T-34 typ 1942 z 235. Brygady Pancemej, Stalingrad, WIZeBien 1942 roku. T-34 Model 1942 tank from the 235th Armorted Brigade, StaJingrad, September 1942.
PzKpfw N Sd Kfz 161 Ausf. F2 z 5. kompanii Batalionu Pancemego "Grofldeutsch1and", Dywizji Zmotoryzowanej "Gro.Bdeutschland", frontwschodni, Iipiec 1942 roku. PzKpfw IV Sd Kfz 161 Ausf F2 tank of the 5th Company Panzer Abteilung "Grol3deutschland" of the Infanterie Division (motorisiert) "Grol3deutschland", Eastern Front, July 1942.
T-34 typ 1942 zjednostki pancemej 3. Armii Gwardii, Don, wrz.esien 1942 roku. T-34 Model 1942 tank from the armored unit of the 3rd Guards Army, Don. September /9.12.
Tomasz Lisiecki
Stalingrad vol. I Na przedpolach Stalingradu 23 lipca-12 wrzesnia 1942 roku
"Od czas6w Clausewitza ustalanie gl6wnego kierunku dzialan stanowi 0 strategicznej i operacyjnej mqdrosci. Tutaj jednak tej mqdrosci nie wykazano. " P. Carel!: Operacja "Barbarossa"
Warszawa 2004
Okladka - Arkadiusz Wrobel Plansze barwne - Grzegorz Jackowski Tabele - Tomasz Lisiecki Mapy - Tomasz Lisiecki, Jacek Solarz Opracowanie redakcyjne - Artur Winiarski Zdjecia/Photo Credits: RGAKfD, Moskwa, Rosja, ASKM, Moskwa, Rosja, CMWS, Moskwa, Rosja, CAW, Warszawa, Polska, ADM, Warszawa, Polska.
Wszelkie prawa zastrzezone. Zadna czese tej ksiilzki nie moze bye kopiowana w zadnej formie ani zadnymi metodami mecha nicznymi ani elektronicznymi, /ilcznie z wykorzystaniem systemow przechowywania i odtwarzania informacji bez pisemnej zgody w/asciciela praw autorskich. Uk/ad gra~czny strony tytu/owej i Iiternictwo prawnie zastrzezone. Znak wydawnictwa i nazwa prawnie zastrzezona. All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechnical, including photocopying, recording or any information storage and retrieval system without written permission from copyright owner.
© Copyright for Polish Edition by Wydawnictwo ,,MILITARIAff™, Warszawa 2004 All rights reserved
Wydawnictwo ,,MILITARIAff™ - 00-961 Warszawa 42 skr. pocz. 106 tel/fax 48 22 845 14 27 email:
[email protected]
Actual offer/aktualna oferta www.militaria.net.pl
ISBN 83-7219-186-7
odzenia PzBI\Vg III Ausf. H w drodze na pozycje wyjsciowe do ataku, wschodnia Ukraina, maj 1942 roku. Z przodu woz . d • z 250 '3 i czolgi PzKpfw III. A PzBjWg 111 Alisf fT commalld tallk movillg to the assembly area before a/lack. Eastern ukraille. r
<
"a<:kgrolilld is a Sd Kfz 250/3 signal vehicle alld P::Kpjil' 111s tallks. ICAWI
Operacja stalingradzka przeszla do historii /I . . viatowej jako pierwsza bezdyskusyjna ehrmachtu i jego sojusznik6w. Zanim iemcy doszli do Stalingradu, przez I d a miesiqce trwaly zacif;!te walki w ';m /uku Oonu oraz na przedpolach miasta. Operacja stalingradzka zapoczqtkowana z, a 23 lipca 1942 roku wraz z rozpoczf;!natarcia niemieckiej 6. Armii w wielkim Oonu. Tego samego dnia dow6dztwo ec 'ie liczqc na latwy sukces, zmienilo do chczasowe plany i Stalingrad, majqcy roZ\ ijajqcej sif;! operacji w kierunku Kaukazu ooplanowe znaczenie, stal 'sif;! celem orzl;!dnym. qd rategii niemieckiej uwidocznil sif;! w tygodnia, gdy w wyniku uporczywej oorony wojsk sowieckich stalo sif;! jasne, ie cie Stalingradu silami samej tylko 6. ;; generala Paulusa - jest niemoiliwe. i 0 zaangaiowania wielkich sill wycofaa z 'ierunku kaukaskiego 4. Armii Pancernej , 'f;! • zej czf;!sci lotnictwal pokonanie 120 .0 etr6w i dojscie do Wolgi zabralo com caly miesiqcl a walki 0 samo miasto zpocZf;!/y sif;! dopiero 13 wrzesnia. iniejsza publikacja poswif;!cona jest wlasnie e zemu etapowi operacji stalingradzkiej ozpoczyna sif;! opisem bitwy w wielkim luku Donu i konczy sif;! w momencie podjf;!cia walk o mo miasto.
WPROWADZENIE SYTUACjA ARMII CZERWONEJ W L1PCU 1942 ROKU Dqzenie sowieckiego Naczelnego Dowodztwa do przeprowadzenia w lecie 1942 roku wielkich operacji zaczepnych na wielu odcinkach frontu spowodowalo, podobnie jak w zimie, rozproszenie sil. Na skutek poniesionych strat w ludziach i sprzl;'cie bojowym dowodztwo sowieckie nie moglo przywrocic swym zwiqzkom taktycznym calkowitej zdolnosci bojowej. Spotkalo sil;' to z pMniejszq krytykq historykow i dowodcow sowieckich; marszalek K. Rokossowski pisal m.in.: "Kwatera Glowna NaczeJnego Dowooztwa (STAWKA) nie uwzgJednila tych okoJiczn05ci i nadaJ zajmowala ~ opracowywaniem DJanow ofensywnvch (podkr. aut.). Sprawilo to, ie Armia Czerwona nie zdolala rozbic zgrupowan nieprzyjacieJa na iadnym z glownych kierunkow." Po odniesieniu w ciqgu wiosny i lata 1942 roku cil;'zkich kll;'sk (pod Charkowem, na Krymie, pod Demianskiem i pod Wolchoweml sytuacja strategiczna Zwiqzku Sowieckiego ulegla gwaltownemu pogorszeniu. Kwatera Glowna musiala wil;'c zrezygnowac z planow ofensywnych i podjqc decyzjl;' 0 przejsciu do obrony. Inicjatywa strategiczna przeszla w rl;'ce niemieckie. Po kll;'sce pod Charkowem, gdzie Niemcy wzil;'li do niewoli 240 000 zolnierzy oraz zniszczyli lub zdobyli 1 200 czolgow i 2 000 dzial, na poludniowym odcinku frontu opor niemieckiej ofensywie stawialy oslabione wojska Frontu PoludniowoZachodniego (21., 28., 38. i 6. Armia) oraz wojska Frontu Poludniowego (57., 9., 12., 18. i 56. Armial. Po rozpoczl;'ciu przez Niemcow operacji "B/au" (28 czerwca 1942 r.) front sowiecki zalamal sil;'o Do 24 lipca Sowieci utracili w sumie 393 000 zolnierzy, 2 436 czolgow, 13 716 dzial i mozdzierzy oraz 783 samoloty. Dowodztwo sowieckie, po wprowadzeniu szeregu zmian w planowaniu strategicznym,
5
mialo juz tylko jedno zadanie - zatrzymae nieprzerwany marsz przeciwnika na wsch6d, ustabilizowae obrone i dopiero wtedy, na biez'lco, przyst'lpie do planowania natarcia. W tym celu na poludniowy odcinek frontu skierowano armie z odwodu Naczelnego Dow6dztwa, kt6re w polowie lipca utworzyly front obrony w wielkim luku Donu. Jednoczesnie w rejonie Stalingradu znalazly si e armie saperskie i kilka zarz 'l d6w budownictwa obronnego NKWO, kt6re prowadzily zakrojone na wielk 'l ska1e prace fortyfikacyjne tworz'lc wok61 miasta cztery pierscienie obronne. Kalkulacje dow6dztwa Armii Czerwonej na drug'l polowe lata i jesien 1942 roku byly tradycyjne i sprawdzone w praktyce. Zakladano, ze planowo prowadzony odwr6t w gl'lb ogromnego terytorium Rosji, rozci'lgn'le niemieckie linie komunikacyjne, a nastepnie zmusie przeciwnika do zaangazowania sie w krwawe walki w terenie, kt6ry ze wzgled6w inzynieryjnych bedzie bardziej dogodny do obrony. Nastepnie powinno zostae wykonane uderzenie odwetowe, zaplanowane i urzeczywistnione w celu pelnego rozbicia przeciwnika i osi'lgniecia przewagi strategicznej. Pierwszy plan przeciwuderzenia Sztab Generalny Armii Czerwonej opracowal juz pod koniec lipca 1942 roku. Jednakze zwi'lzanie w zacietych walkach wszystkich odwod6w Kwatery GI6wnej i Frontu Stalingradzkiego uniemozliwilo ich realizacje.
PlANY DOWODZTWA NIEMIECKIEGO Niemieckie planowanie strategiczne nfl okres lata 1942 roku zakonczylo sie 28 marca, po okresie dlugotrwalych spor6w. W tym dniu Hitler zatwierdzil przedstawiony mu plan operacji "B/au", kt6ry osobiscie sformulowal w dyrektywie OKW nr 41 z 5 kwietnia 1942 roku. GI6wnym celem tej operacji, i calej letniej kampanii, bylo zdobycie Kaukazu i jego przemyslu naftowego. Zdecydowano,
ze z pocz'ltku dwie grupy armii powinny zniszczye wojska sowieckie w rejonie na zach6d ad Stalingradu, a nastepnie ruszye na Kaukaz. W tym celu Grupy Armii "Poludnie" planowano podzielie na dwie grupy armii: Grupe Armii "A" pod dow6dztwem marszalka W. Lista, kt6ra miala skladae si e z niemieckich 11. Armii (marszalek E. von Manstein) i 17. Armii (general pulkownik R. Ruoff) oraz 1. Armii Pancernej (general pulkownik E. von Kleist); oraz Grupe Armii "B" dowodzon'l przez marszalka F. von Bocka (15 lipca dow6dztwo obj'll general pulkownik M. von Weichs) w sklad kt6rej mialy wejse niemieckie 2. (general pulkownik M. von Weichs, ad 15 lipca - general pulkownik H. von Salmuth) i 6. Armia (general pulkownik F. Paulus) oraz 4. Armia Pancerna (general pulkownik H. Hath), a takze 2. Armia wegierska (general pulkownik G. Jany). Dzialania obu grup armii wspierae miala dowodzona przez generala pulkownika W. von Richthofena 4..Flota Powietrzna licz'lca okolo 1 200 samolot6w. Ponadto dzialania niemieckie zabezpieczae mialy rumunskie 3. i 4. Armia (ich poszczeg61ne jednostki wl'lczono do skladu armii niemieckich juz na pocz'ltku operacji), a tabe wloska 8. Armia, kt6ra do polowy sierpnia zajela pozycje w p61nocnej czesci wielklego luku Donu. Natarcie planowano zrealizowae w ten spos6b, ze zgrupowanie uderzeniowe Grupy Armii "B" (6. Armia oraz 4. Armia Pancerna) wychodz'lc z rejonu Kurska i Charkowa dzialae mialo pocz'ltkowo w kierunku Woroneza, a nastepnie, nacieraj'lc wzdluz Donu, skierowae sie na poludniowy-wsch6d - w kierunku Stalingradu. Zgrupowanie uderzeniowe Grupy Armii "A" (17. Armia i 1. Armia Pancerna) wychodz'lce z podstaw do natarcia na wsch6d ad Taganrogu i Artiemowska nacierae mialo wzdluz dolnego biegu Donu, a nastepnie, po sforsowaniu tej rzeki pomiedzy Rostowem i Cymlansk 'l , ruszye na p6lnocny-wsch6d ku g6rnemu biegowi Donu na spotkanie
Postoj niemieckich czolgow PzKpfw III i PzKpfw IV z I. Armii Pancernej na stepie, czerwiec 1942 roku. The stop of German PzKpfw JI1s and PzKpjW 1Vs tanksji-om the 1st Panzer Armee on steppe in June 1942. ICAW)
6
CzoIg T-26 model 1933 gotowy do akcji, poczlltek lipca 1942 roku. Widoczne nietypowe oznaczenie rozpoznawcze (czerwona gwiazda) namalowane na pancerzu czolowym. A T-26 Model 1933 tank ready for combat. early July 1942. Note non-standard Red Slar paimed on thefront armow: IASKMJ z p61nocnym ramieniem kleszczy. W ten spos6b zamierzano okr
Dyrektywa ta kierowala gl6wny wysilek w kierunku Kaukazu. Grupa Armii "B" zredukowana zostala do 2. i 6. Armii i wojsk sojusznik6w. Jej zadaniem bylo zajecie obrony na rubiei:y Donu (2. Armia i wojska sojuszniczel i opanowanie Stalingradu (6. Armial. Grupa Armii "A" silami grupy armijnej Ruoffa (17. Armia i rumunska 3. Armial miala za zadanie wykonae uderzenle przez Kaukaz Zachodni i dalej wzdlui: wybrzei:a Morza Czarnego do rejonu Batumi, gdzie znajdowaly sie zapasy ropy naftowej, a silami 1. i 4. Armii Pancernej opanowae rejon naftowy Majkopu i Groznego, przelecze Centralnego Kaukazu i, na koniec, dotrzee do Tbilisi i Baku. Decyzja 0 opanowaniu Astrachania miala bye podjeta po uprzednim opanowaniu Stalingradu. Dyrektywa ta stanowi najbardziej typowy przyklad niekonsekwencji w poczynaniach dow6dztwa niemieckiego. Po pierwsze: jednolita operacja, maj
7
CZOLGIJTANKS JEDNOSTKAI UNIT
14. Panzer Division
36. Panzer Regiment 16. Panzer Division 2. Panzer Regiment
22. Panzer Division
204. Panzer Regiment 24. Panzer Division 24. Panzer Regiment
3. Inf Diy. (motorisielt) 103. Panzer Abt. 16. Inf. Diy. (motorisielt) I 16. Panzer Abt. 29. Inf. Diy. (motorisielt) 129. Panzer Abt. 60. Inf. Diy. (motorisielt) 160. Panzer Abt. RAZEMJTOTAL
PzKpfw II
PzKpfwill PzKpfw IV
PzKpfw 38(t)
PzBfWgill
RAZEMJ TOTAL
14
60
4
-
4
82
20.06.1942
13
57
27
-
3
100
1.06.1942
28
12
22
114
-
176
1.06.1942
32
110
32
-
7
18J
28.06.1942
10
35
8
-
I
54
28.06.1942.
10
35
8
-
I
54
28.06.1942
12
36
8
.-
2
58
28.06.1942
17
35
4
-
1
57
07.07.1942
136
380
113
II-l
19
762
Ponadto na kierunku stalingradzkim dzialaly 143., 177.,210.,228.,244.,245. Dywizjony Dzial Szturmowych i 901. Bateria Instruktorska. Opracowano na podst. Moszczanski I., Smolinow S., "Oborana Stalingrada 17 ijula-18 najabria 1942 goda", Moskwa 2001, s. 3-5.
Niemieckie jednostki pancerne - [ipiec 1942 roku. German armored units - July, /942.
I.
o Sewastopol, pod Leningrad (jakze przydaly by si e one pod Stalingradem!). Co gorsza - z pola walki, na zqdanie Reichsfiihrera 55 H. Himmlera, sciqgnieto do Francji doborowq dywizje zmotoryzowanq 55 "L55AH", a dywizje "Cro15deutschland" przerzucono na centralny odcinek frontu pod Rzew. Po czwarte: kompletnie zawiodlo niemieckie rozpoznanie strategiczne, kt6re nie dostrzeglo rozwiniecia wojsk sowieckich nad Donem i calkowicie nie docenialo potencjalu militarnego przeciwnika. A tymczasem od 17 lipca aktywne dzialania bojowe w wielkim luku Donu rozwinely jednostki odwodowych armii sowieckich. Bardzo szybko okazalo sie, ze sily 6. Armii Sq za slabe do samodzielnego zdobycia Stalingradu i juz 30 lipca plan niemiecki zalamal si e : zamiast na Kaukaz skierowano tam uszczuplonq 4. Armi e Pancernq oraz korpus lotniczy Richthofena. Na poczqtku lipca w skladzie obu grup armii znajdowaly sie nastepujqce jednostki szybkie: - dow6dztwa Ill. (general porucznik E. v. Mackensen), XIV. (general porucznik G. v. Wietersheim), XXIV. (general porucznik K. Eibel), XL. (general porucznik G. v. Schweppenburg), XLVIII. (general porucznik W. Kempf) i LVII. (general porucznik F. Kirchner) Korpusu Pancernego; - 9 dywizji pancernych (3., 9., 11., 13., 14., 16., 22., 23. i
24. Panzer Division);
Woz obscrwacyjny artylcrii szturmowej Sd Kfz 253 z 901. Sturmgeschiitz Lehr Batteric, front wschodni, lipiec 1942 roku. A Sd Kft 253 assaull arlil/ery observalioll vehicle frol/1 Ihe 901st Slurmgeschiilz Lehr Bal/erie, Easlerll Frollt in July 1942. [CAWI
8
- 6 dywizji zmotoryzowanych (3., 16., 29., 60., 55" Wiking" oraz slowacka Dywizja Szybka). Wszystkie dywizje pancerne posiadaly trzybatalionowe (tylko 22. - dwubatalionowy) pulki pancerne. Kazdy batalion skladal sie z dw6ch kompanii czolg6w lekkich i jednej kompanii czolg6w srednich. W taki sam spos6b zorganizowane byly samodzielne bataliony pancerne w dywizjach zmotoryzowanych.
W omawianym okresie zaszla powa:i:na zmiana w nazewnictwie niemieckich jednostek piechoty zmotoryzowanej wchodzqcych w sklad dywizji pancernych. Od 5 lipca 1942 roku pulki i brygady piechoty zmotoryzowanej (tzw. strzelc6w) niemieckich dywizji pancernych przemianowano na pulki i brygady grenadier6w. Stosownie do tego OKH wprowadzilo nowe stopnie wojskowe w k6rpusie szeregowych - grenadiera i starszego grenadiera. Czy dotyczylo to tak:i:e dywizji zmotoryzowanych - ta kwestia nie jest do koflCa rozstrzygnieta. Pomimo wzmocnienia tych dywizji batalionem pancernym i calkowitego zmotoryzowania, niekt6re dywizje miano "dywizji grenadier6w pancernych" przyj~ly formalnie dopiero w listopadzie 1942 roku". Na kierunku stalingradzkim walki prowadzily 16. (general porucznik H. Hube) i 24. (general R. von Haunschild) Dywizja Pancerna, a nast~pnie tak:i:e 14. Dywizja Pancerna (general major F. Heim). 22. Dywizja Pancerna w skladzie 6. Armii wzi~la udzial w drugiej fazie bitwy w wielkim luku Donu, a nast~pnie (stanowiqc odw6d niemiecki w pomi~dzy Donem i Czirem) "pilnowala" poczynan wojsk sojuszniczych. Tam te:i: zostala zniszczona w czasie kontrofensywy sowieckiej. Z posr6d szesciu dywizji zmotoryzowanych a:i: cztery walczyly na podejsciach do Stalingradu i w samym mieScie w r6:i:nych okresach bitwy: 3. (general major H. Schloemer), 16. (general porucznik G. Henrici), 29. (general major Fremerey, pMniej general major H. Leyser) i 60. (general major O. ,. Kohlermann). Opr6cz zwi qzk6w, oddzial6w i pododdzial6w wojsk pancernych w rejonie Stalingradu dzialania wojsk niemieckich wspieraly samodzielne dywizjony dzial szturmowych: 177., 210., 228., 143. i 901. Bateria Instruktorska. 244. i 245.
Dywizjon Dzial Szturmowych prowadzily walki w obr~bie miasta, gdzie zostaly zniszczone wraz 6. Armi q na poczqtku 1943 roku. ROZWINI~C1E
511:.
W chwili rozpocz~cia operacji na kierunku stalingradzkim stosunek sil byl nast~pujqcy. W zwiqzkach 6. Armii w dniu 17 'Iipca 1942 roku znajdowalo si~ 270 000 :i:olnierzy i oficer6w, 3 000 dzial i mozdzierzy i okolo 200 czolg6w. Z powietrza sily te wspierala cz~sc 4. Floty Powietrznej. Zakladajqc korzystnq dla siebie przewag~ Niemcy przerzucili cz~sc sil ze skladu 6. Armii na inne kierunki lub wyprowadzili je do odwodu. W ten spos6b od 1 do 16 lipca 6. Armi~ zredukowano do 14 dywizji: 62., 75., 79., 113., 294., 305., 336., 376., 384. i 389. Dywizji Piechoty, 100. Dywizji Lekkiej, 22. Dywizji Pancernej, 3. Dywizji Zmotoryzowanej oraz 213. Dywizji Ochronnej. 19 lipca z odwodu OKH przekazano tej armii XIV. Korpus Pancerny (16. Dywizja Pancerna i 60. Dywizja Zmotoryzowana), a nast~pnego dnia powr6cil z 4. Armii Pancernej LI. Korpus Armijny (44., 71. i 297. Dywizja Piechoty). 22 lipca w sklad armii weszla 403. Dywizja Ochronna, a 75. Dywizj~ Piechoty przekazano w~gierskiej 2. Armii. 24 lipca ze skladu 4. Armii Pancernej przydzielono XXIV. Korpus Pancerny (24. Dywizja Pancerna). W wyniku tych przesuni~c 24 lipca 6. Armia skladala si~ z 12 dywizji piechoty, dywizji le~kiej, 3 dywizji pancernych, 2 dywizji zmotoryzowanych i 2 dywizji ochrony. W oddzialach walczqcych (wraz z oddzialami wzmocnienia) znajdowalo si~ 250 000 :i:olnierzy, okolo 7 500 dzial i moidzierzy oraz okolo 560 czolg6w.
Czoigi PzKpfw IV Ausf. 112 z Batalionu Pancernego "Grol:ldeutschland" Dywizji Zmotoryzowanej "Grol:ldeutschland", front wschodoi, lato 1942 roku. PzKpJiv IV Au4 F2s tanks !i'om the Panzer Abteilung "GrofJdeutschland" Infanterie Division (motorisiert) "GrofJdeutschland". Eastern Front, Summer 1942. IASKMj
9
Czolg T-34 z nieustalonej jednostki sowieckiej w zasadzce, Front Poludniowo-Zachodni, czerwiec 1942 roku. A T-34 tank ;rom unidentified Soviet unit in ambush, South-Western From in June 1942. IASKMI W dniach 16-17 lipca wojska sowieckie na kierunku stalingradzkim przeciwstawic mogly przeciwnikowi praktycznie tylko sily 63. i 62. Armii, w kt6rych znaidowalo sie 12 dywizji licz
rejonu Stalingradu przybywala kolejna armia odwodowa (64.), nadchodzily tez uzupelnienia w postaci ludzi i sprzetu, a w pasie frontu wycofywaly sie resztki armii z rozbitych front6w sowieckich. W skladzie 8. Armii Lotniczej znajdowaly sie 454 samoloty. Sily obu stron byly wiec mniej wiecej wyr6wnane. Zgodnie z rozkazem Kwatery GI6wnej z dnia 10 lipca na rubiez Klecka-Surowikino wysunieta zostala z rejonu Stalingradu 7. Armia Rezerwowa, skladaj
'iemiecki WGZ konny przejezdza obok porzuconego czolgu T-60, wielki luk Donu, Iipiec 1942 roku. T-60 z calkowicie metalowymi kolami jezdnymi produkcji Fabryki nr 264 w Stalingradzie. A German horse-drawn wagon passing near the abandoned Soviet T-60 tank, the great Don basin in July 1942. Note T-60 tankjitted with all-metal road wheels manufactured at FactDlY No 264 in Stalingrad. IASKMI
10
Zniszczony czolg T-34 z nieustalonej jcdnostki sowieckiej, Front Poludniowy, Iipiec 1942 roku. Czoig posiada stalowe kola jezdne i kola z bandaiami gumowymi. A destroyed T-34 tankfrolllullidentifled Soviet unit, Southern Front in July /942. Note vehicle was fitted with all-stell road wheels and with the leading rubber road wheels. IASKMI nokaukaskim - wzdluz linii Astrachan, Katczenery, Wierchnieurmojarska (wszystkie punkty w pasie dzialania Frontu P6Inocnokaukaskiego). Przed nowo sformowanym frontem postanowiono zadanie zatrzymania przeciwnika i nie dopuszczenia do jego wyjscia u Woldze. Poniewaz wojska niemieckie rozwijaly juz natarcie wielkim luku Donu, zwiqzki Frontu Stalingradzkiego mialy trwale bronic rubiezy na rzece Don od Pawlowska do Kleckiej dalej na poludnie do Surowikina, Suworowskiego i Wierchnie-Kurmojarskiej. W pasie Frontu Stalingradzkiego wycofywaly si~ takze zwiqzki szybkie. Po przeprawie za Don i .zesrodkowaniu resztek swoich sil na polnoc i poludnie od Kalacza, w pasie 63. rmii znalazly si~ oddzialy 22. i 23. Korpusu Pancernego oraz 3. Korpusu Kawalerii Gwardii; w rejonie na p6lnocny-zach6d od Surowikino, w pasie sowieckiej 62. Armii, zesrodkowaly si~ oddzialy 13. Korpusu Pancernego. • W rezultacie przeprowadzonych przedsi~wzi~c organizacyjnych Front Stalingtadzki do 20 lipca dysponowal 38 dywizami, z kt6rych tylko 18 bylo ukompletowanych, 6 posiadalo ad 2 500 do 4 000 zolnierzy, a 14 istnialo tylko na papierze, gdyz liczyly od 300 do 1 000 ludzi. Sily te bronic mialy frontu o dlugosci 500 km. W drugiej polowie lipca do skladu Frontu Stalingradzkiego wlqczono rozbite wojska 28. i 38. i 57. Armii wycofujqce si~ z kierunku poludniowo-zachodniego (patrz Nt 200 Chark6w 1942), a tabe Wolzanskq Flotyll~ Wojennq. P6zniej w sklad frontu wcielono takze 21. i 57. Armi~, oraz 51. Armi~ z Frontu P6lnocnokaukaskiego. Dow6dztwa 38. i 28. Armii bylego Frontu PoludniowoZachodniego staly si~ bazq do sformowania dow6dztw 1. i 4. Armii Pancernej. Armie te znajdowaly si~ w rejonie Stalingradu i mialy otrzymac uzupelnienia. 38. Armia zaj~la obron~ na
lewym brzegu Donu pomiedzy 63. i 62. Armi q (w rejonie Kaczalinska), a wycofana za Don 28. Armia zesrodkowala si~ w rejonie Karpowka-Kalacz. W kaidej armii pancernej znaleic si~ mialy po dwa korpusy pancerne, trzy dywizje strzeleckie, dwa pulki artyletii przeciwpancernej, dwa pulki artylerii przeciwlotniczej oraz pulk artylerii takietowej. N
11
So"iecka kolumna cifzar6wek zniszczona w wyniku ataku samolot6w Luftwaffe, front wschodni, Iipiec 1942 roku. The SOI'iet truck 0'01111'0.1' des/lyed by Luftll'affe aircraft, Eastern From ill July 1942. (CAWI
okolo 60 km. Na jej tylach przeformowywano szesc rozbitych dywizji bylej 38. Armii. 62. Armia (dow6dcami armii byli kolejno: do 3 sierpnia general major W. J. Kolpakczi, od 3 sierpnia do 5 wrzesnia general porucznik A. I. I:.opatin, od 6 wrzesnia general major N. I. Krylow i w koncu, od 12 wrzesnia - general porucznik W. I. Czujkow) w skladzie: 33. Dywizja Gwardii, 147., 181., 184., 192. i 196. Dywizja Strzelecka, 40. i 121. Brygada Pancerna, 644., 645., 648., 649., 650. i 651. Samodzielny Batalion Pancerny, 555., 1003., 1177., 1183., 1185., 1186. Pulk Artylerii Lekkiej, 508., 552., 614., 881. Pulk Artylerii Przeciwpancernej, 1158. Pulk Artylerii Armat, 47. i 83. Pulk Artylerii Rakietowej oraz 1252. Pulk Artylerii Przeciwlotniczej bronila odcinka od Klecka do Surowikino. 64. Armia (byla 1. Armia Odwodowa; od 10 lipca obowi'lzki dow6dcy pelnil general porucznik W. I. Czujkow; w okresie 19-22 lipca dow6dc'l byl general porucznik W. Gordow, a od 4 sierpnia dowodzenie przej'll general major M. S. Szumilow) ·przybywaj'lca wlasnie do Stalingradu otrzymala 17 lipca rozkaz bojowy do zajecia obrony na odcinku Surowikino, Suworowski i dalej na lewym brzegu Donu do stan icy Wierchnie-Kurmojarska. 24 lipca w sklad armii wchodzily: 29., 112., 214.. i 229. Dywizja Strzelecka, 137. Brygada Pancerna, 66. i 154. Morska Brygada Strzelecka, cztery pulki strzeleckie (sformowane ze szk61 wojskowych: 1. i 3. Ordzonikidzewskiej, Zylomierskiej i Krasnodarskiej), dwa pulki artylerii Odwodu Naczelnego Dow6dztwa (OND), dwa pulki artylerii przeciwpancernej OND, pulk mozdzierzy, 26. i 40. Dywizjon Poci'lg6w Pancernych oraz batalion saper6w. Ale tylko 214. i 29. Dywizje Strzeleckie zd'lzyly zaj'lc obrone - pozostale oddzialy nie zakonczyly jeszcze dyslokacji z rejonu Tuly. Szczeg61nie dlugo nadci'lgaly 229. Dywizja Strzelecka i sztab armii - ostatnie transporty przybyly do rejonu Stalingradu dopiero 23 lipca 1942 roku".
Porzucona sowiecka armata F-22 kalibru 76,2 mm z jaszczem, front wschodni, Iipiec 1942 roku. All abandoned Soviet 76.2mm calibre F -22 gun, Eastern Frollt in July 1942. (RGAKFD(
12
XJ(J()(
xx
~
~,
~~,
K'mTl xxx Ir.IJOII.I
c?tJ
c?tJ~-
21
~'" I Z~xx ~ I~xx
124
Don'"""
xx"
0Rupopinska
\.
0
T GR nz
FRO
0
/
fXloy 38
,,&,..-::i I
/
'""""
I
~
)
6J
I J
xx
87
LXX,.. xx
~&
JewstratOWSk~
rir Majorowskl Kahnykow 0
Ma:Jhn
~
iii
i£iJ'"
wierghnie-Buzinowka
~113
'!!XIV
IZI~~ l "
o Ratkowski
XJ(J()(
57
WierChni••AkSjOnOW~ki
~OLUD
FRO
r
0
10\\ 0-\\ SCHO
XJ(J()(
64
o Tormosin
pototenle na 6 Iipca 1942 r. Polotenie na 8 lipca 1942 r.
PoIo!en!. na 16 rlpc a 1942r.
. h
k' uderzeli wojsk nlemleeklc . Kierun I . 'sk radzieckk:h. Klerunkl dziatan wOJ 30 km 10
k DonRiver - IIplec . oisk sowieckich za rZ~ef
:J
,.
1942 roku.
_ 13
51. Armia generala majora T. K. Kolomijca (do 1 sierpnia wchodzila w sklad Frontu P6lnocnokaukaskiego) skladala sie z 91., 138., 157. i 302. Dywizji 5trzeleckiej, 110. i 115. Dywizji Kawalerii, 457., 1168. i 1230. Pulku Artylerii Lekkiej, 1188. i 246. Pulku Artylerii Przeciwpancernej OND oraz 135. i 155. Brygady Pancernej (104 czolgi, gl6wnie KW) i bronila sie na lewym brzegu Donu na odcinku Wierchnie-Kurmojarska, Cymlanska, Konstantinowska w pasie 0 dlugosci 171 km. 57. Armia generala majora D. N. Nikiszewa (od 27 lipca generala majora F. I. Tolbuchina) po wycofaniu doprowadzala do porzqdku swoje oddzialy w rejonie na polnoc od 5talingradu (Orlowka, Jerzowka, Dubowka), a nastepnie skierowano jq na poludnie od miasta. Dow6dztwa 38. i 28. Armii (wykrwawione w walkach w maju i w czerwcu 1942 roku), po przekazaniu swoich wojsk do rezerwy frontu i Kwatery Glownej, formowaly z przybylych uzupelnien 1. i 4. Armie Pancernq. Rozkaz Kwatery GI6wnej z 22 lipca nakazywal sformowae 1. Armie Pancernq do konca 28 lipca. W zwiqzku z pogorszeniem sie sytuacji na zachod od Donu dowodca frontu skrocil ten czas do dwoch dni. W ten sposob armia miala bye gotowa do walki do godziny 24.00 dnia 26 lipca 6l • Na sformowanie i organizacje armii dano wiec tylko 96 godzin! W momencie wejkia do walki 1. Armia Pancerna generala majora artylerii K. 5. Moskalenki skladala sie z 13. i 28. Korpusu Pancernego oraz 131. Dywizji 5trzeleckiej, 158. Brygady Pancernej, jednego pulku artylerii przeciwpancernej, dwoch pulk6w artylerii przeciwlotniczej oraz 51. Pulku Artylerii RaJ
zakonczye kompletowania swych brygad, gdy przystqpil do walki na zachodnim brzegu Donu w rejonie Manojlina. Trzy jego brygady posiadaly razem 123 czolgi, w tym 74 T-34 i 49 T-70. W 28. Korpusie Pancernym pulkownika G. 5. Rodina (39., 55. i 56. Brygada Pancerna oraz 39. Brygada Zechanizowana) czolg6w bylo wiecej - 178 (88 T-34, 60 T-70 i 30 T-60), ale zostaly one przekazane jednostkom doslownie przed samym wyjsciem w rejon Kalacza. 158. Brygada Pancerna (czolgi ciezkie), dowodzona przez pulkownika A. W. Jegorowa nie zostala w pelni uzupelniona sprzetem bojowym. Otrzymala go na stacji Kriwomuzginska, dokqd przybyl transport z czolgami KW. Co sie zas tyczy 131. Dywizji 5trzeleckiej, to w tym czasie prowadzila ona rozbudowe inzynieryjnq obrony na wschodnim brzegu Donu na polnoc od Kalacza. 4. Armia Pancerna generala majora kawalerii W. D. Kruczenkina skladala sie z 22. Korpusu Pancernego (173., 176., 182. Brygada Pancerna), 18. Dywizji 5trzeleckiej, 133. Brygady Pancernej, 5. Brygady Artylerii Przeciwpancernej, 79. Pulku Artylerii Rakietowej (BM-13) i dwoch pulk6w artylerii przeciwlotniczej. Przybywajqcy do jej skladu 23. Korpus Pancerny (99., 189. i 254. Brygada Pancerna oraz 9. Brygada Zmechanizowanal laktycznie dopiero rozpoczynal formowanie. Czese jego sil znajdowala sie w rejonie Kalacz-Karpowka, ale wiekszose transportow znajdowala sie jeszcze w drodze. Oprocz armii i korpusOw pancernych (Iiczqcych ponad 600 czolg6w)" w skladzie armii og61nowojskowych Frontu 5talingradzkiego znajdowaly sie jeszcze samodzielne brygady pancerne (13., 40., 121., 137.) i osiem samodzielnych batalionow pancernych, ktore posiadaly w sumie ponad 300 czolgow. Razem wiec w skladzie frontu znajdowalo sie ponad 900 czolgow!
Czoig PzKpfw IV Ausf. F2 i dzialo szturmowe StuG 40 Ausf. F8 z nieustalonej jednostki, front wschodni, lipiec 1942 roku. A wellPzKpjiv IV Allsf F2 tank and StllG 40 Allsf F8 assallit gllnfram linidentified IIllils, Eastern Frant in Jllly /942. IRGAKFDI
14
\1otocykle i samochody z rumUllskiej I. Dywizji Pancernej na froncie wschodnim w czerwcu 1942 roku. Motorcycles alld trucks{rom the Romanian 1st Armored Division on Eastern Front in June 1942. (ADMI W operacyjnym podporzqdkowaniu frontu w rejonie Stalingradu koncentrowaly sie dwie morskie brygady strzelecie (marynarze Floty Czarnomorskiej), szesc batalion6w zlozonych z podchorqzych szk61 piechoty (przerzucone z Frontu P61nocnokaukaskiegol oraz 10. Dywizja NKWO.
BllWA W WIELKIM I:.UKU DONU 17 L1PCA -16 SIERPNIA 1942 ROKU PRZED BITWA 17 lipca 1942 roku oddzialy czolowe niemieckiej 6. Armii nawiqzaly walke z oddzialami wydzielonymi 62. Armii nad rzekq Czir, dlatego wlasnie te date historycy radzieccy i rgsyjscy uznajq za poczqtek bitwy Stalingradzkiej. W dniach 17-22 lipca doszlo do serii boj6w spotkaniowych: w rejonie miejscowosci Pronin przystqpil do walki oddzial wydzielony 192. Dywizji Strzeleckiej (676. Pulk Strzelecki, 293. Pulk Artylerii, 644. Batalion Pancerny); w rejonie Czernyszewskiej dzialal oddzial wydzielony 33. Dywizji Gwardii (88. Pulk Gwardii, 651. Batalion Pancerny, dywizjon ze 159. Pulku Artylerii i bateria przeciwpancerna); w rejonie Sniapkin, Klinowy, Gusinka operowal jako oddzial wydzielony 186. Pulk Strzelecki 181. Dywizji Strzeleckiej, a 600. Pulk Strzelecki ze 147. Dywizji Strzeleckiej wysunieto w rejon Czernyszkowskiego. Wysuniety do przodu oddzial88. Pulku Gwardii (1. batalion, kompania czolg6w T-34 i kompania czolg6w T-60, bateria artyleriil wdarl sie do Czernyszewskiej i zaatakowal z marszu pododdzialy niemieckiego 14. Pulku Strzelc6w. Wzieto jenc6w i zdobyto sprzet.
Ludnosc ukrainska wita wkraczajllce oddzialy Wehrmachtu, lipiec 1942 roku. Ukrainians welcoming entering Wehrmacht units in July 1942. (CAW(
15
ARMlA/ ARMY
6:2. Armia
JEDNOSTKJ! UNITS
CZOLGII TANKS
RAZEMI TOTAL
40. i 12 J. SPanc.. 644.,645., 648., 649., 650. i 65 J.
W ARMIl!
TOTAL IN ARMY
Dane szacunkowc autora.
120-140
Sam. Bat. Pane.
63. Armia
13. SPanc., 646. i 647. Sam. Sal. Pane.
64. Armia
137. SPanc.
I. Armia Panceroa
13. KPanc. (163.,166. i 169. S Pane.) 28. KPanc. (39., 55. i 56. SPanc. oraz 39. SZmech.) 158. SPane.
ok. 15 KW, 9 T-34, 15 T-60
ok 40
Dane szaeunkowe na podsl. Czujkow W. "Poczqtek drogi", Warszawa 1961.
Na podstawic: I. Moszczanski, S.
74 T-34 i 49 T-70
123
88 T-34, 60 T -70 i 30 T-60
178
Smolinow, "Oborona Stalingrada .. " , Moskwa 200J. 330-340
ok 30-40 KW 173. SPanc.: 31 T-34,21 T-70 i 13 T-60 176. Srygada
30-40
Pancerna
48
Dane szacunkowe autora.
Dane na 28 lipca 1942 roku . Na 65
podsbwlc: L Moszczaoski, S. Smolioow,
"Oborona Stalingrada ... ", Moskwa 200J.
32 T-34 i 16 T-70 182 SPane.: 32 T-34, 21 T-70, 13 T-60
ok. 370
66
. 23. KPane. (99., 189. i 254. SPanc. oraz 9. SZmol.) 133. SPane.
40. SPanc. i 649. Sam. Sat. Panc. 23.07.1942 atakowaly w silc 10 KW i 41 T-34. Dane szacuokowe autora.
50 -80
22. KPane.
4. Armia Pancerna
UW AGIINOTES
ok 150 ok. 40 KW
(ci~Zka)
RAZEM NA FRONCIE STALINGRADZKIMffOTAL ON STALINGRAD FRONT- 910 -970
Sowieckie jednostki panceme - lipiec 1942 roku. Soviet armored units - July, 1942.
Do 22 lipca wojska niemieckie odrzucily oddzialy wydzielone 62. Armii ku gl6wnej rubiezy obronnej 62. Armii, pokonujilc w walce do 70 km. W toku walk wojskom sowieckim udalo sie obnizyc tempo natarcia wojsk niemieckich z 30 km na dobe w dniach 12-17 lipca do 15 km w dniach 18-22 lipca 1942 roku. Upewniwszy sie, ze oddzialy Armii Czerwonej zorganizowaly juz obrone na zachodnim brzegu Donu, dow6dztwo niemieckie nie porzucalo mysli 0 opanowaniu 5talingradu z marszu. Zdecydowano kr6tkimi, skoncentrowanymi uderzeniami okrilzyc wojska sowieckie, broniilce sie na rubiezy Klecka-5urowikino-Suworowski i opanowac przeprawy na Donie (w poblizu miejscowosci Wiertaczi i Kalacz), a nastepnie, nie zatrzymujilc sie, rozwijac uderzenie na Stalingrad. Do realizacji tego zamiaru z oddzial6w 6. Armii utworzono dwie grupy uderzeniowe: p61nocnil (w rejonie Golowski, Pierielazowskil oraz poludniowil (w rejonie: stanica Obliwska, Wierchnie-Aksienowski). Grupa p6lnocna, skladajilca sie z jednostek VIII. (305. Dywizja Piechoty, 100. Dywizja Lekka i 3. Dywizja Zmotoryzowana) i XVII. (376. i 384. Dywizja Piechotyl Korpusu Armijnego oraz XIV. Korpusu Pancernego (113. Dywizja Piechoty, 16. Dywizja Pancerna i 60. Dywizja
16
Zmotoryzowana), wykonywala uderzenie czesciil sil z rejonu Golowski, Wierchnie-Czerienski w kierunku Cymlanskiej, Wierchnie-Buzinowki, a czesciil sil z rejonu chutor6w Pierielazowski, Lipowski wzdluz rzeki Krepkaja na Manojlin i Wierchnie-Buzinowke. W p6Zniejszym okresie do walki na tym kierunku w1ilczyla sie tabe 22. Dywizja Pancerna oraz kolejne dywizje piechoty. Grupa poludniowa skladala sie z L1. Korpusu Armijnego (71. i 297. Dywizja Piechoty; 44. Dywizja Piechoty tego korpusu zajmowala pozycje obronne naprzeciwko centrum 62. Armii) oraz XXIV. Korpusu Pancernego (w skladzie: jednej 24. Dywizji Pancernejl. lej uderzenie skierowane bylo z rejonu Obliwska, Wierchnie-Aksenowski na p6Inocny-wsch6d, w kierunku Kalacza. W opracowaniach sowieckich i rosyjskich do dnia dzisiejszego pokutuje b1ild, ze poludniowil grupe uderzeniowil tworzyla 4. Armia Pancerna. W tym czasie jednak znajdowala sie ona nad Donem pod Cymlanskil i dopiero po sforsowaniu tej rzeki w dniu 30 lipca skierowano jil pod 5talingrad. Blild wynika z tego, ze L1. Korpus Armijny oraz XXIV. Korpus Pancerny, kt6re stanowily zgrupowanie poludniowe, przekazano 6. Armii pomiedzy 20 i 24 lipca wlasnie z 4. Armii Pancernej!
FRO T LI GR DLKI 63
gen. leJt (ordo\l 62 63.11>4. 14. \Panc 8
10m
~153
Bokowska
xxxx
D
CzernyS2:eWska
gen. P.ulu.
GRUPA ARMII "B" gen. Welchs
Wierchni.Obliwski
o
Jez, Bormant:"k
gen. Hoth
o Ketczenery
Polozenle stron w dniu 23.07.1942 r.
to
0-I!I f!!J ......... ("• o
----
-_._-
=-_. _._--
C
_.,
20
JO
40
50 km
T.... _
_
.... ~-
a· .............
Polozenie wojsk sowieckich i Osi nad Donem - 23 lipca 1942 roku. The Soviet alld Axis troops positioll on the Don River ill July 23, 1942.
17
WALKI ZGRUPOWANIA POI:NOCNEGO 6. ARMII NIEMIECKIEJ Po zakonczeniu zesrodkowania polnocne zgrupowanie niemieckie 0 godzinie 7.00, 23 lipca, zaatakowalo prawe skrzydlo 62. Armii na Froncie Klecka-Jewstratowski, wykonujqc uderzenie w kierunku poludniowo-wschodnim. 113. Dywizja Piechoty i 16. Dywizja Pancerna nacieraly na odcinku 84. Pulku Gwardii 33. Dywizji Gwardii w rejonie Kalmykowa; do konca dnia wdarly sie one na 15 km w glqb obrony ugrupowania sowieckiegoi opanowaly rejon sowchozu ,,1 Maj". 60. Dywizja Zmotoryzowana gladko wdarla sie w nieosloniety styk pomiedzy batalionami 427. Pulku Strzeleckiego 192. Dywizji Strzeleckiej w rejonie na poludnie od Kleckiej. Niemcom udalo sie wtargnqc na 8 km w glqb sowieckiego ugrupowania i zblizyc do Platonowa. W drugiej polowie dnia, na rozkaz generala Kolpakczi, drugorzutowe oddzialy prawego skrzydla armii wykonaly kontratak z rejonu Sieliwanowa. Wziely w nim udzial 262. Pulk Strzelecki 184. Dywizji Strzeleckiej, 40. Brygada Pancerna i 649. Samodzielny Batalion Pancerny (razem 10 czolgow ciezkich KW i 41 czolgow T-34). Kontratak, przeprowadzony bez oslony lotnictwa i przy slabym wsparciu artylerii, zakonczyl sie niepowodzeniem. Tak rozpoczela sie bitwa w wielkim luku Donu. W nocy general Kolpakczi dokonal przegrupowania swych wojsk. Do pasa obrony 33. Dywizji Gwardii przerzucono pulk sluchaczy Krasnodarskiej Oficerskiej Szkoly Piechoty, 650. Samodzielny Batalion Pancerny, dwa pulki artylerii przeciwpancernej i dwa dywizjony artylerii rakietowej, ktore wraz z podporzqdkowanym dowodcy 62. Armii 13. Korpusem Pancernym wykonac mialy przeciwuderzenie w kierunku Dobrinski, Pierielazowski. Natomiast prawe skrzydlo dowodca
armii wzmocnil poprzez przesuniecie 184. Dywizji do pasa obrony 192. Dywizji Strzeleckiej. Mialo to jednak zgubne nastepstwa. Rankiem 24 lipca Niemcy wznowili natarcie. Podciqgnieta w nocy 3. Dywizja Zmotoryzowana wyskoczyla zza "plecow" 60. Dywizji Zmotoryzowanej i wspolnymi silami zmiazdzyly one sowieck q obrone na polnocnym skrzydle 62. Armii. Wychodzqc na tyly zgrupowania sowieckiego zmotoryzowane dywizje niemieckie "rozjechaly" zaskoczone sztaby 192. i 184. Dywizji Strzeleckiej, ktorych dowodcy polegli. Pod koniec dnia dywizje niemieckie dotarly do miejscowosci Golubinski nad Donem (3. Dywizja Zmotoryzowana) i do rejonu Skworina (60. Dywizja Zmotoryzowana). Przeciwuderzenie 33. Dywizji Gwardii, wydzielonych sil i srodkow wzmocnienia oraz 13. Korpusu Pancernego zakonczylo sie niepowodzeniem. Poniewaz na organizacje natarcia sily te otrzymaly tylko 5 godzin (rozkaz wydano 0 ?OO, a termin natarcia wyznaczono na 10.00, 24 lipca!l nie zdolano zorganizowac wspoldzialania i zajqc podstaw wyjsciowych. Dlatego kontratak wykonaly w zasadzie sily korpusu pancernego, ktore, dzialajqc w sposob niezdecydowany, zdolaly jedynie odbic kolchoz ,,1 Mar W tym czasie jednak 16. Dywizja Pancerna wraz ze wspierajqcq jq 113. Dywizjq Piechoty przedarly sie do Kaczalinskiej nad rzekq Liska. Zagrozony zostal sztab 62. Armii, ktory znajdowal sie w pobliskiej miejscowoSci Wolodinski. 25 lipca Niemcy wprowadzili do walki na swym lewym skrzydle 100. Dywizje Lekkq oraz podciqgneli tam 305. i 376. Dywizje Piechoty. Okolo godziny 15.00 sztab 62. Armii w rejonie miejscowoSci Wolodinski zostal ostrzelany przez czolowe oddzialy niemieckiej 60. Dywizji Zmotoryzowanej, ktora podchodzila do tej miejscowosci z polnocnego-wschodu.
~~~~~~~I'J
Dywizjon dzial szturmowych StuG III w marszu na front, front wschodni, lato 1942 roku. The baualion ofGermall StuG III assault gUlls all the march to thefrollt, Eastern Frollt, Summer /942. ICAWI
18
Jednostki niemieckie w zdobytym Woronezu, u gory transporter Sd Kfz 251/1 Ausf. B z 23. Dywizji Pancernej, powyzej motocyklisci i samochody z 16. Dywizji Zmotoryzowanej, Iipiec 1942 roku. German troops in Voronesh in July 1942. Top. A Sd Kfz 25/11 Ausf B APe frolll the 23rd Panzer Division and above 1II0toeye/ists and ears frolll the 16th lnfanterie Division (lIIotorisiert). [ADM, CAWI
19
Wieezorem dywizja ta polqezyla sie w rejonie Suehanowskiego z oddzialami 16. Dywizji Paneernej, kt6ra dqzqe do zamkniecia okrqzenia zgrupowania sowieekiego skrecila na p6lnoc. Jak sie p6Zniej okazalo, byl to powainy blqd taktyezny - nalezalo naeierac na odlegly 0 18 km Kalaez. Rosjanie bardzo szybko wykorzystali ten szezesliwy dla nieh zbieg okolieznosei. W rezultaeie trzydniowyeh zaeietyeh walk do konea 25 lipea Niemey przerwali front 62. Armii i okrqzyli jej lewoskrzydlowe zwiqzki - 192. i 184. Dywizje Strzeleekq, dwa pulki 33. Dywizji Gwardii, 40. Brygade Paneernq, trzy pulki artylerii wzmoenienia oraz dwa samodzielne bataliony ezolg6w, a silami gl6wnymi wyszli w rejon WierehnieBuzinowka, Osinowka, Suehanowski. W eelu zorganizowania dowodzenia okrqzonymi silami, z kt6rymi nie bylo Iqeznosei, general Kolpakezi skierowal do nieh szefa oddzialu operaeyjnego armii pulkownika K. A. Zurawlewa. Pulkownikowi udalo sie opanowac sytuaeje i uporzqdkowac dzialania okrqzonego zgrupowania, kt6re powoli zaezelo przebijac sie w kierunku p61noenym (w strone Kleekiej), a nastepnie na wseh6d (na Wierehnie-Buzinowkel. 24 lipea dow6dztwo Frontu Stalingradzkiego (na wniosek przcbywaj'lccgo tam przedstawiciela Kwatery Gf6wnej - szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej generala pulkownika A. M. Wasilewskiego) podjelo deeyzje 0 likwidaeji przelamujqeego sie ku Donowi przeeiwnika koneentryeznymi uderzeniami zwi qzk6w z rezerwy frontu, a tahe ezesciq sil 21. i 62. Armii. Wykonaniem tego zadania obarezono 1. i 4. Armie Paneernq, kt6re mialy wykonac nastepujqee uderzenia: 1. Armia Paneerna - z rejonu Kalaeza w kier'unku na Lipologowski w dniu 25 lipea, a 4. Armia Paneerna z rejonu Trieehstrowska, Kaezalinska na Wierehnie-Buzinowke - 27 lipea.
Wykonanie przeciwuderzenia silami nie gotowyeh jeszeze do walki armii paneernyeh, marszalek Wasilewski" tlumaezyl p6Zniej w ten spos6b:
"Konieeznosc wykonania przeeiwuderzenia nie gotowymi silami 1. Armii Paneernej wynikala stijd, ie po przelamaniu obrony prawoskrzydlowyeh dywizji 62. Armii i okrijieniu tam dwoeh naszyeh dywizji pieehoty i brygady paneernej znaezne sity nieprzyjaeiela, wyehodzije w rejon Wierehnie-Buzinowka, Suehanowski, bezposrednio i powainie zagrozily nie tylko przeprawom przez Don, leez rowniei wszystkim wojskom 62. Armii i lewego skrzydla 64. Armii, broniijeym sie w wielkim luku Donu. W eelu zlikwidowania tego powainego niebezpieezefJstwa, wiszijeego nad wojskami 62. Armii, naleialo powziijc natyehmiast odpowiednie kroki. Innyeh wojsk, oproez 1. i 4. Armii Paneernej - nie bylo". Jednoezesnie do natareia przejsc mialy zgrupowania uderzeniowe: 21. Armii z rejonu Raspopinska, w kierunku na Cymlowski i 62. Armii z rejonu Plesistowski, Dobrinski na • Manojlin, z zadaniem odtworzenia polqezenia z okrqzonymi zwiqzkami. 25 lipea rano ruszylo przeeiwuderzenie 1. Armii Paneernej i 62. Armii. R6wnoezesnie 192. i 184. Dywizja Slrzeleeka oraz 40. Brygada Paneerna przeszly do natareia idqe na spotkanie z oddzialami 13. Korpusu Paneernego, kt6ry zostal przydzielony zgrupowaniu uderzeniowemu 62. Armii w eelu przerwania pierseienia okrqzenia. Korpus ten znajdowal sie jakby na uboezu, w oderwaniu od sil gl6wnyeh 1. Armii Paneernej, od kt6ryeh oddzielala go 196. Dywizja Strzeleeka 62. Armii. Wplynelo to ujemnie na jego poezqtkowe poezynania. W dodatku natarcie rozpoezql on silami tylko dw6eh brygad paneernyeh, gdyz (jak sie p6zniej wyjasnilo) 163. Brygada
'iemiecki rozpoznawczy oddzial motocyklowy w akcji, front wschodni, lato 1942 roku, German recce motorcycle unit in action, Eastern Front, Summer /942. (CAWI
20
-tanowisko niemieckiego ci~i;kiego karabinu maszynowego MG-34, front wschodni, lato 1942 roku. The German MG-34 heavy machine l?Un post. Eastern Front. Summer 1942. IADMI Pancerna znajdowala sie w tym czasie ... w rezerwie 62. Armii rejonie miejscowo5ci Ostr6w". Po opanowaniu Jewsiejewskiego dow6dca korpusu oulkownik Tanascyszyn, skierowal najpierw 166. Brygade ancernq, a nastepnego dnia takze 169. Brygade Pancernq, w rejon Manojlina. W tym czasie rozkaz bojowy dow6dcy ;owieckiej 1. Armii Pancernej z 24 lipca 1942 roku wymagal, aby 13. Korpus Pancerny nacieral na Wierchnie-Buzinowk e i dalej na Kleckq. Niewykonanie tego zadania doprowadzilo do 'ego, ze przeciwuderzenie wykonano w rozbieznych kierunkach, wbrew zamyslowi operacji - rozbiciu calegp zgrupowania przeciwnika wlamujacego sie na prawym skrzydle 62. Armii. ytuacje naprawiono poprzez przyjecie odpowiednich poprawek przez dow6dztwo frontu i 1. Armii Pancernej. W rejon Manojlina przybyl general major wojsk pancernych J. G. Puszkin, kt6ry od 28 lipca przejal kierowanie dzialaniami 13. orpusu Pancernego. Do korpusu skierowano 163. Brygade Pancerna, a dwie pozostale, walczace pod Manojlinem, zostaly NYprowa-dzone z walki. Po przeprowadzeniu rozpoznania, 0 'wicie 28 lipca, wojska korpusu zaatakowaly w rejonie \.o1ajorowskiego i odtworzyiy polqczenie z okrqzonymi silami sowieckimi. 28. Korpus Pancerny pulkownika Rodina wraz z 482. Pulkiem Strzeleckim 131. Dywizji Strzeleckiej rozpoczely przeprawe w rejonie Kalacza nad ranem 25 lipca. Kiedy dwa bataliony 482. Pulku Strzeleckiego znalaziy sie w odleglosci 2,5 km od przeprawy, zostaly zaatakowane przez czolgi i piechote zmotoryzowana przeciwnika. Z opresji uratowala je szybka akcja 56. Brygady Pancernej pulkownika W. Lebiediewa. Rozpoczal sie b6j spotkaniowy, w wyniku kt6rego do kOfka dnia niemieckie czolgi i piechota zostaly odrzucone na 6-8 km od przepraw pod Kalaczem.
Atak wznowiono 0 3.00, 26 lipca, przed pojawieniem si e lotnictwa niemieckiego. Nie przyni6s1 on sukcesu, albowiem Niemcy przeszli w nocy do obrony i, po zajeciu dogodnych rubiezy, dokladnie sie okopali i stworzyli tward a obrone przeciwpancerna. R6wniez drugi atak 0 godzinie 15.00 zostal odparty. Dopiero frzeci atak, przeprowadzony 0 godzinie 19.00 zakonczyl sie sukcesem. Atak 36 czolg6w, wykonany w przerwie pomiedzy nalotami lotnictwa niemieckiego, doprowadzil do wylomu na lewym skrzydle obrony przeciwnika. Pozwolilo to silom 28. Korpusu Pancernego opanowac miejsCQwosc lozki i sowchoz" 10 Lat Paidziernika". Kontratak sowiecki powstrzymaly dopiero zmasowane naloty Luftwaffe. Posunieto sie jednak na 9-10 km. Do przodu (na 3-4 km) posunela sie takze 196. Dywizja Strzelecka wsparta 649. Samodzielnym Batalionem Pancernym, oraz 13. Korpus Pan cerny, kt6ry opanowal sowchoz ,,1 Maj". Zdobyto 12 dzial duzego kalibru, 10 dzial przeciwpancernych oraz sklad amunicji w lozkach, a pole walki usialy liczne trupy zolnierzy niemieckich. Wieczorem pole walki ogladal szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej general pulkownik A. Wasilewski. 27 lipca do natarcia przejsc mialy obie armie pancerne w kierunku na Wierchnie-Buzinowk e. Korpusy pancerne 1. Armii Pancernej mialy zaatakowac te miejsCQwosc z dw6ch stron, a 131. Dywizja Strzelecka i 158. Brygada Pancerna powinny oczy5cic z przeciwnika wzg6rza na zachodnim brzegu Donu. Jednakze 13. Korpus Pancerny zwiazal swe sily w walkach pod Manojlinem, a reszta 1. Armii Pancernej - nieustannie bombardowana przez Luftwaffe - nie odnotowala wiekszego sukcesu: 28. Korpus Pancerny osiqgnal rubiez Lipobiediewski, Lipologowski, a 131. Dywizja Strzelecka opanowala krance Golubinskiego. Zn6w posunieto sie na 6-7 km, ale Niemcy
21
wzmocnili swe zgrupowanie 376. Dywizjil Piechoty i nie dopUScili do przelamania frontu. Sowiecka 4. Armia Pancerna nie zdolala przystilpic tego dnia do natarcia. 28 lipca oddzialy sowieckie przeszly do obrony na froncie wyznaczonym liniil osad Mielo-Klecki-Wiency-Bolszenabatowsk i-Mostowski-L ipologowsk i-P lesi stowsk i-Roz kowsk i. Jednakze, zgodnie z rozkazem dow6dcy frontu z tego samego dnia, wznowiono aktywne dzialania bojowe. Niestety - priorytet uzyskaly dzialania na kierunku poludniowo-zachodnim. W tym przelomowym momencie, 28 lipca 1942 roku, ukazal sie Rozkaz nr 227 ludowego komisarza obrony ZSRR, kt6ry w surowej formie wymagal od dow6dc6w, pracownik6w politycznych i szeregowych zaprowadzenia porzildku i dyscypliny w wojskach. Wprowadzil on surowil odpowiedzialnosc za wycofanie sie bez rozkazu z zajmowanych pozycji i odczytano go we wszystkich jednostkach do szczebla kompanii. W praktyce zlamanie postanowien Rozkazu nr 227 oznaczalo tylko jeden wyrok: kara smierci.Rozkaz nr 227 wywolal r6zne reakcje zolnierzy Armii Czerwonej, jednakze przyjmuje sie, ze mial on pozytywny wplyw na trwalosc obrony sowieckiej, zapobiegl dezorganizacji i nastrojom odwrotowym, kt6re doprowadzic mogly do "zguby Ojczyzny". 29 lipca kierowany przez generala majora J. Puszkina atak 13. Korpusu Pancernego i zgrupowania pulkownika K. Zurawlewa doprowadzil do odbicia Wierchnie-Buzinowki. W korpusie pozostalo juz tylko 27 czolg6w, a w calym tym zgrupowaniu - 5 000 ludzi, 66 czolg6w i dwa pulki artylerii'o'. Nastepnego dnia zgrupowanie polilczylq sie z jednostkami 22. Korpusu Pancernego. Ale i strona niemiecka ponosila ciezkie straty. Kiedy 29 lipca szef adiutantury Hitlera general Schmundt wizytowal767. Pulk Piechoty 376. Dywizji Piechoty, w kompaniach bylo zaledwie po 25-35 zolnierzy. A przeciez dywizje te wprowadzono do
walki dwa dni wczesniej - 27 lipca! General Paulus skrzetnie wykorzystal oczywiScie ten fakt do stwierdzenia, ze armia jest zbyt slaba, aby podejmowac ofensywe na Stalingrad"'. o godzinie 4.00, 30 lipca, wi<\ZilC uprzednio lipologowskie zgrupowanie od czola, prawoskrzydlowe zwiilZki 1. Armii Pancernej - 28. Korpus Pancerny, 131. Dywizja Strzelecka i 158. Brygada Pancerna - rozpoczely natarcie. Uderzajilc lewym skrzydlem w celu obejScia przeciwnika z zachodu sily sowieckiej 1. Armii Pancernej powoli posuwaly sie do przodu. Czoigi sowieckie wdarly sie na stanowisko dowodzenia XIV. Korpusu Pancernego. Zaskoczeni Niemcy w pospiechu ubierali sie, czolgi zderzaly sie ze sobil - na stanowisku zapanowal chaos. Tylko szybka riposta wyslanych przez generala Hubego czolg6w 2. Pulku Pancernego 16. Dywizji Pancernej uratowala sytuacje. Kiedy sie rozjasnilo jednoreki general oswiadczyl zszokowanym oficerom sztabu korpusu: "Lepiej przenieScie sie na pierwszil linie frontu. Tam bedziecie bezpieczniejsi,"21.
• Wojskom sowieckim udalo sie spotegowac sile natarciadzieki zawr6ceniu czesci sil 23. Korpusu Pancernego. W czasie gdy korpus ten mial realizowac zadanie rozbicia sil niemieckich w rejonie ujScia rzeki Czir, jego 189. Brygada Pancerna wlilczyla sie do walki na kierunku lipologowskim. W tym czasie 13. Korpus Panc~rny przekazany zostal4. Armii Pancernej i wsp61nie z 22. Korpusem Pancernym rozpoczill natarcie na Osinowski, na tyly lipologowskiego zgrupowania Niemc6w. Czoigi sowieckie, lamiilc op6r, posuwaly sie naprz6d. 189. Brygada Pancerna 23. Korpusu Pancernego juz na samym pocziltku ataku zdobyla zachodnie krance Lipologowskiego, niszczilC przy tym 12 dzial przeciwpancernych, 2 baterie artylerii ciezkiej i 8 czolg6w niemieckich. Naciskanemu ze wszystkich stron zgrupowaniu niemieckiemu grozilo peine okrilzenie. Ale dow6dztwu 6. Armii udalo sie okazac mu pomoc; wprowadzono do walki czesc sil 16.
Dow6dca 16. Dywizji Pancernej General Leutnant H. Hube (po prawej), zdjfcie z 1943 roku. Commallder of the 16th Pallzer Divisioll Gelleral Leutllallt H. Hube (right), photographed ill 1943. IADM)
22
amobieine dzialo przeciwJotnicze Sd Kfz 1014 oslania Iini~ koJejowl/, front wschodni, Jato 1942 roku. A Germall Sd Kf: 10'4 SP AA gUll zuardillg railway lille. Eastern Frallt, Summer 1942. (CAWI Dywizji Pancernej, kt6re przerwaly zewnetrzny front 33. Dywizji Strzeleckiej Gwardii i 184. Dywizji Strzeleckiej 62. -\rmii i, wychodzqc w rejon Dobrinki, odtworzyly /qcznosc z krqzanym przez sily sowieckie XIV. Korpusem Pancernym. Z rejonu Dobrinki na pomoc waiczqcym w okrqzeniu oddzia/om 60, Dywizji Zmotoryzowanej ruszy/o 50 czo/g6w z piechotq zmotoryzowanq i artyleri q. Opr6cz tego w rejon Suchanowskiego zmierzaly kolejne zgrupowania pancerne i zmotoryzowane, liczqce ok% 50 czolg6w. Odblokowanie uda/o sie Niemcom tylko dlatego, ze po wyjScia z tego rejonu 13. Korpusu Pancernego na p6/noc, na prawym brzegu rzeki Liski nie by/o juz zadnych sowieckich zwi qzk6w pancernych. Jak zapisano w dzienniku dzialan bojowych frontu: ,,1. Armia Pancerna w dniu 30 lipca 1942 roku zdobyla. 28 sprawnych czolg6w, 15 dzial i do 50 samochod6w wroga." ukces ten naleza/o rozwijac, poniewaz wojska niemieckie doskonalily SWq obrone przeciwpancernq. Brakowalo jednak nie tylko swiezych sit (niewykorzystanego 23. Korpusu Pancernego!), ale przede wszystkim os/ony i wsparcia lotnictwa, artylerii oraz wsp6/dzia/ania z piechotq. Wojska niemieckIe uratowa/y z opresji potezne ciosy zadane wojskom sowieckim przez samoloty 4. Floty Powietrznej. Tylko pomiedzy godzinq 05.00 a 13.00,30 lipca, w 28 nalotach, 189. Brygada Pancerna straci/a 20 czo/g6w. R6wniez w dniu 31 lipca walki byly zaciete, a Niemcy na poszczeg61nych kierunkach przechodzili nawet do kontratak6w' . W dniach 30-31 lipca 1942 roku dzia/ania przeciwko lip%gowskiemu zgrupowaniu Niemc6w osiqgne/y szczyt natezenia. jak zaciete byly to walki opisa/ plastycznie w swej
Oddzial niemieckich cykJistow na froncie wschodnim, Jato 1942 roku(?). The Germall cyclist 1I1lit on Eastern Front, Slimmer I 942(?). (ADM(
23
XJO(J(
liD ~ ~\\
l
21 xx
xx
271~300
030<
~----
dftI
_ _ GoIowskJ O
ZGRUPOWANIE POLNOC E
----
,
6A Wierchnie-Czierienski 0
o Kaczalinska
:~..~,
° Wiertaczi
nllows\
o Pieskowatka
6A
FRO T
T\LI &R\OZKJ • I 4. ""Pane 21 .c;.,.... 62.. 63 i 64. '\,8. \1 otD. \ud 10.07. lakie ~I -\)
XJO(J(
64
o Tormosin
ZGRUPOWANIE POLUDNIOWE
PoIo18n1eSlrOfllUI ZS.o7.
NOWO~ksajskl
6A
...._---..
D--~
III ...... -
.........-._-,. c..
_"-~-
.----
._..
~
lllWI_ . _
DJI.-_.e-
1Ol~1_
_,"'-"
''''-'~
Bitwa na wielkim Juku Donu w lipcu 1942 roku. The battle ofthe great Don River basin in July 1942.
24
10
,
20 ,
30""
'iemiecki oddzial rozpozoawczy zamaskowany na potu kukurydzy, Don, Iipiec 1942 roku. A German recce unit camlloujlaged orn-field, Don, Eastern From ill July 1942. lAD 11
si
011
the
wykonal i lipologowskie zgrupowanie przeeiwnika oealalo. Dlatego 5 sierpnia wojska sowieekie zmuszone zostaly do przejScia do obrony. 6 sierpnia sowieeka 1. Armia Paneerna, ktora straeila wiekszosc swego skladu bojowego, zostala rozformowana, a jej resztki (23. i 28. Korpus Paneerny, 131. i 399. Dywizja Strzeleekal weszly w sklad 62. Armii i odwodu frontu .
WALKI SOWIECKIEJ 4. ARMII PANCERNEJ POD WIERCHNIE-BUZINOWKA 15) Do godziny 22.00, 26 lipea, tj. do ehwili wydania rozkazu bojowego, dowodztwo 22. Korpusu Paneernego 4. Armii Paneernej i dowodey wehodz
25
V gory. Czolgi T-34 zniszczone w czasie walk nad Donem w lipcu 1942 roku. Top. Soviet T-34s tanks knocked out during battle on Don River in July 1942. Powyzej. Zmotoryzowany oddzial rozpoznawczy, lato 1942 roku. a pierwszym planie samochod Adler G3a. Above. German motorized recce unit, Slimmer 1942. In theforegrolllld is a Adler G3a staffcar. (ADMI
26
o godzinie 11.00, 27 lipca, oddzialy 22. Korpusu Pancernego rozpoczely przeprawe przez Don, jednakZe z powodu braku srodkow przeprawowych zakonczyla sie ona dopiero pod oniec 28 lipca. Nastepnego dnia rozgorzaly zaciete walki. W momencie spotkania z przeciwnikiem w dniu 29 lipca 182. Brygada Pancerna znajdowala sie w rejonie na wschod od Wiency i dysponowala 21 T-34, 8 T-70, 12 T-60 (11 T-34, 13 T-70 i T-60 - pozostaly na drogach przemarszu na front, "Iownie z powodow technicznych). 173. Brygada Pancerna zesrodkowala sie w rejonie ierchnie-Goluba i dysponowala 23 T-34, 19 T-70 i 13 T-60; 9 T-34 i 2 T-70 pozostaly na drodze marszu. 176. Brygada Pancerna w dniu 29 lipca znajdowala sie w wodzie i dopiero rankiem 30 lipca otrzymala zadanie wyjkia 'la poludniowy skraj Wierchnie-Buzinowki. Dysponowala ona 19 T-34 i 10 T-70; zas 13 T-34 i 6 T-70 z przyczyn tech'licznych 'lie zd~zylo przybyc do rejonu wyjsciowego. 29 lipca, z powodu niedostatecznego rozpoznania terenu i braku rekonesansu, pierwszy atak 182. Brygady Pancernej, maj~cy na celu opanowanie Wiency, zalamal sie. W kolejnym ataku udalo sie tej brygadzie przebic w gl~b ugrupowania wroga na 2,5 km. Uszkodzony zostal T-34, zgin~1 jeden zolnierz, a dwoch bylo rannych. Niemcy stracili 30 ludzi i mozdzierz. Nacieraj~ca w tym dniu na Mukowinski 173. Brygada Pancerna prowadzila walki bez wsparcia piechoty, w rezultacie czego stracila 10 T-34 (w tym 2 spa lone), 2 T-70 (1 spalony) ~ T-60. Zniszczono 12 dzial przeciwpancernych, 2 czolgi i wyeminowala z walki okolo 150 zolnierzy przeciwnika. Brygada zdobyla 25 samochodow, 9 radiostacji i 40 rowerow. o godzinie 7.00, 30 lipca 1942 roku, 182. Brygada Pancerna "raz z 5. Brygad~ Artylerii Przeciwpancernej rozpoczela natarc~e na wzgorze 246,3. Na pocz~tku udalo sie jej odrzucic prze-
ciwnika na 3,5-4 km, ale pod kontruderzeniami niemieckimi wycofala sie na pozycje wyjsciowe. Straty wyniosly 12 T-34 (9 spa/onych), 5 T-60 (3 spalone) i 2 T-70 (1 spalonyl. Brygada stracila tez swego dowodce i do 20% stanu osobowego. Przy tym udalo sie jej zlikwidowac ok. kompanii piechoty, dwie baterie przeciwpancerne, baterie artylerii; zdobycze brygady wyniosly 13 karabinow i 11 jencow. 173. Brygada Pancerna nacierala 30 lipca na WierchnieBuzinowke w skladzie 7 T-34, 7 T-70 i 12 T-60. Atak pocz~tkowo przyniosl powodzenie, ale potem brygada zmuszona zostala do wycofania sie. Jej straty wyniosly 5 T-34 (3 spalone) i 2 T-70 (1 spalony). Brygadzie udalo sie zniszczyc 9 czolgow niemieckich. 176. Brygada Pancerna atakowala w kierunku Osinowskiej. Nie przeprowadzono jednak zawczasu rozpoznania niemieckiej obrony przeciwpancernej, w rezultacie czego ze znajduj~cych sie w pierwszym rzucie natarcia 14 T-34 i 8 T-70 stracono 8 T-34 i 7 T-70. Polegl dowodca brygady. Znajduj~ca sie za nim kolumna sztabowa pod oslon~ 4 T-34 i 3 T-70 rowniez dostala sie pod ostrzal dzial przeciwpancernych przeciwnika ze wzgorza 234,7. W rezultacie ostrzalu czesc czolgow i wszystkie samochody zostaly zniszczone. Jednakze po tym kontrataku 6 T-34 i 3 T-70 Sowietom udalo sie opanowac to wzgorze. Okolo godziny 17.00-20.00, 30 lipca, w rejon dzialan "' bojowych 22. Korpusu Pancernego dotarly resztki 13. Korpusu Pancernego (22 czolgi).i okolo 5 000 ludzi z okr~zonych jednostek z 62. Armii. 31 lipca 184. i 192. Dywizja Strzelecka we wspoldzialaniu z 22. Korpusem Pancernym przygotowywaly sie do wznowienia przeciwuderzenia. Ocalale czolgi 13. Korpusu Pancernego zostaly zreorganizowane w 169. Brygade Pancern~ podporz~dkowan~ 22. Korpusowi Pancernemu.
Rumunska cifzarowka Skoda 6STP6L (Skoda H) holuje polskll armatf przeeiwpaneernll Bofors wz. 1936 kalibru 37 mm, front wsehodni, Ii-piee 1942 roku. Romanian Skoda 6STP6L (Skoda H) truck is towing ex-Polish Bofors Model 1936 37111111 calibre ATgun, Eastern Front, July 1942. [CAWI
27
Zniszczony czolg ci~zki KW prawdopodobnie ze 158. Brygady Pancernej, front wschodni, lipiec 1942 roku. A destroyed KV heavy tank the 158th Armored Brigade. Eastern Front in July 1942. ICAWI
prohllh~vkom
2 sierpnia, w kierunku Mukowinski, Wierchnie-Buzinowka, przeszly do natarcia oddzialy 22. Korpusu Pancernego wspierane przez resztki 184. i 192. Dywizji Strzeleckiej, kt6re wyszly z okrqzenia i uporzqdkowaly swe szyki. Natarcie, pierwszy raz od wielu dni, zorganizowano i realizowano wsp61nymi silami piechoty i czolg6w. 182. Brygada Pancerna posiadala w swoim skladzie 6 T-34, 5 T-70 i 8 T-60. W nocy 2 na 3 sierpnia brygadzie udalo sie wlamac na 3-3,5 km i umocnic na odcinku 4 km na p6lnocnywsch6d od Mukowinskiego; odcinek ten brygada utrzymala do 4 sierpnia 1942 roku. 173. Brygada Pancerna nacierala na poludniowy skraj Mukowinskiego, ale z powodu silnego oporu Niemc6w nie posunela sie do przodu. 169. Brygada Pancerna nacierala na poludniowy skraj Wierchnie-Buzinowki, jednakze umocnic udalo sie jej tylko na zachodnich stokach wzg6rza 230,0. 176. Brygada Pancerna w skladzie 4 czolg6w wsp61dzialala w walce z 184. Dywizjq Strzeleckq w rejonie Goriuszkow, Glazkow. 5 sierpnia, 0 godzinie 6.00, 22. Korpus Pancerny i 205. Dywizja Strzelecka wykonaly uderzenie w kierunku Wiency, Swiecznikowski, Majorowski w celu wyjScia na tyly wierchniebuzinowskiego zgrupowania przeciwnika. 182. Brygada Pancerna (2 T-34, 2 T-70 i 5 T-60 oraz do 160 zolnierzy batalionu zmechanizowanego) we wsp61dzialaniu z 721. Pulkiem Strzeleckim 205. Dywizji Strzeleckiej wyszla na rubiez 1 km zach6d od drogi Wiency-Male Janki, ale p6Zniej wycofala sie na pozycje wyjSciowe. Straty wyniosly 2 T-34 {1 spalony), T-70 i 3 T-60 oraz 60 zabitych i rannych. Straty niemieckie: czolg i 2 dziala przeciwpancerne.
28
173. Brygada Pancerna (11 czolg6w) we wsp61dzialaniu z 731. Pulkiem Strzeleckim do 16.00, 5 sierpnia, wyszla na rubiez 1 km na p6lnocny-zach6d od Wiency. 176. Brygada Pancerna znajdowala sie odwodzie i posiadala tylko 2 T-34 i 3 T-70. 8 sierpnia obie brygady przekazaly wszystkie swe sprawne czolgi do skladu 182. Brygady Pancernej, kt6ra po tej reorganizacji dysponowala 7 T-34, 4 T-70 i 9 T-60. Podsumowujqc operacje bojowe sowieckiej 4. Armii Pancernej nasuwa sie wniosek, ze armia ta w wyniku prowadzonych ciezkich walk, poniesionych strat i braku uzupelnienin, choc wciqz nazywana pancernq, skladala sie juz niemal tylko z jednostek strzeleckich.
Celowniczy armaty kalibru 88 mm w czasie bitwy nad Donem w lipcu 1942 roku. The gunner of 88mm calibre gun seen during bailie on the Don Ri"er in Ju~\' /942. (CAW(
PODSUMOWANIE DZIMAN BOJOWYCH NA ODClNKU P6~NOCNYM W rezultacie sowieckich przeciwuderzen niemiecki plan okrqzenia 62. Armii i opanowania przepraw przez Don, w celu dalszego marszu na Stalingrad, zalamal si~. General Paulus, a nast~pnie takze naczelne dow6dztwo niemieckie zrozumialo, ze 6. Armia 'lie jest w stanie samodzielnie wykonae postaionego zadania. Dlatego 30 lipca podj~to decyzj~ 0 wzmocnieniu uderzenia na Stalingrad poprzez skierowanie tam cz~sci -if 4. Armii Pancernej. Walki 6. Armii pod WierchnieBuzinowkq pokazaly, ze chociaz Niemcy doskonale realizujq "Jrzelamanie, to do calkowitego osiqgni~cia sukcesu potrzebujq duzych iloSci czolg6w i wsparcia lotnictwa zar6wno w natarciu, jak i podczas prowadzenia dzialan obronnych 0 utrzy'11anie opanowanego terenu. Trudno powiedziee jaki los spotalby XIV. Korpus Pancerny, gdyby 'lie ciqgle wsparcie lotnic,va. W pewnych momentach walki oddzialy trzeba bylo takze zaopatrywae z powietrza. Niemcy jednak nabrali przekonania, ze w dzialaniach taktycznych, mogq sobie na to pozwolie. Ten ;.am blqd popelniono i pMniej, realizujqc natarcie w kierunku Volgi, a nast~pnie - na 0 wiele wi~kszq juz skal~ - po krqzeniu niemieckiej 6. Armii. Podsumowujqc przeciwuderzenie sowieckie - odnioslo 0'10 .Iko nieznaczne sukcesy. Oddzialy piechoty, wsp61dzialajqce z wojskami pancernymi, 'lie przejawialy ochoty do walki i przy oierwszym oddzialywaniu ogniowym przeciwnika przerywaly natarcie, pozostawiajqc czolgi same. Nacierajqce wojska slabo spieraly artyleria i lotnictwo, zwlaszcza gdy w powietrzu panowalo lotnictwo niemieckie. Natarcie uderzajqcych na tyly 62. Armii wojsk niemieckich zostalo jednak powstrzymane. Udalo si~ tabe wyrwae z
okrqzenia 192. i 184. Dywizj~ Strzeleckq oraz 40. Brygad~ Pancernq (co prawda niewiele z nich zostalol. Nie udalo si~ jednak zlikwidowae przelamujqcego si~ ku Donowi zgrupowania niemieckiego i odtworzye frontu obrony na odcinku Klecka-Kalmykow. Przyczyny tego byly nast~pujqce: - brak koordynacji dzialan pomi~dzy poszczeg61nymi zwiqzkami operacyjnymi; - brak wczesniej zorganizowanego rozpoznania terenu i przeciwnika, kt6ry szybko przygotowal silnq obron~ przeciwpancernq; - calkowite panowanie w powietrzu lotnictwa niemieckiego i brak sowieckiego przeciwdzialania; - bezczynnose dow6dztwa 62. Armii, liczqcego tylko na dzialania armii i korpus6w pancernych i 'lie podejmujqcego aktywnych dzialan dla poprawy swego polozenia bojowego. W czasie gdy 184. i 192. Dywizja Strzelecka, 84. i 88. Pulk Gwardii z 33. Dywizji Gwardii, 40. Brygada Pancerna, 644. i 651. Batalion Pancerny oraz trzy pulki artylerii (a wi~c niemal polowa armii 1) znajdowala si~ w okrqzeniu, na lewym jej skrzydie biernie staly 147., 181. Dywizja Strzelecka, kt6re mialy przed sobq tylko jednq niemieckq 44. Dywizj~ Piechoty! Natomiast 196. Dywizj~ Strzeleck q (wycofanq spod Surowikino) zamiast zdecydowanie rzucie do przeciwuderzenia wraz z 13. Korpusem Pancernym, skierowano do obrony w~zla drogowego w rejonie Ostrowa ('lad rzekq Liska); - wprowadzenie do walki zwi qzk6w 1. i 4. Armii Pancernej, kt6re jeszcze 'lie za~onczyly formowania 'lie bylo az tak powaznym bl~dem (usprawiedliwiala to sytuacja na froncie 62. Armii), natomiast 'lie zrobiono tego jednoczesnie, zdecydowanie i przy odpowiednim wsparciu lotnictwa i artylerii. BI~dem bylo ito, ze w chwili gdy zacz~to osiqgae powodzenie (28 lipca ruszyla wreszcie 4. Armia Pancerna, a dzien pMniej
Grupa iolnierzy sowieckich poddajllca sitczolgistom z 2. Pulku Pancernego 16. Dywizji Pancernej, front wschodni, koniec Iipca 1942 roku. Po lewej czolg PzKpfw 11 Ausf. F. A group ofSoviet surrender to armored troops of the 2nd Panzer Regiment, 16th Pan=er Division, Eastern Front, late July 1942. Note leji is a PzKpfiv 1J Ausf F light tank. ICAW]
29
CLOlgi PzKpfw '" z 24. Pulku Paneernego 24. Dywizji Paneernej forsujll rzek~ Sosna, front wsehodni, lipiee 1942 roku. PzKpfiv fIls tanks/i'om the 24th Panzer Regiment, 24th Panzer Division crossing Soslla River ill JlIly 1942. (ADM(
Bateria lekkieh haubie 10,5 em leFH 18 na stanowisku ogniowym, front wschodni, lipiee 1942 roku. The German ballery of IO.5cm leFH 18/ight hOlVitzer on firing position, £astem From, JII~~' 1942. (ADMI
30
3. Korpus Pancerny pol"czyl sie z okr"ionymi silamil i gdy -ealne stalo sie okr"ienie calego polnocnego zgrupowania iemieckiego, czesc 1. Armii Pancernej skierowano na poludniowy-zachod, do wsparcia 64. Armii.
DZIAlANIA BOJOWE ZGRUPOWANIA POlUDIOWEGO 6. ARMII NIEMIECKIEJ Jednoczesnie z wyiej opisanymi walkami dzialania bojowe 'Ozwinely sie takie na poludniowym odcinku obrony Frontu - alingradzkiego. W dniu 25 lipca zgrupowanie poludniowe niemieckiej 6. rmii przeszlo do natarcia z rejonu Obliwskiej w kierunku rzernyszkowski, Kalacz. 71. i 297. Dywizja Piechoty z LI. orpusu Armijnego oraz 24. Dywizja Pancerna XXIV. Korpusu ancernego uderzyly na 229. Dywizje 5trzeleck" 64. Armii, ora dopiero co na odcinku 5urowikino, Jarecki zluzowala 196. izje 5trzeleck'l 62. Armii. Dywizje wspierala 137. Brygada ancerna (5 czolgow KW, 9 T-34 i 20 T-60)". Do kOlka dnia >ddzialy niemieckie wlamaly sie w obrone sowieck'l w pasie -83. Pulku 5trzeleckiego 229. Dywizji 5trzeleckiej. 26 lipca 0 godzinie 05.00, wspierane przez artylerie i lotictwo wojska niemieckie wznowily natarcie i do godziny 3.00 osi"gnely przelamanie. Wojska sowieckie w pan ice ycofywaly sie za Don po jedynym w tej okolicy moscie w eionie miejscowoSci Niinie Czirska. Wieczorem, wykorzysuj"c zamieszanie przy przeprawie, iemcy zbombardowali i -niszczyli most. Polegla przy tym duia czesc oficerow sztabu rmii, usiluj"cych zaprowadzic tam porz"dek: dowodca artyrii armii general major J. Broud, szef wojsk inzynieryjnych Ikownik B. Budilow, szef oddzialu operacyjnego pulkownik 5idorin i wielu innych.
T
Front 64. Armii rozerwany zostal na dwie czeSci. 299. Dywizja 5trzelecka pulkownika Saiyna wycofywala sie za Czir, a 214. Dywizja Strzelecka generala majora Biriukowa i 154. Morska Brygada Strzelecka pozostawaly na zachodnim brzegu Donu jeszcze przez cztery doby, przeprawiaj'lc sie nocami. W powstal" luke (pomiedzy 229. Dywizj" Strzeleck'l od miejscowoSci Staromaksimowski, a ujsciem Cziru do Donul, general Czujkow wprowadzil drugorzutow" 112. Dywizje Strzeleck" z 10 czolgami KW ze 137. Brygady Pancernej. Zabezpieczono w ten sposob styk z 62. Armi". Dodatkowo styk pomiedzy dywizjami oslonieto pododdzialami 66. Morskiej Brygady Strzeleckiej. Do wieczora 27 lipca sytuacje udalo sie ustabilizowac, chociai iemcy utrzymali maly przyczolek pomiedzy Czirem i Donem w rejonie miejscowosci Nowomaksimowski. Dwie prawoskrzydlowe dywizje 64. Armii (112. i 229. Dywizja 5trzelecka) zajely pozycje obronne wzdlui linii kolejowej na odcinku Surowikino, Ryczkowski. Rubieiy lej zgrupowanie niemieckie nie pokonalo i front na pewien czas ustabilizowal sie. 214. Dywizja Strzelecka i 154. Morska Brygada Strzelecka wycofaly sie za Don i zajely pozycje obronne na odcinku Zimowski, Kibiriewski. Do pasa Kibiriewski, WierchnieKurmojarska wycofala sie 29. Dywizja Strzelecka. 28 lipca Kwatera Glowna Naczelnego Dowodztwa w dyrektywie nr 170635 nakazala dowodz"cemu frontem generalowi porucznikowi W. . Gordowowi, aby rozpocz,,1 przedsiewziecia zmierzaj"ce do oslony miasta z kierunku poludniowozachodniego. "W zwiitzku z wycofaniem 214. Dywizji Strzeleckiej 64.
Armii na poludnie od ujscia rzeki Czir do Donu i wyjsClem w tym rejonie przeciwnika na zachodni brzeg rzeki Don, kierunek Niinie--Czirska-Stalingrad w tym momencie staje sie
Zaloga z nieustalonej sowieckiej jednostki pancernej czysci luff armaty swojego czolgu T-34, front wschodni, lato 1942 roku. The crew {linidentified SOI'iet armored lInit cleaning glln barrel of their T-34 tank. Eastern Front, Slimmer 1942. IASKMI
31
Owa czolgi PzKpfw III (PzBfWg III?) z plutonu Illcznosci l. batalionu 36. Pulku Pancernego, 14. Oywizji Pancernej, front wschodni, lipiec 1942 roku. Widoczne godlo dywizji. Two PzKpjw ffls (P::BfWg II!?) tallks/rom the Sigllal Platoolllst Abteilullg 36th Pallzer Regimellt, 14th Panzer Divisioll, Eastern Front ill July 1942. [CAWI
d/a frontu najbardziej zagroionym, a przez to - najwainiejszym. Zagroienie po/ega na tym, ie przeciwnik po przeprawieniu sir;? przez Don, moie obejsc Sta/ingrad od poludnia i wyjsc na ty/y Frontu Stalingradzkiego. Kwatera Clowna nakazuje: 1) Kontynuuji/c dzialania w celu pe/nego zniszczenia przeciwnika w rejonie Wierchnie-Buzinowki, glownym zadaniem frontu na najb/iisze dni br;?dzie: aktywnymi dzialaniami 64. Armii, z wykorzystaniem podchodzi/Cych w rejon Kalacza i na poludnie 204. i 321. Dywizji Strze/eckiej oraz 23. Korpusu Pancernego, bezwzg/r;?dnie do 30 /ipca rozbic przeciwnika, wychodzi/cego na poludnie od Niinie-Czir_kiej na zachodni brzeg Donu i w pelni odtworzyc tu obronr;? wzdlui rubieiy Stalingradzkiej. 2) Podji/c natychmiastowe srodki w ce/u wzmocnienia poludniowo-zachodniego pasa Sta/ingradzkiego pierscienia zewnr;?trznego od stacji Krasny Don do Rajgorodu."'" lednakze general Gordow do realizacji zadania Kwatery GI6wnej wyznaczyl nie dow6dztwo 64. Armii, ale (nie wiadomo dlaczego) - dow6dztwo 1. Armii Pancernej, kt6rej przydzielono 23. Korpus Pancerny, 204. Dywizje 5trzeleckq oraz 397. i 398. Pulk Artylerii Lekkiej. Poniewaz sily te dopiero znajdowaly sie w marszu do rejonu Kalacza, general Moskalenko jeszcze bardziej oslabil zgrupowanie uderzeniowe 13. Korpusu Pancernego i odebranq mu 163. Brygade Pancern q przerzucil w rejon 5urowikina do wsparcia 229. Dywizji 5trzeleckiej 64. Armii (wlasnie ten niepotrzebny manewr doprowadzil dwa dni pMniej do tego, ze Niemcy zdolali zlikwidowac okrqzenie XIV. Korpusu Pancernego w rejonie Osinowka, 5uchanowski przyp. aut.). W ten spos6b armia pancerna dzialala na dw6ch przeciwstawnych i oddalonych od siebie 0 ponad SO km
32
kierunkach, a posrodku jej zgrupowania znajdowala sie oskrzydlana z dw6ch stron 62. Armia. Aby kierowac dzialaniami na tych odosobnionych kierunkach, general Moskalenko musial takze rozwinqc dwa stanowiska dowodzenia i "skakaC" to na jedno, to na drugie. Chaos w dowodzeniu poglebila jeszcze dyrektywa szefa sztabu frontu, generala majora Nikiszewa, kt6ry przejecie 23. Korpusu Pancernego i 204. Dywizji 5trzeleckiej nakazal... dow6dztwu 64. Armii. Na pytanie Czujkowa, gdzie szukac tych jednostek, padla kr6tka odpowiedz: "Szukajcie tych jednostek mir;?dzy Donem a rzeki/ Liski/". Dyrektywa wplynela 0 godzinie 14.00 28 lipca, a przeciwuderzenie wyznaczono na 29 lipca 1942 roku na godzine ... 02.00! Zamiast wiec sku pic sie na walce, dow6dztwo 64. Armii przez calq dobe poszukiwalo przydzielonych jednostek. lak wiec naprawde wyglqdalo przeciwuderzenie wojsk 1. Armii Pancernej nad Czirem - 0 tym sowieckie zr6dla milczq. General Czujkow 18 stwierdza jedynie, ze: ,,31 Iipca wczesnym rankiem pulki 229. i 112. Dywizji, przy wsparciu wspomnianych 10 czolgow (ze 137. Brygady Pancernej - przyp. aut.) i /otnictwa, przesz/y do kontrataku i
odrzuci/y przeciwnika za Czir." Z powyzszego wynikajq dla naszych rozwazan nastepujqce wnioski. Po pierwsze: z przeciwuderzeniem silami 23. Korpusu Pancernego najwyrazniej sie pospieszono. Prawdopodobnie dow6dztwo sowieckie uznalo, ze do natarcia na tym kierunku przeszly sily niemieckiej 4. Armii Pancernej. (mozna przypuszczac, ze wplyw na te decyzje miala sytuacja w pasie 51. Armii Frontu P6lnocnokaukaskiego, lub tez mialo to zwiqzek z wydanym w tym samym dniu rozkazem nr 227 - przyp. aut.). Tymczasem 30 lipca sytuacja zostala opanowana, chociaz nie
udalo
si~
w pelni odrzucic przeciwnika za Czir. Calkowicie bylo wi~c skierowanie do wykonania tego zadania dow6dztwa 1. Armii Pancernej, kt6re oderwano od realizacji przeciwuderzenia na kierunku Wierchnie-Buzinowki. Po drugie: wlamanie poludniowego zgrupowania niemieciej 6. Armii zlikwidowano silami lewego skrzydla 64. Armii 229. i 112. Dywizji Strzeleckiej, 137. i 121. Brygady Pancernej, 20. Brygady Artylerii Przeciwpancernej) i cZ~Sciq sil . Armii Pancernej (163. Brygady Pancernej z 13. Korpusu Pancernego oraz cZ~Sciq 204. Dywizji Strzeleckiejl. Tak wi~c ani 23. Korpus Pancerny, ani 321. Dywizja Strzelecka przekazana w koncu do sowieckiej 4. Armii Pancernej) nie zi~ly udzialu w przeciwuderzeniu! Co wi~cej - pod koniec 27 lipca ze skladu 23. Korpusu ancernego w pelni zesrodkowana byla tylko 99. Brygada ancerna; 189. Brygada Pancerna przybyla jednym rzutem i rozladowywala si~ na stacji Karpowka - pozostale jej transporty znajdowaly si~ jeszcze w drodze; 254. Brygada Pancerna takze szcze nie przybyla i w sklad korpusu nie weszla, zas 9. Brygada Zmechanizowana ukompletowana byla tylko w 30%. Po trzecie: szybkie opanowanie sytuacji przez dow6dztwo . Armii (do 30 lipca obowiqzki dow6dcy pelnil general porucznik W. I. Czujkow, a nast~pnie general major M. S. -zumilow) spowodowalo ... chaos w sowieckich strukturach owodzenia, wskutek czego poszczeg61ne brygady 23. orpusu Pancernego otrzymywaly sprzeczne ze sobq rozkazy. 89. Brygad~ Pancernq skierowano do walki na p6lnoc, a dwie :x)Zostale maszerowaly bez celu pomi~dzy 64. Armi q i 1. -\rmi q Pancernq wykonujqc rozkazy to jednego, to drugiego dow6dztwa. W ten spos6b 99. Brygada Pancerna pokonala 350 m (gdy odleglosc pomi~dzy armiami wynosila 30--40 kml), pozostawiajqc na drogach przemarszu 7 czolg6w T-34. b1~dne
Obsluga sowieekie armato-haubicy ostrzeliwuje pozyeje niemieekie nad The crew of Soviet ML-20 152.4mm German position during battle on IRGAKFD]
ML-20 kalibru 152,4 mm Donem w lipeu 1942 roku. calibre gun-howitzer jiring Don River in July 1942.
rmata 8,8 em Flak 36 kalibru 88 ostrzeliwuje eele naziemne, front wsehodni, Jato 1942 roku. German 8.8cm Flak 36jiring ground targets, Eastern Front, Summer 1942. IASKMI
33
Czoig PzKpfw III Ausf. J i grenadierzy z 24. Dywizji Pancernej, Don, Iipiec 1942 roku. ZOlnierze noszll specjaJne pokrowce maskujllce na helmy. The group ofgrenadiers and a PzKpjW III Ausf J tankfrom the 24th Panzer Division, Don Rivel; July 1942. Note soldiers wearing special camouflaged helmet COvers. IASKMI Podobnie bylo z 254. Brygadq Pancernq, kt6rq przekazano w kor'icu do 64. Armii, wraz z trzema pulkami artylerii rakietowej przeznaczonymi dla sowieckiej 1. Armii Pancernej. OKRAZENIE 62. ARMII I ODRZUCENIE WOjSK SOWIEC'KICH ZA DON
Niemiecki 'llcznik motocykJowy na motocyklu BMW R 35, front wschodni, Jato 1942 roku. The German motorcycle messenger riding on their BMW R 35 cycle. [CAW)
34
Polozenie wojsk sowieckich pozostawalo ciezkie. Wycofanie sie 214. Dywizji Strzeleckiej 64. Armii na wschodni brzeg Donu i wyjkie wojsk niemieckich ku rzece na odcinku Niznie-Czirska, Suworowski stwarzaly zagrozenie przelamaniem frontu w kierunku na Stalingrad z poludniowego-zachodu. Poniewaz zagrozenie z tego wlasnie kierunku uznano za gl6wne, 3 sierpnia 62. Armii przekazano odcinek obrony od Surowikino do Niznie-Czirskiej wraz z broniqcymi sie tam 229., 204. i 112. Dywizjq Strzeleckq. W ten spos6b, od 6 sierpnia, wszystkie sily sowieckie, znajdujqce si e na zach6d od Donu znalazly si e pod dow6dztwem 62. Armii (w rejonie Kalacza) oraz 4. Armii Pancernej (w malym luku Donu). Pomiedzy obu armiami istniala 18 km luka - wzdluz Donu umacnialy sie wojska niemieckie. Pomimo, iz general porucznik A. lopatin (od 3 sierpnia dow6dca 62. Armii - przyp. aut.), 6 sierpnia ostrzegl dow6dztwo frontu 0 zagrozeniu swych skrzydel i prosil 0 zgod e na wycofanie armii za Don oraz utworzenie tam silnej obrony, jego prosby zostaly zignorowane. 62. Armia (oslabione 33. Dywizja Gwardii, 112., 131., 147., 181., 196.,204.,229. i 399. Dywizja Strzelecka, resztki 23. i 28. Korpusu Pancernego oraz 121. i 137. Brygada Pan cerna, artyleria wzmocnienia) bronila
wiec 90 km frontu w wielkim luku Donu, przecinajilc najwazniejsze linie komunikacyjne niemieckiej 6. Armii, oraz broniilc dostepu do przepraw w rejonie Kalacza. Poniewaz dowodztwo sowieckie liczylo na wznowienie dzialan ofensywnych (do rejonu Stalingradu WCiilZ nadciilgaly nowe zwiilZki, uzbrojenie i zaopatrzenie), utrzymanie przyczolka mialo dla sowieckiego dowodztwa priorytetowe znaczenie. Ale Niemcy nie proznowali. 7 sierpnia 1942 roku, po zakonczeniu przegrupowania i podciilgnieciu rezerw 6. Armia VIII., XI., XVII. i LI. Korpus Armijny, XVI. i XXIV. Korpus Pancerny) rozpoczela operacje przeciwko sowieckiej 4. Armii Pancernej i 62. Armii w celu likwidacji wszystkich sowieckich przyczolkow na zachodnim brzegu Donu. Na odcinku 62. rmii Niemcy zamierzali przejsc do natarcia wykonujilc uderzenia na jej skrzydla, w ogolnym kierunku na Kalacz nad Donem. Do realizacji tego zadania zaangazowano jedenakie dywizji (16. i 24. Dywizje Pancernil, 3. i 60. Dywizje Zmotoryzowanil, 100. Dywizje Lekkil, 44., 71., 76., 295., 297. . 389. Dywizje Piechoty). W tym czasie szesc dywizji XVII. (79. . 376. Dywizja Piechoty oraz wloska 3. Dywizja Zmotoryzowana "Amadeo Duca D'Aosta'1 i VIII. Korpusu Armijnego 113., 305. i 384. Dywizja Piechoty) zajmowalo pozycje obronne w malym luku Donu naprzeciwko sowieckich 21. rmii i 4. Armii Pancernej. Uderzenie z polnocy, z rejonu Manojlin, Suchanowski, Wierchnie-Buzinowka, mialo wykonac zgrupowanie, ktorego trzonem byl XIV. Korpus Pancerny (16. Dywizja Pancerna, 60. Dywizja Zmotoryzowana; niemiecka 3. Dywizja Zmotoryzowana zajmowala pozycje nad Donem) oraz XI. Korpus Armijny (100. Dywizja Lekka i 389. Dywizja Piechoty). Uderzenie z poludnia, z rejonu Wierchnie-Czirskiej, mial natomiast zrealizowac XXIV. Korpus Pancerny (24. Dywizja Pancerna, 71., 76. i 297. Dywizja Piechoty).
Rankiem 7 sierpnia grupa uderzeniowa 24. Dywizji Pancernej pod dowodztwem pulkownika Riebla (dowodcy 24. Pulku Pancernego) wykonala uderzenie z przyczolka nad Czirem i skierowala sie bezposrednio na Kalacz. Po wbiciu klina w pozycjach 112. Dywizji Strzeleckiej, pokonaniu pol minowych i odparciu sowieckich kontratakow, grupa Riebla pociilgnela za sobil reszte dywizji, ktora w kilku kolumnach "prula" przez step. Wieczorem czolowki dywizji opanowaly dominujilce nad Kalaczem wzgorze 184,0. W tym samym czasie 16. Dywizja Pancerna generala Hubego runela z rejonu Manojlina, przelamala obrone broniilcych sie na prawym skrzydle 196. i 399. Dywizji Strzeleckiej (okrilzajilc czesc tej pierwszej) i opanowala miejscowosc Wolodinski. Tym samym zmuszono do wycofania znajdujilcy sie tam sztab 62. Armii; przemiescil sie on w rejon Kalacza, traCilc lilcznosc z okrilzanym zgrupowaniem swych wojsk. 8 sierpnia 1942 roku niemieckie dywizje pancerne polilczyly sie na poludnie od Kalacza, ktorego bronila 131. Dywizja Strzelecka oraz resztki 28. Korpusu Pancernego. W okrilzeniu znalazly sie oddzialy 33. Dywizji Gwardii, 196., 181., 147. i 229. Dywizji Strzeleckiej oraz piec pulkow artylerii wzmocnienia 191 •
W nocy z 8 na 9 sierpnia oddzialy sowieckie podejmowaly rozpaczliwe proby wyrwania sie z okrilzenia, chociaz nie byly to dzialania skoordynowane. Calil noc ciemnoki rozswietlaly rakiety, grzmialy dzialjl, granaty i bron strzelecka. Jakkolwiek nie udalo sie im przebic trwalego korytarza do Donu, to na jego wschodni brzeg przedarlo sie jednak wielu zolnierzy. 10 sierpnia kociol zostal zamkniety, a poniewaz dowodztwo sowieckie nie uczynilo nic dla jego odblokowania, wojska niemieckie zluzowaly dywizje pancerne piechotil i przystilpily do metodycznego niszczenia okrilzonego zgrupowania. Straty
Wlosko-niemiecka odprawa sztabowa w czasie walk nad Donem, po lewej dowodca II. korpusu wloskiego general Giovanni Zangerini, sierpien 1942 roku. The Italian-German staff briefing during battle of Don in August 1942, left is a CO of the Italian llnd Corps General Giovanni Zangerini. [ADM)
35
iemiecki rozpoznawczy oddzial mortocyklowy forsuje mall! crossing a small river. Eastern Front, SUlIlmer 1942. ICAWI
rzek~,
sowieckie wyniosly 35 650 (wedlug innych danych - 57 000) wzietych do niewoli, 567 dzial i 273 czolgi. Walki w kotle trwaly jeszcze przez tydzien. W tej sytuacji 9 sierpnia wszystkim armiom Frontu Stalingradzkiego nakazano przejscie do obrony. 62. Armia miala zniszczyc przeciwnika na swYSh tylach na zach6d od Kalacza i wyprowadzic swe zwi'lzki taktyczne na lewy brzeg Donu i zorganizowac obrone na rubiezy Panszyno-ujScie rzeki Donska Caryca do Donu. Poniewaz armia juz w tym momencie nie posiadala sil do realizacji jakichkolwiek dzialan zaczepnych, w dniu 11 sierpnia przeszla do obrony resztkami posiadanych zwi'lzk6w oraz oddzialami 118. Rejonu Umocnionego. Nastepnego dnia do wzmocnienia tej armii skierowano z odwodu frontu 98. i 87. Dywizje Strzeleck'l. Dow6dztwo 28. Korpusu Pancernego skierowano do rejonu na poludnie od Wiertiaczy, gdzie przej'lc mialo 6., 134. i 193. Brygade Pancern'l oraz 20. Brygade Zmechanizowan'l. Faktycznie jednak dow6dztwo korpusu dysponowalo 39., 40. i 134. Brygad'l Pancern'l (6. Brygade Pancern'l przekazano 57. Armii, 193. Brygada Pancerna przeszla do 4. Armii Pancernej, a 20. Brygada Zmechanizowana bronila frontu na Donie w rejonie Kalacza). 23. Korpus Pancerny (56., 99., 189., 254. Brygada Pancerna i 9. Brygada Zmechanizowana) zesrodkowywal sie w rejonie Ilarionowskiego, a nastepnie skierowany zostal na dokompletowanie w rejon Gumrak, Gorodiszcze. Oba korpusy stanowic mialy odw6d 62. Armii. Na zachodnim brzegu rzeki, w jej malym luku, pozostaly juz tylko oslabione sily sowieckiej 4. Armii Pancernej. 15 sierpnia, po zakonczeniu likwidacji okr'lzonego zgrupowania 62. Armii, niemiecka 6. Armia skierowala sw6j wysilek bojowy przeciwko broni'lcej odcinka Maloklecki, 36
front wschodni, lato J942 roku. The German lIlotorcycle recce unit Boszenabatowski armii pancernej generala Kriuczenkina. Pocz'ltkowo, 13 sierpnia, wykonano demonstracyjne uderzenie na odcinku p61nocnym silami XI. Korpusu Armijnego. Dzieki odci'lgnieciu czeSci wojsk sowieckich na p61noc (5. Brygada Artylerii Przeciwpancernej oraz 1253. Pulk Artylerii Przeciwpancernej), Niemcom udalo sie przelamanie w samym centrum, gdzie rzucili zwi'lzki szybkie XIV. Korpusu l'ancernego (16. Dywizja Pancerna, 3. i 60. Dywizja Zmotoryzowana). Prawoskrzydlowe zwi'lzki sowieckiej 4. Armii Pancernej (205., 343. i 321. Dywizja Strzelecka) wycofaly sie na p6Inocny-wsch6d, gdzie wl'lczono je do przybywaj'lcej w ten rejon 1. Armii Gwardii. Lewoskrzydlowe zwi'lzkl generala Kriuczenkina (18. i 184. Dywizja Strzelecka, 39. Dywizja Gwardii, 193. Brygada Pancerna i resztki 22. Korpusu Pancernego) przeprawily sie do konca 16 sierpnia na lewy brzeg Donu i zajely pozycje obronne na odcinku od ujscia rzeki Ilowia do miejscowoSci Niznie-Gnilowski. W wyniku dzialan w malym luku Donu Niemcy wzieli do niewoli 12 800 zolnierzy sowieckich, zdobyto lub zniszczono 252 dziala i 47 czolg6w. W ten spos6b zakonczyla sie bitwa '" wielkim luku Donu. W zwi'lzku z rozwojem sytuacji sowiecka 1. Armia Pancerna (od 9 sierpnia dowodzenie ni'l obj'll general major artylerii K. S. Moskalenko - przyp. aut.) otrzymala zadanie obrony rubiezy Kriemienska, Sirotinska i dalej, wzdluz lewego brzegu Donu do ujScia rzeki Ilowla. W ten spos6b, zamiast wzmocnic Front Poludniowo-Wschodni, zostala ona zwi'lzana w krwawych walkach na ostatnim sowieckim przycz61ku w malym luku Donu.
Poniewai walki prowadzono w bardzo cieikich warunkach terenowych, pogodowych i operacyjnychl, dowodztwo niemieckie nie moglo zapewnic koordynacji dzialan obu zgrupowan uderzeniowych. Nie udalo mu si e ani okrqiyc broniqcych sie na zachodnim brzegu Donu wojsk 62. i 64. -\rmii, ani przeprawic przez Don. Zamiast szybkiego marszu na vschod, na co liczono, glowne zgrupowanie niemieckie zostalo zwiqzane w zacietych walkach na zachodnim brzegu Donu. Plan opanowania Stalingradu z marszu zalamal si e . Dotychczas przedstawiano marsz na Stalingrad jako nieprze-wane pasmo sukces6w. 0 tym, ie tak nie bylo najlepiej 5wiad'Zq notatki z dziennika szefa sztabu OKH generala pulkownika o. Haldera 20l • 010 kilka wyjqtkow opisujqcych bitwe w wielkim ku Donu: 17.07. - "Ruchy 6. Armii w do/ Donu przebiegajij g/adko 'lez oporu nieprzyjaciela." 18.07. - "Wed/ug danych agenturalnych Stalin dijiy za
25.07. - Bitwa pod Stalingradem po/ega/a w pierwszym etapie na rozbijaniu rzuconych do walki zwiijzkow nieprzyjaciela, przy czym nasze sHy nacierajijce z niesamowitym impetem przeciwko zaciekle walczijcemu przeciwnikowi, lecz bardzo silnie rozproszone, w grupach, przebily sie ai do Donu. Czy natarcie na most w Ka/aczu Odniesie skutek - to sie okaie, trzeba poczekae. W kaidym razie bedzie wkrotce konieczne wieksze skoncentrowanie szeroko rozciqgnietych zwiijzkow 6. Armii. Brak materia/ow pednych zmusza do pozostawiania w tyle znacznych sit zwiijzkow szybkich." 26.07. - "Na zachOd od Stalingradu cieikie walki. Nieprzyjaciel podzie/ony na 4 grupy walczy zaciekle i przerzuca przez Don nowe sily do walki, w tym liczne czo/gi... Brak materia/ow pednych i amunicji!" 27.07. - "Pod Stalingradem 6. Armia toczy jeszcze zacietij bitwe." 28.07. - "Bitwa k% Stalingradu: na skutek braku materia/ow pednych i amunicji 6. Armia nie mog/a nacierae. Wydaje sie, ie nieprzyjaciel - po odparciu jego wScieklych atakow (9 nowych brygad pancernych) - chce wycofae sie za
vszelkq cene do utrzymania Stalingradu oraz do przerzucenia wych wojsk za Don i utrzymania tej rubieiy. " 21.07. - Paulus (6. Armia) zdobywa sprawnie teren w ierunku Stalingradu." 23.07. - "W 6. Armii bardzo zadowalajqce wyniki w valkach przeciwko stawiajijcym silny opor, aczkolwiek fozproszonym oddzia/om nieprzyjaciela (z czo/gamiJ w /uku onu." 24.07. - 6. Armia swietnie posuwa sie naprzOd w kierunku ku Donu na zachod od Stalingradu. Nieprzyjaciel stawia szcze czeSciowo silny opor, bedzie jednak okrijiony."
29.07. - ,,(.. .) w rejonie Ka/acza jeszcze uporczywe walki obronne... " 30.07. - ,,(.. .) w pasie ofensywy 6. Armii na /uku Donu, na zachod od Stalingradu wrze zacieta bitwa, ktorej w szczego/ach chwilowo nie moina ogarnije. Si/a uderzeniowa 6. Armii jest sparaliio..wana przez trudnoSci z amunicjij i dowozem materia/ow pednych." 31.07. - "W 6. Armii p%ienie u/eg/o poprawie. Nieprzyjaciel naciera nadal i Sciijga takie nowe sily; wszystkie ataki Sij jednak Odpierane. Polepszy/a sie sytuacja w zakresie amunicji i materia/ow pednych."
PODSUMOWANIE WYNIKOW BITWY W WIElKIM WKU DONU
Don. II
Zamaskowane w polu niemieckie samobieine dzialo przeciwlotnicze Sd Kfz 7/1 uzbrojone w poczwornie sprz~ione dzialka przeciwtnicze kalibru 20 mm, front wschodni, sierpieii 1942 roku .. The camouflaged German Sd Kf= 7// SP AA gun armed with quadruply 20mm alibre AA gUllS, Eastern Frollt, August /942. [CAW)
37
U gory. iemieccy oddzial cyklistow wkracza do Kalacza nad Donem w sicrpniu 1942 roku. Top. The Germall eye/islwlIl ellterlllg cin o/Kalatsh ill August 1942. Powy:iej. Wysuni~tc stanowisko obserwatorow artyleryjskich ulokowanc w rowie przech\Czolgowym, front wschodni, sierpien 1942 roku. Above. The advallced artillery observators 'post located ill the anti-tank ditch, Eastern Frollt ill August 1941. (ADM(
38
01.08. -" W bitwie na zachOd ad Stalingradu iadnych istotnych zmian w sytuacji ogolnej. Kontrataki - slabsze. Wlasne natarcia niemoiliwe ze wzg"~du na brak amunicji i materia/ow ~dnych."
05.08. - "Paulus melduje 0 cieikich arakach przeciwko XIV. (XIV. Korpus Pancerny - przyp. aut.) z poludnia. Przeciwko pblnocnemu fronrowi XIV. i VIII. KA nieprzyjaciel prawdopadobnie przygorowuje silniejsze araki." Glown'l przyczyn'l niepowodzenia niemieckiego natarcia ylo przyjecie blednego zalo:i:enia 0 zalamaniu sie sowieckiej 'lbrony i mo:i:liwosci opanowania Stalingradu silami samej Iko 6. Armii. Zaowocowalo to przyjeciem dyrektywy nr 45 w momencie, gdy walki faktycznie dopiero sie rozpoczely (23 'pca). A to, :i:e w trzecim dniu walki (25 lipca) wojskom niemieckim zabraklo paliwa i amunicji (skierowano je, zgodnie 7 dyrektyw'l, na kierunek kaukaskil - to typowy dla niemiecego naczelnego dowodztwa przyklad braku konsekwencji i -zacunku dla przeciwnika. Jak wykazano powy:i:ej, nale:i:y uznae za celowe prowadzenie do walki sowieckich 1. i 4. Armii Pancernej, ;x:>mimo, i:i: nie zd'l:i:yly sie jeszcze sformowae. Ich uderzenie pozwolilo pokrzy:i:owae niemieckie plany zakladaj'lce szybkie kr'l:i:enie 62. Armii i zwi'lzalo na trzy tygodnie 6. Armie. Dzieki temu dowodztwo sowieckie wygralo czas niezbedny na ;x>dci'lgniecie rezerw Kwatery Glownej i zorganizowanie lbrony w miedzyrzeczu Donu i Wolgi. Oczywistym jest,:i:e po L1:i:yciu wojsk pancernych w taki spos6b, trudno bylo oczekiae znacz'lcych sukces6w. Poniewa:i: wydarzenia rozgrywaly sie bardzo szybko, jowodztwo Frontu Stalingradzkiego nie zd'l:i:ylo na czas zesrodkowae swych rezerw. Z tej przyczyny tak:i:e uderzenia armii pancernych nie rozpoczely sie jednoczesnie. Do tego
ka:i:da z tych armii tak:i:e nie mogla rozpocz'le kontrataku calymi swymi silami. Jakby i tego bylo malo, ich korpusy pancerne dzialaly w izolacji od siebie. Krotko mowi'lc jednoczesnego, koncentrycznego przeciwuderzenia wszystkimi silami nie udalo sie uzyskae ani w skali frontu, ani w skali armii. Sowieci do dzis twierdz'l, :i:e nacieraj'lce na Kalacz zgrupowanie polnoene nie zostalo rozbite glownie dlatego, :i:e 6. Armia dysponowala wiekszymi silami i srodkami ni:i: wojska sowieckie wykonuj'lce przeciwuderzenie. Jest to jednak nieprawda! Sily stron byly mniej wiecej wyrownane, a w czolgach strona sowiecka miala nawet przewage. Ale bez Scislego wspoldzialania z piechot'l i artyleri'l, a tak:i:e bez oslony lotniczej, czolgi sowieckie nie mogly przelamae obrony przeciwnika. Poza tym sowiecka 1. i 4. Armia Pancerna nie dysponowaly wlasn'l arty1eri'l, ktora tlumilaby artylerie i niszczyla srodki przeciwpancerne przeciwnika. Brak bylo rownie:i: srodkow obrony przeciwlotniczej, co jest tym bardziej niezrozumiale, gdy weimie sie pod uwage, :i:e w samym Stalingradzie stal pote:i:ny korpus OPL. Najwieksze znaczenie miala jednak absolutna przewaga niemiecka w powietrzu; w dlugie letnie dni Luftwaffe bez przerwy bombardowala wojska sowieckie, zadaj'lc im powa:i:ne straty. Przewaga ta jednak wynikala nie z ilosci samolotow, ale z wlaSciwego ich u:i:ycia w decyduj'lcych punktach i momel)tach walki. Rosjanie lubi'l podkreslae, :i:e 4. Flota Powietrzna dysponowala 1 200 samolotami; zapominaj'l jednak, :i:e glownym kierunkiem jej dzi'!,lania byl kierunek kaukaski, a nie stalingradzki. Na przyklad 26 lipca Grupe Armii "A"wspieraIIV. Korpus Lotniczy, czese pulkow VIII. Korpusu Lotniczego oraz I. Korpus Artylerii Przeciwlotniczej"'. Lotnictwo sowieckie nie dose, :i:e dzialalo malymi grupami (4-6 samolotow bombowych lub szturmowych przy wsparciu 2--4 mysliwcow), to jeszcze w
J
Pojazdy sowieckie na brzegu Donu oczekujllce na przepraw~ spalone w wyniku ataku bombowcow niemieckich w Iipcu 1942 roku. rumed vehicles oIthe Soviet Army destroyed by Ll(ftwafJe bombers as they waited to the crossing DOli River ill July 1942. ICMWSI
39
Czoigi T-34 model 1942 produkcji STZ zniszczone w czasie walk w Kalaczu, sierpien 1942 roku. The STZ-productioll T-34 Mode/194:! tanks destroyed dllrillgfighting in Ka/atsh ill August /942. IASKMJ glownej mierze skupialo sie na niszczeniu tylow, kolumn i lotnisk przeciwnika, zamiast na bezposrednim wsparciu i oslonie wojsk wlasnych. Jesli wiec lotnictwo niemieckie dokonywalo na decyduj
40
WALKI NA POt.UONIOWY-ZACHOO 00 STALINGRAOU 30 L1PCA-10 SIERPNIA 1942 ROKU SYTUACjA BOJOWA NA POt.UDNIOWY-ZACHOD OD STALINGRADU W koncu lipca 1942 roku wojska niemieckie uchwycil} szereg przyczolkow na lewym brzegu Donu na odcinku Konstantynowska, Cymlanska. XXXXVIlI. Korpus Pancerny z 4. Armii Pancernej do 30 lipca zaj
ysunieto wojska 57. Armii - 15. Dywizje Gwardii, 38. izje Strzeleckq, pu/k s/uchaczy Winnickiej Oficerskiej zkoly Piechoty, 13. Brygade Artylerii Przeciwpancernej oraz zese samodzielnych batalion6w artylerii i karabin6w szynowych ze sk/adu 118. Rejonu Umocnionego. 30 lipca w sk/ad Frontu Stalingradzkiego przekazana zosta/a Frontu P6/nocnokaukaskiego 51. Armia (91.,138.,157.,302. :wizja Strzelecka, 115. Dywizja Kawalerii, 135. i 155. -ygada Pancerna), przy czym w kierunku p6/nocno-wschodm (a wiec ku 64. Armii) wycofywa/y sie jedynie 138. i 157. :wizja Strzelecka. Sily gl6wne armii odchodzi/y na wsch6d - v kierunku Elisty. 5 sierpnia, w celu usprawnienia dowodzenia wojskami alczqcymi na kierunku stalingradzkim, Kwatera GI6wna czelnego Dow6dztwa rozkazem, nr 170554, podzielila front dwa nowe: Stalingradzki (dow6dca - general porucznik W. Gordow) i Po/udniowo-Wschodni (dow6dca - general Ikownik A. I. Jeremienko). Oba sztaby rozmieScily sie w alingradzie. W sklad Frontu Stalingradzkiego weszly 63., 21. 2. Armia, 4. Armia Pancerna oraz 28. Korpus Pancerny; w /adzie Frontu Poludniowo-Wschodniego znalazly sie 64., 57. 51 Armia oraz 13. Korpus Pancerny. Z odwodu Kwatery - 'wnej do Frontu Po/udniowo-Wschodniego przerzucano tez Armie Gwardii, kt6rq (jak juz wspomniano powyzej) zaan_aZowano w malym luku Donu (a wiec w sk/adzie Frontu alingradzkiego) i tam juz pozosta/a. Podobnego podzialu dokonano takze w silach lotniczych. W niku podzia/u lotnictwa powsta/y dwie armie lotnicze - 8. rmia Lotnicza weszla w sk/ad Frontu Stalingradzkiego, a 16. rmia Lotnicza - w sklad Poludniowo-Wschodniego. Decyzja spowodowala rozproszenie wysilk6w lotnictwa oraz utrud-
nia/a jego scentralizowane wykorzystanie na najbardziej zagrozonych kierunkach. Od 20 lipca do 17 sierpnia 1942 roku do samej tylko 8. Armii Lotniczej skierowano 23 pu/ki lotnicze, liczqce okolo 450 samolot6w. Do 20 sierpnia przebazowano pod Stalingrad dodatkowo piee dywizji bombowych lotnictwa dalekiego zasiegu. Trzeba zauwazye, ze linie rozgraniczenia pomiedzy frontami wyznaczono dose niefortunnie - przebiegala ona bowiem wzd/uz linii Stalingrad-Wierchnie-Czirski-Morozowski; wszystkie punkty, z wyjqtkiem samego Stalingradu, w/qczono do Frontu Stalingradzkiego. Taki podzia/ teatru dzialan wojennych by/ calkowicie nieuzasadniony: za obrone miasta odpowiada/o bowiem dow6dztwo Frontu Poludniowo-Wschodniego, ale gl6wny ciezar obrony spoczywa/ na jednostkach z 62. Armii Frontu Stalingradzkiego. Znacznie skomplikowalo to p6Zniej dowodzenie obronq miasta. Linia rozgraniczenia pomiedzy wojskami front6w Po/udniowo-Wschodniego i P6/nocnokaukaskiego przebiega/a wzdluz linii Astrachan, Remontna, Niko/ajewska (wszystkie punkty wlqczono do Frontu Po/udniowo-Wschodniego). W sklad wojsk pancernych Frontu PoludniowoWschodniego wesz/y nastepujqce zwiqzki i oddzia/y: dokompletowany 13. Korpus Pancerny (6. Brygada Pancerna Gwardii, 13. i 254. Brygada Pancerna) oraz samodzielna 133. Brygada Pancerna. 11 sierpnia do sk/adu sil pancernych do/qczyla 6. .Brygada Pancerna, a 21 sierpnia 1942 roku takze 56. Brygada Pancerna. W toku dzia/'!.n bojowych od 7 do 30 sierpnia na dokompletowanie oddzia/6w frontu skierowano: do 6. Brygady Pancernej Gwardii - 35 T-34 i 16 T-70; do 254. Brygady Pancernej - 21 T-34 i 17 T-70; do 13. Brygady Pancernej - 8 T-70 .
. lumna pojazd6w z nieustalonej jednostki na stepie, front wschodni, lato 1942 roku. Na pierwszym planie w6z 11Icznosci Einheits Pkw Kfz 17 typ 40 z antenll ramowll. A column vehicles on Eastern Front in SWllmer 1942. 111 the foregroulld is all Einheits mPkw Kfz /7 pe 40 radio car equipped with frame aerial. ICAWI
41
.j::o.
xx
N
1ZJ147
STALINGRAD
XXXX
62
FRO'\T OLUD~IO\\O-WS(,HOD:"IiI
iii
!or
~xxx )(J()(J(
3
64
Rajgorod
MAl
. -earycynski m Wierchnte
• Bracki
lJ
xxxx
D
126
XX
r::::::71 I.C:>J
Piaty Tawriczanski ~
~
57
57 poc1.
x
C)
xx
204 •Koszary
Jez. Sarapa
IZJ ~'08
(96
[ Q ] '54
Zely .,
•
[Q]13A
X
C)
XX
1ZJ15Gw'"
L2SJ, . Ju,k;na [Q]133 X sowchoz 1m. 1"V"138
D"
C) (u."1
XX
L.:::::::::::J ~Ferma
X
13
[Q](CZll'C) Nr3
51
u---' • Wierchnie-Kurmojarska
l'Ol..oiENII<: STRON:
.... Niznie.Jabtoczny X
-------
•
1ZJ'54 --:,erchnle.Jabtoczn y •
XX
Niebykow
~138
X~ I.C:>J
Rul,Jiw. obron~ zajflll prLl'1.57. A na IKlCl.IIlku sierpniu
1M 1iiJ' XLV'"
PoiohniCSlroIlYldniu\l6.08.1\1Ur.
. . (rum.}
~"(
13" 13
371
4J' Pimien-Czerni
D-l:illhlOili SCroll '" dniach 30.117.• 06.08.1942r.
I)",tillbinia wojsk nicmieckich '" dnillch 06-08.08. 1942r. Kicrunki pneci"'uderlcn "'ojsk nrodzicekich w dnillch 09-10.08.1942r.
J·olotenieslrollv. doiu 11.08.1942r.
)(J()(J(
51
Kotielnikowo
12 ,
,
,
I
16 km ,
Atak niemieckiej 4. Armii Pancernej - 30 lipca-l0 sierpnia 1942 roku. The attack of German 4th Panzer Armee - July 30-August 10, 1942.
Zdobyte przez oddzialy niemieckiej 6. Armii czolgi T-34 model 1942 produkcji STZ, front wschodni, sierpien 1942 roku. Captured hy German 6th Army troops Soviet SIZ-production T-34 Model 1942 tanks, Eastern Front in August 1942. (CAWI Jednoczesnie na poludniowq cz~sc zewn~trznego pierscienia obrony w celu wzmocnienia 64. i 57. Armii oraz utworzenia gl~boko urzutowanej obrony, wysuni~to szereg zwiqzk6w i oddzial6w z rezerwy frontu. Do 5 sierpnia na lewe .J
POWSTRZYMANIE NIEMIECKIEJ 4. ARMII PANCEREJ HOTHA NA POlUDNIOWYM-ZACHODZIE 30 lipca zgrupowanie niemieckie, zesrodkowane w rejonie Cymlanska, Nikolajewska, przeszlo do natarcia i przerwalo rozciqgni~tq "nitk~" frontu 51. Armii. 31 lipca Niemcy wyszli w rejon Nizny Zirow-Gaszun i rozwin~li natarcie wzdluz linii kolejowej Tichorieck, Stalingrad. 1 sierpnia opanowali oni stacj~ Riemontna, 2 sierpnia Kotielnikowo, a 3 sierpnia Zutowo. Jednoczesnie rumunski VI. Korpus Armijny wyszedl nad Don na odcinku Tormosin, iznie-Kurmojarska.
51. Armia w rezultacie ci~zkich walk nad Donem w rejonie Cymlanska, Nikolajewska pod naciskiem przewazajqcych sil przeciwnika wycofala si~ do 7-8 sierpnia na rubiez NowoSalski, Nowowiesiely, a 17 sierpnia na rubiez jezior Caca, Barmancak, Sarpa (pld.), gdzie przeszla do obrony. W czasie odwrotu armia poniosla duze straty. W celu zniszczenia wlamujqcego si~ w rejonie Kotielnikowa zgrupowania przeciwiiika, 3 sierpnia utworzona zostala grupa operacyjna pod dow6dztwem generala porucznika W. Czujkowa w skladzie: 29., 138. i 157. Dywizja Strzelecka, 154 Morska Brygada Strzelecka i 6. Brygada Pancerna. Po nieudanych walkach w rejonie Kotielnikowa grupa Czujkowa 6 sierpnia wycofala si~ na p61nocny brzeg rzeki Aksaj. W tym czasie 64. Armia zorganizowala obron~ na rubiezy Gorodskoj, Tinguta, a 57. Armia, po przekazaniu 64. Armii rubiezy Krasny Don-Tinguta, przeszla do obrony poludniowej cZ~Sci zewn~trznego pierkienia obrony Stalingradu na odcinku Tinguta-Rajgorod. Niemiecka 4. Armia Pancerna rozwijajqc natarcie wzdluz linii kolejowej Tichorieck-Stalingrad, do 6 sierpnia wyszla na rubiez: jezioro Caca, Plodowitoje, Abganierowo, mijanka Kapkinska, Zutowo i dalej wzdluz p61nocnego brzegu rzeki Aksaj. W rejonie Abganierowo, Plodowitoje utworzono zgrupowanie w skladzie: 14. Dywizja Pancerna, 29. Dywizja Zmotoryzowana, 94. i 371. (niemieckie) oraz 4. Dywizja Piechoty (rumunska). Lewe skrzydlo zgrupowania uderzeniowego na odcinku Gorodskoj, Kapkinski oslanialy trzy dywizje rumunskiego VI. Korpusu Armijnego (1., 2. i 20. Dywizja Piechotyl. 5 sierpnia, awangarda zgrupowania niemieckiego - 36. Pulk Pancerny z 14. Dywizji Pancernej, rozpoczql zaci~te walki z oddzialami sowieckimi w rejonie mijanki na 74 kilometrze. o godzinie 5.00, 6 sierpnia, Niemcy zaatakowali lewe skrzydlo 64. Armii na odcinku Abganierowo-Tinguta, kt6rego
43
bronily 38. i 126. Dywizja Strzelecka. Do godziny 10.00 grupa czolg6w niemieckich w liczbie okolo 70 maszyn przelamala sie na styku pomiedzy dywizjami i wyszla w rejon mijanki na 74 km. Jednaki:e nacieraj'lca za czolgami piechota zostala odcieta ogniem broni'lcych sie oddzial6w sowieckich jeszcze przed przednim skrajem. Grupa czolg6w niemieckich, kt6ra dokonala wlamania, kontratakowana byla przez oddzialy 13. Korpusu Pancernego i 20. Brygady Artylerii Przeciwpancernej i w polowie dnia z dui:ymi stratami zostala odrzucona na pozycje wyjSciowe. Niepowodzenie nie powstrzymalo Niemc6w. Wykonali oni szereg kolejnych atak6w silami jednego - dw6ch batalion6w piechoty wspieranych przez 15-20 czolg6w; przeplataly sie one z nalotami, w kt6rych uczestniczyly grupy po 20-30 samolot6w. o godzinie 16.25 wojska niemieckie przeszly do ataku silaml calej 14. Dywizji Pancernej z rejonu miejscowoSci Plodowitoje, w kierunku mijanki na 74 km. Po przelamaniu frontu obrony 38. Dywizji Strzeleckiej na odcinku Ferma Nr 2, Ferma Nr 3 niemiecka piechota zmotoryzowana z 70 czolgami do konca dnia ponownie opanowala mijanke na 74 km i ruszyla na p61nocny wsch6d ku stacji Tinguta. Dalsze posuwanie sie wojsk niemieckich w gl'lb sowieckiej obrony zostalo jednak powstrzymane. 64. Armia otrzymala zadanie zniszczenia wlamuj'lcego sie zgrupowania niemieckiego i odtworzenia poprzedniego poloi:enia. Prowadz'lc czeSci'l sil walki w celu powstrzymania przeciwnika, w dniach 7-8 sierpnia armia przygotowywala sie do przeciwuderzenia. Rankiem 9 sierpnia wojska 64. Armii zaatakowaly zgrupowanie niemieckie z' r6i:nych kierunk6w: 204. Dywizja Strzelecka z 254. Brygad'l Pancern'l atakowaly
mijanke na 74 km z p6Inocnego-zachodu, z rejonu Zety; 13. Korpus Pancerny przeszedl do ataku wzdlui: linii kolejowej na poludniowy-zach6d; 38. Dywizja Strzelecka atakowala przeciwnika z rejonu Fermy Nr 3 w kierunku zachodnim. Ataki oddzial6w sowieckich wspierala ogniem artyleria, pulki artylerii rakietowej oraz lotnictwo. 9 sierpnia do walki przyst'lpilo 40 czolg6w KW ze 133. Brygady Pancernej. Po dwudniowych zacietych walkach, pod koniec 10 sierpnia, Niemcy zostali wyparci z rejonu mijanki na 74 km i odrzuceni na pozycje wyjSciowe. Intensywnosc walk byla tak wielka, i:e w 36. Pulku Pancernym do 10 sierpnia pozostaly jui: tylko 24 sprawne czolgi. Sowiecka 38. Dywizja Strzelecka powr6cila na zajmowane uprzednio pozycje obronne. A oto jak przebieg walk ocenial general Halder'" :
01.08. - "Hoth przeszedl do Grupy Armii "B" i skutecznie pokonuje op6r nieprzyjaciela". 02.08. - "Hoth ma duie sukcesy. lego oddzialy czolowe wc:!arly sie w ugrupowanie rosyjskiej dywizji piechoty, kt6ra dopiero co przybyla ze wschodu (208. Dywizja Strzelecka przyp. aut.) ".
04.08. - "Hoth wykorzystal swojq szanSe i pokonujqc lokalny op6r idzie raino do przodu". 06.08. - [. :.]cieikie walki Hotha na poludnie od Stalingradu wzdlui Iinii kolejowej". 07.08. - "Hoth prowadzi cieikie walki". 09.08. - ,,4. Armia Pancerna wobec silnego naporu nieprzyjaciela przeszla do obrony. Lokalne cofniecia linii obrony". Aby zwi'lzac sily sowieckie, jednoczesnie z niemieckim uderzeniem w rejonie Plodowitoje, stacji Abganierowo, Rumuni rozpocze1i szereg demonstracyjnych, silnych atak6w
Przeprawa promem ambulansu Kfz 31 Phiinomen 25H "Granit" i transportera amunicji Sd Kfz 252 z przyczeP:t Sd Anh 51 z jednostki artylerii szturmowej, front wschodni, sierpien 1942 roku. The Kf= 31 Phiinomen 25H "Granit" ambulance and a Sd Kf: 252 amma transporter with Sd Anh 51 trailer jivm the assault gun unit are crossing the river onj(my, Eastern Front, August 1942. (CAWI
44
'iemieeka artyleria zmotoryzowana. Chignik Sd Kfz 7 holuje haubie~ ci~ikll IS em sFH 18 kalibru ISO mm, front wsehodni, sierpien 1942 roku. German motorized artillery, the Sd Kft 7 prime mover towing all 15cm sFH 18 150mm calibre heavy howilzel; Easlem I'i·olll. August 1942. ICAW] 'la odcinku Genieralowski-Zaliwski, w pasie grupy generala Czujkowa. Odcinka tego bronily oddzialy 157. Dywizji trzeleckiej. Wszystkie pr6by przelamania jej obrony spelzly na niczym. W wake w dniu 8 sierpnia oddzialy 157. Dywizji trzeleckiej zniszczyly do dw6ch batalion6w piechoty z rumunskiej 1. Dywizji Piechoty, kt6ra pr6bowala wklinowac ie w obrone sowieckq w rejonie jaru Popowa. W toku walk w rejonie Abganierowa zostaly udaremnione przez sily sowieckiej 64. Armii pr6by przedarcia sie niemieciej 4. Armii Pancernej do Stalingradu z poludniowegozachodu, wzdlui linii kolejowej z Tichoriecka. Jednoczesnie owieci pokazali (w przeciwienstwie do nieskutecznych uderzen w wielkim luku Donu), ie potrafi q skutecznie organizowac i prowadzic przeciwuderzenia. Generalowie Szumilow Tolbuchin pokazali, ie Sq r6wnorzednymi przeciwnikami dla doswiadczonego Hotha. MI~DZY DONEM I STALINGRADEM 17 SIERPNIA-2 WRZESNIA 1942 ROKU
FORSOWANIE DONU I WYjSClE WOjSK NIEMIECKICH NAD WOI:.G~ Po tym, jak pr6by opanowania Stalingradu z marszu zar6wno przez niemieckq 6. Armie jak i przez 4. Armie Pancernq zostaly odparte, dow6dztwo niemieckie postanowilo opanowac miasto i wyjsc ku Woldze w wyniku podjecia jednoczesnego natarcia obu tych armii z wykonaniem dw6ch uderzen oskrzydlajqcych: jednego - wykonanego z rejonu malego luku Donu (Triechostrowska-Bolszenabatowski) silami 6. Armii i drugiego, ponownie z rejonu Plodowitoje, bganierowo, wzdlui linii kolejowej na p6lnocny-wsch6d silami 4. Armii Pancernej.
W celu zapewnienia skutecznej organizacji dzialan obronnych na lewym brzegu Donu oraz oslony podejsc do Stalingradu niezbedna byla koordynacji dzialan obu front6w sowieckich. 9 sierpnia ukazala sie dyrektywa Naczelnego Dow6dztwa nr 170562 0 podporzqdkowaniu Frontu Stalingradzkiego dow6dcy Frontu Poludniowo-Wschodniego, generalowi pulkoW11ikowi Jeremience, z jednoczesnym pozostawieniem go na poprzednim stanowisku. Okrqienie 62. Armii musialo wywrzec na Stalinie silne wraienie, skoro posunql sie ai do takiej desperacji. To posuniecie wydaje sie tym bardziej niezrozumiale, gdy uwzglednimy fakt, ii podzialu na dwa fronty dokonano zaledwie piec dni wczesniej! General porucznik W. Gordow zostal mianowany (zdegradowany!?) zastepCq Jeremienki do spraw Frontu Stalingradzkiego; zastepCq do spraw Frontu PoludniowoWschodniego mianowano generala porucznika F. I. Golikowa - uprzednio dow6dce 1. Armii Gwardii. W dyrektywie Naczelnego Dow6dztwa podkreslono, ie najwainiejszym celem dzialan wojsk sowieckich jest utrzymanie Stalingradu. Do 17 sierpnia wojska Frontu Stalingradzkiego wycofaly sie za Don i zajely pozycje obronne na obszarze zewnetrznego pierScienia umocnien stalingradzkich. Prawoskrzydlowe armie frontu - 63. Armia (1., 127., 153., 197., 203. Dywizja Strzelecka, 14. Dywizja Strzelecka Gwardii i 3. Korpus Kawalerii Gwardii), 21. Armia (63.,76.,96., 124.,278.,304. i 343. Dywizja Strzelecka) oraz 1. Armia Gwardii (poczqtkowo : 4., 37., 38., 39., 40. i 41. Dywizja Gwardii; p6Zniej, w miare przybywania spod Moskwy, czesc tych dywizji przekazano taki:e 21. Armii i sowieckiej 4. Armii Pancernej) - kontynuowaly obrone lewego brzegu Donu na odcinku Babka, ujscie rzeki Ilowla. Pod kontrolq wojsk sowieckich znajdowaly sie przycz61ki w rejonie Serafimowicz, Kleckiej i Nowo-
45
U gory. Bateria armat 10 em K 18 na stanowisku ogniowym, front wsehodni, sierpien 1942 roku. Top. The German bal/ery of the 10cm K 18 light cannons on firing position, Eastern Front, August 1942. Powyzej. Zniszezony ezolg KW z nieustalonej jcdnostki sowieekiej, sierpicn 1942 roku. Above. A destroyed Soviet KV heavy tankFom unidentified unit, Eastern Front, August 1942. ICAW]
46
Grigoriewskiej. 4. Armia Pancerna (w skladzie 37. i 39. Dywizja Gwardii, 18. i 184. Dywizja Strzelecka, 22. Brygada Zmechanizowana i 22. Brygada Artylerii Przeciwpancernej) .Jtrzymywala rubiez na lewym brzegu rzeki od ujScia Ilowli do iznie-Gnilowskiego, oslaniajqc linie kolejowq Stalin~rad-Poworino. 62. Armia (35. Gwardii, 87., 98., 131., 399. ywizja Strzelecka, 134., 137., 121. i 40. Brygada Pancerna) "lronily lewego brzegu Donu na odcinku Niznie-Gnilowski, .Iapiczew, oslaniajqc najkr6tsze drogi do Stalingradu z zachodu. Wszystkie dywizje sowieckie byly oslabione, :JOniewaz mialy powazne braki osobowe. W celu realizacji uderzenia na miasto z zachodu dow6dzvo niemieckie zesrodkowalo przeciwko wojskom Frontu - alingradzkiego w luku Donu zgrupowanie 6. Armii w skladzie ietnastu (wylqcznie niemieckich) dywizji: jedenastu piechoty, 6ch pancernych i dw6ch dywizji zmotoryzowanych. Najsilniejsze zgrupowanie niemieckie (100. Dywizja Lekka, 05.,384.,389.,76.,295. Dywizja Piechoty, 16. i 22. Dywizja ancerna, 3. i 60. Dywizja Zmotoryzowana) wydzielone ze ladu 6. Armii, zesrodkowane bylo w rejonie Triechostrowa-Bolszenabatowski-Wierchnie-Golubaja. Dla oslony tego zgrupowania od p6lnocy, przeciwko ;()wieckim 63. i 21. Armii, rozwijala sie przybywajqca na ten erunek wloska 8. Armia w skladzie II. i XXXV. Korpusu -\rmijnego oraz Korpusu Alpejskiego. Nie ufajqc mozliwosciom . vego sojusznika, dow6dztwo niemieckie pozostawilo w grupowaniu Wloch6w trzy swoje dywizje ze skladu XXIX. orpusu Armijnego (396., 294. i 62. Dywizja Piechoty). Po silych sowieckich atakach na wojska wloskie (0 czym dalej) do -.dwodu przesunieto takze 22. Dywizje Pancern q. 17 sierpnia Niemcy wznowili ataki na calym froncie, a dwa ni p6Zniej general Paulus wydal rozkaz do natarcia na
'.
Stalingrad. 20 sierpnia 6. Armia sforsowala Don silami LJ. Korpusu Armijnego generala von Seydlitz-Kurzbacha i opanowala przycz6lki w rejonie Wiertaczi i Pieskowatka. Do 23 sierpnia na lewym brzegu rzeki znajdowaly sie juz sily czterech dywizji piechoty (389., 384., 76. i 295.), jednej pancernej (16.) i jednej zmotoryzowanej (3.), a 60. Dywizja Zmotoryzowana znajdowala sie w gotowoSci do przekroczenia rzeki po rozpoczeciu natarcia. Szerokosc przycz61ka wynosila 45 km; Niemcom udalo sie zbudowac cztery mosty 0 nosnoSci od 4 do 40 ton, przez kt6re przerzucono do 250 czolg6w, trzy dywizjony artylerii ciezkiej i cztery dywizjony artylerii rakietowej (Nebelwerfer6w). Wszystkie pr6by sowieckiej 4. Armii Pancernej i 62. Armii, majqce na celu zniszczenie lub odrzucenie wojsk niemieckich z opanowanych przycz6lk6w, nie mialy powodzenia. 23 sierpnia 0 godz. 7.00 (5.00 czasu berlinskiego - przyp. aut.) zgrupowanie niemieckie na lewym brzegu Donu przy silnym wsparciu lotnictwa przerwalo front sowiecki na styku 4. Armii Pancernej i 62. Armii. Od Wolgi oddzialy XIV. Korpusu Pancernego dzielilo w tym momencie juz tylko 60 km. Juz na poczqtku natarcia odniesiono sukces - slaba obrona radziecka (98. Dywizja Strzelecka i oddzialy 28. Korpusu Pancernego) zostala przelamana i kolumny pancerne nie niepokojone pomknely na wsch6d. Ugrupowanie niemieckie skladalo sie z nastepujqcych jednostek: w srodku 16. Dywizja Pancerna, za ni q 3. Dywizja Zmotoryzowana, a w odwodzie 60. Dywizja Zmotoryzo~ana. Dywizje zmotoryzowane mialy w toku natarcia zapewnic bezpieczenstwo zgrupowaniu uderzeniowemu na skrzydlach. W awangardzie XIV. Korpusu Pancernego maszerowal 2. Pulk Pancerny podpulkownika Sieckeniusa, a w szpicy czolowej - 1. batalion tego pulku pod dow6dztwem slynnego zagonczyka podpulkownika Hyazintha
.J);:
Grupa jeiicow sowieckich wzi~tych do niewoli przez iolnierzy z 24. Oywizji Pancernej, front wschodni, sierpieii 1942 roku. A group of Soviet Po. Ws surrender to troops of the 24th Panzer Division, Eastern Front, August 1942. (CAW]
47
FRONT STALINGRADZKI 63
o Mata Iwanowka
.rj
Grupa gen. Kowalenki (24.07.-1.09.)
(wI.)
Wolga
XXXX
~l
~~.) OPmn~
~
1Gw
Morozowsk
57 Tonnosln 0
-.......... -- ..
LEGENDA:
F POlUDNIOWO·WSCHODNI
Poloienie stron w dniu 20 sierpnia 1942r. Poloienie stron w dniu 23 sierpnia 1942r. Poloienie stron w dniach 26 - 28 sierpnia 1942r. Dzialania stron w dniach 29 sierpnia - 2 wrzesnia 1942r. Poloienie sIron w dniu 3 wrzesnia 1942r. Poloienie sIron w dniu 12 wrzesnia 1942r.
10
2030 ,
Kierunki dzialali wojsk niemieckich Kierunki przeciwuderzeli radzieckich
Wyjscie wojsk niemieckich nad Wotg~ - 20 sierpnia-12 wrzesnia 1942 roku. The German advance to the Volga river - August 20-September 11, 1942.
48
.j() ,
SDk..
-trachwitza von GrolS-Zauche und Camminetz. Dow6dca 16. Dywizji Pancernej general Hube znajdowal sie w awangardzie ;wych oddzial6w w wozie radiowym. Pomiedzy miejscowoSciami Koltuban i Mala Rossoszka znajdowaly sie oddzialy sowieckiej 87. Dywizji Strzeleckiej, kt6re nocy rozpoczely marsz dofrontowy, a na ich miejsce z oolnocy zmierzaly oddzialy 35. Dywizji Gwardii. Awangarda iemiecka rozniosla oddzialy dywizji strzeleckiej i oddzial ydzielony gwardzist6w (smiertelnie ranny zostal wtedy syn rzyw6dczyni hiszpanskich komunist6w kapitan Ruben rruri). Droga na Stalingrad stala otworem. Kiedy okafo poludnia czolgi generala Hubego zatrzymaly sie rzed Walem Tatarskim w celu przegrupowania, do dow6dcy izji przybyl general von Richthofen oferujqc mu wsparcie ... alej 4. Floty Powietrznej! W tym czasie maszerujqca w tyle 3. izja Zmotoryzowana generala Schloemera opanowala w 'ejonie mijanki na 564 km transport kolejowy z dostawami erykanskimi Lend-Lease, w kt6rym znajdowaly sie samochody ciezarowe, jeepy, ciqgniki gqsienicowe i sprzet saperski. iemcy natychmiast wykorzystali te zdobycz. Czoigi Hubego parly niepowstrzymanie i wraz ze wspiejqcym je lotnictwem miazdzyly sowieckq obrone przeciwloticzq (trzydziesci siedem bateri i!) na p61nocnych obrzezach ."iasta. 0 godzinie 18.00 (16.00 czasu berlinskiego) niemiece czolgi wyszly na brzeg Wolgi, na odcinku przedmiescie ynok-Jezowka. Na lotnisku w rejonie osiedla Rynok rozhaly one samoloty zaskoczonego 596. Pulku Nocnych Bombowc6w (Polikarpow U-2). Gdy 16. Dywizja Pancerna wyszla ku Woldze, lotnictwo rozpoczelo zmasowane naloty na Stalingrad - w pierwszym taku wzielo udzial600 samolot6w, a do konca dnia nad miaso wykonano 2 000 lot6w bojowych! Szczeg61nie silne pozary
wybuchly na brzegu Wolgi w rejonie sklad6w naftowych. Wiele kwartal6w dom6w zostalo obr6conych w perzyne. Stalingrad spowily geste dymy pozar6w, a ich luny widoczne byly z odleglosci 70 km. I chociaZ miasto dysponowalo poteznq obronq przeciwlotniczq, nie byla ona w stanie powstrzymac niemieckich lotnik6w przed barbarzynskimi nalotami. W tym dniu lotnictwo sowieckiej 8. Armii Powietrznej wykonalo 511 lot6w, zestrzelono 20-30 samolot6w (wedlug danych sowieckich - 90 samolot6w). W rezultacie tego przelamania Front Stalingradzki zostal rozdarty na dwie czeSci wqskim, osmiokilometrowym korytarzem. W zarysowujqce sie wlamanie Niemcy usilowali wprowadzic 60. Dywizje Zmotoryzowanq oraz dywizje L1. Korpusu Armijnego. Ale Sowieci "obudzili sie" i od poludnia rozpocze1i z p6lnocnego-wschodu silne, jednak nie skoordynowane kontrataki. 35. Dywizja Gwardii wzmocniona czolgami 169. Brygady Pancernej uderzyla z rejonu stacji Koltuban w kierunku Samofalowka, Mala Rossoszka, usilujqc zamknqc w okrqzeniu przycz61ki mostowe. Udalo sie jej zgniesc tylowe rzuty wysunietych do przodu dywizji XIV. Korpusu Pancernego i na pewien czas zamknqc je w kotle pomiedzy Walem Tatarskim i Wolgq. Z p61nocy dzialania gwardzist6w wsparla przybywajqca z odwod6w Naczelnego Dow6dztwa 315. Dywizja Strzelecka. Zostala ona jednak przecieta na dwie czesci przez ostrze niemieckiego klina i gl6wne jej sily wycofaly sie .. pasa z 4. Armii Pancernej. Z relacji niemieckict). wynika, ze jakies nieskoordynowane dzialania prowadzil takze 2. Korpus Pancerny generala majora A. G. Krawczenki, kt6ry wlasnie zaczql przybywac w rejon Stalingradu i takze zostal rozdzielony w wyniku niemieckiego ataku: 26. i 27. Brygada Pancerna oraz czesc 2. Brygady Zmechanizowanej znajdowaly sie w rejonie stacji Gumrak, a
Cifzka haubica 21 em Miirser 18 kalibru 210 mm z 6. Armii w akeji pod Stalingradem w sierpniu 1942 roku. German heavy 21cm \f6rser 18 210mm calibre howit~er ofthe 6th Army ill actioll. Stalingrad area ill August 1942. (ADM)
49
148. Brygada Pancerna, czesc 2. Brygady Zmechanizowanej oraz oddzialy korpusne - w rejonie stacji Koltuban. Jednakze dzialan tych nie wsparly od poludnia wojska 62. Armii i odwody frontu. Stalo sie tak, poniewaz dow6dztwo sowieckie rzucilo wszystkie swe sily do obrony p61nocnej czeSci Stalingradu. Pierwsze do walki z Niemcami przystqpily bataliony przeciwpancerne, kt6re zajely pozycje obronne na rzece Sucha Mieczetka, w odlegloSci 800-1000 m od Stalingradzkiej Fabryki Traktor6w (z ros. - Stalingradskij Traktornyj ZawodSTZ). Oddzialy te wzmocniono kilkudziesiecioma czolgami pospiesznie wypuszczonymi z zaklad6w po remoncie (ich obsade stanowili robotnicy fabryki), a takze dzialami przeciwpancernymi produkowanymi przez fabryke "Barikada". W nocy na rubiez obronnq na p61noc od miasta wysunieto jeszcze pulk 10. Dywizji NKWD oraz inne oddzialy z rezerwy frontu. Pomimo zacietych walk do 25 sierpnia sytuacja na tej rubiezy zaczela sie stabilizowac. Przeciwdzialania sowieckie spowodowaly, ze Niemcy musieli na kilka dni przejsc do obrony i okopali sie na ksztalt jeza, a zaopatrzenie dostarczano im z powietrza. Niemniej w kwaterze Hitlera w Winnicy na Ukrainie panowala euforia i 16. Dywizja Pancerna otrzymala od Hitlera zadanie utrzymania swych pozycji do konca. Niewqtpliwy sukces taktyczny odniesiony w dniu 23 sierpnia, okazal sie jednak pMniej powaznym bledem operacyjnym. Rajd XIV. Korpusu spowodowal rozdzielenie wojsk sowieckich broniqcych sie w rejonie Stali~gradu i w zwiqzku z tym dow6dztwo niemieckie powinno przewidziec, ze spodziewane przeciwdzialanie sowieckie doprowadzic moze do dlugotrwalego zwiqzania lub nawet zniszczenia korpusu, tak potrzebnego na kierunku kaukaskim. I tak sie wlasnie stalo: niemal natychmiast po wyjsciu nad Wolge korpus zostal okrqzony, a wojska sowieckie natychmiast przystqpily do organizacji silnych atak6w wojskami przybywajqcych z p61nocy armii odwodowych. Jak zwykle zawiodlo niemieckie rozpoznan ie, kt6re nie wykrylo ich przybycia. Krytyczna sytuacja
Samoloty sowieckie (m.in. 1-15bis) zniszczone w wyniku bombardowania lotniska w Stalingradzie, 1942 rok. Sowie! aircraft destroyed by Luftwaffe attack in Stalingrad in 1942. [ADMI
Samobie:i:ne dzia10 przeciwlotnicze Sd Kfz 7/2 ostrzeliwuje cele naziemne, lato 1942 roku. German Sd Kjz 7/2 SP AA gunflring Soviet ground positiollS on steppe. Summer /942. IASKMI
50
o samobieine "Marder" prawdopodobnie z 16. Oywizji Pancernej na stanowisku bojowym w okolicach Stalingradu, wrzesien roku. German "Marder" 11 SP AT gun probably from the J 6th Panzer Division on firing position near Stalingrad in September J942.
51
Czoigi PzKpfw III Ausf. J z 24. Dywizji Pancernej, front wschodni, siepien 1942 roku. PzKpjiv IIi Ausf J tanks from the 24th Pan::e Dil'isiol1, Eastern Front, August /942. IASKMI
trwala az do 30 sierpnia, kiedy z okrqzonymi silami polqczyly si e 60. Dywizja Zmotoryzowana oraz dywizje LI. Korpusu Armijnego. Ale i potem korpusu nie mozna bylo wyciqgnqc ze stalingradzkiego tygla. Kazdego dnia tracil on okolo 500 ludzi. Juz 26 sierpnia general Wietersheim zameldowal Paulusowi:
"Panie genera Ie, jestem w stanie przewidziec, kt6rego dnia, jesli tak dalej p6jdzie, utrace ostatniego iolnierza", zaproponowal porzucenie pozycji nad Wolr;q i wycofanie si e . Paulus zarzucil podwladnemu defetyzm i skierowal negatywny meldunek dotyczqcy Wietersheima do Dow6dztwa Wojsk Lqdowych. Dow6dcq XIV. Korpusu Pancernego zostal generQI Hans Valentin Hube. Tymczasem Niemcy rzeczywiScie byli u kresu sil. General Mellenthin, powolujqc si e na pulkownika Dinglera ze sztabu 3. Dywizji Zmotoryzowanej, tak podsumowal polozenie wojsk niemieckich 25J :
"Ich sila bojowa nie wystarczala do wykorzystania zwyciestwa, nie mogli tei uzupelnic poniesionych strat. Fakty te nie tylko w pelni uzasadnialy rozkaz wycofania sie (mowa 0 cytowanej powyzej propozycji generala Witersheima - przyp. aut.), ale wreCZ zmuszaly do przeprowadzenia odwrotu.
Jednakie niemieckie Naczelne Oow6dztwo nie chcialo pogodzic si e z mys/il 0 oddaniu zdobytego terenu. Konsekwencjil tej postawy byl Stalingrad i calkowita zaglada 6. armii./I
XIV. Korpus Pancerny pozostal na zajmowanych pozycjach i do listopada odpieral sowieckie uderzenia z p61nocy oraz zaangazowal sie w walki 0 p61nocnq cZesc Stalingradu. Tam tez zostal zniszczony. W swoich publikacjach Rosjanie podkreslajq, ze dzien 23 sierpnia mial szczeg61ne znaczenie dla obrony miasta. M6wi q r6wniez 0 straszliwym niebezpieczenstwie, jakie zawislo nad szczuplymi silami obronc6w. Czy jednak byly one rzeczywiscie tak nikle, ze miasto ocalalo tylko dzieki pracy partii komu-
52
nistycznej oraz dow6dcom ofice rom politycznyrkierowanym przez towarzysza Chruszczowa Ueriemienko Czy rzeczywiscie J.oJ dow6dztwo frontu nie dysponowa odpowiednimi silami i srodkami", a do wykonania przeciwuderzenia "brakowalo zwlaszcza czolg6w i lotnictwa (Wasilewski). Ot6z Sowieci dysponowali w rejonie Stalingradu nie tylk 10. Dywizjq NKWO, batalionami przeciwpancernymi zebranymi napredce oddzialami pospolitego ruszenia. Pod re byly tez odtwarzajqce zdolnosc bojowq 38. Brygad - Zmechanizowana, 133. Brygada Pancerna, 20. Brygad Artylerii Przeciwpancernej, a ponadto przybywaly nO~E dywizje i brygady piechoty. Warto pamietac tabe, ZE Stalingrad to nie tylko punkt strategiczny na mapie Rosji, n'E tylko wielki osrodek przemyslu zbrojeniowego, ale takze wieki osrodek szkoleniowy - wojsk pancernych, artylerii, Szkol Oficer6w Politycznych. To tutaj, na dalekich jeszcze niedawnc tylach, od poczqtku wojny szkolily si e i byly wyposazane ~e wszystko co potrzebne sowieckie oddzialy, zwiqzki taktyczne armie. Miasto dostarczalo Armii Czerwonej nie tylko czolg T-34, ale takze dzial, moidzierzy, ci qgnik6w i amunicj Codzienna produkcja zbrojeniowa byla w stanie zapewnic wyposazenie kompanii czolg6w (10 sztuk) i pulku artylerii (16 sztuk). o mozliwosciach obronnych jakie kryl w sobie Stalingrad najlepiej swiadczy nastepujqcy przyklad. 23 sierpnia sformowano trzy pulki artylerii przeciwpancernej (416., 648. 1186.) oraz dywizjon artylerii armat 122 mm. Dodatkow prowadzqcej ciezkie walki na poludniu 57. Armii zabrano 738. Pulk Artylerii Przeciwpancernej. Wszystkie te sily skierowan do p61nocnej czeSci miasta'6'. Rankiem 25 sierpnia oficer sztabu artylerii Frontt. Poludniowo-Wschodniego, podpulkownik G. Nadysiew, otrzymal od dow6dcy frontu zadanie sformowania do konca dnia 6-8, a w ciqgu trzech dni az 20 (!), szesnastodzialowycr
Ik6w artylerii przeciwpancernej. Do wykonania zadania leialo znalezc 250 oficer6w, 800--900 iolnierzy, 320 dzial, samochod6w i 320 ci qgnik6w. Skoro podpulkownik 16zniejszy general porucznik) przeiyl- to znaczy, ie zadanie . konal. 28 sierpnia front mial okolo dwudziestu pulk6w arty. 'i przeciwpancernej! Z amunicjq nie bylo problemu - dostarzano jq z magazyn6w w Bakietowce"'. przeciei byla jeszcze artyleria Korpusu OPL (440 dzial "Zeciwlotniczych sredniego - 76,2 i 85 mm i 120 malego kali"U - 25 i 37 mm), setki dzial polowych i mozdzierzy! Lekko ZqC w dniu 23 sierpnia w rejonie miasta znajdowalo sie 0010 1 000 dzial i mozdzierzy. 13 sierpnia na obrzeiach Stalingradu znajdowaly sie tei dwa rpusy pancerne - 2. {26. i 27. Brygada Pancerna oraz czesc Brygady Zmmechanizowanejl i 23. (99., 189. Brygada ncerna i 9. Brygada Zmechanizowana; 56. Brygade Pancernq rowano 21. sierpnia do wzmocnienia 63. Armij), a na ''lOC od miasta, w pasie 4. Armii Pancernej, czesc 2. Korpusu ncernego oraz odtwarzajqcy gotowosc 22. Korpus Pancerny 2., 169. Brygada Pancerna i 22. Brygada Zmechanizowanal. akowalo im czolg6w? Moiliwe (Rosjanie jakos dziwnie zemilczajq ten temat - przyp. aut.), ale w tym wlasnie dniu zialom broniqcym p61nocnego odcinka miasta przekazano 60 (bezposrednio z STZ), a w osrodku szkolenia wojsk cernych general major N. Fieklenko (na poczqtku wojny v6dca 19. Korpusu Zmechanizowanego - przyp. aut.l dys'lOwal dwoma samodzielnymi batalionami czolg6w (21. i liczqcymi 50 czolg6w T-34. Oba bataliony weszly pMniej
w sklad 99. Brygady Pancernej, kt6rq takie skierowano na p61nocny odcinek obrony"". Nastepnego dnia do pasa obrony sowieckiej 4. Armii Pancernej zaczely przybywac 4. i 16. Korpus Pancerny oraz szesc dywizji strzeleckich z odwodu Naczelnego Dow6dztwa. 8. Armia Powietrzna takie otrzymala w tych dniach posilki w postaci dw6ch dywizji lotnictwa mysliwskiego (287. i 288.) wyposaionych w najnowsze samoloty ~a-5 i Jak-7. Ponadto 20 sierpnia w rejon Stalingradu wyslano piec dywizji lotnictwa bombowego dalekiego zasiegu. Liczba samolot6w na kierunku stalingradzkim w dalszym ciqgu oscylowala w granicach 500 maszyn. Stalingradu moina wiec bylo z powodzeniem bronic. M6wila 0 tym wyraZnie dyrektywa Stalina:
"Przeciwnik przelamal nasz front niewielkimi sHami. Macie dostatecznij ilosc sil, by zniszczyc nieprzyjaciela, kt6ry przedarl sic ku miastu. Zbierzcie lotnictwo obu front6w i rzuccie je na przeciwnika, kt6ry siC przedarl (.. .) Wykorzystujcie bez reszty oddzialy artylerii i rakietowe (... J Najwainiejsze nie poddawac siC panice, nie bac siC zuchwalego wroga i zachowac wiarc w nasze zwycicstwo". Jednego, czego Sowietom zabraklo, to zdecydowanego, jednolitego dowodzenia. Dodatkowo chaos poglebiali przybyli z Moskwy najwyisi czlonkowie partii i rzqdu (Malenkow, Malyszew, Gorieglad) oraz wyslannicy Naczelnego Oow6dztwa (Wasilewski, Nowikow, Fiedorienkol. Okres od 23 sierpnia po 2 wrzesnia charakteryzowal sie szeregiem zacietych kontratak6w podjetych przez wojska
owisko so,vieckiego karabinu maszynowego z 21. Armii w czasie walk pod Serafimowiczami we wrzesniu 1942 roku. Zolnierze uzbro. II w zdobyczny wloski karabin maszynowy Breda mod. 30 kalibru 6,5 mm. The Soviet machine gUll team from the 2/sl Army durillg ighlillg afSerajimovich in September 1942. They armed with captured Italian Breda madelia 30 6.5mm calibre machine gUll. ICMWSI
53
gory. Kolumna czolgow PzKpfw III i samochody pancerne z 16. Dywizji Pancernej, front wschodni, sierpien 1942 roku. Top. PzKpj> Ills tallks alld armored carsji-om the 16th Pall::er Divisioll, Eastern Frollt ill August 1942.. Powyiej. Dzialo szturmowe StuG III i piechota atakuje pozycje sowieckie, front wschodni, lipiec-sierpien 1942 roku. Above. StuG III assault gUll with moullted infantry attacking Sol'iet positions, Eastern Front, Jul}~August, 1942. IASKM, ADM] 54
Frontu Stalingradzkiego w celu okrqzenia i zniszczenia niemieckiego XIV. Korpusu Pancernego, a tym samym udaremnienia zamiaru opanowania Stalingradu poprzez uderzenie z p6Inocnego-zachodu. Juz od 21 sierpnia rozpocz<;lo sie zesrodkowanie przybywajqcych z rezerwy Kwatery GI6wnej zwi qzk6w taktycznych, " rejonie Samofalowka, Szirokow, toznoje (24., 116., 173., 221. i 308. Dywizja Strzelecka oraz 2. Korpus Pancerny), a do OIlca 24 sierpnia przybyly jeszcze 4. i 16. Korpus Pancerny oraz 64. Dywizja Strzelecka. JednakZe nie czekajqc na przybycie i zesrodkowanie wszyskich wojsk, general porucznik Jeremienko juz w drugiej polowie dnia 23 sierpnia utworzyl w rejonie Samofalowki grupe uderzeniowq w skladzie 27. i 35. Dywizja Strzelecka Gwardii, 298. Dywizja Strzelecka, resztek 28. Korpusu Pancernego (40. i 134. Brygada Pancerna oraz 32. Brygada Zmotoryzowana) i 169. Brygady Pancernej pod dow6dztwem zastepcy dow6dcy Frontu Stalingradzkiego generala majora K. owalenki"'. Na przygotowanie do walki dano grupie ... 5 godzin! Nie zaczekano tez na nadchodzqce jednostki z wodu Naczelnego Dow6dztwa. 27. Dywizja Gwardii i 298. Dywizja Strzelecka natknely sie na silny ogien niemieckich dywizji piechoty 084. i 76.) i zostaly powstrzymane. Natomiast 35. Dywizja Gwardii i 169. Brygada Pancerna osiqgnely powodzenie i do godziny 02.00 14 sierpnia dotarly w rejon Bolszej Rossoszki, gdzie polqczyly 5ie z oddzialami 62. Armii. Jednakze w tym przelomowym momencie walki dow6dztwo sowieckie popelnilo kolejny niewybaczalny blqd, kt6ry uniemozliwil calkowite okrqzenie jednostek XIV. Korpusu
Pancernego generala Wietersheima. General Jeremienko, zamiast dqzyc do ustanowienia trwalego polqczenia pomiedzy wojskami znajdujqcymi sie na p61noc i poludnie od "wyrqbanego" przez Niemc6w korytarza do Wolgi, nakazal wojskom grupy Kowalenki natarcie w kierunku Donu - na Wiertaczy (27. Dywizja Gwardii i 298. Dywizja Strzelecka) i Pieskowatke OS. Dywizja Gwardii). Dow6dca frontu chcial w ten spos6b nie tylko rozbic wojska niemieckie, ale i wyrzucic je za Don. Nie uwzglednil jednak dzialan przeciwnika i tego, ze bedzie on za wszelkq cene dqzyc do utrzymania korytarza. W ten spos6b niemiecka 60. Dywizja Zmotoryzowana weszla pomiedzy nacierajqce dywizje sowieckie i przywr6cila Iqcznosc z korpusem, tworzqc wqski, 8-kilometrowy korytarz i wzmacniajqc nowymi oddzialami zgrupowanie nad Wolgq; na skrzydlach oslanialy jq dywizje piechoty. Oczywikie wojska sowieckie mialy jeszcze szanSe na ustanowienie trwalego polqczenia pomiedzy znajdujqcymi sie na poludnie od korytarza silami 62. Armii i grupq bojowq generala Sztewniewa (23. i czesc 2. Korpusu Pancernego), a wojskami sowieckiej 4. Armii Pancernej i grupy generala Kowalenki 09. Dywizja Gwardii, 24., 64., 84. i 315. Dywizja Strzelecka, 4., 16. Korpus Pancerny oraz czesc 2. Korpusu Pancernego). Ale sily te, zamiast dqzyc do polqczenia na linii Koltuban-Mala Rossoszka, podjely czolowe ataki w calym pasie na p61noc i poludnie korytarza (na linii » Orlowka-Jezowka). W dodatku ataki nie byly ze sobq skoordynowane. Takie dzial'lnia nie mogly doprowadzic, do sukcesu, gdyz Niemcy okopali sie na linii wzg6rz (wykorzystali tez wczesniej przygotowane pozycje sowieckie) i stworzyli silnq obrone przeciwpancernq.
Porzucony uszkodzony czolg lekki T-60 z nieustalonej jednostki sowieckiej, front wschodni, sierpien 1942 roku. An abandoned damaged T-60 light tankji"om unidentified Soviet armoured unit, Eastern Front, August /942. [CAW]
55
Oddzial niemiecki zajmuje opuszczonll. wies, front wschodni, sierpien 1942 roku. German unit occupied Soviet village, Eastern Front iTO August 1942. IASKMI 25 sierpnia Niemcy silami dwoch dywizji piechoty sforsowali Don w rejonie Kalacza i rozwineli natarcie wzdluz linii kolejowej Kalacz-Stalingrad. Rosjanie jednak zbagatelizowali to zagrozenie i kontynuowali ataki przeciwko XIV. Korpusowi. 26 sierpnia wzmocniona grupa generalj! Kowalenki przeszla do natarcia, ale z powodu niedostatecznego zabezpieczenia artyleryjskiego i braku wspoldzialania (oddzialy rzucano do walki z marszu zaraz po przybyciul nie udalo sie przelamae obrony przeciwnika. W dodatku sztab grupy przeniosl sie na wysuniete stanowisko dowodzenia Frontu Stalingradzkiego do Malej Iwanowki - niemal 50 km od centrum rejonu walk! Nie posiadal on tabe bezposredniej l
56
Rozdzielanie poczty polowej w niemieckiej jednostce \\ Stalingradzie, wrzesien 1942 roku. The distribution of post iTO unidentified German unit in Stalingrad, September 1942. [ADMI
natarcia wzdluz linii kolejowej na kierunku mijanka Konny, stacja Kohuban. Brygada pancerna poniosla duze straty: 3 T-70 spalone, 6 T-34, 3 T-70 i 2 T-60 uszkodzone, zabitych i rannych - 180 zolnierzy. Gdy 30 sierpnia 23. Korpus Pancerny wl<\czono w sklad 62. Armii posiadal on w 189. Brygadzie Pancernej 9 czolg6w T-34, 12 T-70 i 7 T-60. Zaci~te walki w rejonie mijanki Konny toczyly si~ do 31 sierpnia, kiedy to odcinek ten przekazano 399. Dywizji Strzeleckiej. Prowadz<\c mordercze walki takze i ta dywizja poniosla ci~zkie straty - z iej 1348. Pulku pozostalo do 3 wrzesnia zaledwie 70 ludzi. lednakze zaci~te kontrataki sowieckie odniosly pewien skutek - niemieckie pr6by na przerwanie si~ do Stalingradu z zachodu, poprzez Gumrak i Gorodiszcze - zostaly odparte. 29 sierpnia 62. Armi~, odci~t<\ juz calkowicie ad reszty wojsk Frontu Stalingradzkiego, podporz<\dkowano dow6dztwu Frontu Poludniowo-Wschodniego. Nie oznaczalo to jednak, ze wojska sowieckie zrezygnowaly juz z pr6b pol<\czenia. Przeciwnie, byl to wyraz nowej koncepcji Stalina, kt6ry po bezowocnych atakach zgrupowania generala Kowalenki postanowil 27 sierpnia zast<\pic je bardziej zdecydowanym natarciem wykonanym przez 1. Armi~ Gwardii (w nowym skladziel oraz 24. i 66. Armi~ z odwodu Naczelnego Dowodztwa. CaloSci<\ dzialan w rejonie na p61noc ad Stalingradu kierowac mial general armii G. K. Zukow, mianowany dzien wczesniej zast~pq Naczelnego Dowodcy. Do 31 sierpnia 62. Armia pod naciskiem wojsk niemieckich wycofala si~ i zaj~la pozycvje obronne na zachodnim odcinku srodkowego pasa obrony na odcinku Zapadnowka, Nowy Rogaczik.
JEDNOSTKA! UNIT
CZOLGI TANK
RAZEMI TOTAL
PRZECIWUDERZENIE FRONTU GRADZKIEGO NAD DON EM
W celu przeci~cia niemieckich linii komunikacyjnych i ich sil z kierunku stalingradzkiego rankiem 20 sierpnia z rejonu na zachod ad Serafimowicz, w kierunku miejscowoSci Bolszoj, przeszly do natarcia wojska 63. i 21. Armii. 21. Armia wykonala uderzenie silami 304. Dywizji Strzeleckiej, a 63. Armia - 14. Gwardyjsk<\ i 197. Dywizj<\ Strzeleck<\. Po pomyslnym sforsowaniu Donu sily sowieckie do 22 sierpnia przelamaly obron~ dwoch wloskich ("Ravenna" i "Sforzesca'1 oraz niemieckiej 79. Dywizji Piechoty i opanowaly przyczolek. 24 sierpnia przerzucono tam jeszcze 203. Dywizj~ Strzeleck<\ oraz 3. Korpus Kawalerii Gwardii (5. i 6. Dywizja Kawalerii Gwardiil. Przyczolek udalo si~ jeszcze rozszerzyc (do 50 km wszerz i 25 km w gl<\b), ale wzrastaj<\cy opor wojsk niemiecko-wloskich sprawil, ze 28 sierpnia natarcie przerwano. Wojska sowieckie umocnily si~ na zaj~tych pozycjach. Aby powstrzymac zagrozenie, do rejonu wlamania Wlosi przerzucili jeszcze Brygad~ Kawalerii "Barbo", Dywizj~ Piechoty "Cosseria" i kilka innych oddzialow, a Niemcy sci<\gn~li tam cz~sc 62. Dywizji Piechoty i 22. Dywizji Pancernej. 22 sierpnia przeszla do natarcia takze 1. Armia Gwardii. Opanowala ana miejscowosci Jerkowskij i Pierokopka, jednakze do 28 sierpnia tyl~o nieznacznie poszerzyla zajmowany przyczolek na prawym brzegu Donu. W nocy z 30 na 31 sierpnia 1. Armia Gwardii przekazala sw6j odcinek frontu 21. Armii wraz z zajmuj<\cymi go dywizjami. Dowodztwo armii przenioslo si~ do miejscowosci loznoje, gdzie przyj~lo jednostki rozwi<\zanej grupy generala Kowalenki oraz 7. Korpus Pancerny, i oczekiwalo na nowe zadania. odciqgni~cia
W LINIIJ COMBAT READY
WREMONCIEI
.
.
r
STRATYI LOSSES
REPAIRED
13. Korpus Paocerny 64. Armiill3rd Armored Corps 64th Army 6. Brygada Paoeerna T-34 31 4 10 Gwardii T-60 1 1 13. Brygada Paoccroa T-34 31 10 15 T-34 30 7 16 254. Brygada Paoceroa T-70 11 3 9 Razem/Total 106 24 62 Samodzielne brygady paoceroe 64. ArmiilI/ldepe/ldellt armored brigades ofthe 64th Army 133. Brygada Panceroa I KW 28 38 8 I RazemlTotal 144 52 70 I I Samodzielne brygady pan ceroe 57. Armii/l/ldepe/lde/lt armored brigades ofthe 57th Army T-34 44 5 39 6. Blygada Paocerna T-26 6 5 I (przybyla 11.08.1942) T-60 1 I 56. Brygada Paoceroa T-34 15 25 (przybyla 11.08.1941) 40 RazemlTotal 76 36 110 RAZE M/TOT.4L 210 88 Opracowaoo oa podsl. Moszczaoski L Smolioow S., Oboro/la Stali/lgrada
STAlIN-
7 6 7 10
I
1 21
-
22
ii"la -18 /lajabria 1942 goda". Moskwa 1001, s. 34
Jednostki panceme Frontu Poludniowo-Wschodniego - 23 sierpnia 1942 roku.
Armored unit ofthe Soviet South-Eastern Front - August 23, '942.
57
U gory. Woz obserwacyjny artylerii szturmowej Sd Kfz 253 i dzialo szturmowe StuG III z nieustalonej jednostki, lato 1942 roku. Top. The Sd Kft 253 assault artillely observation vehicle and StuG Ilf assault gun. Eastern Front. Slimmer /942. Powyzej. Narada oficeron w~gierskich i niemieckich w czasie bitwy lIad Donem, sierpien 1942 roku. Above. The staffconference ofHungarian and German officer during battle ofDon. August /942. [ADM]
58
ARMIA! ARMY
KPANC.! ARM. CORPS 23.
62. Sam. brygady Ind. Brigades
BR. PANC.! ARM BRIGADE 6. 6.Gw. 27. 189. 26. 133. 149. BS
RazernlTotal 64.
Razem Total W odwodzie /Tootul Resen'e
RAZEM/TOTAL
USZKODZONEIDAMAGED
KW
T-34
T-70
T-60
KW
T-34
T-70
T-{j()
-
-
-
-
-
-
I
I
6
-
-
3 7 2
-
-
-
-
-
6 3 9 5 18
-
4
-
18 15 3 8
14
-
-
-
8
-
-
-
8
41
9
-
-
-
12 2 7
-
9 -
-
-
-
44 3 1
-
4
5 16 2 4 Wyeofaoa 6
14 13. 56. 39.
13.
GOTOWE DO AKCJVCOMBAT READY
I I -
-
3 do pr=formowaoia Reformed I 3 -
7 2
-
-
137.
-
-
-
15
-
-
-
99.
-
-
-
-
-
-
-
-
14
48
22
17
8
44
9
21
101
82
Opraeowaoo oa podsl. Moszezaoski I., Smolioow S. OborollO Stalillgrada 17 ijula 1811ajabria 1942 gada. Moskwa 2001, s. 39 -56. Cz~sc uszkodzooyeh ezolg6w wykorzystywaoo jako stale staoowiska ogoiowe (op. ezolgi 26. BPaoe.). Some damaged (maillly ill 26" Brigade) tallks were used ill fixed dug-ill positiolls. 149. BS - 149. Brygada Strzele6w/Rijle Brigade
Jednostki panceme Frontu Poludniowo-Wschodniego - II wrzesnia 1942 roku. Armored Ullit ofthe Soviet Solith-Eastern Frollt- September 11, 1942.
Chociaz wojskom Frontu Stalingradzkiego nie udalo sie zlikdowae wlamania, to jednak ich konlrataki mialy duze 'naczenie dla dalszego przebiegu dzialan wojennych. tywnosc bojowa 63. i 21. Armii oraz 1. Armii Gwardii od .oczqtku zmuszaly dow6dztwo niemieckie do angazowania vych sil do odpierania ich uderzen i nie mogly w konsekencji uzye tych wojsk w walce 0 Stalingrad. W rezultacie ojska 6. Armii nie mialy mozliwoki natychmiastowego ykorzystania sukcesu XIV. Korpusu Pancernego. Sowieci nie ko wygrywali czas, niezbedny do zorganizowania obrony, e i opanowali dogodne przycz61ki do wykol'\ania przeciwerzenia. Az trudno uwierzye, jak bardzo kr6tkowzroczne bylo emieckie naczelne dow6dztwo. To, ze sierpniowych pr6b ..sowania Donu przez wojska sowieckie, nie potraktowano waznie i az do listopada nie uczyniono nic dla poprawy 1uacji na lewym skrzydle Grupy Armii ,,8", 5wiadczy 0 vjqtkowej bezmyslnoki, ale i bye moze lekcewazenia przewnika przez niemieckie naczelne dow6dztwo. A im bardziej alej w czasie odkladano likwidacje sowieckich przycz61k6w i zono na sily sojuszniczego "nadzoru" (tak general Halder reslal wojska wloskie, rumunskie i wegierskie - przyp. aut.), rn bardziej stawalo sie nierealne zaangazowanie do ich likIdacji wiekszych sil niemieckich, kt6re szybko topnialy pod alingradem, co tym bardziej ulatwiano Sowietom podejwanie w tym rejonie kolejnych dzialan ofensywnych.
SYTUACjA W PASIE FRONTU POlUDNIOWOSCHODNIEGO Po nieudanym pierwszym ataku w dniu 10 sierpnia niemiec4. Armia Pancerna przeszla do obrony na rubiezy, ujkie
rzeki Aksaj, Abganierowo, Plodowitoje. W tym czasie w jej sklad wchodzily: IV. Korpus Armijny (94. i 371. Dywizja Piechoty), rumunski VI. Korpus Arrnijny (1., 2.,4. i 20. Dywizja Piechoty) i XXXXVIII. Korpus Pancerny (14. Dywizja Pancerna i 29. Dywizja Zmotoryzowana). 12 sierpnia ze skladu 6. Armii przekazano 24. DyWizje Pancernq i 297. Dywizje Piechoty. Prawe skrzydlo armii bylo odsloniete. Luka miedzy ni q i 1. Armi q Pancernq wynosila az 300 km! Wojska Frontu Poludniowo-Wschodniego bronily pasa od I:.ogowskiego do jez. Sarapa (poludniowego) 0 dlugosci 320 km. Wszystkie armie rozwiniete byly w jednym rzucie. Odw6d frontu skladal sie z 214. Dywizji Strzeleckiej, 6. Brygady Pancernej (19 czolg6w T-34), 133. Brygady Pancernej (32 czolgi KW) i dw6ch pulk6w artylerii przeciwpancernej (468. i 738,)'°'. Wojska 64. Armii (29., 38., 126., 138., 157., 204. i 208. Dywizja Strzelecka, 13. Korpus Pancerny, 66. i 154. Morska Brygada Strzelecka, 118. Rejon Umocniony, dwa pulki ze szk61 oficerskich) takze byly oslabione - calkowitego przeformowania wymagaly 157. i 138. Dywizja Strzelecka, a uzupelnien wymagaly jeszcze dwie dywizje, bataliony Rejonu Umocnionego i 13. Korpus Pan cerny (6. Gwardii, 13., 133. i 254. Brygada Pancerna, 38. Brygada Zmotoryzowana). Armia posiadala 602 dziala i mozdzierze. 57. Armia (15., 35. i 36. Dywizja Gwardii, 244. i 422. Dywizja Strzelecka, 6. Brygada Pancerna, pulk z Winnickiej Oficerskiej Szkoly Piechoty, 255. Pulk Kawalerii i 76. Rejon Umocniony) zajmowala obrone na rubiezy Ferma Nr 4, Rajgorod. 51. Armia (91. i 302. Dywizja Strzelecka, 115. Dywizja Kawalerii, 125., 133., 155. Brygada Pancerna) wycofywala sie na rubiez Male Derbety, jez. Sarapa. Armia wymagala reorga-
59
nizacji swych oddzialow i urzqdzen tylowych, gdyz w wiekszoki utracila je w czasie wycofywania znad Donu . 17 sierpnia okolo godziny 7.00 sily generala Hotha przeszly do natarcia z rejonu Plodowitoje, jezioro Caca w kierunku polnocnym. 94. i 371. Dywizja Piechoty, 29. Dywizja Zmotoryzowana oraz czesc 14. Dywizji Pancernej uderzyly w kierunku stacji Abganierowo, gdzie bronily sie 126. i 304. Dywizja Strzelecka 64. Armii. Niemcom udalo sie wlamac na styku obu dywizji sowieckich na glebokosc 4-5 km. Dodatkowo wprowadzona 297. Dywizja Piechoty nie zdolala jednak poszerzyc wlamania, gdyz general Szumilow wzmocnil obrone 29. Dywizjq Strzeleckq i 13. Brygad q Pancernq. Ponadto dla oslony tego kierunku 20 sierpnia skierowano odwod armijny w skladzie 138. Dywizja Strzelecka i 154. Morska Brygada Strzelecka. W zwiqzku z niepowodzeniem natarcia wzdluz linii kolejowej Abganierowo, Stalingrad, general Hoth przeniosl wysilek glownego uderzenia na kierunek Plodowitoje, stacja Tundutowo. JednakZe walki prowadzone na tym kierunku 20 sierpnia takze nie przyniosly powodzenia. Dlatego po przesunieciu sil glownych na odcinek kolchoz "Priwoliski", jezioro Caca dowodca 4. Armii Pancernej podjql 21 sierpnia probe przelamania sowieckiej obrony silami 14. i 24. Dywizji Pancernej. Po przygotowaniu artyleryjskim i lotniczym silom niemieckim udalo sie przelamac obrone 15. Dywizji Gwardii i pulku Winnickiej Oficerskiej Szkoly Piechoty, ktore zostaly zmuszone do wycofania sie na rubiez wzgorza 118, Dubowy Owrag. Poniewaz wlamanie grozilo przedarcie~ sie wojsk niemieckich nad Wolge w rejonie Krasnoarmiejska, w dniach 21 i 22 sierpnia przerzucono na ten odcinek az szesc pulkow artylerii
przeciwpancernej z odwodu obu frontow sowieckich, z czegc 57. Armii przydzielono ich az piec. Ale general Hoth, napotkawszy silny op6r jednostek Arm Czerwonej, ponownie zmienil os natarcia. Okolo poludnia 2_ sierpnia obie dywizje pancerne uderzyly w rejonie stacji Tinguta. Jednak i tym razem uzyskano tylko niewielkie sukcesy terenowe gdyz uderzenie odparly uprzednio sciqgniete w to miejsc odwody dowodcy 64. Armii wzmocnione 20. Brygadq Artyle Przeciwpancernej, dwoma pulkami artylerii przeciwpancern (186. i 665.) oraz 140. Pulkiem Mozdzierzy. Dzieki silnej obronlE przeciwpancernej do 24 sierpnia Niemcom udalo sie wlamac \ ugrupowanie obronne przeciwnika jedynie na 1-2 km. Wieczorem 24 sierpnia dowodca niemieckiej 4. Arm Pancernej jeszcze raz zmienil kierunek ataku. 14. Dywiz Pancerna przerzucona zostala z rejonu stacji Tinguta do rejon wzgorza 118, skqd wraz z 24. Dywizjq Pancernq i 29. DywizJ Zmotoryzowanq nacierac miala w kierunku Solanka Kr~snoarmiejsk. Nastepnego dnia dywizje te, dysponujqce 25 czolgami, przelamaly obrone sowieckq na styku 422. i 244 Dywizji Strzeleckiej i opanowaly Solanke. Jednakze w wynik kontratakow w ciqgu 26 sierpnia Rosjanie odtworzyli polozenl swoich linii obronnych. Twardy opor wojsk sowieckich i duze straty, zmusi" dowodztwo 4. Armii Pancernej do poszukiwania innego sposobL przedarcia sie do Stalingradu. Trudna sytuacja w pasie 6. Armi ktorej XIV. Korpus Pancerny dotarl juz do Wolgi, zmuszaly geqnerala Hotha do szybkich dzialan. Dlatego w ciqgu dwoch nO<:' z 26 na 27 i z 27 na 28 sierpnia przegrupowal skrycie XXXXVIII. Korpus Pancerny generala Kempfa oraz dwie dywizje piech rumunskiego VI. Korpusu Armijnego (2. i 20.) na odcin Kapkinski, stacja Abganierowo - przed centrum 64. Armii.
Stanowisko niemieekiej armaty przeciwiotniezej 2 em Flak 38 kalibru 20 mm nad Donem, sierpien t 942 roku. The position of Germon 2cIII Flak 38 2011I11I calibre AA gun on the
60
DOll
river ill August 1942. (ADM)
Zaladunek zolnierzy niemieckich do samolotu transportowego Ju 5213m, lotnisko " Charkowie, sierpieJi 1942 roku. The loading oj German soldiers on board Ju 52/3m transport aircraft on Kharkov aitfield. August 1942. IADM)
Rozpoznanie sowieckie tego manewru nie wykrylo i rankiem 29 sierpnia sily niemieckie runely w kierunku Zety, na oslabionq w walkach 126. Dywizje Strzeleckq. Tym razem Niemcy osiqgne1i powodzenie. Przelamanie zagrazalo nie tylko zwr6conym na wsch6d sqsiednim dywizjom, ale takze tylom 62. i 64. Armii. Poniewaz wszystkie odwody zuzyto w poprzednich walkach, dow6dztwo Frontu Poludniowo-Wschodniego podjelo 30 sierpnia decyzje o wycofaniu tych armii na srodkowy pierscien obrony. 62. Armia wycofywala sie na rubiez Zapadnowka, Nowy Rogaczik, a 64. Armia - na odcinek Nowy Rogaczik, Iwanowka. R6wnoczesnie cofnieto prawe skrzydlo 57. Armii; kt6ra bronic miala odcinka Iwanowka, Solanka, Rajgorod. 51. Armia dalej utrzymywala rubiez od jeziora Sarpa do jeziora Cacao 31 sierpnia z wojsk Stalingradzkiego Okregu Wojskowego utworzono 28. Armie (general porucznik W. F. Gierasimienkol, kt6rej powierzono obrone Astrachania. Do 1 wrzesnia sily gl6wne niemieckiej 4. Armii Pancernej wyszly na rubiez Nariman, Rokitno i po silnym bombardowaniu lotniczym przeszly do natarcia w kierunku mijanki Barsagino. Niemcom udalo sie w kilku miejscach przelamac obrone 64. Armii na srodkowym pierscieniu obrony i pod koniec dnia czolgi 24. Dywizji Pancernej dotarly do Barsagino. JednakZe pr6ba zajecia Pieszczanki zostala odparta ogniem 20. Brygady Artylerii Przeciwpancernej. Zdobycie Barsagino umozliwilo wejscie do walki LI. KorpuSDwi 6. Armii, kt6ry rozwinql natarcie wzdluz linii kolejowej Kalacz-Stalingrad i odblokowal XIV. Korpus Pancerny. Ponadto w okrqzeniu znalazly sie liczne jednostki 62. i 64. Armii, kt6re nie zdqzyly wycofac sie z rubiezy rzek Don i Myszkowa (112., 131. i 157. Dywizja Strzelecka, 20. Brygada Zmechanizowana, 66. Morska Brygada Strzelecka oraz szkoly oficerskie).
o godzinie 20.00, 1 wrzesnia, general jeremienko nakazal wojskom Frontu Poludniowo-Wschodniego odwr6t na wewnetrzny pierScien obrony. Pod koniec 2 wrzesnia wojska sowieckie zajely pozycje obronnq na rubiezy: 62. Armia Rynok, Orlowka, Gumrak, Pieszczanka, 64. Armia - Staro Dubowka, jelachti, Iwanowka. 57. i 51. Armia pozostaly na uprzednio zajmowanych rubiezach. WALKI NA BLiSKICH PQDEJSCIACH DO STALINGRADU 3 -12 WRZESNIA 1942 ROKU PRZEClWUDERZENIE iUKOWA W zwiqzku z opisanymi nieudanymi pr6bami likwidacji niemieckiego przelamania ku Woldze wykonanych silami zgrupowan general6w Kowalenki i Sztewniewa, 27 sierpnia 1942 roku Stalin podjql decyzje 0 wykonaniu z p61nocy zdecydowanego uderzenia silami 1. Armii Gwardii (dow6dca general major K. S. Moskalenkol oraz przybywajqcych z odwodu Naczelnego Dow6dztwa 24. Armii (dow6dca - general major D. T. Kozlow) i 66. Armii (dow6dca - general porucznik R. j. Malinowski). Przeciwuderzeniem kierowac mial zastepca naczelnego dow6dcy Armii Czerwonej general armii G. K. Zukow, kt6ry juz 29 sierpnia 1942 roku przybyl do Stalingradu. 1. Armia Gwardii, po przeprowadzeniu operacji zaczepnej w malym luku Donu i przekazaniu swego odcinka oraz wiekszoSci sil 21. Armii, przegrupowywala sie do rejonu I:.oznego. Armia skladala sie z 38. i 41. Dywizji Gwardii, 7. Korpusu Pancernego oraz jednostek przejetego zgrupowania generala Kowalenki (24., 64., 84., 116. i 315. Dywizja Strzelecka, 4. i 16. Korpus Pancerny).
61
Prolejska
PierScienie obronne Stalingradu: _
--.. .. -
o
Zewnttrzny pierScieti obrony
Srodkowy pierScieli obrony
Wewnttnny pierScien obrony Miejski pierScieli obrony
Pozycje ryglowe
10
20
30 km
!
!
!
c'\
Jez. Barmancak
Sowieckie pozycje obronne wok61 Stalingradll.
The Soviet defence positions round ofthe Slalingrad.
W nocy z 1 na 2 wrzesnia na stanowisko dowodzenia armii przybyli generalowie Zlikow, Wasilewski i Gordow (zastepca dow6dcy Frontll Stalingradzkiegol. General Zukow zapoznal zebranych z planem Naczelnego Dow6dcy, kt6ry sprowadzal sie do wykonania przeciwuderzenia na szerokim froncie pomiedzy Donem i Wolg
Juz na pierwszy rzut oka widac, ze plan sowiecki byl w tym czasie niemozliwy do zrealizowania. Po pierwsze przeciwuderzenie planowano wykonac na szerokim froncie, co prowadzilo do nadmiernego rozproszenia sil. Po drugie gl6wne uderzenie planowano wykonac w centrum, a wiec tam gdzie przeciwnik byl najsilniejszy i gdzie znajdowalo sie zgrupowanie uderzeniowe 6. Armii. I wreszcie po trzecie natarcia nie rozpoczeto jednoczesnie. Poniewaz zesrodkowanie wszystkich sil nast
:a - general major P. A. Rotmistrow) kontynuowal 200-kilol1etrowy marsz na gqsienicach ze stacji Sieriebriakowo i w -ejon zesrodkowania przybyc mogl dopiero pod koniec 2 .vrzesnia, a ponadto jednostki korpusu i oddzialy artylerii raki~towej nie posiadaly wystarczajqcej iloSci paliwa; jednostki :>rzej~te po grupie generala Kowalenki w dotychczasowych :lzialaniach poniosly duze straty: nie posiadaly one artylerii .vzmocnienia, a straty w czolgach byly tak duze, ze w 4. i 16.
rzesuniecie ataku na ranek 3 wrzesnia. General Zukow zatwierdzil decyzje dowodcy armii i wyslal odpowiedni q :lepesze do Stalina. Jakby i tego bylo malo, rozpoczete 2 wrzesnia natarcie :>slabionej sowieckiej 4. Armii Pancernej - zakonczylo sie ,iepowodzeniem; aby oslonic zagrozone prawe skrzydlo 1. ....rmia Gwardii wzmocnila obrone tego odcinka dwiema :lywizjami, a ponadto jednq dywizje strzeleckq i brygade :>ancernq wydzielila do oslony lewego skrzydla nad Wolgq. fakie rozproszenie sil, wynikajqce z obaw dow6dztwa iOwieckiego, ze Niemcy podejmq dalsze natarcie w kierunku :>6lnocnym, bylo calkowicie nieuzasadnione i w rezultacie :lodatkowo wplynelo ono niekorzystnie na przebieg natarcia. Poniewaz naciski na przyspieszenie koncentracji byly bar:lzo silne, zesrodkowanie wojsk odbywalo sie rowniez w dzien, .v terenie calkowicie odkrytym. W ten spos6b lotnictwo
niemieckie z latwoSci q je wykrylo. Niemcy nie tylko dokladnie znali sklad sowieckiego zgrupowania, ale z latwoSciq tei: odgadli kierunek glownego uderzenia i mieli czas na przygotowanie i wzmocnienie obrony. Dlatego przed rozpoczeciem natarcia przeciwnika, Niemcy wykonali kontrprzygotowanie artyleryjskie, a nastepnie, przeciwko nacierajqcym jui: oddzialom sowieckim, rzucili taki:e lotnictwo. Gdy 0 godzinie 07.30, 3 wrzesnia, 1. Armia Gwardii przeszla do natarcia na odcinku Kui:miczi, wzg6rze 139,7 - od razu wywiqzaly sie zaciete walki. 24. Dywizja Strzelecka wraz z brygad q zbiorczq 16. Korpusu Pancernego (dowodca general M. I. Pawielkin) doszly zaledwie do polnocnych krancow Kuzmicz. Ciei:kie walki toczyly sie taki:e w pasie 116. Dywizji Strzeleckiej wspieranej przez korpus generala Rotmistrowa. Pomimo odniesionych lokalnych sukcesow (na przyklad na kierunku wzg6rz 139,7 i 145,1 zwei:ono niemiecki "palec" do 3 km) postawionego zadania - polqczenia z jednostkami 62. Armii - nie wykonano. Nastepnego dnia armia wznowila natarcie. Walczyla nadal samotnie, poniewai: armie odwodowe znajdowaly sie jeszcze w marszu na pozycje wyjSciowe do natarcia. Opr6cz zaangai:owanych uprzednio wojsk wprowadzono do walki w rejonie koryta Suchej Mieczetki taki:e 38. Dywizje Strzeleckq wspieranq przez zbiorczq brygade 4. Korpusu Pancernego (dow6dca - general porucznik wojsk pancernych W. A ",Miszulin) oraz 84. Dywizje Strzeleckq, kt6ra atakowala w centrum. Jednak i tym razen:!, r6wnoczesnie z sowieckim przygotowaniem artyleryjskim 0 godzinie 06.00, Niemcy wykonali
Zolnierze 24. Dywizji Pancernej na pozycjach na przedmiesciach Stalingradu, z tylu czolg PzKpfw lIJ Ausf. J, wrzesien 1942 roku. The position of24th Panzer Division in Stalingrad, September 1942. 1n the background is a PzKpfw 111 Ausf J tank. [ADMI
63
ZniSLCZOn) SO\\ iecki czolg T -34 w Stalingradzie, sierpien-wrzesien 1942 roku. Destroyed SOI'iet T-34 tallk ill Stalillgrad. AlIgllst-
September 1942 ICAWI trwaj<\ce p6horej godziny kontrprzygotowanie artyleryjskie. R6wnoczesnie 300 samolot6w niemieckich przeprowadzilo zmasowany nalot na ugrupowanie bojowe wojsk sowieckich, kt6re poniosly ciezkie straty. Dlatego natarcie posunelo sie tylko nieznacznie w rejonie Kuzmiczi. Zaciete walki, z kontratakuj<\cymi jednostkami XIV. Korpusu Pancernego, trwaly do wieczora. 5 wrzesnia, 0 06.30, 1. Armia Gwardii zaatakowala ponownie. 009.00 weszla do walki 66. Armia (49., 99., 120., 231., 299. Dywizja Strzelecka, 10., 69., 148., 246. Brygada Pancerna), a 0 15.00 - 24. Armia (173., 207., 221., 292., 308. Dywizja Strzelecka, 217. Brygada Pancerna). Jednakze w wyniku silnego oporu - sukces6w nie osi<\gnieto. Niemcy latwo odgadli taktyk e sowieck<\. Cytowany juz general Melienthin J3) opisuje j<\ nastepuj<\co:
"Na poczijtku wrzesnia Rosjanie zaczr;:li atakowac XIV. Korpus Pan cerny, aby poprawic sytuacjr;: obroncow Stalingradu. Natarcia te wspieraly niezmiennie silne jednostki pancerne. Ozien po dniu setka czolgow z typowymi dla Rosjan, towarzyszijcymi im masami piechoty, atakowala stanowiska korpusu pancernego. Natarcia prowadzono zgodnie z przyjr;:tij przez Rosjan zasadij. Otoi "Iwan", po podjr;:ciu decyzji a natarciu i wyznaczeniu do zdobycia okreslonych celow, atakuje masami wojsk i powtarza uderzenia do momentu, gdy postawi na swaim, alba wyczerpie odwody. Problem strat nie odgrywal roli i nie mial wplywu na determinacjr;: Rosjan." Do 11 wrzesnia prowadzone w ten spos6b natarcie nie przynioslo zadnych rezultat6w. W wyslanym nastepnego dnia meldunku do Stalina general Zukow t1umaczyl niepowodzenie niemieckq przewagq w artylerii i lotnictwie. Natarcie, po przegrupowaniu 1. Armii Gwardii na prawe skrzydlo, zamierzano wznowic 17 wrzesnia. lednakze Stalin odwolal swych przed-
64
stawicieli do Moskwy. Tam zdecydowano 0 przeprowadzeniu nowej operacji na wielkq skale, kt6ra otrzymala kryptonim
/lUran". W powojennej literaturze sowieckiej wrzesniowe natarcie Frontu Stalingradzkiego poddano druzgocqcej krytyce, a calq odpowiedzialnos<': zrzucono na dow6dztwo frontu lub pr6bowano t1umaczy<': ciezkq sytuacjq w samym Stalingradzie. Dzisiaj nalezy jednak zada<': pytanie - jesl i plan byl zly, to co robili tam zastepca Naczelnego Dow6dcy Armii Czerwonej. "genialny taktyk" general armii G. K. Zukow oraz szef Sztabu Generalnego general pulkownik A. Wasilewski? Pewne jest, ze 3 wrzesnia Stalina ogarnela panika. Wyrazem tego jest jego telegram do generala Zukowa"':
"Sytuacja, jesli idzie a Stalingrad, pogorszyla sir;:. Nieprzyjaciel znajduje sir;: a 3 wiorsty ad Stalingradu. Stalingrad mogij wziijc dzis lub jutro, jeieli grupa polnocna wojsk nie udzieli natychmiast pomocy. Zaiijdajcie ad dowodcow wojsk, stojijcych na polnoc i polnocny zacMd ad Stalingradu, by natychmiast uderzyli na nieprzyjaciela i przyszli z pomocij obroncom miasta. Niedopuszczalne jest jui iadne zwlekanie. Zwloka jest rownoznaczna z przestepstwem. Cale lotnictwo trzeba rzucic na pomoc Stalingradowi. \1\ samym Stalingradzie lotnictwa zostalo bardzo malo. a otrzymaniu niniejszego i powzir;:tych krokach zawiadomcie natychmiast. 3.09.1942 roku godz. 22.30.}. Stalin". Uzycie w tak kr6tkim tekScie, nazwy miasta az szeSciokrotnie, swiadczy dobitnie, ze sowiecki w6dz naczelny ulegl panicznej obawie, ze je utraci. Jak sie wydaje, Zukow zdola ostudzi<': nieco zapedy "genialnego stratega", gdyz w nocne rozmowie telefonicznej Stalin w koncu stwierdzil: "jes"
nieprzyjaciel zacznie ogolne natarcie na mias/o, atakujcie go. nie czekajijc na calkowitij gotowosc wojsk".
Natarcie Zukowa na p61noc od Stalingradu to typowy dla wojsk sowieckich obraz niedolestwa najwyzszego dow6dztwa sowieckiego. Wojska 62. i 64. Armii pomimo wielkich strat jeszcze przez 10 dni utrzymaly swoje pozycje bojowe na wewnetrznym pierscieniu i obawy 0 upadek miasta, a tym bardziej 0 niemieckie natarcie W kierunku p61nocnym - byly calkowicie nieuzasadnione. lamiast podejmowac przedwczesne natarcie nalezalo wzmocnic obronc6w Stalingradu 2-3 swiezymi dywizjami i przygotowac naprawde silne przeciwuderzenie silami czterech armii znajduj'lcych sie na p61noc od miasta. Juz bowiem sama koncentracja wielkich sil sowieckich na p61noc od miasta powinna zmusic dow6dztwo niemieckie do porzucenia zamiaru ataku na Stalingrad i przyczynic sie do wzmocnienia obronc6w miasta. Poza tym, dysponuj'lc tak wielkimi silami, gl6wne uderzenie nalezalo skierowac nie na Stalingrad (do czego Niemcy byli doskonale przygotowani, po atakach grupy Kowalenkil, ale na Kalacz. W ten spos6b mozna bylo nie tylko skutecznie odci'lgn'lc wojska niemieckie od miasta, ale i wyjsc na tyly calego ich zgrupowania.
Jednakie Zukow, podobnie zreszt'l jak Paulus, tylko sztywno wykonywal zadanie, jakie otrzymal od Stalina i zadne finezyjne rozwi'lzania taktyczne go nie interesowaly. Dlatego trzy doborowe armie, rzucane w r6znym czasie do krwawych czolowych atak6w (nie przez generala Gordowa, ale przez Zukowa - wykonuj'lcego Scisle polecenia, ale nie dowodz'lcego i nie ponosz'lcego odpowiedzialnosci), wykrwawily sie niepotrzebnie.
Zdobyte pozycje wojsk sowieckich w Stalingradzie, wrzesieti 1942 roku. Captured Soviet positions in Stalingrad. September 942. (ADM)
Ponadto Zukow, zamiast wzmocnic wykrwawione armie Frontu Poludniowo-lachodniego, wszystkie sily Sci'lgal do swego przeciwuderzenia. labral nawet te, przeznaczone dla Stalingradu. W ten spos6b realna pomoc dla obronc6w miasta byla naprawde nikla - Niemcy, czy chcieli, czy nie i tak musieli utrzymywac w tym rejonie co najmniej cztery dywizje. A tymczasem ich zgrupowanie uderzeniowe, zlozone z najlepszych jednostek 6. Armii Polowej stanelo u bram miasta.
WALKI
NA
WEWN~TRZNYM
PIERSCIENIU
OBRONY 3 wrzesnia 1942 roku Niemcy silami LI. Korpusu Armijnego 6. Armii oraz IV. Korpusu Armijnego i XXXXVIlI. Korpusu Pancernego 4. Armii Pancernej przy silnym wsparciu lotniczym przeszli do natarcia na wojska sowieckie, zajmuj'lce pozycje obronne na pierScieniu wewnetrzym obrony miasta na odcinku Kultstan, Woroponowo, Jelchi. Ataki lotnicze na Stalingrad osi'lgnely niemal takie natezenie jak w dniu 23 sierpnia. St'ld wynikala obawa Stalina, ze miasto moze pasc! L1. Korpus Armijny nacieral w kierunku Gorodiszcze, Aleksandrowka d'lz'lc do pol'lczenia z silami XIV. Korpusu Pancernego w rejonie Orlowka, Rynok. XXXXVIlI. Korpus Pancerny rozwin'll natarcie w kierunku Woroponowo, Kuporosnoje, a czesc sil IV. Korpusu Armijnego - na Biekietowk e, w celu wyjScia nad Wolge na poludnie od Stalingradu. Od p6lnocy- natarcie na miasto oslanialy VIII. Korpus Armijny i XIV. Korpus Pancerny. D'lz'lc do wzmocnienia obrony general Jeriemienko przekazal 62. Armii 244. Dywizje Strzeleck'l i 42. Brygade Strzeleck'l (z 57. Armii) oraz pulk artylerii rakietowej, a 64. Armie wzmocnil pulk Winnickiej Oficerskiej Szkoly Piechoty. Jednakze Niemcy z uporem parli do przodu. 6 wrzesnia sytuacja stala sie na tyle ciezka, ze rozpoczeto przedsiewziecia maj'lce na celu obrone lewego brzegu Wolgi. W tym celu rozwinieto dwie frontowe grupy artylerii (p6lnocnq - do wsparcia 62. Armii i poludniow'l - do wsparcia 64. Armii), Wolzansk'l Flotylle W~jenn'l oraz grupe artylerii przeciwlotniczej. Ponadto wzdluz wschodniego brzegu Wolgi rozwinieto piec brygad pancernych 2. Korpusu Pancernego (bez sprzetu). Do pierScienia miejskiego Sci'lgnieto z frontu dwa pulki 10. Dywizji NKWO. Tego samego dnia, nast'lpila zmiana na stanowisku dow6dcy 62. Armii - wyrazaj'lcego chec poddania Stalingradu generala porucznika A. I. lopatina zast
65
Czoigi PzKpfw III Ausf. J z 24. Dywizji Pancernej na przedmiesciach Stalingradu w sierpniu 1942 roku. PzKpjW III Aus! Js tallksfrolll the 24th Pallzer Divisioll, Stalillgrad area ill August 1942. [ADMI
PODSUMOWANIE Bitwa na przedpolach Stalingradu trwala nieprzerwanie przez 52 dni - od 23 lipca do 12 wrzesnia 1942 roku. Zadanie, jakie naczelne dowodztwo Armii Czerwonej postawilo Frontowi Stalingradzkiemu - powstrzymania wojsk niemieckich i ustabilizowania frontu, zostalo irealizowane. Zwiqzano tym samym powazne sily WehrmachtL' (w tym wojska szybkie), ,. ktorych nie mozna bylo przerzucic na kierunek kaukaski. Operacja "Braunschweig" zalamala si~ juz 30 lipca: 6. Armia Paulusa ani sama, ani wraz z 4. Arm;q Pancernq Hotha i glownymi silami 4. Floty Powietrznej, nie byla w stanie wykonac swego zadania - opanowac Stalingrad. W toku tego starcia ujawnily si~ glowne niedostatki w niemieckim dowodzeniu na szczeblu armii: sklonnosc do schematyzmu, brak konsekwencji w dqzeniu do realizacji celu glownego operacji, niedocenianie sil przeciwnika oraz przecenianie wlasnych sil i mozliwoSci. Jednoczesnie Niemcy dowiedli, ze 5'1 mistrzami w rozwiqzywaniu skomplikowanych problemow taktycznych. Brak ogolnej przewagi nad wojskami sowieckimi zmuszal dowodcow niemieckich do szybkich zmian kierunku i skladu zgrupowan uderzeniowych. Doskonale wykorzystywano przewag~ w powietrzu, a sil~ uderzen lotniczych kierowano na najwazniejsze obszary i obierkty wroga, majqce majqcych decydujqce znaczenie dla powodzenia dzialan wojsk Iqdowych. Niemieccy dowodcy korpusow, dywizji i pulkow niejednokrotnie w toku operacji udowodnili SWq przewag~ nad przeciwnikami. Boj pod WierchnieBuzinowkq, okrqzenie 62. Armii na zachod od Kalacza, przelamanie XIV. Korpusu Pancernego w kierunku Wolgi czy manewr 4. Armii Pancernej Hotha pod Abganierowem - to najlepsze przyklady wykorzystania potencjalu ofensywnego
66
niemieckich wojsk szybkich w toku tylko tej jednej operacji. Dowodzenie wojskami sowieckimi na szczeblu frontu i armi' rowniez nie nalezalo do najwybitniejszych. Niekonsekwentne wieloszczeblowe dowodzenie, przeszkadzanie i ograniczanie inicjatywy podwladnych, przecenianie sil przeciwnika, nieumiej~tnosc podejmowania szybkich i zdecydowanych dzialan a przede wszystkim niecelowe uzycie wojsk pancernych, lotnictwa i artylerii - oto glowne grzechy dowodcow sowieckich. Generalowie, od "wielkiego" Zukowa POCZqwszy, a na Gordowie, Jeriemience i wi~kszosci dowodcow armii skonczywszy, potwierdzili w toku tej operacji, ze jedyne co potrafi q, to prowadzenie, przy uzyciu wielkich mas wojsk, nieskomplikowanych dzialan ofensywnych. Z realizacjq zadan obronnych radzono sobie slabo. I az strach pomyslec, dokqd doszlb} Niemcy, gdyby za plecami Sowietow nie stalsilnie umocnion} Stalingrad i pot~zna rzeka Wolga. Z drugiego "garnituru" generalicji sowieckiej to wlasnie " toku tej bitwy zablysla gwiazda generalow Moskalenki Czujkowa, Tolbuchina (p6Zniejszych marszalkow) Szumilowa. Jednakze Stalingrad ocalal nie tyle dzi~ki umiej~tnosciom generalow, ale dzi~ki postawie prostego sowieckiego zolnierza. I choc nie mozna zapominac 0 nieludzkim traktowaniu prostych zolnierzy Armii Czerwonej przez ich przelozonych kompletnym nie liczeniem si~ ze stratami przez sztab, sowieckie, 0 drakonskich karach, to jednak jego nieugi~tosc m~stwo i walk~ do wyczerpania wszystkich mozliwoSci potrafi docenic i podziwial nawet przeciwnik. Cytowany genera Mellenthin wielokrotnie to w swojej ksiqzce podkresla: "Rosjanie po mistrzowsku okopywa/i sil; i budowa/i umoc-
nienia p%we. Bezbll;dnie wynajdywa/i stanowiska wowym znaczeniu d/a da/szych operacji(... J"
0
podsta-
"Rosjanie nie przypominajij normalnych iotnierzy. Wielokrotnie przekonywalismy sit;!, ie majij niewielkie potrzeby w czasie walki(. .. J" "Rosjanie Sij bardzo wrailiwi na ostrzat artyleryjski i wtakiwie na niewiele wit;!cej." Opinie niemieckiego genera/a Sq tym bardziej wartosciowe, i:e dotyczq okresu poprzedzajqcego tragedie niemieckiej6. "rmii pod Stalingradem, kt6ra zapoczqtkowa/a zwrot w sytuacji strategicznej na froncie sowiecko-niemieckim i w ca/ej II wojnie swiatowej. L1TERATURA (wa:iniejsze pozycje): Carell P. Operacja "Barbarossa", Warszawa 2000, Czujkow W. Poczlltek drogi, Warszawa 1962, Halder F. Dziennik wojenny, t. 3, Warszawa 1974, Konecki T. Stalingrad, Warszawa 2003, Mellenthin F. Bitwy panceme, Warszawa 2002, Moskalenko K. Przed przelomem, Warszawa 1971, Moszczanski 1., Smolinow S., Oborona Stalingrada 17 ijula -18 najabria 1942 goda, Moskwa 200 1, Wielkie zwyci((stwo nad Wolgll pod red. K. Rokossowskiego, Warszawa 1967.
PRZYPISY: I) Wielkie zwyci((stwo nad Wolgll pod red. K. Rokossowskiego, Warszawa 1967, s. 20, 2) Butler R. SS Wiking. Historia 5. Dywizji Waffen-SS i ochotnik6w germanskich, Warszawa 2002, s. 66, 3) Radzijewski A. Tankowyj udar. (Tankowaja armija w nas-
Wid ok zniszczonej polnocnej CZ~SCI Stalingradu, teren Stalingrad after heavy fighting in September /942. IADMI
zaci~tych
tupatielnoj opieracji fronta po opytu Wielikoj Otieczestwiennoj wojny), Moskwa 1977, s. 24, 4) Sklad wojsk radzieckich za Wielkie zwyci((stwo .. , op. cit., s. 38-40, 5) Czujkow W. Poczlltek drogi, Warszawa 1962, s. 9, 6) Moskalenko K. Przed przelomem, Warszawa 1971, s. 393. 7) Wielkie zwyci((stwo ... , s.66, 8) Wojenno-istoriczeskij zumal nr 10/1965, s. 15; por. K. Moskalenko, op.cit., s. 398, 9) por. Moskalenko K., op.cit., s. 407, 10) Wielkie zwyci((stwo ... , s. 71, II) Konecki T. Stalingrad, Warszawa 2003, s. 81, 12) jw., s. 80, 13) Moskalenko K., op.cit., s. 416-417, 14) Carell P. Operacja Barbarossa, Warszawa 2000, s. 506, 15) Opracowano na podstawie: I. Moszczanski, S. Smolinow, Oborona Stalingrada 17 ijula-18 najabria 1942 goda, Moskwa 2001, s. 15-18, 16) Czujkow w., op.cit., s. 24, 17) Moszczanski I., Smolinow S., op. cit., s. 24-25, 18) Czujkow w., op.cit., s. 31, 19) Wielkie zwyci((stwo ... , s. 90, 20) Halder F. Dziennik wojenny, t. 3, Warszawa 1974, s. 585603, 21) por. Piekalkiewicz J., Wojna pancerna 1939-1945, arszawa 1997, s. 181, 22) Sowietskije woje,[lno-wozdusznyje sHy w Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie 1941 - 1945r., pod red. Rudenko S., Moskwa 1968, s. 96, 23) Simonow K., R6zne dni wojny , t. 2, Warszawa 1981, s. 148-149,
walk we wrzesniu 1942 roku. rhe destroyed northem district of
67
24) Halder F., op.cit., s. 598-606, 25) Mellenthin F. Bitwy pancerne, Warszawa 2002, s. 150, 26) Wielkie zwycil(stwo ... , s.134-135, 27) Nadysiew G., Moja sruzba w sztabach, s. 58-59, 28) Wielkie zwycil(stwo ... , s.134-135, 29) jw., s. 136, 30) jw., s. 112, 31) jw., s. 94-103, 32) Moskalenko K., op. cit., s. 483, 33) Mellenthin F., op. cit., s. 153, 34) Moskalenko K., op. cit., s. 476, 35) jw., s. 476.
ENGLISH SUMMARY The Battle for Stalingrad has entered the annals ofWWTI history as the first undisputed defeat of the Wehrmacht and its allies. However, before the Gennans reached Stalingrad, they fought nearly two months of gritty combat in the great basin of the Don River and in the city's suburbs. The Stalingrad Operation began on July 23, 1942, with the assault of the German 6th Army in the great basin of the Don River. German command counted on an easy victory and the same day changed its plans to make Stalingrad, a city that was of secondary importance to the operation developing toward the Caucasus, equally important. The strategic error became evident within the week, as due to the stubborn resistance of Soviet forces, tl1e taking of Stalingrad using only the forces of General Paulus' 6th Army became impossible. Despite the involvement of significant forces, the withdrawal of the General Hoths' 4th Panzer Army from its
assault toward the Caucasus along with the lion's share of the air force, it took the Germans an entire month to cross 120 kilometers and reach the Volga River, while the fighting for the cit) itself did not begin until September 13, 1942. This work is devoted to the initial phase of the Stalingrad Operation. It begins with a description of the battle in the great basin of the Don River and ends with the start of combat for the city itself. After the failure of the Red Army near Kharkhov, the plan was to have it retreat within the expansive Russian territory to stretch German communications and force the enemy to engage in bloody battles in terrain that favored the defenders. All that was to be followed by a counterstrike. The Wehrmacht had other strategic ideas. The main goal of this operation as well as the entire campaign was to take the Caucasus region along with its oil industry. A decision was made that initially two army groups should destroy Soviet forces near ansi west of Stalingrad and then head for the Caucasus. The assault was planned so that Army Assault Group "8" (the 6th Army and the 4th Panzer Army) would leave the region of Kursk and Kharkov and first head for the city of Voronezh, to then attack along the Don River and head southeast toward Stalingrad. The assault grouping of Army Group "A" (the 17th Army and the 1st Panzer Army) was to attack east from Taganrog and Artiemovsk, assault along the lower section of the Don River and head northeast toward the upper section of the Don to meer up with the north flank of the pincer. Both army groups were to link up near Stalingrad and either take the city or shell it, thus destroying it as an industrial and communications center. Then. German troops were to head for the Caucasus while their allies
Nowy czolg PzKpfw IV Ausl'. 1'2 z 2. Pulku Pancernego 16. Dywizji Pancernej, sierpieit 1942 roku. A brand-new lank a/the 2nd Panzer Regiment 16th Pan~er Division in August 1942. IADMI
68
P~Kpjiv
IV Ausf F::
Widok zniszczonej Stalingradzkiej Fabryki Traktorow, teren zaci~tych walk we wrzesniu t 942 roku. The destroyed StaUllgrad Tradal' FaclOry ajier heavy fightillg ill September /942. (ADM( (Italians, Hungarians and Romanians) were to establish a defensive front along the Don River (between Voronezh to Stalingrad) and secure the activities of German troops. On July 23, plan "B/au" (blue) was replaced with plan "Braullschweig", which was formulated in directive 45. According to Gennan historians, it was on that day that the Battle for Stalingrad began. This directive steered the main efforts in the direction of the Caucasus. Army Group "B" was reduced to the 2nd and 6th Armies and allied forces. Its task was to take defensive positions on the Don River line (2nd Army and allied forces) and take control of Stalingrad (6th Army). Meanwhile, Soviet rear-guard forces had developed combat activities in the great bend of the Don River beginning with July 17. [t came to pass rather quickly that the forces of the 6th Army were too weak to independently take Stalingrad and the German plan broke down on July 30; the thinned 4th Panzer Army and Richthofen Luftflotte were directed there instead of the Caucasus. The Stalingrad Front was established on July 12 on the basis of the Southwestern Front command. The Stalingrad Front included the 63rd. 62nd, and 64th Armies as well as forces of the retreating 21 st Army and the 8th Air Army. On July 17. 1942, the leading units of the Gemlan 6th Army engaged units of the 62nd Anny at the Chir River, which is why Soviet and Russian historians deem this to be the start of the Battle for Stalingrad. By July 22, Gennan forces repulsed the units of the 62nd Army toward the main defensive lines of the 62nd Army, crossing up to 70 km in combat. Soviet forces were able to slow the German advance during the combat.
onetheless, attempts at halting and beating the assaulting German troops on the great bend of the Don River and the little bend of the Don ended in failure. Serious command errors were made preventing maintenance of defensive positions over the Don. The newly fonned I st and 4th Soviet Tank Armies took part in that combat. The Soviet 62nd Army was ultimatcly surrounded and the remaining Red Anny units were pushed back behind the Don River. ear the end of July 1942, German forces took a series of bridgeheads on the left bank of the Don River on the section between Konstantinovsk and Cymlanska. By July 30, the XXXXVlllrd Panzer Corps of the 4th Panzer Army took a bridgehead south of Cymlanska on the Don's left bank. On July 30, the German grouping centered in the region of Cymlanska and Nikolayevska went on the offensive and cut the overextended front of the 51 st Army. On July 31. the Gcrmans entered the region of Nizhny Zhirov-Gashun and expanded the assault along the Tihoryeck-Stalingrad rail line. where the German 4th Panzcr Army reached the line of Lake Cacao Plodovitoye and Abganierovo by August 6, 1942. However. the continued advance of Gemlan forces was successfully halted. After the attempts to take Stalingrad off the march by both thc German 6th AmlY and the 4th Panzer Army were repulsed. German command decided to take the city and march toward the Volga River through the simultaneous assault of both those armies in a pincer move. One prong was to attack from the small bend of the Don River using the 6th Anny and the other again from the region of Plodovitoye and Abganierovo, along the rail line toward the northeast using the forces of the 4th Panzer Army. 69
By August 17, the forces of the Stalingrad Front retreated across the Don River and took up defensive positions on the external ring of Stalingrad's reinforced defenses. The Germans redoubled their attack across the entire front on August 17, and two days later General Paulus gave the order to attack Stalingrad. On August 23, at 7:00 a.m. (5:00 a.m. Berlin time), the German grouping on the left bank of the Don River, with powerful support from the air force, broke the Soviet front at the intersection of the 4th Tank Army and the 62nd Army. Units of the XIVth Panzer Corps were only 60 km from the Volga River. The spearhead of the XIVth Panzer Corps included Lieutenant Colollel Sieckenius' 2nd Panzer Regiment. Units of the Soviet 87th Rifle Division were located between the towns of Koltuban and Mala Rossoshka, and began to march toward the front; they were to be replaced by units of the 35th Guards Division. The leading German units pulverized the rifle division units and the guards unit (the son of the leader of Spanish communists, Captain Ruben Ibarrui was mortally wounded on that day). The road to Stalingrad was wide open. At 6 p.m. (i.e. 4 p.m. Berlin time), German tanks reached the bank of the Volga in the suburbs ofRynok and Yezhovka. The time between August 23 and September 2 was characterized by a series of stiff counterattacks by the Stalingrad Front in order to surround and destroy the Gennan X[Vth Panzer Corps and thus make impossible the taking of Stalingrad from the northwest. On August 25, the Germans used two infantry divisions to ford the Don River near Kalach and developed their assault along the Kalach-Stalingrad rail,line. However, the Russians ignored that threat and continued their attacks against the XIVth Panzer Corps. In order to cut German communications and distract their forces from the direction of Stalingrad, forces of the 63rd and 21 st Armies went on the offensive on the morning of August 20, from an area west ofSerafimowiche toward Bolshoi. By August 22, after successfully fording the Don River, the Soviet forces broke the defenses of the two Italian divisions and the German 79th Infantry Division and took a bridgehead. The increased resi tance of German-Italian forces caused the assault to be suspended on August 28. Soviet forces be~an reinforcing the positions heId. On August 27, 1942, Stalin decided to u e the I t Guards Army as well as forces arriving from the rear-guard of the High Command of the 24th and 66th Annies for a decisive hit from the north. The deputy commander of the Red Army, Army
General G. K. Zhukov, was to command the counterstrike and had already arrived in Stalingrad on August 29,1942. However, the Soviet plan was impossible to execute. By September II, the assault conducted in this manner brought no results. In the report sent to Stalin on the following day General Zhuko\ explained the failure due to German superiority in artillery and in the air. The assault was to begin anew on September 17 after regrouping the Ist Guards Army to the right flank. However, Stalin recalled his deputies to Moscow. There, a decision w
On September 3, 1942, the Germans went on the assault against Soviet forces holding defensive positions on the inner ring of the city's defenses. The Germans used the LIst Arm_ Corps of the 6th Army, the IVth Army Corps and the XXXXVlIlth Panzer Corps of the 4th Panzer Army with heav~ air support. Nonetheless, the Germans found it slow going forw,!"d.On September 6 the situation became so difficult tha efforts had to be made to defend the left bank of the Volga. The fighting on the internal defense ring was particulart intense. This is evidenced by the valor of two battalions of th 244th Rifle Division, who defended their positions west of th suburb of Mi'l1in to the very last man. However, the worst w
Piechota nicmiecka pod Stalingradem we wrLesniu 1942 roku. Germall illJalllr)' in Stalillgrad area, September 1942. {ADMI
70
rom
pzl(pfw IV Sci Kfz 161 Ausf. E z 2. PuIku Pancemego, 16. Dywizji Pancemej, Sta1ingrad, wrzesien 1942 PzKpfw IV Sd Kfz 161 Ausf E tank from the 2nd Panzer Regiment 16th Panzer Division, Stalingrad, September 1942.
T-30 z nieustalonej jednostki, front wschodni, rejon Stalingradu, Iato 1942 rom T-30 light tank from unide.,ntified unit, Eastern Front, Stalingrad area, Summer 1942.
RmnuDska Skoda R-2 (LT vz 35) z 1. Dywizji Pancemej ,,Romania Mare", rejon Stalingradu, WI7.CSien 1942 rom Romanian Skoda R-2 (LT vz 35) tank from the 1st Armored Division "Romania Mare", Stalingrad area, September 1942.
PzBtWg ill Ausf. H z plutonu 4emoSci L Batalionu 36. PuIku Pancemego 14. Dywizji Pancemej, Stalingrad, jesien 1942 rom PzBfWg /If Ausf H command tank from the Signal Platoon of the 1st Abteilung, 36th Panzer Regiment, 14th Panzer Division, Stalingrad, Autumn 1942..
"Valentine" Mk IV z jednostki pancemej 62. Armii, na p61noc od Stalingradu, wrzesien 1942 rom "Valentine" Mk lV infantry tank from the 62nd Army armored unit, North ofStalilJgrad, September 1942.
PzKpfw IT Sd Kf2: 121 Ausf. F z 2. PuIk.u Pancemego, 16. Dywizji Pancemej, StaIingrad, wrzesien 1942 rom PzKpfw fl Sd Kfz 121 Ausf. F tank from the 2nd Panzer Regiment 16th Panzer Division, Stalingrad, September 1942.
StuG ill Sd Kfz 142 Ausf. C/O ze 666. StuG Batterie, Sta1ingrad, W17.e8ien 1942 rom StuG III Sd Kfz 142 Ausf.
c/o assault gun
from the 666th StuG Batterie, Stalingrad, September 1942.
T~ z 28. Korpusu Pancemego, front wschodni, sierpien 1942 rom T-60 tank from the 28th Annored Corps, Eastem Front, August 1942.
W~erski Manfred WeissIKrupp Kfz 70 z 1. Dywizji Pancemej, Don, wrzesien 1942 rom Hungarian Manfred Weiss/Krupp Kfz 70 from the 1st Annored Division, Don, September 1942.
CiJl8IIik PzKpfw 35R z 21. PuIku Grenadier6w Pancemych, 24. Dywizji Pancemej, Sta\ingrad, WIZeSie6. 1942 roku. PzKpfw 35R prime mover from the 21 st Panzergrenadiere Regiment, 24th Panzer Division, Stalingrad, September 1942.
Sd Kfz 250/3 z 26. PuIku Grenadier6w Pancemych, 24. Dywizji Pancemej, Sta\ingrad, wtzesie6. 1942 roku. Sd Kfz 250/3 signal vehicle from the 26th Panzergrenadiere Regiment, 24th Panzer Division, Stalingrad, September 1942.
KW-l typ 1941 z 28. Korpusu Pancemego, Sta\ingrad, sierpien-wtzesie6. 1942 roku. KV-I Model 1941 heavy tank from the 28th Armored Corps, Stalingrad, August-September 1942.
Transporter Universal Carrier z 29. Dywizji Zmotoryzowanej, StaIingrad, WIZeSie6. 1942 rom Universal Carrier APC from the 29th Infanterie Division (motorisie/t), StaJingrad, September /942.
Wllgierski PzKpfw IV Sci K1Z 161 Ausf. Fl z 30. Pulku Pancernego, 1. Dywizji Pancernej, Don, siezpie6. 1942 rom Hungarian PzKpfw IV Sd Kfz /6/ Ausf !,/ tank from the 30th Panzer Regiment, 1st Panzer Division, Don, August 1942.
BA-20 z nieustalonej jednostki, StaIingrad, WIZeSie6. 1942 rom BA-20 armored car from unidentified unit, StaJingrad, September 1942.
Horch la Kfz 21 z 64. PuIku Grenadier6w Pancemych, 16. ~i Pancemej. Sta1ingrad, WIZeSien 1942 rom Horch Ia K[z 21 staff car [rom the 64th Panzergrenadiere Regiment 16th Panzer Division, Stalingrad, Seprember 1942.
Panzerjiger I z 4. ~onu Przeci.wpancemego. 14. ~i Pancemej. Sta1ingrad, WIZeSien 1942 rom Panzerjiiger I SP A T gun [rom the 4th Panzerjiiger Abteilung, 14th Panzer Division, Stalingrad, September 1942.
Improwizowane dzialo samobieme kalibm 45 mm na podwoziu ci4gnika ChTZ--I6. Sta1ingrad, WIZeSien 1942 rom Improvised 45mm calibre SP AT gun based on KhTZ-16 tractor chassis. Stalingrad, September 1942.
Sd K1Z 10/4 z 283. Dywizjonu Artylerii PIzeciwlotniczej (Beer), 24. Dywizji Pancemej, front wschodni, lata 1942 roku. Sd Kfz 10/4 SP AA glln from the 283rd Flak Abteihmg (Heer) attached to the 24th Panzer Division, Eastern Front, Slimmer 1942.
Wloski L6/4O z LXVII. Batalionu Bersalier6w, 3. Dywizji "Celere", Don, jesien 1942 roku. Italian L6/40 light tank fTom the
L~Vllth
Bersaglieri Battalion, 3rd Divisione "Celere", Don, AlItlimn 1942.
CilIgnik: ,,Matilda" Mk IT z 40. Pancemego Batalionu Saper6w, 24. Dywizji Pancemej, front wschodni, lata 1942 roku. "Matilda" Mk. II prime mover fTom the 40th Panzer Pioniere Abteilllng, 24th Panzer Division, Eastern Front, Slimmer 1942.
M3 ,,Lee" z 241. Brygady Pancemej, Don, wrzesien 1942 rom M3 "Lee" medium tank from tlJe 24/st AmJOred Brigade, Don, September /942.
CiJlgnik ST-3 z jednostki. artylerii 64. Annii, rejon Stalingradu, wrzesien 1942 rom ST-3 prime mover from the artillery unit of the 64th AmlY, Stalingrad area, September /942
Czolg cieZki KW-1 z "Czapajew" z 325. Brygady Pancemej, Front Sta1ingradzki, paZdziemik 1942 rom KV-/ lJeavy tank named "Tschapajev" oftlJe 325tlJ Armored Brigade, Sta/ingrad Front, October /942.
T-34 typ 1942 z nieustalonej jednostki, Stalingrad, WIZeSiel1 1942 roku. T-34 Model 1942 tank from unidentified armored unit, Stalingrad, September 1942.
Transporter Sd Kfz; 250/1 (alt) z jednostki artylerii 24. Dywizji Pancemej, front wschodni, lata 1942 roku. Sd Kfz 25011 (alt) APe from the artillry unit of the 24th Panzer Division, Eastern Front, Summer 1942.
T-26 mode11933 z nieustalonej jednostki 64. Annii, rejon Stalingradu, lata 1942 roku. T-26 Mode11933 tank from unidentified unit ofthe 64th Army, Stalingrad area, Summer /942.
ISBN 83-72L9-L8b-7
I
9 788372 191861
WC7J:JtmY T-70 z nieustaloncj jcdnostlri, Don, sieqrielll942 rolm. An early T-70 light tank from unidentified unit, Don, August 1942.
Sd Kfz: 221 (2,8 em sPzB 41) z nieustaloncj jcdnostlri, Stalingrad, sieqriel1--wIzesielll942 roku. Sd Kfz 221 (2.8 em spzB 41 armed) armored ear from unidentified unit, StaJingrad, August-September 1942.
l'zKpfw ill Sd Kfz: 141 AU8f. L z 2. PuIku Pmcemego 16. Dywizji Panceme.i, StaIingrad, WIZClIielll942 roku. PzKpfw JJJ Sd Kfz 141 Ausf L tank from the 2nd Panzer Regiment 16th Panzer Division, Stalingrad, September 1942.
