui utinam gloriam concedat Iuppiter! Nunc tu vicissim dic mihi tuum genus, unde sis! Neque enim ex antiqua quercu neque e lapide natus es.“ () Contra iterum Ulixes: „Venerabilis“, inquit, „Ulixis coniunx, ex quo non placet, ut mœrori meo consulam, dicam, licet e˛grius quam ante afficiar. Consentaneum enim est, quando quispiam tam diu quam ego a patria abfuerit multas hominum civitates anxius peragrans. Sed dicam, quoniam me rogas. Creta in medio cærulei maris terra fertilis est et pinguis et aquarum copia abundans, ubi innumeri homines et nonaginta civitates habitantur, quarum aliæ alia lingua miscentur. Sunt enim Achivi, sunt Cretenses viri magnamini, sunt et Cydones, sunt et comati Dores et Pelasgi. Ibi Cnossus magna civitas. Illic Minos, Iovis magni socius, novem regnavit annos. Is meum et Idomenei regis, qui curvis in navibus ad Ilii obsidionem cum Atrei filiis profectus est, patrem magna() nimum Deucalionem progenuit. | Mihi autem nomen clarus Aethon. Cum iunior essem et fortior, illic Ulixem et vidimus et donavimus; etenim in Cretam vi ventorum, cum ex Troia rediret, a Malea iactatus est. Appulit autem Amnissum, ubi difficili in portu Ilithiæ antrum est. Vix autem vim tempestatis evasit continuoque urbem ingressus ad Idomeneum divertit, cuius magnus ille vir amicum se profitebatur. Apud quem cum decem vel undecim dies fuisset, domi meæ multis cum sociis hospitio acceptum amice complexus sum. His ego omnibus et panem et nigrum vinum et boves ad rem divinam faciendam, ut animum explerent, ()

 Si BC – Quibus – ego in text. om. in mg. add. ead. m., quae tamen illis et tunc scr. V  et om. FP  neque V  Inde] ita C  vir om. BC || est om. C  suscipere potest transp. BC  sit BC || enim om. P  iterum] enim V  memori BC || egregius BC || ante] te BC – efficiar P  abfuerim BC || civitates + hominum V || anxius om. P || peregrans FP  sunt2 om. BC || et1 om. BC || Clyones, sed Cydones in mg. add. B : Cyones FLP : chiones V  Gnosus (+ et V) CV et in mg. B2 : Om¯ossus (?) B1 || magni Iovis transp. V || socius corr. in filius V  in om. C  obsedionem BC || filius V  e BC  in] mihi BC || Ilithrie V || est2 om. FP  divertit om. BC  expleret ex explerem corr. V













liber undevicesimus















largitus sum. Duodecim illic dies commorati – nam v˛ehementior Boreas ne in arida quidem stare diis iubentibus sinebat – tandem vi venti composita abiere.“ In hunc modum Ulixes mendacia verisimilia memorabat. Quæ cum Penelope audiret, lacrimis contabescere haud aliter, quam nix post Zephyrum Euro dissoluta crescentibus ea fluminibus liquitur. Cuius flentis Ulixes misertus rigentibus more cornu vel ferri oculis dissimulatis lacrimis stabat. At Penelope fletu satiata iterum eum his verbis affatur: „Nunc ego, hospes, an mihi vera dixeris et sponsum meum et comites domi hospitio acceperis, experiar. Dic, rogo, quibus vestibus et qua facie erat et ipse et qui eum comitabantur!“ His Ulixes: „Mulier“, inquit, „perdifficile est tamdiu absentis meminisse. Iam enim vigesimus annus agitur, ex quo hinc discessit. Tibi tamen, ut visum est, dicam. Chl˛ena purpurea duplici fibulis aureis et duplici foraminum ordine insigni induebatur tuus Ulixes ante distincta coloribus, in cuius lacinia canis varium cervum lanians intextus visebatur. Id omnes opus admirabantur, quod ex auro facti hic tenere, ille fugæ insistere et calcitrari videbatur. Ea autem tunica tam tenuis et mollis qualis panniculus, qui c˛epas intersecat, præterea ut sol fulgens. | Eius aspectu multæ mulieres stupebant. Hanc ego vestem an hic indueretur, an aliquis socius an hospes in itinere – habet enim multos – dono dederit, haud scio. Ipsi autem pauci Achivorum sunt similes. Ei ego æreum ensem et duplicem vestem dedi pulchram, purpuream et talarem tunicam. Sic honorifice in navem dimisi. Eum præco paulo natu maior sequebatur, cuius tibi faciem describam: Gibbosus, niger, calvus; Eurybates ei nomen, quem præ cæteris honorabat sociis Ulixes, quoniam sapientia præditus erat.“ His verbis maior Penelope incessit flendi cupiditas, cum signa certissima sui Ulixis audisset. Et post multas lacrimas iterum: „Nunc“, inquit, „hospes, etsi miser antehac fueris, amicus sane nobis eris et domi honoraberis. Has, quas narras, vestes e cubiculo complicatas pulchra assuta fibula ut rem pretiosam abeunti tradidi, quem amplius redeuntem numquam videbo. Malo namque fato hinc soluit famosum Ilium visurus.“

 in] mihi B (C legi non potest) – vi venti composita] venti compositi V  verisimilia mendacia transp. C  eam V  misertus om. V  et om. BC  eum qui transp. BC  Hic V  vicesimus V  visum] iussum, sed corr. vid. V  varium in textu et in mg. add. vivacem BC  facto V  qualis] quasi V  interserat P  æreum] tum V  purpuram P  nato V  audivisset BC – honorabilis eris C

()

()

()

()



odysse˛e homeri

Tum Ulixes: „O pudica“, inquit, „Ulixis, Laertæ filii, coniunx, noli te, quæso, amplius macerare atque consumere. Non tamen te reprehendo, quod mariti casum defleas, siquidem et alienum virum, cum ex eo prolem conceperit, defunctum puella deflet. Quanto magis tibi deflendus est Ulixes, quem diis similem ferunt! Sed cessa a lacrimis et me audias! Verum profecto accipies. Nihil dissimulabo, quin referam, quæ de eo apud Thesprotos, fœcund˛e terr˛e incolas, audivi. Vivit Ulixes et multam sibi et pretiosam pecuniam per populos comparavit. Optimos tamen socios et navem non longe a Trinacri˛e insula vi tempestatis amisit. Illos namque odio persecuti sunt Iuppiter et Sol, cuius boves illi intereme() runt. | Quam ob rem omnes naufragio periere. Ipse dumtaxat navis fragmento innixus ad claros Ph˛eacas delatus est, a quibus tamquam deus quidam honoratus et multis muneribus donatus est. Illi autem eum iam in patriam remisissent, nisi utilius duxisset terram peragrando magnam sibi pecuniam querere. Nam inter omnes mortales callidissimus est Ulixes neque ei quispiam sapientia equiperatur, ut mihi Thesprothon rex Phidon narravit mihique iure iurando confirmavit, cum domi sacrificia face() ret, iam navem et socios paratos, qui illum huc deveherent. | Sed cum Thesprothon navis in foecundam Dulichium solveret, cum ea me premisit, prius tamen illius mihi diuitias domi sue congestas ostendit, que in duodecimam usque generationem satis essent. Dicebat autem eum Dodona profectum e procera quercu Iovis oraculum sciscitaturum, quonam pacto in patriam reverteretur. Et iam diu seu clam seu palam aberat. Est igitur Ulixes incolumis et quamprimum huc revertetur. Neque enim longius ab amicis atque a patria abest. Hoc ego tibi ita testor. Sciat nunc Iuppiter, deorum optimus maximus, primum, inde sapientis Ulixis domus, quo veni, hec omnia ita vera esse, ut narro. Hoc anno futuri mensis principio veniet huc Ulixes.“ () Ad h˛ec sapiens Penelope: „Utinam“, inquit, „hospes, si contigerit, nostrum quamprimum amorem cognosces et multis a me donaberis, ut quisque tibi obvius te beatum arbitretur! Verum ego, ut re eveniet, numquam ()

 fili V  quæso om. V – Ulyxes tibi (om. BC) deflendus est transp. P  insulas BC  et om. P || tamen] autem C : autem tamen, sed autem induct. B  Trinacria BC  prosecuti P || illi om. V  navis om. BC  delatus] deductus C  iam eum transp. V  peregrando P  Thesprotum BCFLP – sacrificia faceret] sacrificaret L  paratos qui om. P  Thesprotum BCFLP || fecundum V : secundam BC  divinas P || congestans V  autem om. C  e] et P || sciscitarum B – Et iam diu – revertetur om. C  longe C || a patria atque ab amicis transp. BC || Ego hoc transp. FP || Scit BC  maximusque P – quisquam FP  arbitraretur L













liber undevicesimus















huc Ulixem rediturum mihi persuadeo neque te in patriam tuam, ex quo, qui te remittat, est nemo qualis Ulixes, cum dignos hospites nactus aut accipiebat aut dimittebat. | Sed vos, ancill˛e, hunc hospitem lavate, inde ei () lectum culcitra, chlænis et variis coriis sternite, ut calidus pulchram auroram expectet! Mane autem et lavetis et ungatis, ut in atrio cum Telemacho discumbat! Hunc enim tam sordidum aliquis fortasse fastidit. Nemo tamen quamvis iratus in eum aliquid tentabit. Quonam modo, hospes, intelliges, an alias mulieres sensu ac prudentia exuperem, si sordidis apud me vestibus epulareris? Homines brevis vitæ sunt. Qui immanis et sævus est, huic omnes superstiti, cum abest, mala imprecantur, in mortuum invehuntur, qui vero benignus est et beneficus, hunc omnes laudibus prosequuntur et ubique eius pr˛edicant bonitatem.“ Ad hæc Ulixes: „Uxor“, inquit, „venerabilis Laert˛e filii, profecto chlen˛e () et varia coria, ex quo primum a nivosis Cretæ montibus navem ingredior, mihi odio sunt. Dormiam ut prius duro in lecto insomnes noctes almam lucem expectans. Neque mihi lavandi desiderium subit neque mulier ex ancillis tuis pedes meos continget, nisi forte anus aliqua proba, quæ rerum experientiam habeat, ut ego hanc tantum permitterem.“ Iterum sapiens Penelope: „Hospes amice“, inquit, „nemo te quisquam sapientior huc peregrinus appulit. Omnia enim summa cum prudentia loqueris. Est mihi anus sedula et perquam scita, qu˛e miserum illum probe educavit et prima e matris utero excepit. Hæc licet parum valida tibi tamen pedes lavabit. Quare age nunc, Euryclia, domini tui æqualem lavato, cuius sane pedes manusque illius similes sunt! Nam cito in laboribus mortales consenescunt.“ Tum anus velata facie: „Hei mihi“, inquit, „miser˛e, profecto te, fili, () divini animi virum, odio habet Iuppiter. Nemo mortalium tot fulmigero Iovi pinguia femora concremavit, nemo tot sacrificia fecit, quot tu precatus, ut felicem senectam contingeres et inclitum filium tolleres. Nunc autem numquam te omnino amplius rediturum arbitror. Sic fortasse illum peregrin˛e mulieres contumelia affecerunt, cum claram domum tuam venit, ut hæ canes omnes maledictis te insectat˛e sunt. Earum nunc  persuadebo P : om. BC  dignos] nemo V  levate BC  et1 om. BC || unguentis V  tentabat BC  ac] an FP  epulaberis V : epulaveris C : epular¯us B || servus P  hic P || superstiti] superas BC  et beneficus est transp. V  Laretæ F  Cretæ] certe BC  mihi om. C || in] mihi BC  subiit V  huc sapientior transp. BC || cum om. BC  excipit F : suscepit BC  tibi om. FP || nunc om. P  pedes manusque] manus et pedes V  facie om. V  divini om. V || odio om. V – fulmigero Iovi tot transp. BC  Si BC  earumque C || nunc] autem L



odysse˛e homeri

iniuriis contumeliisque callidus ab his lavari non sinis. Sed id mihi muneris haud invitæ iniungit sapiens Icari filia Penelope. Libens igitur tibi pedes lavabo et Penelope et tui ipsius gratia, qui animo meo illius desiderium excitasti. Ex multis infelicibus, qui huc venerunt, hospitibus tam Ulixi similem corpore, voce, pedibus, ut tu es, neminem me vidisse memini.“ () Huic contra sapiens Ulixes: „Mater“, ait, „ita omnes, qui nos viderunt, sentiunt nos esse perquam similes.“ His dictis anus nitidum lebetem accepit, in quo calidam aquam frigida temperavit. At Ulixes in umbra iuxta focum assedit veritus, ne visa cicatrice ancilla se agnosceret et palam fieret. Non tamen illam latere potuit. Nam continuo cicatricem, quam ipsi quondam aper albo dente inflixerat, cum Parnesum ad Autolycum, matris suæ patrem, qui furandi et peierandi astu Mercurii munere, cum ei pinguia femora cremaret, () omnes homines superabat, et ad eius filios isset, recognovit. | Nam cum Autolycus ad fœcundam Ithacam venisset, filiam nuper peperisse invenit. Cuius in gremium Euryclia puero allato post cœnam: „Autolyce“, inquit, „nunc excogitandum tibi est, quo nomine hic nat˛e tu˛e filius nuncupetur. Est enim tibi perquam desideratus.“ Cui Autolycus: „Gener meus“, inquit, „et filia quod dicam nomen imponant. Multi me et viri et mulieres odio habent: Ulixes ergo ei gloriosum nomen esto! Verum cum pubes erit, ad maternam domum Parnesum veniat, ubi eum e rebus meis donatum lætum remittam.“ () Horum munerum gratia Ulixes Parnesum profectus ab Autolyco et filiis benigne acceptus est et ab Amphithea, parentis su˛e matre, quæ benigne nepotem amplexa eius et caput et pulchros oculos osculata est. Autolycus autem filiis cœnam parari iubet. Parent; bovem marem quinquennem corio nudatum exenterant, inde in frusta desectum verubus figunt, tostum incidunt. Sic tota die ad solem usque occasum vescuntur. Animus autem tali cibo non indigebat. Occaso sole quietem capiunt.

 iniuriis + et C || iis FLP  haud] non, s. l. haud addito C – desiderio L  me om. C – cicatrice visa transp. BC  se] ipsum P || cognosceret C  pernesium V  eius filios] suos filios C || isset] esse P || cognovit V  Autolichus V  Euryclea P || allato om. P || Autoliche V  est quo] e quo L : aequo BCFP  et om. V || nomine V  imponat FP : imponam V || mulieres et viri transp. V || ei ergo transp. V – gloriosum om. BC, sed B2 add. in mg. – parnesium V  e om. P  parnesium V  beni B || su˛e om. BC  et1 om. P || pulchros oculos et caput transp. V  cœnam om. V || parare L  exteterant P  usque + ad C













liber undevicesimus















Sub auroram et Autolyci filii et Ulixes cum canibus venatum properant. Alti et silva umbrosi Parnesi montis ventosa iuga superant. Et iam sol e profundo et fluctuoso oceano exoriens per terras radios diffundebat. Tum sagaces canes præcurrere, inde Autolyci filii et Ulixes longam hastam vibrans sequi. In ea silva magnus aper delitescebat, quam neque humida ventorum vis neque sol neque imber propter eius densitatem penetrabat. | Hic igitur aper virorum canumque adventantium strepitum audiens e declivi silva ardentibus oculis frendens in venatores defertur. In hunc primus Ulixes robusta manu hastam vibravit. At aper eius genu dente obliquo percussit, non tamen os l˛esit. Illius autem dextrum humerum Ulixes ita vulneravit, ut ferri acies in aliam partem evaderet; aper vero magno stridore procumbens exanimatus est. Autolyci autem filii Ulixem circumsistunt, vulnus scienter alligant, cantu nigrum sanguinem sistunt et propere paternam domum reducunt. Sanato diligenter vulnere donatus benigne Ulixes Ithacam dimittitur. Cuius reditu læti parentes singula interrogantes ab apro acceptum vulnus cognoverunt. Hoc igitur vulnus cum anus tetigisset, dominum suum agnovit. Lebes offenso crure procubuit et aqua effusa est. Illam autem et gaudium simul et lætitia attonitam reddidit, oculi lacrimis oppleti sunt, vox defecit. Inde eius mentum demulcens: „Profecto“, inquit, „Ulixes es, dilecte fili, neque ego dominum meum, antequam tangerem, agnoscebam.“ Dixit, et in Penelopen versa maritum adesse retulit. Illa Minerv˛e voluntate nihil audivit. Tum Ulixes os eius dextra manu obstruens, sinistra autem ad se trahens: „Nutrix“, inquit, „quid me vis perdere? Tu me lacte tuo educasti; me vicesimo anno post multos labores huc reversum postquam deus ut agnosceres voluit, sileas, ne quis te audiat! Tibi enim polliceor: Si meis manibus hi proci dei nutu interficientur, numquam tibi deero, cum alias domi ancillas interimam.“ Ad hæc Euryclia: „Fili“, inquit, „quodnam verbum locutus es? Nosti enim me non minus constantem et taciturnam quam ferrum aut lapis. Sed tu, quæ tibi dicam, memori˛e manda: Si te auctore deus superbos procos domuerit, tunc ego te certiorem faciam, qu˛e domi ancill˛e te negligunt qu˛eve scelest˛e sunt.“

 Sub + auream BC || et1 om. FP  perneti V || iuga om. C  et om. V  percurrere FP  sequi] si quis BC  venatorem V  obliquo] aliquo LV || non tamen os l˛esit om. BC  vero] autem BC  Cuius] eius BC  autem om. P || gaudio BC  oppleti lacrimis transp. BC || deficit L  adesse] ad se V  dextra manu os eius transp. V  ad] a V  vicesimi V  ut + me FP  interficiantur P  filii fili C  tibi om. P  tum P || te2 om. BC  negligant … sint BC

()

()

()

()



odysse˛e homeri

Iterum sapiens Ulixes: „Nutrix“, inquit, „cur tu hoc mihi dicis? Haud enim opus est. Ipse ego singulas recognoscam. Nunc taceas et rem diis dimitte!“ () Sic fatus est. Anus autem egressa iterum lebeti aqua refusa lavit Ulixis pedes et unxit pingui oleo. Inde propius ignem sellam apposuit, ut calefieret. Sedit itaque et cicatricem veste operuit. Tum Penelope: „Hospes“, inquit, „adhuc te pauca interrogabo. Iam enim dormiendi tempus adventat, si quem licet sollicitum dulcis somnus occupat; me autem nimio mœrore affecit deus. Die fletu et lamentis oblector, quid ipsa, quid ancillæ operentur, sollicita. Adventante nocte aliis omnibus dormientibus in lecto quidem iaceo, cor autem assiduis angitur curis, et lacrimis conficior. Et quemadmodum Pandari filia Chloris in lusciniam versa vere novo densis arborum foliis insidens variis subinde vocibus dilectum filium Itylum gemit, quem Zethi regis filius quondam temere ferro occidit, sic mihi animus huc illuc impellitur, an apud filium expectem et mariti lectum et famam meam reverita domum hanc et familiam omnem custodiam, an Achivorum obsequar voluntati et eorum optimo et qui me pluribus donet () nubam. | Nam Telemachus meus, cum adhuc et puer et rudis esset, ut se linquerem, minime sinebat. Nunc, cum adultus in pubertatem venerit, ægre fert res suas a procis consumi. Sed age nunc somnium meum coniectare! Sunt mihi domi anseres viginti, quos frumento et aqua pasco, et eorum visu plurimum delector. Horum omnium magna a monte aquila incurvis unguibus guttur confregisse hisque interemptis in aera tolli mihi visa est. At ego licet in somnis flebam tamen et lamentabar. Circum me comati Achivi coibant, cum miserabiliter anseres meos ita ab aquila inter() emptos deplorarem. | At illa in altum montis cacumen reversa sedit et humana voce locuta est: ‚Esto bono animo, clarissima Icari filia! Non hoc somnium, sed bonus tibi est nuntius. Anseres quidem proci sunt, ego aquila ante eram, nunc rursus tuus sponsus redii, qui omnes procos merita morte ulciscar.‘ Cum hoc dixisset, ego adhuc dormiens anseres in atrio frumento in eo, quo soliti erant, alveolo vescentes videbam.“

 dicis] doces BC  aggressa BC  Seditque BCL || itaque om. L || veste] sella BC  paucum V  solitum BC  afficit P  Pandari] Tyndari C || clois V || lucinam V  dilectum vocibus transp. V – Itymum B1FLV : Itym P  genuit V || zethis V  animus bis scr. C || illoc BC || marito BC  optimo et] cuipiam P  et1 om. CV  se om. V  a procis res suas transp. C || somnum P  confugisse B1C : confligisse B2 || iisque FLP – visa mihi transp. BL  aliqua F  carissima FP  somnum FP || sed] et L || est tibi (om. V) transp. C  ante] autem V || eram + peregre vagando P || rursus om. BC || rediit V  hæc BC













liber undevicesimus















Ad h˛ec sapiens Ulixes: „Mulier“, inquit, „haud aliter hoc somnium interpretandum est neque aliter eveniet. Nam et Ulixes id dixit et id re efficiet. Procis sane omnibus impendet exitium neque ullus evadet.“ Tum iterum Penelope: „Sane“, inquit, „hospes, somnia investigabilia sunt et quæ diiudicari haud facile possunt, neque omnia in hominum sunt potestate. Sunt enim gemin˛e imperscrutabilium somniorum port˛e, alia e cornu, alia ex ebore, qua falsa somnia efferuntur. Qu˛e vero per corneam portam dimittuntur, ea vera mortalibus indicant, cum videntur. Ex hoc tamen nihil mihi molesti eventurum puto, sed gratum aliquid et mihi et filio. | Pr˛eterea id attendas velim: Illa mihi dies molestissima futura est, quæ me ab Ulixis domo abducet. Nunc ego has secures duodecim, quas ille ad incidendum ligna domi statuit, per quas omnes stans longe sagittas ordine dirigebat, procis pr˛emium statuam. Quicumque autem arcu bene protento sagittam per omnes diriget, huic hac relicta domo nubam, cuius ego iuvenis et boni et opulenti etiam in somnis puto aliquando meminisse.“ Ad hæc iterum sapiens Ulixes: „Magnamini“, inquit, „Ulixis coniunx, nequaquam differas, quin illos hoc certamine experiaris! Ante enim hic aderit callidus Ulixes, quam illi eum arcum tendant et sagittas dimittant.“ Tum sapiens Penelope: „Si vis, hospes“, inquit, „hic mecum his sermonibus oblectari placet; neque enim adhuc somnus subiit. Non tamen vigilandum semper est hominibus. Nam singulis mortalibus in hac fœcunda terra sortem suam dii immortales tribuerunt. Sed satius est, ut in cubiculum ascendam et lectum meum suspiriorum meorum conscium et humectum lacrimis, ex quo Ulixes infame Ilium concessit, petam. Ibi quiescam. Tu vel hic humi strato lecto – nam in lecto dormias volo – quiescas.“ Sic locuta scalas ancillis comitata conscendit et thalamum ingressa dilectissimum maritum, quoad dulcis somnus glauc˛e Minerv˛e munere irreperet, deploravit.

– Mulier – Ulixes om. FP  aliter + eveniet C  interpetrandum B  Proci BC || impendet om. B  hospes om. P || somnia + in F  quæ] quæque BC || diiudicare BC  gemin˛e om. C  qua] quæ P  vero BC  molestum BC || aliquod V  dies mihi transp. C  me om. BC || ego om. P  incidenda BC  protracto FP  hoc V  qui BC || hoc om. V  illum L  Tunc P : cui C – hic mecum – enim om. BC  est semper transp. BC  ascendens C  hic + vel BC  ancillis + suis V  somnus glauc˛e] glauca somnus V

()

()

()

()

ODYSSE˛E HOMERI LIBER VICESIMUS











Dius autem Ulixes in vestibulo bovilla multisque ovium, quas Achivi immolaverant, pellibus instratis et ab Eurynome veste contectus in somnis procorum exitium animo volutans quiescere. Ancill˛e vero, quæ cum procis antea consueverant, risu et lætitia gestientes domo egredi. Hic Ulixes mente agitare, an impetu in eas facto interimeret, an ad procos abire dimitteret. Aestuabat ira animus. At veluti canis teneris catulis timens incognitum hominem allatrat et ad eum impetendum paratur, haud aliter huius animus a turpitudine illa abhorrens percusso pectore secum inquit: „Tolera etiam hoc, cor meum, nam turpius olim tolerasti, quo die immanis Cyclops fortes socios devoravit, donec consilio tuo ex eius antro liberatus es, cum te occubiturum existimares.“ H˛ec ille. Etsi huc illuc impelleretur, æquo tamen animo pertulit. Versa- () bat autem animo cogitabundus, quonam pacto solus tot impudentes procos ulcisceretur, quemadmodum cum quispiam refertum pingui omasum coquendi pr˛ecupidus magnum ad ignem versat. Tum ei Minerva feminea facie cœlitus delapsa supra caput astitit eumque his verbis affata est: „Quid, virorum omnium infelicissime, nunc vigilas? Domus h˛ec tua est et uxor et filius tibi domi est, qualem quivis desideraret.“ Cui Ulixes: „Sane, dea, omnia, ut sese habent, retulisti. Sed id animo () verso, qua ratione solus hos impudentissimos contundam, cum semper simul versentur. Præterea et id agito gravius, si eos Iovis tuoque consilio interemero, quonam fugiam. Hoc mihi consulas velim.“ Cui iterum c˛esia Minerva: „Infelix“, inquit, „quis deteriori et mortali socio, qui h˛ec consilia non novit, obtemperet? At ego dea sum, qu˛e te ex his omnino laboribus eripio. Tibi ego palam dicam: Si quinquaginta tibi peregrini ac bellicosi viri insidiarentur, ut te interimerent, et illorum

 in vestibulo Ulixes transp. BC || Achilli P  et om. V || Eurinune V : Aurymone (Auri- B) BC  impetum L – an ad procos abire dimitteret om. BC  Ac BCL || catulis om. BC  perculso BCFLP  socios fortes transp. V  es om. V || tu BC : om. V  tot om. BC  cum om. BC || quicpiam BC || referctum FL : refertur BC  percupidus P  femina (foe- P) FLP || elapsa L : demissa BC || -que om. P – affata est] alloquitur P  hec domus transp. C || tua hec transp. V  domi tibi transp. C  se C  agito id transp. BC || Iovi BC || consilio + non s. l. V  -nam om. BC  obtemperet om. FP  omnibus CV, ?an recte  ac] et BC || interimeret L



()

()

()

()

()

odysse˛e homeri

boves et fortes oves abigeres, his adhuc malis liberareris. Quam ob rem trade te quieti! Grave enim est tota nocte pervigilare.“ Sic dicens somnum eius oculis offudit, ipsa autem dea in cœlum abiit. Hoc pacto positis curis Ulixes quievit. At sapiens Penelope insomnis mollibus in stratis flebat et iam lacrimis exaturata Dianam primum his verbis oravit: „Diana, veneranda Iovis filia, utinam confosso mihi pectore tuo telo animam quamprimum auferas vel me fluctus per oceani vada iactatam absorbeat! | Quemadmodum cum Pandari filias absorpsere procell˛e, quarum parentes dii perdiderant, – illas autem domi relictas orphanas dia Venus caseo et dulci melle et vino educavit; Iuno vero præ omnibus feminis forma eas et sapientia, procero autem corpore casta Diana, artibus vero ingenuis Minerva donavit; cumque dia Venus altum cœlum ascenderet, ut molle connubium puellis fulmigerum Iovem peteret, is probe omnia et bonam et malam mortalium fortunam intelligens arreptas harpyis tradidit, que diris eas servire Erinnybus iuberent – ita me dii superi perdant velim, | vel me pulchricoma Diana interimat, ut et sub duram terram Ulixem visum abeam, ne deterioris viri nuptiis animum oblectem. Sed id malum tolerabile est, cum quis interdiu assiduo in mœrore degit, noctu vero quiescit. Tunc enim et bonorum et malorum omnium obliviscitur. At mihi frequenter somnia deus proponit, siquidem hac nocte Ulixes mihi similis obiectus est illi, qui in exercitu erat. Gaudebat animus neque mihi somnium, sed res ipsa videbatur.“ Sic ait, et iam illucescente aurora ingemiscentis vocem Ulixes audivit. Quam sibi agnoscere visus cogitabundus stetit, inde chl˛ena et coriis, quibus quiescebat, collectis in atrio super sella composuit. Bovis autem tergus extra hostium tulit et sublatis in cœlum manibus: „Iuppiter“, inquit, „pater, si propitii terra me et mari iactatum tandem in patriam post innumeras calamitates reduxistis, augurium mihi ab aliquo exurgentium domi, aliud autem extra ostendatur!“ H˛ec precatum audivit consiliator Iuppiter continuoque a fulgenti cœlo alte in nubibus intonuit. Quo l˛etatus est Ulixes. Inde haud longe mulier

 liberaris BC  est enim transp. P  oculos B || obfuit BC : effudit V : infudit P  iam + ex V || saturata P : exatonita, sed ex induct. V || Diane V || primum om. P  Iovis + fivis V  auferas (corr. ex conferas) quamprimum transp. V  cum om. P || obsorpsere F  Iuno + autem C  ingensum (?) V  moles V – probe omnia et om. C  fortunam] formam L  eam V || Erinnybus] criminibus BC  pulchricoma] pulcherrima BCL || et om. P  quiescit + scit C || Tum V || enim om. C || malorum et bonorum transp. C  hac] ac BC  qui om. P  somni V : somnus BC  iam] idem BC || lucescentis BC || voces P  visus om. P  me terra transp. P  haud om. C













liber vicesimus















e pistrino, ubi molares lapides et duodecim ancill˛e in victum farinam molentes erant, c˛eteris dormientibus una molito frumento nondum ab opera cessarat; erat enim omnium maxime imbecilla. H˛ec itaque lapidem componens omen Ulixi fecit inquiens: „Iuppiter pater, qui diis atque hominibus imperitas, a stellifero cœlo perquam vehementer tonuisti, cum nusquam nubes appareat. Ostentum alicui sane significas. Audi nunc, quid supplicem: Utinam proci hodie ultimum in Ulixis domo quem appetunt cibum sumant! Nam continuo labore me iam defessam reddiderunt, dum iis victum paro. H˛ec eis ultima cœna sit!“ H˛ec cum audisset Ulixes etiam l˛etatus, sibi de procis ulciscendum () statuit. At ali˛e ancill˛e domi ignem accenderunt. Interea pulcher Telemachus e lecto exurgens vestes induitur, humero acutum ensem suspendit, pulchris pedibus pulchros calceos alligat et firmam et acuto ferro munitam hastam arripiens a limine accita Euryclia: „Carissima“, inquit, „nutrix, quonam pacto hic hospes noster domi et cibo et lecto acceptus est? An aliqua eius ratio habita? Est enim mater mea licet sapiens nonnumquam eiusmodi, ut hospitem deteriorem negligat, potiorem temere inhonoratum dimittat.“ Huic rursus sapiens Euryclia: „Noli immerito, fili, illam nunc repre- () hendere! Ille namque, quantum voluit, et bibit et panem comedit. Cum autem dormiendi mentio fieret, Penelope ancillis mandavit, ut lectum sternerent. Ille vero, quicumque sit, omnino miser atque infelix in lecto et sub coriis quietem capere recusavit, sed bovis corio et ovillis pellibus stratis in vestibulo chlæna a me opertus quietem cepit.“ His auditis Telemachus hastam manu gestans duobus albis pedes cani- () bus comitantibus ad Achivorum cœtum progreditur. At Euryclia, Opi, Pisanoris filio, progenita, magni inter mulieres nominis: „Ancill˛e“, inquit, „aliqua vestrum domum mundet! Pulchras tapetis sellas sternatis, pulchras paretis mensas et spongiis abstergatis! Laventur crateres et rotunda atque fabrefacta pocula! Aqua quamprimum e fonte afferatur! Neque enim proci diutius aberunt. Nam dies eis festus agitur.“  e] a BC  pater om. P  perquam] per quod P || intonuisti BCP  appareant P || sane alicui transp. C  suppleam C || hodie om. BC || ultimum] ulctum V : om. P  me iam labore transp. C  iis] ipsis BC  Hoc V || audivisset B || etiam] et V  veste BCL || induetur L  et1] ut P  a] e L || acuta V  huiusmodi V  rursus] iterum BC  namque] enim BC  mentis BC  atque] et C – Opi Pisanoris] Opisanoris BC  filia L1V || magna L  mundet domum transp. BC  pocula] vascula poculave P || Aqua – afferatur] ac aquam quamprimum a fonte efferatis P  festus eis transp. C



odysse˛e homeri

His omnes mandatis parent. Viginti altum fontem petunt, ali˛e sedulo domi ministrant. Proci autem accedentes bene et scienter ligna incidunt. Reversis a fonte ancillis venit cum his et subulcus tres pinguissimos sues agens. Qui Ulixem lenibus verbis allocutus: „Hospes“, ait, „num te solito magis Achivi intuentur, an adhuc contemnunt?“ Cui Ulixes: „Utinam“, inquit, „Eumee, hanc iniuriam et hoc damnum, quod sine pudore in aliena moliuntur domo, dii ulciscantur!“ () Dum h˛ec invicem loquerentur, ecce caprarum custos Melanthius pulcherrimas totius gregis capras in procorum cœnam agebat. Quem duo pastores sequebantur, qui eas arguta in porticu alligarunt. Ille autem rursus Ulixem cavillatus: „Hospes“, ait, „adhuc nos hic domi mendicando mœrore afficies? Numquamne hinc abibis? Numquam arbitror, nisi prius manus nostras experiaris; nam in petendo es impudentior. Sunt alibi qui vescantur Achivi.“ Sic locuto nil respondit sapiens Ulixes, sed tacitus concusso capite male in eum cogitavit. () His tertius Philoetius, pastorum magister, accessit sterilem bovem et pingues capras procis adducens. Hos nautæ, qui et alios insulam petentes devehunt, advexerant et has etiam sub porticu colligarunt. Philoetius autem propinquum subulcum rogavit: „Quisnam ille est hospes et unde oriundum se dicit? Quod ei genus, que patria? Infortunatus sane et regi nostro perquam similis videtur. Sed dii“, inquit, „peregrinos infelices faciunt, quandoquidem regibus quoque miseriam struunt.“ () Ait, et dextra manu benigne Ulixem apprehendit eumque allocutus: „Ave“, inquit, „pater hospes, sis, oro, ut ante felix! Nam nunc quidem multis angeris calamitatibus. Iuppiter pater, non alius deorum est te crudelior, nullius misereris, cum ipse eorum creator sis, miseria et gravibus consumis angoribus. Sudavi, ut video, et oculi lacrimis maduerunt, cum Ulixis recordatus sum. Nam et illum huc illuc tali veste indutum errare arbitror, sicubi adhuc solis lumine fruitur. Quodsi mortem obiit et inferni domos petiit, hei mihi misero! Nam optimus ille me adhuc parvum inter Cephalenios delegit, quem bobus preficeret, quarum numerus sub nemine alio ita auctus esset, nisi eum alieni absumerent. Ideoque has ()

 iis FLP  levibus BC  intuerentur BC || contemnent V  Utinam] ut V  molitur V  Melanthus et in mg. Melanthius BC  colligarunt BC  domi om. C  nostras manus transp. L  nihil BFLP  malum P  pastorum] pastor et BC || accessit om. C  potentes BC(?)  alligarunt P  regni L  nullis C  domum P  Cephalonios FPLV1 || deligit C || quarum om. BC  eum] cum P













liber vicesimus















huc egi. Nam proci neque Ulixis filium neque deos curant, sed de dividendis diu absentis domini prediis cogitant. | Verum id ego sentio per- () quam iniustum fore superstite filio in peregrinam patriam cum bobus abire, molestius autem apud alienos in doloribus degere. Diu enim alias a superbis dominis fugi; sunt enim non tolerandi. Sed adhuc confiderem, si miser ille redierit, domo procos expelleret.“ Huic sapiens Ulixes: „Bubulce“, inquit, „cum neque malum neque insipientem præ te virum feras – te enim san˛e mentis intelligo – ideo tibi magno iureiurando confirmo idque princeps et optimus deorum primum, inde Ulixis, ad quam veni, domus sciat: Antequam hinc abeas, veniet Ulixes et, modo voles, tuis oculis procos, qui hic nunc dominantur, interemptos videbis.“ His iterum bubulcus: „Utinam, hospes, hoc Iuppiter annueret! Nosses, () qu˛e mihi vires, quæ manus essent.“ Iisdem etiam precibus deos omnes oravit Eumeus, ut scilicet Ulixes suam in patriam reverteretur. Dum hi talia inter se colloquerentur, proci interea Telemacho c˛edem parabant. Quibus sinistra aquila alte columbam unguibus extollens advolavit. Quo viso Antinous: „Sane“, inquit, „amici, hoc nobis de interimendo Telemacho consilium haud succedet. Sed epularum iam recordemur!“ Quod omnibus placuit, e vestigioque divini Ulixis domum ingressi depositis per sellas et sedilia chl˛enis oves et pingues capras suesque et indomitam bovem diis mactare, viscera tosta scindere, vinum crateribus miscere, et pocula propinare subulcus, Philoetius autem, pastorum magister, e canistris panem expedire, Melanthius vinum apponere. At proci appositis cibis manum admovent. Telemachus autem callido consilio intra fabrefactam domum ad lapi- () deum limen Ulixem sedere eique turpem sellam et parvam mensam et in ea parum carnis et vinum in aureo poculo apponi iussit eumque allocutus: „Istic sedeas“, inquit, „et cum viris vescere! Ego abs te et maledicta et procorum noxias manus prohibebo. Nam domus h˛ec haud publica est, sed quam mihi Ulixes comparavit. Vos autem, proci, et animum et manus a minis cohibete, ne qua contentio, ne qua lis oriatur!“

 sed om. P  diu om. P || domini] domi L  Bulce L  sciat om. C  nunc om. V  subulcus BC || hoc] ut V  scilicet om. P  in suam transp. P  Telemacho om. C || cede V  consilio C  omnibus] cibi B  dispositis C || sella F || sedilia] sedulam BC  dii B  subulcus + autem et, autem post Philœtius om. P  sedere Ulixem transp. V  in ea om. V || auro F  ne qua1.2] neque P



odysse˛e homeri

His dictis proci ammorsis labris Telemachi animum mirabantur. Quibus Eupithei filius Antinous: „Accepistis“, inquit, „Achivi, quam minaciter nobis Telemachus loquatur. Non enim Iuppiter Saturnius permisit, ut ei assentiamur, etsi scite domi contionetur.“ Qu˛e Antinoi verba Telemachus parvipendere. Precones per civitatem magnas deorum hostias agere. Tum comati Achivi in umbrosum longe iaculantis Apollinis nemus conveniunt. Assatis carnibus ministri meliorem partem procis et æqualem ipsis portionem Ulixi Telemachi iussu apposuerunt. () Insolentes autem procos Minerva non omnino sinebat ab iniuria abstinere, ut magis Laert˛e filius Ulixes ad eos ulciscendos incitaretur. Erat inter procos Ctesippus quidam, Sami incola, vir iniquus, qui divitiis fretus paternis Ulixis uxorem sollicitabat. Hic procos affatus: „Audite“, inquit, „qu˛e vobis dicam! Aequam quidem, ut decuit, portionem hospes habuit. Neque enim bonum neque iustum est ea fraudare, qui ad Telemachum veniunt, hospites. Ego autem ei nunc munus dabo, quod ipse vel balnei domino vel alii servorum, qui in Ulixis domo sunt, pretium exhibeat.“ () Cum hæc dixisset, robusta manu bovis pedem e canistro arreptum in Ulixem contorsit. At ille demisso capite ictum evitavit risitque more sardonio. Pes parieti illiditur. Telemachus autem acribus verbis: „Ctesippe“, inquit, „satius sane fuerat non ita hospitem appetere. Ipse tamen sibi cavit. Certe ego te medium acuta hasta transfigerem et pro nuptiis tibi pater sepultur˛e iusta persolveret. Nemo domi me˛e, quod non e˛quum sit, faciat! Singula ego iam novi, bona simul et mala intelligo, antehac stultior eram. Hoc tamen perpetiemur, quoniam c˛esis ovibus vinoque et pane una communicavimus. Sed molestum nobis est, ut multi unum impediant. Nolite ergo h˛ec amplius inimico moliri animo, nisi me ipsum quoque hostili ferro interimere cogitatis, quod quidem mallem, siquidem satius esset mortem obire quam tam indigna spectare, ut et hospites domi verberentur et ancill˛e turpiter vitientur.“ ()

 labiis P  Epithei V : Euptithei B2C  Saturnus L || admisit C  assentiamur + et C || scitis BC  preconem BCP  Achivi comati transp. V  Thelamachi B  Ulixes om. L  Cresippus B : Utesippus P  uxorem Ulixis transp. FP || procos om. BC  quidem] inquit P  est neque iustum transp. P  minus BC  pretium om. V  h˛ec cum transp. C || arreptam F  sardonio corr. in sardanio V – Cresippe B : Utesippe P  ego om. V || affigerem V  sepultur˛e iusta] sepulturam V || e˛quum] iustum BC  perpatiemur P : percepiemur B  nobis] mihi BC  quoque om. BC || siquidem] si quid V  et om. P  verberarentur L –, et ancill˛e – tacuerunt om. P  vitientur] vicuntur B













liber vicesimus















Hoc ille. Omnes autem tacuerunt. Inde non parvam post moram Damastoris filius Agelaus: „Amici“, inquit, „nemo amplius in hunc mendicum iniuriosis verbis debacchetur, neque vos neque ex Ulixis familia quisquam! Ego Telemachum et eius matrem lenibus verbis, si placuerit, alloquar. Dum spes aliqua sapientis Ulixis in patriam reditus superfuit, sine reprehensione potuit et profecto utilius fuit suspensos domi procos morari, si forte ille reverteretur. Nunc vero haud dubium est non amplius rediturum. Quare age, Telemache, matri, ut potiori et qui plura nostrum exhibuerit, nubat suadeas, ut tu l˛etus paterna bona possideas et iis utaris, illa aliam domum curet!“ Huic sapiens Telemachus: „Per Iovem“, inquit, „et patris mei labores, Agelae, qui alicubi longe ab Ithaca vel mortuus est vel errat, ego minime matris me˛e nuptias impedio. Cupio cui velit nubat eamque magnis donare muneribus placet. Sed pudet nolentem domo pellere, neque hoc deus permittat.“ Sic ait, procis autem Minerva effusum risum movit; depravavit enim eorum sensum. Ridebant namque, ut inter edendum cruentas carnes vix respirarent. Oculi autem lacrimis implebantur, quas animus portendebat. Quibus pulcher Theoclymenus: „Quo malo affecti estis? Nocte quidem vestra obducta sunt capita vultusque et sub genibus lamentum suscitatur. Lacrimantur enim oculi, cruore et parietes et pulchra tigna aspersa sunt. Simulacrorum autem plenum est et atrium et aula Erebus obscurus. Sol e cœlo defecit atque omnia nigra operuit caligo.“ Ait, tum omnes super his effusius riserunt. Quibus Eurymachus, Polybi filius: „Stultus“, inquit, „est hospes hic. Vos eum, iuvenes, e vestigio in forum trahatis, postquam nocti similis est!“ Huic rursus Theoclymenus: „Eurymache, nemo mihi manus inferat iubeo. Sunt mihi bini oculi, aures, pedes et in pectore sensus, quales decet. Quibus ipse domo hac egrediar. Nam imminens malum prevideo, quo nemo procorum evasurus est, qui in divini Ulixis e˛dibus iniurii et turpiter viventes remorantur.“

 Erebus obscurus] )εμνων Ερεβ2σδε bπ* ζ2φον (Hom. Od. ,)  clamastoris V  neque2 om. P  lenibus (levibus B) verbis om. C  in patriam om. BC  ille] nunc V || non om. BC  et om. P  Cupio om. L  Sic ait om. CV  debebant BC || ut om. P  respicerent L  Theodimenus V || Quo malo] quomodo FP  lamentum om. BC || sciscitatur B : siscitatur C  erebris C  deficit P  iis FLP  es V || eum] enim P  forum + hunc P || trahitis BC  Eurymache om. BC  boni BC

()

()

()

()



odysse˛e homeri

His dictis domo egressus frequenti ad Pireum divertit, a quo l˛eto vultu acceptus est. Proci autem omnes se invicem intuiti et de hospitibus ridentes Telemachum instigabant. Tum quidam insolentium iuvenum: „Telemache“, inquit, „nemo preter te alius tam malos hospites accipit, qualis hic mendicus est et panis et vini indigus atque nullius rei expertus, nul-  larum virium, sed qui tantum oneri terr˛e est. Alter autem vaticinaturus surrexit. Quodsi me audieris, satius erit, ut hos hospites multiremi in navi intrusos ad Siculos mittamus, ubi rem se dignam invenient.“ () Sic proci. Quorum verba Telemachus minime curabat, sed tacitus in patrem intuebatur eum semper observans, quando in impudentes illos  irrueret. Ipsa autem sapiens Icari filia Penelope e regione sella apposita singulorum sermonem audiebat. Illi vero ridentes post sacrificium lautam et opiperam cœnam pararunt, qua nihil eis de˛e et viri fortis consilio amarius cessit. Ipsi enim primi acerbissimum in procos moliti sunt exitium.  ()

 frenti B : om. C  accepit BV  trusos P || inveniunt P  nihil] vel BC  enim primi] cum primum BC

 irruere P : inruent B

ODYSSE˛E HOMERI LIBER VICESIMUS PRIMUS











Hic sapientem Icari filiam Penelopen c˛esia Minerva admonuit, ut arcum et nitidum ferrum certaminis Ulixi et c˛edis principium procis domi proponeret. Altas igitur domus scalas ascendit et incurva clavi, cui manubrium eburneum, accepta comitibus ancillis conclave, ubi res pretios˛e, aurum, argentum et fabrefactum ferrum, recondebantur, ingreditur. Inde arcum et pharetram cum letiferis sagittis capit. H˛ec dona hospes Iphitus, Euryti filius, diis immortalibus similis, Ulixi Laced˛emona proficiscenti Messene obvius in sapientis Ortilochi domo dederat. Nam Ulixes, quod sibi Messenii publice debebant, exacturus venerat. Illi enim ex Ithaca et greges et trecentos pastores navibus abduxerant. | Hac gratia () magnum iter aggressus est adhuc adulescentulus Ulixes; ante autem et pater et alii optimates ierant. Contra Iphitus duodecim sibi raptas equas et robustas mulas, qu˛e ei postmodum cædis causa fuerunt, repetebat. Nam cum ad magnanimum Iovis filium Herculem, magnorum operum exemplum, venisset, ille eum impius domi su˛e nihil deos testes et communem mensam reveritus et interemit et nobiles equas abstulit. Has ergo qu˛erens obvium Ulixem hoc arcu donavit, quo magnus Eurytus utebatur et moriens filio reliquerat. Huic autem contra Ulixes acutum ensem et firmam lanceam reverendi hospitii initium dedit. Non tamen in mensa se cognoverunt. Prius enim Iovis filius Iphitum diis immortalibus similem, qui arcum Ulixi dederat, interemit. Hunc arcum Ulixes, cum in Troianam expeditionem navigaret, domi venerabilis amici monumentum reliquerat, quo in patria utebatur. Dia igitur Penelope ligneum thalami limen a fabro quondam fabre- () factum et filo ad hostium aptatis inde pulchris foribus directum ingressa statim a coroni corrigia soluta et clavi immissa e regione seras aperuit. Pulchr˛e autem fores quamprimum apert˛e more tauri in prato pascentis  Sic B || Icari sapientem transp. V  cede V – properent L  aurum + et V || recondebatur BC – Iphirus FP  similis] simul B – proficiscentem F : proficiscens P  Artilochi P || dono BC  et2 om. P || adduxerant BC || Hac] Nam V  magni V  alii om. BC || Ipithus FP  postmodum ei transp. BC  nihil] vel V  mensem B  reverendi et in mg. al’ revertendi L || tamen] autem P  cognoverunt] spat. vac.  fere litt. cap. L || filium L  cum Ulysses transp. C  amici om. P  igitur] ergo V || quodam V – fabrefactumque L  filio P || aptans V || inde om. BC || direptum V  coroni corrigia] coro incorigia V



odysse˛e homeri

insonuerunt. Inde altum tabulatum ascendit, ubi scrinia et in his odorat˛e vestes condebantur. Ibi protenta manu a passillo arcum corytho tectum, ne situ sordesceret, arripuit. Illic tum flexis genibus arguta voce flevit, et viri sui arcu detecto et expleto lacrimis animo in atrium ad nobiles procos incurvum illum et pharetram multis et tristibus sagittis plenam manu gestans properavit. Ancill˛e autem sacculum, in quo multum ferri () atque e ˛ris regis sui premia condebantur, attulerunt. | Cum ergo ad procos dia mulier pervenisset, in fabrefact˛e domus limine faciem nitidis velis operta astitit et procos allocuta: „Audite“, inquit, „nobiles iuvenes, qui hic continue vi editis et bibitis diu absentis domini facultates ea dumtaxat gratia, quod me uxorem ducere desideratis. Nunc agite, hinc fiat vestri periculum. Proponam ego vobis magnum divi Ulixis arcum. Quem qui vestrum manu tetenderit sagittasque per singulas duodecim bipennes dimiserit, eum et optimum et locupletem, cuius in somnis puto me aliquando meminisse, hac relicta domo continuo sequar.“ () Ait, et Eumeo subulco iussit, ut arcum et nitidas sagittas procis proponeret. Cui Eumeus lacrimans viso domini sui arcu paruit. Lacrimabatur et bubulcus. Quibus Antinous acrioribus verbis: „Stolidi“, inquit, „agrestes, qui præsentia tantum misera arbitramini, quid nunc lacrimas funditis et Penelope animum perturbatis? Nam longe maiori tristitia afficitur, quoniam dilectum sponsum amisit. Quare aut taciti discumbatis aut foras comploratum abeatis! Tu hic arcum relinquas, ut impune certemus. Haud enim facile hunc arcum tendi arbitror, siquidem nemo inter nos est, qualis erat Ulixes, quem ego puerulus memoriter videre memini.“ () H˛ec ille, se tamen nervum tenturum et sagittam dimissurum sperabat. Qui primus Ulixis, quem domi sedens contemnebat et omnes in eum irritabat socios, telum expertus est. Tum Telemachus: „Amici“, inquit, „quam me vere stolidum reddidit Iuppiter! Dilecta namque et sapiens mater hac relicta domo alium se virum secuturam dicit et ego stultus rideo et oblector. Verum agite, proci, ex quo vobis hoc in certamine vestri periculum faciendum est pro matre, qualis mulier nulla est in tota

 iis FLP || adorate B1C  arcu V || corio L  tunc BC || flexibus V  in atrium (atrio V) om. BC  multis et tristibus (tribus FP)] in ultibus et strictibus BC  limine om. V  continue (continuo V) hic transp. BC || facultatem V || eam B  hic P  tenderit BC  dimisit B  Eumeno L  tantum] tamen BC || miserata BC  Penelopes P  quoniam] quando BCV  abeatis om. et ante comploratum s. l. add. eatis V || aurum BC  enim] eum BC  sagittas BC  Ulixes BC || contemdebat L  incitabat B || tunc B  quam] quantum V  se virum (+ esse P) secuturam] severum secuturum BC













liber vicesimus primus















Achaia neque apud sacram Pylum nec Argos nec Mycenas, nedum in Ithaca aut in nemorosa Epiro, ut ipsi nostis et me pro matris laude dicere oportet. Hanc occasionem ne dimittatis neque diutius de sagittando deliberetis, ut qui prestet videamus! Ego quoque vobiscum me experiar. Quodsi vicero, non me mater alium secuta mœstum domi ac solum linquet. Iam enim pulchra patris certamina tractare me posse confido.“ His dictis purpuream ab humeris chl˛enam deposuit. Inde stricto ab () humero ense primum longa ad filum fovea directa secures ordine eadem terra regesta locavit. Admirati sunt omnes, quod rem numquam visam tam scite aptasset. Inde arreptum arcum ter tendere tentavit, ter incassum destitit. Bono tamen animo quarto annixus profecto tetendisset, nisi Ulixes nutu abnuisset. Continuit ergo se licet sagittandi percupidus et ad procos conversus: „Amici“, inquit, „sane imbecillior ipse ero vel quia iunior sum, neque adhuc mihi fido, ut a viro, si quis e˛gre ferret, matrem vindicem. Sed vos agite, qui viribus potiores estis, vestri periculum facite et contento arcu certamen ineatis!“ Sic inquiens in bene compactis tabulis arcum et acutam sagittam () deposuit rursusque in sella, unde surrexerat, assedit. Tum Antinous, Eupithei filius: „Omnes“, inquit, „ordine a dextra surgatis et is incipiat, unde primum misceri vinum solet!“ Huic omnibus assentientibus Leodes, Enopi filius, qui vates iuxta pulchrum cratera primus semper sedebat et solus a turpibus abhorrens continuo procos arguebat, hic, inquam, primus tum arcum cepit et sagittam stansque arcum tentavit, non tamen tetendit. Insuetis enim et teneris manibus laborans ad procos conversus: „Amici“, inquit, „ego hunc tendere nequeo. Alius experiatur! Multis enim optimatibus hic arcus animam auferet. Et sane longe melius est mori quam vivendo peccare, cuius gratia hic omnes dies expectando conterimus. Nunc aliquis vestrum et sperat et cupit Penelopen, Ulixis uxorem, ducere, verum postquam arcum et tentarit et viderit, aliam inde bene cultarum Achivarum donis sollicitet. Hec autem postea ei nubat, qui plura dederit fortunatus.“

 apud sacram (sacram om. BC) – Mycenas] in sacra Pilo (e sacram Pilum corr.) neque Argis neque Mycenis (e Argos et Myenas corr.) V || in om. P  in om. BC  me] ne B : om. P || mœstum domi alium secuta transp. BC  relinquat BCFLP  humero C : humo B  filium FP  gesta P  quanto V || anxius FP  annuisset BC || ergo om. P  vindicem] vidissem V || potentiores BC  contempto P : protento V  acutam om. V  omnes BC  craterem P : clatera L || et om. L – continue BCL  accepit V – manibus teneris transp. C  Amici om. BC || ego inquit transp. BC  auferre BC || longe om. P  postquam] cum P  et1 om. P || inde] male BC || cultarum] culta ex BC  postea] po¯ea FL : poena P : pena V



odysse˛e homeri

His dictis arcum, unde sumpserat, reposuit et in locum suum resedit. Quem Antinous his verbis redarguit: „Leodes, quodnam verbum, quam grave, quam molestum locutus es? Et sane succenseo. Quodsi hic arcus optimatibus animam auferet, quoniam tu eum tendere non potes, inde est, quod non te talem peperit pudica mater, qualem sagittarium esse oportet. At alii proci hoc muneris facile obibunt.“ () Sic fatus Melanthio, caprarum pastori, ut in atrio ignem accenderet et iuxta sellam magnam pellibus instratam admoveret magnamque adipis pilam e tegete proferret, iussit, ut iuvenes et calefacti et uncti in arcum experirentur et certamen absolverent. Cui Melanthius paruit citoque accenso igne sellam ei admovit, magnam adipis pilam protulit. Sic iuvenes calefacti unctique conati arcum tendere non potuerunt; erant enim perquam imbecilles. Hic Antinous et pulcher Eurymachus, procorum principes et omnium optimi, amplius certandum inhibuerunt. () Interea bubulcum una cum Eumeo domo egressos dius Ulixes secutus extra hostium lenibus verbis alloquitur: „Bubulce et tu, suum custos, Eumee, quod vobis dicam, tacito opus est, animus tamen ut loquar hortatur. Quonam, dicite quæso, animo Ulixi affecti essetis, si forte rediret et aliquis eum deus huc repente reduceret? Num procis potius quam illi opem ferretis? Qu˛e vestra sententia est?“ Huic bubulcus: „Utinam“, inquit, „Iuppiter pater, nostro desiderio satisfacias, ut vir ille redeat aut deus reducat! Nosses, que mihi vires, que manus essent.“ () Similiter Eumeus deos omnes pro Ulixis in patriam reditu precatus est. Cognito eorum animo Ulixes iterum eos affatus: „Ipse ego sum“, inquit, „qui viginti post annos in patriam multis malis confectus reversus sum et, ut video, a nemine meorum preterquam a vobis reditum meum desiderantibus expectatus. Vobis igitur verum dicam: Si meo ductu insolentes hi proci interimentur, ambobus uxorem et peculium dabo, pr˛eterea et domos prope me e˛dificari iubebo, et mihi et Telemachi ()

 e tegete] νδον (2ντος (Hom. Od. ,)  Leotes V  grave] gratie P  auferret C || potest V  munere P  iusta BCL1 || instractam BC  calefacti et] calefaceret (?) C – magnamque P  tentandum BCFLP  ingressos V1  Num] nam P  feretis FP : ferentis BC || Qu˛e] quæ nam P  Hic V || Utinam] ut V || pater] pro, addito in mg. pater V  satisfaciat BCV || aut] at FP  animo eorum transp. V  confectis C : affectus L  ut om. BC  vere V  hi om. P || interimerentur P  dabo om FP || et domos] domum V || iubeo BC || mihi] multi BC || et3 om. BCFL













liber vicesimus primus















socii et fratres eritis. Sed agite, certissimum vobis signum, ut me Ulixem esse cognoscatis, ostendam.“ Simul h˛ec dicens sublatis vestibus: „En cicatrix“, inquit, „quam quon- () dam mihi in venatione apud Parnesum cum filiis Autolyci aper inflixit!“ Quam cum illi et vidissent et agnovissent, eius caput et humeros amplexi et osculati lacrimabantur. Idem et Ulixes faciebat. In quibus lacrimis sol occidisset, nisi Ulixes his verbis inhibuisset: „Desinite iam ab his gemitibus, ne quis domo egrediens advertat et aliis referat! Sed singuli, non simul omnes atrium ingrediamur, ego primus, vos inde sequamini! Id autem vobis signum sit: Alii omnes insolentes proci arcum mihi et sagittam dari abnuent, at tu, Eumee, eum mihi porrigas, et iube ancillis firmum domus hostium claudant, ut nemo audito strepitu et clamore in ædibus egredi queat, sed negotio adsit! Tu autem, Philoetie, hostio clavem admoveas idque quamprimum nexu offirmes!“ Sic fatus frequentem domum ingreditur atque, unde surrexerat, rese- () dit. Mox eius famuli subsequuntur. Et iam Eurymachus arcum pertractabat hinc illinc igne calefaciens, non tamen tendere poterat. Quam ob rem superbus eius animus angebatur secumque indignabundus: „Hei“, inquit, „et meam et sociorum vicem doleo, non tantum harum nuptiarum gratia – sunt enim ali˛e mult˛e in circumflua Ithaca et vicinis civitatibus puell˛e –, sed quod adeo divo Ulixi viribus impares simus, ut minime eius arcum tendere valeamus, quod nobis perpetua erit infamia.“ Cui Eupithei filius Antinous: „Eurymache“, inquit, „non ita se res () habet, sed scias hodie festum Apollinis diem publice celebrari. Quis igitur his sollemnibus arcum tendit? Quam ob rem eum et secures ociosi reponamus, dum cras redibimus; nihil enim quemquam ablaturum arbitror. Sed prius minister nobis propinet, ut libemus. Melanthio autem mandemus, ut ex toto grege delectas capras huc mane adducat, ut sacrificio ex earum femoribus arcigero Apollini facto in tendendo arcu nostri periculum faciamus concertemusque.“

 Autolyce BC  et (om. P) vidissent illi transp. V  ingrediantur V  nobis  annuent BC : obnuent P – firmum + in BC  claudere L BFLP1  sed negotio] ad negocii BC || hostiam F1  amoveas V  unde] duo litt. induct et in sella unde s. l. add. V  igni BCFLP – agebatur BC  et2 + meorum V  harum] arcum BC  impares simus (sumus P)] simus pares BC || ut] et P  erit perpetua transp. V  Erimache V  diem om. BC || publice] compendium pp sup. addito e (= prope, proprie ?) BC  sollendibus BC || eum] cum P || ociosi] socis C  prior V  certemusque BC



odysse˛e homeri

Hoc Antinoi consilium omnes comprobarunt. Tum ministri aquam manibus dederunt, iuvenes coronatis vino crateribus ordine pocula circumtulerunt, cumque libassent, quantum cuique placuit biberunt. Quibus callidus Ulixes: „Vos ego, nobilis domin˛e proci, in primis autem vos, Eurymache et Antinoe, precor – tu enim ut decuit locutus es –, nunc a tendendo arcu cessandum et diis concedendum; cras deus, cui volet, palmam daturus. Sed agite, patiamini, ut arcu ego experiar, an mihi quales ante vires supersint, an eas erroribus et calamitatibus meis amiserim!“ () Sic fatum superbe omnes increpuerunt veriti, ne ipse tenderet. Cui Antinous indignabundus: „Infelix“, inquit, „hospitum, num desipis? Num tibi satis est, quod te convivio nostro dignati sumus? Nec cibo indiges et sermones tibi nostros credimus, quos alius hospes et pauper audit nemo. Vinum tuam mentem l˛esit, ut solet, qui se eo nimium invitant. Vinum namque nobilem Centaurum Eurytiona in incliti Perithoi atrio in Lapithas irritavit, siquidem, postquam eius mens vino occu() pata est, furibundus multis Perithoi domum malis affecit. | Heroas autem dolor invasit, cum protracto illi insultantes et aures et nares ferro inciderunt. Ille amens a se ipso l˛esus abiit. Ex quo inter Centauros et Lapithas pugna exorta est. Sibi ergo primum ebrius ille malum struxit. Itidem tibi continget. Nam si arcum tentaveris, non amplius tibi his in ædibus cibus dabitur, immo e vestigio te navi devectum ad Echetum regem, mortalium omnium pessimum, mittemus, ubi nulla tibi amplius spes supererit. Sed tu tacitus bibe neque iuniorum certaminibus admisceare!“ () Tum sapiens Penelope: „Antinoe“, inquit, „neque decens neque iustum est contumeliis Telemachi hospitem afficere. Putasne, si forte viribus suis fretus magnum Ulixis arcum tetenderit, me domum suam uxorem ducat? Neque enim hoc ipse sperat neque vestrum aliquis hac gratia perturbetur. Hic ipse victum habeat, neque id vobis suspicandum est.“ ()

 ministri om. P  coronati BC || clateribus L  vos1 + inquit BC || domini V  contendendum BC || deus V2 : deum cett.  daturum BCFLP || age BC ||  num + et BC || arcum V  meis om. V  fatus BC  Antonius B1C num tibi satis – sumus om. P || Nec] non BC  audivit P || eo om. BC  invitat BC || nobilem Centaurum] nobile esse torum V || Eurytrona FP : Eurition V || in om. BCPV  irritant V : intravit C  est om. P || pariethoi L || domus F1 : domi P  exultantes V  amens] autem BC  Sibi] sic BC || ergo + in C  tentares P  cibus om. BC  iunioribus LV1  ducatur B  Hic] hoc V : Nec C || neque id vobis (nobis V) suspicandum est om. C













liber vicesimus primus













Huic Eurymachus, Polybi filius: „Penelope“, inquit, „sapiens Icari filia, neque putamus neque convenit, ut hic te ducat, sed hominum famam veremur, ne quis malignus Achivorum dicat longe deteriores viros optimi viri uxorem expetere, qui minime possint eius arcum tendere, quem vir mendicus facile tendat et sagittam dirigat. Hoc magno nobis dedecori cederet.“ Huic rursus sapiens Penelope: „Non ita gloria in populo comparatur“, () inquit, „ut quis per contemptum optimi viri rem familiarem consumat. Quid hoc reprehensione dignum ducitis? Hic sane hospes et magnus et robustus et bono patre progenitus. Quare agite, fabrefactum arcum accipiat, ut quid possit videamus! Ego autem polliceor et id re pr˛estabo: Si arcum is tetenderit et hanc ei gloriam Apollo largietur, omnibus eum vestibus induam et acuta lancea donabo, ut et a canibus se et hominibus tueatur, pr˛eterea et ense et calceis. Inde, quocumque ire cupiet, eum dimittam.“ Tum Telemachus: „Mea mater“, inquit, „nemo Achivorum me melius, () cui velit, et dare et negare arcum potest. Horum nemo, quicumque asperam Ithacam et Proselidis equorum altricis insulas gubernant, invitum me coget, quin, si placuerit, huic hospiti hunc arcum exhibeam. Tu in thalamum reversa res tuas cura, telam scilicet et colum, et ancillis impera, ut opus curent! Arcum viri tractent et ego in primis, cui ius domus est.“ H˛ec verba admirata Penelope domum cum ancillis ingreditur et cum () super sapientis filii sermone, tum super carissimo coniuge Ulixe cogitans deplorabat, quoad dulcem oculis eius somnum c˛esia Minerva obfudit. Post h˛ec subulco incurvum arcum arripienti proci simul omnes inclamabant. Eorum quidam: „Quo“, inquit, „incurvum arcum aufers, stolide

 Proselidis] πρ*ς Ηλιδος (Hom. Od. ,)  neque1 + hoc C || convenit] unuenit, sed induct. et in mg. veremur B  post minime spat. vac.  fere litt. cap., sed nil deest B || possunt P : possent BC  cedetur BC  in populo gloria transp. C  familiarem] suam V  fabrefactum] factum BC  qui BC || re om. C  is (om. P) tetenderit] id tenderit BC || largiretur FP  acutam lanceam V || et2 om. P – se et (+ ab V) hominibus tueatur] tueatur et hominibus P : et hominibus se defendat, sed se defedat induct. et s. l. add. tueatur C  cupiat L1V – dimittam eum (eumque P) transp. V  Proselidis] proselite helidis C : proselidis in text et in mg. alt. (?) m. Proselite helidis B || gubernat P – me invitum transp. C  hunc] hinc B || Tu in] Tu interea C : Tunc iua B1  tua B  cui ius] cuius V || domum BC  admirari C || cum2] eum F : om. P – arripienti proci – incurvum arcum om. V  Quo] non BC || auferre BC



()

()

()

()

odysse˛e homeri

subulce et insipiens? Cito te inter porcos veloces canes laniabunt, ab his hominibus expositum, quos nutris, si Apollo nobis et alii immortales dii propitii fuerint.“ H˛ec illi. Quorum clamoribus ille perterritus arcum in locum suum reposuit. Ex alia parte Telemachus illi clara voce minatus: „Senex“, inquit, „profer arcum – fortasse non bene omnibus parebis –, ne te licet iunior in agrum lapide percussum expellam; tibi enim viribus pr˛esto. Utinam tantum omnibus, qui domi sunt, procis prestarem! Quam primum enim aspere aliquem domo expellerem; nam mala mihi machinantur.“ H˛ec dicenti omnes profuse arriserunt graviter eum irasci sinentes. At subulcus iterum captum arcum Ulixi dedit. Inde accita Euryclia nutrice: „Iubet“, inquit, „Telemachus, ut ædium fores firmiter occludas, ne quis nostro audito clamore et gemitu domo egredi possit.“ Illa mox paruit clausitque frequentium e˛dium ianuas. Clam autem prosiliens Philoetius clavi et funi ex canabi, qui in porticu erat, eas obfirmavit. Inde reversus, unde surrexerat, resedit Ulixem aspiciens, qui iam totum arcum pertractabat, an se absente vermes cornu illud abroserint. Tum aliquis vicinum intuitus: „Sane“, inquit, „hic arcuum est explorator et cognitor aut ipse arcum domi habet vel se iis scire simulat, ita eum hinc inde pertractat hic malorum expertus mendicus.“ Alius autem insolentium iuvenum: „Utinam“, ait, „sic ei boni aliquid contingat, ut illum tendere poterit!“ Sic invicem colloquentibus procis sapiens Ulixes toto statim arcu recognito more viri, qui canendi peritus nova in cithara contortam ex ovillis intestinis chordam apte utrimque colligat, facile magnum arcum tetendit. Inde nervus manu protractus hirundini similis insonuit. At proci magno mœrore affecti vultum mutarunt. Iuppiter autem, ut augurium

– ab his hominibus expositum quos nutris] οOον -π’ -ν&ρ.πων, οtς τρεφες (Hom. Od. ,); textum male intellexit interpres  inspiciens BC || procos BCFLP || ab] ex FP || iis F  expositum dub. scr. : -tus codd., sed totum locum male intellexit interpres, vid. adnot. latinograecam || alii om. et alibi post dii add. V – dii (om. P) propitii] alii proci BC  reposuit + et L  parebis om. P || nec V || te licet] telum FP, sed in F alt. m. in mg. add. al’ te licet  Utinam] ut BC  proci FP  machinatur BC  dicente V  Euryclia] iuridia B1  iube C  aclamore B || domi V : om. P || egredi] exire V –, Illa mox – nec in tendendo om. et in mg. add. hic multa desunt BC  e˛dium om. P  Philoetius clavi om. L  erant L || eas om. V  obroserint V  est] ne P || arcus FP || vel] ve FP || his F1 : quis V1 – medicus L  ei boni om. P  cithera L  colligat + sic P || magnum om. P  harundini P  ut] ait F











liber vicesimus primus



daret, v˛ehementius intonuit. Quo patientissimus Ulixes l˛etatus velocem sagittam, qu˛e extra pharetram erat (nam ali˛e in ea recondebantur) arripuit, ut eam proci continuo experirentur, inflexoque arcu e regione a sella, ubi sedebat, telum dimisit neque a securibus aberravit; nam per  omne illarum foramen ferro gravis sagitta evasit. | Tum Telemachum affa- () tus: „Telemache“, inquit, „non te hospes domi sedens reprehendit neque aberravit, nec in tendendo arcu laboravi. Adhuc mihi vires supersunt nec sum, qualem me contumeliosi proci calumniantur. Nunc autem tempus est, ut cœna Achivis ad lumen paretur. Inde cantu et cithara oblectari  oportet. H˛ ec enim sunt ornamenta convivii.“ H˛ec inquiens oculis innuit. At Telemachus, dilectus Ulixis filius, mox () se acuto ense munivit, quo arrepto iuxta Ulixem corusco ferro armatus stetit.

 extra pharetram] exempli pharetræ (-æ e corr.) P  inflexuque V  omnem V || gravius FP  neque] non enim a signo FLP  arcum V || laboravit V  est om. L || limen BC || pareretur P || cythera FP  astitit BCLP

ODYSSE˛E HOMERI LIBER VICESIMUS SECUNDUS











Deposito pallio sapiens Ulixes in medium magni atrii cum arcu et plena pharetra prosiliit sagittisque ante pedes diffusis ad procos conversus: „Hoc“, inquit, „certamen huc usque innoxium fuit, nunc aliud aggrediendum, quod nemo vestrum adhuc suspicatur, si hoc meum desiderium Apollo expleverit.“ Dixit et in Antinoum l˛etiferum telum direxit. Is ad aureum poculum () duplici ansa insigne protenta manu iam cœperat bibiturus neque fatum suum pr˛evidit. Quis enim credidisset unum etiam fortissimum in frequenti convivio in cædem prosilire? Teli acies per tenerum eius guttur evasit, poculum in alteram partem procidenti e manibus excussum est. Continuo crassi sanguinis rivus per vulnus defluxit. Calcibus mensam deiecit. Panis et tosta caro deturbata mensa sordibus coinquinatur. Hac re proci perturbati e sedibus in unum conveniunt firmos undique munitosque parietes circumspicientes. Nusquam clypeum, nusquam telum, quo se defendant, vident. Conviciis autem Ulixem prosequebantur: „Quam nequiter, hospes, viros sagittis appetis! Non alias certabis. Certum namque tibi exitium imminet. Interemisti iuvenem tota Ithaca prestantissimum, quem hic vultures laniabunt.“ Sic quisque, ut ipsorum poterat verbis coniici, arbitrabatur haud ex () industria illum interemptum. Neque stulti adverterunt suum exitium. Quos torve intuitus Ulixes: „Canes“, inquit, „vos me numquam huc a Troiano bello rediturum predicabatis et meas consumebatis facultates, uxorem meam me vivo sollicitabatis, ancillas turpiter cognoscebatis neque deos superos neque hominum famam reveriti. Nunc exitii vestri tempus advenit.“ H˛ec eo dicente pallido metu proci contabuerunt. Solus Eurymachus: () „Si Ithacensis Ulixes es“, inquit, „recte locutus es. Multa sane Achivi et  prosilit BCFL – fuit – aggrediendum (egrediendum V) om. P  quo V  Antinoo V || Is] his V  ansa om. P  etiam] et V  tenerum] molle BCFLP  poculum] procul BC || altam B – munitos CP  clypeum om. BC || nusquam2 induct. B : om. C –, vident – volet mortem deest in BC (in C spat. vac.  litt. cap.); in mg. hic item desunt multa B : Hic item multa desunt C  conviciis] cognitis V  ipsorum ut transp. P || arbitrabantur V  advertunt P  consumabatis L  me vivo] matrimonio et in mg. me vivo V  Ithacensis si transp. P



()

()

()

()

odysse˛e homeri

domi et foris turpiter ausi sunt, quorum omnium Antinous auctor iacet. Ipse nos impulit, non tantum uxoris gratia ac studio, sed ut pulchr˛e Ithac˛e dominaretur. Cuius votum minime Iuppiter audivit. Ad hoc et de filio tuo interimendo consilium inierat. Cum ergo mali auctor perierit, tu tuo parcas populo! Verum nos tibi in posterum grati, quicquid tuum bibimus, quicquid comedimus, vicies tantundem referemus et ære et auro tuo satisfaciemus desiderio, neque te antea irasci decet.“ Cui torvo vultu sapiens Ulixes: „Eurymache“, inquit, „si omnes tuas mihi tradideris facultates, et quas habes et quas habiturus esses, vobis ego minime parcerem, antequam omnium vestrum ulciscar insolentiam. Nunc vobis aut contra pugnandum est aut fugiendum, si quis volet mortem evadere; sed neminem evasurum arbitror.“ His verbis et animus et genua ipsorum contabuerunt. Tum iterum Eurymachus: „Socii“, inquit, „non sane hic innoxias manus continebit, sed ex quo arcum et pharetram cepit, nos ad unum sagittis impetet. Quam ob rem nos pugn˛e accingamus et strictis ensibus mensas l˛etiferis telis obiiciamus et in eum simul irruamus omnes! Hoc pacto eo a ianuis fugato per civitatem sublato quamprimum clamore evademus. Hac ratione hic fortasse remissius sagittas dimittet.“ Sic clamans acutum ensem e˛reum nudavit et acriter in Ulixem insiluit. At Ulixes contorto telo eum non longe a mammilla vulneravit et confixo sagitta iecore et ense manibus excusso super mensa resupinum stravit. Deiect˛e epul˛e et poculum. Ipse autem moriens cum gemitu fronte pavimentum tundere et calcibus sedem pulsare, caligo oculis offundi. Inde irruentem stricto ense Amphinomum et, si quo pacto extra ianuam evaderet, conantem a tergo acuta lancea Telemachus excepit. Quæ e mediis humeris per pectus evasit. Ille in faciem prolapsus frontem humi afflixit. At Telemachus veritus, ne quis se, dum telum educeret, ense percuteret vel quoquo pacto ex obliquo impeteret, telo in vulnere relicto citato cursu se ad patrem recepit eumque lenibus verbis affatur: „Pater, nunc ego tibi et clypeum et duas hastas et æneam galeam, qua  ac studio om. P || sed expunct. L  voto FLP || hec V  ergo] vero L – tu tuo parcas (pareas FL)] pareas tuo rogo P  omnium vestrum] vestram P  inde ab evadere codd. BC post textum amissum continuantur  sotiis BC  et om. BC  eum B  a om. V || ianuis induct. et armis s. l. add. B (de C non liquet) || evadamus BC  fortassis BC || remissi V : remissus B1 : remissas B2C  ensem + in BC || post e˛reum (aerem BC : om. L) spat. vac.  fere litt. cap. V  non longe a mammilla] secundum mammillam BCLP  caligine V || offendi V : effundi BCFP  stricto ense irruentem transp. C || Amphionoum B : Amphinomitinum P  lancea] hasta P  se om. L  obliquo] aliquo L  affatur verbis transp. C  et1 om. P || duas + tenues C || galeam om. BCL













liber vicesimus secundus













tempora munias, huc afferam, ipse quoque me armis induam. Dabo alia arma subulco, alia Philoetio. Armati enim longe melius rem agemus.“ Cui Ulixes: „Festina“, inquit, „dum mihi tela ad defendendum super- () sunt, ne me a ianuis solum propulsent!“ Paruit Telemachus et ingressus cubiculum, ubi pulchra arma condiderat, clypeos quattuor et galeas totidem æreas equina crista insignes et octo lanceas delegit, qu˛e omnia propere ad carissimum parentem detulit. Iis se primum ille, inde famuli munierunt strenuumque bello Ulixem circumsteterunt. Qui, dum tela suffecere, tam diu procos interemit, illi frequentes cade- () re. At postquam tela iaculantem regem defecerunt, arcum in fabrefacto limine deposuit e regione astans et humeros clypeo triplici corio munito et caput firma pulchraque galea equina crista nutante contexit. Cepit et duas robustas spiculo ferreo hastas. Erat ianua in extrema domo, inde semita asseribus offirmata. Hanc Ulixes subulco defendendam commisit; nam is solus erat exitus. Tum Agelaus omnes allocutus: „Amici“, inquit, „nonne aliquis nostrum erit, qui ad ianuam illam ascendere, populum accersere, ut clamor excitetur, audeat? Sic vir ille a sagittando cessabit.“ Cui Melanthius, caprarum custos: „Haud fieri potest“, inquit, „Agelae, () Iovis alumne, sunt enim fores firmissim˛e et aditus perdifficilis, unde unus omnes facile prohibebit, modo sit fortis. Sed ego vobis ex cubiculo arma deferam, ubi ab Ulixe et filio recondita arbitror omnia.“ Sic inquiens in Ulixis cubiculum per hostium ingreditur, unde duodecim clypeis et totidem lanceis ac galeis e˛neis equina crista insignibus arreptis e vestigio ad procos detulit. At Ulixes, ut eos armatos tela manibus concutere animadvertit, formidans sibi rem magnam aggressum esse visus est et extemplo Telemachum allocutus: „Fili“, inquit, „profecto aliqua in nos ancillarum sive Melanthius illos armavit.“

 e regione astans] 8στ"μεναι (Hom. Od. ,); fort. interpres 8σταμνος legit  munias tempora transp. C  bubulco V || enim om. C  æreas (graves B2C : greus B1) equina] æreaaequina P  delegi L : degit B || patrem FP  his BC || munierunt] invenerunt B : induerunt C  cum … sufficere P || ille B  in bis scr. B  deposuit] tetendit V || stans B || triplici] duplici L  firma pulchraque] firmaque V || christaque V  hastas spiculo ferreo robustas transp. P  asseribus om. V  Amici om. BC  ascendere + et BC  Sic – cessabit om. V || ad sagictandum P  unus + modo viribus prestet omisso modo sit fortis (l. ) BCFLP  omnes om. FP  advertit BC || sibi om. C || aggressus C  visus est] se P || profecto hic om. post aliqua in mg. add. V  ancilla B2C



odysse˛e homeri

Cui sapiens Telemachus: „Pater“, inquit, „mea culpa factum est, qui cubiculi hostium apertum reliqui, quod illi adverterunt. Sed age, Eumee, id obserato! Interim observes velim, an ancillarum aliqua an Melanthius, quod potius arbitror, arma procis ministret.“ Dum hæc invicem loquerentur, subulcus Melanthium iterum pro armis reversum vidit. Quare ad propinquum Ulixem conversus: „Iovis alumne“, inquit, „Laert˛e fili, scelestus ille, quem suspicabamur, ascendit in thalamum. Tu vera locutus es. Ego autem aut eum, si viribus prestabo, interimam aut ad te traham, ut insolenti˛e su˛e pœnas luat; totis namque viribus domi tu˛e contra te machinatus est.“ () Cui Ulixes: „Ego“, inquit, „et Telemachus procos velint nolint morabimur, vos autem illum contortis pedibus et revinctis post terga manibus in cubiculum protractum et tabulis alligatum et ad trabem usque sublatum appendite, ut diutius dolens atque anxius vivat!“ Ait, illi statim paruerunt et ascensis scalis eum, cum intus esset, absconditi latuerunt. Perquirebat enim cubiculi latebras pro armis. Hi in limine exeuntem expectarunt. Qui cum altera manu pulchram galeam, altera magnum clypeum et situ sordidum, cui fibularum lora rupta erant, quo Ulixes iuvenis utebatur, afferens egrederetur, eum capillis in cubiculum retraxerunt et humi prostratum pavitantemque pedibus manibusque arcte devinctis, ut preceperat Ulixes, torto fune ad columnam traxerunt ad trabem usque sublatum. Quem deridens subulcus Eumeus: „Nunc“, inquit, „Melanthi, perquam probe noctis vigiliam custodies molli in lecto recubans, ut decet. Neque enim te pulchra aurora ab oceani fluctibus exurgens latebit, ut feras procis capras, quo cibos parent.“ () Hoc pacto illic gravibus vinculis pendentem reliquerunt. Inde repositis armis ad strenuum et sapientem Ulixem revertuntur, ubi magnos spirantes animos astiterunt. Hi quattuor iuxta limen aderant, in atrio autem plures et boni. At Iovis filia Minerva Mentori et faciem et vocem similis ()

 illud C  ministret] sufficiat BCFL : subministrat P  iterum Melanthium transp. CV  in om. V || aut] ut L : om. CPV || eum om. V  luet F  velint nolint] si velint nolintve P  et revinctis] revinctisque P  prostratum P || ad trabem] trabe BC  atque] et BC  Ait] At BC || esset + et P – absconditus B : ascenditus C  perquirebant L  magnum] manu PV || clypeum + magnum P || loro F : lorum P || ruptum P  afferens + cum P – cubiculo V  -que2 om. BC  Num C : Nun B  moli V  recumbans B1 : -bas B2 : recumbens C1 : -bes C2  resurgens BC || quo] quibus P  illi V || vinculis] ungulis V  ad] et in, sed et induct. V || et (om. V, add. ad s. l.) sapientem Ulixem] Ulixem ac sapientem P – plures autem transp. P  vocem et faciem transp. V











liber vicesimus secundus















Ulixi astitit. Qua ille visa l˛etatus: „Mentor“, inquit, „ne me offendas rogo, recordare amici, quot in te bona conferebam! Sumus enim e˛quales.“ Sic ait reputans tamen populorum servatricem Minervam esse. Alia ex () parte proci inclamabant. Primus autem Damastoris filius Agelaus: „Mentor“, inquit, „ne te verbis decipiat Ulixes caveto, ut eum contra procos defendas! Ita enim et patre simul et filio interempto nostr˛e satisfaciemus voluntati. At si contra nos quicquam machinaberis, capite a nobis mulctaberis. Cum vero eos interemerimus, omnem rem familiarem et domi et foris inter nos partiemur, neque filios neque filias neque pudicam uxorem Ithac˛e versari sinemus.“ H˛ec ille. At Minerva vehementius indignata gravibus in Ulixem verbis: () „Num tibi, Ulixe“, inquit, „h˛e vires sunt, is animus, qualis tibi ante novem annos fuit, cum pro pulchra Helena apud Troiam indefessus pugnasti et multos gravi bello viros interemisti? Tuo enim consilio capta est magna Priami civitas. Quonam nunc pacto pro rebus et domo tua cum procis pugnare et vires tuas ostendere formidas? Sed huc accede et rem ipsam videas, ut intelligas, qualis sit inter viros Mentor, Alcimi filius!“ Ait, et nondum omnino alteri parti victoriam dabat, sed sociorum vires et animum et imprimis Ulixis et clarissimi filii tentabat. Ipsa igitur super magna domo concita hirundini similis e regione assedit. Tum Damastoris filius Agelaus procos hortatus – erant enim Eury- () nomus et Amphimedon et Demoptolemus nec non et Pisander, Polyctoris filius, et bello strenuus Polybus, qui virtute c˛eteris adhuc viventibus prestabant et pro vita pugnabant; nam illos et sagitt˛e et tela confecerant – hos, inquam, Agelaus hortatus: „Amici“, inquit, „hic vir iam cessavit atque impetum cohibuit eumque Mentor vane iactando reliquit. Sunt igitur soli et in primis ianuis. Quam ob rem agite non omnes una, sed sex vestrum primo hastas in eos contorqueant, si quis forte de vulnerato Ulixe gloriam referat; de reliquis enim nihil curandum est, si ille ceciderit.“  Ulixi om. BC || illa F1P || inquit Mentor transp. C || rogo om. BC  amice P || quod BC : tot L || summus B  et filio simul transp. P  vero] nos BC  neque filios om. FP || neque (nec FL) pudicam om. BC  sunt om. P || ante om. V  multo V || bello om. V  magni LP  huc] nunc V  ut] et P || Alcinii BC  omnino] animi BC  et3 (om. FPV) + Telemachi BCFLP || Ipsa] postea V  domo magna transp. V  Demastoris FV : Demasteris L : Damastis C : Damastrus B1 : Damastris B2 || enim + et BC – Eurimonus C  et1 om. BC || Demoptolomus P || et3 om. P  inquam] nunquam C  hastas + et P || eum V || contorqueat BC || de om. P  enim] vero V – occiderit BC



odysse˛e homeri

His illi verbis persuasi summo in eum studio iaculati sunt. Quorum tela Minerva irrita fecit. Nam unum pulchri atrii limini, alterum fabrefactis foribus infigitur, cæterorum fraxinea cuspis parieti alliditur. Contra strenuus Ulixes: „Amici“, inquit, „nunc iaculis in procos irruendum, ut quamprimum eos interimamus.“ His illi verbis conciti quisque acutum telum contorsit, Ulixes Demoptolemum, Telemachus Eurii filium, Elatum subulcus, Pisandrum Phil() oetius interemit. | Qui humi procidentes mordicus terram appetebant. Tum alii pr˛e formidine in ultimum atrium receptis mortuorum telis confugiunt atque iterum tela contorquent. Qu˛e iterum irrita Minerva reddidit; unum namque atrii limen, alterum ianuam, tertium fraxinea hasta parietem assecutum est. Solus Amphimedon in manus vola Telemachum leviter vulneravit, ut summam tantum cutem lederet. Ctesippus autem Eumei clypeum longa hasta perstrinxit, quæ supra eius humerum delata humi cecidit. At sui circum Ulixem in procorum gregem tela contor() quent. | Illic urbium expugnator Ulixes Eurymedontem, Amphimedontem Telemachus, Polybum subulcus, Ctesippum boum custos vulneravit. Hic illi imprecans: „Polytherse“, inquit, „fili contumeliose, non omnino a tua iaculandi stultitia cessas. Verum h˛ec diis cur˛e sunt, quippe qui longe sunt meliores. Hoc tibi pro pede, quem divino Ulixi mendicanti dedisti, munus redditur.“ () H˛ec boum custos. Iterum Damastoris filium Ulixes longa lancea, Telemachus Leocritum, Euenoris filium, in media dorsi spina vulneravit. Teli acies in aliam partem evasit, ille frontem humi pronus allisit. Tum Minerva ex alto tecto rapto, quo mortales pereunt, ægide illos perterruit et facta per atrium fuga tamquam boves, quas in vere, cum dies augentur, varius asilus stimulat, dissiliunt. Et ut rapaces incurvis ungulis et rostro accipitres e montibus in alites deferuntur – illi altiora veriti in campum devolant neque insultantibus resistere neque fugere possunt; aucu()

 fraxea BC || cuspi V || alliduntur V  Eurii (Eurici BC) filium] Euryphylum P || bubulcus BC || Pisandrum + Eurynomum P  interimit FL || precidentes B || mordicu B2 : morsibus FP – confugiunt] recipiunt C  parieti assecutus V  lederet] perstringeret BCFLP || Cresippus B : Utesippus P  perstrinxit] assequitur BC : assequitur et FLP  cecidit] decidit BCFLP || gregi V  Eurimedontive V  Crisippum B : Utesippum P || custodem B2  omnino] animo BC  iactandi P2 || sint BC  divino] dio BC : domi FP : domi aliquando L || dedisti mendicanti transp. P  reddidit L : reddidit aliquando FP  Ulixem BC  Lecocritum FLP : Lecoctum BC || Eunoris P  tepto B1 : celo B2C || rapto quo] nil mutandum; interpres genus verbi αHγς propter iuxtapositum φ&ισμβροτον male intellexisse videtur || preterruit V  quas om. P – cum dies augentur transp. post stimulat V  e] de BC || in om. PV || deferunt P











liber vicesimus secundus













pes autem l˛etantur – haud aliter perterriti proci magna vi per domum agebantur et percusso capite mœstos edebant gemitus. Totum pavimentum sanguine inundabat. Leodes autem apprehensis Ulixis genibus his eum verbis affatur: „Pre- () cor te“, inquit, „Ulixe, ad tua genua provolutus, ut me audias, mei miserearis. Ego tibi testor nullam mulierum domi tu˛e neque verbo neque re umquam sollicitasse, sed aliis id semper dissuadebam, qui id tentarent. Me tamen non audierunt, ut a turpitudine abstinerent. Hac gratia his sibi flagitiis exitium compararunt. At ego vates, cum nihil commiserim, cum sontibus iacebo, ex quo nulla officii gratia in posterum relinquitur.“ Hunc torvo vultu respiciens sapiens Ulixes: „Si quidem“, inquit, „inter () hos vates esse gloriaris, s˛epenumero pro me orare debuisti, ut longi reditus mei dulcis finis sequeretur.“ Sic locutus valida manu humi iacentem gladium, quem Agelaus abiecerat moriens, capit eiusque iugulum perfodit. Adhuc loquentis caput pulvere conspergitur. At Terpii filius, Phimius cantor, qui vi coactus a procis canebat, diram mortem evasit. Stetit enim ante Ulixem ad ianuam cum arguta cithara et varia animo volvebat, an extra domum ad magni Iovis aram profugeret, ubi multa Laert˛e filius Ulixes femora cremabat, an ad eius genua supplex procumberet, quod sibi tandem satius visum est. | Sic cava in () medio cratere cithara deposita apprehensis Ulixis genibus eumque precatus: „Tango“, inquit, „tua genua, Ulixe, tu me audi et mei misericordia moveare! Dolebis postmodum, si cantorem diis et hominibus officiosum interimes. Ipse per me canere didici, deus tantum me docuit, cui canendi arte similis sum. Idcirco noli me interimere! Et sane Telemachus tibi referet, ut invitus et nullius indigens vescentibus procis canerem, sed et plures et potentiores me coegerunt.“

– in medio cratere] χαμLζε μεσσηγXς κρητρος HδI &ρ2νου -ργυρο=λου (Hom. Od. ,sq.)  per induct. V  angebantur P || Totum] Tum BC  Ulyxes F1P – sollicitasse verbo neque re umquam transp. P  id1 om. BCFLP || dissuadebam qui (quid V) id tentarent] qui id (om. BC) temptarent (tenta- BC) dissuasisse BCFLP  sibi] et BC  ex] et V || relinquetur LV  numero pro me s˛epe transp. BC  eique BCL || Adhuc] ad B : at C  Terpi V || vi om. P  acuta BP : acuto C  vario BC || ara V : om. BC  Ulixes om. P || genua] genera L  tandem] tamen BC : cogitanti FLP  cratere] latere FP : terre BC : tere L  inquit om. V || genua + tua V || tu me audi om. V  hominibus + gratum ac P  interimis BC || didici] dedit BC || me docuit] edocuit C  arti V – referret V : refere L  et2 om. PV  et] præsertim P



odysse˛e homeri

His orantem Telemachus audivit e vestigioque patrem affatus: „Cohibeas te“, inquit, „pater, neque insontem interimas! Hunc et Medontem pr˛econem, qui me puerum semper curavit diligenter, si eum Philoetius vel subulcus vel tu obvium non interemisti, servemus!“ Hæc cum audiret Medon, qui sub sella bovis corio nuper a costis direpto opertus delituerat, ut mortem effugeret, statim prodiens Telemachi genua arripiens: „Amice“, inquit, „ecce adsum, tu te cohibeas et patrem depreceris, ne iratus procis, qui eius bona consumpserunt et te stolidi contempserunt, me quoque cum illis interimat!“ () Cui subridens sapiens Ulixes: „Confide“, inquit, „nam hic te salvum reddidit, ut et ipse scias et aliis referas, quanto melius est bene quam male facere. Sed tu et egregius cantor domo egressi sedeatis, dum ego domo res meas componam!“ Illi continuo egressi ad Iovis altare circumspectantes et c˛edem semper formidantes sederunt. () Interea Ulixes totam domum pervestigavit, an procorum aliquis ad evitandam mortem delitesceret, omnesque sanguine et pulvere fœdatos recensuit. Ac veluti pisces a piscatoribus reti e mari in curvum littus protracti aquam inhiantes per harenam dissiliunt, quippe qui solis vi exanimantur, sic proci adhuc palpitabant. Tum Telemachum sapiens alloquitur Ulixes: „Telemache, nutricem huc Eurycliam accerse, ut ex ea quod cupio intelligam!“ () Cui ille parens extemplo pulsato hostio: „Euryclia“, inquit, „anus grand˛eva, ancillarum custos, propera! Nam vocat te pater.“ Cui illa quamprimum paruit apertisque foribus Telemachum sequitur venitque ad Ulixem, qui inter cæsorum cadavera sanguine et tabe ut leo agresti bove laniato horridus visu pectus et os cruore aspersus venit. Sanguine enim eius manus et pedes sordebant. Qu˛e cum illa videret, tam crudeli commota spectaculo lamentari volebat, nisi Ulixes prohibuisset eique continuo clara voce: „L˛etare“, inquit, „nutrix, et tace! Neque enim fas est de interemptis viris gloriari, quos deorum fatum et ipsorum scelera abstulerunt. Neminem enim mortalium reverebantur, neque malum ()

 Hæc P  neque] ne P : nec B (C non legitur)  eum + vel BC  subulcus vel om. BC || non interemisti obvium transp. P  directo P || ut] ubi V  genibus apprehensis BCFLP  depreteritis B || quis B – et te stolidi contempserunt (comprenserunt B) om. V  et1 om. P  quippe] sane BC – vi exanimantur] inexanimantur F : æstu exanimantur P  adhuc om. BC  Euricliam nutricem huc transp. C  -que om. P || cæsorum] sectorum C || tabo BCFP  horridum F  sanguinem V || pedes] pectus BC || sodebant F : sedebant P  enim om. FP  viris gloriari] procis lamentari P













liber vicesimus secundus















neque bonum, qui ad ipsos venisset; ideo malefaciendo hanc sibi mortem merito compararunt. Sed age dicas mihi, qu˛e domi ancill˛e turpiter et perdite vixerunt!“ Cui Euryclia nutrix: „Vera tibi aperiam, Ulixe“, inquit. „Quinquaginta domi ancillæ sunt, quas domesticas operas docuimus et vellere lanas et servitutem perferre. Harum duodecim tantum verecundi˛e terminos pr˛eterierunt neque me reverit˛e neque ipsam Penelopen. Telemachus autem nuper adolevit, neque eum mater sinebat, ut ancillis preciperet. At ego cum pulchram domum ascendero, uxori tu˛e, cui deus aliquis soporem infudit, h˛ec dicam.“ Huic sapiens Ulixes: „Nondum illam excites volo, sed illis ancillis, qu˛e turpiter vixerunt, ad me veniant iube!“ Tum illa egresso atrio illis ad Ulixem irent imperavit. Interea Ulixes Telemachum et boum porcorumque custodes ad se vocat mandatque ancillis imperent, ut primum exanimes illos illinc auferant, inde pulchras et sellas et mensas aqua et raris spongiis tergant; sic domo parata eductas in media aulæ porticu ancillas acutis ensibus ad unam interficiant, ut clandestin˛e su˛e cum procis turpitudinis obliviscantur. Sic ait. Accesserunt ancill˛e lamentantes et teneras fundentes lacrimas. Iuss˛e igitur primo exanimes sub bene sept˛e aul˛e porticum extulerunt certatim Ulixe obambulante. Sic coactæ id munus obierunt, deinde pulchras sellas et mensas aqua et raris spongiis abluerunt. Telemachus autem et boum porcorumque custodes palis ferreis fabrefact˛e domus pavimentum purgarunt, ill˛e extra domum scobem tulerunt. Ita purgato atrio eductas ancillas in media porticu, ne quis daretur fugiendi locus, concludunt. Tum sapiens Telemachus: „Non ego eas“, inquit, „leni morte interimam, qu˛e mihi et matri me˛e iniurias inferebant et cum procis turpiter dormiebant.“ Sic fatus navis funem a columna demissum magnam porticum circumdedit. Huic alligatas in altum tollebat, ne pedibus terram tangerent. Et quemadmodum turdi vel columb˛e reti inter arbusta extento ad cubile

– montem C  merito om. P || mihi + verum P  ancillæ domi transp. V || lanas] et lana P  mater eum transp. P  infundit BC  Huic] Cui BC || illam om. P  Ulixem + ut P  pecorumque BC : pecudumque P || custodem C || mandatque + ut P  auferant] amoverent auferrantque P  et1 om. P || aquis P  medio BCP || porticus P || unum C : oculorum nutum P || interficiunt FP : interficite V  prime BC  id] ad FP  bovum BC || pecorumque C : pecudumque P  Ita] Ter P  media ed. pr. : medio codd. || porticus P  inquit om. P || levi V  effatus C || a] e BC || demissam C  Huic] quo P || alligatas + ancillas P  Et om. V

()

()

()

()



odysse˛e homeri

revertentes capiuntur malo cubili accept˛e, sic h˛e ordine connexa laqueo cervice pendebant, ut misere morerentur, calcibus autem leviter aera tundebant. Melanthium vero postea per vestibulum et aulam protraxerunt. Cui et nasum et aures nec non et pedes et manus irati prociderunt, testes evulsos  canibus crudos dederunt. () His peractis manus et pedes loti ad Ulixem ingrediuntur. Qui car˛e nutrici Eurycli˛e: „Fer“, inquit, „incensum, malorum medicamentum, et ignem, ut domum purgem, et Penelope huc veniat cum ancillis iube!“ Cui cara nutrix: „Recte“, inquit, „dicis, mi fili; sed age, tibi ego chlænam  tunicamque et vestes afferam, ne his amplius pannosus appareas; turpe namque est.“ Cui Ulixes: „Ignis hic mihi prius accendatur!“ Quod continuo nutrix effecit igni et incenso allato. Sic Ulixes fumo bene et domum et aulam purgatam reddidit.  () Inde Euryclia pulchram domum ascendit iussura ancillis ad Ulixem irent. Qu˛e omnes accensa t˛eda venientes eum amplectuntur et caput et humeros osculantur et manus iungunt, ipse autem gemens dulci afficitur læticia et omnes recognovit.

 male V || h˛e] eo (?) V  et2 om. V || prociderent BC  manus et pedes corr. in manibus et pedibus V || ingrediuntur ad Ulixem transp. BCFLP  malorum] gratum P : grat + spat. vac.  litt. cap. F : om. L  ut] gravi gravi L || purgent V  pannis BC  affecit B  reddit BC  Ulixem + ut P  iungunt] iugiter V || dulcique affectus FLP : dulcique affatus BC  et om. BCFLP

ODYSSE˛E HOMERI LIBER VICESIMUS TERTIUS











At Euryclia incredibilem pr˛e se ferens lætitiam regiam ascendit, ut domin˛e su˛e carissimi mariti reditum nuntiaret. Genua eius et pedes ad ocius eundum corroborati sunt. Astitit ergo supra caput inquiens: „Surge, Penelope, filia carissima, ut oculis tuis, qu˛e semper desiderasti, intuearis! Venit Ulixes tuus, venit licet serius, et superbos procos, qui et domum et rem familiarem omnem consumebant et filio vim inferebant, interemit.“ Cui sapiens Penelope: „Nutrix“, inquit, „mea dilecta, numquid te dii ex () sapiente deliram ac stolidam reddiderunt? An me derides mœstam, cum dulci a somno excitat˛e mihi huiusmodi narras? Somnus enim palpebras meas gravarat, qualis, ex quo Ulixes infame Ilium navigavit, numquam mihi contigit. Sed abi, in atrium regredere! Quodsi qua alia ancillarum hæc nuntiatura me excitasset, graviter increpitam expulissem, te autem senect˛e gratia revereor.“ Ad hæc dilecta nutrix: „Non ego te, carissima filia, derideo, sed vere () venit Ulixes, ut narro. Is ille hospes est, quem omnes domi contemnebant. Eum Telemachus norat, sed prudenter dissimulabat, dum procos ulcisceretur.“ His illa verbis exhilarata e lecto desilit, nutricem lacrimans amplectitur et: „Age“, inquit, „dilecta nutrix, si verum dicis, quod domum redierit, refer, quo pacto in impudentes procos manus intulerit, cum solus sit, illi semper una domi manerent!“ Tum Euryclia: „Non vidi“, inquit, „neque affui, morientium dumtaxat () gemitus audivi. In ultimo enim cubiculo tristes occluso firmiter hostio sedebamus, quoad me filius tuus Telemachus patris iussu accersiit. Quem ego in medio interemptorum stantem inveni, illi humi alter in alterum versi iacebant. L˛etata sane esses, si eum more leonis cruore et tabo

 At om. BC || pr˛e se ferens] preferens V  carissimi] dilectissimi BCFLP || nuntiaret reditum transp. V || et pedes] pedesque F || ocius] citius V  sunt om. FP  intueris B1V  tuis L || domum et om. BC  familiarem + et V || omnem om. FP : verbum in V legi non potest  dii om. BC  delitam F : dementem P || ac] et BC  gravat V || Ulixsem B || ante infame s. l. ad add. V  egredere V || aliarum V  expulissem + increpitando ulissem B  carissima om. BCFLP  ut om. V  desiliit (diB) BCPV || amplexatur V  et] en P  in om. FP1 || cum solus sit] quando iussit BC  una om. FP  quoad] quod B : quomodo V2 || accersivit PV2 : -cersit CF  versus P



odysse˛e homeri

conspersum vidisses. Nunc omnes ante fores efferri et domi magnum ignem accendi iussit. Inde, ut te vocarem, mandavit. Quare propera, ut ambo gaudeatis, postquam multa perpessi estis incommoda! Est enim nunc diuturno vestro desiderio satisfactum. Rediit domum incolumis, te et filium incolumem repperit, procos contumelia vobis insultantes ultus est.“ () Cui iterum Penelope: „Nutrix carissima“, inquit, „ne nimium hanc rem laudibus extollas! Nosti enim, quam lenis in atriis visus sit et mihi in primis et ei, quem genuimus. Profecto haud verum narras, sed immortalium aliquis procos interemit indigne ferens eorum contumelias et flagitia. Nam mortalium reverebantur neminem, neque bonum neque malum, qui huc venisset. Ideo suis ipsorum flagitiis perierunt. Verum Ulixes numquam in Achaiam revertetur, quippe qui diem suum obierit.“ () Cui iterum Euryclia: „Filia“, inquit, „mea, quod tibi verbum excidit? Quid maritum tuum numquam rediturum, cum redierit, dixisti? Semper incredula es. Sed ego aliud tibi certissimum signum dicam: Cicatricem illam ab apro ipsi illatam, cum eum lavarem, agnovi. Quod cum tibi dicere vellem, compresso manibus ore inhibuit callidus. Quare propere me sequere! Quodsi te fefellero, tu me misere perdas non deprecor.“ () Iterum Penelope: „Nutrix“, inquit, „perdifficile tibi est sempiternorum deorum consilia prenoscere, etiam si magnam habeas rerum experientiam. Verumtamen ad filium eamus, ut vel procos exanimes et qui eos interfecit videamus!“ Sic fata multa animo volvens, vel ut dilectissimum coniugem peregre reversum interrogaret vel ut eius amplexaretur et manus et caput, lapideum limen egressa post Ulixem ad alterum ab igne parietem assedit. Ille ad altam columnam sedebat expectans, an sibi aliquid pudica uxor diceret. Que stupore quodam diutius tacita eum aspiciens nunc sibi eum agnoscere, nunc propter sordidas quibus induebatur vestes ignorare  post Ulixem] πειτ’ AΟδυσος (ναντη (Hom. Od. ,)  afferri L  iussit om. V || evocarem BC || Quare + propterea C  gaudeatis – incommoda] post multa qu˛e perpessi estis incommoda gaudeatis BCFLP  incolumis] incolimus B : incolmes L || teque P  incolumem] incolumes P  quam om. BC || lenis om. V || atrio P || iussus L  Achaia V || reverteretur B1FP || obiit V  quid L  martium B || disti B  aliquid BC  ipsi] ipsius femori (-re BC) BCFLP || eum (om. C) cum transp. V – dicere tibi transp. BC  Quodsi] et si BC : si FLP || tu … deprecor] quin … recuso FLP : quin … nolo B1 : quin … volo B2C || misere me transp. C || perda C  tibi] nobis BC  pernoscere CP || etiam] et BC  verum enim BC  interfecerit L : interfecerat P  facta FP || multo P || vel (om. BC) ut] venit V  et1 om. P  agressa B  estes BC











liber vicesimus tertius















videbatur. | Tum Telemachus: „Mea“, inquit, „mater, adeo duro es animo, ut tam longe a patre absis? Non ei assides? Nihil interrogas? Non puto aliam mulierem tam duram inveniri, ut maritum post vigesimum annum multis laboribus confectum tandem in patriam reversum refugiat. Tibi semper cor lapide durius est.“ Ad h˛ec sapiens Penelope: „Fili“, inquit, „tantus me stupor comprehendit, ut nihil loqui, nihil rogare neque, an vere sit Ulixes, qui huc redierit, agnoscere valeam. Nos melius sine arbitris agnoscemus. Sunt enim nobis signa aliis occulta, nobis manifesta.“ Sic ait. Risit autem patiens Ulixes et ad filium conversus: „Telemache“, inquit, „mitte matrem, ut me ipsa recognoscat. Fortasse me melius Ulixem cito intelliget. Nunc, quia et sordidus et sordidis indutus sum vestibus, me contemnit et nondum eum me esse arbitratur. At nos cogitemus, quonam pacto omnia nobis tuta reddantur. Nam cum quis virum unum ex populo, cui non multi adsint, qui opitulentur, interficit, patria et propinquis relictis aufugit. Nos vero optimates civitatis et prestantissimos Ithac˛e iuvenes interemimus. Ideo tibi de re nostra cogitandum censeo.“ Ad h˛ec sapiens Telemachus: „Tu˛e h˛ec partes sunt“, inquit, „dulcissime pater. Tuum optimum inter omnes consilium pr˛edicatur neque quisquam mortalium tibi conferri potest.“ Iterum Ulixes: „Tibi ego“, inquit, „dicam, fili, quod mihi factu optimum videtur. Primum bene loti induamini et ancillis vestes capiant imperate! Inde divinus cantor cum cithara nos composite salientes pr˛ecedat, ut qui nos vel ex via vel domo audierit, nuptias esse autumet, ne ingentis c˛edis fama ante per populum diffundatur, quam ad agrum nostrum bene consitum perveniamus. Illic, quod nobis utile Iuppiter consulet, cogitabimus.“ His verbis omnes paruerunt. Lavantur, induuntur, mulieres itidem comuntur. Tum capta cithara divinus cantor illis canendi et composite saltandi desiderium excitavit. Magna igitur domus virorum simul et feminarum saltantium pedibus constrepebat. Quod qui extra domum

 ut om. FLP : qu˛e et BC  est om. BC  vere om. P || redierat L : rediverit B  patiens] sapiens FP  et1 om. P || sordidus (sordibus BC) et sordidis] sordidus corr. in sordidis V  nobis omnia transp. C  effugit V || civitatis] cincis sed induct. B : om. C || et om. P  interimemus P  h˛ec2] hæ P || inquit om. C  pr˛edicatur] dicatur FP : dicitur L || nec V  mihi om. L || facto P  induamur V || imperare B (C legi non potest)  vel2 + ex BC || audiverit B  ante om. BC || quam] antequam BC  veniamus BC || Illi B || utile om. V || Iuppiter + optime V  saltuum BC || constrepebant BFLV

()

()

()

()



odysse˛e homeri

audiebant, ita secum: „Sane alicui infœlix regina nupsit nec unici mariti sui preclaram domum servare diutius, dum ille rediret, sustinuit.“ () H˛ec secum, quonam pacto se res habuisset, ignari omnium. Inde magnanimum Ulixem penu custos Eurynome et lavit et oleo unxit, post interiorem tunicam perquam tenuem et desuper vestem induit. Cui Minerva multum auxit dignitatis, ut et maior et robustior videretur. Caput flavis crinibus operuit, hyacinthino flori similibus, quemadmodum cum opifex aliquis aurum argento confundit, cum a Vulcano et Minerva, quorum ope pulcherrima opera excuduntur, omnem artem didicerit. Talis et tanta perfusus gratia Ulixes et capite et humeris diis similis e () balneo prodiit. | His peractis iterum, unde surrexerat, e regione uxoris assedit eamque allocutus: „Te“, inquit, „admiror, Penelope, quod pre ceteris mulieribus tam durum tibi dii immortales animum indiderint. Nulla profecto alia tolerare posset longe abesse a viro, qui post vigesimum annum et innumeros labores in patriam redierit. Sed age, mea nutrix, lectum sternito, ut quiescam; nam ei ferreus animus est.“ Ad h˛ec sapiens Penelope: „Non ego superba sum“, inquit, „neque te contemno neque mihi multum placeo, sed probe novi, qualis esses, cum longa navi ab Ithaca solvisti. Sed age, sternas diligenter lectum, Euryclia, extra fabrefactum cubiculum, quod ipse fecit. Ibi sedulo ei lectus paretur culcitra, coriis, chl˛enis et cortinis variis ornatus!“ () Sic ait, ut maritum experiretur. Quod Ulixes indignatus: „Uxor“, inquit, „rem sane mihi molestam locuta es. Si quis mihi alibi lectum sterneret, mihi profecto rem ingratam faceret, quandoquidem nec ipse deus, si vellet, facile eum e loco amoveret; mortalium autem nullus quibusvis preditus viribus movebit. Magno enim signo obsignatus est lectus ille, quem ego feci solus. Arbor erat oliva latifolia et florida intra claustri septa instar column˛e. Hac ego et multis lapidibus cubiculum feci et desuper texi et firmissimas fores addidi. Inde oliv˛e ramis incisis truncum a radice desectum scienter dolavi et directum in pedes terebra perforatos redegi.

 audiebat BC || secum + dicebant V, ?an recte, sed cf. infra l.  h˛ec secum (Hom. Od. , [Ως 0ρα τις ε/πεσκε) || neque V  preclaram] prædam P || diutius] perpetue FLP  H˛ec] Ita FLP || lignari B  penus V || et1 om. V  operuit transp. post similibus BCFLP || flore C  a om. C  Tali P || et3 om. C || similis + est V || e] a V  uxoris] Ulyxes B : ulysses C  tibi om. P  longe] ita FLP  in patriam] domum FLP  est animus transp. BC  es P  sterne P  fecit om. FP  ch˛elinis B || variis] verris BC  mihi] minus C || neque V  monebit B || obsigna B  olea FL : om. P || letifolia P : læti folia B1 || et bis scr. L || secta V  Hanc BC1 || cubiculum lapidibus transp. V  fores firmissimas transp. V || oliv˛e om. BC || incisis truncum] cum FP  deseptum BC













liber vicesimus tertius















Ita lectum et polivi et composui eumque auro, argento, ebore et c˛esi bovis loro ornavi. Hoc tibi signum affero, sed haud scio, an adhuc lectus ille sit an aliquis incisa a trunco oliva alibi posuerit.“ H˛ec ille cum diceret, certissimis mariti argumentis illius genua collapsa sunt atque animus contabuit. Inde profusis lacrimis recta in Ulixis oscula et amplexus proruens: „Noli“, inquit, „Ulixe, mihi succensere, ex quo omnium sapientissimus es! Dii nobis irati in flore e˛tatis nostr˛e nos miseriis affecerunt, ne eadem in domo consenesceremus. Sed noli, qu˛eso, succensere, quod te, cum primum vidi, non complexa sum! Semper imo pectori meo insedisti, sed dubitabam, ne quis mortalium me dolis circumveniret. Multi namque flagitia comminiscuntur. | Neque enim Iove genita Helena externum virum et amore et lecto accepisset, si bellicosos Achivorum filios se postmodum in caram patriam reducturos putasset. Deus autem ad id eam flagitium impulit, quod minime ante se commissuram putarat. Hinc ad nos luctus principium. Nunc vero, ex quo manifesta thalami nostri signa narrasti, que mortalium nemo preter te et me et unam Actorim ancillam, quam mihi pater huc venienti in cubiculi nostri custodiam dederat, novit, meum licet perquam incredulum animum movisti.“ His verbis magnum et desideratum marito fletum excitavit. Flebat enim in dilect˛e et pudic˛e uxoris amplexibus. Et quemadmodum cum facto naufragio, quibus Neptunus firmam navem vi ventorum obruit, pauci ad littus annantes alacres a periculo liberantur, haud aliter maritum carissima uxor accepit neque candida brachia ab eius amplexibus amovebat. Et sic affectos iam ortus occupasset, nisi aliud c˛esia Minerva excogitasset. Produxit enim noctem cohibita aurora, ne veloces equos suos, Lampum et Phaethonta, qui mortalibus lucem ministrant, iungeret. | Et interea uxorem affatus sapiens Ulixes: „Uxor“, inquit, „nondum laborum finem contigimus, sed in posterum quoque et maximum et gravissimum subeam necesse est, ut mihi Tiresi˛e anima vaticinata est

 aliquis] alius (?) V || inscia BC  ille om. BC  recta om. V  mihi Ulyxe transp. P  irati om. P  in eadem transp. P  complexus BCFLV, sed vide, ne hic lateat lapsus interpretis, qui oblitus est Penelopen haec verba loqui  pectori meo] pectore BCFLP || me om. BCFLP  namque] enim FPL || Neque enim] Nec Argiva FLP  et1 om. BC  reducturus V : redituros FP  antea BCFLP  Nunc] Huc BC  unam om. P || ancilla B || cubili P  amplexibus + sapiens Ulyxes P  a periculo liberantur] petunt BCFL : veniunt petuntque P  Et] ut V : om. FLP || ortus] sol exoriens BCFLP || occupasset nisi om. FP || aliud om. L  Produxit] Prolixam FLP  phoetonta P  Et om. BCFLP || interam B || Uxor om. V  fines BC

()

()

()

()



odysse˛e homeri

die, qua ad inferos de sociorum reditu et meo sciscitaturus descendi. Sed nunc dulcem somnum capiamus!“ Cui sapiens Penelope: „Lectus“, inquit, „cum voles, paratus est, ex quo diis volentibus in patriam appulisti. Verum ex quo tibi in mentem venit et deus te admonuit, dic, oro, qui tibi labor supersit, ut et ipsa sciam. Nihil enim gravius sequetur.“ () Cui infœlix Ulixes: „Quid me iterum“, inquit, „coniunx, tantopere mala nostra audire iubes? Sed quidquid est dicam neque auditu l˛etaberis; nam et ego minime l˛etor. Iubeor enim cum bene firmo remo ad peregrinas civitates contendere tam diu, quoad eos inveniam, qui et mare nesciunt neque cibo salem admiscent neque rubrica pictas naves neque earum remos viderunt. Signum autem mihi dedit manifestum, quod () etiam te lateat nolo. | Cum mihi obviam fuerit viator quidam pulchrum humeris ventilabrum gestans, illic remum figam factoque regi Neptuno sacrificio agno tauroque et verre c˛eso domum redeam et diis omnibus immortalibus, qui cœlum incolunt, sacras ordine hecatombas faciam. Mortem autem mihi ultima in senecta ab imbecilli manu inferendam, populos vero vicinos beatos fore. H˛ec ita mihi eventura omnia predixit.“ () Huic iterum sapiens Penelope: „Si tibi dii“, inquit, „longam vitam pollicentur, haud te his malis evasurum diffidimus.“ H˛ec invicem colloquentibus Eurynome et nutrix iam lectum mollibus instratum vestibus paraverant et lampadas accenderant. Inde sedula anus in domum regreditur, Eurynome vero, cubiculi custos, illis dormitum euntibus accensam t˛edam pr˛eferebat et ingressis thalamum abiit. Hoc pacto ad veteris lecti consuetudinem redierunt. Alia ex parte Telemachus boumque et suum custos nec non et ancill˛e dimissa chorea in umbrosis atriis quietem receperunt.

 scitaturus B  te om. BC  nostra audire] recensere P || neque auditu] modo audire et s. l. alt. m. add. velis non P  citades BC || mare] malum C : malem B  viderunt] norint BCFL : norit P || autem] enim C  fuerit] factus FLP – pulchrum humeris – remum figam (rerum fugam BC)] dixerit me ventilabrum gestare humero claro tunc (tunc om. L) illic remum figere humi iussit FLP  -que om. L  -que om. FLP || redire FLP || et2] ut P || omnibus om. C  ecatombes B : echatombes C  inferendam] illatum iri BCFLP  mihi ita (ita om. V) transp. C || omnia om. BCFLP – Si tibi … pollicentur] Modo … polliceantur BCFLP  his om. P  Eurimone BC  ingreditur P || Eurimone C : Eurimoni B || cubili BC : cubilis P  proferebat BC || ingressi C  boumque – custos (custodes FL)] et boum suumque custos BC : boumque custos suumque actitator P || ancillam C || demissa V  receperunt] capiunt BCFLP











liber vicesimus tertius













At Ulixes et Penelope oblectati invicem sermonem orsi sunt, h˛ec, quot mala domi a procis perpessa sit, qui sui gratia et boves multas et oves interemerint et vinum e doliis hauserint, ille Iove genitus contra, quot aliis mala intulerit, quot ipse perpessus sit, enarrabat. Quibus illa auditis mirum in modum oblectabatur, neque somnus oculis subibat quoad omnia exposuisset, siquidem primo retulit, qua ratione Ciconas domuerit; inde, ut fœcundam Lotophagorum terram appulerit; tum Cyclopis sævitiam et fortium sociorum ultionem, quos ille immaniter laniatos manderat; ut se Aeolus libens et acceperit et dimiserit, ut facile caram in patriam appulisset, ni retro ipsos procella per insanum mare abripuisset; ut altiportam Lestrygoniam venerit, ubi classem et socios preter unam navem, qua ipse vehebatur, amisit. | Inde Circe dolos atque artem prosequitur, nec non obscuram inferni domum; ut a Thebano Tiresia oraculum acceperit; ut socios et matrem, que se et genuit et educavit, viderit; ut suavissimos Sirenum cantus audierit; ut ad petras Plactasque et arduam Charybdim ac Scyllam, quas nemo umquam indemnis evasit, pervenerit; ut socii Solis boves mactaverint; ut ardenti fulmine navem disciderit altitonans Iuppiter et socii ad unum perierint, ipse dumtaxat evaserit; | ut ad Ogygiam delatus a nympha Calypso acceptus atque retentus sit ipsum sibi coniugio iungi precupida, ut illa in cavis speluncis ipsum nutrierit et immortalem ac nulli senio obnoxium facturam se pollicita sit, ut sibi id numquam persuadere potuerit; ut tandem ad Ph˛eacas appulerit post innumeros labores, a quibus pro deo habitus navi caram in patriam sit revectus e˛re, auro, vestibus affatim donatus. H˛ec cum narrasset, dulcis ei somnus obrepsit et animi curas abstulit. Tum aliud Minerva excogitavit, cum iam satis cum uxore oblectatum Ulixem et quietem cepisse arbitrata est. Statim enim auream ab oceano Auroram excitavit, ut terris lumen ministraret. Surrexit a molli toro

 et om. B || sermonem] sermocinari FLP || quod B  sunt V  quot] quod BC1  quot (quod B) + et P || ipse] ille BC  quod B  ratione] morte L || aconas BC – domuit V  ut] in P || letophagorum P || appulit V  et (om. V) libens transp. C  ni] vi V || ipsos] se BCFLP || mare + inmaniter P || arripuisset CP  ut (+ ad s. l. V) altiportam] uti (ulti B1) portam BC  Circes CP  a om. BC  accipere V ||  ad et1 om. FP || se om. P || et2 om. FP || educavit + parvulum FLP || videret B om. C  quam C || numquam BV – pervenerit] preterierit BC  sociis B || mactaverunt P : manderint C  perierunt V || ut] et C  ad om. et in in mg. add. V || sit om. P – sibi ipsum transp. V  et] ac BC || ac] et BC : a sed induct. V || facturum C || sit] fuerit C  pro om. B || sic BP  auro om. BC || dulci L || ei corr. in eos V  obrepsit] oppressit V  satis] animo FLP  quietem] somnum FLP || enim om. FL  excitavit] vocavit FLP || ministret L

()

()

()

()



odysse˛e homeri

Ulixes uxorique: „Coniunx“, inquit, „iam satis laborum hausimus, tu hic laboriosum meum reditum plorans, ego patri˛e cupidus tam diu a Iove et aliis diis longe iactatus. Nunc ex quo simul ambo ad diu desideratum lectum convenimus, huc res, quas nobiscum attulimus, afferamus! Greges autem multos ab insolentibus procis interfectos partim ipse sufficiam,  () partim Achivi supplebunt, quoad omnes caulas impleamus. | Nunc ego in consitum agrum optimum patrem visurus contendam, qui mei desiderio incredibili dolore conficitur. Tibi autem, etsi sapiens sis, iubeo. Exorta die c˛edis procorum fama per civitatem diffundetur. Quam ob rem tu ascensa domo cum ancillis tuis sedeas, neminem videas, neminem admittas,  neminem interroges!“ () Dixit, et pulchris armis munitus excitavit Telemachum et pastores precepitque, ut arma sumerent. Qui quamprimum paruerunt et apertis foribus alacres egrediuntur. Pr˛ecedebat Ulixes, et illucescente iam die Minerva nube opertos e vestigio e civitate eduxit. 

 ploras V || ego + qui V  iactatus] iactati sumus V || Nunc] huc BC || diu om. et post desideratum add. diem P  afferam B1C || Greges] Cigres BC  causas P  concedam e corr. V || desiderii BC  afficitur C || Exorta die] Exota (lin. supra ta add.) die B : die + litt. incerta duobus punctis additis C  diffundetur per civitatem (urbem BC) transp. P  sedens V || admitens B : audias V – munitus – precepitque] suos munivit humeros et Telemacho atque custodibus boum (bovum L) suumque omnibus precepit FLP  Qui quamprimum] Qui FLP : primum BC  salacres B : om. FLP || agrediuntur B  apertos V

ODYSSE˛E HOMERI LIBER VICESIMUS QUARTUS











At Mercurius Cyllenius procorum animas pulchra et aurea virga e corporibus evocabat. Ea enim virorum, quos vult, oculos claudit et rursus dormientes excitat. Hanc manu gestans Argi interfector illas, ut se sequerentur, agebat. Et quemadmodum vespertiliones a magni antri secessu, cum aliqua ab alta petra, qua se invicem complectuntur, ceciderit, stridentes evolant, sic illorum anim˛e cum stridore preeuntem bonum Mercurium per ampla vada sequebantur. Ibant per oceani fluctus et Leucada petram ad Solis portas et somniorum populum. Statim autem ad herbidum campum, ubi laborantium virorum anim˛e () habitant, pervenientes Achillis, Pelei filii, et Patrocli et fortis Antilochi animas inveniunt, preterea et Aiacis, qui et specie et corpore inter omnes Danaos preter Achillem optimus fuerat. Cumque illic essent, ecce fortis Agamemnonis umbra mœsta cum his, qui simul in Aegisthi domo occubuerunt, astitit. Huic prima Achillis anima: „Atrei fili“, inquit, „nos te pr˛e omnibus heroibus fulmigero Iovi carissimum predicamus, quandoquidem multis et fortibus viris apud Troiam, ubi mala multa perpessi sumus, dominatus es. | Sed te ante tempus fatum erat occupaturum, quod nemo, () qui nascitur, umquam evadit. Quam voluisses, dum imperii honore fungebaris, apud Troiam occubuisse, ubi tibi sepulchrum erexissent Achivi et filio tuo in posterum immortalem gloriam comparasses! Nunc tibi miserabilis mors fatis mansit.“ Cui Agamemnon: „Beate Pelei fili, diis similis Achille, qui apud Tro- () iam longe ab Argis, equorum altricibus, oppetiisti, ubi multi et Troiani et Achivi viri fortissimi pro te pugnando ceciderunt! Tu magnus in pulvere equitandi oblitus iacebas, nos tota die numquam a pugnando cessavimus, quoad Iuppiter tempestatem dimisit. Tum corpus tuum pulchrum

 At om. BC || e om. P  Ea enim] spat. vac.  punctis sign. C || vult] vidit BC – dormiente P  se om. BCFP – sequeretur L  ab alta] ablata P : oblata C : obalta B || ceciderint BCV  Leuca C  autem om. P  habitabant V || pellei filiis B : om. C  optimus fuerat] prestabat FLP  iis FLP || simul] una cum eo FLP  Adstit C || Huic ed. pr. : hunc BCV : om. FLP || prima om. FLP  heroidibus P || predicabamus P  multa mala transp. V || sumus] estis P  es] est V  numquam B || evaditur C || noluisses V || honore + prope FP  nexissent C : exexissent (?) B1  tuo] tu P || in om. C  filii B  equorum om. FLP  Vos C  demisit FL



odysse˛e homeri

ad naves relatum tepida aqua lavimus atque unximus. Multas autem circum te lacrimas Achivi profuderunt et comas totonderunt. Mater autem accepto nuntio cum immortalibus maris diis e mari accessit. Divina () vox supra pontum diffusa est, et tremor omnes Achivos c˛ epit. | Et iam permoti naves ascendissent, nisi Nestor, plurimarum rerum cognitione sapientissimus, optimi consilii vir, in contionem prodiens huiusmodi orationem habuisset: ‚Sistite, Achivi, nolite fugere! Mater e mari cum sociis deabus ad filii funus adventat.‘ H˛ec ille. At Achivi timuerunt. Affuerunt ergo tibi marini senis fili˛e miserabiliter flentes immortalibus vestibus indut˛e. Preterea et novem Mus˛e suavi questu plorabant. Nemo non Argivorum obitum tuum earum cantu motus deploravit. Decem et septem noctes et totidem dies et dii immortales et homines te deflevimus. Decimo octavo multis et pinguibus mactatis ovibus et incurvis cornibus bobus te deum veste indutum oleoque et dulci melle perunctum rogo() que impositum combussimus. | Innumeri autem heroes in armis circum pyram valere conclamarunt. Tum peditum atque equitum magnus tumultus excitatur. Mane absumpti igne corporis alba ossa vino mero et adipe componimus. At mater auream urnam, Dionysi munus et incliti Vulcani opus, ad recondenda magnanimi filii ossa exhibuit, in qua simul cum Patrocli ossibus composita sunt, non autem Antilochi, quem post Patroclum pr˛e c˛eteris omnibus honore dignabaris. Inde magnum et pulcherrimum sepulchrum in alto lati Hellesponti littore vobis ereximus, ut procul a mari appareret et presentibus et futuris hominibus monu() mentum. | Mater autem deos precata pulchra pr˛emia in medio certaminis Achivorum optimatibus constituit. Iam ego multorum heroum funeribus affui, sed cum te mortuo iuvenes zonas accincti ad certamen expedirentur, maxime admiratus sum, que pro te dea pulchris pedibus Thetis proposuit. Eras enim diis quam amicissimus. Sic tu ne mortuus

 valere conclamarunt] (ρρ.σαντο (Hom. Od. ,), quod verbum interpres male intelligens cum (ρρ.σασ&αι φρ"ζειν (i. q. valedicere) vel aliquo simili confudisse videtur  elatum BC || atque] et oleo L : et olei F : olei P  te om. P || profunderunt B1 : profundebant C || tonderunt BC  e mari om. BC || Divina] et summa FLP  nox F || effusa FP || iam om. P  Noster B : nostri C  questu om. L  motus + non BC  te om. C  et pinguibus om. FLP  bobum B  compositum V || combuximus B1FLV || in armis] marini P  valere conclamarunt] exciti crebruerunt FLP : exciti crebruerunt valere conclamarunt BC  Mane absumpti – vino] mox ossa consumpti igne corporis collegimus (collegemus F) et in FLP || et om. BCV  At mater] Mater autem FLP || Dionisii BP || et incliti om. FLP  magni BC  autem om. BC  dignebaris B : dignabari F : dignus habetur, sed -ur induct. P  et2 om. BC  premio C  pulchra pedes BCFLP











liber vicesimus quartus













quidem nomen amisisti, sed fama tua, Achille, per omnes populos perpetuo maxima perdurabit. Verum quicquid ego boni in bello navavi, in reditu id mihi Iuppiter abstulit, cum Aegisthi manibus et infandæ uxoris interimor.“ His invicem verbis colloquentibus, ecce facundus Argi interfector () Mercurius procorum ab Ulixe occisorum animas agens, quas admirantes illi recta visum contenderunt. Agnovit autem Agamemnonis anima dilectum Melanei filium Amphimedontem, cuius hospes apud Ithacam fuerat. Eum igitur prior allocutus: „Amphimedon“, inquit, „qua morte et tu et delecti e˛quales tui obscuram terram subistis? Neque enim meliores in civitate viri deligi potuissent. Num vos mari nimia ventorum et fluctuum violentia obruit Neptunus? An perditi viri armentis et gregibus abactis patriam vestram invasere? An pro civitate et uxoribus propugnantes occubuistis? | Dic, queso! Amicum enim me tibi esse non infitias () eo. Num recordaris, cum domum vestram cum divo Menelao hortaturus Ulixem, ut nobiscum ad Troianam obsidionem firmis navibus proficisceretur, advenerim? Mense autem Iulio latum mare sulcavimus, ut sollicitudine nostra Ulixi, urbium expugnatori, eam profectionem persuaderemus.“ Cui Amphimedontis anima: „Inclite“, inquit, „rex hominum Agamem- () non, Iovis alumne, h˛ec omnia memini. Ego autem tibi sedulo narrabo interitum nostrum. Cum diutius Ulixes patria abesset, eius coniugem sollicitare cœpimus. Illa neque recusabat nuptias neque tamen consummabat perniciem nobis pr˛esagiens, sed quo nos spe duceret, dolum excogitavit. Orsa namque magna et tenui tela: ‚Iuvenes proci‘, inquit, ‚ex quo

 Mense … Iulio] μην … ο`λ4ω (Hom. Od. ,), quod interpres male intellexisse videtur; corr. redactor codd. FL  id om. FLP : meo BC || infandæ] mal˛e FLP  verbis om. FLP : inter se BC || alloquentibus FLP || interfector] interemptor FLP  occisorum] interemptorum BC  autem om. BC  Menelai FP – cuius hospes – Amphimedon om. P  Eum] Cum C || qua inquit transp. P  dilecti BCP || equales] equites L || subitis BCFLP  delegi BC  obruit] abrripuit V || armentum V  invaserunt P || pro civitate] procitantes BC – pugnantes P  infitias non transp. BC –, inde ab hortaturus usque ad aliquem invenit textus codicis P ita a ceteris et a Griffolini ratione vertendi abhorret, ut ab alio quodam interprete translatum esse perspicuum sit. Fortasse folium exemplaris codicis P deperiit, cuius textum scriba alia e translatione (?an suo ingenio) supplevit. Hunc textum in appendice prima (p. –) invenies. – proficisceremur FL  Iulio] toto omne FL – sollicitudine nostra] studio FL  eam profectionem] obsidionem FL  Amphidamantis FL || hominum om. FL  h˛ec omnia memini] memini (-nisti L) ista omnia FL  diutius] divinus V  nobis om. BC



()

()

()

()

odysse˛e homeri

obiit diem suum Ulixes meus, nuptias meas differatis velim, donec pharum texuero, ne frustra mihi stamina pereant, ut, cum Laertes senex obierit, quo tegatur habeat, ne qua me Achivarum reprehendat, si is, qui divitias multas compararit, intectus sepeliretur.‘ | His illa verbis nobis facile persuasit. Cum igitur tota die texeret, nocte ad t˛edarum lumen id omne retexebat. Sic triennio nos et latuit et fefellit. At cum iam quartus annus volventibus se diebus adventaret, ancilla quedam huius doli conscia id nobis indicavit. Tum nos illam observatam retexentem deprehendimus. Sic eam coegimus, ut opus absolveret. Quo perfecto pharum soli vel lun˛e simile apparuit. | Inde Ulixem nescio unde malus d˛emon in ultimum agrum, ubi subulcus habitabat, reduxit, quo dilectus eius filius e Pylo mari reversus se contulit. Ita nobis mortem pararunt. Prior Telemachus, inde Ulixes subulco comite et vilibus indutus vestibus et mendicanti homini similis et seni Ithacam venit. Nemo nostrum, ne maiores quidem natu, advenientem agnovit. Nos eum contumeliis et plagis, quas diutius toleravit, agebamus. | Cum vero Iuppiter eius animum excivit, pulchra arma cum Telemacho in cubiculum condidit et hostium clausit. Inde uxorem callide admonuit, ut procis arcum et pulchras sagittas, infœlicis certaminis et c˛edis principium, nobis proponeret. Nemo nostrum validi arcus nervum tendere valuit. Eramus enim perquam imbecilles. Cumque ad Ulixis manus magnus arcus pervenisset, tunc omnes, ne daretur, repugnabamus, etsi ipse multa diceret; solus Telemachus dari iussit. | Quem cum patiens Ulixes accepisset, facile et tetendit et sagittam dimisit. Tum constitit et torve respiciens e vestigio Antinoum regem sagitta percussit. Inde in alios perniciosa tela convertit. E regione propiores cadebant, ut pateret aliquem ei deorum opem ferre. Statim autem in nos conversi vi sua furentes interimebant. Cumque casu capita terr˛e alliderentur, suspiria ingentia exaudiri, pavimentum omne sanguine inundare. Hoc pacto,  obit B  mihi frustra transp. BC || senis, corr. in senio V  tegitur B || habeam C : habean B || si] sed BC || iis B  sepelietur V || nobis om. BC  texent B  iam cum transp. BC  se om. FL || adventare B : advectare C || doli] rei FL : facti BC  observatam] præclaram telam FL – deprendimus B  eam + quamvis invitam FL || ut om. FL || profecto F || pharim BC : telam ostendit que FL  apparuit simile (similis BCL) transp. V || Inde] Tum FL || Ulixem + duxit FL || demum V  agrum] ruris FL || eius om. FL  et2] advenientem, advenientem infra l.  om. L – mendicantis hominis V  et plagis om. BC  principium] primum BC  tum C  dicerem L  Tunc F  E] et e L || propiores] intuendo illi vero frequentes FL  deorum aliquem transp. omisso ei FL || in nos conversi] per edes (pedes F) sectando FL – Cumque casu – exaudiri] quoquo versus illorum autem gemitus oriebatur cum capita terre alliderentur et (et om. F) FL  alliderent V  inundaret FL : undare BC











liber vicesimus quartus













Agamemnon, perivimus, quorum adhuc corpora in Ulixis atrio neglecta iacent. Necdum amici id norunt, qui per singulas domos singulorum lavent vulnera, qui sepeliant, qui defleant, qui defunctis honor tribuitur.“ Tum Agamemnonis anima: „Fœlix“, inquit, „Laert˛e fili, patiens Ulixe, sane fortiter sapientem coniugem vindicasti Penelopen, Icari filiam, qu˛e mariti sui memor perpetua fama celebrabitur. Hoc dii immortales efficient. Contra Clyt˛emnestre, Tyndari filie, usu veniet, quæ iuvenem maritum interimens sibi male consuluit. Hinc infamia sempiterna inter mortales etiam probas mulieres inuret.“ Hec invicem apud inferos sub ima terra colloquentibus Ulixes interea a civitate in pulchrum agrum, quem Laertes sibi multo labore compararat, ad eum visendum properat. Ibi septa domus claudebatur, ubi edebant, sedebant, quiescebant, quibus indigebat Laertes ad opus faciendum, famuli et Sicele anus, que in agro longe ab urbe seni ministrabat. Tum Ulixes servis et filio: „Vos“, inquit, „nunc fabrefactam domum ingressi optimum suum in cœnam paretis! Ego patrem experiar, an diutius absentem filium agnoscat.“ Sic locutus servis arma dedit. Qui mox domum petierunt. At Ulixes fœcundum et consitum agrum ingressus neque Dolium neque servorum filiorumque aliquem invenit. Pro lapidibus enim ad maceriam faciendam duce Dolio sene concesserant. Solum autem culta in vinea patrem vili tritaque et sordida veste arborem putantem vidit. Bovilla e pelle ocre˛e eius tibias a spinis, chirothec˛e manus, caput caprina pellis defendebat. | Hunc senio et mœrore confectum dius Ulixes agnovit constititque sub alta arbore affatim lacrimans. Et cogitabundus, an osculato et complexo patre singula, que sibi acciderant, enarraret et ut in patriam redierit, an prius rogando singula experiretur, id sibi satius

 quo BC  defunctis] definitis B  Ulixes L  Penelopen Icari filiam vindicasti transp. V  quem B  Huic V || sempiterna om. C  inuret] inveniet V – comparavit BC  eum om. F || claudebatur] erant FL – quibus indigebat (indignabat BC) … famuli] famuli necessarii quorum opera … utebatur FL  et] aderat et FL || Schcele (sic!) onus BC || seni ministrabat] senem curabat FL  servis et] servisset BC || nunc + bene FL – optimum suum] suem qui optimus sit FL  coena V || parate L  fecundam B  inde ab pro lapidibus cod. P denuo textum a Griffolino versum praebet  concesserunt P : concesserat BC || culta om. BC  tritaque] ceritateque BC || amputantem e putantem corr. V  ocrea V  mœrore] luctu magno FLP  prius rogando singula experiretur] experiretur prius rogando singula sic cogitanti FLP

()

()

()

()



()

()

()

()

odysse˛e homeri

visum est, ut paulum cum eo iocaretur. Recta igitur profectus inclitus filius patrem apprehensa arboris coma circumfodientem invenit hisque eum verbis affatur: „Haud ignarus es, senex, horti colendi; nulla enim arbor, non ficus, non vinea, non olea, non piri, non prasii sine cultu proveniunt. | Sed quod ego tibi dicam, noli molestius ferre! Te ipsum non bene curas, sed preter senectam, que te pr˛emit, anxius etiam es et vilibus pannis indueris. Non enim inerti˛e dominus te tuus arguet. Verum nihil in te servile deprehenditur, et specie et magnitudine regi similis es, quem tu, modo te laveris, corpus curaveris et molliter dormieris, referres. Hoc enim senes decet. | Sed age, cui domino servis, cuius agrum colis? Pr˛eterea, an h˛ec Ithaca sit, ut quidam huc mihi venienti obvius retulit haud valde sapiens – neque enim ausus est his omnibus, qu˛e rogabam, respondere –, an scilicet alicubi amicus meus supersit, an mortuus infernas petierit domos, id ego nunc te petam, tu audias rogo. Virum quendam domi meæ hospitem quondam habui, quo neminem mortalium amiciorem umquam accepi. | Hic se Ithaca oriundum aiebat et Archesiad˛e Laert˛e filium. Hunc ego hospitem, ut decet, debitis muneribus donatus sum, auri elaborati talentis septem et cratere argenteo celato et vario, duodecim simplicibus chl˛enis, totidem tunicis, ancillis preterea pulchrorum operum gnaris quattuor, quas sibi egregias delegit.“ His pater in lacrimas solutus: „Hospes“, ait, „sane, quo volebas, venisti, sed contumeliosi hic viri sunt et temerarii. Dona autem tanta vane largitus es; haud enim hic eum superstitem invenis, qui te donis et hospitio remuneret, ut deceret. Sed age, id mihi vere refer: Quam diu est, quod

 apprehensa arboris coma] κατχων κεφαλν φυτ2ν (Hom. Od. ,); interpres φυτο legisse videtur  paulum (paululum BC) cum eo iocaretur] prius verbis simulatis (simulditis L) fraudulentisque ageret FLP || igitur om. V – profectus – cirumfodientem] via proficiscens patrem demisso capite arborem fodientem FLP  eum] eis V : om. FLP || affatur verbis transp. FLP || horti colendi] agriculturæ FLP  non vinea om. BC || olea] dea P1 || pirus P || prasii] porri prasii BC : porri V : area prasii F : area porri L : area P (porri glossa pro graeca lectione prasii esse videtur)  cura B (C legi non potest) || sed] At B (C legi non potest)  indiceris B  specie] spem B  lavereris P || et (om. BC) molliter] demollito FP  h˛ec om. C : spat. vac.  litt cap. B || huc om. P  es V || iis BCFP  nunc om. P || te] ex te FLP : om. BC  domi] in solo patrie FLP  se + ex FLP – agebat FP  filium + esse fatebatur FLP || debitis om. C  donatus sum (ad genus verbi cf. A. Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik, München , p. ; P. Stotz, Formenlehre, Syntax und Stilistik, München , pp. –)] donavi FLP  vario om. FLP – ancillis om. et post preterea add. mulieribus FLP  sunt hic (hi C) viri transp. P











liber vicesimus quartus













illum hospitem accepisti miserum, filium meum et infœlicem, dum vixit, quem longe ab amicis et patria terra vel in mari alicubi pisces vorarunt vel in continenti fer˛e et aves. Cui neque parentes, qui eum genuimus, neque pudica uxor Penelope in loculis iacenti iusta persolvit, non oculos, ut uxores assolent, clausit, qui honor mortuis adhibetur. Id pr˛eterea abs te scire velim, quis et unde sis gentium, qua patria, quibus parentibus, ubi navis, qua vectus es, ubi socii, an aliena navi huc appuleris, quæ hinc abierit.“ His sapiens Ulixes: „Tibi omnia“, inquit, „ordine referam. Alibas mihi () patria, ubi pulchra domus est. Aphidante, Polypemonis regis filio, progenitus. Eperitus mihi nomen. Sed me deus a Sicania huc errare invitum voluit. Navis ad littus non longe a civitate expectat. Iam quintus agitur annus, ex quo infœlix Ulixes a me discessit, et sane bon˛e ei aves et dextr˛e solventi aderant, quibus eum lætus dimisi. Ipse quoque gaudebat. Sperabamus invicem hospitio aliquando iungi et pulchra dona exhibere.“ His Laertes verbis magna mœroris nebula obductus ambabus mani- () bus pulvere canum caput aspersit anxie suspirans. Quo viso Ulixes animo commotus est et gravis ira naribus efferbuit, cum carum patrem intueretur. Prosiluit eumque et osculatus et amplexus: „Ipse ego sum“, inquit, „pater, de quo interrogas. Post vigesimum annum ad vos reversus sum. Quam ob rem a fletu et mœrore te contine! Illud providendum est diligenter, quod dicam: Procos domi interfeci eorumque iniurias et contumelias ultus sum.“ Cui Laertes: „Si“, inquit, „fili mi, redisti, signum aliquod dato, ut id () palam intelligam!“ Tum Ulixes: „En“, inquit, „cicatrix, quam mihi in Parneso aper inflixit, cum tu et venerabilis mater me ad Autolycum, patrem eius, dona

 hospitem om. C  quem longe – terra om. L  iuxta V  adhibetur] exhibetus BC || Idque P  gentium sis transp. BC  nave BC || hinc] hinc te (hic te F : te hic P) constituto FLP  His] Tum FLP  est (+ mihi P) domus transp. FLP || Amphidante BC : Aphidantis FP : Amphidantis L || Polypemonide FLP – filio progenitus] filius FLP  Experitus BC || deus a Sicania huc (+ me BCV)] fortuna huc de Sicania FLP || invituro F  littus non longe] agrum procul FLP – agitur annus ex quo] annus hic est postquam FLP – et sane bon˛e ei aves et dextr˛e (+ aves et, sed expunct. B : + aves aves, sed aves2 induct. C) solventi aderant] nempe illi aves dextre erant abeunti FLP  eum (cum BC) lætus (l˛etum BC) dimisi. Ipse quoque gaudebat] tum ego letus illum mittebam. tum ille letus discedebat FLP – Sperabamus] Expectabamus V  Laertis V  visu V  et1 om. V || osculans P || amplexatus BC  a om. P || et + a C  fili mi redisti (rediisti B2C : reddidisti B1)] rediisti fili P || id] hic V  Parnesso FPV1 : Parnaso L : Parnaso monte C : Parneasso monte, sed monte expunct. B  patrem om. BC



odysse˛e homeri

accepturum misistis, quæ ille huc veniens mihi promiserat. Ad hoc et arbores, qu˛e culto in agro erant, referam, quas mihi ipse largitus es, ego autem singulas evellens puer adhuc in horto plantavi. Tu enim piros mihi tredecim, malos decem, ficus quadraginta dedisti, quinquaginta autem vitium ordines et quidem f˛ecundos omni uvarum genere pollicitus es, cum Iovis tempora adventarent.“ () Cum h˛ec Ulixes referret, Laert˛e genua solvebantur, et certissima signa agnoscens amice filium amplectitur. Ille attonitum recipit. Qui ad se reversus: „Iuppiter“, inquit, „pater et vos, dii superi, adhuc estis, ex quo proci scelerum suorum pœnas dederunt. Sed nunc vereor, ne omnes una Ithacenses dimissis per omnes Cephalenorum civitates nuntiis in nos irruant.“ Cui sapiens Ulixes: „Confide“, inquit, „pater, nulla huiusmodi sollicitudine tangaris! Sed domum horto propinquam petamus, quo Telemachum et boum suumque custodes epulas et nigrum vinum paraturos premisimus.“ () Sic domum ingressi et multa illos carnis frusta incidisse et vinum hausisse inveniunt. Tum Sicele ancilla magnanimum Laerten lavit, oleo unxit, pulchram chl˛enam induit. At Minerva illi ministerio præsens Laertæ, populorum pastori, membra auxit, ut solito maiora et robustiora viderentur, ut, cum e balneo egrederetur, dilectus filius l˛etaretur, cum diis similem patrem videret. Qui eum allocutus: „Pater“, inquit, „profecto deorum immortalium aliquis et specie et magnitudine te pr˛estantiorem reddidit.“

 mihi om. P – Ad hoc et (+ ad BC) arbores, qu˛e culto in agro erant, referam, quas (que V) mihi ipse (ipse mihi transp. V) largitus es – Tu enim] Sed dicam etiam arbores culto in agro sitas, quas mihi (om. FP) olim dedisti, cum ego puerulus omnia petebam sectans per hortum simulque per arbores pergebamus (pergebam omnes L). Tuque singulas nominabas, quas dare velles FLP  tredecim] dedisti omisso dedisti post quadraginta FP || ficos FLP  uvarum] viarum B  Cum + autem P  agnoscens] absolvens BC || recepit BCP || ad] a BC  Cephalorum P : Cephelanorum B : Aelephanorum C || nuntiis] inimicis V  irruunt L  inquit pater] pater inquit et P : inquit et BCL  hortor B2C || petamus + si V  epulas et nigrum vinum] cœnam confestim FLP  domum ingressi] ait FLP || frustra BFPV1 || et vinum] vinumque FLP  perunxit FLP || pulchram om. FLP || illi ministerio (ministro BC) om. FLP  lerte BC || popurum C || pastori] regi FLP || robustiora] pleniora FLP – ut, cum e balneo egrederetur, dilectus filius l˛etaretur (ut – l˛etaretur om. BC), cum diis similem patrem videret] itaque e balneo egressum mirabatur filius, cum diis immortalibus plane (immortalibus plane ante cum diis L) similem cerneret FLP  allotus C : allocus B || O pater FLP || profecto om. FLP  pr˛estantiorem te transp. BCP









liber vicesimus quartus













Cui sapiens Laertes: „Utinam Iuppiter“, inquit, „pater et Minerva et () Apollo fecissent, ut, qualis eram, cum munitam Nericum cepi in Epiri littore Cephalensibus imperitans, talis hesterna luce nostris in ædibus armatus fuissem! Multos te l˛etante confecissem.“ Inter hos sermones paratis interim epulis sellis discubuerunt. Sic vescentibus senex Dolius cum filiis Siceles matris vocatu, cui curæ erat senex et filii, ab opere redierunt. Qui viso Ulixe timuerunt. Quod ille advertens lenibus verbis: „Sede“, inquit, „senex, et vescere nec vereare! Diutius enim cibi avidi hic vos expectavimus.“ H˛ec cum dixisset, Dolius recta in eum protentis bracchiis Ulixem () amplexatus est et manum exosculatus. Contra eum Ulixes amplectitur. Tum ille: „Amice“, inquit, „ex quo desiderantibus nobis tamen pr˛eter spem nostram dii te in patriam restituerunt, incolumis sis oro, et te dii f˛elicem reddant! Sed refer, num carissima coniunx tua tuum reditum sciat, ut ei nuntiemus!“ Huic Ulixes: „Senex“, inquit, „quid te hic faciendum sit, intelligis.“ Sic Dolius assedit. Filii autem benigne et verbis et manibus Ulixem complexi patri Dolio assederunt. Ita his discumbentibus iam fama c˛edis procorum per civitatem dif- () fundebatur. Concurrere populus, alius aliunde ex domibus clamore et gemitu ad Ulixis regiam exanimes referre, singulos sepelire, vicinos autem navibus in patrias quemque suas remittere. Tum omnibus in contionem advocatis Eupithes intolerabili dolore ob Antinoi filii, quem primum Ulixes interemerat, mortem affectus profluentibus lacrimis mœstos his verbis affatur: „Viri amici, sane hic indignam rem in Achivos

 quid te – intelligis] Cδη οOδε+ τ σε χρ τα τα πνεσ&αι (Hom. Od. , ); interpres Graeca male intellexit  monitam C || Nericum] Heretum L || cepi om. V  imperitare P || externa B  Multum e corr. P || letantem FP  epulis om. BC || sellis om. P  Siciles BC – cui curæ – filii om. FLP  redierint BC : redirent L || ille om. P  verbis + affatur P || nec vereare] hec vera re BCV  expectavimus vos transp. P  recte FP || in eum] mea B (C legi non potest) : accedens FLP  amplexatus – exosculatus] amplexatur eiusque osculatur manum FLP  ille] Dolius FLP || Amice om. FLP || tamen om. FLP  restituerunt] reduxerunt L : duxerunt FP || sis + ore V  f˛elicem reddant] donent felicitate FLP || nunc BCV || tua om. FLP || tuum] ut tuum P  senex om. FLP || hic (huic BC) faciendum (faciundum B) sit (sis V) intelligis (intellige BC)] laborare (elaborare P) oporteat iam illa novit FLP  autem benigne et] etiam dolii salutabant FLP || complexi] amplectebantur et FLP  his om. P  regiam + domum P  quemquam V : quantunque P – contione V  ob] ad B : om. P  interemerat mortem] interemit P || fluentibus FLP  fatur FP : alloquitur L



odysse˛e homeri

aggressus est; partim enim et bonos et fortes secum in navibus abducens et eos et naves amisit, reversus Cephalenorum optimos interemit. | Sed agite, antequam aut Pylum vel in Græciam, Epiorum patriam, properet, eum conficiamus! Doleremus enim postmodum, et magna nobis etiam apud posteros ignominia inureretur. Quodsi liberorum nostrorum c˛edem non ulciscemur, nulla mihi amplius vit˛e cupiditas, sed quamprimum defunctorum numerum augebo. Ergo properemus, ne fuga sibi consulant!“ () Sic fatus lacrimabundus omnem contionem suam in sententiam movit. Et ecce Medon et una divinus cantor ab Ulixis ædibus, ubi quietem ceperant, in contionem veniunt. Tum omnibus obstupescentibus sapiens Medon: „Audite“, inquit, „viri Ithacenses, profecto tantam rem Ulixes non iniussu deorum effecit. Ipse ego immortalem deum Ulixi adesse, Ulixem hortari, cum Ulixe procos per atrium urgere atque prosternere conspicatus sum.“ () His verbis omnes pallidus cepit pavor. Tum senex Alitherses, Mistoris filius, qui solus preterita et futura prospiciebat: „Accipite“, inquit, „Ithacenses, qu˛e dicam: Vestra h˛ec culpa acciderunt. Neque enim mihi neque Mentori credidistis consulentibus vobis, ut liberos vestros a flagitiis, qu˛e turpiter quotidie committebant, clarissimi viri, quem numquam rediturum sperabant, divitias quidem consumentes, uxorem autem sollicitantes contineretis. Nunc mihi et consilio meo obtemperetis suadeo: Nihil contra Ulixem moliamini, ne quod nobis subitum malum subsequatur!“ ()

– Mistoris filius] Μαστορδης (Hom. Od. ,)  et1] viros BCFLP, ?an recte || in om. FLP – abducens ed. pr. : adducens codd.  amisit + partim FLP  agite] eia L : ea FP || antequam] priusquam L : postquam F : posteaquam P || vel in Græciam] aut greciam V : vel elim FLP || Epiorum] opiorum BC  corripiamus FLP – Doleremus – inureretur] vel tristes et postmodum semper degemus nam (om. L) et apud posteros ignominiosa nobis hec referentur FLP  etiam] esset V || Quodsi] Si F : Sed P  c˛edem] et fratrum (fratrum si P : fratruum et F) homicidas FLP || non] nunc BC || vit˛e cupiditas] vita erit (om. L) iocunda FLP || sed + utinam FLP  numerum (nomen C) augebo] locum recipiam FLP || Ergo] Sed FLP – fuga sibi consulant] prius illi fugiendo mare traiiciant FLP  omnem contionem suam] omnes FLP || in] ad L  ubi om. V  iniusso P : in visu BC  sum om. BC  Mytoris V : Mictoris B : Mintoris C  Accipite] Audite FLP  nostra BC  Mentori] agentori L || credidistis] obtemperastis FLP || vos C || a flagitiis] contumeliis abstinerent L : contineretis FP  quotidie turpiter transp. BC || commutabant P – clarissimi viri, quem (cum C) numquam rediturum sperabant (putabant BC), divitias quidem consumentes, uxorem autem sollicitantes contineretis] cum viri strenui divitias consumerent et uxorem sollicitarent FLP  Nunc] nec C || mihi et] ut FLP – Nihil – subsequatur] ita hoc missum faciamus, ne quis sibi ipse calamitatem hauriat FLP









liber vicesimus quartus











H˛ec ille. At contio plus dimidia magno clamore concita furori concedentes sanum sprevere consilium et sumptis armis in ampla civitate congregantur. Quorum stultiti˛e dux erat Eupithes filii sui c˛edem ulturum ratus, sed minime erat reversurus. Interea Minerva Iovem Saturnium his verbis alloquitur: „Pater noster, Saturnie, summe regum, dic, qu˛eso, quid nunc tibi animi sit! Hocne tam grave bellum, hanc pugnam patieris, an hos Ulixi reconciliabis?“ Cui nubium auctor Iuppiter: „Quid“, inquit, „filia, hoc me interrogas? Nonne mihi hoc esse in animo persuasisti, ut scilicet reversus Ulixes procos interimeret? Ut placet facito! Dicam tamen, quid mihi videatur. Ex quo ille procos ultus est, adigendus mihi videtur populus, ut iureiurando confirmet sese in Ulixis fide[m] perstiturum; ille semper dominetur. Nos autem filiorum fratrumque interfectores celabimus, quo se omnes mutuo amore complectantur.“ His verbis iam ad id prona persuasa Minerva e cœlo concita delabitur. At Ulixes, cum omnes suavi se cibo explessent, in hunc modum exorsus est: „Egrediatur aliquis, qui prospiciat, an aliqui huc adventent!“ Dicenti continuo Dolii filius paruit et e limine viso Eupithe et sociis Ulixem alloquitur: „Prope adsunt. Propere arma capiamus!“ Quod omnes mox fecerunt, ex parte Ulixis quattuor et sex domestici Dolii, scilicet filii, et Laertes et ipse Dolius, licet seniores, strenui tamen bellatores armati prodierunt, primus Ulixes. Quibus Minerva, Iovis filia, Mentori et facie et voce similis, comes additur. Qua visa lætatus patientissimus Ulixes statimque carissimum  H˛ec ille] conticuit F, quo verbo in codice novum folium incipit, cuius textus ab alio scriba exaratus est. Cum inde ab conticuit usque ad finem textus codicis F ita a ceteris et a Griffolini ratione vertendi abhorreat, ut ab alio quodam interprete translatum esse perspicuum sit, ultimum folium amissum et postea ab alio scriba ex alio fonte suppletum esse videtur. Cuius folii textum in appendice secunda (p. –) invenies. || contio plus dimidia] hi turba (+ magna P) LP || magnoque P : malo BCV || conciti P – furori concedentes] furebant ad arma et LP  spreverunt V – et sumptis armis – congregantur (-tes C)] cunctique ante amplam civitatem convenerunt LP  Quorum stultitie (-tia C) dux erat (duxerat bis scr. C) Eupithes (Eupities V)] Eupithes stulticie dux erat LP || c˛edem + se s. l. V, fort. recte  reatus B || Iove C  alloquitus B || Saturne L  bellum + atque P  Ulixes B  esse in] essem LP : esse V  facit LP  Ulixi C : Ulysses B || prestiturum C : mansurum L : venturum P  celabimus] oblivioni mandemus LP || mutuo] nimio V  id prona persuasa] ea qu˛e vellet suasa LP || celis L || concita delabitur] labitur LP  cum omnes suavi] ubi socii LP || se om. BC || cibi B – in hunc modum exorsus] inter eos fari sic orsus LP  Egrediatus B || aliquis qui – adventent] qui aspiciat an hostes prope assint (sint L) LP  Dicenti] dixit et LP || filiis B : om. P || paruit] proficiscitur LP || Eupitheo C : Eupithem V  scilicet om. L  tamen + et P  primus + seniores B1C  Iovis filia – similis om. L  lætatus + est P

()

()

()

()



odysse˛e homeri

filium allocutus: „Telemache“, inquit, „hoc tu in pr˛elio ostendas velim, qualis pugnator sis, ut te omnes optimum iudicent, ne patrium genus, qui iam viribus et animo omnem terram superavimus, ignominia afficias.“ Cui contra Telemachus: „Id“, inquit, „cognosces, pater dulcissime, me minime generi nostro dedecori futurum, ut hortaris.“ () His Laertes l˛etatus: „Dii“, inquit, „quam l˛eta mihi dies illuxit! Quam gaudeo, quod filium et nepotem tanta virtute et animo tam presenti pugnam appetentem video!“ Tum Minerva: „Archesii“, inquit, „fili, mihi longe omnium carissime sociorum, primum Minervam deam precare et Iovem patrem, inde longam hastam in hostem dimitte!“ () Hoc dicens simul in eum vires inspiravit. Ille autem magni Iovis filiam Minervam precatus vibrata hasta per æream galeam Eupitheum percussit. Que minime ictum defendit, sed per tempora evasit. Insonuit cadens Eupithes, et arma simul insonuerunt. Inde Ulixes et inclitus eius filius impetu in hostes facto gladiis eos et acutis telis egerunt. Et sane omnes ad unum interemissent, nisi Iovis filia Minerva voce magna populum continuisset inquiens: „Cessate, Ithacenses, ab exitiosa pugna, ut sine sanguine quamprimum discedatis!“ () Quibus verbis pallido omnes metu corripiuntur, ut arma ex omnium manibus elaberentur et pr˛e vit˛e desiderio civitatem versus iter arriperent. Tum patientissimus Ulixes horrendum inclamavit ingemuitque ut capta aquila altivolans. Iuppiter autem ignitum telum prope Minervam filiam dimisit. Qu˛e Ulixem affata: „Iove genite Laert˛e fili, sapientissime, iam a tristi pugna vobis cessandum est, ne altitonans Iuppiter tibi succenseat.“ Cui ille extemplo alacer paruit. Ita iureiurando utrosque Iovis filia Minerva facie et voce Mentori similis astrinxit.

 hoc +et L  pugnator] preliator L || patrium genus] patrium nomen genusque tuum P  superamus L  contra] prudens LP || pater dulcissime] si placet mi pater LP || me] ne V : om. P  genere P || nostro] tuo LP || dedecori] indignum LP  His Laertes] Sic ait. Laertes vero LP || quam – illuxit (inlusit BC)] qualis hic dies mihi contigit (-tingit L) LP || Quam] Quantum V  quod om. BC || tanta om. LP || prestanti BC : strenue LP  Archesti V || omnium longe (longe om. P) transp. BC  Epitheum BCV1 : Eupithea LP  evasit] transegit ferrum P : ferrum transegit L  et1 om. BC  eos transp. post telis P || acutis om. LP – ad unum om. LP  ni C || voce magna om. BC – continuisset] retinuit LP  Itathesii L || ab exitiosa] a perniciosa LP  quamprimum om. BCV || discendatis P  Quibus verbis] Sic ait. Illi L : At illi P || corripiuntur] expavescunt LP || omnium om. LP  labantur P : labeantur L || arripiant LP : diripiunt V  horrende P  ne om. V  focie B || et voce] voceque LP || Mentoris V











appendix i EXCERPTUM E CODICE P (Hom. Od. ,–)











„Num recordaris, cum domum vestram cum divo Menelao hortans Ulyxem, ut ad Ilium una sequeretur navibus bene compactis. Toto autem mense latum omnem penetravimus pontum, vix inducentes urbium eversorem Ulyxem.“ Hunc contra est affata anima Amphimedontis: „Atrides pr˛eclare, ho- () minum rex Agamennon, memini h˛ec omnia, Iovis alumne, ut enarras; tibi autem ego bene admodum etiam vere omnia enumerabo, quo pacto nostr˛e mortis malus exitus patratus sit. Petebamus Ulyxis divi absentis uxorem. H˛ec autem neque abnuebat odiosum coniugium neque pr˛estabat, nobis machinans mortem et pestem atram, sed hunc alium dolum animo agitavit. Statuens magnam telam domi texebat tenuem et concinnam atque ita nos allocuta est: ‚Iuvenes proci mei, quandoquidem obiit divus Ulyxes, reprimite vestram festinationem mearum nuptiarum, donec vestem conficiam Laerti heroi, ne mihi inita filamina pereant, sepulchralem, cum eum vis auferat acerbæ mortis, ne aliqua mihi de plebe Achivarum succenseat mulier, si sine velo nudus iaceat multorum possessor.‘ | Sic dixit, nobis autem animus fœrus acquievit. Ibi die texe- () bat magnam telam, noctibus vero appositis facibus retexebat. Sic triennium dolus latuit et persuasit Achivis. Ubi vero quartus venit annus et accedebant tempora, tunc nobis qu˛edam e mulieribus, qu˛e aperte norat, renunciavit, et eam resolventem depr˛ehendimus insignem telam. Sic telam quidem absolvit invita necessitate impellente. H˛ec vestem, quam contexuerat, magnamque telam solvens conmostravit solis fulgore persimilem aut lun˛e. | Tum Ulyxem vero infoeliciter nescio unde advexit () demon ab extremo agro, ubi subulcus domum habebat, quo etiam charus Ulyxis filius accesserat et pulverulento Pilo provectus atro navigio. Hi vero procis necem accelerantes ad inclitam urbem venerunt, videlicet

 post domum vestram deest verbum, e. g. advenerim (cf. supra p. , textum Griffolini) vel aliquid simile  urbium bis scr. P  fulgori scribend.  et] scribend. ex



appendix i

posterior Ulyxes, Telemachus vero dux itineris fuit. Illum vero subulcus duxit foedis tunicis indutum mendico perdito similem et seni baculo innitentem. Nec quisquam nostrum eum poterat agnoscere, cum ita ex tempore apparuisset, neque ii, qui ætate erant provectiores. Verum eum verbis contumeliosis incessuimus atque icti bus. Ipse autem tunc quidem plagas atque contumelias domi su˛eacceptas pertulit animo firmissimo. Ast ubi illum Iovis e˛gidiferi mens excitavit, socio Telemacho nitentia arma, qu˛e in atrio erant, abducens in cubiculo semoto collocavit foresque firmissimis occlusis pessulis. Dehinc uxorem suam dolis instruens iussit arcum deferri incanumque teli ferrum idque certamen ac cedis () initium infoelicibus obiectare procis. | Neque nostrum quisquam potuit validi arcus nervum intendere, quod viribus essemus multo inferioribus. Verum ubi res deducta esset, ut in Ulyxis manus ingens arcus veniret, tum vero omnes verbis sumus interminati, ne arcum Ulyxi porrigerent, tametsi multis id verbis ille contenderet. Uni autem ex suis, ut illi arcum porrigeret, imperavit. Quem cum exercitatus Ulyxes manu excepisset, nullo labore nulloque negotio arcum intendit ferrumque intorsit ipseque in limine consistens celeres effudit sagictas horrendum visu, mira certitudine, quem iacularetur, observans. Primum Antinoum confixit, in alios deinceps gemenda tela contorsit eregione iaculans, c˛eteri () vero omnes affixi conciderunt. | Perspectum est deum telis illius affuisse adiutorem, mira enim celeritate per ædes quemcunque insectantia atque impetu vique sua agiliter, quocunque res postularet, se vertentia omnes interfecerunt. Horum autem gemitus et indecora lamentatio est excitata capitibus cæsis. Solum omne cruore fluebat. Ita nos, Agamennon, occidimus, quorum adhuc corpora in Ulyxis domo insepulta iacent. Nondum de nostro interitu at uniuscuiusque domum fama perlata est neque id rescivere amici, qui cruorem e vulneribus eluentes sepultur˛eque mandantes langerent.“ () Tum sic Atrid˛e anima est effata: „Foelix Laert˛e nate, multimachine Ulyxe, qui sortitus sis tanta virtute uxorem! Ut bona fuit mente pudica Penelope, Icari filia! Ut bene memor fuit Ulyxis coniugis adolescentis! Nullo igitur unquam tempore virtus eius fama extinguetur edentque inmortales mortalibus iucundam cantilenam in laudem memorand˛e Penelopes, non ut Tindarei nat˛e, qu˛e prava machinata est facinora maritum interficiens iuvenem, invisaque de ea cantilena erit apud mares infœstamque de se famam pr˛ebebit mulieribus, etiamsi in eas benefica fuisset.“  langerent in lugerent corr. vid. P















excerptum e codice p



Sic hi quidem talia inter se stantes in Plutonis domibus subterraneis- () que speluncis fabulantur. Illi vero ubi ex urbe sunt profecti, confestim ad Laertis pulchrum predium venerunt, quod sibi ipse Laertes paraverat atque excoluerat, quoniam in eo multum elaboraverat, ubi ei domici lium erit et circum stabula undique excurrebant, in qui bus vescebantur, sedebant, vigilantesque immorabantur ancillæ necessari˛e, qu˛e mandata eius exequerentur, inque his mulier Sicula anus fuit, qu˛e senem assidue curabat in agro, cum ab urbe discesserat. | Ibi Ulyxes ancillis et filio ita () iussit: „Vos quidem nunc introite domum et prandium suum sacrificate,  qui optimus sit. Ego vero patrem experiar, discernat an me ignoret, tam longo intervallo cum ab urbe disceserat, oculis me dignoscat.“ Sic dicens Martia arma famulis tradidit. Qui quidem domum deinde otius abierunt. At Ulyxes ad feracem vineam appropinquavit tentaturus neque Dolium invenit amplum descendens arbustum neque aliquem  famulorum neque filiorum. Sed hi ad legendas sæpes accesserant, quod vine˛e essent munimen.

 Lalaertis P (La- in fine paginae)  erit] scribend. erat  ?scribend. discesseram

appendix ii EXCERPTUM E CODICE F (Hom. Od. ,–)











Conticuit, illi autem clamantes exiluerunt plus quam dimidio, alii autem adsidebant confertim; non enim dictum probabant, sed Eupitheo obtemperabant et statim concurrebant. Sed postquam instructi sunt armis splendidis, cuncti convenerunt in conspectu magn˛e urbis. Dux erat insanientium ipse Eupitheus, quippe qui ulturus erat cædem filii, neque inde pedem referret, sed mortem illic obiret. Sed Minerva allocuta est Iovem, Saturni filium: „O pater noster, Saturni fili, rex regum, ostende mihi, quid corde regis! Numquid vis bellum et pugnam gravem aut potius pacem parare utrinque?“ Cui respondens dixit nubifer Iupiter: „Filia mea, cur hoc me rogas? () Nonne idem rogasti antea, ut rediens Ulysses in procos animadverteret? Verum fac, ut lubet, ego vero dicam, quid optimum factu mihi videtur. Postquam Ulysses de paucis p˛enas sumpsit, si pacis f˛edera percutiat fideliter cum aliis, et semper regnabit, nos autem efficiemus, ut cædem filiorum et fratrum obliviscantur et se mutuo amore prosequantur et pax et copia sedeat.“ His verbis acuit mentem Minerv˛e iam antea cupide, ut ab Olympo descenderet. At postquam cibo refecti sunt socii, sic incepit patiens divus Ulysses: () „Egrediatur aliquis et prospiciat, an proci propius accedant!“ Sic dixit, et filius Dolii egressus est, sicut ille iusserat. Stetit autem in limine tecti et vidit procos prope stantes. Statim autem Ulyssi verba fecit: „Prope sunt“, et arma conclamavit. Sic dixit, illi autem armis induti exiluerunt, quatuor circa Ulyssem et sex filii Dolii idemque Laertes et Dolius; etiam enim cani senes in hanc pugnam exire opus est. Postquam armis amicti sunt, portas reserarunt et foras exierunt Ulyssi duce. Simul cum illis incedebat Iovis filia Minerva referens habitum et vo- () cem Mentoris. Hanc cum agnovisset patiens divus Ulysses, lætatus est et allocutus est carum filium Telemacum: „Videas, ne inter pugnandum,



appendix ii

num in pugna optimi secernuntur et patent, videas, ne indecores maiorum genus nostrorum, qui robore et virtute ubique gentium excelluerunt.“ Cui prudens Telemachus: „Videbis, care pater, me minime dedecorantem genus tuum, sicut ais.“ Dixit, Laertes autem gavisus est et dixit: „Quis mihi dies surrexit beneficio deorum! Certe mihi valde gratulor; certant enim de virtute filius et nepos.“ () Quem prope stetit et allocuta est glauca Minerva. „O Arcesii nate, sociorum carissime, post vota facta Minervæ et Iovi longam emitte hastam!“ Sic dixit et magnum illi animum inspiravit Pallas Minerva. Igitur votis factis magnæ Iovis filiæ longam emisit hastam et percussit Eupiten per mediam galeam aream; neque enim galea prohibuit, quominus hasta transiret. Ille vero cecidit et super illum arma sonitum dederunt Adversus primos pugnatores irruerunt Ulysses et nobilis filius et verberabant eos ensibus et lanceis utrinque acutis, et omnes perdidissent sine reditu, nisi egiochi Iovis filia Minerva clamasset et turbam omnem continuisset: „Abstinere ab arduo bello, ut sine cruore hinc habeatis!“ () Sic dixit Minerva, illos autem pallidus occupavit metus, et ex manibus meruentium excussa sunt arma et humi ceciderunt ad vocem deæ. Ad urbem autem reversi sunt cupidine vita. Horrenda etenim voce clamavit patiens divinus Ulysses et saltu se dedit securi aquila alia tenens. Et Saturni filius ardens fulmen eiecit, quod cecidit ante pedes Minervæ forti patre genitæ. Qu˛e ita allocuta est Ulyssem: „Prudens Ulysses, qui filius es Laertis ex Iove nati, finem fac et abstine a communi bello, ne Iuppiter, Saturni filius late sonans, tibi irascatur!“ Sic dixit Minerva, ille autem paruit dicto et ex animo lætatus est. Fœdus autem percussum est inter bellatores in posterum sequepra Minerva, Iovis egiochi filia, quæ vocem et formam Mercurii sumpserat.

 num] vix recte (sed non satis perspicuum est, quid scriba cod. F hoc loco sibi voluerit); fort. quando vel quoniam scribend., sed vide ne hic gravior lateat error  æream scribend.  abstinete scribend. || abeatis scribend.  metuentium scribend.  vitæ scribend.  alta scribend.  sequestra scribend.  Mercurii] ?an Mentoris scribend. (Μντορι apud Hom. legitur)











INDEX NOMINUM

Acastus,  Achaia, , , , ,  Achaicus, -a, -um,  Acheron,  Achilles, , , , , , – , ,  Achiva, ,  Achivi, , , , –, , –, , , , , , , , , , , , , , , , , –, , , , , , , , , , , , , –, ,  Acrisius,  Acroneus,  Actoris,  Adreste,  Aeaea, , , ,  Aeetes, ,  Aegae,  Aegisthus, , , , –, , , , ,  Aegyptius, , ,  Aegyptius, -a, -um, , , ,  Aegyptus, , , , , , , ,  Aeolia, ,  Aeolus, , , ,  Aeson,  Aethiopes, , ,  Aethon,  Aetolus, -a, -um,  Agamemnon, , –, , , , , , , , , , , , , ,  Agelaus, , , ,  Aiax, , , , ,  Alcandre,  Alcimus, 

Alcinous, , , , –, –, , , –, , , , , ,  Alcippe,  Alcmaon,  Alcmena/Alcmene, ,  Alector,  Alibas,  Alitherses, ,  Aloeus,  Alpheus,  Amnissus,  Amphialus,  Amphiareus,  Amphilochus,  Amphimedon, , ,  Amphinomus, , , , , ,  Amphion,  Amphithea,  Amphitryon,  Amythaon,  Anabesineus,  Anchialus/Anchilaus, , ,  Andremon,  Anticlia,  Anticlus,  Antilochus, , , , ,  Antinous, , , , , , , , , , , –, – , , , , –, , , ,  Antiope,  Antiphates, , ,  Antiphus, ,  Aphidas,  Apollo, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , 



index nominum

Boethus, , ,  Bootes,  Boreas, –, , , , , , , , 

Cephaleni/Cephalenii/Cephalenses, , – Ceres, , ,  Charites,  Charybdis, , , , ,  Chius, -i f.,  Chloris, ,  Chromius,  Cicones, –,  Cimmerii,  Circe, , , –, , , , –,  Clitus,  Clymene,  Clytemnestra, , ,  Clytoneus,  Clytus, ,  Cnossus,  Cocytus,  Crataeis,  Creon,  Creta, , , , , , , ,  Cretensis, -e, , , , ,  Cretheus, ,  Ctesippus, ,  Ctesius,  Ctimene,  Cyclopes, , , , , , – Cyclops, , –, , , , ,  Cydones, ,  Cyllenius,  Cyprius, -a, -um, ,  Cyprus, -i f., ,  Cythera, 

Cadmus, ,  Calypso, -us, , , –, , , , , , ,  Cassandra,  Castor, ,  Caucones,  Centauri, 

Damastor, , ,  Danai, , , ,  Deiphobus/Deiphebus, ,  Delus, -i f.,  Demodocus, –, , , , , ,  Demoptolemus, ,  Dia, 

Archesiades,  Archesius,  Arcisius,  Arete, , , , , , ,  Arethusa,  Aretus, ,  Argivi, , , , , , , , , ,  Argivus, -a, -um, ,  Argo,  Argos n./Argi, -orum m., , , , , , , , , , , ,  Argus, , , , , ,  Ariadne,  Aribas,  Arneus,  Artacia,  Asopus,  Asphalio,  Asteris,  Athenae, ,  Atlas, ,  Atreus, , , , , , , , ,  Atrida, , ,  Atticus, -a, -um,  Aurora, , , , , , , , ,  Auster, , , ,  Autolycus, , , , ,  Autonome, 

index nominum Diana, , , , , , , , , , , , ,  Diocleus, ,  Diomedes, ,  Dionysus, ,  Dirae,  Dis, ,  Dodona, ,  Dolius, , , , ,  Dores,  Dulichius, -a, -um, ,  Dulichius, -i f., , , , , , , , , ,  Dymas,  Echeneus, ,  Echephron,  Echetus, , ,  Egyptius,  Eidothea, siehe Idothea Eileithyia, siehe Ilithia Elatreus,  Elatus,  Elis/Ilis, , , siehe auch Proselis Elpenor, siehe Helpenor Elysius, -a, -um,  Enipeus,  Enopus,  Eperitus,  Epeus,  Ephialtes,  Ephyra/Ephyre, ,  Epicaste,  Epii, , ,  Epirus, -i f., , , , , ,  Erebus,  Erechtheus,  Erembi,  Eretmeus,  Erinnys, , ,  Eriphyle,  Erymanthus,  Espheston,  Eteoneus, ,  Euanthes,  Euboia, , 



Euenor, ,  Eumelus,  Eumeus, , , , , , , –, , –, , , , , , , , ,  Eupithes, , , , , , , , , , , ,  Eurius,  Eurus, , , ,  Euryalus, , ,  Eurybates,  Euryclia, , , , , , , –, , , –,  Eurydamas,  Eurydice,  Eurylochus, , , , , , – Eurymachus, , , , , , , , , , , –, , –, ,  Eurymedon, ,  Eurymedusa,  Eurymus,  Eurynome, , , , , ,  Eurynomus, ,  Eurypylus,  Eurytion,  Eurytus, ,  Gerestus,  Gigantes, ,  Gorgo,  Gortyn,  Graeci, –, , , , –, , , , , , , ,  Graecia, , , ,  Gyraeus, -a, -um,  Halitherses, , , siehe auch Alitherses Halius, ,  Harpyiae,  Helena, , –, , , , –, , ,  Hellas, , , 



index nominum

Hellespontus,  Helpenor, , ,  Hercules, , , ,  Hermione,  Hippodame,  Hippotes,  Hormenes,  Hylas,  Hyperie,  Hyperisia,  Iaolcus, -i f.,  Iardanus,  Iasides,  Iason, ,  Iasus,  Icarius, , , , , , , , , , , , , , , ,  Icmalius,  Idomeneus, , , , ,  Idothea, ,  Ilithia,  Ilium, , , , , , , , , , , , , , , , –, ,  Ilus,  Ino,  Iphicles, ,  Iphimedia,  Iphitus,  Iphthime,  Irus, , , ,  Ismarus, ,  Ithaca, –, , –, , , – , , , , –, , , , , , –, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,  Ithacenses, , , , , ,  Ithacensis, -e, , , , ,  Ithacus,  Itymus,  Iuno, , , , , , 

Iuppiter, , , –, –, , , , , , , –, –, , , –, –, , , , , , , –, , , , , , –, –, , , , , – , , , , , , , –, –, , , – , –, –, , , –, , , , , , , , –, , , , –, , , , –, , , , –, , , , , ,  Lacedaemon, , , , , , ,  Laerces,  Laertes, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , –, ,  Lampetie, ,  Lampus,  Lamus,  Laodamas, , –,  Lapithes,  Latona, , ,  Leda,  Lemnii,  Lemnus, -i f.,  Leocritus,  Leodes, , ,  Lesbus, -i f., , ,  Lestrygon, , ,  Lestrygonia,  Leucas,  Leucothoe,  Libya/Libye, ,  Liocritus,  Lotophagi, ,  Maia,  Malea, , , ,  Mantius,  Marathon, 

index nominum Maro,  Mars, , –, , ,  Mastor,  Medon, , , , , ,  Megapenthes,  Megara,  Megasthenes,  Melampos,  Melaneus,  Melanthius/Melanth(e)us, , , , , , , , , ,  Melantho, ,  Memnon, ,  Menelaus, , , , , , –, –, , , , , – , , ,  Mentes, , ,  Mentor, , , , , , , , , , , – Mercurius, , , –, , , , , , , , , , , ,  Mesia,  Messena,  Messenii,  Mimas,  Minerva, –, , , , , , , –, –, , , – , , , , –, – , –, , , , , , , , –, , , , , , , , , – , , , , , , , , , , , , , , , , , , , –, , , , , , , ,  Minieus, -a, -um,  Minos, , , ,  Mistor,  Mulius,  Musa, , , ,  Mycenae, ,  Mycene,  Myrmidones, , , 



Naiades, ,  Naubolus,  Nausicaa, –, ,  Nausithous/Nausitheus, , ,  Nauteus,  Neaera,  Neium,  Neleus, , , , , , ,  Nemo, – Neoptolemus,  Neptunus, , , , , , , , , , –, , , , , , , , , , , , –, , , , , , , ,  Nereides,  Nericus, -i f.,  Neritus, , ,  Nestor, , –, –, , , , , , –, ,  Nesus,  Nilus,  Noemon,  Notus, , ,  Oceanus,  Ocyalus,  Oechalius, -a, -um,  Oedipus,  Ogygia, , , , , ,  Oicles,  Olympius, -a, -um, , , , ,  Olympus, ,  Onitor,  Ops,  Orchomenus, ,  Orestes, , , , ,  Orion, , , ,  Orsilochus,  Ortilochus, ,  Ortygia, ,  Ossa,  Otus, 



index nominum

Paeon,  Pallas,  Pandarus, ,  Panopea,  Pantonous, , ,  Paphus, -i f.,  Parnesus, , , ,  Patroclus, , , ,  Pelamus,  Pelasgi,  Peleus, ,  Pelies,  Pelius,  Penelope, , , , , –, , , , , , , , –, –, , , , –, , , –, , , –, , , –, , , ,  Penelopea,  Periboea,  Periclymenus,  Perimedes, ,  Perithous, ,  Pero,  Perse,  Perseus,  Phaeaces, , –, –, –, , , –, , , , , , , –, , , , , ,  Phaedimus,  Phaedra,  Phaestum, siehe Espheston Phaethon,  Phaethusa,  Pharos, -i f.,  Phemius, ,  Pherae, , , ,  Phidon, ,  Philo,  Philoctetes, –,  Philoetius, , , , , , ,  Philomedes,  Philomelus, 

Phimius,  Phineus,  Phlegethon,  Phoebus,  Phoenices, ,  Phoenicia, ,  Phoenissa,  Phoenix (adj.),  Phorcys, , ,  Phronius, ,  Phrontis,  Phthia,  Phylace (?),  Phylax (?),  Pierie,  Pireus, , ,  Pisander, , ,  Pisenor/Pisanor, , ,  Pisenorides,  Pisistratus, , –, , –  Plactae, ,  Plaustrum,  Pleiades,  Poeantius,  Polites,  Pollux,  Polybus, , , , , , , , , , , ,  Polycaste,  Polyctor, , ,  Polydamna,  Polyneus,  Polypemon,  Polyphemus, , ,  Polyphides,  Polytherses,  Ponteus,  Priamus, , , ,  Procris,  Proneus,  Proselis,  Proserpina, , , , , ,  Proteus, , ,  Prymneus,  Psyria, 

index nominum Pylii, ,  Pylus, -i f., , , , , , , , , –, , , , , , , , , , , , , , , , ,  Pythius, -a, -um,  Pytho,  Rhadamanthus, ,  Rhexenor, ,  Rithrum,  Salmoneus,  Same, -es f., ,  Samus, -i f., , , , , , , ,  Saturnius, , , , , , , , , , , ,  Scherie, , , ,  Scylla, , –, ,  Scyrus, -i f.,  Sicania,  Sicele, , ,  Siculi,  Sidon,  Sidonia,  Sidonii, , ,  Sirenes, , ,  Sisyphus,  Sol, , , , , , –, , ,  Solymi,  Sparta/Sparte, , , , , , , ,  Spartanus,  Stratius,  Styx, ,  Sunium,  Syria,  Taphii, , , ,  Taphius, -a, -um, , ,  Telamon,  Telamonius,  Telemachus, –, –, , , –, –, , , , , , , –, ,



, –, –, –, –, –, , , , –, , , , , , –, , , –, – , –, , , , , , ,  Telemus, siehe Pelamus Telephus,  Temese, siehe Mesia Tenedos,  Terpius,  Terra, ,  Teygetus,  Thasius, -a, -um,  Thebae, , ,  Thebanus, , ,  Theoclymenus, , , , ,  Theseus, ,  Thesproti/Thesprotes, , , , ,  Thetis,  Thon,  Thoon,  Thoosa,  Thous,  Thracia,  Thrasymedes, ,  Thyestes,  Tiresias, , , –, , , ,  Tithon,  Tityus, ,  Trinacria, , ,  Triton,  Tritonia,  Troia, , , , , , , –, , , , , , , , , –, , , , , , , , , , ,  Troianae,  Troiani, , , , , , , , , , , ,  Troianus, -a, -um, , , , , , , , , , , , , , , , , , 



index nominum

Tydeus,  Tyndarus, ,  Tyro, ,  Ulixes passim,  Ursa,  Venus, , , –, , , , 

Vulcanus, , , , , , , ,  Zacynthus, -i f., , , , ,  Zephyrus, , , , , , , , , , ,  Zethus, , 