?
rl
@t
bL)
o d (D d 'J o'
oa
ffT
F Ft
F N (D ę
\
\
\{
,.,qN L
Wydawca: Muzeum okręgowe w Toruniu
muzeum.torun.pl
[email protected] Dyrektor: dr Marek Rubnikowicz Opracowenie redakcyjne Joanna Biela Opracowanie graficzne: Tomasz pietrryk
www.
7.djęcial Bernadeta Swobodzińska, Agnieszka Helman-Wżny, Tomasz Ważny
lsBN
978-83-60324-18_9
Drulc DRUK-TOR
Spojrzenie na Dach Świata Katarzyna Pączuska
Ębet, zwany także ,,krajem na Dachu Światdl fascynuje od wielu lat ludzi różnych kultur i narodowości. To ziemia tajemnicza, magiczna iegzotyczna' Jej najnowsze tragiczne dzieje wzbudzająnada| zainteresowanie opinii publicznej, a kultura i sztuka zyskuje nowych badaczy, miłośników i kolekcjonerów Ębetańczycy nazyvają swoją ojczyznę Bod. W sanskrycie nazwa ta brzmi Bhota. Pochodzenie nazwy Tybet jest niejasne - podobnie btzmiące słowa określające ten kraj występują w językach: mongolskim, arabskim i tajskim. określanogo także mianem ,,kraju bogów'', ,,krainy śniegu'' lub ,,lodowatego kraju'l Według mitologii tybetańskiej zasiedlili ją potomkowie bodhisattwy Czenreziga, który przybrał postać małpy oraz Dolmy - żeńskiego bodhisattwy macierzyńskiej miłości,która inkarnowała się w postaci dzikiej olbrzyrnki.
obydwa bóstwa są opiekunami i patronami Ębetu. W rzeczywistości Ębetńczycy wywodzą się z wędrownych plemion środkowo-wschodniej Azji. Te, które osiedliĘ się w dorzeczu Brahmaputry daĘ początek narodowi tybetańskiemu' Zamieszkuje on kraj położony pomiędzy najvłyższymi góramiZiemi - Himalajami, a pasmami Karakorum - Kunlun, gdzie biorą swój początek największe rzeki Azji - Iangcy, Huang Ho, Mekong, Indus, Brahmaputra i Ganges' Ębet leży w jedny'n z najbardziej odludrrych zakątków świata. Przez wieki dostępu do niego broniĘ nie tylko przeszkody terenowe' ale talźe skrajne warunki klimatyczne i wysokość. Wyżyna Tybetańska, która zajmuje czwartą częśćobszaru Europy wznosi się na ponad 4 tysiące metrów nad poziomem morza, a więc na wysokościporównywalnej do szczytów alpejskich. Zawartośćtlenu w atmosferze jest przez to niższa o 30 do nawet 42 procent. Tybet przylega do pasma najwyższych gór Ziemi - Himalajów, a więc potoczna nazwa tego kraju - Dach Świata nie jest ani bezpodstawna, ani przesadzona. Sami Tybetańczycy dzieląswą ojczyznę na sześćprowincji: Bod (centralna częśćTybetu ze stolicą łraju _ Lhasą), Cang (Tybet Południowy)' Kham (Tybet Wschodni
i Południowo-Wschodni), Amdo (Tybet Północno-Wschodni), Ngarni (Ębet Zachodni) oraz Czangtang
(położonyna północy Ębetu pustynny płaskowyż). Klimat Tybetu jest surowy - kontynentalno_wysokogórski. Temperatura latem osiąga 25 stopni Celsjusza, natomiast zimą dochodzi nawet do minus 45' Wyżyna Ębetańska smagana jest niemal nieustannie przez wiatry - w dolinach górskich i naprzełęczach są one nierzadko huraganowe. opady zdarzają się jednak stosunkowo rzadko - głównie latem. Oprócz wysokich gór śniegu jest też niewiele, stąd też wilgotnośćjest niska, a niektóre rejony Wyżyny Ębetańskiej przypominają bardziej kamienną pusĘnię. Surowa przyroda, wielkie przestrzenie, aprzede wszystkim niedostępnośćstworzyĘ warunki sprzyjające rozwojowi unikatowej, bogatej kultury duchowej. Duchowość tybetańska oparta jest przede wszystkim na praktykach medytacyjnych. Pierwotna przyroda, a zarazem cisza i spokój wokół, wpłrwają na wewnętrzne wyciszenie, wejście w głąb siebie' WykorzysĘwali to mistrzowie medytacji i buddyjskiej jogi tantrycznej. W religii istniejącej przed pojawieniem się buddyzmu - nazywanej bon, wysoko rozwinięĘ byl szamanizm, który silnie wplynął na życie i światopogląd Tybetańczyków. )ego wPlyw widoczny jest aż do dziś.Bon opierał się na kulcie lokalnych mocy - strażników, opiekunów, bóstw ziemi, wód i gór. Wielkie znaczenie miaĘ wyrocznie i wróżbici, którzy wchodząc w trans, uzyskiwali kontakt z mocami nadprzyl'odzonymi. Bon uważałnaturę za otwarte, widoczne oblicze świata duchowego. obfitował w miĘ i bogów oraz demonów gór j ezior, zj awisk atmosferycznych.
Początki cywilizacji tybetańskiej są według miejscowej mitologii również nadprzyrodzone.t Pierwszy władca Tybetu i założycieldynastii jarlungskiej - Njatri Cempo miał być półbogiem, który zstąpił po sznurze z nieba. Tak też prą.bywali następni władcy Tybefu, a po śmierciW ten sam sposób wracali do nieba, nie zostawiając swych doczesnych szczątków na ziemi. Dopiero, począwszy od ósmego władcy, byli grzebani w istniejących do dziśogromnych kurhanach w dolinie Czongje. Na szczęście zachował się także pierwszy zamek królów Tybetu - Jumbu Lhakang, zbudowany prawdopodobnie w II w. p.n.e. w dolinie }arlung. Był on siedzibą pierwszych 33 królów |arlungu' Tybet bowiem aż do połowy VII w. nie był jednorodnym organizmem państwowym' Na jego terytorium istniało kilka niezależnych królestw. ByĘ dobrze zotganizowane, posiadaĘ wiele zamków i miĄ potężne armie, których obawiali się nawet Chńczycy' W IV w. Ębetański ród Fu podbił północne Chiny zakładając tam własne państwo (znane jako Wczesne Cz'in) ze stolicą w Szensi. D:uże znaczenie dla historii Ębetu miało królestwo Szang-szung, które obejmowało zachodni Tybet i część centralnego. Stolicą Szang'szungu było miasto Khjunglung. To właśnietutaj rozwijało się bon - system lokalnych wierzeń, który wywarł przemożny wpłyvv na przyszłą duchowość Ębefu' Bon łączy w sobie zarówno lokalne kulty, szamanizm i astrologię, jak i medycynę oraz kosmologię' |ego załoŻycie|em miał być Szenrab Miłocze - na wpół legendarna postać, Ży1ąca prawdopodobnie około 4 tysięcy lat temu. To on miał zebrać i skodyfikować tradycje i rytuały bonw ,,dwanaście nauk bołr''.
Rozdrobniony pomiędzy różne księstwa i królestwa Ębet zjednoczył w pierwszej połowie VII w. król jarlungskiej - Songcen Gampo. Ten jeden z najwybitniejszych władców w historii Tybetu przeniósł stolicę swego państwa do doliny Kji Czu, budując w podniesionej z ruin Lhasie ,,mieście Bogów'' sĘnny zamek Potala (późniejszą siedzibę Dalaj Lamów) . Z jego inicjatywy minister Tunmi Sambhota opracował alz dynastii
fabet i zasadypisowni tybetanskiej.'ŻWładza Songcena docierała aż do Jedwabnego Szlaku, a granice państwa oparĘ się o terytoria Chin, Nepalu i Indii. Aby zyskać pokój z potężną monarchią tybetańską, władcy Chin i Nepalu ofiarowali mu swe córki jako żony. Z Nepalu przybyła księżniczka Tritsrrn Bhrikuti Devi (zwana
Belsa), a z Chin córka cesarza - Wencz'eng Kung-Czu (zwana Gjasa). obie byĘ buddystkami i według tradycji to za ich sprawą na tybetanskim dworze pojawił się buddyzm' SpełniĘ bowiem podobną rolę, jak w historii Polski czeska księżniczka Dobrawa. Pod wpływem żon, Songcen Gampo zczasemracząłpraktykować buddyzm, choć równocześnie nadal uznawał bon. Ten religijny synkretyzm zaowocuje w przyszłościoryginalną formą Ębetańskiego buddyzmu. Sogcen zbudował pierwsze świątynie buddyjskie, w których zna|azły się święteposągi Buddy, przylviezione przez jego zagraniczne żony. Choć nowa religia jeszcze przez wie|e dziesięcioleci nie była powszechnie uznawana wśród Ębetanczykóq to Songcen zajął miejsce w historii tego kraju jako Pierwszy Król Dharmy. Dopiero po stu latach' za panowania króla Krisong Decena, buddyzm stał się w Tybecie religią państwową. Tybet był wówczas u szczytu potęgi. Wojska tybetańskie zdobyĘ i okupowaĘ ówczesną stolicę Chin (Xi'an), a cesarzbył zależny od króla Tybetu' Krisong Decen wybudował na planie mandali pierwszy klasztor buddyjski (Samje) oraz sprowadził z|ndi buddlskiego mędrca i jogina zwanego Guru Rinpocze, który stał się jedną z najbardziej czczonych postaci w Tybecie, a nawet uznany został za kolejnego buddę. Posiadając nadnaturalne moce, Guru Rinpocze dokonywał wielu legendarnych cudów i bohaterskich czynów udowadniając wyższośćnauk Buddy nad dawnymi prakĘkami bon.Zwyciężył miejscowe bóstwa i demony, z których niektóre stĄ się odtąd strażnikami nowej religii. Tbk panteon buddyzmu tybetańskiego powiększył się o lokalne bóstwa. W 842 r' upadła dynastia z |arlungu, a kraj podzielony na szereg drobnych państewek pogrążyłsię w woj-
nach domowych. Tybet przestał być mocarstwem, tracąc stopniowo terytoria i wpĘwy _ również religijne, gdyż w AzjiCentralnej pojawił się islam. Tymczasem w samym ,,kraju na Dachu Świata'' wpŁywy zaczął odzyskiwać bon, czerpiąc jednak z buddyzmu' Odrodzone bon miało według tradycji PrzybYć do Tybetu zleżącej na zachodzie legendarnej krainy Thgzik. Choć jej głosiciele uważali, że nauki bon w większościsą takie same jak buddyjskie, jednak podkreślali, że dotarĘ one do Ębetu znacznie wcześniej niż nauki Buddy. Imiona bóstw strażników i oświeconych mistrzów byĘ inne, ale ich wizerunki różn1Ę się od buddyjskich tylko lustrzanym odbiciem. WpĘnęło to na późniejsze odrodzenie buddyzmu i współistnienie obu tradycji. W rym czasie w buddyzmie coraz większe powodzenie zdobywaĘ ezoteryczne praktyki tantryczne, zapoczątkowane przez Guru Rinpocze' Stopniowo nauki buddyjskie nabierĄ typowej dla Tybetu specyfiki. w 978 roku do Lhasy wrócili niektórzy nauczyciele buddyjscy' cieszący się dużym autorytetem. Nastąpiło odrodzenie tybetańskiego buddyzmu. Niektóre rody szlacheckie zacąly fundować klasztory, a ich członkowie zostawali mnichami. Częśćztych klasztorów przetrwała do naszych czasów (na terenie Spiti i Kinnaur). Był to także okres rozkwitu tybetańskiej sztuki sakralnej. Podjęto się kolejnych przekładów manuskr1ptów
i świętych ksiąg. Wykształciły się szkoły buddyzmu tybetańskiego' łtóre kładly nacisk na odmienne aspekty doktryny buddyjskiej oraz różtl|y się praktykami tantrycznymi i rytuałami.3
Najstarszą szkołą była Stara Szkoła Ningmapa, mająca najwięcej zapoŻyczen i podobieństw do dawnego bon. DuŻe znaczenie miała szkoła Sakja, wywodząca się od tantrycznego mędrca Wirupy. Łączyła ona nauki sutr i tantr w taki sposób, by można było osiągnąć oświecenie w ciągu jednego życia. W XIII i XIV w. Sakja wprowadziła buddyzm do Mongolii i miała znaczny wpływ na władców tybetańskich. Przywódcy tej szkoły noszą tytuł książęcy. Kolejna szkoła - Kagju (-ustny przekaz nauk') wyróżnia się praktykowaniem przez uczniów nauki poprzez bezpośrednikontakt z mistrzem. Praktyki w szkołach Kagju opieraĘ się na technikach jogicznych I Karmapa, który jako pierwszy postanowił świadomie inkarnować się, by kontynuować dzieło na rzecz innych w kolejnych wcieleniach. Zapoczątkował więc tradycję inkarnowania lamów tak charakterystyczną dla Ębetu. Ostatnia zę szkół, kształtujących się w XI w. to Kadampa. Kładziono w niej nacisk na oddanie mistrzowi oraz na prostotę życia zakonnego zgodnie z surowymi zasadami' |ako jedyna zalecała mnichom celibat. Miała niewielu wyznawców, którzy nie angażowali się w rozgrywki polityczne i którym nie zależało na wpływach czy bogactwach. W XV w. szkoła Kadampa została zreformowana Przęz Tsongakhpę, wielkiego mistrza i została nazwana Nową Kadampą,
czyli Gelugpą' od końca XIV wieku buddyzm rozpowszechnił się w catym kraju. Poprzez fakt' że stopniowo asymilował w sobie także duŻą częśćtradycji bon, buddyzm tybetański przybrał własną, oryginalną formę zwaną wadżrajana- Buddyzm tybetański (wadżrajana) zvńązanybył ztantryczną ścieżkąpraktyki. W wad.żrajanie celem jest sama ścieżkaprowadząca ku przebudzeniu (w odróżnieniu od innych buddyjskich odłamów). Rzeczywistość jest grą przeplatających się energii Buddy. Praktyka tantryczna polega na przekształcaniu ciała, mowy i umysłu w trzy ,,ciałł'Buddy' zaśtantryczne teksty zawierają praktyki odnoszące się do każdego trzech aspektów. PraĘki cielesne to pokłony, ofiarowania i postawy jogiczne; praktyki słowne to mantry i rytuĄ; praktyki umysłowe to wizualizacje bóstwa i jego orszaku. Zagrożenie dla Tybetu pojawiło się w XIII wieku ze strony Mongołów, którzy podbili Chiny i utworzyli jedno z największych imperiÓw w historii. Ębetańczycy nie byli w stanie zatrzpać armii mongolskiej siłą, rozpoczęIi więc z najeźdźcaminegocjacje. Uczestniczył w nich opat klasztoru szkoĘ Sakja - Sakja Pandita, którego nadnaturalne zdolności wywołaĘ wielkie wrażenie na Mongołach wychowanych przecież w tradycji szamanizmu. Tybetańczycy zdołali utrzymać częśćnieza|eżności kosztem płacenia danin i uznania władzy chanów. Chociaż w połowie XII] wieku Tybet popadł w polityczną zależnośćod imperium mongolskiego Kubilaja, a następnie wyvłodącej się z niego chińskiej dynastii )uan, jednak pod względem duchowym okazał się zwycięzcą. Dzięki Mongołom buddyzm tńetański, zwany także lamaizmem, zyskiwał coraz większe znacz.ełie w Państwie Środka. |uż Kubilaj uznał go za religię państwową. Lamowie tybetańscy stali się nauczycielami i duchowymi przewodnikami władców mongolskich. W centrum władzy cesarskiej _ Zakazanvm Mieściew Pekinie wybudowano świątyniętybetanską. Kapłani ze szkoĘ Sakja' którzy swą pozycję i władzę zawdzięczali Mongołom, stali się obiektem zazdrośctprzedstawicieli innych szkół, co doprowadziło do rywalizacji i waIki o władzę. Po upadku w 1368 r. dynastii )uan, wladzę w Tybecie przej$ król Czangczub Gjalcena, z arystokraĘcznego rodu Phagmo Dru, który przywrócił wiele dawnych praw i obyczajów. |ego dynastia utrzymała się przy władzy przez t30 lat (do 1640 r'), po Czym na tronie Lhasie zasiadali przedstawiciele różnych rodów. Pałacowe zamachy dokonywane przez królewskich ministrów i brak stabilnej władzy osłabiaĘ państwo Ębetańskie. Władcy Tybetu byli silnie zvliązani z wielkimi klasztorami i szkołami buddyjskimi' Rywalizacja pomiędzy nimi wpływała na politykę. w 16i0 r., w trakcie wojny domowej do władzy doszłaprzy pomocy Mongołów szkoła Gelugpa. lej założycielem był sławny mistyk buddyjski - Tsongakhpa(l357-I4L9), który czerpałwiedzę ze wszystkich szkół Ębetanskich. Tsongakhpa unikał polityki i był niezwykle religijny' co prTy otaczającej go arrrze świętości, zjednało mu wielu uczniów i zwolenników ze wszystkich warstw społeczeństwa tybetańskiego. Za rządów III Dalaj Lamy szkoła Gelugpa zyskiwała coraz większe poliĘcznę znaczłnie,Poprzezzwiązlł z mongolskim władcą AĘn-chanem, w którego prawnuku rozpoznano IV Dalaj Lamę. Wzrost znaczenia politycznego znaczenia szkoĘ Gelugpa i posiadanie przez nią tak potężnego protelctora doprowadziło do wojny domowej. Rozpoznanie kolejnej inkarnacji -V Dalaj Lamy nie uspokoiło nastrojów w kraju. w l62L r. Mongołowie ponownie wkroczyli do Tybefu, popierając szkołę Gelugpa. Dzięki ich interwencji w 1640 r. V Dalaj Lama stał się władcą niemal całego Tybetu. PowstĄ w ten sposób teokraĘczne tądy Da|aj Lamy' który jest nie
tylko przyłódcą religijnym, ale także politycznym ,,kraju na Dachu Świata'l Połączenie w osobie Dalaj Lamy władry świeckiej i duchowej stworzfo oryginalny system rządów, w którym religia przenika się z tożsamościąnarodową i państwową. Władza Dalaj Lamów dała Tybetowi stabilizację. Rozwijała się sztuka, budowano nowe klasztory. Siedzibą Dalaj Lamy został dawny królewski pałac Potala w Lhasie, co było też symbolem ciągłościwładzy. odtąd w Ębecie istniaĘ dwie równoległe administracje religijna i świecka (wiele stanowisk sprawowali urzędnik świeckii mnich). Łącryłaje osoba Dalaj Lamy. W okresie pomiędry śmierciąDalaj Lamy, a osiągnięciem pełnoletnośc\przez dziecko uznane zajego kolejną inkarnację, władzę sprawowali regenci' Ten styl rządzeniaprzetrwał w Tybecie do połowy XX w. Na pocątku XVIII w. w rywalizację pomiędzy szkołami buddyjskimi i arystokracją tybetańską wmieszaĘ się róŹne mongolskie plemiona, plądrując klasztory, a naw€t mordując jednego z regentów. Wygnany młody VI Dalaj Lama został z$adzony przez Chińczyków, którzy najazdy mongolskie wykorzystali jako pretekst do ingerencji w wewnętrzne sprawy Tybetu. Cesarz Kang-xi wysłałdo na Dachu Świata' ',kraju swoją armię, która oficjalnie miała pomóc Tybetanczykom pozbyć się Mongołów. Wprawdzie wojska Ębetańskie same poradzĘ sobie z intruzami' jednak Chiny uznaĘ się za zwierzchnika i Tybe',opiekuna'' tu. Cesarz został patronem VII Dalaj Lamy, a w Lhasie rezydował odtąd staĘ przedstawiciel Chin - amban' z niewielkim oddziałem chińskich Żołnierzy. Władcy Państwa Środka uważali Tybet za swoje lenno, jednak sami Ębetańczycy ujmowali stosunki z sąsiadem jako układ ,,patron - kapłanl Dalaj Lamowie nadal uważani byli w Chinach za najwyŻszych duchowych przywódców buddyjskich. PóźnĘsza historia Tybetu to walka o utrzymanie autonomii opartej na związku polityczno-religijnym z władcami Chin. Ponieważ kolejni Dalaj Lamowie żyli dośćkrótko' władzapraktycznie spoczywała w rękach regentóq na których nacisk wywierali ambanowie. To dzięki ich intrydze Tybetańczycy zamknęli się w dobrowolnej izolacji na 150 lat' Wojsko tybetańskie, wbrew wydawanym przez chiński rząd zezwoleniom, wyrzucało z kraju wszystkich obcokrajowców. Dopiero zarządówXIII Dalaj Lamy (1876-1933)' gdy Chiny zajęte byĘ własnymi kłopotami, Ębet nieco otworzf się na świat. Pod wpĘwem Brytyjczyków rząd tybetańs|
ul
I
uciec z kraju. Udało mu się ptzekoczyć granicę indyjską. XIV Dalaj Lama osiadl w Dharamsali, w północnych Indiach, gdzie do dziś znajduje się siedziba rądu Ębetanskiego na uchodźstwie. Powstanie w Lhasie,'tak jak w cĄm Tybecie, zostało brutalnie stfumione. Eksterminowano nie tylko rdzenną ludność,ale systemaĘcznemu niszczeniu poddano większość dziedzictwa kulturowego Tybetu (np. z6259kl:asztorów pozostalo tylko 13 według danych tybetaliskich, 4l według chińskich). Starcie ateisĘcznej ideologii Mao z teokracją tybetanską musiało przynieśćzagładę tej drugiej. Szłzególnym prześladowaniom poddano mnichów i mniszki. \ry 1964 r. pod zarzutem zdrady i organizacji kontrrewolucyjnego spisku jeden z najważniejsrych duchowych przywódców Ębetańskich - X Panczen Lama został osadzony w areszcie domowym' a następnie wtrącony do więzienia. CzęśćĘbetu przekształcono w 1965 r. w okręg autonomiczny, a pozostałe prowincje włączono w do prowincji chińskich. Po śmierci Mao Zedonga represje nieco osłabĘ rozpoczęto negocjacje, jednak problem Ębetu nadal pozostaje nierozwiązany. Obecnie równie wielkim zagrożeniem dla ,,kraju na Dachu Świata" jest prowadzona na jego terenie rabunkowa gospodarka surowcowa' powodująca degradację środowiska naturalnego. Dzięki polityce demograficznej władz chińskich doszło do sytuacji, w której Tybetańczycy stali się mniejszościąnarodową we własnej ojczyźnie' Sprawa Tybetu istnieje w świadomościświatowej opinii publicznej głównie dzięki działalnościXIV Dalaj Lamy, który bezustannie apeluje do władz chfuiskich o podjęcie dialogu. Spotyka się z przywódcami politycznymi i religijnymi. w 1989 r' XIV Dalaj Lama został laureatem Pokojowej Nagrody Nobla, natomiast w 2001 r. otrzymał w Polsce Order Ecce Homą który jest przyznawany ludziom, którzy wbrew wszelkim przeciwnościom' poPrzez konsela'ventną działalnośćdają świadectwo bezinteresownej miłościbliźniego. Dziedzictwem ,,kraju na Dachu Świata'', które zyskuje coraz większe uznanie na świecie, jest oryginalna szfuka tybetańska. }est ona silnie zakorzeniona w filozofii buddyjskiej' którą tak naprawdę wyraża, Poprzez zastosowanie arĘsĘcznych środków wyrazu' podporządkowanych dokładnym zasadom kanonu. Termin sztuki Ębetańskiej odnosi się nie tylko do dzieł powstaĘch na terytorium samego Tybetu, lecztakże poza jego granicami: w dolinach Ladakh, Nepalu, Mongolii oraz południowo-wschodnich Chinach. Dzieła Ębetańskie powstałe w tych Ęonach Azji posiadają cechy, które często uniemożliwiają dokładne określenie miejsca ich pochodzenia. Ich źródło tkwi jednak w kulturze tybetanskiej. Sztuka sakralna Tybetu wywodzi się glównie z tradycji buddyjskiej sztuki Indii, na którą nałożyĘsię wPłrwy bon. Połączenie to stworzyło unikatowy styl a zarazem temaĘkę przedstawień. Źródłem inspiracji dla nich byĘ również wizje doświadczone podczas medytacji, które zostĄ opisane bądź namalowane. Sztuka tybetańska czerpala z różnych źródeł - indyjskich, nepalskich czy chińskich. Tybetańscy arĘścinie przejmowali jednak wpĘwów z innych kultur bezrefleksyjnie, ale przetwarzali je, tworząc oryginalne dzieła. Dlatego dzięki własnemu srylowi tybetańskie obrazy, rzeźby czy wyroĘ rzemiosła artystycznego są dobrze rozpoznawalne i niepowtarzalne. Pierwszymi artystami w Ębecie, którzy malowali freski i tanki oraz wykonywali rueźby byli obcokrajowcy.6 Rodzimi arĘŚci wyjeżdżali później często na naukę do Indii, których wpłrw na sztukę Ębetu jest bezsprzeczny. Kształcili się m.in. w ośrodkach Gandhara i Mathura.7 W Gadharze wypracowano styl charakteryzujący się wp}ywami hellenistycznymi - w malarstwie występowĄ np. korynckie kapitele, w rzeźbie drapowania szat, skręt włosów, zaznaczonamuskulafura ciała. Kompozycjęw malarstwie dopełniĄ rozbudowane ornamenty' wypełniające puste Przestrzenie.E Z Nepalu do Tybetu przywędrował styl palijski' który charakteryzowal się stosowaniem klasycznych form, bogatą ornamentyką i ,,świetlistościipostaci (do inwazji Chin na Ębet w Lhasie istniał ośrodek nepalskich
rzemieślników).
Chińskie wpĘwy na szfukę rybetańsĘ nasilĘ się w XIII i XIV w. za czasów panowania dynastii |uan. Wptywy te objawiĄ się w przedstawianiu głębi, stosowaniu krajobrazu z charakterystycznym kształtowaniem skał, chmur, zwierąt, diagonalnym układzie postaci, naciskowi położonemu na detal i bardziej pastelowej kolorysĘce. Inspiracje sztuką chińską widoczne są szczególnie m.in. w przedstawieniach szesnastu Arhatów, czterech strażników światai innych tematach zaczerpnlętych ze szfuki chińskiej. Ikonograńa buddyzmu rybetańskiego jest niesĘchanie rozbudowana, a niektóre z przedstawień mogą być dla odbiorcy zZachodu szoĘące' Panteon tybetanski zaludniają nie Ęlko wizerunki Buddy ŚiaĘamuniego, jego uczniów, arhatów, joginów i lamów, ale takze pojawiają się w nim licznie buddowie, bodhisattwowie, bóstwa medytacyjne, strłżnicyDharmy iĘ. Bóstwa występują zarówno w formie Ęodnej, ale także gniewnej, groźnej. Malarstwo Ębetańskie powtarza wyPracowane przez wieki ikonograficzne schematy. Kanon był rygorystycznie przestrzegany do tego stopnia, że ezasami wzór był drukowany na podobraziu, aĘ
w najmniejszym stopniu nie doszło do odstępstwa od ustalonego schematu. Wizerunki tworzoneprzez arly-
stów tybetańskich pełne są ukryrych znaczeń. Dzieła te, l
Najbardziej charakterysĘcznym rodzajem malarstwa tybetańskiego jest thąnką czyli obraz''. ''święty W centralnej części tanki - lustrze lub zwierciadle, znajduje się malowidło - przedstawienie buddów, bo-
*dhisattwów, sceny z życia historycznychbądż legendarnych postaci lub mandala. Szczegóły ikonograficzne opisane są w naukach buddyjskich' które opisują każdy detal formy, proporcji i koloru. Zgodnie z nimi, przedstawienia te ukazują prawdziwą istotę natury. Malarstwo ma być wyzwoleniem przez znak Dlatego wykonanie tanki jest uznawane za akt medytacjig, co przy wszystkich różnicach kulturowych może nam przywodzić na myśl,,pisanie'' ikony. Tanki malowane są na tkaninie' według obowiązującego kanonu' przy użyciu gwaszy.lo oryginalne farby byĘ pochodzenia mineralnego lub roślinnego,natomiast w XIX w. pojawiĘ się kolory syntetyczne.Zwierciadło obszyte jest bordiurą z tkaniny (najczęściej z jedwabiu), której części mają synboli czne Znaczenie.l l oprawa tanki stanowi łącznik pomiędzy światem namalowanym a rueczywistpn. Do kompletnej oprawy należałateżzasłona z gazowego jedwabiu zwana ,,zasłoną szacunku'' (osłaniała wizerunek przed kurzem i okopceniem przez lampki, chroniła także ptzy zwijaniu oraz przed,,niepowołanymi oczyma''). Tanki wieszane były nie tylko w świąĘniach, Iecztakże w domach, w ołtarzykach. Większe noszone były w procesjach lub umieszczane na murach klasztorów. Przechowywano je w postaci zwojów' |ednym z najbardziej znanych i typowych jednocześnie przedstawień sztuki Ębetańskiej jest mandala' połączeniem koła i kwadratu, gdzie Mandala oznacza ''koło'lub ',centrum'' i opisuje ksztah. lest bowiem koło jest symbolem nieba, zewnętrzności i nieskończoności, natomiast kwadrat wyobraża sferę wewnętrzności- tego, co jest związane z człowiekiem i ziemią. obie figury łączy punkt centralny, który jest zarówno Początkiem jak i końcem całego układu' Każdy punkt tego układu ma swoje znaczenie. Mandala jest odwzorowaniem energetycznego Zewnętrznego i wewnętrznego uniwersum. Malowana bywa na tankach, freskach, ale także tworzona jest z kolorowego piasku podczas rytuału inicjacyjnego. Po zakończeniu ceremonii wzór zostaje zatarĘ, a zebrany piasek wsypany do rzeki.tz
Rzeźbiarze byli nazywani w Tybecie ,'twórcami bogów' i nie byli uważani za artystów Za swojąpracę nie otrzymywali wynagrodzenia, poza tworzylvem i jedzeniem.'3 Rzeźba Ębetańska wykonana jest głównie zbrąnl.|ej precyzja dowodzi wielkiego kunsztu metalurgicznego jej twórców. Brązy tybetańskie są zarówno niewielkie' jak i całkiem dużych rozmiarów. Wykorzystywano w nich czasami także przetopione fragmenĘ starych rzeźb. Rzeźby montowane byĘ z oddzielnych elementów (ramion, torsu, biżuterii' szarf, iĘ'), powstĄch poprzez odlew na wosk tracony' Poszczególne częścimontowano razem Przy pomocy nitów, zatyczek lub zapinek. Połączenia częścibyĘ tuszowane, cyzelowane, a na końcu pokrywane patyną.Przed ukoń_ czeniem figury byĘ złocone. Polichromowane byĘ włosy, twarze i atrybuty. Pod wptywem sztuki nepalskiej, rzeźbybyĘ również dekorowane turkusami, rubinami lub koralem, a także inkrustowane złotem i srebrem. Dominacja rueźby z brązu wynika z tego, że drewno było w Tybecie rzadkim materiałem. Natomiast glina wykorzysfiana była do maĘh wotywnych reliefów zwanychtsą-tsa' Z kolei sprowadzona z Chin laka, nigdy nie stała się w Tybecie ważną dziedziną rzemiosła. Występują także wyroby z papier-mache, ale pojawiały się one przede wszystkim w Mongolii. istota buddyjskiej rzeźby leży głównie w syrnbolice. Podstawowe cechy, gesty rąk, pozy i symbole byĘ zaczerpnięte ze wzorników ikonograficznych. Barwy biżuterii i ubiorów także byĘ precyzyjnie określone. Figury uważane byĘ jako środekułatwiający medytację poprzez czczenie bóstwa. Z drugiej strony rzeĄ byĘ ucieleśnieniem lub ,,domem'bóstwa, które było przywoływane rytuałami. ostatni etap jej tworzenia polegał na konsekracji rzeźby poprzez umieszczenie w jej wnętrzu ,,ofiary''' Były to diamenty, miniafurowe wizerunki' ziarna, ryż, zwoje z modlitwami' itP' To' co wkładano do środka podlegało dokładnie sprecyzowanym zasadom' Na koniec, po włożeniu ofiary, spód rzeżby zasłaniany był blachą. |eże|i rzeźba została otwarta była desakralizowana. Kultura i sztuka ,,kraju na Dachu Świata'' są jednymi z najciekawszych przejawów bogatej cywilizacji orientu, która od wieków fascynuje ludzi Zachodu. |ak napisał znakomity znawca Ębetu - Marek Kalmus: iżycie jego mieszkańców są zupełnie inne, niż wyobraża to sobie większość ludzi w Europie i Amery''Tybet ce.Ębetańczycy - mimo wielowiekowej izolacji od świata- w niczym nam nie ustępują, a nawet są bardziej pragmatyczni i skuteczni w codziennym działaniu, zachowując przy tYmwiele tradycyjnych wartości duchowych, które często u nas popadĘ w Zapomnienie lub są wsĘdliwie ukrywan e. Z drugiej strony baśniowy świat
tybetańskich mitów i legend przeplata się z normalnym życiem i jego cudownością' RzeczywistośĆ jest bowiem znacznie bogatsza, niż nam się to wydaje.''|a
'
M
Kalulus' Tybet' Legenda i rzećł,w ist ość,Krakólv
l
999,
s
24 27.
r|edynawjęzykupolskinlpulrlikacjanatenatjęZykatybetańskiegoto:A
Baleia-Slarz)'ńskr,M Mejor'Klasycznyjęzykt\,belański,$'arszawa2002. rNl. Kalnrus, op cit, s, -36-35l Życiorys XlV Dalaj Lany podaję za oficjalną stroni1 lego Śrr'iątobliwości: httP://wu'tfldalailama.com '\\'ięcej o chińskiej agresji na l'ybet można zncJeźć w publikac;i f{elsińskiej Fundacji Praw ()z'łtrrvieka: T1,bet' Czas żelaznych ptaków'Warszawa2002 ''K- Lewatrdowsku-Michrlska, /,tolrogrf a buddyjskiclt zlto.jów malowanycll,\^,!arsz-awa 2003' s 35-,Ą Jakimowicz' Sztttką]ndii,\\łarszalva l99l,s 72 79 ! K. Lervandorvska-I,tichalska, op.cit, s 27-28 u M \Ąbjtcz-ak' Oprnwl thanki ntongokkicj - zagadtlienia konscrwattlrskic, rv:] 7bl ll'isłie s ludią o sztuce tlrietltu. rcd J. Ntalinowski' lv{ Wo tczak, Toruń
2rJ05,
lllt, s.205
I
1bruń 2004''l'.l' s l29-l3ó. ]'ir{ \Ętcz.ak, op cir s 206'207 , s.
_Ę
7.
tr Ibidem,s 5l rrN{ Kalmus, op cit, s tl
Tybetuiskie kobiety kręcące młynkami modlitewnymi w starej części Lhasy. Fot. A' Helman_Ważny i'l) \Ą'azny
j
]
{",
it
p;
$e
g'
;a
'!i
*; *:l ;-g
i"
ł9rygę{.i.t
P'
3-,
ćr!
;:1 (-:i
;y f .t'f:ł ź l;iź s&śł'*;*'l l,:1 ,t|,ł:"
Agni eszka Helman -Ważny, Miro sław a Woj
tc z
:ł.: j ł; łł.!rł
ak
Zabytkl pochodzące z odlegĘch krain, takich jak Ębet, wciążktyą w sobie wiele tajemnic. Drzeworyty dotarły do nas w takiej formie, że trudno jest do końca rozwiązać wszystkie kryjące się w nich zagadlo. TrafiĘ one w latach 1966-|970 do Muzeum okręgowego w Toruniu, jako częśćkolekcji ofiarowanej przez Tadeusza Wierzejskiego. w 1969 roku zbiór tenznalazł srvoje rniejsce w Kamienicy pod Grviazdą, gdzie zna)duje się wciąż rozrastającą się kolekcja dzieł sztuki Dalekiego Wschodu. Kilka lat temu zrłrócono uwagę na zbiór1 podczas kwerendy doĘczące1sztuki orientalnej w Polsce . Zbiór drzeworytów został przekazany przez darczyńcę bez opisów, pozwalających na bliższe określenie miejsca powstania czy na\4/et ich pierwotnego przeznaczenia. W kręgu kulturowym Ębetu, grafika nie pełni roli samodzielnego dzieła sztuki, a raczej funkcję służebną, pozwalaj4cą na łatwiejsze, zrozumiałe dla wiernych komunikowanie się z Absolutem. Pierwsze pyania, jakie się wówczas pojawiĘ, to między innymi: jakie było pierwotn eprzeznaczenie drzeworfów, co przedstawiają, skąd pochodzą, jak zostaĘ wykonane? Kto i kiedy przeprowadzał ich rvcześniejszą ,'konserwację''? Następnie, wspólnie ze studentami, w trakcie zajęĆ, odbywających się w Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry UMK' podjęĘśmy prace konserwatorskie, mające rra celu przygotowanie zabytków do wystawy. Zbior drzeworytów szybko stał się również przyczynkiem do stopniowego odkr1rłania fascynującej historii sztuki i rzemiosła w Ębecie, będących niegdyś rrieodłączn1rn elementem życia tybetańskich mnichów. Zbiór poddanych badaniom drzeworytórł'wpisuje się doskonale w tradycję buddyzmu tybetańskiego. Częścgrafik, to przedstawienia Arhatów _ według przekazów - budd11skich istot, niewidzialnych dla ludzi, kryjąc;uch się w sekretnych miejscach Ziemi. Czuwają one, by przetrłvĄ świętenauki Buddy i ich rvłaściwa praktyka' Drugą częśćzbiorów drzewor1-tów stanowią fragmenty modlitw, zapisanych tybetańskim pismem uczen [dbu can]. Religijne znaczenie zab1tków nie jest poddawane żadnym wątpliwościom,jednak ich forma nie jest już tak jednoznaczrra i wskazuje na kllka możIiwościzastosowania w trakcie praktyki religijnej. Cechy charakteryzujące formę zabytków to: ich format, sposób rq.konania odbitek, rodzaj ńl1tych materiałów, takich jak papier i tusz' jak również rodzaje zntszczeń, powstaĘh w iłyniku uży1ko'rvania zabytków Format i niewielkie rozmiary odbitek drzewor1.torłrych są typowe dla tybetańskiego malarstwa miniaturowego (tsakl)'?, dlatego mogĘ one stanowić rysunki przygotowane jako podłoże do malolvania miniatur. Wówczas jednak nie miaĘby takich zniszczei,j'ak zachowane w tej kolekcji drzewor1ty. Rólvnoległe' pionowe zagniecenia i pęknięcia, jak również ślady złoŻen sugerują, że raczej zostały znaIezione i rłryjęte zwnętrza niewielkiej stupy, z posążka Buddy lub z młynkórł' modlitewnych (iI' 1).
Il. 1, Drz'eworr,t zapisany słabo widocznym pistrrem dbtl can w ięzykl tybetańskinr Widoczne rórvnoległe, pionorve zagniecenia i pęknięcia';ak rół'nież śladyzłoŻeń, ct': sugeruje, że z'ostał znaleziorry i rv1jęty z. wnętrza niervielkiej stup1,, posążkrL Buddy lub z nrlynkólr' lnołlliteltnych. }'ot. A. Helman \Ą'ażn1'
Drzelr'oryty stanor'vią waŹny element w sztuce tybetańskiej. odbite na papierze teksty modlitw, mcłntf nakJejano lub po prostu zwinięte, układano We wnętrzu różnej wielkościmłynków modlitewnych (il. 2).Miały one błogosławic wszystkie istoty znajdujące się r'l'pobliżu' Drzeworyt mógł też zastępować
i obrazów
thanki |thang kha]r. Dla wielu Tybetańczykórv była to tańsza i łatwiej dostępna forma posiadania wizerunku
bóstwaa. Związek z thąnkami jest jeszcze bliższy poprzez to, że często taki drzewor),t jest początkową fazą powstawania thąnki, tzn. sposobem nanoszenia konturu na podłoże płócienne bądŹ jedńabne. uzyikur'y kontur był poprawiany pędzlem i stanowił punkt łvyjściowydo malowania. Dzięki temu udawało się zachować niezmienne proporcje, które są tak istotr-re w ikonografii i ikonometrii buddyjskiej5. Technika kiylografii służyłarównież powstawaniu jantr _ geometrycznych symboli, które są wizuainym przełożeniem mąntr. Diagramy przedstawiające obrazowo dynamikę świętychsymboli są uproszczonymi mandalami. Sl<ładane w kostkę i owij sPos nitkami, a następnie pobłogosławione przezlarnę'
noszone
przez i umies
były edstawienia figuralne, a zwłaszcza teksty religijne były nnych bóstw, jak również w oprawionych w drewno iub
jako z pos
zlvijane metal maĘch talizmanow gau. Taka technika była także wykorzystywana do drukowania tzw. chorągwi modlitewnych (rltłng-rta), charakterystycznych dla krajobrazów Nepalu, Ębetu, Bhutanu czy Ladakhu (il. 3). Są to prostokątnj,rl tro;kątne kawałki bawełny zadrukowane modlitwami, świętymi znakami i sylabami. Róznego formatu chorąlwie można dostrzec juŻ z da]eka podczas wędrówki w górach, zawsze w pobliżu miejsc ku'itu związanego z buddyzmem. Są wieszane jako osobiste lub rodzinne dary i traktowane iako błogosławieństwo ora) przypomnienie nauk Buddy.
Il' 2' MĘnek modlitcwn1' Qnani) i tybetańska książka blokorva Il
ta_
ze zbiortiw Muzeum okręgorvego tv lbruniu. We wnętrzach kich młynków znajdorvałr' się odbite na papierze teksty nrodlitrł', mantr i śrviętych obrazów l;ot. B Swobodzińska
3. Chorągwie norllitewnc (rlung'rta) na przcłęczy wc ryschod_ ' ninr Tybecie. Fot A' Helman_Ważny i T. rł,"zny
Wszystkie 44 konserwowane grafiki zostały odbite z kjockÓw ksylograficznych. Ksylografia, wykorzystująca drzeworyt, była główną techniką powielarria obrazów i tekstów w Azji Środkolv.j i * Ębecie, jak również prekursorern czcionki drukarskiej. Najrł'iększą popularnością ta technika cieszfa się w Indiach, Chinach, Tybecie i Nepalu' W Indiach technika drzeworytu stosowana była już w II wieku p..,.e. do odbijania W źródł ach nie maprecyzyjnej daty rtynalezienia ksylografri. technika II a IX wiekiem w Azji Środkowej i w zachodnich re_ hin. Istni et mógł być kolebką tego sposobu reprodukcji tekstu7. Nie znaleziono jednak wystarczającego potwierdzenia w fakach, aby utrzyrnać tę hipotezę. Najstarsze zachowane odbitki buddyjskich formuł i oddzielnych znaków pochodzą zlat 627-648. w z.odłach historycznych, powielanie tekstu sposobem ksylografii wspomniane jest w listach chińskiego, buddyjskiego pielg1zy-
ma lching, Żyjącego w latach 635-7138. W |aponii znajdują się buddyjskie zaklęcia (dharani) z\at768-770, zapisane w języku chińskim. Znaleziono również wzmianki w chińskiej literaturze o odbitkach z 835 roku, przygotowywanych w Syczuanie9. W Dunhuangu natomiast znaleziono ksylograficzną odbitką chińskiego tekstu Diamentowej Sutry z 868 roku|o, którą uznano za najstarszą datowaną tiiązt<ę na srviecie. Książka ta ma formę zwoju, zawiera sześćarkuszy z tekstem i jeden mniejszy, ilustrowany drżeworytarni. Pierwowzorem ksylograficznego sposobu powielania tekstu były pi eczęcie. Tekst lub rysunek do powiele_ nia kaligrafowanonaprzeźroczystym paPierze. W odwróconej postaci (lustrzane odbicie) lraklejano na wcześniejprzygotowaną i wyszlifowaną deskę z twardego gatunku drewna. Za szczegóInie cenione'przy wyborze desek na k]ocki drzeworytowe uchodziło drewno gruszy i jojoby (daktyla chińskiego)]|. NasĘpnie według konturów które przebijaly przez papier, wycinarro o Lległośćmiędzy znakami o.", i.h pr"ryiy,1ry kształt.
W efekcie otrzym)Ąvano relief lustrzanego odbicia tekstu. Przyg
$Tkonania drzeworyórł' to papier jednowarstwolvy i lt1jątkolvcl cienki. Arkusze papieru nie są jednolite rr'srvojej grubości,nają liczlre ;lrześlvityi zgrubienia'
Zmierzono grubośćpapieru kilku grafik. Dokrlnano pomiaru w różnych miejscach. Wyniki lvahały się od 0,06 do 0,44 n'rm. Stosor'vane metocly lryrobu papieru i warunki nie zawsze poz'rvalają na róu'nomierl]e rozu'łóknienie surowca i precvz1'jrre uryianie arkusza o tej sanrej grubościLó. Tusz uż1ty do wl'konania odbitek przebija na drugą stronę, co wynika z dużej chklnrrościpapieru.
'lyp papieru może bvć wskazórvką do usta]enia miejsca pochodzerria c1rzeworyt
modliterv Archi-
4 l)eska ksylogriłficz-na clo porr'ielania chori1gv'j tlych ptzechow1łvalla rv I ibrar1' clf']-ibetan \'Vorks and lv I)haranrsali' tndie Fot' A' He]lnarr_\\raŹny i 'f
Il'
'cs
Il. 5. Fragmerrt drzervcrry.tu oclbitego na papic.rze ręczllie cz'erpan;'m
żeberkol'rym lv trakcie uzupełnialria ubrtkól' odpol.iednio dobrir-
\\Iażnv 'll].i#.''"J"Ji:,;l'li'l;i;,,,:;:
a clrzervoryty zostały'rr1'konane w klasztorze rv Tybecie.
'Przs1mująchipotezę
,::i"i:'ij:'"*oJ1u;;i:' ".. "'n.'
o celowości\Ą.\Iboru tego typu papieru, można uŻnać, Że wykonane na tak cienkim papierze odbitki mogły posłużyćjako talizma_ ',serce''
nólł', stupy' czy też posąŹka Buddy. Skład lvłóknisty papieru Wskazuje również na pochodzenie papieru spoza Tybetu' Zbadano próbki pa_
pieru pobrar-re z grafik o s1'gnaturach: M'l'i D\Ąii267' M f/D\Ą'/277,273,272. Wykonano arla1izę na podstalr'ie obserrvacji mortblogicznej rtłtikien pod mikroskoPelll przy powiększeniu 40-200x o1ą2 11'1óarll'iania rvłókien w odczvnnikr'r Herzberga. We wszystkich prz1,padkach zarejestrtlrval1o obecność rvięcej niż jedrrego rodzaju u'łókien \\'papiel7.e , co zwlrkle rlie zdarza się w papie rach tybetariskich. Papier grafiki MT/Dw l267 składał się z włókien drzewnych o ostro zakończorrych końcach, barwiących się na kolor fioletowy' Średr-ria z siedrr'riu pomiarórv sz-erokości tych rvł(lkier'r w)Iniosła 13,61 pnr. Drugi rodzaj włókien to zabarwione intensr'rvnie lla czerlvono, szerokie (ok. 3 raz.1' sZeIsZe lriŹ rr'łókna barrviące się na fioletorvo) i układające się wstąż.korvo włókna z lvyraŹnyni, Poprzecznymi pęknięciami, clrarakterystycznynli dla rvłókien ramii. Średnia z. dz-iervięciu pomiarów szerokościwłrikien ralrrii wytlosiła 23'21 ptrn' W papierze grafiki M1'/l)w l277,273, z72 arraliza wykazała obectrośc włókien ranrii oraz nielvielką ilośc, niezidentr'fikoy,anYclr' pojarviaiąc1'clr się lv papierach trzech reprezentacyjrr1'ch próbek, grubych włókien barrviących się na kolor żriłty, o rr'r'raźtlytlr kształcie liścia.Drzelvorya)] 7 tej kolekcji wykonano, rvięc lla papierach typu chińskicgcl, z lvłókien nrieszanych m.irr. mas drzewlrych z dodatkietn rallii. Drz.elvorytv odbijano przy trżvciu czal'tlej' brązolvej i cz.erwolrej farby. Zastosowarrie farby na bazie pigmen tu orgallicznego, a nie tusZu pl7.ygotowiulego z sadzy (tak jak rł' ]ybecie), rnogło rór,vnieŻ świadczyc O tyln, Że odbitka była jedynie etapellr pracv, a nie ostateczlryll w)'tworem sztuki. T;-betaicz1,cy używali czalllego tusZu Pr7-\'goto\\i\''\\'allego rvedług przepisu chiriskiego lub ind1'jskiego. Podstałr'o'trTrn składnikienl była sadza, którą ucierano u' u'odzie z dodatkiem kleju zrł,ierzęcegcl' Wysuszol]ą masę przechowywano w formie kulek, które prze
z- rozległ1łlli tLby1]i"*i ptrrvstałynli na skrttck użr1kolr'ania zabvtktt, szczcgtilnic długiego czasrt przechorvr' tr'altia rr. tornlie poskłlidan1'ch JLrb Z\\.inięt}'ch z-rvitklirr' papicru. I]ot A Helnlan \\hŹn1'
]l.6. l)rzclorvt
Il 7 Nalicugrirfikit'1.1glnigy'idoczncżó]teś|adypoklcjtt ]rol
A
FlcJlllatr-\VaŻn1_
czego śladyb1ły ciągle widoczne nrim
Postrzępione. Na wielu drzeworytach widoczne są żółte, czasem lekko zbrązowiałe śladypo kleju (il. 7). Przedstawienia wielu ksylografów są mało wyrażne, jednak w większości czytelne. Prawdopodobnie tak delikatnie byĘ odbite. Tusz na grafikach mógł także wyblaknąć na skutek zmian ich pierwotnego przeznaczenia lub wcześniejszych prac, polegających na prostowaniu grafik.'8 Zalożeniem przeprowadzonych prac konserwatorsko_restauratorskich było wzmocnienie struktury i zabezpieczenie zab1'tków przed zniszczeniem|9. Obok strukturalnego wzmocnienia papieru i druku, celem restauracji grafik była poprawa ich wartości estetycznych i przygotowanie do ekspozycji. Zabyt'ki pochodzące ze wschodniego kręgu kulturowego są specyficznymi obiektami i wymagają nieco odmiennego traktowania niż obieĘ europejskie. Z załoŻenia więc, papier grafik nie był wybielany i nie wszystkie zaplamienia zostały usunięte. Ubytki tuszu nie byĘ punktowane. Zachowano oryginalny stan odbitek. Grafiki zostaĘ zdublowane na bibułkę konserwatorską' aby mogły być póŹnle1 zamontowane W passe-partout i eksponowane. Właściwysposób montażu grafik i przechowywania powinien zachować ich obecny stan na bardzo długi czas'
Grafiki poddano badaniom w ultrafiolecie. We
wszystkich obiektach, z wyjątkiem grafik o sygnaturach MT/DW I 265, 250, 244, 269, 264, 266, zaobserwowano żóhą fluorescencję o różnym nasileniu (od jasno - do ciemnożółtego)' wskaĄącą na obecność plam po kleju (il. 8). Rozkład plam śrviadczyło klejeniu tych grafik do powierzchni w wielu miejscach Il. 8. Zółta fluorescencja o różnym nasileniu wskazlrjącą na obec_ nierównomiernie. Ksylografy kolejno poddawano nośćplam po kleju zaobserwowana w trakcie badań w ultrańolecie. kąpieli w letniej wodzie i pozostawiano do swobodnego wyschnięcia. Gdy papier był jeszcze wilgotny, usunięto szpatułką resztki kleju. Kolejną czynnościąbyło uzupełrrienie ub1tków' Do tego celu użyto kawałków kolorysĘcznie dobranego, długowłóknistego, wschodniego papieru2o. Łatki wklejano od odwrocia, na sucho przy użyciu kleiku skrobiowego (il. 5)'Ważnym etapem prac, pozwalającym na wzmocnienie bardzo cienkich papierów oryginałów a zatazem pozwalającym nabezpieczne zamontowanie grafik' był dublaż drzeworytów na bibułkę konserwatorską. Do klejenia użyto metylocelulozy 17o z rriewielkim dodatkiem k]eiku skrobio\^/ego. Zastosowano metodę całkowicie odwracalną ibezpieczną dla tego typu obiektów. obiekty zdublowano na bibułkę pozo_ stawiając marginesy ok. 3 cm, aby umożliwić póżniejszą ich oprawę w passe-Partout. W trakcie prowadzonych badań i prac konserwatorskich nie udało nam się odpowiedzieć na wszystkie postawione pytania. Stwierdzono, że odbitki powstaĘ na papierach ręcznie przygotowanych, żeberkowych pochodzących z terenu Chin. W icb składzie zidentyfikowano włókna ramii i inne pozaeuropejskie włókna. Ksylografy nie były odbij ane przez jedną osobę i mogĘ powstać w kilku ,,pracowniach'1 Sposób odbicia oraz nasycenie tuszem i farbami nie jest jednorodny. |ednakże pochodzenie poszczególnych grańk w dalszym ciągu pozostanie dla nas tajemnicą.Ptzspuszczalnie nie dowiemy się, z jakich posążków, mĘnków czy stup pochodzą. Podklejenie grafik na większe podłoŻe zPrzeźroczYstej bibułki pozwoli na poznanie pełnej formy grafik i oglądarrie ich takimi, jak przygotowali je do schowania w przedmiotach o przeznaczeniu sakralnym ich wytwórcy _ mnisi. Mimo, że nie udało nam się odpowiedzieć na wszystkie pytania, mamy jednak nadzieję,że dzięki takiemu przygotowaniu ksylografów do ekspozycji, zbiór tybetańskich drzeworytów ofiarowanych Muzeum ptzez Tadeusza Wierzejskiego, przyczyni się do zainteresowania niezwykle bogatą kulturą i sztuką Ębetu i zainspiruje do jej dalszego poznawania.
'Kwerenda została przeprowadzona w latach 2002-2003 przez Mirosławę'Wojtczak i Agnieszkę Helmm-Ważny z Pracowni Badań i Konsemac'ji Sztuki Orientu Uniwers1'tetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. ? M. Willson, M. Brauen, Deitiu of Tibetan Buddhism. The Ziirich Paintings oJthe lcotts Worthwhile to See (Bris sku mthon ba don ldan), Boston 2000. ' Tłanta (thang kha) to obraz religijny malowany na tkaninie' Z t,vbetańskiego termin thanka oznacŻa zwiniętą Powierzchnię' 14y' Nepalu zwijme malowidła znane sąjako prabha. Kompletna thanka zawiera przedstawienie figuralne i bordiuę. Formalnie składa się ze zwierciadła (melong) i oprawy (thang-mtha) wykonanej z tkaniny. Poszczególne części opmwy sPełniają rónnie ważnq rolę.iak rnalowidło. Sanr obraz bez oprawy i konsekacji nie ma znaczenia reli_ giinego.
'Zagadnienia dotycące znaczenia sztuki tybetańskiej dla prakryki religijnei zostaly opisane w: L. S. Dagyab,Tibetan Religious Art. Pat I: kxfs, Wiesbaden 1977; Rawson Philip' Smred TibeĄ London 199t; Redy ChandraL.' The opening of Consecrated Tibetafl Bronzes with Interior Contents: ScholarĘ, Conseruarioil, and Ethical Considuations,.Journal ofthe American Institute for Conservation', 1991, Yol. 30 (i). 5D' |ackson, }. |ackson, Tibetan Thangka Painting, Methods and Materiak, London 1994, s. 7l.; Lama Gega'Principles ofTibetąn Ar1 :lllustrations and EąIanations of Buddhist lconography aild lcolonrctry Auofthif,g to the Karfra Gardri School. Vol. l -2. Darjeeling I 983. 6N. Douglas, Tibetan Tantric Charms and Atnulets. 230 Examples Reproduedlrom OriginalWoodblocks, New York 2002. 7R. Shafer, Wordsfor,,PrintingBlock" aild the origin ofPrintin&,'}ounal ofthe American oriental Society", 19ó0,80, s.328_329. 3T. F. Cańer, The intention of printing in Chira and its sPread, westward, New York l955' s' 38. " M. Bopo6leoa-,{ecłroBcxu, ryKonuclał K*uaa 8 KynbnyPe wHffiparbHoń Asuu a doxycyntuaxcrcuil nąuob, [w:) P1*onucum KHuza a Kynbrnype napoóos Bocm
lbidem.
_ Seftc'7a Lud.ół Azji Środkop4 z Uniwers}'tetu Warszawskiego. '' Infomacja pochodząca z maszynopisu prof. Stanisława Godzińskiego l{ B. ogqauHłxos, Ilymeuecmaue a ?ir6eni, Moskwa 1957' s. l l6. ('l5) 2004, s. 27' '5 A. Helmm_\Ąlażny, Tibetan Historic Manuscripts as a Source of Information Dn Past PePermaking in Inruer Asia, [w:! IPH Congress Booli -37; A' Helman-Ważny, Asian Paper in Work o'f Art: a Comparative Fibu Analysis, .Handmade Paper" 2| (2) 2006' p' 3-9; A' Helman_Wazny, 'rybetańskie kiqżki w zbiotach polskich _ badaila i problemy konswatorskią Praca doktorska w formie manuskryptu znajdująca się w Zakładzie Konserwacji Papieru i SkÓry oraz w Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu' 2007 (promotor; prot. dr hab- A. B' Strzelczyk).
Dzieł Sztuki'', 2001' 12 (2), s. 50' 'ó A. Helman_Ważny, Produkcja tradycyinych papierów łłgórrch CmtralnĘ Azji, ',Biuietyn Informacyjny Konserwatorów -55. oz the Manufacture oflnł, -Ancient Nepal'' 1989, nr l t3 (8-9). '7 Ch' Ctippers, l*Przykładowe zniszczenia grafik (wybór z dokumentacji): . MT/D}V/250- Papier posiada liczne Pionowe a8niecenia Przy dolnej postrzępionej knwędzi zna)duje się nieńelki ub1tek.
.
MT/DW253-PapierjestpożółĘMiejscmizauwaźalnesąbrązoweplanlkiróżnejwielkości.PrzedstawieniejestwyrażniejszeniżnainnychgraEkach.
Po prawej stronie widoczne są pionowe mocne zagniecenia papieru, po lewej stronie dwa niełvielkie ub1'tki. MT/DW/255- Papier iest pogni€ciony. Prawa krawędź iest postrzępiona. Miejsami nuważalne są niewielkie żołteplamy. MT/DW258- z-auwaiahy jest duży ub1tek lewęo dolnego nuożnika, jakby wycięty ostrym narzędziem.
. . .
ne
MT/Dwl259- Predstawienieiest sIabo cz1łelne- Na papierze znajdują plmy. Prawy naożniłgrafiki jest posapm'v
się dwa duże poziome zagniecenia.
Miejscmi widoczne
są
żółte nierównomiel_
. MT/DW26l' Papier posiada kilka niewielkich ub1łków. . MT/DW2ó4- Przy prawej krawędzi znajduje się rriewielki ubytek. . MT/DW/ZóS- Widoczne są liczne drobne utłtki, szaególńe przy dolnej krawędzi grafrki. . MT/DW2ó6- Przedstawienie jest mało w1raźne. . MT lDw 1267 - Papier posiada kilka nie\Yielkich ubytkórv i agięć. Poza Ęłn grafika jest achowana w dośćdobrym stanie. . MT/Dlv/2ó8- PaPier jest pognieciony. . IyIT lDW lŻ70' 7ąuważalne są zagniecenia Pionowe i ukośne' Prredstawienie jest w}Taźne. . MT/D!V/27l' Papier jest badrc oslabiony- Ma liczne ub1tki różnej wielkości. Dolna i lewa krawędź papieru jest mocno PostrŻ.ęPiona. . MTlDwlz72- Papier jest błdzo zniszczony. Posiada dwa duże ub1tki i wiele mniejszych. Miejscami iest mocno ażółcony. . MT/DW273- crańka jest b*dzo zniszczona. Papier jest bardzo pognieciony i ma liczne ubytki. Przy prawej, postrzępionej krawędzi zaumż:alne jest
duże prredłcie o d}ugości3,8 cm. Papier jest pożółkły, miejscmi zbrqzowiĄ. . MTlDwlz74- Stan grafiki jest budzo zĘ. Papier jest mocno oŚłabiony, posiada liczne niewielkie ubfki' szczególnie przy dolnej krawę&i' Krawędź dolna i lewa są mocno PostrzęPione- widoczne są liczne pionowe i poziome zagniecenia papieru. Zauważalne są liczne óhe plmy. , M'[lDwl277- Papier jest pognieciony' szczególnie przy prawei kmwędzi. Miejscami auwźalne brąawe plamy. Lewa kruwędź papieru jest mocno
postzęPiona.
. MT/DW284- I. Pasek papieru pnetrmy jest w jedn)'m mieiscu dzieląc obiekt na dwa kawałki. Napis jest słabo cątelny. Widoczne są cztery duże ubyki i kilka mniejsrych. II- Papier jest baldzo Zniszczony. Posiada liczne duże ub1tki i agniecenia. Miejscarni do grafiki pnyklejone są fmgmenty inne3o papieru- Papier jest pożółkły'mieiscami zbrązowiĄ. IIl- Pzedstawienie jest nieczytelne. Papier posiada kilka niewielkich ubytków i jeden większy oraz liczne agniecenia w ńżnych kiermkach' l'A. Helnm-lĄ?żny' M. Wojtcak' The Re-corceruation ol Tibetan Woodcuts Jrotn the Diłrict Iy|useum o.f Tbruń' Iw:| ICoN/IPC Con|nence in Eilinburgh Preprints,2006. Wszystkie papiery użyte do uzupełnień pochodziĘ z kolekcji papierów Zakładu Konserwacji PaPiefu i Skóry -Ważnyi M. \{ojtczak. 10
UMK
i prywatnych zbiorów A. Helmm'
l-)
Analźza ikonograficzna drzeworytółł tybetańskich ze zbiorołv Muzeum okręgawego w Taruniu Kat arzy
n
a L ew an dow ską - Mi chąlską
Rozkwit drzeworytnictwa i wprowadzenie techniki reprodukcji ksylograficznej świętych tekstów i obrazów przpadaw Ębecie na okres tzw. ,,renesansu z Ganden'' (1400 - 1640).' Powstałe wówczas dziela sztuki, charakteryzujące się wyrafinowaniem i kunsztem artystycznym, wprowadziĘ do rodzimego malarstwa całkiem nową jakość.Według Boba Thurmana, szczególne oĄ.wienie życia artystycznego nastąpiło za panowania V Dalajlamy i wiązało się z jego misĘcznymi wizjami Ganden (niebiańskiego raju TusziĘ).2 ,,Renesans z Ganden'obejmował dwie epoki w historii sztuki tybetańskiej: począwszy od 1400 r' w powstającej dopiero szkole Gelug rozwijał się nieco ocięŻały, inspirowany sztuką północnych Indii styl bal bris, kórego wariantem był między innymi przejściowy styl ,,stupy z Gjantse'' (lata 1430-1440)' Następnie, za sprawą dwóch wybitnych ma)arzy: Mantagpy oraz Kjentse, w sztuce Ębetańskiej pojawiĘ silne wpłpvy chińskie (1440 - 1450)'3 Tradycyjne indyjskie motywy dekoracyjne, paleta barw i kompozycja zostały odtąd niemal całkowicie wyeliminowane z malarstwa tybetańskiego' |edyną pozostałościąindyjskiego dziedzictwa był wygląd bóstw, zaczerpnięĘ z brahmińskiego panteonu. David lackson twierdzi, Że artystyczna ekspansja kultury Chin nie miała nic wspólnego zwiĄnymiprzeżyciami Tsongakhapy, |ecz została zainicjowana na początku XV wieku, kiedy to władca chińskiej dynastii Ming - |ongle (rządy:1403'L424) ofiarował grupie prominentnych tybetańskich lamów (również jednemu z głównych uczniów Tsongkhapy) cenne buddyjskie obrazy i rzeźby.a Cztery dekady później obydwaj \Ą/spomniani malarze nawiązali do stylistyki owych dzieł sztuki i w ten sposób wywołali swoistą rewolucję w sztuce Tybetu. W połowie XV wieku zaczął się zatem nowy okres w malarstwie: od powstania stylu Menri (druga połowa XV wieku), poprzez różnorodne jego odmiany aż do stylu Menri-Serma, który w połowie XVIII wieku niemal całkowicie uległ wpływom chińskim. W XV wieku ożywił się handel między Tybetem a Chinami, skąd sprowadzano jedwab i kopiowano bloki ksylograf,czne z przedstawieniami popularnych tematółv' Różnice w wyglądzie i atrybutach poszczególnych postaci bogóq bogiń, strażników etc. są w istocie pochodną różnic zachodącychmiędzy poszczególnymi szkołami i liniami przekazu. Drzeworyby wykonywane w Tybecie od XV wieku stanowiły wazne uzupełnienie malarsfwa tanek. W przeciwieństwie do obrazów drzeworyty (występujące zazwyczaj w formie pĘek ksylograficznych) nie wykazywały istotnych zmian stylistycznych. Kompozycja przedstawień, atrybuty bóstw lub hierarchów pozostawĄ właściwiebez zmian. DrzeworyĘ stanowiły trwałą matrycę, na podstawie której kopiowano odbitki umieszczane jako ilustracje w święĘchtekstach lub w osobnych księgach - poradnikach do wizualizacjl Papier jako materiał był zawsze w Tybecie cennym surowcem z uwagi na ubogie zasoby drewna' Większośćomawianych tutaj wizerunków nawiązuje pod względem formalnym (kompozycja, atrybuĘ bóstw) do kompendium ikonograficznego pt. Rin'bjur1s i wywodzi się z dwóch panteonów: mongolskiego i ,,Narthang''' Większośćodbitek ksylograficznych pochodzi z Panteonu mongolskiego Kandżuru, który składałsię ze 108 woluminów, zawierających 756 ilustracji z bocznymi napisami w języku mongolskim i mandżurskim. Przy tej okazji warto wspom nieć, że ten ogromny zbiór tekstów został przełożonyz języka tybetańskiego w ciągu zaledwie dwóch lat (1628-1629) ptzez grupę trzydziestu pięciu tłumaczy.o Wszystkie księgi spisano srebrną i złolą czcionką, a na jeden wolumin przypadało siedem ilustracji. Drugim źródłem reprodukcji ram|eszczonych poniżej jest panteon ,'Narthang'', pochodzący ze zbioru Sądhąn tybetańskiego Tandżuru.7 Zbiór ten zawiera odbitki ksylograficzne wizerunków znaczącej liczby bóstw. odbitki te zostały wykonane na zamówienie Panczen Lamy bsTan.pa'i.ńi.ma.fjogs.las.rnam.rgjal z klasztoru Snar'tbry. Upowszechnienie druku metodą ksylograficznąprzyczyniło się do rozwoju drzeworytnictwa: ryciny wizerunków buddów, bodhisattwów i mistrzów buddyjskich ozdabiĄ księgi, a ich wykonawcami byli często najsłynniejsi malarze. Giuseppe Tucci opisał najbardziej znaną serię przedstawień kolejnych Panczen Lamów, których odbitki ksylograficzne wykonano w klasztorze Narthang w południowym Ębecie (od L737 r' do 1854 r.).8 Stosowanie techniki ksylograficznej jako podstawy do malowania tanek spopularyzowała tradycja malarska Menri-Serma. Nowością na gruncie tybetańskim byĘ między innymi drukowane thanki (tyb. dpar.ma). Podłożem tego rodzaju malowideł jest wprawdzie normalne płótno, jednakze kontury nanoszone są za Pomocą drewnianego klocka ksylograficznego. Technika nadruku ułatwia i ujednolica wykonanie. Artysta ograniczony jest do w1pełniania zarysów odpowiednimi kolorami. l{:
|uż wcześniejartyści tybetańscy nauczyli się, w jaki sposób można przyspieszf proces tworzenia thanek zaczęliposługiwać się techniką szablonową (Ęb. c'ags.par)' dzięki której przenoszono rysunki ze wzoru na ścianę, płótno lub papier. W rozmaiĘch tradycjach schematwykonania obrazu jest podobny: wpierwszej kolejności ma|arz kopĘe kompozycje naptzezroczystej kartce, która jest przymocowana do wzoru malowidła ściennego lub zwoju i perforuje linie tak wykonanego rysunku za pomocą gęsto rozmieszczonych dziurek. Kładąc szablon na zabarwionym podłożu i posypując go delikatnym proszkiem pigmentowym otrzymuje on wypunktowane obrysy, które wystarcry połączyć, aby uzyskać rysunek, dokładnie odpowiadający wzorowi. od XVIII wieku artyścizaczę|iużrywać drewnianych klocków jako wzorów ikonograficznych. Klocki okazały się łatwiejsze w użyciu aniżeli stosowane wcześniej ikonometryczne rysunki i własnoręcznie sporządzone książki ze szkicami' Drewniane klocki zaczęĘ odgrywać coraz większą rolę również w sporządzaniu samych obrazów, co ostatecznie doprowadziło do powstania zvtyczaju odbijania zarysów na zagruntowanym materiale. Ta technika pozwoliła artystom zaspokoić rosnący popyt na całe zbio^ry ll.rgqek, j"k qn serię 31 zwojów przedstawiających l08 epizodów zpoprzedniego ŻyciaBuddy' lub zbiór \zeŚĆclz,es,ęclu \zlachetnych Stawirów - sĘnnych Arhatów bądź15 tanek, ukazuj ących 203 epizody z życia Tsongkhapy - założycie|a szkoły Gelug. Ostatni zbiór zdobył większą popularność,gdy wzrosło kulturalne, religijne i polityczne znaczenie tej tradycji w Tybecie, Mongolii, a nawet w Chinach. Pielgrzymi udający się do świętych miejsc nabywali religijne przedstawienia wydrukowane na papierze lub bawełnie. Przed anaLizą ikonograficzną załączonych drzewor1tów warto przybliżyć najważniejsze zasady proporcji stosowane w malarstwie thanek. Ikonometria to w istocie podstawowa ,,gramatyka" sztuki tantrycznej. o kompozycji i proporcjach nie decyduje artysta' lecz nauka o właściwych miarach |skt. Pratimamąnalaksana, tyb. t'ig ć'ad)' która gwarantuje, że ikonograficzny językform zgadza się ze stosunkami wielkości' Proporcje, kolory, atrybuty i pozycje poszczególnych bóstw muszą odpowiadać z góry ustalon1rm konwencjom' dzięki czemu stają się doskonałe.1o W jednym z tantrycznych kompendiów Tandżuru _ Kriyasamgraha,|<óry pochodzi prawdopodobnie z XIII wieku czytamy: ,,feśli obraz współgra z miarami, doskonaĘh ksiąg zapewni to miejscu w którym on się znajdzie statecznośćl'" WedługlvIahakarunapundarika - Słfra, oświecenie osiągnie również ,,Ten, kto będzie zawsze rysował doskonałą postać Buddy'l1'Ż W innym fragmencie tejże sutry, można przeczytać, że ci,l
i
l7
Ikonometryczne opisy znajdujemy również w jednym z rozdziałów Tantry Samwarodaja.23 W przeciwieństwie do systemu Kalaczakryukazane tutaj proporcje nie ograniczająsię do postaci Buddy, ale obejmują również bodhisattwów, gniewne i łagodne bóstwa oraz strażników i strażniczki. luż od połowy XIV wieku zaczęĘ powstawać traktaty poświęconetej tematyce pozaTandżurem i Kandżurem. Najważniejszym z nich była rozprawa Bustona, l
l.buddowie -I25angul,
2' łagodni bodhisatlwowie _ I2O angul, 3. żeńskie bóstwa - 180 angul, 4. znaczące gniewne bóstwa _ 85 angul, 5. pomniejsze gniewne bóstwa _ 72 angul, 6.
ludzkie postaci - 84 anguP3,
Powstałe później traktaty ikonometryczne nawiązują wProst do roztóżnień Dóndruba poszerzającje o kolejne klasy: 7 ' jidamy (osobiste bóstwa medytacyjne) anuttarajogantry _ I25 angul, 8. praĘekabuddowie - 84 angul,
pomniejsi strażnicy _ 60 anguPa, Wielka jednostka miary - cĄi rozpiętośćdłoni od wyciągniętego kciuka do czubka środkowegopalca, zwana równieżmiarątwarzy - równą odległościoduszniszy do podbródka.Tala, czyli,,wielka miarti',liczy 9.
L2llbI2,5 sor.NaprzykJadwzorcowawysokośćBuddymierzy 120 lub I25sor,cĄilOtal.35 Tenpodział
opiera się na starym indyjskim systemie rytmu dziesiętnego Dąśątala.,,Ryt-'oznacza w nim jednostkę, według której skomponowane są przedstawienia bóstw hinduisĘcznych.36 Ikonometriawadżrajany, dąŻąć do precyzji, podzieliła małą jednostkę ,,sor'' na cztery mniejsze jednostki, które z kolei dzielą się na dwie
'-l
najmniejsze jednostki zwane ,,ziarnami jęczmienia''. Podobnie jak indyjskie teksty, również Ębetańskie źródła szczegółowo podają proporcje rysów twarzy, warg' nosóW czoła, brwi, uszu etc. Aby nauczyć się rysowania właściwychproporcji, uczniowie zaczynali od kreśleniazarysu Buddy. Proporcje powstałe przez odniesienie do wzoru stojącego Buddy miaĘ charakter paradygmatyczny, ale nie absolutny' Najistotniejszym i pod żadnym względem nienaruszalnym stosunkiem wielkości była proporcja wysokości stopy Buddy do wypukłości jego czaszki w)mosząca 4,5 :4,9 (stopa powinna tym samym byćwyŻsza od uszniszy o 1/8 wielkości). Przechodząc do analizy ikonograficznej na|eży pamiętać o programowym ,,schematyzmie'' przedstawień, które, zgodni e z tradycją' winny wiernie odzwierciedlać opisy bóstw i święĘch,zawarte w kanonicznych tekstach. Pierwsza grupa grafik ukazuje postać Buddy Śakjamuniego (dopuszcza się też pisownie:Sakiamuni, Sakjamuni; Śakjamuni _ mędrzecz rodu Śakjów) _ założycie|a buddyzmu. Siddhartha Gautama- książęzrodu Śakjów był synem Siuddohany _ władcy jednego z królestw |eżących u podnóży Himalajów, na granicy dzisiejszego Nepalu i Indii - i jego pierwszej żony, królowej Mahamaji. Przy1muje się, że zmatł w wieku 84 lat, choć różnetradycje podają odmienne daty jego narodzin - źródła indyjskie _ 448 r. p.n.e., greckie 566 r. p.n.e., a lankijskrc 624 r. p.n.e. Na pierwszej rycinie, z omawianej grupy widnieje klasyczny wizerunek Buddy, trzymającego miseczkę żebraczą, która symbolizuje nieuchronność śmierci i prz1pomina o nietrwałości.Na następnej dostrzegamy Buddę wykonującego rzadko przedstawianą mudrę góry Meru (tyb.Ri.rab), ftzecia ukazuje dwóch Buddów Medytacyjnych, czwarta - Buddę Medycyny (tyb.Sangdzie Menla), który symbolizuje w panteonie buddyjskim leczniczy,uzdrawiający aspekt oświecenia. Najwcześniejsze wzmianki znajdujemy w Sutrze Buddy Medycyny pt. Sutra ZasługPodstawowych Ślubowąń Mistrzą uzdrąwiania, Tathagaty promieniującego Lapis Lazuli. Forma ta jest niezwykle popularna we wszystkich szkołach buddyzmu Ębetańskiego. Na tankach ukazuje się go jako ciemnoniebieską postać, która w swojej lewej ręce trzyma misecĄ z lapis |azuIi zawierającą nektar długiego życia _ amritę, w prawej zaśw geścieszczodrości kwiat arura (łac. nazwa: Emblica oficinalis). Kolejna rycina (poz. 5) zawierawizerunek Amitajusa - Buddy długowieczności. Następna grupa rycin ukazuje rozmaite bóstwa żeńskie' Pierwsza z nich (poz.7) przedstawia boginię Zie|oną Tarę (sanskr. Syama Tara, tyb. sGrol mą ljan gu), która uchodzi za patronkę Tybetu. Bogini ta jest żeńskim bodhisattwą macierzyńskiej ochrony i współczucia' emanacją bodhisattwy Awalokiteśwary. Następna rycina (poz. 8) ukazuje Uszniszawidżaję lub Usznisza Widżaję (skt'Uśniśavijaja,tyb. gCug.tor' rnam'par.rgjal.ma), która jest jedną z najbardziej popularnych bogiń w Nepalu i Tybecie. )ej sanskryckie imię można przetłumac'zyć jako,,Zwycięska Pani Turbanu.37 Pierwszy czŁonnazwywskazuje funkcję, jaką bogini pełni w panteonie bóstw tantrycznych. Według tradycjimahajany, Uszniszawidżaja zamieszkuje w1pukłośćczaszki (skt. uśnlśa)Buddy' która stanowi oznakę jego oświecenia.Z tego powodu bogini uchodzi za strażniczkę mądrości wszystkich Buddów i zwana jest ,'Królową _ Matką Oświecenia''. Ponadto zalicza się ją do grupy trzech bóstw długowieczności.38Następna rycina (poz' 9) zawiera wizerunek strażniczki nauk Palden Lhamo - ,,Bogini Zwycięstwa''' która jest głównym żeńskim strażnikiem i jedyną kobietą pośród ,ośmiu Strażników Prawa'] znanych jako Drag.gśed. brygad39 W szkole Gelug jej emanacja w postaci Maczig Palden Lhamo (tybMa.gcig. Ęal.Idan.Iha.mo) pełni funkcję głównego strażnika wszystkich tybetańskich bogiń, a ponadto przewodzi gniewnym, kobiecym dakiniom zwanYmma 7n9a0,ktorc często pojawiają się w jej orszaku. od XVI wieku Palden Lhamo stała się opiekunkąLhasy - stolicy Tybetu oraz klasztoru Taszi Lungpo - siedziby Panczen Lamów. |ako specjalny strażnik Dalaj Lamy czczona jest zwłaszcza w tradycji Gelug, jak również w szkole Sakja. W starej szkole Ningmie sławiona jest pod imieniem Remati' Kult Palden Lhamo wprowadził do Tybetu w X wieku pandita Urgjen Sangwa Szierab lub nauczyciel Padampa Sanuje. Religioznawcy v,ryr,vodzą Palden Lhamo od indyjskiej bogini Durgfl i Ugra Tary. Przez Tybetańczyków utożsamiana jest z gniewną emanacją bogini wiedzy i sztuki _ Saraswati. Niektórzy badacze uważają, iż rozmaite manifestacje Palden Lhamo są w istocie zbiorem żeńskich form pochodzących ze Wczesnego szamanizmu i religii bon w Tybecie. Kolejna grupa rycin przedstawia rozmaite męskie bóstwa panteonu Ębetańskiej tantry. Na pierwszej z nich (poz.10) dostrzegamy Wadżrapaniego (dosł. ,'Diament w Ręce'] Ęb'Cziano Dordże) - w buddyzmie Ębetańskim pełni funkcję buddy będącego ucieleśnieniem mocy i energii wszystkich buddów. Ryciny 11-13 ukaĄą z kolei trudnych do zidentyfikowania bodhisattwów. Bodhisattwa (dosł. oświecona istota, tyb. ciangciub sempa - bohąter umysłu oświecenia) symboliĄe w buddyzmie tradycji mahajany istotę, która przez systematyczne ćwiczenie vr7zwalających działań (skt' paramita) dąży do stanu buddy, kierując się altruistyczną moĘwacją przynoszenia pożytku innym. Czternasta reprodukcja ukazuje męskiego strażnika nauk buddyjskich - Begce (skt.Prana Atma; dosł:,,Miedziany pancerz'')' Begce wywodzi się od perskiego boga wojny, który został zaadoptowany do panteonu buddlskiego w 2. pol. XVI wieku. Według tybetańskiej legendy narodził I
lle I
I
się jako syn jakszy - męskiego strażnika nauk niższej rangi i rakszasy - żeńskiej bogini, która ma przedbuddyjski' tybetański rodowód, a według Ębetańskich podń została ujarzmiona przezPadmasambhawę. Dwie następne ryciny (poz. 15 i 16) ukazują kolejno }amantakę _ gniewną formę bodhisattwy mądrościMańdziuśrego,która uchodzi w mitologii buddyjskiej za pogromcę boga śmierci|amy (poz' 16). |ama w formie Dharmaradży zwany,,Królem Śmierci dosiadającym byka śmierci''jest sędzią zmarĘch dla istot w pośmiertnym stanie bąr.do' on decyduje o właściwymdla danej istoty odrodzeniu w jednym z sześciu światów egzystencji, spoglądając w zwierciadło karmiczne, w którym odbijają się wszystkie pozyĘwne jak i negaĘwne działania zmarłego. Ikonograficznie |amaradża przedstawiany jest jako gniewna postać z głową byka, która trzyma w jednej ręce maczugę zakończoną lu dzką czaszką, w drugiej zaślasso lub sieci do pętania demonów i wyciągania dusz z ciał. Na piersi zawieszone ma Koło Nauki (skt' dharmacakra, tyb. ćbs.kji 'kbr.Io) oraz naszyjnik składający się ze świeżościętychgłów ludzkich' który symbolizuje zniszczenie wszelkich destrukcyjnych emocji. Na głowie nosi diadem zpięciu czaszek, oznaczający przemianę pięciu splamień umysłu (skt.kleśa, tyb. ńon.mo4s) w Pięć Mądrości Buddy' Na czole widoczne jest trzecie oko, które symbolizuje, że jest istotą urzeczywistnioną. Często na wizerunkach tantry buddyjskiej Dharmaradża stoi na byku lub koźle, który spółĘe z kobietą. |ego kult jest uprawiany przede wszystkim w tradycji Gelug. Pozostałe ryciny (poz. 17- 30) zawierająwizerunki arhatów. Nazwaąrhat pochodzi od palijskiego słowa arahą _ godny. Popularna ludowa etymologia w1prowadza słowo od sanskryciego ari ,;wróg" ihanti ,,za_ blłlłł',gdzie słowo ,;wróg'' wskazuje na przeszkody tkwiące w umyśle. Na tej właśnieetymologii opiera się Ębetańskie tłumaczenie dgra bcom.pa - dosł. ,,Niszczyciel Wrogów i W buddyzmie mahajany arhat nie jest tożsamy z Buddą, a jedynie uznaje się go za oświeconego ucznia Buddy (skt. Śrd'vaka). Poniżej podana zostanie lista imion przedstawionych na rycinach arhatów, których udało się zidenĘńkować na podstawie analizy ikonograficznej: Arhat Śariputra (poz'L7) - uznawany w buddyzmie za jednego z dwóch najważniejszych uczniów Buddy, który zasłynął ze swoich nadprzyrodzonych zdolności i rozpowszechniania nauk Śakjamuniego; Arhat Śanawaśika (poz'18) _ trzeci ,,Patriarcha Dharmy'' pochodzący z Mathury (miasta w północnych Indiach), które za jego sprawą stało się silnym ośrodkiem buddyzmu; Arhat Dhitika (poz.I9) _ piąty ,,Patriarcha Dharmy'l pochodzący z bramińskiej rodziny, który spopularyzował nauki Buddy poza Indiami; Arhat Śribhadra (poz. 20) - szósty z grupy,,16 Wielkich Arhatów '' Pierwsze wizerunki Ęch postaci zostały sporządzone na zlecenie cesarza Tai-tsung z dynastii Tang. Chiński cesarz ujrzał arhatów w misĘcznej w:z'ji i przekazał nadwornym malarzom szczegółowe wskazówki doĘczące ich wyglądu. Na przełomie IX/X w. dotarĘ do Tybetu pierwsze przedstawienia grupy ,,16 Arhatów'l Na rycinie Śribadra prawą ręką wykonuje gest nauczania, a lewą gest medytacji; Arhat Kanakabharadwadża (poz.2l) - ósmy z grupY,,16 Wielkich Arhatów'] wykonujący mudrę medytacji. Arhat zas}ynął z ogromnego bogactwa, które ofiarował ubogim i praĘkującym różne religie; Arhat Bakula (poz' 22) _ dziewląĘ z grupy,,16 Wielkich Arhatów'' starszy o siedemdziesiąt lat od Buddy prĄączyłsię pod konie c życia do jego uczniów; Arhat Rahula ( poz. Ż3) - dziesiaty z grupy ,,16 Wielkich Arhatów'' - syn Buddy p oczęĘ w pałacu w Kapilawastu w dniu oświecenia ojca; Arhat Cudapanthaka (poz' 24) - jedenasĘ z grupy,,16 Wielkich Arhatów'] który uchodzi za najbardziej tępego ucznia Śakjamuniego. Według tradycji buddyjskiej, nie był w stan ie nauczyć się choćby jednego wersu i dopiero po oczYszczeniu negaĘwnej karmy jego inteligencja rozbĘsła w zaskakujący wszystkich sposób; Arhat Pindola Bharawadża (poz.25) - dwunasty z gruPy,,16 Wielkich Arhatów'' zasŁynął z doprowadzenia do doskonałościpraktyki utrzymywania się wyłącznie z tego, co sam wyżebrał' Stąd motyw miseczki żebraczej spoĘkany na jego przedstawieniach; Arhat Panthaka (poz' 26) _ trzynasty z grupy,,16 Wielkich Arhatów'] przedstawiany z motywem świętej księgi; Arhat Nagasena (poz. 27) - czternasĘ z grttpy ,,L6 Wielkich Arhatów'', pochodzący z królewskiej rodziny trzyma na przedstawieniach wazę,która chroni przed ubóstwem i duchowym niedoborem oraz kij mnisi z dzwonkami, rozpraszającymi niewiedzę; Arhat Abheda (poz' 28) - ostatni z grupy ,,16 Wielkich Arhatów'] pochodzący z Radżrgrihy, zdobył rozgłos z powodu wielkiego współczucia i magicznych zdolności. Natomiast na grafikach 29 i 30 znajdują się niezidentyfikowani arhanci. Na rycinie 31 widnieje postać Mahakaljanamitra Hwa-Szanga _ strażnika nauk' tradycyjnie przedstawiany w grupie ,,1ó Wielkich Arhatów'] |ego imię znaczY dosłownie ,,mnich', dla upamiętnienia mnicha, który zaniósł Arafatom zaproszenie od chińskiego cesarza. Na niniejszym przedstawieniu ukazany w formie się Buddy'l chińskiej figurki, kojarzonej z Awolekiteśwarą. ''śmiejącego Kolejna grupa rycin ukazuje postacie buddlskich hierarchów. Na pierwszej rycinie z tej grupy (poz.32) widniejeTsongakhpa (1357-L4I9) - jedenznajsĘnniejszychbuddyjskichmistrzów,uczonyimisĘk,założyciel buddyjskiej tradycji Gelug. Kolejny (poz.33) to V Dalaj Lama - Ngałang Lobsang Gjatso (1617 - |682),
który utrzymywał bliskie kontakĘ z cesarzami chińskimi z dynastii mandżurskiej . Za jego rządów rozwljała się sztuka, budowano nowe klasztory, a największym dziełem była Potala _ siedziba Dalaj Lamy. ostatnia grafika z tej grupy (poz. 34) przedstawia niezidentyfikowanego hierarchę ze szkoĘ Kagu, jednej z czterech głównych szkół buddyjskich w Ębecie, którą założyłMarpa. Hierarchowie tej szkoĘ noszą przydomek ,,Karmapa".
Ostatnia grupa rycin przedstawia symbole buddyjskie i Ębetańskie inskrypcje. Na pierwszej z nich (poz. 35) znajduje się symboliczny motyw ,Qzterech Braci Harmonii'l Kolejna (poz.36) przedstawia osiem miseczek ofiarnych, które ustawiane były na ołtarzach buddyjskich. Na rycinie widoczne są miseczki z wonnościami, wodą do obmywania ust; wodą do obmywania stóp, z Ży,łvnością,lampkami, kadzidłami oraz kr,viatami. Widać również muszlę, symbolizującą muzykę. Dalsze drzeworyty zawierają inskrypcje bębenków mĘnków modlitewnych mąni. Tybetański mĘnek modlitewny to bęben obracający się na ośceumocowanej do rączki i obciążony z jednej strony wisiorkiem, umożliwiającym wprowadzanie go w ruch obrotowy. Do środka bębna wkładano zwitek papieru z zapisaną modlitwą. Każdy obrót młynka jest tównoznaczny z odmówieniem mantry i modlitwy zapisanej na zwitku.
tM. Rhie,A.,F. M.Turmm, WisdomandCompassion:TeSacredArtof s.3l nn.
zlbidem,
Tibet, NewYork1991,s.
1l-30
D. Jackson, A History of Tibetan Painting. Te Great Tibetan Painters ąnd Teir Traditions,Wien 1996' s. 103 nn. lbidem, s. I05. 5R. NebesĘ-Wojkoittz, oracles and Demons. Te Cult and lconography oJ the Tibeten Protectiye Deities,De|hi |996, s.24. 6L. Chandra, Buddhist lconograpłry, New Dehli l999, s. 8-9. T lbidem, s.36. 8G. Tucci, Tibetan Painted Scrolls, T. 2, Roma 1949, s. 146. 'Ilustracje bazowały na Avadanakalpalnta lo M. Henss, Von re chtem Mrcs und Rkhtiger Zahl. Die Ikonometrie in der buddhistischen Kunst Tibets, |w:]'I ibet. Khster óffnen ihre Schatzkammern, Essen 2006, s. 105. 3
Ą
1'T. Skorupski,Kryroamgraha.CompendiumofBuddhistRituals,Tring20DZ,s.45. l, M. Henss, Von rechtem Mass und Richtiget ZahI. Die lkonometrie in der buddhistischen Kunst Tibets, [w:] Tibet. Kóster óffnen..., s. 105. t3GegaLama, Principles ofTibetan Art, T. 2, Delhi 1983, s. 69-70. |a Gómpojab, Zaoxiang liangdu jing. Te Buddhist Canon of konometry, tfum. C. )ingfeng Ulm 2000, s. 65. Zachowało się tylko XII- wieczne tybetańskie tłumaczenie, smskrycki oryginał zaginęł. Gtimpojab [tyb. zGon po skjabs\ przetłumaczf to dzieło z językatybetńskiego na język chiński około 1742
roku. 15 G. Tucci, Tib etan Painted S crolk''.' T' 2' s. Ż9I - 19 4. Te Citralakaną of Nagnajit' Delhi 1976; M. Henss, Wprowadzenie do 'óB. N. Goswmy, A. L. Dallapiccola-D abmen, An Early Document of Indian Art: Zaoxiang liangdu jing [w:] Gdmpojab, Zaoxiang liangdu jing..., s. 1 5- 18.
l7Naprzykład,,pjo4.rgju'' wyd'anieTndżgtuzacztówVDalaj LamyQ6I7-l'68Ż)'Nuthmg-Tmdżur(I74Il44)wydaniepałacowecesłzaQim-
|ong(1741t49) i -rhpagbsam ljon.bmq'' autorstwa sumpa Khenpo z 1748 roku. więcei na ten temat: B. N. Goswmy, A. L. Dallapiccola-Dahmen, An Early Document of Indiąn Art'.., s. 37, 39. 13 Sutra przypisana jest indiskiemu wizjonerowi Atreii |skt' Atreya| _ legendarnemu potomkowi Wiśwakarmana (sk. Viśvakarmana),boskiego architekta wszechświata, I za;] M. Henss, Von rechtem Mass..., s. 106. 19 K. Peterson, Sołrces ofVarition in Tibetan Canons of Iconometr1' Iw:l Tibetan Stutlies in Honour ofHugh Richardson'Delhi 1980, s. 241. 20 Ibidem, s.241. Zwmy w literatuze zachodniej tybetńskim Leonardem da Vinci. 'Żl
"8.G.
Smith, AmongTibetanTexts.HistoryandLiteratureoJtheHimalayanPlateau,Boston200l,s.l34-188.
K. Peterson, Solrc es of varition in Tibetąn..., s. Ż4I. ,r [a:] D. }ackson, ń History of Tibetąn..', s.76;w chińskim wydmiu "FIi storii buddyzmu w lndich i Tybecie" altorstwa Bustona znajdowała się wmianka 2]
dotyczącatrakatuPt'Rozprawąomiąrachfguripostaci,kórejautorstwoBuston
prz}pisałlegendarnemuEtepo|skt.Ajtreya],zaśtłumaczenieDragpie
Gialtsenowi.
temat tego malra na s. 78' E. Lo Bue, Iconographic Sources ąnd Iconometric Literąture in Tibetan and Himalayan Art, |w:l Lndo-Tibetan Studiu. Papers in honour and appreciation ofProfesor Dańd L. Snellgroveś contribution to Indo-Tibetan Studi6, red'T.skorupski, Tring 1990' (Buddhica Britmnica, series Continua II), s. l95 nn.
'?5Więce'j na 26
,7więcej na temat fiesków Menla Dóndrub z Tmzinlunpo, [w:) W. Shen, Leben und histoische Bedeutung des erstel Dalai Lama dGe 'dun grub dpal bzang po (1391-1474). Ein Beitragzur Geschichte der ilGe lugs pa-schule unil der Institution der Dalai Lazro, (Monmenta Serica Monograph Series, XLIX),'3 ,s G. Tucci, Tibetan Painted Scrolls..., s. 136; K. Peterson, Sources of rariation in Tibetan-.-, s- Z43iD. fackson, The Mollrc of Musiazg..., s. 144; E. Lo Bue, Iunographic Sourcu and lconometric..., lw:l lndo-Tibetan Studies..., red. T Skorupski, s. 196. 2eM. Henss, Von rrchtem Mrcs..., s.108. n Ibidem, s. IO8-109. 1t lbidem, s. I09. 32lbidem, s. 109. 33 D. Jackson, A Flistory ofTibetan''., s.320,G'Tucc!Tibetan Painted Scrolls---, s'297;K- Peterson, soarces oJFyąriątion in Tibenn..., s.Ż4o;Chogay Trichen, Tubten Legshay Gyatsho, Gateway to the Temple. Manuel if Tibetan Monntic Customs, Art, Bui6ing and Celebrątions, tłm.D. Jackson, Kath-
mandu 1979, s.63-70.
Dagyab, Loden Sherab Rinpoche, Tibetąn Religious ArĄ T. II, wiesbaden 1977 , s- 29; K. M. Gerasimowa, phy, "Te Tibet Journal", 1978,!!! (I), s. 43; K. Peterson, S ources oJ tariation in Tibdan .. s.240. ' 3a
Compositional structures in Tibetan lconogra-
Żl
Indian Sculpture and Iconography. Forms and Meąsurements 2002, s. 295' 322', Tibet. KlÓster óffIen...., s.297,335 ln. Wórterbuch der Mythologie, s.478. 33 Dwa pozostałe bóstwa to: Biała Tara i Amitaius. 3'W Tybecie strażnicy dharmy czczeni są bądź każdy osobno bądźjako grupa ośmiu strażników; zob' L. Frederic, les diew dubouddhisme. Guide iconographiąue' Paris 1992, s. 234. tW. Kirfel,Symbolik des Buddhismus, Stuttgart 1959, s. 15. al Kiedy porównamy opisy ikonograficzne obu bogiń, zauważymy bardzo duże podobieństwa pomiędzy nimi. Przedstawię wizualiację Durgi na podstawie flagmentu satantrata\tr)), cytowanego przezKrysznmandę w jego dziele Tantrasaa: ,,Bogini podobna do czarnej góry, o straszliwej twarzy, nosi na sryi girlandy z wielu ludzkich czaszek; ma włosy w nieładzie i uśmiechniętą twarz, z rozwatrymi ustami, w kórycb widać ostre Ę Ciało ozdobione ma wężem, tworząc1m świętysznur, po środku czoła ma laiężyc, wokół bioder oplatają ją miliony trupich rąk, akrwawionych ust i pokrwawionych ciał. Uszy bogini Durgi ozdobione są dwoma trupami dzieci.'' [c1t. za:] R. Chanda, Te Indo'Aryan Races ..., s.137 ' 36Y. Sthapati,
3?
Bibliografia T. F' Carte1 Te Invention ofPrinting in China and its spread westwąrd, New York 1955. L. Chndra, Buddhist lconogrąphy,New Delhi 1999.
Chogay Trichen, Tubten Legshay Gyatsho, Gateway to the Temple. Manuel ifTibetąn Monastic Customs Art, Building and Celebrations, Kathmandu 1979. C. Ciippers, On the Manufacture o/lnk,,,Ancient Nepal" 1989, nr 113 (8-9). L. S. Dagyab, Tibetan Religious Art' Pąrt I: Texts,wiesbaden 1977. N. Douglas, Tibetan Tąntric Charms and Amulets' 230 Examples Reproducedfrom origlnal Woodblock,New York 2002. L.Frederic, Les dieux rLu boudtlhisme. Guide iconographiąue,Paris 1992. K. Garczewska, Technika wykonanią tanek _ religijnych obrazów buddyjskich, |w:] Torunskie studią o sztuce orienlu' red. ]. Malinowski, M. WojtczaĘ T. I, Toruń 2004. Gega Lana, Principles of Tibetan Art : Illustrations and Erplanatiorc oJ Buddhist lconography and Iconometry According to the Karma Gąrdri School, Yol. 1-2. Darjeeling 1983.
K. M. Gerasimowa, Compositional Structures in Tibetan lconography, ,,Te 'Iibet lournal " 1978, III (I). B. N. Goswamy, Dallapiccola-Dahmen A.L., An EaĄ Document of Indian Art: Te Citralaksana oJNagnajit,Delhi1976' cómpojab, Zaoxiangliangdu jing. Te Buddhist Cąnon of lkonometry'|J|m2ooo. A. Helman - Ważny, Asian Paper in Worls of Art: a Comparative Fiber Analysis, ,,Hnd,madePaper"'Ż006,21'(2). Helman - Ważny A. ,Produkcja tradycyjnych papierów w górach Centralnej Azji,,'Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki'] 2001 12 (2) 200I. ' A. Helmm-Ważny, Tibetąn Historic Mąnrccripts as a Source of Information on Past Papermaking in Inner Asia, ,,IPH Congress Book"] 2004, 15. _ A. Helmm_Ważny, Tybetańskie ksiqżki w zbiorach polskich badania i problemy konserwatorskie Praca d'oktorska w formie manuskr1ptu, znajdująca się w Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry oraz w Bibliotece Uniwels}.tetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2007 (promotor: prof dr hab. A. B. Strzelczyk). A. Helman_Ważny, M. Wojtczak, Te Re-Conseryation oJ Tibetan Woodculs from the District Museum of Toruń, |w) ICON / IPC ConJerence in Edinburgh
Preprints,2006. M. Henss, Von rechtem Mass und Richtiger Zahl. Die lkonometrie in derbuddhistischen Kunst Tibets,|w:]Tibet. Klóster óffnen ihre Schatzkammern,Essen2006. D. )ackson, A History oJ Tibetan Painting. Te Great Tibetąn Painters and Teir Traditions,wien 1996. D. Jackson, }ackson J., Tibetan Tangka Painting Methotk ąnd Materials,London 1994' N. lelinkowa, Te Lost Horizon. Treasures ofTibetan Budd.ist Art,Praha200L M. Kalmus' Tybet. Legenda i rzeczywistość'Kraków 1999. W Kirfel' S1mbolił d'u Bud'dhismus,Stuttgart 1959. W. Zhng, Dunhuang. A Centennial Commemoration of the Discovery of the Cave Library,Betjing}}DD. Lewandowska _ K. Michalska, Ikonografa buddyjskich zwojów malowanych,Warszawa2003.
Lewandowska - K. Michalska, Złory wiek rzeźĘmongolskiej ' życie i twórcmść Zenąbazarą (1635-1723)' Iw:l Toruńskie stud'ia o sztuce orientu, red. ). Malinowski, M. Wojtczak, T. I, Toruń 2004. E. Lo Bue,Iconographic Sourcu ąnd Iconometric Literature in Tibetan and lIimalayan Art, Iw:) Indo-Tibetan Studies' Papers in Honour and Appfeciation of ProJesor David L. Snellgrove\ Contribution to Indo-Tibetan studies, red.T. Skorupski, Tring 1990, (Buddhica BritaDnica, seri€s Continua II). Loden Sherab Daygab Rinpoche, Tibetan Religious Art, T. II, Wiesbaden 1977. B. Maciejewska, Na Dachu Świata, Malbork - Kwidzyn t995. Mity Tybetu i Mongolii' Diamentową Ścieżka, warszawa 1999. R. NebesĘ_Wojkowitz, Oracles ąnd Demons. Te CuIt and Lconography oJ the Tibetąn Protective Deities,De|hi 1996' B. OovuuHuxor, Ilyfrewecmaue s Tudem,Moskwa 1957. K. Peterson, sołrceJ of Varition in Tibetąn Canons of Iconometry, [w|)Tibetan studies in Honour of Hugh Richąrdson,Delhi 1.980. P Rawson, Sacred Tiłel, London l991. L. Reedy Chmdra, Te opening of Consecrated Tibetan Bronzes with Interior Contents: Scholarly, Conseryątion, ąnd Ethicąl ConsiL1erarion5 ,,)ournal ofthe American Institute for Conservation', 1991, Vol. 30(1). M. Rhie, A., F. M. Turmm, Wisdom and Compassion: Te Sacred Art oJ Tibet,New York 1991. Shafer R., Words for ,,Printing Block" and the Origin of Printing, ,,lournal of the American Oriental SocieĘ'] vol. 80 i960' W Shen, Leben und historische Bedeutung des ersten Dalai Lama dGe dun grub dpal bzang po (1391-1474). Ein Beitrag zur Geschichte der dGe lugs pa-Schule und der Institution der Dalai Lamas, Sankt - Augustin - Nettetal 2002. T. Skorupski, Kryasamgraha' Compendium of Buddhist Rituak,Tring 200Ż. E. G Smith' Among Tibetan Texts. History and' Literąture of the Himalayan Plateau,Boston 200i. Y. Sthapati, Indian Sculpture and lconography. Forms and Measurements, Ahmedabad 2002. G' Tucci, Tibetan Pąinted Scrolls,T. 2,Roma l 949. M. Willson, M. Brauen, Deities of Tibetan Buddhism. Te Ziirich Paintings oJ the Icons Worthwhile to See (Bris sku mthon ba don ldan)'BostonŻo00. M. Wojtczak, Oprawa thanki mongolskiej - ngadnienia konserwątorskie, [w:] Toruńskie studia o sztuce orientł, red. ]. Malinowski, M. Wojtczak, T. II, Toruń 2005. M. Bopoórera-flecnroscru'PyronucHw KHuza 8 Kyabmype Ęnmpanvnoi Asuu a ?louycyntmarcrcui nepuod, |w:) Pyrconucnal KHu?a B Kynbmype napodoa Bocmora, Moskwa 1988.
http://m.dalailama.com
))
Katalog
t}llzEwt}RYTt TYBEI/iiY'l{l[ IE zBl(DrlÓw
iruzEuff
or{llEGor#EG(D
w r('lluilru
l. Budda Śakjamuni z miseczkq żebraczq
Tybet, XVIII w.
wymiary: 8,1 x7,7 cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT I DW I 269 Budda ŚaĘamuni - książę Siddhartha Gautama (ok. 563-483 p'n.e), założyciel buddyzmu.
]2.
Budda Śakjamuni, wykonujący mudrę góry Meru
i(Ęb. Ri.rab)
iTybet; XVIII w.
I-
I
5cm
I I
I I I
24
:
MTlDWlz73
Duóch Budd'ów (zpośródpięciu Buddów Medytacyjnych)
3.
Tybet, XVIII w.
wymiary:9,6x14,1 cm drzeworyt, papier numer inwentar za: MT l DW l Ż67
Budda
-
(w sanskrycie buddha
-
przebudzony, w języku Ębetańskim sangdzie - istota oczyszczonazr.egaĘwnych emocji, z rozwinięĘ'rni, w pełni doskonaĘmi właściwościa-
mi umysłu). Tytuł nadany księciu Siddharcie Gautamie z rodu ŚjaĘm jak osiągnął ostateczną Prawdę i znalazł zasadnicze punkĘ
ków, po
swego Prawa.
W buddyzmie Ęńuł
nadawany istotom oświeconym, które przebudzlły się ze stanu niewiedzy, wykroczyĘ poza cierpienie ludzkiej egzystencji' posiadĘ najs*ryższą mądtośći zerwały z wsze|-
kim prą'wiązaniem.
4.
Builila Medycyny(tyb.
Sandze
Menla; skt. Baj szdżj aguru) Tybet, XVIII w.
wymiary: 7,4x6,8 cm drzeworlt, papier numer inwentarza: MT IDW I 264
5.
Amitajus
Tybet, XVIII w. w1łniary: 8,4 x 6,8 cm drzeworyt, papier numer in^/entarza: MT I DW I 266 Amitajus (Će-dpag-med') - bodhisattwa długiego życta. Manifestacja buddy Amitabhy'
6.
Biała Tara
Tybet, XVIII w.
wymiary: 9,6x7,5 cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT I DW I 27 0 Biała Tara (w sanskrycie: Sitą Tarą' w języku tybetańskim: sGrolma'dkar, sGrol'mą.dkar. mo). Uznawana jest w Tybecie za matkę wszystkich buddów. Bogini reprezentuie macierzyński aspekt współczucia. )est emanacją Wyzwolicielki Tary, obdarzającą dlugim życiem. W ludowej wykładni prąl1mlje się, że bogini została powołana do leczenia chorych i stoi na straży długowieczności swoich wyznawców.
t*
7
.
Zielona Tara
Tybet, XVIII
w
wymiary: 6,2x5,3 cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT lDW l Ż44 Z,'e\ona Tara (w sanskrycie: Syama Tara, w ję-
zyku Ębetańskim:sGrol ma ljan gu). Utożsamiana jest z boginią wszechobejmującej mądrości _ Pradżniaparamitą' |est żeńskim
bodhisattwą macierzyńskiej ochrony i współczucia, emanacją bodhisattwy Awalokiteśwary. Uznawana za patronkę Ębetu.
8.
Uszniszawidźaja
Ębet'XVIIIw.
wymiary: 5,8 x 5,3 cm drzeworlt, papier numer inwentarza: MT I DW I 250 UszniszawidŹaja _ Matka Oświecenia, strażniczka mądrości buddy. Uchodzi za matkę wszystkich buddów W wierzeniach ludowych j est j edną z najw aŻniej szych i najpopularniej szych bogiń panteonu mahajanisĘcznego.
9.
Palden Lamo
Tybet, XVIII w.
wymiary: 72 x9,4 cm drzeworlt, papier numer inwentarza: MT IDW 1272 Palden Lamo _ Zwycięstwa'l To naj',Bogini ważniejsza strażniczka w panteonie tybetańskiej tantry. |est jedną z najbardztej przera żających postaci _ ukazuje gniewny aspekt oświecenia. od XVI w. stała się opiekunką Lhasy - stolicy Tybetu oraz siedziby Panczen Lamów.
70' Wadźrapani Tybet, XVIII w.
wymiary: 11,4 x 8,2 cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT I DW I 253
Diament w Ręce (w sanskrycie: Wadżrapani, w języku' tybetańskim: Cziano Dordże)'
W buddyzmie tybetańskim istota ucieleśnia jąca moc i energię wszystkich buddów.
I I. Trzech B o dhis attw ów Tybet, XVIII w. wymiary: 6,8 x 17,1cm
drzeworyt, papier numer inwentarza:MTlDWl284l 3 Bodhisattwa _ osoba, która dzięki pracy nad samym sobą osiąga stan poprzedzaj1cy nir-'. l
wanę' w którym może stac się buddą, ale troszcząC się o ludzi, pozostaje człowiekiem i pomaga im w osiągnięciu stanu lajwyższej doskonałości.
12.
Bodhisattua (?)
Tybet, XVIII w.
wymiary: 7,2 x 6,I cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT I DW I 265
i
'
73.
Buildowie i bodhisattwowie
Ębet'XVIIIw.
wymiary: I2,3x50,9 cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT IDW
I
27 7
14. Beg.ce Tybet, XVIII w.
wymiary: 12,5 x9,4 cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT I DW
I 27 I Beg.ce (''okrytypancerzem'') _ strażnik zpanteonu wadżrajany (buddyzmu tybetańskiego)'
Należy do orszaku Pana Śmierci - |amy. |eden z głównych patlonów szkoĘ buddyjskiej GeIog.
lii
15. J amantaka
Tybet,
XVlll
-
Wadżrabhajraw a z Partnerkq
w.
wymiary: 3),,6 x 25,4 cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT I DW I 27 6 |amantaka _ Wadżrabhajrawa _ gniewna manifestacj a bodhisattwy mądrościMandziuśriego, którą przybrał, by pokonac Pana Śmier ci _ Jamę. Zjednoczenie seksualne jab_jum (Ojciec-Matka) - symbolizuje zjednoczenie wspólczucia i mądrości'spokoju i akt}'wności,energii i przestrzeni, pustki i doskonałej formy.
16.
Jama - Pan Smierci ze swojq Partnerkq
Tybet, XVIII w.
wymiary: 12,3 x 10,6 cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT I DW I 258 ]ama - Pan Smierci, uosobienie nieuchronnościśmierci'
17.
Archat Śariputra - Główny uczeń
Buddy (?)
Ębet'XVIIIw
wymiary: 11,3 x 8,6 cm drzeworyt, papier numer inwentar za: MT I DW I 262 Welcy Arhaci naz:ylvani są szlachetnymi synami Buddy osiągnęli oświecenie (wyzwolenie z samsary _ koła narodzin i śmierci), uwolnili się od trzech trtcizn - nienawiści, pożądania i gĘoĘ Arhat Śariputr a _ jeden z pierwszych uczniów Buddy Sl.rnbobntje zrozttmienie nauk abhidharmy
18. Archat Śanawaśiką _ Ttzeci Patriarcha Dharmy (?)
Ębet'XVIIIw
wymiary: 11,2 x 8,6 cm drzeworyt, papier numer inwentar za: MT I DW I 252 3Ż
79.
Archat Dhitika - Piqty Patriarcha Dhar-
łny (?)
Ębet' XVIII
w.
wymiary: 11,3 x 8,8 cm drzeworyt, papier numer inwent ar za: MT I DW
I
2
54
20. Archat Śribhailra - sństy z,,76 Wielkich Archatów" (?)
Ębet'XVIIIw.
wymiary:11,2x9cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT I DW / 251
Wizerunki Wielkich Arhatóv/' kazał wy_ ''16 konać cesarz Tai-tsung z dynastii Tang. ota_ czałich kultem i miał ich wizje. Na przełomie IX/X w Ę'betański mistrz Klu_mes'bro-ciung
Przetransponował do Ębetu te wizerunki,
które zostaĘ przy1ęte przez buddystów trbe_ tańskich.
|
a'3
2I. Archat Kąnakabharąilwailża - ósmy z
',16
Wielkich Archatów'' (?)
Tybet, XYIII w.
wymiary: 11 x 9,2 cm drzeworyt, papier numer inwentar za: MT I DW I 260
22. Archat Bakula - ilziewiqty 2,,16 Wielkich Archatów" Tybet, XVIII w.
wymiary: 10,7 x 8,6 cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT I DW I 245
23.
Archat Rahula - dziesiqty 2,,16 Wielkich
Archatów'' Tybet, XVIII w
wymiary: 10,4 x 8,5 cm drzeworyt, papier numer inwent arua: MT l DY,ł l 25 6
24. Archat Cudapanthaka - jedenasty z ,,16
Wielkich Archatów''
Tybet, XVIII w.
wymiary; 11 x 8,5 cm drzewory.t, papier numer inwenta r za MT I DW I 246
Archat Pinclola Bharuwadża _ dwunasty Wielkich Archatów" (?) ''16 lybet, XVIII w \fi,miary: 10,5 x 8,2 cm 25.
z
drzeworyt, papier numer inwerrtar za: MT l D\Ę l 263
26.
Archat Panthako - trzynasty 2,,16 WieI-
kich Archatów"
Ębet' XVIII
lv.
wymiary: 10,7 x 8,4 cm drzewolyt, papier numer inwentarza MT IDW 1248
I I I I
Ż7. Archat Nagasena
kich Archątów''
- czt?rnasty z,,16 Wiel-
Tybet, XVIII w wymiary: 10,9 x 8,5 cm
drzeworyt, papier numer inwentarza: MT I DW I 247
28' Archąt Abheda - szesnasty
Atchatót" Ębet'XVIIIw. wymiary:
10,9
z,,16 Wielkich
x 8,6 cm
drzewory't, papier numer inwentarz,a: MT I DW I 249
i ''
29.
Archat (?)
Ębet'XVIIIw.
wymiary: 10,6 x 9,2 cm drzeworyt, papier rtumer inwentarza: MT IDW I 257
30.
Archat (?)
Tybet, XVIII w.
wyrniary: I0,7 x8,7 cm drzeworyt, papier numer inwentarza: MT I DW I 259
I
I
3I. Mahakaljonąmitra Hwa-Szang Dharmy
-
Sttażnik
I
!
Ębet'XVIIIw.
wymiary: 10,6 x 8,4 cm drzeworlt, papier nnmer inwentar za: MT I DW
I
27 5
3Ż. Tsongakhpa Iybet, XVIII w. wymiary: I1,3 x 9,5 cm
drzeworyt, papier numer inwentarza: MT IDW 1261 Dzie Tsongakhpa (tyb. Cong-k'a-pa) (l,zsl- 14 1 9) _ jeden z największych buddyjskich mistrzów. Nauczyciel, uczorry i mistyk. Założyciel szkoĘ buddy-lskiej Gelug (,,Żółte Czapki'').
33. V Dalaj Lama - Ngałang Lobsang Gjatso Tybet, XVIII w.
wymiary: 11,2 x 8,9 cm drzeworyt, papier numer inwentat za MT IDW I 268 V Dalaj Lama Ngałang Lobsang Gjatso (1617 - 1682) _ utrzpnyłvałbliskie kontakty Z Cesarzami chińskimi z dyrrastii mandżurskiej. Był władcą wybitnym i tolerancyjnym. Za jego rządów rozwijała się sztuka, budowano nowe klasztory a największyrn dziełem była Potala - siedziba Dalaj Lamy.
34.
Hierąrcha ze szkoły Kagju
Ębet,XVIIIw.
wymiary:10,9x8cm drzeworyt, papier numer inwentar za: MT I DW I 255 Kagiu - jedna z czterech głównych szkół buddyjskich w Tybecie. ZałożyłjąMarpa, a na jej czele stoi |ego Świątobliwość Karmapa. Pozo_ stałymi trzema szkołami są: Nyingma, Sakja oraz Gelug.
35. Czterech braci T'ybet;
hąrmonii
X\rIlI ł'.
wyrniarl':
I
0,-5x9,1
drzłvoryt, papier
cm
nunrer inrventarza: N['l I I)\\t I 27 4 ,,Cztcrej braci harn-ronii" to kuropatwa lub prz.epi{1(3 oraz zając, małpa i sł
'l
36. Osiem tniseczek ofiarnych 'l-ybet, XVlll w,
rvy'nriarl':
1.5
x
27
,5 ct'n
drzeworyt, papier nttlner irrtventarza: M'I'lDW lŻ84l
l
Na ołtarzach buddyjskich osienr
lniseczek
ofiarnych r'tstalvia się blisko siebie. Na grafi_ ce widoczne są lnisecz-ki z: lvonnościan'ri (?); rvocii1 do obmpvania ust, wodą c1o obm1,wania stóp' jedzeniem, lampkarrri, muzyką (tutaj ymb olizowan 4 pr zez mlszl ę), kadzidłanri ( ? ), i kwiatami.
s
37. Inskrypcja z bębenka młynka modlitewnego
Ębet' XVIII w
w1'rniary:7,4x43,7 cm ksylografia, papier numer inwentarza: MT I DW I 27 I Mani _ tybetanski mĘnek modlitewny to bęben obracający się na ośce umocowanej do rączki i obciążony z jednej strony wisiorkiem
umożliwiającym wprowadzanie go w ruch obrotowy. Do środka bębna wkładano zwi_ tek papieru z zapisaną
modliwą. Każdy obrót
młynka jest równoznaczny z odmówieniem mantry i modlitwy zapisanej na zwitku.
38. Inskrypcjo z bębenka młynka moillitewnego Tybet, XVIII w.
wymiary:7,5x42,5cm ksylografia, papier numer inwentarza: MT/DW/280
39' InskrypĘa z bębenka mlynka modlitewneSo Tybet, XVIII w. wymiary: 5,9 x 40,5 crn
ksylografia, papier nurner inwentarza: MT/DW/28
I
40.
Inskrypcja z bębenka mły*a modlłte*-
nego Tybet, XVIII w.
wymiary: 6x42,2 cm ksylografia, papier numer inwentar za: MT I DW I 282
4l. |nskrypĘa z bębenka młynka moillitewnego Tybet, XVIII w.
wymiary: 7,8x44,9 cm ksylografia, papier numer inwentfi za: MT IDW I 283
42. In
sktypcj a tybetansla
Tlbet,XVIIIw. wymiary:3,6 x 39 cm laylografia, papier numer inwentar za: MT I DW
I
27 9
43' In skty p cj o tyb etań slca
Ębet'XVIIIw.
wymiary:7,8x44,9 cm laylograńa, papier numer inwentarza: MT I DW
I
2841 2
Spis tłeści
Spojrzenie na Dach Katarzyna Paczuską
Świata
3
Konserwacja drzeworytów Ębetańskich ze zbiorÓw Muzeum okręgowego w
Toruniu
10
Agnieszka Helman-Ważny, Mirosłąwa Wojtczak
Analiza ikonograficzna drzeworytów tybetańskich ze zbiorów Muzeum okręgowego w
Toruniu
L6
Katarzyna Lew an dow ska- Michal ska
Katalog. Drzeworyty tybetańskie ze zbiorów Muzeum okręgowego w Katarzyna Paczuska
W ę
Muzeunr Okręgowe w Tirruniu ww$'.muzeum.torun.pl muzeum@ muzeum.torun.pl
Toruniu
23
