Mispogon

Julian Apostata

Mispogon, albo Nieprzyjaciel Brody tłumaczenie: www.zrodla.historyczne.prv.pl mail: [email protected]

MMIII ®

JULIAN APOSTATA - (331 lub 332 – 363 n.e.) Był ostatnim niechrześcijańskim cesarzem Rzymu. Choć początkowo wyznawał chrześcijaństwo, to okazywał, choć skrywaną, sympatię dawnym bogom [gł. Heliosowi]. Jego umiłowanie dla dawnych religii było skutkiem starannego, jak na owe czasy, wykształcenia – Apostata był wychowankiem pogańskich filozofów z ateńskiej Akademii, założonej jeszcze przez samego Platona, a istniejącej aż do 529 r. n.e.. Neoplatonizm, który wówczas był filozofią w świecie dominującą, ukształtował też i Juliana, który, mimo odnowienia dawnych kultów, nie prześladował chrześcijaństwa. Jako cesarz pragnął przywrócić świetność Rzymu – jego tryb życia odznaczał się wyjątkową surowością. Julian spał na zwykłych siennikach, jadł niezwykle skromnie i ubogo, zlikwidował też przepych, którym odznaczali się jego poprzednicy – wygnał z dworu rzesze służby i cesarskich „klientów”, których jedynym zajęciem było gromadzenie fortun, rujnujących skarb Cesarstwa, w zamian za przypochlebianie się władcy. Odmówił także płacenia upokarzającego trybutu plemionom germańskim, przekroczył Ren i pokonał Germanów, zmuszając ich do wyrzeczenia się wojny z narodem rzymskim, zwrócenia wszystkich jeńców, oraz odbudowania zniszczonych przez siebie obiektów [w tym mostów na Renie]. Wypowiedział też wojnę Persom, wkroczył na ich tereny i pokonał w świetnie zaplanowanej kampanii wojennej. Nie doprowadził jednak wojny do końca – zginął w niewyjaśnionych okolicznościach podczas jednej z potyczek – niektóre źródła mówią nawet, iż za jego śmierć odpowiada któryś z jego własnych żołnierzy – chrześcijanin, który nienawidzić miał swego władcy za oddawanie czci dawnym bogom, choć jest to prawdopodobnie jedynie legenda, wymyślona później przez chrześcijan. Na polu działalności filozoficznej i literackiej Julian znany jest dzisiaj jako autor kilku pism, m.in. niezwykle ciekawej korespondencji z czołowymi intelektualistami swej epoki (np. Libaniuszem – antiocheńskim pogańskim retorem i filozofem), oraz z dzieła „Cesarze”, a także z prezentowanego niżej satyrycznego tekstu „Mispogon, albo Nieprzyjaciel Brody” i in. Jest to paszkwil, skierowany przeciw mieszkańcom Antiochii, którzy słynęli z przepychu i wyszydzali Juliana za jego prostotę życia i surowe zasady moralne, gdy przebywał w tym mieście przed wyprawą na Persję. „Mispogon...” jest pozornie samokrytyką Juliana, to jednak tylko przykrywka. Pod pozorem wyliczania swych rzekomych ogromnych wad, cesarz gani lubujących się w luksusie i zbytku mieszkańców Antiochii. S. Drej

N

a ogół władcy, gdyby się ich rozebrało z purpury i nagich rzuciło w świat, pogrążyliby się natychmiast w najniższy stan społeczny bez nadziei wyjścia kiedykolwiek z cienia.

Ale w wypadku Juliana zasługi osobiste były w pewnej mierze niezależne od stanowiska. Bez względu na drogę, jaką obrałby on sobie w życiu, na pewno dzięki sile swojej nieustraszonej odwagi, żywego dowcipu i wytężonej pilności osiągnąłby najwyższe zaszczyty wybranego zawodu albo już co najmniej by zasługiwał na nie; mógłby się podnieść na stanowisko ministra bądź dowódcy w kraju, w którym by się urodził jako zwyczajny obywatel. Gdyby zazdrosny kaprys władzy zawiódł jego oczekiwania albo gdyby on sam roztropnie zboczył ze ścieżek wielkości, to i tak wykorzystanie tychże samych talentów w jakimś pracowitym odosobnieniu umieściłoby jego szczęście doczesne i nieśmiertelną sławę poza zasięgiem królów. Wydaje się wprawdzie, że w portrecie Juliana, gdy go badamy z drobiazgową i może nawet krytyczną uwagą, czegoś brak do tego, aby postać ta była wdzięczna i doskonała. Nie miał on w sobie geniuszu tak potężnego i wzniosłego jak geniusz Cezara ani doskonałej roztropności Augusta. Cnoty Trajana były chyba bardziej stałe i wrodzone, a filozofia Marka Aureliusza prostsza i bardziej konsekwentna. A przecież Julian stawiał czoło przeciwnościom losu nieugięcie i pomyślność nie uderzała mu do głowy. Po przerwie trwającej od śmierci Aleksandra Sewera przez lat sto dwadzieścia Rzymianie oto znów zobaczyli cesarza, który nie czynił rozróżnienia pomiędzy obowiązkiem a przyjemnością, który dokładał wszelkich starań, aby ulżyć w niedoli swoim poddanym i wskrzesić w nich ducha, i który zawsze usiłował łączyć autorytet z zasługą, a szczęśliwość z cnotą.

Nawet fakcja, i to fakcja religijna, musiała uznać wyższość jego talentu, zarówno w czasie pokoju, jak w czasie wojny, i przyznać z westchnieniem, że Julian Apostata kochał swój kraj i zasługiwał na cesarstwo świata doczesnego. Edward Gibbon (Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, t. II, Warszawa 1975, s. 299)

I Poeta Anakreon napisał wiele zachwycających pieśni, które sławiły luksusowe życie, jakim obdarzyła go Tyche. Ale Alceusowi i Archilochowi z Paros bóg nie zezwolił na poświęcenie życia zabawie i przyjemności. Aby zaś skłonić ich do znoszenia trudów, raz jednych, raz drugich, zmniejszono ciężar nałożony na nich przez Niebiosa i przeklęci zostali ci, którzy ich zwodzili. Lecz, jako, że prawo zakazuje mi oskarżać imiennie tych, którym wszelako nie uczyniłem żadnego zła, [to jednak] próbują okazywać mi swą nienawiść; z drugiej zaś strony dominujący obecnie między dobrze urodzonymi styl edukacji, zabrania mi użycia muzyki, składającej się na tę pieśń. W tych bowiem czasach ludzie uważają, że bardziej poniżające jest studiowanie muzyki niż nieuczciwe wzbogacenie się. Pomimo tego jednak, nie zrzeknę się z tej przyczyny pomocy,

którą

posiadam

dzięki

darowi

Muz.

Istotnie

bowiem,

obserwowałem, że nawet barbarzyńcy po drugiej stronie Renu śpiewają barbarzyńskie pieśni, skomponowane w języku przypominającym kraczące ptactwo i w owych pieśniach znajdują upodobanie. Ponadto zawsze dzieje się tak, że nawet pośledni grajek, pomimo, że drażni swe audytorium, znajduje przecież w tym muzykowaniu ogromną radość. Z tą myślą, często powtarzam sobie, tak jak Ismenias, chociaż me mierne talenty nie dają się nawet porównywać z jego, że mam, jak się przekonałem, podobną niezależność ducha, zatem – „Sobie śpiewam, a Muzom”.

II Aczkolwiek pieśń, którą właśnie snuję, została ułożona prozą i zawiera dużo gwałtownych wyrzutów, skierowanych nie, na Zeusa, przeciwko innym – jakże by mogło tak być, odkąd jest to prawem zakazane, lecz przeciwko poecie i autorowi – czyli samemu sobie. Prawo wszak nie zakazuje pisania własnej apoteozy, ani też krytyki. Zatem, jako, że nie mam powodów do chwalenia samego siebie, chociaż byłbym niezmiernie rad, mogąc to uczynić, mając zaś nieskończenie wiele powodów do ganienia, zacznę od swej twarzy. Jako, że natura nie uczyniła jej ani zbyt przystojną, ani zbyt zaszczytną, ani nie dała jej tego powabu młodości, ja sam, z czystej perwersji i złośliwej irytacji, dodałem mej twarzy długą brodę, aby twarz mą pokarać, gdyż wydaje się być wielką zbrodnią nie być przystojnym z natury. Z tego samego powodu cierpię, gdyż stała się ona siedliskiem pierzchających w nich wszy, jak gdyby była zaroślami, w których skrywają się dzikie zwierzęta. Co się zaś tyczy łapczywego jedzenia lub picia z szeroko otwartymi ustami, nie jestem w stanie, a powinienem się tym zająć, spożywać pokarmu w ten sposób, gdyż obawiam się połknięcia swych własnych włosów wraz z kawałkami chleba. W kwestii bycia całowanym, lub całującym, najmniej jeszcze odczuwam związane z brodą niedogodności. I właśnie dlatego, jak i z innych jeszcze powodów, broda jest ewidentnie uciążliwa, odkąd nie pozwala mi przycisnąć ogolonych „ust do ust bardziej rozkosznie” (chyba z tego powodu, że takie usta są bardziej gładkie, jak mniemam), jak napisał już jeden z tych, którzy z pomocą Pana i Kalliope komponował wiersze na cześć Dafne. Lecz, mówicie, że brodę swą mógłbym skręcać na kształt powrozów. Cóż, jestem skłonny przychylić się do waszego zdania, jeśli tylko znajdziecie dość siły, aby me włosy skręcić, a ich szorstkość nie

uczyni przerażających zniszczeń waszym „nieużywanym i delikatnym dłoniom”. I niechaj nikt nie przypuszcza, że czuję się obrażony waszą satyrą. Osobiście spieszę z przeprosinami do was, gdyż nosząc na twarzy swą brodę tak, jak noszą ją kozły, mógłbym przecie, jak przypuszczam, uczynić mą twarz delikatną i ogoloną, jak noszą się przystojni młodzieńcy i wszystkie kobiety obdarzone przez naturę powabem. Lecz wy, nawet będąc w podeszłym wieku, gorliwie naśladując własnych synów i własne córki przez wydelikacony i miękki sposób waszego życia lub, być może, przez wasze zniewieściałe skłonności, starannie golicie swe podbródki, zaś wasza męskość, ledwo co ujawnia się i nieznacznie zaznacza na waszych czołach, nie zaś w wąsach, jak to ma miejsce u mnie.

III Lecz, jak gdyby zwykła długość mej brody nie wystarczała, na dodatek i ma głowa jest rozczochrana i rzadko włosy me ścinam, takoż i paznokcie, zaś palce mam ciągle niemal całe czarne od częstego używania pióra. A jeśli chcielibyście dowiedzieć się czegoś, co zwykle jest tajemnicą, także ma pierś jest kudłata i cała pokryta włosami, jak piersi lwów, które monarchami są między dzikimi bestiami, tak jak i ja [jestem monarchą] i nigdy w mym życiu nie wygładziłem mej piersi, taki jestem sczezły i obskurny; nigdy też żadnej innej części ciała mego nie ogoliłem i nie wypielęgnowałem. Gdybym miał brodawki, jak Cycero, powinienem wam o tym powiedzieć, ale tak się jakoś dzieje, że nie mam żadnej. Za waszym pozwoleniem, powiem wam coś jeszcze. Nie jestem wcale kontent mając swe ciało w takim chropawym stanie, lecz zaprawdę, styl życia, jakiemu hołduję, jest rzeczywiście wielce rygorystyczny. Sam wygnałem się z teatrów, takim jestem idiotą! Nie dozwalam też na swym dworze

[ażeby ustawiono] thymele1, za wyjątkiem pierwszego dnia Nowego Roku, bo jestem zbyt wielkim głupcem, ażeby się tym cieszyć, tak jak jakiś wieśniak, który ze swego małego majątku musi zapłacić podatek lub oddać trybut brutalnemu panu. A jeśli już nawet wejdę do teatru, wyglądam jak zbrodniarz – pokutnik. Następnie znowu, jako, że tytułują mnie Potężnym Cesarzem, nie zatrudniam nikogo do nadzoru nad mimami, ani też woźnicy rydwanów nie zatrudnię jako swego oficera, czy dowódcy wojsk, tak dzieje się ze mną w całym zamieszkanym świecie. I, obserwując to zupełnie niedawno, „przypomnij sobie teraz jego młodość, jego rozum i mądrość”.

IV Prawdopodobnie będziecie mieli jeszcze i inne pretensje i jasne dowody bezwartościowej mej natury – dlatego to kontynuuję i dodam tu więcej jeszcze z mej dziwnej charakterystyki. Mam na myśli to, że ja w ogóle NIENAWIDZĘ wyścigów konnych, tak jak dłużnik nienawidzi rynku. Dlatego tak rzadko asystuję w wyścigach, wówczas jedynie, gdy trwają igrzyska ku czci bogów, a i wtedy nie zostaję na nich całego dnia, tak jak zwykł czynić to mój kuzyn, mój wuj, brat i syn mego ojca. Sześć wyścigów to wszystko, co oglądam i zadowolony jestem, gdy mogę się stamtąd ulotnić.

V Lecz wszystkie te rzeczy – to są jeno pozory, i w rzeczy samej, jakże niewielką cząstkę mej urazy do was dotąd opisałem! Lecz wracając do 1

Thymele- okrągły ołtarz stojący w starożytnym teatrze pośrodku orchestry, na której umiejscawiano zwykle ustawiony w dwóch lub trzech rzędach chór.

mego prywatnego życia na mym dworze. Bezsenne noce na mym barłogu i dieta, która jest niczym innym, jak przesytem, nadającym memu nastrojowi szorstkość i nieprzyjazne uczucia w stosunku do pełnego luksusów miasta, jak wasze. Jednakże nie po to jest to wszystko, ażeby dawać wam przykład, że przyswoiłem sobie me przyzwyczajenia. Lecz w dzieciństwie ukazała się mi tajemnicza i bezrozumna zjawa, która namówiła mnie do wypowiedzenia wojny przeciwko własnemu żołądkowi, tak więc nie pozwalam mu napełniać się olbrzymią masą pożywienia. Z powodu tego zdarzenia jest mi zaprawdę niezwykłe wymiotowanie własnym pokarmem. I, jako, że pamiętam, iż takie zdarzenie doświadczyło mnie raz jedynie, odkąd zostałem cesarzem i było spowodowane przypadkiem, a nie przejedzeniem, warto by może poświęcić chwilę na opowiedzenie historii, która sama w sobie nie jest może zbyt wdzięczna, lecz właśnie przez to wyjątkowo przypadła mi do gustu.

VI Historia ta zdarzyła się na zimowych kwaterach w mej umiłowanej Lutecji2 - jak Celtowie zwą stolicę Paryzjów. To malutka wyspa leżąca na rzece, otoczona murem, i z drewnianymi mostami po jej obu stronach. Rzeka rzadko podnosi się i opada, zazwyczaj jej poziom jest taki sam, tak latem, jak i zimą, dostarczając wody, która jest zarówno miła dla oka, jak i bardzo przyjemna dla każdego, kto zechciałby się jej napić. Z tych powodów mieszkańcy owej wyspy przeważnie czerpią swą wodę prosto z rzeki. Zima tutaj jest raczej średnia, prawdopodobnie ze względu na ciepło pobliskiego oceanu, który rozpościera się nie dalej jak jakieś 900 stadiów od miasta i być może lekka morska bryza niesie się od wody tak daleko, 2

Lutecja – obecnie Paryż.

jako, że morska woda zdaje się być raczej ciepła, niżeli świerza. W każdym razie, z tego, czy z innych powodów, których nie znam, fakty są takie, jak mówię – ludzie tam mieszkający mają z reguły cieplejszą zimę. Rosną tam również dobre gatunki winnej latorośli, a niektórzy mieszkańcy hodują nawet drzewka figowe, przykrywając je zimą chociażby częściami znoszonej odzieży, okrywając słomą i rzeczami w tym rodzaju, jakich używa się do zabezpieczania drzew przed szkodami spowodowanymi zimnym wichrem. Ta jednak zima była zimniejsza niż zwykle, a rzeka przynosiła olbrzymie bloki z kry, wyglądające zupełnie jak kawałki marmuru. Wiecie zapewne, o co mi chodzi? To taki biały kamień sprowadzany z Frygii, te bloki lodu wyglądały dokładnie tak samo, wielkie i spływające w dół rzeki jedna za drugą. Prawdę mówiąc, to wyglądało nawet na to, że lodem skuta zostanie cała rzeka, tworząc niby mocny most z lodu nad płynącym nurtem. Zima zatem była ostrzejsza niż zazwyczaj i tak jednak pokój, w którym spałem był nie ogrzewany, mimo, że większość tamtejszych domów miało ogrzewanie poprzez specjalne podziemne piece i mój pokój także był przystosowany do ogrzewania go ciepłym powietrzem uzyskiwanym w ten sposób. Stało się jednak tak, że nie ogrzewano go, jak przypuszczam z powodu tego, że tak wtedy, tak i dzisiaj jestem wyjątkowo kapryśny i okazuję swoją nieludzkość w pierwszym rzędzie, co jest zupełnie naturalne, samemu sobie. Zechciałem zatem przyzwyczaić się do znoszenia zimna, bez znoszenia tej dogodności jaką jest ogrzewanie. W miarę jak zima stawała się coraz ostrzejsza i bardziej surowsza, nawet wówczas nie pozwoliłem służbie na ogrzanie domostwa, gdyż bałem się, że ciepło ze ścian wyciągnie całą wilgoć, co spowoduje zadymienie. Kazałem jednak służbie przynieść niewielką ilość rozżarzonych węgli, z ognia, który się w pobliżu palił i zezwoliłem na

umieszczenie ich w pokoju. Lecz te węgle, chociaż nie było ich wiele, wyciągnęły ze ścian mnóstwo dymu, od którego straciłem przytomność. I, podczas gdy dym wypełnił już niemal całą moją głowę, prawie się nie zadławiłem. Następnie wyniesiono mnie na zewnątrz i, podczas, gdy doktorzy radzili mi abym wyrzucił z siebie to jedzenie, które dopiero co przełknąłem, a było tego niewiele, Na Zeusa! Zwymiotowałem i od razu poczułem się lżej, miałem też spokojniejszą noc, a już następnego dnia mogłem robić, wszystko, jakby nic się nie stało.

VII Po tym wszystkim, następnie, nawet, gdy byłem między Celtami, jak złośnik [z komedii] Menandra, „Osobiście brałem całą masę różnych problemów na swoją głowę”. Ale podczas gdy Celtowie pogodnie znosili me nastroje, poczuliby się naturalnie urażeni takim zamożnym i pstrym miastem, gdzie wielu przebywa tancerzy, fletnistów i więcej mimów, niż normalnych obywateli, oraz brak zupełny szacunku dla władz. Rumieniec wstydu wygląda na waszych twarzach tak niemęsko, lecz wszakże tacy dzielni mężczyźni, jak wy, uważają za stosowne rozpoczynać hulanki wraz z jutrzenką, aby spędzać następnie dnie i noce na przyjemnościach, pokazując nie tylko słowami, ale nawet czynem waszą pogardę prawom. W rzeczy samej to tylko działanie tych, którzy sądzą, że władza wyzwala w ludziach strach i obrażają tych, którzy ją posiadają, przyczynia się do deptania praworządności. A wy zaś znaleźliście w tym szczególne upodobanie, jak pokazaliście jasno przy wielu okazjach, szczególnie zaś na rynkach i w teatrach; tłumy całe wrzeszczą i klaszczą, kiedy ludzie na urzędach przechwalają się, chcąc zdobyć popularność na konto sum, które

wyłożyli na takie przedsięwzięcia; tacy ludzie są wówczas bardziej popularni i więcej się o nich mówi niż o Ateńczyku Solonie i o jego rozmowie z Krezusem, królem Lidyjczyków. I wszyscy jakże jesteście przystojni! Jakże wysocy i smukli, o gładkiej skórze i bez zarostu. Wszyscy – starzy i młodzi wolicie raczej szczęście Feaków, przedkładacie „strojenie się, wanny z ciepłą wodą i łóżka”.

VIII „Cóż z tego?” – odpowiadacie – „Czyż naprawdę sądziłeś, że twe gburowate maniery i dzikie i niezdarne zachowanie współgrać by mogły z naszymi?” O! Najbardziej głupi i kłótliwi z ludzi! Tak bezsensowna i żałosna jest ta karłowatość waszych dusz, którą to ludzie niskiego ducha zwą „Powściągliwością” Czy naprawdę któryś z was myślał, że powinnością waszą będzie ukrycie się pod maską wstrzemięźliwości? Mylicie

się,

bo

po

pierwsze,

nie

wiadomo

właściwie

czym

wstrzemięźliwość jest, jako, że słyszymy tylko sam termin, podczas gdy samej wstrzemięźliwości nie sposób zobaczyć. Jeśli zaś jest to rzeczywiście coś, co musicie obecnie praktykować, to wstrzemięźliwości istota tkwi w posłuszeństwie bogom i prawom, w zachowaniu pełnym godności i szacunku dla równych urodzeniem i rangą, wytrzymywaniu i znoszeniu ze zrozumieniem wszelkich nierówności między ludźmi, w uczeniu się i w zrozumieniu myśli, że biedacy nie mogą cierpieć jakiejkolwiek niesprawiedliwości z ręki bogatych, także w osiągnięciu tego, że odrzucicie od siebie wszelkie zmartwienia, z którymi naturalnie każdy się spotyka, nienawiść, zło, obelżywość, następnie w znoszeniu tych rzeczy z całą mocą i godnością, w nieobrażaniu się i w niedawaniu pola swemu gniewowi, lecz w trenowaniu się tak daleko, jak to możliwe w

umiarze, i, jeśli te rzeczy rzeczywiście oznaczają „wstrzemięźliwość”, to oznacza to powstrzymywanie się od przyjemności, nawet, jeśli nie są one nadmiernie niewłaściwe, albo godne potępienia, to wszystko. Bo musicie zrozumieć, że człowiek nie może żadną miarą być powściągliwy prywatnie, w ukryciu, podczas gdy publicznie okazuje rozwiązłość i rozkoszuje się widowiskami teatralnymi. Jeśli więc wstrzemięźliwość jest naprawdę tymi wymienionymi rzeczami, to w takim razie sami się rujnujecie i, co więcej, rujnujecie nas, jako, że my nie możemy znosić niewolnictwa [dla pożądliwości], obojętnie, czy będzie to niewola bogom, czy prawom. Bo wolność jest ze wszech miar rzeczą godną najwyższego uznania!.

IX „Cóż to za haniebna poza udawanej pokory! Mówisz, że nie jesteś naszym panem i nie pozwalasz, aby tak na ciebie mówiono, co więcej, przekonałeś wielu z ludu, od dawna już przyzwyczajonych do tego słowa, do nieużywania tej nazwy „rząd”, jako ubliżającej, a teraz sam nas chcesz zmusić do słuchania urzędników i praw! O ileż lepiej dla ciebie byłoby zachować dla siebie nazwę „Pana”3, lecz, zaiste dajesz nam taką „wolność”, ty, który jesteś taki łagodny, w zezwalaniu nam na nazwyanie cię tak, jak chcemy, jesteś zarazem tak gwałtowny, co do rzeczy, które robimy! Następnie zaś rozkazujesz nam też, zmuszając bogatych do umiarkowanego zachowania się w sądach, ponadto powstrzymujesz biednych od zarabiania donosicielstwem. Poza tym, poprzez okazanie swej 3

Dominus – [łac.] Pan, Władca; termin wprowadzony oficjalnie do tytulatury cesarskiej dopiero od czasów Dioklecjana, stąd od jego czasów mowa o “dominacie”, zaś wcześniej o “pryncypacie”; słowo “dominus” budziło u Rzymian protesty, jako, że jego semantyka wiodła ku pojęciu “władzy absolutnej”, podczas gdy aż do Dioklecjana cały czas zachowywana była pozorna forma republiki.

niechęci scenie, mimom i tancerkom, zrujnowałeś nasze miasto i nic dobrego nas z twej strony nie spotkało, a tylko samo okrucieństwo, które musieliśmy znosić przez siedem długich miesięcy4 tak, że musieliśmy zwrócić się do starców czołgających się wśród mogił, aby modlili się od uwolnienia nas od takiej wielkiej klątwy, lecz sami uwolniliśmy się od niej poprzez naszą dowcipną zuchwałość, wystrzeliwując nasze satyry twymi własnymi strzałami. Jak zatem, „wielki panie”, zamierzasz stawić czoło żądłom perskim, jeśli wszczynasz wojnę przeciw naszej śmieszności?”

X Chodźcie, ja jestem gotów do świeżej dawki obrażania samego siebie! „Chadzasz, panie, regularnie do świątyń, o kłótliwy zepsuty i całkiem bezwartościowy człowieku! Twoja to sprawa, że tłum cały ciągnie nieprzerwanym strumieniem do świętych okręgów, urządza ci wspaniałe powitania, pozdrawia cię okrzykami i oklaskami w tych okręgach zupełnie tak, jakby byli w teatrze. Dlaczego zatem nie zachowasz się przyzwoicie i nie nagrodzisz ich? Zamiast tego próbujesz być w tych kwestiach mądrzejszy niźli sam pytyjski bóg5, wygłaszasz do tłumu oracje surowo ganiąc tych, którzy wznoszą okrzyki w miejscach kultu. Takimi oto słowami najczęściej ich ganisz: „Prawie nigdy nie pojawiacie się w świątyni, aby oddać cześć bogom, ale aby oddać cześć mi, spieszycie tu całą masą i wypełniacie świątynię wielkim nieporządkiem. I jeszcze zakłócacie spokój obywatelom, który, starymi zwyczajami przyszli tu prosić o błogosławieństwo bogów. Czyż nigdy nikt z was nie słyszał o maksymie Homera „w ciszy do samego siebie”? Albo jak Odyseusz 4

Julian przebywał w Antiochii przez dziewięć miesięcy, przygotowując swą wyprawę na Persję. Pytyjski bóg – Apollo Delficki – w Delfach mieściła najsłynniejsza grecka wyrocznia, w której przyszłość przepowiadała kapłanka Apollona. 5

sprawdzał Eurykleję, gdy była dotknięta zdumieniem po jego wielkim sukcesie. „Ciesz się, stara kobieto w swym sercu i powstrzymaj się od gwałtownych krzyków”. I później jeszcze, gdy Homer nie pokazał nam kobiet trojańskich modlących się do Priama, ani do żadnej z jego córek ni synów, ni nawet do samego Hektora (jednak rzeczywiście sam zaznaczył, że mężowie trojańscy mieli w zwyczaju modlić się do Hektora jako do boga), ale w swych poematach nigdy nie ukazał ni kobiet, ni mężów w akcie modlitwy do niego [Hektora], lecz powiedziano tylko Atenie, że wszystkie niewiasty podniosły w górę ręce z głośnym lamentem, co samo w sobie było zwyczajem barbarzyńskim i odpowiednim w dodatku tylko dla kobiet, lecz nigdy nie okazał takiej bezbożności, jaką okazuje wasze zgromadzenie. Wy zaś oklaskujecie ludzi, zamiast bogów, choć powinienem rzec raczej, że oklaskujecie zamiast bogów mnie, ja zaś jestem zwyczajnym człekiem. Sądzę jednak, że i tak najbardziej przystojne byłoby nie wiwatowanie bogom, lecz oddawanie im czci z cichym sercem.

XI Patrzcie! Oto znowu jestem tutaj zajęty swym zwykłym kleceniem słów. Nie pozwalam sobie nawet na mówienie z nieprzemyślaną nieustraszonością i swobodą, lecz z mą zwykłą niezdarnością zbieram sam na siebie donosy. Takie oto sposoby i takie słowa powinny być adresowane do ludzi, którzy chcą być wolni, zachowując nie tylko szacunek dla rządzących, ale też i dla bogów. Takim ludziom być może okazałbym należny szacunek „jak łagodny ojciec”, nawet będąc takim złośliwcem i niegodziwcem jakim jestem. „Znoś się z nimi w takim razie, gdy oni cię nienawidzą i obrażają w tajemnicy, czy nawet otwarcie, czyś myślał, że ci, którzy oklaskiwali cię w świątyniach tak jednomyślnie robili to szczerze,

czy tylko ci schlebiali? Z pewnością przecież nie przypuszczałeś, że dojdziesz do harmonii i ładu z ludźmi, którzy mają takie zajęcia, życie, temperament?” Przyznaję to. „Lecz któż zniesie inne jeszcze twe zachowania? Zawsze sypiasz sam nocą i nie ma możliwości zmiękczenia twego dzikiego i barbarzyńskiego niemal charakteru, odkąd zamknąłeś wszystkie drogi, które mogłyby osłodzić twój nastrój – a najgorsze z tego całego zła jest to, że ty zaprawdę jesteś zachwycony prowadząc takie życie, które trzyma na wodzy wszelkie rozkosze i nakładasz na wszelkie przyjemności generalny publiczny zakaz. Jak więc możesz się czuć dotknięty słysząc, że tak cię obmawiają. Powinieneś raczej odczuwać wdzięczność w stosunku do tych, którzy bez nienawiści w sercu, za to dowcipnie upominają cię w wierszach, abyś ogolił swe policzki, a następnie, zaczynając od samego siebie, pokazał tym kochającym śmiech ludziom wszelkie rodzaje wspaniałych przedstawień, mimów, tancerek, bezwstydnic, chłopców, którzy w swym pięknie naśladują niewiasty i ludzi, którzy nie tylko swe policzki gładko ogolili, ale też i całe swe ciała, tak, że ci, którzy ich widzą myślą, że aichgładsze cia są aniżelia cia

ięknych niewiast. I święta i ogólne uroczystości powinieneś też urządzać,

ecz, na Zeusa, nie te religijne, na których to każdy czuje się związany

rzez ogólny nakaz wstrzemięźliwości. Nie – takich świąt to my już mamy

osyć, jak ów przysłowiowy dąb – już nam się całkowicie owe święta

rzejadły. uroczystości Imperator odbywa religijne raz w świątyni Zeusa,

edził świątynię Demeter trzy razy pod rząd”.

zy byłem w sanktuarium w Dafne, która najpierw

zez nieobowiązkowych strażników, którzy powinni następnie zaś zburzona przez bezczelne czyny

bezbożników).6 „Nadszedł Nowy Rok w Syrii i cesarz znowu udał się do przybytku Zeusa Przyjaznego. Następnie nadeszły ogólne igrzyska i cesarz przybył do sanktuarium Fortuny, następnie zaś, po powstrzymaniu się od tego przez okres dnia, w którym zakazane były modły, znowu udał się do świątyni Zeusa Przyjaznego, gdzie zamówił modlitwy za obyczaje naszych przodków. Któż zatem mógłby wytrzymać z Imperatorem, który tak często chadza się modlić, gdy powinien udać się do świątyni raz, najwyżej dwa, i potem odprawiać też normalne święta, przeznaczone dla wszystkich mieszkańców, nie zaś tylko dla tych, których profesją jest wiedza o bogach i którzy mogą brać w owych uroczystościach religijnych udział, ale święta dla wszystkich, którzy tłumnie zjechali do miasta. Ponieważ przyjemności i zachwycających rzeczy jest tutaj całe mnóstwo i cieszyć mogą one bez końca, jak chociażby widok pięknych mężczyzn i chłopców tańczących, jak i też każda liczba czarujących niewiast.”

XII Gdy biorę to wszystko pod uwagę, zaprawdę powinienem gratulować wam dobrego losu, mimo, że sam również nie narzekam. Być może istnieje gdzieś mój własny bóg, który sprawił, że me upodobania innymi chadzają ścieżkami. Możecie być pewni, iż nie mam żalu do tych ludzi, których sposób życia kłóci się z moim, oraz z mymi życiowymi wyborami. Sam dodać muszę, tak, jak tylko mogę, do tego sarkastycznego opisu skierowanego przeciwko samemu sobie, że szczerze wylewam na swą głowę całe kubły obelżywych oskarżeń. Moją winą jest, że w mym szaleństwie nie dostrzegłem, jaki jest charakter tego miasta od samego 6

Tu wyraźna aluzja do chrześcijan, którzy wówczas czuli się już na tyle pewnie, że atakowali i podpalali lub burzyli pogańskie sanktuaria. Konkretnie chodzi o świątynię Apollona w Dafne, którą podpalili chrześcijanie.

początku, choć, a jestem tego pewien, przeczytałem w swoim życiu tyle książek, ile człowiek w moim wieku tylko zdołałby. Znacie oczywiście opowieść o królu, który nadał swe własne imię temu miastu, lub raczej, którego imię otrzymało, po tym, jak skolonizowano te ziemie, a fundatorem miasta był Seleukos – chociaż imię miasto otrzymało od syna Seleuka. Mówi się, że ów syn od nadmiernego luksusu i zbytniej miękkości zakochał się, i to z wzajemnością, aż w końcu zapałał haniebną pożądliwością do swej własnej macochy. I, chociaż chciał bardzo ukryć stan swego ducha, nie był w stanie tego uczynić, aż w końcu, krok po kroku, począł chudnąć w oczach, aż stał się niemal całkowicie przezroczysty, utracił całą siłę, a jego oddech stał się słaby. Lecz co mu dolegało było dla wszystkich, jak sądzę, zagadką, skoro jego choroba nie miała żadnych widocznych przyczyn, czy też raczej, jak mniemam, nie pokazało się, co było jego prawdziwą naturą, choć słabość młodzieńca była oczywista. Aż w końcu pewien lekarz z Samos został wyznaczony do rozwiązania tej trudności, czyli do ustalenia przyczyn choroby królewicza. Tenże medyk, podejrzewał, na podstawie słów Homera, że „zbytnia troska pochłania latorośl” i że w wielu przypadkach nie chodzi o jakąś przypadłość cielesną, ale słabość duchową, która jest przyczyną niszczenia ciała, ponadto widział przecież, że młodzieniec był wielce podatny na miłostki, zważywszy na jego wiek i przyzwyczajenia. Podjął też takie kroki, aby wykryć przyczynę choroby: siadłszy opodal królewicza bacznie obserwował jego oblicze, podczas, gdy wszystkie damy dworu przedefilowały przed jego łożem, nie wyłączając w pierwszym rzędzie samej królowej. Kiedy tylko ta weszła, natychmiast lekarz rozpoznał u młodzieńca rozpoczynające się objawy choroby. Zaczął oddychać jak ktoś, kto zaraz się zakrztusi, albowiem starał się zbytnio uważać na kontrolę

swego oddechu, co mu nie wychodziło, ponadto na jego obliczu pojawił się rumieniec. Lekarz położył mu rękę na piersiach i stwierdził, że serce kołatało mu strasznie szybko, próbując wyrwać się z jego piersi. To wszystko miało miejsce, gdy królowa była w pobliżu, lecz gdy jej zbrakło królewicz uspokoił się i znowu powróciła jego poprzednia apatyczność i spokój. Wtedy to Erazystratus już wiedział, co dolega młodemu następcy tronu. Następnie powiedział o tym królowi, a ten, z miłości do syna gotów był oddać synowi swą żonę. Chłopak początkowo odmówił, lecz gdy jego ojciec zmarł niedługo później, tym gwałtowniej dostąpił tego zaszczytu, którego tak honorowo nie przyjął, gdy był mu ofiarowany.

XIII Teraz więc, jako, że był to sposób zachowania się Antiocha, nie mam prawa, aby gniewać się na jego potomków, gdy ci naśladują założyciela, tego, który dał imię miastu. Gdyż zarówno jak w przypadku roślin, naturalne jest to, że ich właściwości będą takie same w kolejnych pokoleniach, czy też, innymi słowy, kolejne generacje przypominają przodków, zatem i wśród ludzi naturalne jest to, że moralność potomków przypomina

moralność

przodków.

Ja

osobiście,

dla

przykładu,

zauważyłem, że Ateńczycy są najbardziej ambitni i honorowi ze wszystkich Greków. I w rzeczy samej zaobserwowałem, że te właściwości istnieją w największym stopniu u wszystkich Greków, zatem mogę o nich powiedzieć, że bardziej niźli inne nacje kochają bogów i są niezwykle gościnni dla obcych. Mam tu na myśli ogólnie wszystkich Greków, lecz wśród nich Ateńczycy przewyższają wszystkich, co mogę poświadczyć jako świadek. I jeśli oni faktycznie przechowują w swych charakterach obraz starożytnej cnoty, logiczne, że te same słowa prawdziwe będą

zarówno w stosunku do Syryjczyków, tak samo do Arabów, Celtów, Traków i Panończyków i do tych, którzy mieszkają między Trakami i Panończykami, mam tu na myśli Myzyjczyków żyjących nad brzegami Danube, skąd też i moja rodzina pochodzi, asortyment całkiem gburowaty, prosty, niezgrabny, bez wdzięku i trwający niewzruszenie w swych decyzjach, których jakość jest dowodem strasznego nieokrzesania.

XIV Dlatego w pierwszym rzędzie proszę o przebaczenie dla samego siebie, z mojej zaś strony i ja wam wybaczam, jako, że wy po prostu naśladujecie obyczaj waszych przodków, ani też nie staram się was urazić, gdy mówię, iż jesteście: „kłamcami i tancerzami, wyuczonymi świetnie tańca w chórze” – przeciwnie – to forma panegiryku, kiedy przypisuję wam naśladownictwo przodków. Wszak i Homer chwalił Autolikusa, kiedy ten mówił, iż prześcignął wszystkich mężów w „złodziejstwie i krzywoprzysięstwie”. Zaś co do mojej niezgrabności, ignorancji, chorego nastroju i braku podatności na wpływy. Mając na względzie swój własny interes, gdy zaś lud błaga mnie, lub próbuje oszukiwać, ja zaś nie chcę ulegać ich krzykom – takie wymówki mi czynione akceptuję z zadowoleniem. Jednakże rozstrzygnięcie, czy wasze, czy też moje drogi życia są lepsze i czystsze, jest, być może, jasne bogom, ale między ludźmi nie znajdziecie takiego, kto byłby dobrym sędzią w tej sprawie. Taka jest bowiem wielka w człowieku miłość własnej osoby, że nigdy byśmy im nie uwierzyli, jako, że każdy z nas naturalnie aprobuje swój sposób bycia i pogardza sposobem życia innych. Według mnie – ci, którzy akceptują cele

innych

ludzi,

chociaż

są

przeciwne

jego

celom,

są

zaprawdę

najroztropniejszymi z ludzi.

XV Teraz jednak przechodzę do rozważenia kwestii, że popełniłem i inne jeszcze straszne grzechy. A to, że wszedłem do waszego wolnego miasta, które przecież nie toleruje rozczochranych włosów, wszedłem nieogolony, z długą brodą, jak ktoś, kogo nie stać na fryzjera. Jedni pomyśleć mogli, iż widzą jakiegoś Smicrinesa, albo Thrasyleona, starego złośliwca, czy szalonego wojaka, gdy przecie poprzez upiększenie się mógłbym wkroczyć do miasta jak jakiś kwitnący młodzian i zmieniony w młodzieniaszka, jeśli nie w latach, to chociaż w zachowaniu i zniewieściałości mych cech! „Nie wiesz” – odpowiadacie – „jak obcować z ludźmi i nie aprobujesz maksymy Theognisa, gdyż nie naśladujesz polipa, który przybiera barwę skały, do której jest przytwierdzony. Ty raczej zachowujesz się w stosunku do ludzi z przysłowiową mykeńską gburowatością, ignorancją i głupotą. Czy nie jesteś świadom, że my tutaj daleko różnimy się od Celtów, Traków czy Ilirów? Czyż nie widzisz, jaka u nas mnogość sklepów w mieście? Ale ty jesteś znienawidzony przez sklepikarzy, bo nie pozwalasz im swobodnie dyktować cen zwykłym ludziom i przyjezdnym. Sklepikarze narzekają na większe czynsze dzierżawne u właścicieli posesji, ale i tych uczyniłeś swymi wrogami przez zmuszenie ich do tego co według ciebie jest słuszne. Znów ci z kolei, którzy mają w mieście swe biura i posesje – ci cierpią zarówno jeden, jak i drugi rodzaj kary – zarówno jako właściciele posesji i sklepikarze, zatem oczywiste jest, iż oni są teraz krzywdzeni na dwa sposoby, odkąd zostali ograbieni z dochodów płynących z obu źródeł. Następnie wywołałeś niezadowolenie u całej społeczności syryjskiej

ponieważ nie mogą się upić i tańczyć cordaxa. Ty, jednakże myślisz, że karmisz ich wystarczająco, jeśli dostarczasz im aż nadto samego tylko zboża. Kolejna czarująca rzecz dotycząca twego postępowania, że ty nawet nie troszczysz się o to, że miasto powinno mieć poławiaczy małż. Co więcej, kiedy ktoś skarżył się pewnego dnia, że w sklepach brakuje tak małży, jak i drobiu, złośliwie się zaśmiałeś i odrzekłeś, że dobrze prowadzące się miasto potrzebuje chleba, wina i oliwy z oliwek, zaś mięsa tylko wówczas, gdy zaczyna obrastać w luksusy. Dodałeś też, że samo mówienie o rybach i drobiu jest skrajnym luksusem i rozrzutnością, tak jak było to poza zasięgiem obydwu stron w Itace i każdy, którego nie cieszyła dieta z wieprzowiny i baraniny byłby wielce rad mogąc przerzucić się na warzywa. Musiałeś chyba sobie myśleć, że te przepisy układasz dla Traków, swoich obywateli – ziomków, albo dla dzikich ludów Galii, którzy – tym gorzej dla nas! – nauczyli cię, abyś miał „serce z klonu, serce z dębu”, lecz mimo to nie tak jak „ten, który walczył pod Maratonem”, lecz raczej jakby połowa ciebie była Acharneńczykiem, zaś całość nieprzyjemną osobą i niewdzięcznym facetem. Czyż nie byłoby zaiste lepiej, gdyby sklepy pachniały mirrą, gdy się do nich udajesz i gdyby w ślad za tobą podążały grupy przystojnych chłopców, na których mieszkańcy mogliby zatrzymywać swój wzrok i chóry kobiet, takich jak te, które codziennie wystawiają swe wdzięki w naszym mieście?”

XVI Nie. Mój charakter nie zezwala mi na patrzenie się na rozpustę, i rozglądanie się we wszystkich kierunkach, w których w waszym mniemaniu mógłbym znaleźć jakieś piękno, oczywiście myślicie o pięknie ciała, nie zaś duszy. W waszej ocenie prawdziwe piękno duszy zawiera się

w rozpuście życia. Ja jednakże zostałem nauczony przez mego nauczyciela, aby patrzeć w ziemię, zarówno gdy chodziłem do szkoły, jak i do teatru. I nigdy nie widziałem nic z takiego dopóki, dopóty zaś nie miałem więcej włosów na mej brodzie niż głowie. I nawet gdy byłem już w tym wieku, nigdy nie stało się to z mojego upodobania ani też życzenia, lecz trzy, czy cztery razy, musicie wiedzieć, namiestnik, będący moim powinowatym i bliskim krewnym „robiąc przysługę Patroklowi” nakazał mi branie udziału w takich zbytkach, to jednak miało miejsce jeszcze wówczas, gdy byłem osobą prywatną. Dlatego to wybaczcie mi. Muszę oskarżyć tutaj zamiast siebie tego, kogo wy jeszcze słuszniej powinniście nie znosić. Mam na myśli tego skąpca mego wychowawcę, który to nękał mnie nawet tym, iż uczył mnie chodzenia jedną prostą drogą. To on jest teraz odpowiedzialny za moje z wami spory. To on był tym, który wyrył w to wszystko w mej duszy, jakby wyrzeźbił w niej, czego ja wówczas wcale nie pragnąłem, jednak on był niezwykle gorliwy w zaszczepianiu mi tych rzeczy, i w okazywaniu czarujących charakterów; i tak gburowatość nazywał godnością, brak smaku wstrzemięźliwością, zaś nieustępliwość dla czyichś zachcianek i osiągnięcie w ten sposób szczęścia nazywał męskością. Zapewniam was, na Zeusa i Muzy! Gdy byłem jeszcze zwykłym chłopcem, mój opiekun zwykł był do mnie mawiać: „Nigdy nie pozwól, aby tłumy twych towarzyszy tłoczących się do teatrów poprowadziły cię do błędów prowadzących do znajdywania przyjemności w takich spektaklach jak te, które mają tam miejsce. Masz zamiłowanie do wyścigów? Jest to w Homerze doskonale objaśnione – bierz książkę i ucz się. Słyszysz jak oni rozmawiają o tańczących w pantomimach? Zostaw ich w spokoju. Już u Fenicjan młodzieńcy tańczą w bardziej męskich strojach! Jako cytrzystę masz Phemiusa, jako pieśniarza Demodocusa. Ponadto u

Homera jest więcej zachwycających rzeczy do słuchania niż moglibyśmy zobaczyć.7 Nawet ja jeszcze widziałem młody pęd drzewa palmowego rozkwitającego w pobliżu ołtarza Apollina na Delos i uszanowałem lesistą wyspę Kalipso i jaskinie Circe8 i ogrody Alcinousa i możesz być pewien, że nigdy nie widziałem nic bardziej zachwycającego”.

XVII A teraz chcecie jeszcze, abym powiedział wam imię tego mego opiekuna i jego narodowość? Był on barbarzyńcą, przez bogów i boginie, z urodzenia był Scytą, zaś imię jego było takie same jak imię tego, który namówił Kserksesa do najazdu na Grecję. Co więcej był on eunuchem, to słowo jeszcze dwadzieścia miesięcy temu było powszechnie słyszane i akceptowane, teraz jednak stanowi synonim obrazy i obelżywości. Został on sprowadzony przez mego dziadka, w tym celu, aby nauczył mą matkę znajomości dzieł Homera i Hezjoda. A odkąd ona, po daniu życia i urodzeniu mnie – jej jedynego dziecka, umarła w kilka miesięcy później, skorzystał z okazji i zabrał mnie daleko chroniąc mnie od tych nieszczęść, które miały nadejść. Po skończeniu siódmego roku życia zostałem mu oddany pod opiekę. Od tamtego czasu wygrał mnie dla swoich planów i stylu życia i posyłał mnie do szkoły jedną prostą drogą i uważał, aby nikt nie doprowadził mnie do zboczenia z wyznaczonej drogi. To on więc był przyczyną waszej nienawiści do mojej osoby. Jednakże, jeśli wyrazicie zgodę zakończmy ten spór między nim, wami, a mną. Jako, że on ani wiedział, że ja was tutaj odwiedzę, ani nie przewidział, że, nawet jeśli już tu przybędę, to jako władca i że takie brzemię bogowie włożą na me barki, 7

W starożytnym Rzymie bogaci obywatele nie zwykli byli czytać po cichu. Zazwyczaj czytał na głos specjalny niewolnik, sekretarz etc. 8 Wyspą Circe (córką Heliosa I Okeanidy Perse) była wyspa Aja.

co, wierzcie mi, nie stało się bez usilnego namawiania i usilnego odmawiania z mej strony. Jako, że bogowie mieli wolę, aby mi władzę ofiarować, ja zaś miałem dużo uporu, aby ją odrzucać, chociaż powinno dziać się wszystko z wolą bogów. Aczkolwiek, gdyby mój wychowawca przewidział dla mnie taki los, byłby szkolił mnie i ćwiczył z dużo większym zapałem aż do końca, a wtedy mógłbym być może wydać się miły waszym oczom.

XVIII „Cóż wobec tego” – zapytacie – czy jest niemożliwe nawet teraz odłożenie na bok mego charakteru i żałowanie mego gburowatego nastroju, który zaszczepiono mi dawniej? Cóż, jak mówi przysłowie – przyzwyczajenie drugą naturą. Z naturą zaś niezwykle trudno walczyć, a i strząsnąć z siebie przyzwyczajenia trzydziestu lat jest niezwykle trudno, zwłaszcza, że zostały zaszczepione z takim bolesnym mozołem, ja zaś mam już więcej niźli trzydziestkę na karku. „Dobrze, dobrze” – odpowiecie – „ale co z tobą się dzieje, że chcesz nawet podejmować decyzje odnośnie przypadków spisywania wzajemnych umów? Z pewnością twój wychowawca tego cię nie nauczył, skoro nawet nie wiedział tego, czy kiedyś staniesz u steru rządów”. Cóż, to był zaprawdę taki straszliwy człek, że i to mi wpoił i dobrze byście zrobili, gdybyście pomogli mi zelżyć tego człeka, jako, że on jest najbardziej odpowiedzialny za mój sposób bycia, aczkolwiek i on, musicie to wiedzieć, został zwiedziony uprzednio przez innych. Te ich imiona z pewnością słyszycie dość często, kiedy są ośmieszane w komediach – mam tu na myśli Platona i Sokratesa, Arystotelesa i Teofrasta. Ten starzec w swym szaleństwie został pierwej przekonany przez nich, następnie zaś zaraził i mnie, kiedy

byłem jeszcze mały i rozmiłowany w literaturze i przekonał mnie, że jeśli będę wiernie naśladował tych słynnych mężów we wszystkich rzeczach, stanę się lepszy, nie w sensie „lepszy od innych ludzi”, bo nie chodzi tu o współzawodnictwo, lecz lepszy od tego, kim byłem wcześniej. Zgodnie z tym, odkąd już nie miałem wyboru, poszedłem posłusznie za jego nauką i obecnie nie jestem już w stanie się zmienić, chociaż rzeczywiście nieraz bym i chciał i zarzucam sam sobie, że zbyt wielu dałem odejść bezkarnie – bez kary za przewinienia, które popełnili. Ale wówczas brzmią mi w uszach słowa Platona: „Ci, którzy sami zła nie czynią są ludźmi honoru, lecz ci, którzy sami nie pozwalają, aby niegodziwi zło czynili, są ludźmi honoru w dwójnasób, bo gdy pierwszy odpowiedzialny jest tylko za siebie, to drugi odpowiada jeszcze i za wielu innych oprócz siebie, gdy składa doniesienia urzędnikom o przestępstwach innych. I, o ile on sam może, w miarę możliwości pomaga urzędnikom w ukaraniu czyniących zło, sam staje się wielki i potężny w mieście, i niech mi będzie wolno ogłosić go zwycięzcą głównej nagrody za męstwo. I my sami winniśmy wypowiadać pochwały z szacunkiem dla umiarkowania i mądrości i wielu innych dobrych cech, jakie ten człek posiada, które są takie, że ów mąż nie tylko, że posiada je sam dla siebie, ale i jeszcze udziela tych cnót innym”.

XIX Tych rzeczy on nauczył mnie, kiedy myślał, że będę osobą prywatną. Nie przewidział bowiem z pewnością, że Zeus przydzieli mi tak wiele w życiu, w którym teraz bóg mnie umieścił. Lecz, jako że wstyd by mi było, gdybym jako władca miał mniej cnoty, niż jako zwykły obywatel, dałem wam nieświadomie przykład mej własnej gburowatości, chociaż nie było takiej potrzeby. I inne jeszcze prawo Platona, jak myślę, uczyniło mnie

nienawistnym w waszych oczach. Mam tu na myśli te prawo, które mówi, że ci, którzy rządzą, a także i starcy powinni ćwiczyć się w szacunku dla innych i w samo opanowaniu z zamiarem dania przykładu dla mas, które obserwując to, sami właściwie poprowadzą swe życie. Teraz zaś, kiedy ja sam, lub raczej w towarzystwie kilku zaledwie jeszcze, kroczę tą ścieżką, przyniosło to zgoła zupełnie inne wyniki i przyczyniło się do zarzutów przeciwko mnie. Ponieważ jest nas tu zaledwie siedmiu w waszym mieście – obcych i przybyszów. Chociaż, tak naprawdę jeden z nas jest waszym współobywatelem i współziomkiem, człowiekiem drogim i mnie i Hermesowi, doskonałym w prowadzeniu dysput.9 I nie mamy tutaj z nikim interesów, ani nie chadzamy drogami innymi, niż te, które prowadzą do świątyń bogów i rzadko, i to nie wszyscy z nas, chadzamy do teatrów, odkąd to przystąpiliśmy do wyznawania najhaniebniejszego sposobu bycia i dążymy do najmniej popularnego w życiu celu i samego życia kresu. Mądrzy Grecy z pewnością zezwolą mi na powiedzenie tutaj kilku powiedzonek, powszechnych między wami, jako, że nie znam innych sposobów ukazania wam, wokół czego krążą me myśli. Stanęliśmy zatem w połowie drogi, tak wysoce cenimy sobie sposobność rozjątrzenia sporu z wami i dania wam okazji do znielubienia nas, podczas, gdy powinniśmy byli raczej próbować podlizywać się wam i schlebiać. „Taki – to – a – taki uciskał tego – to – a –tego”. Głupcy! Jaki jest w donosicielstwie wasz interes?! Kiedy było w waszej mocy, by wygrać jego dobrą wolę, poprzez zostanie

towarzyszem

w

jego

„złym

postępowaniu”,

najpierw

pozwoliliście rozejść się zyskom, poza tym doprowadziliście do nienawiści. I kiedy to czyniliście wydawało się wam, że czynicie dobrze i dbacie o własne sprawy. Ale powinniście pomyśleć, iż gdy ludzie są 9

Libanios – słynny filozof i retor z IV w. n.e.

krzywdzeni, nie każdy od razu oskarża urzędników, ale ludzi, którzy go skrzywdzili, lecz człowiek, który pragnie czynienia zła i przeszkodzono mu w tym, nie oskarży swej potencjalnej ofiary, lecz zwróci swą skargę przeciw urzędnikom.

XX „To kiedy było w twej mocy z pomocą rozsądnych wniosków mogłeś powstrzymać się od zmuszania nas do robienia rzeczy słusznych, kiedy mogłeś pozwolić każdemu, aby robił cokolwiek tylko ma ochotę i możliwości zrobić” – ponieważ charakter tego miasta jest z pewnością takowy – nadmiernie niezależny – czy wy, w takim razie – mówię – nie jesteście w stanie zrozumieć i dojść do tego, że obywatele powinni być mądrze rządzeni? – „Czyż nigdy nie zauważyłeś, jak wielką dumę i niezależność mają obywatele naszego miasta – nawet na samych dołach pomiędzy osłami i wielbłądami. Ludzie, którzy je wynajmują, nawet te podłe zwierzęta prowadzą poprzez portyki, jakby były pannami młodymi. Wszak niezadaszone aleje i szerokie promenady zostały zbudowane nie dla użytku jucznych osłów, ale przede wszystkim na pokaz i jako dowód naszej szczodrej ręki, lecz w swej niezależności osły preferują portyki i nikt ich od nich nie trzyma z dala, ni nie wypędza, chociaż może powinny być stamtąd dla strachu pędzone, tak niezależne jest nasze miasto! A ty w dodatku myślisz sobie, że nawet młodzieńcy powinni siedzieć cicho i, o ile to w ogóle możliwe, powinni myśleć, to, co tobie jest miłe i za każdą cenę mówić, to, co przyjemnie ci słuchać. Ale to jest właśnie ich niezależność,

że lubują się w ucztach, że zawsze wyglądają przystojnie, zaś w czasie igrzysk ucztują więcej jeszcze, niźli zazwyczaj”.

XXI Dawno temu mieszkańcy Tarentu musieli zapłacić karę Rzymianom za takie dowcipkowanie, ponieważ, pijani podczas Dionizjów, obrazili rzymskich posłów. Lecz wy jesteście, z całym szacunkiem, bardziej szczęśliwi niż Tarentyjczycy, gdyż wy pozwalacie sobie i folgujecie przez cały rok, nie zaś jedynie przez parę dni i zamiast obcych ambasadorów obrażacie swego własnego Suwerena! Tak – zarówno gęsty zarost na jego podbródku, jak i godła bite na jego monetach. Doskonała robota, o mądrzy obywatele! Zarówno ci, którzy urządzają sobie takie zbytki, jak i ci, którzy napędzają błazeństwa i chcą za nie płacić. Oczywiste jest bowiem, że pokazywanie ich i puszczanie w obieg [tych żartów] sprawia przyjemność twórcy, podczas gdy cała reszta znajduje przyjemność w słuchaniu i oglądaniu dowcipów tego rodzaju. Podzielam wraz z wami przyjemności płynące z takiej jedności – dobrze wychodzi wam jedność w tego typu sprawach. Nie jest bowiem sprawą ani dodającą godności, ani też godną pozazdroszczenia karanie i upominanie rozpusty i rozpasania młodości. Każdy bowiem, ograbiając ludzi z mocy robienia wszystkiego podług własnej woli i mówienia podług własnej myśli, ograniczyłby pierwszą zasadę wolności. Dlatego, odkąd wiadomo jest, że ludność powinna być z wszelkim szacunkiem niezależna, postąpiliście słusznie, w pierwszym rzędzie pozwalając kobietom, aby same sobą rozporządzały, co uczyniliście jednak licząc na zysk, gdyż przez tę ich niezależność stały się rozwiązłe aż do przesady; po drugie, kiedy powierzyliście im rodzenie dzieci, ze strachu, aby nie doświadczyły w przyszłości cięższej władzy, co

według was zamieniłoby je w niewolników, nie pozwoliliście nauczyć ich, gdy byli młodzi szacunku dla starszych, gdyż baliście się, aby pod wpływem tego „złego nawyku”, nie okazywali później zbytniego szacunku urzędnikom i aby nie stali się dobrze utemperowani i wychowani, więc zanim ich tego nauczono, zepsuliście młodzież zupełnie. Jaki tedy kobiety mają wpływ na swe dzieci? Uczą je, aby czciły te same rzeczy, które i one czczą, dostarczając sobie przyjemności, co jest, jak wam się wydaje czymś najbardziej błogosławionym i honorowym, nie tylko w rzeczywistości u ludzi, ale i u zwierzyny. To z tego powodu, jak sadzę, jesteście tak wielce szczęśliwi, gdyż odrzuciliście wszelkie formy zniewolenia, w pierwszym rzędzie zniewolenie przez bogów, po drugie zniewolenie przez ustanowione prawa, po trzecie wreszcie mnie samego odrzuciliście, wszak to ja stoję na straży praw. Byłbym zaiste prawdziwym dziwakiem, jeśli, gdy bogowie znoszą jakoś to miasto będące tak wybujałe i niezależne i nie karzą go należycie, był zagniewany i dotknięty. Ponieważ jestem też pewien, że bogowie podzielają wraz ze mną oburzenie z powodu tego braku szacunku, który został mi okazany w tym mieście.

XXI „J” [Ξ], mówią obywatele, nigdy nie skrzywdził naszego miasta, ani też nie uczynił tego nigdy „Kappa” [K]. Znaczenie tej zagadki, którą wymyśliła wasza mądrość była trudna do zrozumienia, ale teraz otrzymałem informatorów z waszego miasta, którzy wytłumaczyli mi, że to są pierwsze litery imion, które reprezentować mają Chrystusa, jakoby ulubieńca Konstantyna. Musicie mnie jednak znosić, podczas gdy ja mówię otwarcie i szczerze. W jednej rzeczy Konstantyn skrzywdził was, gdy ustanowił mnie Cezarem, zamiast zabić. Co do reszty, to może

chcielibyście, żeby bogowie, wraz z wszystkimi obywatelami Rzymu doświadczyli i was chciwością wielu takich Konstantynów, czy też powinienem raczej powiedzieć chciwością wielu jego przyjaciół. Ponieważ ten człowiek był moim krewnym bardzo mi drogim, ale po tym, jak uczynił ze mnie swego nieprzyjaciela, zamiast wybrania przyjaźni, bogowie z najwyższą życzliwością rozsądzili nasze zarzuty w stosunku do siebie, ja osobiście dowiodłem, że byłem mu bardziej lojalnym przyjacielem, niż on tego ode mnie oczekiwał, zanim stałem się mu wrogiem. Dlaczego zatem uważacie, że drażnicie mnie wysławianiem jego imienia, podczas, gdy naprawdę złości mnie hańbienie jego czci! Ale co do Chrystusa, którego kochacie i przyjęliście go na patrona waszego miasta zamiast Zeusa i Dafne i Kalliope, którzy objawili wasze sprytne zamiary. Czcigodni obywatele Emessy, którzy tak długo modlili się do Chrystusa z wielką chęcią podłożyli ogień pod grobowce Galilejczyków. Ale których obywateli Emessy kiedykolwiek uraziłem? Tym niemniej jednak uraziłem wielu z was, mogę właściwie powiedzieć, że wszystkich niemalże, senat, zamożnych obywateli, cały lud. Inni z kolei, którzy są bezbożnikami, nienawidzą mnie najbardziej chyba, czy też raczej wszyscy nienawidzą mnie jednako, gdyż widzą, że obstaję przy tradycyjnych obrządkach świętych, których przestrzegali nasi ojcowie, bogacze nienawidzą mnie, gdyż nie pozwoliłem sprzedawać wszystkich towarów za maksymalną cenę, lecz wszyscy razem nienawidzicie mnie najbardziej z powodu tancerzy i teatru, nie dlatego, żebym pozbawiał kogoś tych przyjemności, ale dla tego, że mnie samego mało one obchodzą – tyle co rechotanie żab w stawie. Czyż zatem nie jest naturalne, że oskarżam sam siebie, skoro dostarczyłem wam wiele słusznych powodów, aby mnie nienawidzić?

XXII Rzymianin Katon, czy on nosił brodę, tego jednakże nie wiem, ale zasługuje na pochwałę w porównaniu z każdym, kogo rozpiera duma z powodu swego umiaru i szlachetności duszy i przede wszystkim odwagi, zatem on, jak mówię, odwiedził raz to ludne, bogate i luksusowe miasto i kiedy ujrzał młodzieńców już na przedmieściach zbliżających się w całej okazałości, a z nimi też i urzędników miejskich, ciągnących jakby na defiladę wojskową; pomyślał sobie, że wasi przodkowie przygotowali to wszystko, aby go uczcić. Toteż szybko zeskoczył z wierzchowca i podszedł do nich, czując jednocześnie zakłopotanie, że jego przyjaciele, którzy uprzedzili Antiocheńczyków, że zbliża się Katon, spowodowali, iż ci wylegli mu na spotkanie. I kiedy on będąc w tym położeniu odczuwał zawstydzenie i nawet rumienił się, gimnazjarcha podbiegł do niego i wykrzyknął: „Przybyszu, gdzie jest Demetriusz?”. Ów Demetriusz był wyzwoleńcem z Pompejów, który doszedł do wielkiej fortuny, a jeśli chcecie wiedzieć, ile miał pieniędzy, ponieważ przypuszczam, że z tego, co wam opowiadam, najbardziej interesuje was właśnie to, powiem wam zamiast tego, kto opowiedział tę historię. Damophilus z Bitynii pisywał utwory w tym stylu, dzięki temu, że z rozmaitych książek wybierał wiele anegdot i kompilował opowieści, które wielce zachwycały każdego, kto lubuje się w plotkach, starego, czy młodego. Ponieważ starość ożywia się zazwyczaj w plotkach miłosnych, które to miłostki są naturalne młodzieży i dlatego sądzę, że i starzy i młodzi jednako lubują się w plotkach.

XXIII Ale wróćmy już do naszego Katona. Czy chcecie, abym powiedział wam, jak pozdrowił on tego waszego gimnazjarchę? Tylko nie myślcie sobie, że chcę w ten sposób zniesławić wasze miasto, ponieważ ta historia nie jest mego autorstwa. Jeśli nawet jakaś pogłoska dotarła i do waszych uszu, o człowieku z Cheronei, należącym do tej bezwartościowej klasy ludzi, którzy przez szubrawców zwani są filozofami, ja sam nigdy nie osiągnąłem tego, chociaż w swej ignorancji uważałem się zawsze za członka filozoficznej braci i mniemałem mieć w tym swój udział – cóż więc – jak powiedziałem, Katon nie odpowiedział w słowach, lecz tylko zapłakał głośno, jak człowiek dotknięty szaleństwem i pozbawiony zmysłów, po czym powiedział jeno: „Niestety nieszczęsne to miasto”! Po czym odjechał.

XXIV Dlatego teraz nie dziwcie się, że czuję w stosunku do was to, co czuję, jako, że jestem jeszcze dużo bardziej niecywilizowanym człekiem niźli on, bardziej dzikim, zawziętym, w takim stosunku, w jakim Celtowie są bardziej niż Rzymianie. Urodził się [Katon] w Rzymie i żył pośród rzymskich obywateli aż do starości. Ale co do mnie, to musiałem obcować z Celtami, Germanami i w lasach Hercyńskich dopóki nie zostałem uznany za dorosłego człeka, do tego momentu spędziłem tam mnóstwo czasu, jak jakiś łowca współpracujący i zarazem miotający się między dzikimi bestiami. Tam zaś spotkałem się z ludźmi o charakterze nie nawykłym do pochlebstw i zalecania się władzy, lecz do zachowania pełnego prostoty i szczerości w stosunku do wszystkich ludzi bez wyjątku. Następnie po

moim takim wychowaniu, jakie odebrałem w dzieciństwie, moje drogi, jako młodzieńca, zabrały mnie poprzez dyskusje z Platonem i Arystotelesem, którzy nie są zupełnie odpowiedni do czytywania we wspólnotach, w których myśli się, że stan ich konta i luksus czynią człowieka najszczęśliwszym. Następnie musiałem ciężko pracować pomiędzy najbardziej wojowniczymi i mężnymi ze wszystkich narodów, gdzie mężowie słyszą o Afrodycie, bogini małżeństwa, tylko po to, aby posiąść żonę i mieć potomstwo, zaś o Dionizosie Gaszącym Pragnienie, tylko tyle [słyszą] ile potrzeba, by wypić tyle wina, ile każdy można w jednym łyku. A do ich teatrów nie ma dostępu żadna rozpusta, ni zuchwalstwo, ani też żaden mąż nie tańczy cordaxa na scenie.

XXV Historia opowiada o pewnym mężu z Kapadocji, skazanym na wygnanie do tego miejsca, o człowieku, który mieszkał w waszym mieście w domu złotnika – wiecie oczywiście doskonale o kim mówię – i nauczył się tutaj, że nie powinien utrzymywać kontaktów z kobietami, miast tego zwrócić uwagę na młodzieńców. I po życiu i cierpieniu, nie wiem doprawdy czego, udał się do króla tamtego kraju, wszczął z nim rozmowę, aby opowiedzieć mu o waszych zwyczajach, liczbie tancerzy i innych tego typu wspaniałościach i w końcu, kiedy tenże potrzebował cotylisty, znacie ten wyraz i rzecz, która się z nim wiąże także, zaprosił go także stąd, z powodu jego umiłowania dla prostego stylu życia, ale odkąd został raz zaproszony do pałacu, kiedy tancerze rozpoczęli swe tańce w teatrze, Celtowie opuścili przedstawienie, uważając tancerzy za ludzi dotkniętych jakąś fałszywą egzaltacją. A i teatr wydawał się ludziom w tym kraju wysoce śmieszny, tak jak z resztą wydaje się on śmieszny i mnie, ale

podczas gdy u Celtów było kilku ośmieszających wielu, to ja tutaj znoszę wraz z kilku mymi towarzyszami rzeczy ośmieszające nas wszystkich.

XXVI To jest fakt, z powodu którego nie czuję się obrażony. Lecz rzeczywiście, byłoby niedorzecznością dla mnie, gdybym nie zrobił najlepszego użytku z obecnego stanu rzeczy, po tym, jak tak wspaniale żyło mi się między Celtami. Ponieważ oni kochali mnie tak bardzo, ze względu na podobieństwo naszych poglądów, że nie tylko wzięliby sprawy w swoje ręce w mojej obronie, gdyby zachodziła taka konieczność, ale też dali mi wielkie sumy pieniężne, a gdy chciałem odmówić i nie przyjąć ich daru, niemal zmusili mnie do tego i we wszystkich mych działaniach są gotowi podporządkować się mej woli. A co jest najbardziej zachwycające ze wszystkiego to fakt, że wielki rozgłos towarzyszył mi stamtąd aż do tego miasta i wszyscy mężowie proklamowali mnie dzielnym, mądrym i sprawiedliwym, nie tylko strasznym w spotkaniu wojennym, ale także zręcznym w obracaniu pokoju na swą korzyść, przystępnym i łagodnie nastrojonym. A wy wysłaliście im wiadomości, że przeze mnie świat wywrócony został do góry nogami, podczas gdy ja nie mam świadomości wywracania

do

góry

nogami

czegokolwiek,

dobrowolnie,

czy

niedobrowolnie, po drugie, że powinienem skręcać sznury z własnej brody i że jestem nieprzyjacielem „J” (Ξ) i „Kappa” (K). Ponadto kłamliwie oskarżyliście mieszkańców sąsiednich miast, które są uświęcone i są dobrymi sługami bóstw, tak jak i ja, o produkcję tych satyr przeciwko mnie, podczas gdy ja wiem dobrze, że te miasta kochają mnie bardziej niźli swych własnych synów, gdyż oni od razu przywrócili z powrotem wszystkie świątynie bogów i zburzyli grobowce bezbożnego, na znak,

który dałem im dzień wcześniej i tak byli tym podekscytowani i wychwalali mnie w swych sercach, że zaatakowali miejsca kultu bezbożnego z większą gwałtownością, niż mógłbym sobie tego życzyć.

XXVII A teraz rozważcie swe własne zachowanie. Wielu z was poprzewracało ołtarze bogów, dopiero co wzniesione i z wielkim trudem moje pobłażliwe usposobienie przywróciło wśród was porządek. A kiedy zaś odesłałem ciało z Dafne10, niektórzy z was, w pokucie za wasze zachowanie względem bogów, przekazało świątynię w Dafne tym, którzy zostali skrzywdzeni z powodu relikwii ciała, które tam było złożone, ale reszta z was, nie wiem, czy przypadkiem, czy też celowo, podłożyła pod świątynię ogień11, który przyjezdnych przejął taką zgrozą, ale przyniósł zadowolenie rzeszom waszych obywateli. Fakt ten został ponadto zignorowany i do dzisiaj jest ignorowany przez wasz Senat. Teraz zaś, w mej opinii, nawet przed tym pożarem bóg opuścił świątynię, gdyż gdy wszedłem tam po raz pierwszy, święty wizerunek boga dał mi tego znak. Wołam wielkiego Heliosa, by zaopatrzył mnie w świadectwo tego, przed wszystkimi niedowiarkami. A teraz zamierzam przypomnieć wam jeszcze jeden powód waszej do mnie nienawiści, aby też sam siebie obrazić – rzecz, która zwykle wychodzi mi całkiem dobrze – by zarówno oskarżyć się, jak i samego siebie winić co do powodów tej nienawiści. 10

Chodzi tu o zwłoki męczennika Babylasa, który poniósł śmierć w 250 r. n.e., a którego ciało złożono, z inicjatywy Gallusa – brata Juliana, właśnie w Dafne, aby wypędzić stamtąd dawnych bogów. Julian nakazał usunięcie zwłok Babylasa i innych jeszcze osób, które poniosły śmierć wraz z nim, oraz przywrócenie świątynii dawnego kultu. 11 W odpowiedzi na usunięcie relikwii pod świątynię „nieznani sprawcy” podłożyli ogień. To podpalenie przypisywano, chyba słusznie, chrześcijanom.

XXVIII W dziesiątym miesiącu, według waszej rachuby – Loos, tak zdaje się go nazywacie, odbywa się święto, ustanowione przez waszych ojców, na cześć tego boga i było waszym obowiązkiem by gorliwie uczestniczyć w odwiedzinach w Dafne. Stosownie do tego, spieszyłem tam ze świątyni Zeusa Kasyjskiego, myśląc, że w przybytku w Dafne, czy gdziekolwiek, będę mógł cieszyć wzrok widokiem waszego bogactwa i ducha publicznego. I już widziałem w myślach, jakaż to będzie procesja, jak oglądałbym ją w wizjach, zwierzęta ofiarne, libacje, chóry na cześć bóstwa, kadzidła i młodzież waszego miasta otaczająca ołtarz, ich dusze ozdabiające z całą świętością przybytek, a ich samych odzianych w biel i we wspaniałą, odświętną odzież. Lecz gdy tylko wszedłem do świątyni nie ujrzałem ni kadzidła, nawet jednego ciasta ofiarnego, ni też żadnego ofiarnego zwierzęcia. W tym momencie zdziwiłem się niepomiernie i pomyślałem, żem jeszcze na zewnątrz sanktuarium i świętego okręgu, że czekacie tylko na znak ode mnie, czyniąc mi ten zaszczyt, jako że jestem wszak pontifex maximus.12 Lecz kiedym począł wypytywać, jakie ofiary miasto przeznaczyło aby odprawić doroczne święto na cześć boga, kapłan odrzekł mi: „Ja sam przyniosłem z mego własnego domu gęś, aby ofiarować ją bogu, ale miasto już nie ofiarowuje nic i nie czyni żadnych przygotowań”.

12

pontifex maximus – najwyższy kapłan – cesarze rzymscy przejęli tę republikańską godność religijną i tytułowali się tak, sprawując jednocześnie najwyższą władzę religijną nad licznymi kultami rzymskimi i obcymi. Tytuł pontifex maximus był przyjmowany nawet przez cesarzy chrześcijańskich.

IXXX Z tego powodu jak widać mając talent do zyskiwania sobie wrogów, wygłosiłem w senacie bardzo niewłaściwą mowę, którą może właściwie by było teraz zacytować: „To zaiste straszna rzecz” – powiedziałem – „To tak ważne miasto dba o bogów mniej, niż jakaś wieś na granicy Pontu. Wasze miasto posiada dziesięć tysięcy parceli prywatnej ziemi, a jednak, gdy nadchodzi doroczne święto na cześć boga, którego wszak czcili ojcowie miasta, święto obchodzone po raz pierwszy, odkąd bogowie rozwiali tę chmurę ateizmu13, miasto nie dostarczyło dla swej własnej korzyści nawet jednego ptaszka, chociaż powinno, o ile to możliwe poświęcić wołu z każdej dzielnicy [tribus], a jeśli byłoby to za trudne, przynajmniej całe miasto powinno za wszelką cenę zaofiarować bogu choć jednego byka, dla swej własnej korzyści. Jeszcze każdy z was z radością wydaje pieniądze na obiady i bankiety i wiem bardzo dobrze, że wielu z was trwoni znaczne sumy pieniędzy podczas świąt majowych. Niemniej jednak, w waszej własnej sprawie i w sprawie dobrobytu tego miasta, żaden z obywateli nie ofiaruje ni prywatnej ofiary, ani też miasto nie ofiaruje ofiary publicznej, tylko jeden jedyny kapłan. Powinien on, aby było godnie i sprawiedliwie, pójść do domu niosąc ze sobą mnóstwo porcji zwierzyny, ofiarowanej przez was bogu. Obowiązek nadany przez bogów kapłanowi jest taki, aby czynić im honory, zaszczycając swym szlachetnym charakterem i praktyką osobistego męstwa, ale też ma być należnie wynagradzany za swe usługi, a miastu wypada, tak myślę, ofiarować ofiary tak publiczne, jak i prywatne. Ale dzieje się tak, że każdy z was zezwala swym żonom wynieść sobie wszystko z domu do Galilejczyków i kiedy wasze żony karmią biedaków na wasz koszt, wzbudzają w nich wielki podziw dla bezbożników wśród 13

Chrześcijanie często byli posądzani o ateizm.

tych, którzy są w takich datków potrzebie, i taka jest, jak myślę, większa część waszej ludności; podczas gdy wy, w waszym mniemaniu nie robicie niczego niewłaściwego, kiedy w pierwszej kolejności nie dbacie o bogów i żaden z będących w potrzebie nie idzie nawet w pobliże świątyń – bo niczego tam nie znajdzie, myślę, co zaspokoiłoby jego głód, a jeszcze i to, że każdy z was wyprawiając urodziny przygotowuje śniadanie i obiad bez żadnej wstrzemięźliwości i prosi swych przyjaciół do suto zastawionego stołu, podczas gdy w czasie dorocznego święta nikt nie dostarczył nawet oliwy do lampy w świątyni, ani nie uczynił libacji, ani nie dał zwierzyny na ofiarę, ni kadzidła. Teraz to doprawdy nie wiem, jaki dobry człek mógłby wycierpieć widząc takie rzeczy w waszym mieście, zaś ja ze swej strony uważam, że to uwłacza także i samym bogom”.

XXX To, jak pamiętam, powiedziałem wówczas w senacie i bóg niech poświadczy, że nie kłamałem – a chciałbym powiedzieć, że to nie była prawda! On zaś porzucił już był wasze przedmieścia, które ochraniał tak długo, jak i ponownie, podczas nawałnic i gwałtów, kiedy odwrócił w niewłaściwym kierunku myśli tych, którzy wtedy byli u władzy i zniewolił ich ręce. Ale postąpiłem głupio czyniąc was sobie nienawistnym. Powinienem raczej zachować ciszę, jak myślę, tak jak postąpiło wielu, którzy przybyli tutaj wraz ze mną i nie powinienem być wścibski i wyszukujący błędy. Ale ja wylałem na wasze głowy wszystkie te wymówki nie w celu i nie z powodu mego porywczego temperamentu, czy śmiesznego pragnienia schlebiania komukolwiek, dlatego zapewne nie uwierzono mi, że mówiłem to z dobrej woli, lecz ja, jak sądzę, mówiłem to dla szacunku wobec pobożności i ze szczerego serca dla was, a to jest

najbardziej niedorzeczną formą schlebiania. Dlatego traktujecie mnie sprawiedliwie tylko wówczas, gdy chodzi o bronienie samych siebie przed mymi słowami krytyki i wybranie innego pola dla obrony. Ponieważ obraziłem was pod statuą boga i jego wizerunku świętego w obecności kilku świadków, lecz wy zaś obraziliście mnie na rynku, w obecności całej społeczności i z pomocą obywateli, pomocnych w układaniu takich dowcipnych powiedzonek jak te wasze. Musicie przeto dobrze wiedzieć, że wy wszyscy, ci którzy układali o mnie te wierszyki, jak i ci, którzy ich słuchali, jesteście jednakowo odpowiedzialni, ci którzy słuchali z przyjemnością tych zniesławiających mnie obelg, mieli z tego równą przyjemność, chociaż narobił sobie mniej kłopotu niż mówiący, musi dzielić się z nim winą.

XXXI Przez całe miasto wówczas, kiedy zarówno słuchaliście, jak i wypowiadaliście te wszystkie żarty, które wymyślono o tej mej nędznej brodzie i o tym, że nigdy nie pokazywałem, ani też nie pokażę pomiędzy wami stylu życia jakim wy żyjecie i chcielibyście, aby żyli też i nim ci, którzy wami zarządzają. Dalej – z całym szacunkiem do żartów, które zarówno prywatnie, jak i publicznie wylaliście na mą głowę, gdy to ośmieszyliście mnie w wierszu anapestycznym, o to mam również żal do samego siebie, że zezwoliłem wam używać tych sposobów otwarcie i szczerze, dlatego nie uczynię wam z tego powodu żadnej krzywdy, ani nie zgładzę, ani pobiję, ani w kajdany zakuję i też nie uwiężę, jak i nie ukarzę was w żaden inny sposób. Dlaczego właściwie powinienem? Pokazuję się wam w towarzystwie przyjaciół, zachowujących się z pełną trzeźwością – zwracam do was swój wzrok zmartwiony i smutny – zawiodłem w

ukazaniu wam jakichś pięknych spektakli; postanowiłem opuścić to miasto, odejść stąd, nie dlatego, że spodziewam się, że będę traktowany z szacunkiem przez tych, do których zdążam, ale z powodu, iż sadzę, że bardziej pożądane jest, w przypadku, gdybym ostatecznie zawiódł w pokazaniu im się jako człowiek honorowy i dobry, nie chciałbym dzielić z nikim tych smutnych owoców sporu i nie drażnić tego szczęśliwego miasta złym smrodem umiaru i trzeźwości mojej i moich przyjaciół.

XXXII Niejeden z nas kupił sobie pole, albo ogród w waszym mieście, albo zbudował dom, albo ożenił się, albo pożądał bogactwa Asyrii, albo uzyskał sądowy patronat; nie pozwoliliśmy nikomu z urzędników, aby wywierali dzięki nam jakikolwiek wpływ, ani nie nakazaliśmy, aby lud zarzucił swe bankiety i spektakle. Nie – raczej zdobyliśmy dla nich ich luksusowy spokój, odkąd to brak już tu biedy i niedostatku, mają czas na komponowanie swych anapetów przeciwko autorowi ich dobrobytu. Ja nawet nie pobrałem od was waluty w złocie, ani też wymaganej w srebrze, ani nie podniosłem trybutu, ale w dodatku do zaległości [fiskalnych], 1/5 zwykłych podatków we wszystkich przypadkach złagodziłem. Ponadto, nie sądzę, że wystarczy, bym sam praktykował opanowanie, lecz mam także woźnego sądowego, który, na Zeusa i innych bogów, jest naprawdę umiarkowany, jak myślę, i on został przez was zelżony, ponieważ, jako człowiek podeszły wiekiem będąc nieznacznie łysym z przodu, w swej perwersji wzbrania się przed noszeniem włosów z tyłu długich, jak Homer opisał, iż robili Abantynowie. A mam na swym dworze dwóch czy trzech

mężów, którzy wcale nie są gorsi od niego, nawet czterech czy pięciu, jeśli chcecie.

XXXIII Natomiast co do mego wuja i imiennika, to czyż on nie rządził wami najsprawiedliwiej tak długo, jak bogowie zezwalali mu pozostawać ze mną i asystować mi w mej pracy? Czyż nie administrował on, z najwyższą przezornością interesami miasta? Co do mnie, to myślałem, że to są wspaniałe rzeczy, mam na myśli łagodność i umiar tych, którzy rządzą i sądziłem, że sam praktykując je, zyskam sobie w waszych oczach podziw. Ale odkąd długość mej brody jest dla was wielce denerwująca i me nieuczesane loki i fakt, że nie przywiązuję wagi do pojawiania się w teatrach i że wymagam od ludzi czci, gdy są w świątyniach, ale najbardziej denerwuje was moja stała obecność na rozprawach sądowych i fakt, że próbuję wygnać zachłanność z placów handlowych. Dlatego z chęcią opuszczam to miasto, zostawiając je wam samym. Ponieważ zmiana przyzwyczajeń dla człowieka w podeszłym wieku nie jest łatwa, tak jak i ucieczka przeznaczeniu. Jest to opisane w przypowieści o orle. Historia ta idzie tak, że orzeł miał kiedyś ton [głosu] jak i inne ptaki, ale usiłował zarżeć jak nieustraszony ogier, ale kiedy zapomniał swego poprzedniego głosu, nie mógł zaś całkiem osiągnąć tego, który osiągnąć zamierzał, został pozbawiony obydwu i odtąd głos, jaki z siebie wydaje, jest mniej muzykalny, niźli u innych ptaków. To jest właśnie to przeznaczenie, którego pragnąłbym uniknąć, nie zdołam bowiem już przestać być gburowaty i zacząć być doskonały, a to dlatego, że, jak zauważyliście sami, jestem, taka wola Niebios, blisko wieku, w którym „na mej głowie białe włosy mieszają się z czarnymi”, jak mawiał poeta z Teos.

XXXIV Ale dość już tego! Od teraz, na Zeusa, boga placów targowych i opiekuna miasta, dajcie mi sprawozdanie waszej niewdzięczności. Czy kiedykolwiek zostaliście skrzywdzeni przeze mnie w jakikolwiek sposób, tak jako wspólnota, jak i indywidualnie i czy to dlatego, że nie macie możności, by mścić się otwarcie, napadacie na mnie na swych rynkach w anapanestycznych strofach, tak jak tylko komedianci zwykli byli czynić wyciągając Herkulesa i Dionizjosa na scenę i robiąc z nich spektakl? Lub czyż możecie chociaż powiedzieć chociaż, że nie powstrzymałem się od jakiegoś

przykrego

zachowania

względem

was,

albo,

że

nie

powstrzymałem się przed mówieniem o was źle, że teraz musicie bronić się tymi samymi metodami? Jaka jest, pytam, przyczyna waszego wrogiego nastawienia i nienawiści względem mnie? Ponieważ ja osobiście jestem pewny, że nie uczyniłem żadnej strasznej, czy nieuleczalnej rzeczy żadnemu z was, ani nikomu oddzielnie, ani też miastu jako całości, ani też nie wypowiedziałem się jakimś lekceważącym słowem, ale wręcz chwaliłem was, chociaż powinienem czuć się upoważniony [aby was zganić]. Nadałem wam nawet pewne korzyści, naturalnie nie byłem w stanie, tak jak pragnę, jak tylko mogę, zadowolić wszystkich. Ale niemożliwe jest, jak dobrze wiecie zarówno obniżyć wszystkie podatki ich płatnikom, jak i dać darowizny wszystkim, którzy są do tego przyzwyczajeni. Dlatego, kiedy wydaje się, że nie zmniejszyłem żadnej z publicznych

składek,

do

których

wpłaty

szkatuła

cesarska

jest

przyzwyczajona, ale zmniejszyłem niemało z waszych podatków, czyż ta sprawa [waszej nienawiści ku mnie] nie wydaje się zagadką?

XXXV Jednakże, powinienem milczeć o tym wszystkim, co uczyniłem dla wspólnoty mych poddanych, ażeby nie wydawało się, że celowo wyśpiewuję własne pochwały swymi własnymi ustami, po ogłoszeniu, że powinienem wylać na swą głowę wiele najbardziej obraźliwych zniewag. Ale co do mych działań z całym szacunkiem względem was, jako osób, które, chociaż ich maniery były nierozważne i głupie, nigdy nie zasługiwały na odpłacenie się przeze mnie niewdzięcznością, co, gdyby się stało, byłoby większym zarzutem przeciwko mnie i zarzuty te byłyby dużo surowsze niż te, o których mówiłem wcześniej, mam na myśli te, które odnoszą się do mego zaniedbanego wyglądu i braku wdzięku, jako, że byłyby dużo mocniejsze, gdyż miałyby odniesienie do duszy. Zanim was tutaj odwiedziłem, chwaliłem was wszelkimi możliwymi słowami, bez czekania na faktyczną konfrontację z rzeczywistością, ani nie rozważałem, jak powinniśmy się zachowywać wzajemnie względem siebie, jako, że sadziłem, że jesteście synami Greków, zaś ja sam, pomimo, że moja rodzina pochodzi z Tracji, jestem Grekiem jeśli chodzi o zwyczaje, sądziłem przeto, że winniśmy sobie wzajemny szacunek z najbardziej możliwą sympatią. Ten przykład, iż tak zaryzykowałem, musi dlatego zostać zaliczony jako zarzut przeciwko mnie. Następnie, kiedy to przysłaliście do mnie poselstwo – które przybyło nie tylko później niż wszystkie inne poselstwa, lecz nawet później niż Aleksandryjczyków, którzy mieszkają w Egipcie – złagodziłem duże sumy złota, jako też i srebra i cały trybut, który płaciliście oddzielnie od innych miast i co więcej powiększyłem rejestr Senatu waszego miasta do dwustu ludzi i nie oszczędzałem na żadnym człowieku, ponieważ chciałem, aby wasze miasto było większe i potężniejsze niż dotychczas.

XXXVI Dlatego dałem wam możliwość wybrania w skład waszego senatu najbogatszych obywateli, tych, którzy zarządzają mymi własnymi dobrami i mają obowiązek bicia monety. Wy jednakże nie skorzystaliście ze sposobności i nie wybraliście zdolnych ludzi pomiędzy tymi, lecz chwyciliście się okazji do zachowania się jak miasto nie uporządkowane w jakikolwiek sposób, co chociaż było zgodne z waszym charakterem. Czy chcecie, abym przypomniał wam jeden przykład? Mianowaliście senatora i, zanim jego imię znalazło się w rejestrze, a jego charakter wciąż był badany, przeznaczyłeś go do sprawowania funkcji publicznej. Wtedy też wyciągnęliście z rynku innego człeka, który był biedny i który w każdym innym mieście zostałby policzony do klasy ludzi, określanych mianem szumowin, ale który między wami, odkąd jesteście nadmiernie mądrzy i wymieniacie złoto na śmieci, cieszy się umiarkowanym losem. Takiego to człeka wybraliście sobie na kolegę! Wiele z tych obraźliwych czynów odnosi się do nominacji, a kiedy nie dałem na wszystkie zgody, nie tylko, że zostałem pozbawiony podziękowań za całe wyświadczone wam dobrodziejstwo, ale też poniosłem konsekwencje waszej niechęci, niby na konto tego, że powstrzymałem się od sprawiedliwości.

XXXVII To wszystko to były błahe sprawy i nie mogły, jak dotąd, uczynić miasto mi wrogim. Ale me największe przewinienie, które wzbudziło w was gwałtowną nienawiść było takie. Gdy przybyłem pomiędzy wasz lud do teatru, ci, którzy byli uciskani przez bogatych, od razu poczęli krzyczeć:

„Wszystkiego

pełno!

Wszystko

drogie!”.

Następnego

dnia

przeprowadziłem rozmowę z waszymi najpotężniejszymi obywatelami, próbując wyperswadować im, iż lepiej jest wzgardzić niesprawiedliwym zyskiem z dobrodziejstwem dla obywateli, jak i obcych przebywających w waszym mieście. A oni zaś obiecali, że zajmą się tą sprawą, lecz w ciągu trzech najbliższych miesięcy nie otrzymałem żadnej wiadomości w tej sprawie i czekałem, lecz oni zlekceważyli tę sprawę i to w taki sposób, że nikt nie przypuszczał, iż to w ogóle możliwe. Stwierdziwszy, że głos ludu mówi prawdę i rynek cierpi nie z powodu braku towarów, lecz w wyniku chciwości bogaczy, ustanowiłem i podałem do publicznej wiadomości odpowiednią cenę każdego produktu. Ponieważ zaś owi posiadacze mieli dość wszystkiego – i wina i oliwy i wszelakich dóbr – zboża jednak rzeczywiście nie dostawało, jako, że zbiory wypadły marnie z powodu posuchy, posłałem do Chalcydy, do Hierapolis, do miast okolicznych; sprowadziłem stamtąd czterysta tysięcy miar. A kiedy i to zostało zużyte, dostarczyłem najpierw piętnaście, potem siedem i ostatnio jeszcze dziesięć tysięcy tak zwanych modii – wszystko z moich majątków prywatnych. Przekazałem miastu również pszenicę z Egiptu, ustanawiając cenę za piętnaście miar taką, jaka wcześniej była za miar dziesięć. Płacono zaś tego lata za dziesięć miar sztukę złota; należało oczekiwać, że w porze roku gdy, jak mówi beocki poeta: „okrutną jest rzeczą dla głodu, trzymać go w chałupie” przyjdzie głód, za ten pieniądz otrzyma się ledwie miar pięć i to z wdzięcznością, zwłaszcza, gdy zima przyszłaby szczególnie surowa.

XXXVIII A co czynili wasi bogaci obywatele? Pszenicę, którą mieli schowaną po wsiach, potajemnie sprzedawali drożej, każąc społeczeństwu pokrywać

swe straty! Zaś rezultat jest taki, że nie tylko ludzie z miasta, ale głównie ze wsi tłoczą się, aby kupić chleb, który jest jedynym towarem, występującym w obfitości i taniości. A kto z was pamięta, by nawet w okresie urodzaju nabywano za sztukę złota aż piętnaście miar zboża? To z tego powodu poniosłem konsekwencje waszej nienawiści. Nie pozwoliłem bowiem ludziom sprzedawać wam wina i warzyw i owoców za złoto, albo zboża, które zostało ukryte przez bogaczy w ich spichlerzach, aby sprzedać je w odpowiedniej chwili z zyskiem. Zarządzali swymi interesami dyskretnie i poza miastem i tak spowodowali wśród ludu „głód, który kruszy śmiertelnika”, jak powiedział bóg, który oskarżał zachowujących się w ten sposób. A miasto teraz cieszy się obfitością chleba i niczego więcej.

XXXIX Wiedziałem oczywiście, że tak postępując, nie zadowolę każdego, ale to mnie nie obchodziło. Myślałem bowiem, że mym obowiązkiem jest pomoc rzeszom ludzi, którzy byli oszukiwani, jak i też obcym, którzy przybywali do miasta tak ze względu na mnie, jak i wysokich urzędników, którzy przybyli wraz ze mną. Lecz teraz, gdy inni wyjechali, a miasto jest jednomyślne w swym szacunku do mnie – jedni mnie nienawidzą, zaś inni, których nakarmiłem są niewdzięczni – zostawiam cały ten problem w rękach Adrastei i udaję się do innych narodów i do obywateli innego niż wy gatunku. Nie przypomnę wam nawet, jak wzajem się traktowaliście dochodząc swych praw dziewięć lat temu, jak ludność z głośnymi okrzykami

podłożyła

ogień

pod

domy

potężnych

mieszkańców,

zamordowała namiestnika i jak potem zostaliście ukarani za te ekscesy

ponieważ, jakkolwiek ich gniew był uzasadniony, to co zrobili przekroczyło wszelkie granice.

XL Dlaczego, powtórzę, traktujecie mnie tak niewdzięcznie? Czy dlatego, że żywię was z własnej kieszeni, co nie zdarzyło się nigdy aż do tego dnia żadnemu miastu, a co więcej, karmię was tak obficie? Czy też dlatego, że podniosłem rejestr Senatu? Czy może dlatego, że złapawszy was na kradzieży, nie wytoczyłem winnym procesu? Pozwólcie mi, jeśli łaska, przypomnieć wam jeden, albo dwa przykłady, aby nikt nie myślał, iż to tylko co mówię to pretekst, pusta retoryka, czy fałszywe twierdzenia. Powiedzieliście, jak pamiętam, że aż trzysta tysięcy działek leży odłogiem, nieuprawiana. Poprosiliście, abym wam je dał, a kiedy je mieliście, podzieliliście je wszystkie między siebie, chociaż rzeczywiście ich nie potrzebowaliście. Ta sprawa była już badana i wyniosła do światła wszystkie wątpliwości. Następnie zabrałem parcele tym, którzy trzymali je niesprawiedliwie i nie zadając pytań o ziemie, które oni posiadali przed nabyciem nowych i za które nie płacili podatku, chociaż powinni byli zostać opodatkowani, wyznaczyłem więc tych ludzi do najbardziej kosztownych funkcji publicznych w mieście. A nawet teraz ci, którzy hodują konie, każdego roku trzymają trzy tysiące działek wolnych od podatku. Spowodowane jest to głównie przez zarządzenie i orzeczenie mego wuja i imiennika, lecz tez i przez moją dobroć, a ponieważ jest to mój sposób karania łajdaków i szubrawców, oczywiście podług was, wywracam świat do góry nogami. Dobrze z resztą wiecie, że łaska w stosunku do ludzi tego rodzaju wzmaga i rozwija nikczemność między ludem.

XLI Cóż, ma mowa przyszła w końcu do punktu, do którego chciałem dojść. Sam jestem winien wszystkim nieszczęściom, które na mnie spadły, albowiem okazałem swą łaskę osobom niełaskawym. Dlatego jest to spowodowane z mojej winy, nie zaś przez waszą rozpustę. Na przyszłość będę się starał postępować w stosunku do was roztropniej, wam zaś niech bogowie zapłacą za waszą życzliwość i honory, którymi uczciliście mnie publicznie!